1-ci sual.Matris anlayışı.

Matrislər üzərində əməllər.

Matris anlayışı və ona əsaslanan
riyaziyyatın bölməsi olan
matrislər cəbri müəyyən ixtisaslarda
(iqtisadiyyat, nəqliyyat,
elektrotexnika və s.) mühüm
əhəmiyyətə malikdir. Bu onunla
əsaslanır ki, bu ixtisaslarda bəzi obyekt
və proseslərin bir çox
hissəsinin riyazi modelləri kifayət qədər
sadə şəkildə yazılır. Tutaq ki,
m,n N
ədədləri verilmişdir.
m n
sayda ədədlərdən
düzbucaqlı şəklində düzəldilmiş,
m
sayda sətri və
n
sayda sütunu
olan cədvələ
m n
ölçülü matris deyilir və matrisləri,
adətən, latın
əlifbasının böyük hərfləri
A,B,C, X,Y,..ilə işarə edilir. Bəzən dairəvi
mötərizə əvəzinə
|| [] simvollarından da istifadə
edilir. Matrisləri təşkil edən ədədlərə
onun elementləri və ya
ünsürləri deyilir.
ij a
yazılışı matrisin
i -ci sətri ilə,
j -cu sütunun
kəsişməsində duran elementi göstərir.
Əgər
aij bij i 1,m; j 1,n
olarsa, onda eyni ölçülü
A
və
B
matrisləri bərabər matrislər adlanır və
A B
şəklində yazılır.
Bir elementdən ibarət olan matrisə
birtərtibli matris deyilir
və onu təşkil edən yeganə ədədlə
eyniləşdirirlər: Ancaq bir sətri olan
matrisə sətir matrisi (və ya
sətirvektoru), ancaq bir sütunu olan
matrisə sütun matrisi (və ya
sütunvektoru) deyilir. m n
olduqda alınan matris
n -tərtibli kvadrat matris adlanır. n -
tərtibli kvadrat matrisin (a11 a22 ann)
elementləri çoxluğu hə-
min matrisin baş diaqonalı adlanır. Baş
diaqonal elementlərinin
cəmi matrisin izi adlanır. Baş diaqonal
elementləri vahidə bərabər olan skalyar
matrisə
vahid matris deyilir vəEn İn hərfi ilə
işarə edilir. Bütün elementləri sıfra
bərabər olan matrisə sıfır matris deyilir
Və 0 ilə işarə olunur. Əgər matrisin hər
hansı sətrinin elementi sıfırdan fərqli,
ondan soldakı elementlərin hamısı sıfra
bərabərdirsə, onda bu
element həmin sətrin kənar elementi
adlanır. Əgər matrisin
ikincidən başlayaraq hər bir sətrinin
kənar elementi özündən əvvəlki
sətrin kənar elementindən sağda
yerləşərsə, belə matris pilləvari
matris adlanır.
Matrislər üzərində əməllər
I. Matrisin ədədə vurulması.
Deməli, matrisi ədədə vurmaq üçün
onun bütün elementlərini həmin ədədə
vurmaq lazmdr.
II. Matrislərin cəmi.
Tərifdən aydındır ki, eyni ölçülü
matrislərin cəmini tapmaq üçün onların
uyğun elementlərini toplamaq lazmdr.
III matrislərin hasili.
Tərifdən aydındərs ki A matrisini B
matrisinə vurmaq üçün A nın sütunla-
rının sayı B nın səfirlərinin sayına
bərabər olmalıdır.
VI Qüvvətə yüksəltmə. Xüsusi halda,
hər bir kvadrat A matrisini öz-özünə
vurmaq olar. Bu halda həmin matrisin
kubu, kvadratı və.s alınır.
 V Matrislərin çevrilməsi (və ya
transponirə edilməsi) A
matrisinin bütün sətirləri ilə uyğun
sütunlarının yerlərinin dəyişdirilməsinə
(nömrələrini saxlamaqla) onun
çevrilməsi deyilir.
2- ci sual.Dəyişənlərinə
ayrılmış və ayrıla bilən
diferensial tənliklər.
Məlum olduğu kimi diferensial
hesabının əsas məsələsi ondan
ibarətdir ki, verilən funksiyanın
xassələri araşdırılır,yəni törəməsi
tapılır, azalma və artma intervalı təyin
edilir,ekstremum nöqtələri tapılır və s.
Tərsinə inteqral hesabında isə
verilən xassələrə görə məlum olmayan
funksiya tapılır.yəni f(x) funksiyası
verildikdə onun ibtidai funksiyası (qeri
müəyyən inteqralı) tapılır. Cəbrdə
məlum olmayan kəmiyyətin tapılması
üçün tənliklərdən istifadə edilir.
Məsələnin şərtlərinə əsasən
verilənlərlə məlum olmayan
kəmiyyətin əlaqəsini ifadə edən tənlik
qurulur, sonra isə onu həll edərək
,axtarılan kəmiyyət tapılır.
Buna analoji olaraq analizdə,
verilən xassələrinə görə axtarılan
funksiyanın tapılması üçün həmin
funksiya və onun xassələrini göstərən
kəmiyyətlərlə əlaqədar tənlik qurulur.
əgər bu tənlik axtarılan funksiya ilə
onun hər hansı tərtib törəməsi və ya
diferensialı arasında əlaqə yaradırsa,
onda belə tənliklərə Diferensial tənlik
deyilir. Diferensial tənliklər adi və
xüsusi törəməli tənliklərə bölünür:
birqiymətli funksiyanın törəmələri daxil
olan adi diferensial tənliklər,
çoxdəyişənli funksiyanın xüsusi
törəmələri daxil olan xüsusi törəməli
diferensial tənliklərdir. Biz burada
əsasən adi diferensial tənliklərə
baxacağıq.
Tərif: Sərbəst dəişən x, axtarılan
funksiya y=y(x) funksiyası və onun
törəmələri arasındadakı qeyri aşkar
şəkildə verilmiş
F(x, y, )=0
(1)
Şəklində münasibətə n-tərtibli adi
tənliklərə diferensial tənlik
deyilir.Diferensial tənliyə funksiyanın
törəmələrinin daxil olması vacibdir.Bu
tənliyə daxil olan törəmənin ən yüksək
tərtibinə diferensial tənliyin tərtibi
deyilir. Tərif. Sərbəst dəyişən, onun
axtarılan naməlum funksiyası və
hökmən naməlum funksiyanın hər
hansı tərtibdən törəməsi və ya
diferensialı daxil olan tənliyə diferensial
tənlik deyilir.
Diferensial tənliklər əsasən iki qrupa
bölünür. Əgər axtarılan funksiya
birdəyişənli funksiya isə belə tənliyə adi
diferensial tənlik, əgər axtarılan
funksiya çoxdəyişənli funksiya isə
tənliyə bu funksiyanın bir neçə
dəyişənə nəzərən xüsui törəmələri
daxildirsə, belə tənliyə xüsusi törəməli
tənlik deyilir. Biz əsasən adi diferensial
tənlikləri öyrənəcəyik. Qeyd etmək
lazımdır ki, burada adi sözünün dar
mənada yox, anlayış kimi, termin kimi
başa düşmək lazımdır. Diferensial
tənliyə daxil olan törəmələrdən tərtibi
ən yüksək olan tərtibinə diferensial
tənliyin tərtibi deyilir.
Tərif. Sərbəst dəyişənin müəyyən
aralıqdan götürülmüş istənilən
qiymətlərində diferensial tənliyi
eyniliyə çevirən funksiyaya diferensial
tənliyin həmin aralıqda həlli deyilir.
Sadə üsullarla inteqrallana bilən
diferensial tənliklər.
Ən sadə diferensial tənliydr.
 Riyazi analiz kursundan məlumdur ki,
törəməsi f(x)-ə bərabər olan funksiyalar
bu funksiyanın ibtidai funksiyalar
çoxluğu adlanır.
Əlbəttə, istənilən f(x) funksiyası üçün
bu tənliyi həll etmək mümkün deyil.
Aydın məsələdir ki, f(x) kəsilməz
olduqda inteqrallanandır. f (x) üzərinə
qoyulan şərtlər isə gələcəkdə
öyrəniləcəkdir.
3-cü sual. Determinantın
tərifi və əsas xassələri.
İstənilən
n -tərtibli kvadrat
A
matrisinə onun
elementlərindən düzəlmiş və
determinant (ayırddedici) adlanan
Ədədi qarşıya qoymaq mümkündür.
Birtərtibli kvadrat
( ) A1 a11
matrisini təşkil edən
a11
ədədinə
onun determinantı (və ya birtərtibli
determinant) deyilir
n -tərtibli kvadrat
( ) A1 a11
matrisini təşkil edən
a11
ədədinə
onun determinantı (və ya birtərtibli
determinant) deyilir. Determinantın
tərtibi artdıqca onun elementlərinin və
hədlərinin
sayı artır.
n -tərtibli determinantın
n
sayda elementi və
n!
sayda
həddi var. Buna görə də yüksək tərtibli
determinantları hesablamaq
üçün böyük hesablama işi aparmaq
lazım gəlir. Determinantların
hesablanmasını asanlaşdıran bir sıra
xassələri vardır.
Xassə 1.Determinantın bütün sətirlərini
uyğun sütunlarla
yerlərini dəyişdikdə onun qiyməti
dəyişmir:
Xassə 2. Determinantın istənilən iki
sətrinin yerini dəyişdikdə
onun işarəsi dəyişir:
Xassə 3. İki sətri eyni olan determinant
sifra bərabərdir:
X4. Determinantın istənilən bir sətrinin
elementlərinin ortaq
vuruğunu determinant işarəsi xaricinə
cıxarmaq olar.
Nəticə. Determinantı bir ədədə vurmaq
üçün determinantın hər
hansı bir sətrini həmin ədədə vurmaq
lazımdır.
Nəticə. Determinantın hər hansı bir
sətrinin bütün elementləri
sıfır olduqda determinant sifra
bərabərdir.
Xassə 5. Determinantın mütənasib olan
sətirləri varsa, onda
determinant sifra bərabərdir:
Xassə 6.Determinantın hər hansı bir
sətrinin bütün elementləri
iki toplanandan ibarət olduqda, onu iki
determinantın cəmi şəklində
yazmaq olar, belə ki, bu
determinantların birində həmin sətir
elementləri olaraq birinci , digərində isə
ikinci toplananlardan İbarət olur.
Xassə 7. Determinantın hər hansı bir
sətir elementlərini müəyyən
bir ədədə vurub başqa sətrinin uyğun
elementləri ilə topladıqda,
onun qiyməti dəyişməz:
Xassə 8.Determinantın hər hansı sətir
(sütun) elementlərinin
digər sətrin (sütunun) uyğun
elementlərinin cəbri tamamlayıcılarına
hasilləri cəmi sifra bərabərdir.
Diaqonal matrisin determinantı onun
baş diaqonal elementlərinin
hasilinə bərabərdir.
4- Cü Sual. Xətti tənliklər
sisteminin Kramer üsulu ilə
həlli.
Tutaq ki, xətti tənliklər sistemində
tənliklərin və dəyişənlərin sayı
bərabərdir. Onda sistemin matrisi
kvadrat matris olur və onun ∆ =A
Determinatı sistemin əsas determinatı
adlanır.
Teorem. Xətti tənliklər sisteminin əsas
determinantı sıfırdan
fərqli olduqda onun yeganə həlli var və
həmin həll Kramer düsdurları vasitəsi
ilə tapılır.
Xüsusi halda,əvvəlcə ikiməhcullu xətti
tənliklər sisteminin yəni
{a11x1+a12x2=b1
{a21x2+a21x2=b2
Şəklində tənliklər sisteminin həllinə
baxaq burda dəyişənlərin
əmsallarınnan hec olmasa biri 0
bərabərdir.Bu sistemi həll etmək üçün
birinci tənliyi a22- yə, ikincisini isə (-
a12)- yə vurub onları toplayıb x2
dəyişənini yox edək.Sonra birinci tənliyi
(-a21)- ə, ikincisini isə a11-ə vurub
toplasaq x1 dəyişənin yox edək
nəticədə belə bir sistem alırıq.
{(a11a22-a21a12)x1=b1a22-b2a12
{(a11a22-a21a12)x2=a11b2-a21b1
Mötərizədəki ifadələr sistemin
determinatıdır.
∆=a11a22-a21a12=|a11 a12|
|a21 a22|
∆1və∆2 determinatları 1 sistemin
köməkçi determinatları adlanırlar.
Sistem asağdakı sənkə düşər.
{∆×x1=∆1
{∆×x2=∆2
Alınan bu sistemdən görünür ki,
sistemin determinatı ∆~0 dırsa onda
sistemin yeganə həlli var və bu həll
X1=∆1/∆ x2=∆2\∆ düsturu ilə tapılır.Bu
kramer düsturları adlanır.
Əgər ∆~o və∆=0 olarsa
{0×x1=∆1
{0×x2=∆2 alınır bu sistemdə
∆=∆1=∆2=0 olarsa {0×x1=0
{0×x2=0 belə alınır
Onda bu sistemin sonsuz sayda həlli
malik olacaq.
5-ci sual .Xətti tənliklər
sisteminin matris şəklində
yazılması.
Tutaq ki aşağıdakı matris tənliyi
verilmişdir AX=B burada A və B, uyğun
olaraq mxn və nxm ölçülü verilmiş
matrislər, X isə mxn ölçülü axdarılan
matrisdir.Məlumdur ki ∆(A)~0 olduqda
A matrisinin tərs matrisi var onda
tənliyin hər tərəfini soldan A matrisinin
tərsinə vuraq
A matrisinin tərsi vurulsun AX = A
matrisinin tərsi vuraq B , A matrisinin
tərsi vuraq A bərabərdir E və EX=X
olduğundan X=A matrisinin tərsi vuraqB
alırıq Eyni qayda ilə XA=B və AXC=B
tənliklərin həllini analoji olaraq tapmaq
olar.
 6-cı sual. Qeyri-müəyyən
inteqralda inteqrallama
üsulları.
İnteqrallamanın əsas üsulları
1.Ayırma üsulu. Bu üsulun mahiyyəti
ondan ibarətdir ki inteqralaltı funksiya
inteqralları hesablana bilən
funksiyaların cəmi şəklində göstərilir.
2.Qeyri-müəyyən inteqralda dəyişəni
əvəzetmə( əvəzləmə) üsulu.
Elə bir ümumi resept-üsul yoxdur ki,
onun köməyi ilə hansı əvəzləməni
aparıb inteqralı hesablamaq mümkün
olsun. Ancaq ipucu olaraq aşağıdakı iki
şərtdən istifadə etmək faydalı olur:
 1.
Əgər inteqral işarəsi
altında mürəkkəb funksiyası
olarsa əvəzləməsi aparılır(məs.
inteqralaltı ifadədə olarsa
, olarsa və s.əvəzləməsi
aparmaq lazım gəlir)
Əgər inteqralaltı ifadədə
hazır diferensialı-yəni ifadəsi
varsa, əvəzləməsi aparmaq lazım
gəlir. Ona görə də tez-tez rast gəlinən
aşağıdakı düsturları yadda saxlamaq
lazımdır:
 və s.

şəkilli inteqralları hesablayarkən

aşağıdakı əvəzləmələri aparmaq
lazımdır:

ibtidai funksiyadır.

Misal 1.

tg-in diferensialıdır.
Misal 2.

İnteqral -
kəsilməz f(x) funksiyasının ibtidai
funksiyalarının ümumi
şəklinə f(x) funksiyasının inteqralı d
eyilir.

f(x)-in a dan b'yə qədər olan inteqralı,

y=f(x) funksiyasının a ilə b arasındakı
fiqurun sahәsinә bәrabәrdir.
İnteqral sahəsində ən böyük
işləri Qotfrid Leybnits və İsaak
Nyuton görmüşlər. "İnteqral" sözünü
və işarəsini ilk dəfə elmə alman
alimi Qotfrid Leybnits daxil etmişdir.
Bu söz latıncadan "Cəm" ("ſumma",
"summa") mənasını verir.
İnteqral ∫ hərfi ilə işarə edilir:

[a, b] parçasında
götürülmüş f(x) funksiyasının
müəyyən inteqralın düsturu belədir:

F(x)={f(x)+c}
7-ci sual.Vektorların
vektorial hasili və
xassələri.
Başlanğıcı və sonu olan
istiqamətlənmiş düz xətt
parçasına vektor deyilir. Əgər
iki vektor perpendikulyar düz
xətlər üzərində yerləşibsə
onlara ortoqonal, bir düz xətt
və ya paralel düz xətlər
üzərində yerləşibsə, onlara
kollinear vektorlar deyilir.
İki vektorun skalyar
hasili onların uzunluğu ilə
aralarındakı bucağın
kosinusunun hasilinə
bərabərdir. Vektorların skalyar
hasili a⃗ ⋅b⃗ a→⋅b→ kimi işarə
edilir.
Teorem: dekart koordinat
sistemində a⃗ (x1;y1)a→(x1;y1)
və b⃗ (x2;y2)b→(x2;y2) vektorlar
ının skalyar
hasili a⃗ ⋅b⃗ =x1x2+y1y2a→⋅b→=x
1x2+y1y2 düsturu ilə
hesablanır
İki vektorun fərqi elə bir
vektordur ki, onun üzərinə
çıxılan vektoru gəlsək azalan
vektoru alarıq. İstənilən a və b
vektoru üçün a-b=a+(-b)
bərabərliyi doğrudur.
İki vektoru üçbucaq və
paraleloqram qaydası ilə
toplamaq olar. İstənilən a, b,
və c vektoru üçün a+b=b+a
kommutativlik və
(a+b)+c=a+(b+c) assosiativlik
qaydaları doğrudur.
Sıfırdan fərqli olan a
vektorunun k ədədinə hasili elə
b vektoruna deyilir ki, onun
uzunluğu |b|=|k||a| olsun. b
vektorunun istiqaməti isə k>0
olarsa a ilə eyni, k<0 olarsa a-
nın əksinə olacaq.
Əgər a və b vektorları
kollineardırsa və a vektoru b-
dən fərqlidirsə, onda elə k ədədi
var ki, b=ka. Müstəvidə
verilmiş istənilən vektoru
kollinear olmayan iki vektorun
ayrılışı şəklində göstərmək olar
və bu ayrılış yeganədir.
Skalyar hasil (bəzən daxili hasil
adlanır) — nəticəsi skalar olan, yəni
koordinat sisteminin seçimindən asılı
olmayan bir rəqəm olan iki vektor
üzərində əməliyyat.
 İki və vektorunun skalyar
hasili -ya deyilir.
Burada və və vektorlarının
uzunluqları, -bu vektorlar
arasındakı bucaqdır. Skalyar hasil "
" yaxud " " kimi işarə
olunur.Əgər və vektorları
düzbucaqlı Dekart koordinat
sistemində koordinatlarına
malikdirsə, onda skalyar hasil belə
ifadə olunur:

Analoji düstur üç və daha çox ölçüsü

olan fəza üçün də doğrudur. Skalyar
hasil aşağıdakı xassələri var:
yaxud
Kompleks ədədin həndəsi tərifi
vektor olduğu üçün bəzən iki
kompleks ədədin skalyar hasilinə
baxılır. , kompleks ədədlərinin
skalyar hasili

cəminə deyilir. İki vektorun skalyar

hasilinin bütün xassələri iki
kompleks ədədin skalyar hasili üçün
də saxlanır.

8-ci mövzu. Sıranın

yığılma əlamətləri.
Əsas anlayışlar və ümumi teoremlər.
Tutaq ki, sonsuz ədədlər
ardıcıllığı verilmişdir. Bu ardıcıllığın
elementlərindən düzəldilmiş
(1)
ifadəsi ədədi sıra adlanır.
ədədlərinə sıranın hədləri deyilir.
Sıranın sonlu sayda ilk n həddinin
cəminə sıranın n-ci xüsusi cəmi deyilir
və ilə işarə edilir:

Əgər limiti varsa və sonludursa,

onda bu limit (1) sırasının cəmi adlanır
və bu halda deyirlər ki, sıra
yığılandır. limiti yoxdursa
(məsələn, ) deyirlər ki, (1) sırası
dağılandır və cəmi yoxdur.

sırasının hədləri hər hansı

bir parçasında qiymətlər
alan x dəyişənindən asılı
funksiyalardırsa, bu sıraya funksional
sıra deyilir:
 (2)

x dəyişəninə müxtəlif qiymətlər

verməklə müxtəlif ədədi sıralar almış
olarıq. Bu ədədi sıralar yığılan və ya
dağılan ola bilər.

(2) sırasının yığıldığı x ədədləri

çoxluğuna funksional sıranın yığılma
oblastı deyilir. Aydındır ki, sıranın
cəmi x dəyişənindən asılı bir funksiyadır
və bu funksiyanın təyin oblastı həmin
yığılma oblastından ibarətdir. Buna
görə də funksional sıranın cəmini ilə
işarə edirlər. (2) sırasının ilk n həddinin
cəmini ilə işarə edək. Əgər bu sıra
yığılırsa və onun cəmi olarsa, onda
 ,

burada funksiyası .

Bu halda funksiyası (2) sırasının

qalığı adlanır. Yığılma intervalından
götürülmüş bütün x-lər üçün ,
buna görə də

,
yəni yığılan sıranın qalığı şərtində
sıfra yaxınlaşır.
Ədədi sıraların aşağıdakı xassələrinə
baxaq.

Teorem 1. Verilmiş (1) sırasının bir

neçə həddini atdıqdan sonra alınan sıra
yığılırsa, verilmiş sıranın özü də yığılır.
Əksinə, verilmiş sıra yığılırsa, bu
sıranın bir neçə həddini atdıqdan sonra
alınan sıra da yığılır. Başqa sözlə,
sıranın sonlu sayda hədlərinin atılması
onun yığılmasına təsir etmir.

Teorem 2. Əgər sırası yığılırsa

və onun cəmi S ədədinə bərabərdirsə,
onda

sırası da yığılır və onun cəmi cS ədədinə

bərabərdir; burada c hər hansı qeyd
edilmiş ədəddir.

Teorem 3. Əgər və sıraları

yığılırsa və onların cəmləri uyğun
olaraq S və ədədlərinə bərabərdirsə,
onda

və

sıraları da yığılır və onların cəmi uyğun

olaraq və ədədlərinə bərabərdir,
yəni
2. Sıranın yığılmasının zəruri
əlaməti. Müsbət hədli

sıraların müqayisəsi.
►Teorem 1. (sıraların yığılmasının
zəruri əlaməti). Əgər sıra yığılırsa,
onda n qeyri-məhdud artdıqda onun n-ci
həddi sıfra yaxınlaşır.

İsbatı. Tutaq ki, sırası yığılır, yəni

(burada S – sıranın cəmidir),

onda şərtində olduğundan

.
Birinci bərabərlikdən ikinci bərabərliyi
tərəf-tərəfə çıxsaq

yaxud

alırıq. Digər tərəfdən olduğundan

olar. Teorem isbat edildi.

Nəticə. Sıranın n-ci həddi şərtində
sıfra yaxınlaşmırsa, sıra dağılır.
Qeyd edək ki, baxılan əlamət yığılma
üçün ancaq zəruridir, kafi deyil, yəni
sıranın n-ci həddinin sıfra
yaxınlışmasından onun yığılması
alınmır, sıra dağıla da bilər.
Məsələn, harmonik sıra adlanan

sırası dağılır, lakin

.
►Müsbət hədli sıraların müqayisəsi.
Tutaq ki, müsbət hədli iki sıra
verilmişdir:
 , (1)

(2)
Onlar üçün aşağıdakı təkliflər doğrudur.

►Teorem 2. Əgər (1) sırasının hədləri

(2) sırasının uyğun hədlərindən böyük
deyildirsə, yəni (n = 1, 2, …) və (2)
sırası yığılırsa, onda (1) sırası da yığılır.

►Teorem 3. Əgər (1) sırasının hədləri

(2) sırasının uyğun hədlərindən kiçik
deyildirsə, yəni (n = 1, 2, …) və (2)
sırası dağılırsa, onda (1) sırası da dağılır.
Qeyd. Bu əlamətlər (1-ci və 2-ci
teorem) ancaq müsbət hədli sıralar
üçün doğrudur. Bu sıraların bəzi hədləri
sıfır olduqda da bu əlamətlər öz
gücündə qalır, ancaq sıraların hədləri
içərisində mənfi hədlər olarsa, onda bu
əlamətlər doğru olmaya da bilər.

3. Sıranın yığılmasının əlamətləri:

Dalamber əlaməti, Koşi

əlaməti, inteqral əlaməti.

►Teorem 1. (Dalamber əlaməti). Əgər
müsbət hədli
(1)
sırasında (n+1)-ci həddin n-ci həddə
nisbətinin şərtində sonlu l limiti
varsa, yəni
 ,
onda:

1) l < 1 olduqda sıra yığılır,

2) l > 1 olduqda sıra dağılır,
3) l = 1 olduqda sıranın yığılan olub-
olmaması sualına bu teorem cavab
vermir.
►Teorem 2. (Koşi əlaməti). Əgər
müsbət hədli (1) sırası
üçün kəmiyyətinin şərtində
sonlu l limiti varsa, yəni

,
onda: 1) l < 1 olduqda sıra yığılır,
2) l > 1 olduqda sıra dağılır.

Qeyd. Dalamber əlamətində

olduğu kimi burada da

halı əlavə tədqiqat tələb edir. Bu şərti

ödəyən sıralar içərisində istər yığılan və
istərsə də dağılan sıralar vardır.
►Teorem 3. (inteqral əlaməti). Tutaq
ki,
(1)
sırasının hədləri müsbət və artmayandır,
yəni
və f (x) elə artmayan kəsilməz
funksiyadır ki,

, ,…,
şərtlərini ödəyir. Bu halda aşağıdakı
təkliflər doğrudur:
1) əgər qeyri-məxsusi inteqralı
yığılırsa, (1) sırası da yığılır,
2) həmin inteqral dağılırsa, (1) sırası da
dağılır

9-cu sual.
Koordinatları ilə verilmiş
vektorlar üzərində sadə
məsələlər.
Skalyar və vektorial kəmiyyətlər.
►Tərif. Ancaq bir ədədlə tamamilə
təyin olunan kəmiyyətlərə skalyar
kəmiyyətlər deyilir.

Məsələn; zaman, kütlə, sahə , həcim,

uzunluq və s. Həmçinin riyaziyyatda
öyrənilən adsız (mücərrəd) ədədlər
skalyar kəmiyyətlərdir.
►Tərif. Ədədi qiymətindən başqa
istiqaməti də verilmiş kəmiyyətlərə
vektorial kəmiyyətlər deyilir.

Məsələn; yerdəyişmə, sürət, təcil,

qüvvə, cismin cəkisi və s. Əgər vektor
, kimi göstərilərsə burada birinci hərf
vektorun başlnğıc, ikinci hərf isə son
nöqtəsi işarə edir. Vektorlar bir
həriflədə , və s. kimidə göstərilir.

BD

AC

Başlanğıc və son nöqtələri üst-üstə

düşən vektorlara sıfır vektorlar deyilir,
və ō – ilə işarə olunur.
►Tərif. Modulları bərabər, bir-birinə
paralel və istiqamətləri eyni olan
vektorlara bərabər vektorlar deyilir.
►Tərif. Bir düz xətt və ya paralel
düzxətlər üzərində yerləşən vektorlara
koleniar vektorlar deyilir.

Nəticə; Bərabər vektorlar koleniar ola

bilər, amma koleniar vektorlar bərabər
olmaya bilər.

Vektorlar üzərində əməllər.

►Tərif. və vektorları üzərində aşağıda
göstərilən qayda ilə qurulmuş vektoruna
həmin vektorun cəmi deyilir və = + ilə
işarə olunur.
Vektorların cəmi ücün
+=+;(+)+=+(+);+ =
xassələri doğrudur.

Tərif. vektorunun həqiqi (skalyar) λ

ədədinə λ = λ hasili aşağıdakı kimi təyin
olunan vektorlarına deyilir.
1) = λ⋅ ; olsun.
2) λ〉0 olduqda, və vektorlarının
istiqamətləri eyni , λ〈0 olduqda isə -nin
istiqaməti, - nın istiqamətinin əksinə
olsun. və vektorlarının cəmini və fərqini
həndəsi olaraq paraleloqram qaydası ilə
tapmaq olar.
Qeyd edək ki, vektorlar arasında < və >
işarəsini yazmaq olmaz, vektorlar ancaq
modulları ilə müqayisə oluna bilər.
Skalyar ədədlə vektoru cıxmaq
(toplamaq) olmaz.

3. Vektorların xətti asılılığı.

Tutaq ki, , , ... , vektorları verilib
və λ1 , λ2 , ... , λn həqiqi ədədlərdir. Belə
ifadələrə baxaq.
λ1 + λ2 + ... + λn (1)

b = λ1 + λ2 + ... + λn (2)
Tərif. Əgər

λ1 + λ2 + ... + λn = 0 (3)
Münasibəti hec olmasa λ1 , λ2 , ... , λn bir
sıfırdan fərqli olduqda ödənilərsə ,
onda , , ... , vektorlarına xətti asılı
vektorlar deyilir.

►Tərif. (3) münasibəti yalnız λ1 , λ2 , ... ,

λn =0 olduqda ödənilərsə , onda , ,
... , vektorlarına xətti asılı olmayan
vektorlar deyilir.

Teorem 1. , , ... , vektorlarının

xətti asılı olması ücün onlardan birinin
yerdə qalanların xətti kombinaziyası
olması zəruri və kafi şərtdir.
Xətti asılılığın tərifinə görə , tutaq ki
λ1 , λ2 , ... , λn - dan biri məsələn λ≠0 –
dır. Onda
(3) tənliyindən alarıq
- λn = λ1 + ... + λn-1 ; (4)

=- · a1 + ... + - · ; (λn ≠ 0)
və yaxud
 = 1 + ... + k ; =- ; k = 1, ..., n =
1 (5)
bu isə аn vektorunun , , ...
, vektorlarının xətti kombinasiyası
olmasını göstərir.
10-cu sual. Diferensial.
Riyaziyyatda diferensial tənlik bir
və ya daha çox funksiya və
onların törəmələrini əlaqələndirən
bir tənlikdir. Bu cür münasibətlər
olduqca yaygın olduğundan,
diferensial
tənliklər mühəndislik, fizika, iqtisadiy
yat və biologiya da daxil olmaqla bir
çox fənlərdə məşhur rol oynayır.
Diferensial tənliklərin öyrənilməsi
əsasən onların həllərinin (tənliyi
ödəyən edən funksiyaların
məcmusu) və həllərinin
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsindən
ibarətdir. Yalnız ən sadə diferensial
tənliklər açıq formullarla həll edilə
bilər; lakin verilmiş bir diferensial
tənliyin həllərinin bir çox
xüsusiyyətləri onları dəqiq
hesablamadan müəyyən edilə bilər.
Həlllər üçün qapalı formalı bir
ifadə olmadıqda, kompüterlər
istifadə edilərək sayları yaxınlaşdırıla
bilər. Dinamik sistemlər nəzəriyyəsi,
diferensial tənliklərlə təsvir olunan
sistemlərin keyfiyyətcə təhlilinə
diqqət yetirir, halbuki müəyyən bir
dəqiqlik dərəcəsi ilə həlli təyin
etmək üçün bir çox sayda
metod hazırlanmışdır.
Diferensial tənlikləri bir neçə növə
bölmək olar. Tənzimlənmənin
xüsusiyyətlərini təsvir etməkdən
başqa, bu diferensial tənliklərin bu
sinifləri bir həll üçün yanaşma
seçimini məlumatlandırmağa kömək
edə bilər. Tez-tez istifadə olunan
fərqlər bu tənliyin olub-olmadığını
ehtiva edir: Adi / Qismən, Xətti /
Qeyri-xətti və Bircins / Qeyri-bircins.
Bu siyahı tam deyil; Müxtəlif
kontekstlərdə çox faydalı ola biləcək
bir çox digər diferensial tənliklərin
xüsusiyyətləri və alt sinifləri var.
Əsas anlayışlar, təriflər.
►Tərif. İxtiyari x dəyişəni,
onun funksiyası və bu funksi-yanın
həmin x dəyişəninə
nəzərən törəmələri daxil olan
tənliyə adi diferensial tənlik deyilir.
Diferensial tənliyə daxil olan ən yüksək
tərtibli törəmənin tərtibinə həmin
diferensial tənliyin tərtibi deyilir. n-
tərtibli adi diferensial tənlik ümumi
şəkildə aşağıdakı kimi yazılır
. (1)

(1) diferensial tənliyini eyniliyə

çevirən funksiyasına həmin tənliyin
həlli deyilir. Bu, o deməkdir
ki, funksiyasını və
onun törəmələrini (1) tənliyində
yerinə yazdıqda həmin tənlik x -ə
nəzərən eyniliyə çevrilir.

n-tərtibli diferensial tənliyin ümumi

həlli n sayda ixtiyari sabitin daxil olduğu
elə
(2)
həllinə deyilir ki, o verilmiş tənliyi
eyniliyə çevirsin.
Diferensial tənliyin ümumi həllinə daxil
olan ixtiyari sabitlərin müəyyən
qiymətlərində alınan hər bir həlli
diferensial tənliyin xüsusi həlli adlanır.
Verilmiş diferensial tənliyi ödəyən
funksiya (həll) qeyri-aşkar və
parametrik şəkildə də verilə bilər. Bu
halda həmin funksiyaya bəzən
diferensial tənliyin inteqralı deyilir.
Diferensial tənliyin həllinin qrafiki
inteqral əyrisi adlanır.
2. Birtərtibli diferensial tənliklər.
Birtərtibli diferensial tənlik ümumi
şəkildə aşağıdakı kimi yazılır

.
Bu tənliyi axtarılan funksiyanın y
törəməsinə nəzərən həll etmək mümkün
olduqda
(1)
şəklində törəməyə nəzərən həll olunmuş
birtərtibli diferensial tənlik alınır.
(1) tənliyinin ümumi həlli
(2)
şəklindədir. Burada C ixtiyari sabitdir.
Həndəsi olaraq (2) ümumi həll inteqral
əyriləri ailəsindən ibarətdir,
yəni C sabitinin müxtəlif qiymətlərinə
uyğun olan xətlər toplusudur. İnteqral
əyriləri belə bir xassəyə malikdirlər ki,
onların hər bir M(x, y) nöqtəsində
toxunanın meyl bucağı

şərtini ödəyir.
Əgər inteqral əyrisinin
keçdiyi nöqtəsini versək, onda
bununla sonsuz inteqral əyriləri
ailəsindən müəyyən bir inteqral əyrisi
seçilir və bu bizim diferensial tənliyin
xüsusi həllinə uyğundur.
Analitik olaraq bu tələb
olduqda başlanğıc adlanan şərtə
gətirilir. Əgər (2) ümumi həll
məlumdursa, onda alırıq ki,
Bu şərtdən C sabitini müəyyən etmək
olar və nəticədə, uyğun xüsusi həlli
tapmaq olar. Koşi məsələsi bundan
ibarətdir.

Koşi məsələsi. (1) diferensial

tənliyinin başlanğıc şərti ödəyən,
yəni arqumentin qiymətində verilmiş
qiymətini alan həllini tapın.
Koşi məsələsini həndəsi olaraq belə
ifadə etmək olar: (1) diferensial
tənliyinin verilmiş nöqtəsindən
keçən inteqral əyrisini tapın.
Qeyd edək ki, törəməyə nəzərən həll
olunmuş birtərtibli diferensial tənliyi
həmişə

(3)
diferensial şəkildə yazmaq olar.
Doğrudan da (2) tənliyini

kimi yazıb, orada və qəbul

etsək (3) şəklində diferensial tənlik
alınar.

3. Dəyişənlərinə ayrıla bilən diferensial

tənliklər.
►Tutaq ki, M(x) və funksiyaları
uyğun olaraq (a,b) və (c,d ) intervalında
kəsilməzdir. Bu halda

(1)
tənliyinə dəyişənlərinə ayrılmış
diferensial tənlik deyilir. (1)
tənliyində dx-in əmsalı ancaq x-dən, dy-
in əmsalı ancaq y-dən asılıdır.
Fərz edək ki, funksiyası (1) tənliyinin
həllidir. Onda həmin funksiya (1)
tənliyini eyniliyə çevirir:

(2)
Bu eyniliyi inteqralladıqda
(3)
münasibəti alınar, burada S ixtiyari
sabitdir. Buradan aydındır ki, (3) tənliyi
(1) tənliyinin bütün həllərini təyin edir.
Buna görə də (3) münasibətinə (1)
tənliyinin ümumi inteqralı deyilir.
►Fərz edək
ki, M1(x), M2(x), N1(y), N2(y)
funksiyaları kəsilməzdir. Bu halda

(4)
tənliyinə dəyişənlərinə ayrılan tənlik
deyilir. Bu tənliyi həll etmək üçün onun
hər iki tərəfini N1(y) M2(x)  0 hasilinə
bölək:

Dəyişənlərinə ayrılmış bu tənliyin

ümumi inteqralı
 (5)
olar. (4) tənliyinin (5) ümumi
inteqralından alınmayan başqa həlləri
də ola bilər. Belə həllər N1(y) M2(x) = 0
bərabərliyinin ödənildiyi nöqtələr
içərisində olar
(N1( y) = 0, M2(x) = 0).

Misal. x = 5, y = 1 başlanğıc şərtini

ödəyən diferensial tənliyinin həllini
tapmalı.
,

(x – 1)dx + ( y + 2)dy = 0 ,
 ,

( ).
Mərkəzi O(1,–2) nöqtəsində olan
çevrələr. Xüsusi həlli tapaq
üçün x = 5, y = 1 başlanğıc şərtlərdən
istifadə edək:

,
Axtarılan xüsusi inteqral

çevrəni müəyyən edir.

4. Bircins diferensial tənliklər.
►Tərif 1. Əgər hər bir k ədədi üçün

(1)
eyniliyi doğru olarsa,
onda funksiyasına x və y dəyişənlərin
ə nəzərən n dərəcəli bircins funksiya
deyilir.
İndi isə

(2)
diferensial tənliyinə baxaq.
►Tərif 2. Əgər x və y dəyişənlərinin
diferensiallarının M (x, y) və
N (x, y) əmsalları eyni dərəcəli bircins
funksiyalar olarsa, onda (2) tənliyi
birtərtibli bircins diferensial tənlik
adlanır.
Bu tənliyi həll etmək üçün
, y = xz, dy = xdz + zdx əvəzləməsi
vasitəsilə onu dəyişənlərinə ayrılan
tənliyə gətirmək lazımdır.
İndi tutaq ki, bircins diferensial tənlik
aşağıdakı şəkildə verilmişdir
. (3)

Əgər funksiyası x və y dəyişənlərinə

nəzərən sıfır dərəcəli bircins funksiya
olarsa, yəni
şərti ödənilərsə, onda (3) tənliyi
birtərtibli bircins diferensial tənlik olar.

Misal. diferensial tənliyinin ümumi

həllini tapmalı.
,

və birdərəcəli bircins
funksiyalardır. Doğrudan da,

,
 .
Tənliyi həll etmək üçun
, y = xz, dy = xdz + zdx əvəzləməsini
aparsaq, alarıq

xz lnz·dx-x(xdz+zdx)=0.
Buradan

xdz=z(lnz-1)dx,

,
 , ,

, , .
Nəticədə baxılan tənliyin ümumi
həlli olar.

5.Birtərtibli xətti diferensial tənlik.

Bernulli tənliyi.
►Axtarılan funksiyaya və onun
törəməsinə nəzərən xətti olan tənliyə
birtərtibli xətti diferensial tənlik deyilir
və aşağıdakı kimi yazılır

. (1)
  0 olduqda alınan

(2)
tənliyinə (1) tənliyinə uyğun xətti
bircins tənlik deyilir. olduqda (1)
tənliyi xətti bircins olmayan diferensial
tənlik adlanır. (1) tənliyini müxtəlif
üsullarla həll etmək olar. Bu üsullardan
biri sabitin variasiyası üsuludur. Bu
üsula görə əvvəlcə xətti bircins tənliyin
ümumi həlli tapılır. Alınan tənlik
dəyişənlərinə ayrılır

Sonuncu tənliyi inteqrallasaq

 ,
buradan isə (2) tənliyinin ümumi həllini
alarıq:
. (3)
İndi isə xətti bircins tənliyin (3) ümumi
həllindəki ixtiyari C sabitini x-dən
asılı funksiyası hesab edək:
(4)

y-in bu ifadəsini (1) tənliyində yerinə

yazaraq sadə çevirmələrdən sonra alarıq

Buradan isə naməlum C(x) funksiyası

tapılır
C(x)-in bu ifadəsini (4) bərabərliyində
yerinə yazdıqda (1) tənliyinin ümumi
həlli alınar:

Misal. diferensial tənliyi həll

edin.
Əvvəlcə bircins olmayan
(5)
tənliyinin uyğun
(6)
bircins tənliyini həll edək.
 , , ,

Axırıncı bərabərlikdən verilmiş bircins

diferensial tənliyin ümumi həllini
tapırıq: . Burada C sabitini x-dən
asılı funksiyası hesab edək, onda

. (7)

y-in bu ifadəsini (5) tənliyində yerinə

yazsaq alarıq

.
Buradan , yaxud . Bu həlli (7)
bərabərliyində yerinə yazdıqda (5)
tənliyinin həllini alarıq
.
►Bernulli tənliyi. Birtərtibli xətti
tənliklərə gətirilə bilən bir növ tənlikdə
vardır, hansılara ki, Bernulli tənliyi
deyilir. Bernulli tənliyi ümümi şəkildə

y ꞌ + p(x)y = q(x)y n , n0;1 (8)

belə yazılır. Həmin tənlik z = y 1-
n
əvəzləməsi ilə xətti tənliyə gətirilir və
daha sonra alınmış birtərtibli xətti
tənliyi ikinci y = u(x)v(x) əvəvzləməsi
ilə həll edirik.
11-ci sual. Müəyyən inteqralda
inteqrallama üsulları.
İnteqral -
kəsilməz f(x) funksiyasının ibtidai
funksiyalarının ümumi
şəklinə f(x) funksiyasının inteqralı d
eyilir.

f(x)-in a dan b'yə qədər olan inteqralı,

y=f(x) funksiyasının a ilə b arasındakı
fiqurun sahәsinә bәrabәrdir.
İnteqral sahəsində ən böyük
işləri Qotfrid Leybnits və İsaak
Nyuton görmüşlər. "İnteqral" sözünü
və işarəsini ilk dəfə elmə alman
alimi Qotfrid Leybnits daxil etmişdir.
Bu söz latıncadan "Cəm" ("ſumma",
"summa") mənasını verir.
İnteqral ∫ hərfi ilə işarə edilir:

Inteqralamanın əsas üsulları. Dəyişəni

əvəz etmə və hissə-hissə inteqrallama

1.
Dəyişəni əvəz etmə
2.
Hissə-hissə inteqrallama

İnteqrallamanın əsas üsulları

1.
Ayırma üsulu. Bu üsulun mahiyyəti
ondan ibarətdir ki, inteqralaltı
 funksiya inteqralları asan hesablana
bilən funksiyaların cəmi şəklində
göstərılır, sonra isə hər bir inteqral
ayrılıqda hesablanlr.
2.
Qeyri-müəyyən inteqralda dəyişəni
əvəzetmə( əvəzləmə) üsulu.

dəyişəni əvəzetmə inteqral hesabında

ən çox işlənənüsuldur. ilə işarə
edək, diferensiallanaan
funksiyadır. Onda

Bəzən əvzləməsi aparırlar

yəni yeni t dəyişəninə x-dən asılı
funksiya kimi baxırlar.
Elə bir ümumi resept-üsul yoxdur ki,
onun köməyi ilə hansı əvəzləməni
aparıb inteqralı hesablamaq mümkün
olsun. Ancaq ipucu olaraq aşağıdakı iki
şərtdən istifadə etmək faydalı olur:

1.
Əgər inteqral işarəsi
altında mürəkkəb funksiyası
olarsa əvəzləməsi aparılır(məs.
inteqralaltı ifadədə olarsa
, olarsa və s.əvəzləməsi
aparmaq lazım gəlir).

2)Əgər inteqralaltı ifadədə

hazır diferensialı-yəni ifadəsi
varsa, əvəzləməsi aparmaq lazım
gəlir. Ona görə də tez-tez rast gəlinən
aşağıdakı düsturları yadda saxlamaq
lazımdır:

və s.

şəkilli inteqralları hesablayarkən

aşağıdakı əvəzləmələri aparmaq
lazımdır:
 ibtidai funksiyadır.

Misal 1.

tg-in diferensialıdır.

Misal 2.

Misal3. inteqralını
dəyişəni əvəzetmə üsulu ilə həll edin

Verilmiş inteqralı cədvəl inteqralına

gətirmək üçün aşağıdakı əvəzləməni
aparaq: .Onda və

12-ci sual. Törəmə.

Törəmənin həndəsi və
mexaniki mənası.
Törəmə — funksiyanın hər hansı
verilmiş bir nöqtədə dəyişmə sürətini
göstərir. y=f(x) funksiyası hər
hansı a nöqtəsində kəsilməzdirsə,
arqumentin sonsuz kiçilən artımına
funksiyanın da sonsuz kiçilən artımı
uyğun olur ki, bu təklifin əksi də
doğrudur. Yəni
arqumentin a nöqtəsindəki sonsuz
kiçilən artımına funksiyanın da bu
nöqtədə sonsuz kiçilən artımı
uyğundursa, funksiya bu nöqtədə
kəsilməzdir. Arqument artımı sifra
yaxınlaşdıqda funksiya artımının
arqument artımına
nisbətinin limiti varsa, bu
limitə f(x) funksiyasının a nöqtəsində
törəməsi deyilir. Əgər →0 şərtində

Funksiyanın qrafiki qara rəngdə, ona

toxunan düz xəttin qrafiki isə qırmızı
rəngdə göstərilmişdir. Düz xəttin
qrafikinin funksiyanın qrafikinə
toxunduğu nöqtənin dəyəri, həmin
toxunanın bucaq əmsalına bərabərdir

nisbətinin sonlu limiti varsa, onda

həmin limitə y=f(x) funksiyasının x
nöqtəsində törəməsi deyilir. Verilmiş
x nöqtəsində törəməsi olan
funksiyaya həmin nöqtədə
diferensiallanan funksiya deyilir. (a,
b) intervalının hər bir nöqtəsində
törəməsi olan funksiya həmin
intervalda diferensiallanan funksiya
adlanır. Funksiyanın törəməsini
tapmaq əməlinə həmin funksiyanın
diferensiallanması deyilir.
Funksiyanın törəməsi.

Tərif 1. Əgər şərtində (1)

nisbətinin sonlu limiti varsa, onda
həmin limitə y=f(x) funksiyasının x
nöqtəsində törəməsi deyilir.

Verilmiş x nöqtəsində törəməsi olan

funksiyaya həmin nöqtədə
diferensiallanan funksiya deyilir. (a, b)
intervalının hər bir nöqtəsində törəməsi
olan funksiya həmin intervalda
diferensiallanan funksiya adlanır.
Funksiyanın törəməsini tapmaq əməlinə
həmin funksiyanın diferensiallanması
deyilir.

Misal 1. f(x) =x funksiyanın törəməsi

vahidə bərabərdir.
Bunu isbat etmək üçün arqumentin
verilmiş artımına funksiyanın uyğun
artımını tapaq;

Buradan;
2. Törəmənin həndəsi və mexaniki
mənası.

►Törəmənin həndəsi mənasının

tərifi. İxtiyari L əyrisi və onun
üzərində M0 nöqtəsində
götürək. L əyrisinin ixtiyari M və M0 nö
qtəsindən bir kəsən
çəkək. M nöqtəsi L əyrisi boyunca öz
yerini dəyişdikdə M0M kəsəni də
ümümiyyətlə M0 nöqtəsi ətrafında öz
vəziyyətini dəyişər və
nəticədə M0 nöqtəsinə
yaxınlaşdıqda M0M kəsəni
müəyyən M0T limit vəziyyətinə
yaxınlaşarsa, kəsənin həmin limit
vəziyyətinə M0 nöqtəsində L əyrisinə tox
unan deyilir.
Deməli törəmənin həndəsi mənası
belədir: y=f(x) funksiyasının x0 nöqtəsin
də

f ꞌ(x0) funksiyanın qrafiki olan

əyriyə M0 (x0 , f (x0)) nöqtəsində
çəkilmiş bucaq əmsalına bərabərdir:

k = tg (1)
►İndi isə həmin L
əyrisinə M0 nöqtəsində çəkilmiş M0T tox
unanın tənliyini yazaq. Məlumdur ki
verilmiş nöqtədən keçən və bucaq
əmsalı k olan M0T düzxəttinin
tənliyi

(2)

şəklində yazılır. y0= olduğundan

toxunanın tənliyini

(3)
►L əyrisinə M0 nöqtəsində çəkilmiş
toxunana həmin
nöqtədə perpendikulyar olan
düzxəttə əyrinin normalı deyilir. Həmin
normalın tənliyi

(4)
şəklində yazılar.
►Törəmənin mexaniki mənasının
tərifi. Hər hansı cismin dəyişənsürətli
düzxətli hərəkətinə baxsaq, həmin
cismin ülçülərini və şəklini nəzərə
almayaraq, onun fiziki
baximindan maddi nöqtə hesab etmək
olar. məlumdur ki, hərəkət edən
nöqtənin getdiyi yolu zamandan
asılıdır: s = s(t) nöqtənin t zaman
əslində getdiyi yol s(t), t+∆t zamanında
isə getdiyi yol s(t+∆t) = s(t) +
∆s olarsa, onda baxılan nöqtə ∆t zamanı
ərzində ∆s məsafəni getmiş olar.
Belə olan halda

vor = (5)
nisbəti nöqtənin hərəkətinin orta
sürətinə bərabər olar. Həmin
nisbətdə şərtində limitə keçsək
nəticədə alırıq ki,

v(t) = sꞌ(t) (7)

Buradan törəmənin mexaniki mənası
alınlır: hərəkət edən nöqtənin sürəti
gedilən məsafənin zamana görə
törəməsinə bərabərdir.
►Törəmənin iqtisadi mənası. Təbiətdə
baş verən istənilən prosesləri
öyrənərlən bir-biri ilə bağlı olan
kəmiyyətlər arasındakı deyişmə sürətini
törəmənin köməyi ilə qiymətləndirmək
olar. buna əsasən, törəmə
iqtisadiyyatda geniş tətbiq olunur.
Törəmənin sıfra bərabər olduğu və
törəmənin olmadığı daxili nöqtələr
funksiyanın böhran nöqtələridir.
Həmin nöqtələr funksiyanın aldığı ən
böyük və ya ən kiçik qiymətlər ola
bilər. Bundan başqa
cismin sürətinin zamana görə
funksiyasının törəməsi
onun təcilinə bərabərdir.
13-cü sual. Üç vektorun qarışıq
hasili.
Tərif. (birinci) , (ikinci) və (üçüncü)
vektorlarının birinci ikisinin · vektprial
hasilinin üçüncü vektoruna skalyar
hasili, yəni ( · ) · igadəsi, həmin
vektorların qarışıq və ( , , ) və yaxud ilə
işarə olunur.
Tərifdən aydındı r ki, üş vektorun
qarışıq hasili skalyar kəmiyyətdir.
Vektorial
hasilin koordinatlarında ifadəsindən
məlumdur ki,

Məlumdur ki, vektorlar koordinatlarla

verilərsə , onda skalyar hasdl eyniadlı
koordinaların
hasilləri cəminə bərabərdir. Onda :
Bunu 3
tərtibli determinant şəklində yazsaq ,
alarıq:
Bu bərabərlik üç vektorun
qarışıq hasilinin koordinatlarda
ifadəsi olur.

P-4.Qarışıq hasilin xassələri

ilə tanış olaq.
Xassə 1.Qarışıq hasildə əgər
vektorlardan hər
hansı ikisi kolleniear olarsa, onda
qarışıq hasil sıfır olar.
Xassə 2.Qarışıq hasildə vektorlardan
hər hansı biri “0” olarsa onda qarışıq
hasil
sıfra bərabər olar.
Isbatı: Tutaq ki , qarışıq
hasildə vektorlardan
biri məsələn a=0 Onda qarışıq
hasilin koordinatlarla ifadəsini yazsaq
,bu determinantın 1-ci sətir
elıementlərinin
hamısının “0” olduğundan həmin
determinant “0”-a bərabər olar. Yəni :
downloaded from KitabYurdu.org

Xassə 3.Qarışıq hasil bircinslilik

xassəsinə malikdir: Yəni
Isbatı :
Doğrudan da determinantın məlum
xassəsinə görə determinatın sətir
və ya sütün
elementləri müəyyən bir ədədinə vurula
rsa , onda determinantın özü
həmin ədədə
vurulmuş olar, və yaxud
determinantın sətir və ya
sütunundakı ortaq vuruğu
determinant qarşısına çıxarmaq olar.
Xassə 4.Qarışıq hasil hər bir vuruğa
nəzərən paylama (distiributivlik)
xassələrinə
malikdir.
Isbatı: Doğurdan da determinantın
məlum xassələrindən məlumdur ki,
determinantın hər hansı sətir və ya
sütunu 2
elementin cəmi şəklində verilərsə ,
onda bu determinantı 2
determinantın cəmi şəklində vermək
olar:
Üç vektorun qarışıq hasili və onun
xassələri, tətbiqləri.

Plan.

1. Vektorlar üçlüyünün oriyentasiyası.

2. Üç vektorun qarışıq hasili və onun

həndəsi mənası.

3. Qarışıq hasilin koordinatlarda ifadəsi.

4. Qarışıq hasilin xassələri.

5. Qarışıq hasilin tətbiqləri.

P-1.Vektorlar üçlüyünün
oriyentasiyası anlayışı ilə tanış olaq:
Tutaq ki, müəyyən ardıcıllıqla
komplanar olmayan üç vektor
verilmişdir.
Belə verilmiş üç vektor heyəti
vektor üçlüyü adlanır. Verilən
vektorları bir
nöqtəyə köçürdükdə iki vəziyyətdən biri
alınır.
a)c vektorunun ucundan a və b
vektorlarına baxdıqda , a vektorun
u b
vektoru üzərinə salmaq üçün kiçik
bucaq qədər fırlanma saat əqrəbinin
hərəkətinin əksinə olur. Şəkil (a)
b) c vektorunun ucundan a və
b vektorlarına baxdıqda a vekt
orunu b
vektorunun üzərinə salmaq üçün kiçik
bucaq qədər fırlanma saat əqrəbinin
hərəkəti
istiqamətindədir. Şəkil (b)
Aydındır ki, vektorlar üçlüyü
verildikdə bu hallardan ancaq biri ola
bilər.
Bu iki vəziyyətin hər biri bu vektorların
oriyentasiyası adlanır. a)
sağ oriyentasiya
b)sol oriyentasiya adlanır.
Oriyentasiya – məişətdə ,coğrafiyada
kortoqrafiyada və müxtəlif elim
sahələrində
fizikada , kimyada , həndəsədə və s.
istifadə olunsa da sırf riyazi termindir.
Oriyentasiya – sözünün
mənası yönləndirmə , istiqamətləndirmə
dir. Müstəvidə
olduğu kimi fəzada da iki oriyentasiya
vardır. Sağ oriyentasiya –müsbət
oriyentasiya ,
sol oriyentasiya isə mənfi oriyentasiya
adlanır.
Burada aşağıdakı təklifləri vermək olar:
1)üçlüyün iki vektorunu sabit saxlayıb ,
3-nü ortaq başlanğıc nöqtəsi ətrafında
fırladaq. Bu halda fırlanan vektor digər
iki vektor
müstəvisindən bir tərəfdə qalarsa
, üçlüyün oriyentasiyası dəyişmir ,
fırlanaraq müstəvinin digər
tərəfinə keçərsə ,
üçlüyün oriyentasiyası dəyişir.
2)Üçlüyə daxil olan vektorların dairəvi
yerdəyişməsində oriyentasiya dəyişməz.
–dən -ya keçmək
dairəvi yerdəyişməsi adlanır. Hər
iki üçlük eyni
oriyentasiyalı olur.
3)Vektorlar üzərində dairəvi olmayan
hər hansı başqa yerdəyişmə üçlüyün
oriyentasiyasını dəyişir.
Məsələn , üçlüyündə və
vektorlarının
yerlərini dəyişsək üçlüyünü
alırıq, bu yerdəyişmə dairəvi deyil. Bu
üçlüklər müxtəlif oriyentasiyalı olurlar.
4)Üçlüyün müstəvi güzgüdə əksi
müxtəlif oriyentasiyalı üçlük olur.
14-cü sual. Mürəkkəb
funksiyanın törəməsi

Teorem. funksiyası
t0 nöqtəsində və funksiyası
uyğun nöqtəsində
diferensiallanan
olduqda mürəkkəb
funksiyası t0 nöqtəsində
diferensiallanandır və onun
törəməsi
düsturu ilə hesablanır.

İsbatı. Sərbəst dəyişənin

müəyyən bir x qiymətində u =
φ(x) və y = F(u) və onun x +
∆x qiymətində isə

u + ∆u = φ(x + ∆x), y + ∆y = F(u

+ ∆u)

olar. Beləliklə, ∆x artıma ∆u,

∆F-ə isə ∆y artımı uyğundur;
bundan başqa ∆x şərtində,
∆u olduqda isə ∆y .
Şərtə görə, törəməsi vardır:

.
Funksiya limitinin xassəsinə
görə, bu münasibətdən
(1)
alınır. Burada şərtinə görə
(1) bərabərliyini
(2)
şəklində yazmaq olar. Bu
bərabərliyinin hər
tərəfini ∆x atrımına bölək:

. (3)
Şərtə əsasən

, . (4)
Üçüncü bərabərliyində
şəklində limitə keçərək:
Tutaq ki, və uyğun
olaraq və çoxluqlarında
təyin olunan funksiyalardır,
eyni
zamanda funksiyasının qiy
mətlər
çoxluğu funksiyasının təyi
n oblastında yerləşir. Onda
hər bir nöqtəsində
qiyməti olan funksiya mür
əkkəb funksiya və
ya və funksiyalarının
superpazisiyası
(kompazisiyası)
adlanır. yazılışında aralıq
arqument, isə
əsas arqument və ya sərbəst
dəyişən adlanır, eyni
zamanda funksiyası
daxili, funksiyası isə xarici
funksiya adlanır. Mürəkkəb
funksiyada əməllər sağdan
sola yerinə yetirilir, daha
doğrusu öncə funksiyası
üzərində sonra
isə funksiyası üzərində
əməllər yerinə yetirilir. Qeyd
edək ki, mürəkkəb
funksiyanın aralıq
arqumentlərinin sayı iki və
daha çox ola bilər., , , r:

Törəməni tapmaq, vuruş

işarəsi altında bir ifadəyə
ehtiyacınız var sadə
funksiyaları sökün və
hansı hərəkətləri
müəyyənləşdirin (məhsul,
cəmi, nisbət) bu
funksiyalar bir-birinə
bağlıdır. Bundan əlavə,
elementar funksiyaların
törəmələri törəmələrin
cədvəlində, məhsulun,
 cəmin və hissənin
törəmələri üçün düsturlar
diferensiallaşdırma
qaydalarında tapılmışdır.
15-ci sual. Düz xəttin
parçalarla tənliyi
Əgər müstəvidə verilmiş fiqurun
istənilən
nöqtəsinin (x;y)(x;y) koordinatla
rı verilmiş tənliyi ödəyirsə bu
tənliyə həmin fiqurun tənliyi
deyilir. Bu tərifi tərsinə də
demək olar. Əgər verilmiş
tənliyi ödəyən istənilən ədədlər
cütlüyü verilmiş fiqurun
üzərindədirsə, bu tənlik həmin
fiqurun tənliyidir.
Çevrənin tənliyi
Mərkəzi O(a;b)O(a;b) nöqtəsində
olan RR radiuslu çevrənin
tənliyini verək. Çevrə üzərində
ixtiyari A(x; y) götürsək, bu
nöqtədən OO mərkəzinə qədər
məsafə RR olmalıdır. Nöqtələr
arasındakı məsafə düsturuna
görə
R2=(x−a)2+(y−b)2R2=(x−a)2+(y
−b)2
Beləliklə, biz çevrənin tənliyini
aldıq.
Dekart koordinat sistemində
ixtiyarı düz xətt aşağıdakı
tənliklə verilir.
ax+by+c=0ax+by+c=0
aa, bb, cc istənilən
ədədlərdir. aa və bb ədədlərində
n heç olmazsa biri sıfırdan
fərqlidir. Bunu isbat edək.
 Şəkil 2
Tutaq ki, hər hansı hh xətti
verilib (Şəkil 2). Bu düz xəttə
perpendikulyar olan xətt çəkək
və bu xətt üzərində
iki A1A1 və A2A2 nöqtələrini
qeyd
edək. A1(x1;y1)A1(x1;y1)və A2(x
2;y2)A2(x2;y2) olsun. Parçanın
ortasından qaldırılan
perpendikulyar barədə teoremə
görə hh üzərindəki
ixtiyari A(x;y)A(x;y) nöqtəsi A1A
1 və A2A2 nöqtələrindən eyni
məsafədədir. Ona görə
nöqtələrin koordinatları
aşağıdakı tənliyi ödəyir.
(x−x1)2+(y−y1)2=(x−x2)2+(y−y2)2⇒
x2−2x1x+x21+y2−2y1y+y21=x2−2x2
x+x22+y2−2y2y+y22⇒2(x2−x1)x+2(
y2−y1)y+(x21+y21−x22−y22)=0(x−
x1)2+(y−y1)2=(x−x2)2+(y−y
2)2⇒x2−2x1x+x12+y2−2y1y+
y12=x2−2x2x+x22+y2−2y2y+
y22⇒2(x2−x1)x+2(y2−y1)y+(
x12+y12−x22−y22)=0
Aşağıdakı işarələməni aparaq:
2(x2−x1)=a2(x2−x1)=a, 2(y2−y1)
=b2(y2−y1)=b, x21+y21−x22−y22
=cx12+y12−x22−y22=c
Onda tənliyimiz sadə şəklə
düşəcək:
ax+by+c=0ax+by+c=0
İşarələmədən görünür
ki, aa və bb eyni zamanda sıfır
olsa x2=x1x2=x1 və y2=y1y2=y1
olacaq,
yəni A1A1 və A2A2 nöqtələri
üst-üstə düşəcək.
Koordinat oxlarının hec birinə paralel
olmayan koordinat başlanğıcından
keçməyən L düz xətti götürək. Düz
xəttin obsis və ordinat oxlarını kəsdiyi
nöqtələr uyğun
olaraq M(a,o) və N(o,b) olsun.L düz
xəttinin tənliyini
 (1)
şəklində yazsaq, şərtə görə A≠0, B≠0 və
C≠0 olar.

M(a,o) və N(o,b) nöqtələri L düz xətti

üzərində yerləşdiyin
dən, onların koordinatları (1) tənliyini
ödəyir.

Aa+C=o, Bb+C=o Buradan ;

və (2)
(1) tənliyini Ax+By=-
C şəklində yazaraq,
bərabərliyin hər iki tərəfini (-
C)-
yə bölsək

və (2) bərabərliklərini nəzərə

alsaq ;

(3)
olar. Bu tənliyə düz xəttin
parçalarla tənliyi deyilir.
 16-cı sual. . Düz xətlərin
qarşılıqlı vəziyyəti.
Müstəvidə nöqtə və düz
xəttin qarşılıqlı vəziyyəti

düz xətt
Həndəsənin müstəvi fiqurlarını
öyrənən
bölməsinə planimetriya deyilir
. Planimetriyanın ən sadə
elementləri olan nöqtə və düz
xəttin müstəvi üzərində
qarşılıqlı vəziyyətinə
baxaq. AA nöqtəsi cc düz xətti
üzərində olarsa, deyirlər
ki, cc xətti AA nöqtəsindən
keçir. Bunu A∈cA∈c kimi işarə
edirlər. Əgər BB nöqtəsi cc düz
xətti üzərində deyilsə deyirlər
ki, cc düz xətti BB nöqtəsindən
keçmir və B∉cB∉c kimi işarə
edilir.
Planimetriyanın bir sıra
aksiomları var.
Aksiom 1: Hər bir düz xətt
üzərində ən azı iki nöqtə var.
Ona görə düz xətti onun
üzərində olan iki nöqtə ilə də
işarə edirlər.
Məsələn, ABAB düz xətti kimi.
Aksiom 2: Müstəvinin istənilən
iki nöqtəsindən düz xətt
çəkmək olar və bu düz xətt
yeganədir.
Aksiom 3: Bir düz xətt
üzərində olmayan azı 3 nöqtə
mövcuddur.
Aksiom 4: Bir düz xətt
üzərində olan 3 nöqtədən yalnız
biri o biri 2 nöqtə
arasındadır. ll xətti üzərində
olan AA, BB və CC nöqtələrindən
BB nöqtəsi AA və CC nöqtələri
arasında yerləşir. Başqa
sözlə BB nöqtəsinə
nəzərən AA və CC nöqtələri
müxtəlif tərəflərdə
yerləşir. AA və BB nöqtələri CC
nöqtəsinə nəzərən eyni tərəfdə,
eyni yarım düz xətt üzərindədir.

Aksiom 5: Hər
bir parça sıfırdan böyük
uzunluğa malikdir. Parçanı
istənilən nöqtə ilə bölsək, onun
uzunluğu alınan hissələrin
uzunluqları cəminə bərabərdir.
Yəni ACAC parçasında
istənilən BB nöqtəsi götürüb bu
nöqtə ilə onu
bölsək AC=AB+BCAC=AB+BC.
Əgər iki düz xəttin ümumi
nöqtəsi varsa bu düz xətlər
kəsişir. Əgər aa və bb düz
xətləri OO nöqtəsində kəsişirsə,
bu O=a∩bO=a∩b kimi işarə
edirlər.
Teorem: Əgər iki düz xətt
müstəvidə kəsişirsə, bu
kəsişmə nöqtəsi yeganədir.
İsbatı: Tutaq ki, aa və bb düz
xətləri OO nöqtəsində kəsişir.
İsbat edək ki, bu düz xətlərin
başqa bir ortaq nöqtəsi ola
bilməz. Tutaq ki, onlar hər
hansı O1O1 nöqtəsində də
kəsişir. Lakin Aksiom 2-yə görə
müstəvinin istənilən iki
nöqtəsindən yalnız bir düz xətt
keçə bilər. Xətlərimiz isə şərtə
görə ikidir. Deməli fərziyyə
səhvdir və bu xətlər yalnız bir
nöqtədə, OO nöqtəsində kəsişir.
Əgər iki düz xətt müstəvi
üzərində yerləşib kəsişmirsə bu
düz xətlərə paralel düz
xətlər deyilir. aa və bb düz
xətləri paraleldirsə
bu a||ba||b kimi işarə edilir.
Paralelliyin başqa bir tərifi də
belədir. Bir müstəvi üzərində
olub sonsuzluqda kəsişməyən
düz xətlərə paralel düz xətlər
deyilir. Düz xətlərin paralellik
əlamətlərini burada oxuya
bilərsiniz.
Düz xətt — həndəsənin əsas
elementlərindən biridir. Həndəsənin
sistematik təsviri zamanı düz xətt
yalnız birbaşa olmayan şəkildə
aksiomalarla təsbit edilir.

Düz xətlər
Düz xəttin aşağıdakı xassələri vardır:
• İki üst-üstə düşməyən nöqtədən
yalnız bir düz xətt keçirmək olar.
• Müstəvi üzərində üst-üstə
düşməyən iki düz xətt ya bir
nöqtədə kəsişir, ya da paraleldir.
Üçölçülü fəzada iki düz xəttin
qarşılıqlı vəziyyətini təsvir etmək
üçün 3 variant mövcuddur:
1. düz xətlər paralleldirlər,
2. düz xətlər kəsişirlər,
3. düz xətlər çarpazdırlar.
Dekart koordinat sistemində düz xətti
birdərcəli tənliklə ifadə etmək olur.
Kəsişən düz xətlərRedaktə
Müstəvi üzərində iki müxtəlif düz
xəttin bir ortaq nöqtəsi olarsa, onda
deyirlər ki, bu düz xətlər kəsişir.
Paralel düz xətlərRedaktə
Bir müstəvi üzərində üst-üstə
düşməyən və kəsişməyən düz
xətlər paralel düz xəttlər adlanır.
Çarpaz düz xətlərRedaktə
Fəzada paralel olmayan və
kəsişməyən iki düz xətt çarpaz düz
xətlər adlanır.
17-ci sual. . Fırlanmadan
alınan cismin həcmi.
Konus — həndəsi elementdir.
Konus düzbucaqlı
üçbucağın katetlərindən birinin
ətrafında 360° fırlanması ilə alınan
fəza fiqurudur.onusun tili yoxdur,
əpəsi və üzü 1 ədəddir.
Konus
Kəsik Konus. Konusu kəsən və
oturacağına paralel olan müstəvi ilə
konusun oturacağı arasında qalan
hissə kəsik konus adlanır.
• Həcmi:
• Yan səthin sahəsi:
• Tam səthin sahəsi:
• Konusun diaqonal kəsiyi
bərabəryanlı kvadratdır.
Burada
• V-Həcm
• Syan-yan səthin sahəsi
 • Stam-tam səthin sahəsi
• r-konusun oturacağının radiusu
• h-konusun hündürlüyü
• l-konusun doğuranıdır.
Silindir - həndəsi element. O iki
paralel müstəvi və bir doğuran
səthindən ibarətdir. Doğuran
səthi düz xəttin çevrə üzrə
fırlanmasından alınır. Silindirin
formalarına görə ona düz, dairəvi
vəya düz-dairəvi adlanır.
Silindir
Düz silindir-Düz silindir o silindirə
deyilir ki o silindirin təpəsində duran
müstəvi hissəsinin mərkəzindən o
biri təpəsinə çəkilən hündürlük
oturacağının mərkəzinə düşsün.
• Həcmi: :
• Yan səthin sahəsi:
• Tam səthin sahəsi:
 • Silindirin dioqnal kəsiyi
düzbucaqlıdır.
• V-Həcm
• S_yan-yan səthin sahəsi
• S_tam-tam səthin sahəsi
• r-silindrin oturacağının radiusu
• h-silindrin hündürlüyü
Prizma (yun. prisma – mişarlanmış)
— iki üzü (oturacaqları) ixtiyari
bərabər çoxbuсaqlı, qalan üzləri (yan
üzləri) isə paraleloqram olan çoxüzlü.
Oturacaqları
paralel müstəvilər üzərindədir və
konqruyentdir.
Prizma
Yan üzləri oturacaq müstəvisinə
perpendikulyar olan prizma düz
prizma, Yan üzləri oturacaq
müstəvisinə maili olan prizma mail
prizma adlanır.
Oturacağı düzgün çoxbucaqlı olan
düz prizma düzgün prizma adlanır.
Prizmanın həcmi oturacağının sahəsi
ilə hündürlüyü (oturacaqlar
arasındakı məsafə) hasilinə
bərabərdir
• Yan səthin sahəsi:
• Tam səthin sahəsi:
 • Həcmi:
• V-Həcm
• Syan-yan səthin sahəsi
• Stam-tam səthin sahəsi
• Sot - oturacağın sahəsi
• Pot-oturacağının perimetri
• h-silindrin hündürlüyü olarsa

• Dioqonalı=√h kvadratı+ dioq.ot.

kvadratı
• Dioqonal kəsiyi= dioq.ot.•H
Piramida (yunanca πυραμίς və ya
πυραμίδος) — oturacağı çoxbucaqlı,
qalan üzləri ortaq təpəyə
malik üçbucaqlar olan çoxüzlü.
Oturacaq çoxbucaqlısının
bucaqlarının sayına görə
piramidaları üçbucaqlı, dördbucaqlı
və s. ayrırırlar.
Piramida konusun xüsusi halıdır.

Dördbucaqlı piramida

• Piramidanın həcmi: ;
• Yan səthin sahəsi:
• Tam səthin sahəsi:
Burada - oturacağın sahəsi, H -
piramidanın hündürlüyü, p -
oturacağın yarımperimetri, h -
piramidanın apofemidir.
18-ci sual. Funksiya anlayışı
və funksiyanın verilmə üsulları
Funksiya 3 üsulla
verilir:analitik,cədvəl və qrafik.
Tək funksiya
Funksiya f(-x)=-f(x) şərtini ödəyərsə
belə funksiyaya tək funksiya deyilir.
Məsələn y=3x funksiyası tək
funksiyadır.
Analitik yol düsturdan istifadə
edərək funksiyanı
müəyyənləşdirmək üçün bir yoldur.
Məsələn, düstur y = x - 2 dəlil
dəyərindən necə istifadə edildiyini
göstərir x müvafiq funksiya dəyərini
hesablayın y.
Cədvəl yolu
Cədvəl yolu dəyərlər cədvəlindən
istifadə edərək funksiyanı
müəyyənləşdirmək üçün bir yoldur.
Məsələn, havanın temperaturunu
gün ərzində hər saat ölçürsənsə,
hər saat ( t) müəyyən bir
temperatura uyğun olacaq ( T). Bu
yazışmalar cədvəl şəklində yazıla
bilər: qrafik üsulu.
• birinci dərəcədən iki dəyişənli hər
bir polinomun müstəvidəki bir düz
xəttə, birəbir uyğunlaşdırılması ilə
yaradılan cəbri
həndəsi qurulaşa Karteziyan
koordinat sistemi və ya Dik
oxlar sistemi adı verilir. Evklid
həndəsəsinin bir modelidir.
Koordinat oxları x və y-dir, bunlar
0 da kəsişir .
Karteziyan koordinat sistemində 4
nöqtənin yeri
y-oxu - (ing. y-axis, ru. ось y) –
ikiölçülü və üçölçülü torun,
diaqramın, yaxud qrafikin şaquli
koordinat oxu
z-oxu - (ing. z-axis, ru. ось z)–
üçölçülü koordinat sistemində,
adətən, dərinliyi göstərən ox.
x-y-z koordinat sistemi - (ing.x-y-z
coordinate system, ru.трехмерная
система координат x-y-z) – üçüncü
z oxunun üfüqi x və şaquli y oxuna
perpendikulyar olduğu Dekart
koordinat sistemi. x-y-z koordinat
sistemindən kompüter qrafikasında
həcmli, yəni uzunluğu, eni və dərinliyi
olan modellər yaratmaq, eləcə də
modelləri üçölçülü fəzada hərəkət
etdirmək üçün istifadə olunur.
Koordinat oxları 1., 2., 3. və 4. rüb
olaraq adlandırılan dörd hissəyə
bölünür.
• 1. rübdə işarələri +X,+Y
• 2. rübdə işarələri -X,+Y
• 3. rübdə işarələri -X,-Y
• 4. rübdə işarələri +X,-Y
19-cu sual. Vektorial hasilin
koordinatlarla ifadəsi.
Üçbucağın sahəsi.
Vektorların skalyar hasili.
və vektorların uzunluqları ilə
aralarındakı bucağın kosinusu hasilinə
onların skalyar hasili deyilir. Belə
işarə olunur · , , ( ) .

φ = ( ,ˆ ) olduqda tərifə görə;

( )=·· və ya · = · · (1)
olar.
İki vektorun skalyar hasilinin (1)
ifadəsini başqa şəkildədə yazmaq olar.
Bu məqsədlə vektorunun vektoru
üzərində proyeksiyasının

= , φ = ( ,ˆ )
olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Onda
(1) bərabərliyini
( )= (2)
və

( )= (3)
kimi yazmaq olar.
Xüsusi halda = olduqda φ =0 və =1
olar və (1) münasibəti
· = 2 = 2 (4)
şəklində yazılır. Deməli bir vektorun
skalyar kvadratı (özünə skalyar hasili)
həmin vektorun uzunluğunun
kvadratına bərabərdir. (4)
bərabərliyindən vektorunun uzunluğu
üçün
= (5)
düsturu alıtıq.
Vektorların skalyar hasilinin aşağıdakı
xassələri də vardır:
I. Skalyar hasil yerdəyişmə (
kommutativlik ) xaəsinə tabedir:

( , ) = ( , ). (6)
II. Skalyar vuruğu skalyar hasil işarəsi
xaricind çıxarmaq olar:
( λ, ) = λ( , ) = ( , λ ) (7)
III. Skalyar hasilin paylanma (
distributivlik ) xassəsi vardır:
( + , ) = ( , ) + ( , ). (8)
IV. = ax + ay + az və = bx + by +
bz vektorlarını skalyar hasili onların
koordinatları ilə

( ) = axbx + ayby + azbz (9)

şəklində ifadə olunur. Ortlar üçün lyar

hasili aşağıdaki kimi alarıq:
· = 1, · = 1, · = 1
· = 0, · = 0, · = 0.
Xüsusi halda, = olarsa, onda (9)
bərabərliyini
2
= ax2 + ay2 + az2
kimi yazmaq olar. Buradan və (5)
düsturundan vektorunun uzunluğu üçün
= (10)
düsturunu alırıq.
V. (1) , (9) və (10) düsturlarına əsasən
və vektorları arasındakı φ bucağını
hesablamaq üçün

=
və ya

düsturunu almaq olar. Buradan və

vektorlarının ortoqonal olması şərti
alınır: və vektorlarının ortoqonal olması
üçün

axbx + ayby + azbz = 0

münasibətinin ödənilməsi zəruri və kafi

şərtdir.
VI. Verilmiş və vektorları və ixtiyari
vektoru üçün
· = · (12)

münasibəti ödənilirsə, onda = .

2. Vektorların vektorial hasili.

Müəyyən ardicillıqla götürülmüş və
komplanar olmayan (birinci), (ikinci) və
(üçüncü) vektorları götürək. Bu
vektorların başlanğıcına bir nöqtəyə
köçürsək, aşağıdakı iki vəziyyətin biri
alınır:
I. vektorunun son ucundan baxdıqda
vektorunu vektoru üzərinə gətirmək
üçün kiçik bucaq gədər fırlama saat
əqrəbi hərəkitinin əksinə olur. Bu halda,
deyirlər ki, , , vektorları üçlüyü sağ
oriyentasiyalıdır və ya sağ üçlükdür.
II. vektorunun vektorunu vektoru
üzərinə gətirmək üçün kiçik bucaq
gədər fırlama saat əqrəbi hərəkitinin
istiqamətində olur. Bu halda isə ,
, vektorları sol oriyentasiyalı üçlük və
ya sol üclük adlanır.
Əgər , , Dekart koordinat bazisi
üçlüyü sağ oriyentasiyalıdırsa, onda
koordinat sisteminə sağ
Dekart koordinat sistemi, həmin üçlük
sol oriyentasiyalı olduqda isə koordinat
sisteminə sol Dekart koordinat
sistemi deyilir.
Biz urada sağ Dekart koordinat
sistemindən istifadə edəcəyik.
► Tərif. (birinci) vektorunun
(ikinci)vektoruna vektorial hasili
aşağıdakı üç şərti ödəyən vektoruna
deyilir:
1) vektorunun uzunluğu və vektorları
üzərində qurulmuş paraleloqramın
sahəsinə bərabər olsun:
= , φ = ( ,ˆ ).
2) vektoru və vektorlarının mustəvisinə
perpendikulyar olsun.
3) , , üçlüyü sağ oriyentasiyalı olsun.
və vektorlarının vektoriyal
hasili = və ya = · ilə işarə olunur.
Tərifdən aydındır ki, kollinear
olan və vektorların vektorial hasili sıfra
bərabərdir. Bunun tərsi də doğrudur.
Deməli və vektorlarının kollinear
olması üçün onların vektorial hasilinin
sıfra bərabər olması, = 0, zəruri və
kafi şərtdir. Xüsusi halda,
· = 0.
Vektorlarının vektorial hasilinin
aşağıdakı xassələri vardır.
I. Vektorial hasil yerdəyişmə
(kommutativlik) xassəsinə tabe deyildir
· = - · (1)
II. Skalyar vuruğu vektorial hasil
işarəsi xaricinə çıxarmaq olar:
(λ) · = · (λ) = λ( · ). (2)
III. Vektorial hsdilin paylanma xassəsi
vardır:
· ( ) = · + · (3)
(+)·=·+ . (4)

3. Paraleloqramın və üçbucaqın sahəsi.

Tutaq ki, ( ax, ay, az ) və ( bx, by, bz )
vektorları öz koordinatları ilə
verilmişdir. Bu vektorların vektorial
hasilinin verilmiş koordinatlarla
ifadəsini tapaq. Bu məqsədlə ,
, koordinat ortlarının cüt-cüt vektorial
hasillərini hesablayaq. Vektorial hasilin
tərifinə görə:
· = 0, · = 0, · = 0.
Koordinat ortlarının yerləşməsində isə
aydındır ki,
z·= ,· =-,
· =,·=- ,

·=, ·=-.
Onda

0 y = ax + ay + az
və

= bx + by + bz

x vektorlarının vektorial hasilini

·= ·+ ·+ · (1)

·= (2)
yazmaq olar.
►N ə t i c ə 1. Iki tərifi uyğun olaraq
( ax , ay , az ) və ( bx , by , bz )

olan üçbucaqin sahəsi, həmin vektorlar

üzərində qurulmuş paraleloqramın
sahəsinin yarısına bərabərdir:

S∆ = · . (3)
Əgər üçbucaqın verilmiş A( x1, y1, z1 ), B
(x2, y2, z2) və C(x3, y3, z3) təpələrini
birləşdirsək = AB və = AC vektorlarını
alırıq. Bu vektorların koordinatları:
ax = x2 – x1, ay = y2 – y1, az = z2 – z1,

bx = x3 – x1, by = y3 – y1, bz = z3 – z1.

Onda üçbucağın sahəsini

S∆ =
düsturunda ax, ay, az, bx, by,
bz ədədlərinin yerinə göstərilən
qiymətləri yazmaqla hesablamaq olar.
►N ə t i c ə 2. ( ax , ay , az ) və ( bx , by ,
bz ) vektorlarının kollinear olması üçün
zəruri və kafi şərt

= = (4)
olmasıdır
Üç vektorun qarışıq hasili.
►Tərif. (birinci) , (ikinci) və (üçüncü)
vektorlarının birinci ikisinin · vektprial
hasilinin üçüncü vektoruna skalyar
hasili, yəni ( · ) · igadəsi, həmin
vektorların qarışıq və ( , , ) və yaxud ilə
işarə olunur.
Tərifdən aydındı r ki, üş vektorun
qarışıq hasili skalyar kəmiyyətdir.
20-ci sual. Bəzi funksiyaların
Makloren sırasına ayrılışı.
Teylor
sırası — riyaziyyatda bir funksiyanın
, o funksiyanın həddlərinin
bir nöqtədəki törəmələrinin qiymətlə
rindən hesablanan sonsuz toplamı
şəklində yazılması formasında
açılımdır.
Adını ingilis riyaziyyatçı Bruk
Teylordan almışdır. Əgər
sıra sıfır mərkəzlidirsə ( ), Teylor
sırası daha sadə bir hal alar və bu
xüsusi hala şotland riyaziyyatçı Kolin
Maklarenə istinad olaraq Maklaren
sırası deyilir. Bir silsilənin
hədlərindən sonlu bir say qədərini
istifadə etmək bu silsiləni bir
funksiyaya yığmaq üçün ümumi bir
üsuldur.
Teylor çoxhədlisinin dərəcəsi
artdıqca, düz funksiyaya getdikcə
yaxınlaşır. Bu şəkil (sinus
funksiyasını: qara ilə) və müxtəlif
dərəcələrdən olan Teylor açılımlarını
(1, 3, 5, 7, 9, 11 və 13) göstərir.

Eksponent (qüvvət) funksiyası

(mavi ilə göstərilən) və bu
funksiyanın a=0 qiymətindəki Teylor
sırasının ilk n+1 həddinin cəmi
(qırmızı ilə göstərilən).
Hər dərəcədən törəməsi olan, həqiqi
ya da kompleks bir funskiyasının
a həqiqi ya da kompleks bir ədəd
olmaq şərtilə intervalındakı Teylor
sırası aşağıdakı şəkildə təyin edilir
tanımlanmıştır:

Daha nizamlı bir forma olan Siqma

təqdimatı ilə isə belə yazılır:

Burada , n faktorialı; ƒ (n)(a)

isə f funksiyasının n-ci dərəcədən
törəməsinin a nöqtəsindəki
qiymətini bildirir. f funksiyasının
sıfırıncı dərəcədə n törəməsi f'-in
özü ilə təyin edilir və (x − a)0 və 0!,
1-ə bərabər olaraq qəbul edilir.
Xüsusi halda olduqda Teylor sırası

şəklinə düşür. Bu bərabərliyin sağ

tərəfindəki sıra Makloren
sırası adlanır, bərabərlik
isə funskiyasının Makloren
sırasına ayrılmasıdır.