ECC eons _Jonathan Kellerman “Khe hoa chan dung ké ac cht ee RcR Ciara noe doreementCoo eS Roe Pevemcr beled lam bat ky viée x&u xa nao ma khong PRCT Bar Um term cceUneg Bea hatiDich gia UONG XUAN VY - TRAN DANG KHOATHE SOCIOPATH NEXT DOOR Martha Stout, Ph.D. Copyright @ 2015 by Martha Stout. All rights reserved. This translation published by arrangement with Harmony Books, an imprint of the Crown Publishing Group, a division of Penguin Random House LLC. KE AC CANH BEN Uéng Xuan Vy - Tran Dang Khoa - Lé Ngoc Song Thu Ban quyén tiéng Viét @ TGM BOOKS. Ban quyén tac phdm dude bao hé. Khéng phan nao trong tac phaém nay dugc san xuat, sao chép, hiu trit hay chuyén giao duéi bat ct hinh thie hay phuong tién nao, d dang dién ti, in &n, thu Am ma khéng cé su dong ¥ bang van ban cua don vi gitt ban quyén. TGM BOOKS https://books.tgm.vn books@tgm.vn Van phong TP. Hé Chi Minh: Tang 4, Téa nha Nguyén Lam Tower 133 Duong Ba Trac, P. 1, Q. 8, TP. Hé Chi Minh Tel: (028) 6674 7542 ‘Van phong Ha Noi: Tang 14, Toa nha CTM Complex 139 Cau Gidy, P. Quan Hoa, Q. Cau Gidy, Ha Néi Tel: (024) 6259 7186MUC LOC CAM NHAN VE QUYEN SACH KE AC CANH BEN LOI GIGI THIEU /01 mot/ 21 GIAC QUAN THU BAY hai/ 4) NHUNG CON NGUGI LANH NHU BANG ba/ 61 KHI LUGNG TAM THIEP NGU b6n/ 83 NGUOI TU TE NHAT DOI mam/ 103 vi SAO LUONG TAM BI CHE MAT sau/ 121 CACH NHAN DIEN KE KHONG BAO GIO BIST HOI HANbay/ 141 NGUYEN NHAN CUA CHUNG BENH KHONG BIST HOI HAN: DIEU Gi TAO RA SOCIOPATH? tam/ 165 KE AC CANH BEN echin/ 195 NGUON GOC CUA LUGNG TAM murOi/ 215 LUA CHON CUA BERNIE: TAI SAO CO LUONG TAM THI TOT HON murdi mot/ 235 NGAY CHUOT CHUI muroi hai/ 249 LUONG TAM 6 DANG THUAN KHIBT NHAT: PHAM CHAT DAO DUC DUGC UNG HO VETAC GIACAM NHAN VE QUYEN SACH IKE AC CANH BEN “Nghe that én lanh nhu xem mot b6 phim ly ky thuéc thé loai tam ly vay: mot thé gidi ma trong do ct 25 ngudi thi co 1 ngudi dang séng nhén nhd ma khong hé nhé mét giot tinh thuong nao danh cho déng loai... [Nhung] Tién si Martha Stout cho biét d6 khéng phai chuyén khoa hoc vién twéng. Trong quyén sach gay tranh cai viia mdi xudt ban, Ké Ac Canh Bén, Stout tuyén bé rang 4% dan s6 thé gidi 1 nhiing ké v6 nhan tinh kong c6 kha nang yéu thuong hay déng cam... Stout miéu ta m6t cach song dong hanh dong cia nhiing ké do - két hon vi tién, néi xau déng nghiép, hoac don gian 1a lay viée gay h&n lam tht vui - véi nhiing ngudi khéng may may nghi ngo.” - Sara Eckel, Salon “Tén bip bom, ké mao danh va tay sat nhan hang loat c6 diém chung 1a gi? Nhu Martha Stout chi ra trong Ké Ac Canh Bén, tat ca bon ho déu thiéu mot thu: lugng tam.” - John Rooney, Ph.D., Philadelphia Inquirer “La nha tam ly hoc thuc hanh, Stout da nhin thay biét bao nhiéu nguéi phai ganh chiu ton thuong béi mét vai ké th luong tam, vi thé ba lén tiéng canh bao cho nhiing ‘nguéi tét.’ Quyén sach nay cua Stout khién nhiéu ngudi cam th4y lo so. D6 1a 1di kéu goi hay chuan bi tinh than déi dau, 1a héi chuong canh bdo dé nhiing ngwdi cé ludng tam nhan ra dau 1a ‘ké ac’ dang 4n minh giita ho.” - Rob Mitchell, Boston Herald“Ngudi hang x6m sat vach nha ban cé thé trong binh thudng nhu bao ngu@i khac, lai cén tét bung ntia cht, nhung day that ra chi la vé boc bén ngoai ma théi, vi thé tét hon hét 14 ban hay tranh xa ho ra, néu khéng, ban sé tiéu ddi. Dé 14 nét hap dian ctja Ké Ac Canh Bén cia Martha Stout... Toi nghi rang day 1a mét quyén sach nén doc.” - Norman E. Rosenthal, M.D., Washington Post Book World “Nhiing ké v6 nhan tinh sé 16 nguyén hinh khi Stout dao sau vao ban chat cua long tam... Stout dua ra két luan gi? Rat don gian, dé la ching ta von da quen véi viéc cui dau trudéc quyén luc ngay ca khi diéu 46 trai véi liong tam cia chinh minh.” - Amy Finch, Boston PhoenixGhi cht ctia tac gid Nhiing miéu ta trong quyén Ké Ac Canh Bén khong tiét 16 danh tinh cu thé cia bat ky ca nhan nao. Cét 16i cha tam ly hoc tri liéu 1a quy tac bao mat, vA nhu thudng 1é, tdi d& nd luc hét stic dé bao vé tinh riéng tu cha nhiing ngwéi that. Cac tén st dung déu khéng phai tén that, va nhiing dic diém nhan dang khac déu due thay déi. Mét sé ngudi dong ¥ xuat hién dn danh trong quyén sach nay. Trong nhiing trudng hp nay, khong c6 mot théng tin nao cé thé tiét 16 danh tinh cla ho due dua vao. Cau chuyén trong chuong “Ngay Chudt Chit” 1a hu cau. Con tat ca nhiing nguéi, su viée va cac cudc déi thoai duge thé hién trong day déu dude lay tt hai muci lAm ndm thuc hanh nganh tam ly hoc cuia ban than téi. Tuy nhién, vi trach nhiém bao mat, nhiing con ngudi va hoan canh duge miéu ta trong trang sach duge t6i tong hgp ti nhiéu nguén; diéu nay cé nghia 1a méi trudéng hdp dai dién cho nhiéu ca nhan cé tinh cach va trai nghiém phi hop véi quan diém trinh bay, dude diéu chinh chi tiét mét cach cdn trong, va két hop lai véi nhau dé tao thanh nhan vat minh hoa. Bat ky su tung déng nao cia nhan vat téng hop nay véi ngudi nao ngoai ddi thuc hoan toan 1a su tring hdp.UONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA LOI GIOT THIEU hay tuéng tueng Mat ngudi khac nhau, tam ngudi con khac hon. - Voltaire Hay tudng tugng - néu cé thé - ring ban 1a mét ngudi khong cé luong tam, khéng mét chtit nao, khéng cé cam gidc An nan, khéng hé héi han trong bat ky viéc gi, khong may may lo lang dén cam xtc cha ngudi la, ban bé hoac ngay ca ngudi than trong gia dinh. Hay tudng tuong ban khéng hé deo mang cam gidc dan vat vi hé then, khéng m6t lan nao trong suét cuédc ddi, cho du ban da tiing cé nhiing hanh dong ich ky, ludi biéng, gay hai hoae trai dao dic. Va ban hay gia vd rang khai niém trach nhiém 1a tht qua déi xa la, ngoai tri viéc ban xem dé 1A mot ganh nang ma ngudi khac dudng nhu san sang chap nhan, nhu nhiing ké khé ca tin. Bay gid, hay thém vao cau chuyén tudng tugng nay kha nang che mat khéng dé ngudi khac biét dude cach tu duy va hanh vi ca ban khac han véi ho. Vi moi ngudi thudng gia dinh 1A con ngudi ai cing cé luong tam, nén viéc che giau ring ban khéng cé6 luong tam 1a mét chuyén dé dang. Khéng cé cam giac héi 16i hay xu hé nao nfu git nhiing mong muén cua ban, va ban khong bao gid bi ai chat van vé su lanh nhat nhan tém cua minh. Dong mau lanh chay trong huyét quan cua ban qua stic ky quai, vugt ngoai trai nghiém ca nhan cia ngudi khac dén mtic ho khéng thé nao dodn ra duge. N6i cach khac, ban hoan toan khéng chiu su rang budc bén trong, va thé gidi xung quanh khong hé phat hién viéc ban thoai mai lam nhiing gi minh thich ma khéng mét chut cAn rat luong tam. Ban Iam gi ma chang duoc, va |gi thé ky la nay cha LOI GIGI THIEU alTIEN Si MARTHA STOUT ban so véi dam déng nhiing ké cé luong tam ngoai kia van la mét bi mat. Ban sé song cuéc déi minh nhu thé nao day? Ban sé lam gi véi lgi thé bi mat to 1én cua minh, va véi su bat loi tuong ting cua ngudi khac (nhiing ngudi cé luong tam)? Cau tra Idi phu thudc chu yéu vao nhting mong muén cua ban, vi con ngudi khéng ai gidng ai. Ngay ca nhiing ké bat luong cing khong ai gidng ai. M6t sé ngudi - du cé ludng tam hay khéng - thich an phan tha thudng trong khi sé khac lai cé day wéc mo va tham vong. Mot sO ngwdi tai nang xudt chung, mot so ké kém cdi dan d6n, va da s6 thi d mtic thudng thudng bac trung. Ngudi thi wa bao luc, ngudi khéng ua bao luc; c6 ké khat mau, c6 ngudi khéng. C6 thé ban 1a mét ngudi ham tién va quyén, va du khong hé c6 m6t chut luong tam nhung ban lai cé chi sé 1Q cao ngat nguéng. Ban cé kha nang dan dat va cé nang luc tri tué dé theo dudi su giadu sang va quyén thé, va ban khong dé cho bat ky diéu gi hoac bat ky ai can dudng can 16i ban. Ban chon linh vuc kinh doanh, chinh tri, luat, ngén hang, hodc cac té chitc phat trién quéc té, hay bat ky nganh nghé nao mang dén cho ban quyén luc, va ban lanh ling gidm lén nhiing rao can phap ly va dao dtic thong thudng dé theo duéi su nghiép. Dé cé Idi cho minh, ban gia mao so sach, nguy tao chiing cit, dam sau ling déng nghiép va khach hang, két hon vi tién, lén kich ban ndi déi nham lam hai nhiing nguG@i tin twéng ban, ra stic huy hoai nhiing déng nghiép quyén uy hoac cé tai hing bién, chén ép nhiing ngudi khéng cé tiéng noi. Va ban lam tat ca nhiing chuyén nay m6t cach thoai mi bdi vi ban khéng c6 mét chtt luong tam nao ca. Ban buwéec lén dinh vinh quang va tham chi thanh céng trén kh&p toan cau. Tai sao lai khéng cht? LA mét ngudi cuc ky thong minh va khong chiu su kiém soat cia luong tam, ban lam gi ma chang duge. 2 KEAC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA Hoac gia su ban khéng phai 1a kiéu ngwdi y hét nhu thé. Ban day 4p tham vong, ding vay, va dé vuon téi thanh céng, ban san sang lam nhiing chuyén ma nhiing ai cé long tam sé khong bao gid cdn nhac dén, nhung ban khong phai 1a ngudi thong minh b&m sinh. Tri théng minh cia ban chi trén mic trung binh ma théi, nhung ngudi khac lai cho rang ban théng minh, tham chi 1a cuc ky thong minh. Nhung trong tham tam ban biét yo rang ban khong c6 nang luc hay 6c sang tao dé dat dén dinh cao quyén luc trong su nghiép ma ban 4m thdm mo twéng dén, va diéu nay khién ban trut con phan n6 lén thé gidi va dem long dé ky véi nhting ngudi xung quanh. Néu thuéc kiéu ngudi nay, ban nau minh 6 mét cong viéc, hodc mét loat céng viéc, ma 6 dé ban cé quyén kiém soat nhat dinh déi véi mot nhom nho. Nhiing vi tri nay théa man dug¢e chat ft khao khat quyén luc trong ban, mac du vay ban van thudng xuyén cam thay buc tiie vé viéc khéng c6 duge nhiéu hon. Khéng du kha nang dé tu minh theo duéi thanh céng tét bac, tiéng ndi ni tam 16 bich bén trong thuc day ban ng&n can ngudi khac thanh céng. Co nhiing lic, ban tré nén néi gian, mat sung may xia ma khéng ai hiéu tai sao, ngoai tri chinh ban. Tuy nhién, ban rat thich nhting cong viéc ma ban c6 quyén kiém soat va giam sAt mét vai ngudi hodc vai nhém nhé, dac biét 1a nhiing ngudi cén su gitp dé hoac dé bi ton thuong. Ban 1a mét giao vién, nha tam ly tri liéu, luat su cé van vé ly hén hoac hudn luyén vién trong trudng phé théng trung hoc. Hoac cé thé ban 1a mét chuyén gia tu van, ngudi méi gidi, cha phong tranh, gidm déc dich vu nhan su. Hoac cé thé ban c6 mot cong viéc khong luong nhu ban quan tri chung cu, tinh nguyén vién trong bénh vién, hoac 6 nha ndi tr. Da lam bat ky céng viéc gi, ban van thudng xuyén thao ting va bt nat nhiing ngudi dudi quyén mot cach qua quét ma khong LOIGIGITHIEU = 3TIEN Si MARTHA STOUT bisa thai hoac phai chiu trach nhiém. Ban lam vay chi don gian 1A vi ban thich, ngay ca khi ching dé lam gi, ngoai trix viée dé mang lai cho ban cam gidc phan khich. Khién cho ngudi khac phai hoang sg déng nghia véi viéc ban nam gitt quyén luc - it ra thi day 1A céch ma ban nhin nhan - va qua trinh bat nat mang lai cho ban su phan khich cuc d6. That 1a vui. C6 thé ban khéng phai 14 CEO cua mét tap doan da quéc gia, nhung ban cé thé lam mét vai ngudi khiép so, hodc quay ho nhu chong chong hode - cao tay nhat 1a day - tao ra nhting tinh huéng khién ho cam thy ban than ho that tdi té. Do 1a quyén luc, dc biét 1A khi nhiing ngudi ma ban thao tting lai tai gidi hon ban 6 mét mat nao d6, Vui nhat 1a khi ban ha bé due nhiing ngudéi thong minh hon hoac thanh céng hon ban, hoac cé thé uu tii hon, hap din hon, dude yéu mén hon, duge ngudng md hon ban vé nhan cach. Day khong chi 1a thi vui, ma 1a su tra thu. Va khi khong cé ludng tam, ban ra tay mdi dé lam sao. Ban Am tham n6i déi véi sép hoac cp trén cua sép, nho vai giot nude mat cA su, ngim ngdm pha hoai du an cia mot déng nghiép, hoac gieo rac nghi ngd cho mét bénh nhan (hoac mét dita tré), giaing bay ngudi khac bang nhiing ldi hita hen, hoac nguy tao ra nhiing théng tin ma ban ching déi nao bi ndm thép. Hoac gia sti ban cé xu huéng bao luc hoc thich nhin canh bao luc. Ban chi viéc sat hai déng nghiép, hoac thué ngudi sat hai cé Ay - hoc sép, hoac vo/chéng cit, hodc ban déi cua g& nhan tinh giau cd, hoac bat ky ai khién ban thay chuéng tai gai mat. Ban phai that céin than, vi néu ra tay khéng thanh, ban sé bi bat va bj tring phat bi phap luat. Nhung ban sé chang phai génh chiu hinh phat cua luong tam, vi ban khéng hé cé no. Néu ban quyét dinh giét ngudi, ban chi vap phai nhting kho khan bén ngoai théi. 6 bén trong ban, khéng cé gi lén tiéng phan déi ca. 4 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA Mién 1a khéng bi buéc phai diing lai, ban lam gi ma chang duoc. Néu ban chao déi vao dting thdi diém, trong mét gia dinh cuc ky giau cé, va ban cé tai nang dac biét trong viéc khdi day long cam phan ndi ngudi khac va ham muén tuéc doat, ban cé thé sip xép ké hoach giét sé lugng 1én nhiing ngudi ca tin. C6 du tién, ban c6 thé tién hanh viée dé é ndi cach xa minh, con ban ngéi 6 mot ndi an toan va rung di xem mot cach théa man. Trén thuc té, khung bé (thuc hién ti xa) 14 cong viée ly tuéng danh cho mot ké khat mau va khong cé lugng tam, bdi vi néu biét cach thuc hién, ban c6 thé gay ra néi kinh hoang cho ca mét quéc gia. Va néu d6 khéng phai la quyén luc thi cai gi mdi 14 quyén luc day? Hoac, hay tudng tugng theo huéng déi lap: Ban khéng ua bao luc. Ngugce lai, ban thuéc kiéu ngudi that su khong muén sd hitu nhiéu thi. Tham vong duy nhat cua ban 14 khong phai nd luc dé kiém séng. Ban khong muén lam viéc quén quat nhu bao ngwdi khac. Vi khong cé luong tam, ban cé thé ng mét gic ngon lanh, hoac lam nhiing gi minh thich, hodc xem ti-vi, hodc di choi ca ngay. Séng 6 ngoai ria x4 hdi va duge ngudi than, ban bé chu cfp, ban cé thé lam viéc nay v6 thdi han. Ngudi ta c6 thé nhé to sau lung rang ban 1a ké kém cdi, hoac ban bi tram cam, that dang thuong, hoac ngu¢c lai, néu ho néi gian, ho cé thé cau nhau rang ban 1a ké an khéng ngéi réi. Khi ho hiéu ban nhiéu hon va that su gian di, ho cé thé hét vao mat ban va goi ban 1a ke that bai, chi biét An bam. Nhung ho khong ddi nao biét dude rang ban khéng hé cé luong tam, rang tu duy cla ban von di khong hé gidéng ho. Cam giac cdn rit liong tam chua bao gid bop nghen trai tim ban hay khién ban giat minh tinh gi&c lic ntia dém. Da séng nhu thé nhung ban chua bao gid cam thay minh v6 trach nhiém hay dang xdu hé. Tuy vay, dé thich ting, déi khi ban cing gia vo rang minh c6 cam giac d6. Vi dy, néu khéo quan sat phan ting cia ngudi khac, ban cé thé lam ra bo mat that thdn va néi cho LOIGIGITHIEU 5TIEN Si MARTHA STOUT ho biét 1 ban cam thély hé then va cay dang biét bao khi song cuéc s6ng nhu thé nay. Ban lam diéu nay chi vi dé ngudi khac nghi ban bi trdm cam va khéng con la mang hay héi thic ban di tim viéc lam niia. Ban dé ¥ thay rang nhiing ai cé ludng tam thudng cam thay c6 16i khi ho “lén 16p” nhiing ngudi ma ho tin 1a “bi tram cam” hoac “c6 van dé.” Trén thuc té, ho thudng cam thay cé trach nhiém cham séc mét ngudi nhu thé, va diéu nay cang cé Idi cho ban. Trong truéng hop du cudc séng cé thiéu truéc hut sau, nhung ban van cé thé c6 méi quan hé yéu dudng vdi mot ngudi nao dé, thi ngudi nay, von khéng nghi ngé ban chat cua ban, cing cam thay cé trach nhiém véi ban. Va vi tat ca nhting gi ma ban mong muén 1a khéng phai lam viéc, nén ngudi chu cap tai chinh cho ban khéng nhat thiét phai dac biét gidu cd, chi cn c6 luong tam la du. Téi tin rang chi méi viéc tuéng tugng ban than 1A mét trong sé nhiing kiéu ngudi nay théi cing khién ban cam thay phat dién phat ré, bdi ho qua that dién ré va nguy hiém dén mtic nhu vay a6. Nhiéu chuyén gia stic khée tam than goi trang thai khéng cé luong tam nay 1a “réi loan nhan cach chéng x hdi.” Theo ude doan, sé ngudi mac chiing réi loan tinh cach khong chifa tri dude nay chiém 4% dan s6 thé gidi - theo dé, ctt 25 ngudi thi cé 1 ngu@i bi réi loan tinh cach. Tinh trang v6 nh4n tinh nay thuéng dugc goi la sociopath hay mét thuat ngit khac quen thuéc hon, psychopath. Trén thuc té, trong tam than hoe, triéu chting dau tién dé nl ra chting bénh nay 1A khéng biét hoi han sau khi gay ra tdi l6i. Theo Hé théng Chan doan va Thong ké cdc R6i loan Tam than IV cua Hiép héi Tam than hoc Hoa Ky, mét ngudi duge chan doan mac chiing “réi loan nhan cach chéng x héi” khi c6 it nh&t 3 trong sé 7 dic diém sau: (1) khong thich nghi duge véi 6 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN BANG KHOA cac tiéu chudn xa hdi; (2) déi tra, thao tung; (3) béc déng, khong theo ké hoach; (4) cau kinh, hung hang; (5) khong mang dén su an toan cla ban than hoac cia ngudi khac; (6) thudng xuyén v6 trach nhiém; (7) khéng cé su An nan, héi 1éi sau khi gay tén thuong, ngu¢c dai hoac cudép doat cha ngudi khac. Mét ngudi chi can cé 3 triéu chting trong sé cac triéu ching nay 1a di dé bac si tam than chan doan nguéi d6 bi réi loan nhan cach chong xa héi, hay mac chting vé nhan tinh. Nhiéu nha nghién ctu va chuyén vién lam sang cho rang Hiép hoi Tam than hoc Hoa Ky chi giai nghia don gian vé “téi pham” trong khi dé “chitng vé nh4n tinh” that su cé thém mét sé dac diém riéng. Mét trong nhiing dac diém thuéng thay hon ca 1a kha nang khua mi mtia mép va vé ngoai thu hut gitip sociopath 16i cudn dude ngudi khac, theo nghia den lan nghia béng - mot kiéu stic hut ngay ti phut ban ddu khién chung cé vé thu hut hon hoac hap dan hon hau hét nhiing ngwéi binh thudng xung quanh. Anh ta hoac cé ta mang vé khoang dat hon, manh liét han, hode cé hic “phiic tap” hon hodc goi cam hon, hoae tht vi hon nhiing ngudi khac. Thinh thoang, “nét thu hut dac trung” nay két hgp véi vé trinh trong cua ¥ thtic gia tri ban than cé thé tao ra stic 16i cuén ban dau, nhung néu xét k¥ thi nd mang hoi huém ky quac hoac kha 14 nuc cudi. (“Mot ngay nao dé, thé gidi nay sé thay dude t6i 1a ngudi dic biét nhu thé nao,” hodc “Em biét 1A kh6ng cé g& ngudi yéu nao ngoai anh sé lam thé ma.”) Ngoai ra, sociopath cé nhu cau can su kich thich cao hon binh thudng, dan dén viéc ching thudng tao ra nhiing rui ro vé mat xa hi, thé chat, tai chinh hoac phap ly. Vé6i tinh cach dac trung, ching cé thé 16i kéo ngudi khac cing thyc hién nhiing phi vu mao hiém véi minh, va ching néi tiéng vé ching bénh néi déi va cac méi quan hé ky sinh véi ban bé. Di cé hoc van hoac dia vi cao dén dau khi da trudng thanh, thi truéc day, ching tiing c6 cac van dé vé hanh vi, cé khi 14 st dung chat kich thich hoac LOIGIGITHIEU 7TIEN Si MARTHA STOUT c6 hé so pham phap tuéi vi thanh nién, va luén chéi bd trach nhiém vé bat ky van dé nao da xay ra. Dac biét, ngudi ta luu y thay sociopath khéng c6 chut cam xtic nao, khéng c6 chit yéu thuong trong bat ky rung déng au yém ma chting tuyén bé 1a c6, ching lanh ling dén mitc nghet thd. Ching khong c6 su déng cam, cing khong hé that long trong méi quan hé gAn bé véi ngudi yéu. Mét khi lép mat na gia déi bi l6t ra, cudc hon nhan cua ching duce phdi bay 14 khéng cé tinh yéu, chi tii mét phia va hau nhu luén chong vanh. Néu ngudi ban déi cé mét chit gia tri trong m&t sociopath thi d6 1A béi vi sociopath xem ngudi nay 1A vat sé hitu, mét tht ma sociopath sé néi gian khi danh mat chit khong bao gid thay buén long hay cam thay cé trach nhiém. Tat cd dac diém nay cing nhiing “triéu ching” dude Hiép héi Tam than hoc Hoa Ky liét ké ra 1A nhiing biéu hién hanh vi ma théng qua dé, ta thay dude mét trang thai tam ly sau kin va khuyét di giac quan tht bay thiét yéu cla con ngudi - ludng tam. Dién ré, dang sq, c6 that, va chiém 4% dan sé thé gidi. Nhung con sé 4% nay that su c6 ¥ nghia gi déi vdi x hdi ching ta? Hay suy xét nhiing con sé thong ké ma chung ta thudng nghe nhac dén hon: S6 nguéi mac ching chan an 1a 3,43%, vay ma chting ta cho rang ching réi loan An uéng gAn nhu 1A mot bénh dich, trong khi ty 1é nay cin thap hon ty 1é mac chting réi Joan nhan cach chéng xa héi. Chting réi loan ding ddu danh sach 1a bénh tam than phan liét, chiém 1% dan sé - chi bang 1/4 ty 1é rdi loan nhan cach chong xa hdi - va Trung tam Kiém soat va Phong chéng Dich bénh Hoa Ky cho biét 6 My, ct 100.000 ngudi thi c6 40 ngudi m&c bénh ung thw rudt gid - mét con so duge xem 14 “dang bao déng” nhung van con thap hon 100 lan 8 KEAC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA so véi ty 1é nhiing nguéi mac ching réi loan nhan cach chéng x héi. Noi ngan gon, s6 sociopath 6G gitta ching ta con nhiéu hon s6 ngudi m&c chiing chan 4n, nhiéu gap 4 lan sé ngudi tam than phan liét va nhiéu gap 100 lan sé ngudi bi ung thu ruét gia. La mét nha tri liéu, tdi chuyén chiia tri cho nhiing nguéi ting gap phai chan thuong tam ly. Trong hon 25 n&m qua, tdi da chiia tri cho hang tram ngudi di va dang chiu dung néi dau tinh than trong cuéc sng hang ngay do bi bao hanh héi con bé hoc tiing trai qua nhting chuyén kinh khing khac. Nhu téi da miéu ta chi tiét tig trudng hop trong quyén The Myth of Sanity (Bi An cia Su Minh Man), cac bénh nhan cia téi chiu dung su giay vo, bao gém lo lang kinh nién, trdm cam din dén mat kha nang hoat dong binh thuéng, trang thai tam than phan ly, cam giac khéng con thiét séng, nhiéu ngudi trong sé ho tim dén téi sau nhting lan tu sat bat thanh. Mét sé ngudi bi chan thuong tam ly sau thién tai va nhan tai nhu dong dat va chién tranh, nhung da sé déu chiu su kiém soat va bi vat kiét tinh than béi thu pham 1a con nguwdi, thudng 1a nhting sociopath - c6 lac 1a ngudi la nhung phan Ién 1A ngudi quen biét nhu cha me, ho hang 1én tudi hon, hodc anh chi em ho. Trong qua trinh gitp dé cdc bénh nhan va gia dinh ho giai quyét nhiing kho khan trong cuéc song, va trong qua trinh nghién cttu hé so bénh an cha ting ngudi, toi biét duge rang nhiing tén hai ma sociopath gay ra mang tinh sau s&c va kéo dai, thudng dan dén cac trudng hgp chét ngudi rat bi tham, vdi mtic dé v6 cung phé bién. Lam viéc véi hang tram nan nhan, téi cé ly do dé tin rang viéc thang th4n nhin nhan su that va xt ly van dé mét cach cdi mé vé hién trang sociopath nay 1a van dé c&p thiét déi vdi tat ca ching ta. Quan trong 1a ci 25 ngwdi thi c6 1 ngudi 1A sociopath - mot ké khong hé c6 luong tam. Khong phai nhém ngudi nay khéng phan biét dude thién ac, tot x&u; ma su phan biét tréng-den nay khéng lam gidi han hanh vi cua chung. Lan ranh gitia ding LOIGIGITHIEU = 9TIEN Si MARTHA STOUT va sai khong khién chting d6ng long hay chin buéc, diéu d6 chi danh cho ngudi binh thuéng ching ta ma théi. Khéng mot chat 4n nan hay m6t tia sam hdi nao, 1 ngudi trong 25 ngudi trén thé gidi nay lam gi ma chang duoc. S6 lugng sociopath chiém ty 1é cao trong x4 hdi loai ngudi cé anh hudéng sau rong d6i véi sé ngudi con lai trén hanh tinh nay, ké ca véi nhiing ngudi khong hé bi tén thuong vé phuong dién 14m sang. Nhiing ké g6p mat tao ra con s6 4% nay pha hty cac méi quan hé cua chung ta, tai khoan ngan hang va thanh tuu cua chting ta, long tu trong va nhiing nam thang binh yén cua chting ta trén trai d&t. Nhung bat ngé thay, nhiéu ngudi lai khéng hé hay biét vé nhitng ké mac chiing réi loan nhan cach chéng x4 hdi nay, hoc néu cé biét, ho nghi mét cach don thuan theo kiéu d6 la nhiing psychopath ua bao luc - nhiing ké giét ngudi khong gém tay, nhiing tay sét nhan hang loat, nhiing ké giét ngudi tap thé - nhiing ké pham phap cé tdi danh ro rang, va néu bi bat thi sé bi tong giam, tham chi bi xt tu theo php luat. Ching ta chua nh&n thtic duge va cing khong hiéu duce rang c6 rat nhiéu sociopath khong bao luc dang song gitta chung ta. Day 1a nhiing ké thuéng khéng pham luat mét cach yanh ranh va “lot luéi” hé théng phap luat. Da s6 ching ta sé khéng hinh dung ra néi bat ky méi lién két nao gitia m6t ké pham téi dc diét ching va, dé xem nao, mét ké n6i déi khéng chép mAt véi sép vé déng nghiép. Nhung mdi lién két vé mat tam ly hoc khéng chi hién hitu, ma con rat kinh khing. Don gian va tham sau, méi lién két 6 day 1A su thiéu vang co ché néi tai kim ham ta lai khi ta dua ra nhiing lua chon ma ta cho 1a vé dao dic, trai dao ly, v6 trach nhiém hoac ich ky. Da sé ching ta déu cam thay cé 16i néu an sach miéng banh cudi citing trong nha bép, huéng chi la viéc ta sé cam thay ra sao néu chu déng va cé ¥ lén ké hoach gay ton thuong cho ngudéi khac. Nhiing ké khéng hé cé chut lugng tam tao thanh 10 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA m6t nhém ngudi biét lap, cho du bon ho 1A nhiing tén bao chia tan doc hay chi 1A nhiing tay ban tia nhan tam. Su hién dién hay thiéu ving lidng tam 1a mét cach phan chia loai ngudi sAu sac, c6 thé cdn quan trong hon tri théng minh, ching toc, tham chi gidi tinh. Diém phan biét gitta mot sociopath séng bam vao stic lao déng cua ngudi khac véi mét ké thinh thoang dén cudp may ctta hang tién Idi - hodc diém phan biét gitia mot tén ddu g&u binh thudng va tén sat nhan sociopath - chi nam 6 dia vi x4 hi, d6ng co, tri tué, su khaét mu hay don gian 1a co héi. Diém phan biét tat ca nhom ngudi nay véi sé con lai ching ta 1A mét 16 héng 6 nhan tinh, noi ma dang 1é ra 1A chic nang tién héa nhat cua loai ngudi. Déi vdi nhom 96% ching ta, long tam 1a thi hién nhién ai cing c6 nén ta hiém khi nghi vé n6é. Quan trong hon ca, long tam hoat déng nhu mét phan xa. Tri khi stic cam dé vo cing 1én (may 1a trong cuéc séng thudéng ngay thudng khong cé loai cam dé nay), ching ta khéng dan do cén nhac vé mat dao diic trong ting hanh dong cua minh. Ta khong nghiém ttc tu hdi ban than, Hom nay minh cé nén cho con tién 4n trua hay khong? Hom nay minh c6 nén an cp chiéc tui cua anh ban dong nghiép hay khéng? Hom nay minh cé nén bé vo hay khong? Luong tam sé thay ta dua ra tat ca cac quyét dinh nay mot cach 4m tham, tu déng va lién tuc dén mite di cho tri tudng tugng c6 bay bong dén dau, ta cing khéng thé hinh dung duge canh khong cé luong tam. Va vi thé, di nhién khi mét ai d6 thuc hién mét quyét dinh that su v6 luong tam, thi t&t ca chung ta déu dua ra di bao chita khong hé dung véi sy that chuit nao: Cé ay quén cho con tién an trua. Chic la ngudi déng nghiép cia anh ta dé quén chiée tui 6 dau d6. Han 1a vo anh ta 1a ngudi khong ai chiu dung néi. Hodc ta c6 thé nghi ra nhiéu cdi cé, mién 1a ta khong suy xét ky ludng, vé hanh vi chéng xa héi cua ngudi khéc, kiéu nhu: Anh ta “la ngudi lap di,” hode “thudc kiéu nghé si,” hoac “cé tinh canh tranh gay LOIGIGITHIEU 11TIEN SI MARTHA STOUT gat,” hoac “ludi nhac,” hoac “khéng hay biét gi,” hoac “Itc nao cting ba gai x6 14.” Ngoai tri’ nhiing ké tha ac v6 nhan tinh ma thinh thoang ta thay trén ti-vi véi nhting hanh dong hét stic man rg khong thé giai thich néi theo cach hiéu thong thudng, con lai thi ta gan nhu khéng nhin thay nhiing ké khéng c6 lung tam dang séng trong ddi that. Ta quan tam dén mic d6 thong minh cua minh va cla nhiing ngudi khac. Mét dtia tré con ciing biét phan biét bé trai va bé gai. Ta d&u tranh chong lai su phan biét ching téc. Nhung truéc diéu cé thé 1a dac diém c6 ¥ nghia duy nhat phan héa duge loai ngudi - c6 luong tam va khéng cé lung tam - thi ta hoan toan mi tit. Hau nhu chang may ai, di cho c6 hoc van cao dén dau, hiéu dude ¥ nghia cha tw sociopath. Cang ft ngudi hon hiéu duge rang nhiéu kha nang 1a ti nay cé thé 4p dung pha hgp cho mét nh6ém ngudi than quen véi ho. Va ngay ca sau khi ching ta biét dén thé loai nay thi da sé van kh6ng chiu tin ké khong cé lugng tam la c6 that. Trén thuc té, that khé ma nghi dén mot trai nghiém nao khéng di déi véi su déng cam. Ma loa, tram cam, tring gidi déc dc, va hang ngan cuc diém khc cua trai nghiém lam nguii, ngay ca ching réi loan tam thén, ta déu cé thé tuéng tudng ra. Ta déu da ting lac 106i trong bong tdi. Ta déu da ting bi trém cam nhe. Ta déu da ting cam thay minh ngu ngéc, it nhat mot hai lan. Hau hét chting ta déu da tiing lén danh sach trong dau vé nhiing viéc ta sé lam néu c6 mot gia tai tt trén trdi roi xudng. VA trong bao dém say gidc, nhiing suy nghi va md tudng cua ta tron l4n vao nhau. Nhung hanh déng bat chap hau qua xay ra cho x4 héi, ban bé, gia dinh va con cdi u? La cai thé loai gi vay? Khong cé trai nghiém nao trong cudc song, di ta dang thtic hay ngu, gitip ta biét dude. Trai nghiém gan nhat véi diéu do 6 1é 1a trai nghiém 12 KEAC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA noi dau thé xc ciing cuic dén miic kha nang suy luan hodc hanh déng cua ta tam thdi trd nén té liét. Nhung ngay ca trong hic dau dén nhu thé, ta van cam thay hdi 1di. Viéc khong hé c6 cam giac héi léi vugt qua site tudng tung cua ta. Lugng tam 1a éng chi té tuéng moi su, dé ra céc quy tac hanh dOng cua ta va triing phat ta khi ta vi pham. Ta chwa bao gid tim kiém ludng tam. Luong tam luén hién dién 6 dé, moi hic, nhu lan da, 14 phéi hay trai tim cha mét con ngudi. Noi mot cach nao dé thi ta tham chi cén khéng nhé dén no. Va ta khong tai nado tudng tudng duge ta sé cam thay ra sao néu khéng c6 luong tam. Cam gidc khéng biét héi han citing gay b6i réi mét cach khac thudng tuong tu nhu mét khai n y khoa. Hoan toan khac v6i bénh ung thu, ching chan an, bénh tam than phan liét, tram cam, tham chi cdc chting “ri loan tinh cach” khaec nhu ai ky, chting roi loan nhan cach chong x4 héi dudng nhu cé lién quan dén khia canh dao dtic. Sociopath luén bi xem 1a x&u xa hay hiém 4c, ngay ca bdi (va c6 thé dac biét bdi) cdc bac si sttce khée tam than. Va quan diém cho rang cdc bénh nhan nay dang khinh va dang so vé mat dao diic duge thé hién rat ré trong cac tai liéu y hoc. Robert Hare, giao su tam ly hoc ca Dai hoc British Columbia, da lap ra danh sdch Kiém tra Chiing Réi Loan Nhan Caéch Chéng Xa H6i ma hién nay da duge chap nhan 1a cong cu chan doan tiéu chuadn danh cho cac nha nghién cttu va bac si trén toan thé gidi. Vé cdc doi tugng nghién cttu, nha khoa hoc céng tam nay viét, “Tat cd moi ngudi, bao gém cac chuyén gia, déu cé thé bi ching cho vao trong, thao tting, giat day, lta déi va gay hoang mang. Mot psychopath gidi cé thé dién vé kich tinh cam véi bat ky ai.. La chan tét nhat 1a phai hiéu duge ban chat cua nhiing con da thu d6i lot ngudi nay.” Va Hervey Cleckley, tac gid quyén LOIGIGITHIEU 13TIEN SI MARTHA STOUT tai liéu kinh dién nam 1941 The Mask of Sanity (Lép Mat Na Cua Su Ding Dan), d& dua ra nhan xét vé psychopath nhu sau: “Negoai tri theo nghia gia tao, cai dep va xu, thién va 4c, tinh yéu, ni kinh hoang va su khéi hai déu khong c6 ¥ nghia gi véi chting, khong hé khién chting déng long.” Mot luu ¥ quan trong 1a tat ca c&c chan doan tam than (ké ca chiing Ai ky) déu géy khé chiju cho ngudi m&c phai 6 mot mtic d6 nao dé. Riéng chting réi loan nhan cach chéng xa héi dude xem 1a “bénh” nhung lai khéng hé khién cho déi tugng cam thay “bénh,” hay khé chiu trong ngudéi. Sociopath thuéng cam thay man nguyén vdi ban than va véi cudc sdng, va cé 1é chinh vi ly do nay ma khéng c6 cach “chiia tri” hiéu qua. Thudng thi sociopath chap nhan tri liéu khi cd phan quyét ctia toa an, hay khi ho cam thay viéc tré thanh bénh nhan mang lai m6t Igi ich nao d6. Mong muén héi phuc hiém khi nao 1A chu dich that. Tat ca diéu nay d&n dén nghi van rang thiéu vang luong tam la mét chting bénh hay 14 mét tdi danh - hay 1a m6t thé hoan toan khac. Tham chi, khai niém sociopath con gay béi réi cho ca cac chuyén gia gidu kinh nghiém khi n6 tién gén m6t cach nguy hiém dén quan diém vé linh hén, vé thién 4c, va soi day lién két nay khién cho chi dé nay khé ma duge suy xét mét cach ro rang. Va viéc chia thanh hai phe (phe ta va phe ching) khéng thé tranh khdéi viéc dan dén nhiing van dé mang tinh khoa hoe, dao dtic va ca chinh tri lam thach dé tam tri. Lam sao nha nghién cttu c6 thé tim hiéu vé mét hién tugng ma hién tugng nay c6 mot phan lién quan dén dao dtic? Ai sé tiép nhan su gitip dé va hé tro chuyén mén cua ching ta, “bénh nhan” hay nan nhan cua ho? Véi linh vue nghién cttu tam ly hoc mé dudng dé “chan don” chiing roi loan nhan cach chéng x4 hdi, chting ta nén xét nghiém ngudi nao day? Trong mét xa héi tu do, liéu cé bat ky ai nén dude xét nghiém dé chan doan nhiing thi nhu thé nay? Va néu c6 ngudi 14 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN BANG KHOA da dude xac dinh ré rang 1a sociopath, vay thi x4 hdi cé thé lam gi, néu dude, véi thong tin d6? Khong co bat ctt chan doan nao dat ra nhting cdu hdi sai 1éch vé mat chuyén mén va chinh tri dén vay, va ching réi loan nhan cach chéng xa héi, cing mdi lién két v6i hanh vi tt danh dap vo/chéng va cudng hiép cho dén giét ngudi hang loat va gay chién tranh, vé mat nao d6 chinh 1a ranh gidi tam ly cuéi cing va dang so nhat. That vay, cAu héi gay kho chiu nhat 1a nhiing cau hdi hiém khi dude dat ra: Liéu ta c6 chic ring ching vé nhan tinh khong lién quan dén nhiing ngudi mang nhiing triéu chting dé - nhiing sociopath? Cé phai vo nhan tinh 1a mét chting réi loan, hay n6 1a mét chiic nang? Lat ngu¢c lai van dé, mét cau hdi nghi ngai cting gay khé chiu tuong duong: Liéu Juong tam cé tac dung véi ting ngudi, hay nh6m ngudi vé nhan tinh hay khéng? Hay luong tam chi 1a “bic tudng tam ly” déi véi sé dong nhu ngu ¥ cua nhiing sociopath? Du cho ta cé ndi ra hay khong, thi nhiing hoai nghi nay van hién hién trén trai dat trong hang ngan nim qua, va nhiing cdi tén néi tiéng nhat tit xua dén nay luén thudéc vé nhiing ké c6 nhiing hanh vi phi luan ly trén dién rong. Trong van héa thdi nay, loi dung ngudi khac gan nhu tré thanh mot xu huéng, va cac phugng thic kinh doanh vé luong tam cé vé mang lai nguén cia cai vé tan. O cap d6 ca nhan, trong cuéc song méi ngudi, hau hét ching ta déu gap qua mét ké gidnh thang lgi bang cach lia loc, va cé nhting lic, hanh déng chinh truc lai bién thanh cach cu xti ngéc nghéch. Liéu c6 phai la ké gian khéng bao gid giau néi, hay suy cho cing, ngudi tét luén phai chiu thiét thdi? So ft nguéi khong “6 hién” kia cé that su “gap lanh” hay khong? Nhiing cau héi nhu thé phan anh chu dé trong tam cua quyén sach nay, m6t chi dé ma tdi nghi dén ngay sau tham hoa 11/9/2001 da day tat ca nhiing ngudi cé ludng tam vao néi dau LOIGIGITHIEU 15,TIEN Si MARTHA STOUT thudng va mot sé khac vao trong tuyét vong. Thudng thi toi kha 1a lac quan, nhung vao théi diém dé, téi cing vdi mot sé nha tam ly hoc va cdc nha nghién cttu ban chat con ngudi lai day Jén néi s¢ hai rang nude My va nhiéu quéc gia kh4c sé roi vao nhiing xung dét tht han va nhiing cuéc chién tra tha gay 4m anh trong nhiéu nam téi. Khong hiéu sao, méi khi ti co gang thu gidn hoc chgp mat, mét cau trong mét bai hat khai huyén nam 1970 lai chiém lay suy nghi cua tdi: “Satan giang cénh, bat cudi ngao nghé.” Hinh anh Satan sai rong d6i canh cat tiéng cudi giéu cot va tréi day ti dong hoang tan hién ra trong tam tri toi khéng phai 1A mét tén khung bé, ma 1A mot ké thao ting nham hiém quy quyét di mugn tay khung bé dé nhom lén ngon Tia han thi trén toan cau. Toi bat dau quan tam dén chu dé vé chiing vé nhan tinh va vé luong tam trong mét cudc néi chuyén dién thoai véi anh ban déng nghiép. Anh vén 1a mét ngudi tét bung, vui vé va luén cé vit moi ngudi nhung trong cudc déi thoai d6, anh lai trd nén sting sd va chan nan giéng nhu hét thay nhiing nguwdi khac. Khi 4y, chting téi dang thao luan vé mét bénh nhan cé cac triéu ching tu sat dang chuyén bién xdu di mét cach dang bao dong, nhat lA sau cdc tham hoa 6 nuéc Mf (gid thi ngudi nay da kha hon rat nhiéu). Anh ndi rang anh cam thay cé 16i béi vi chinh anh ciing dang dau buén nén khong c6 nang lugng tinh than dé khich 1é bénh nhan. Gidng nhu bao ngudi khac, vi bac si day tinh than trach nhiém va cé long yéu thuong hét muc nay da bi suy sup bdi cdc su kién xay ra, va anh cho rang minh chua lam tron trach nhiém. Trong qué trinh phan xét ban than, anh dimg lai, thé dai, cdt giong mét mdi ndi véi tdi, “Chi biét khong, nhiéu hic téi tu hdi, con ngwdi cé ludng tam dé lam gi co chit? Luong tam chi khién ta thua thiét ma thdi.” Téi cuc ky sting s6t truéc cAu hdi cua anh, chu yéu 1a vi giong cham biém khéng giéng véi vé than tinh thudng thay 6 anh. 16 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN BANG KHOA Sau thoang, tdi tra 10i bang mét c4u hdéi khac, “Vay anh hay n6i cho téi biét di, Bernie. Néu anh cé su lua chon, ¥ téi Ja that su cé su lua chon theo dting nghia - di nhién diéu nay khdng c6 kha nang xay ra réi - anh sé chon cé lugng tam nhu anh dang c6, hay anh sé thich tré thanh mét nguéi khong cé luong tam, cé thé... 3, lam gi tay 9?” Anh 4y suy nghi réi dap, “Chi néi dung.” (mac da téi khéng c6 ¥ than giao cach cam 6 day). “Téi sé chon cé long tam.” “Tai sao?” t6i gang héi. Co mét khoang lang kéo dai va cuéi cing anh cat tiéng, “A thi... Martha, téi khong biét ly do. Téi chi biét 1A tdi sé chon luong tam.” C6 1é tdi dang qua mong ché diéu nay chang nhung téi thay c6 vé 1a sau khi Bernie khang dinh cau ay, c6 su thay déi phang phat trong giong ndi cua anh. Anh trit bét vé buéng xudi, va ching téi bat ddu ndi vé nhiing ké hoach s&p téi cua mt trong nhiing té chttc nghién cttu tam ly cla ching téi danh cho ngudi dan 6 New York va Washington. Sau cuéc trd chuyén, sudt mét khoang thdi gian dai, téi van tran tré khén ngudi vé cau héi cua ngudi déng nghiép, “Con ngudi cé lugng tam dé lam gi co cha?” va vé su Iya chon cia anh vé viéc bi rang buéc bdi lugng tam thay vi lua chon khéng c6é lung tam, ca vé viéc anh khong biét tai sao minh dua ra lua chon nay. Mét nha dao dite hoc hoc mét nha than hoc c6 thé tra 1di ranh rot, “Vi lua chon dé 1a dting,” hodc “Vi téi muén tré thanh ngudi tot.” Nhung anh ban nha tam ly hoc cia tdi lai khéng thé dua ra cAu tra ldi theo khfa canh tam Iy hoc. LOIGIGITHIEU 17TIEN Si MARTHA STOUT Toi cam thay ching ta cén biét r6 nguyén nhan tam ly. Dac biét 1a ngay nay, trong mét thé gidi cé vé sn sang tu huy diét véi cac muu dé bat ludng trén phudng dién thuong mai toan cau, khiing bé va cac cuéc chién thi han, ta cdn lang nghe trén phuong dién tam Iy hoc ly do tai sao tré thanh mét ngudi cé luong tam thi tét-hon 1a tré thanh mét ké khéng bi rang buéc béi cdm gidc t0i Idi hay khong biét héi han. Cu thé, 1a mét nha tam ly hoc, quyén sach nay ctia toi dua ra cau tra 1di cho cau héi, “Con ngudi cé ludng tam dé lam gi?” Dé tim ra nguyén nhan, dau tién, tdi thao luan vé nhiing ké khong cé luong tam, chinh la nhiing sociopath - bon ching cu xt nhu thé nao, cam nhan ra sao - dé c6 thé dao sau theo cach c6 ¥ nghia hon vé gia tri cha mot dac tinh ma 96% chung ta dang sd hitu - mét d&c tinh c6 thé gay mét mdi, dau dén va - vang, ding 1A nhu vay that - tao ra su han ché. Tiép theo 1A nhiing Idi ca ngdi cua m6t nha tam ly hoc vé tiéng néi bén trong va vé sé déng nhting ai dang thay minh dugc ban tang luong tam. Quyén sach nay danh cho tat cA ching ta - nhiing con ngudi khéng thé hinh dung ra néi cach nao khac dé séng. Quyén sach cing 1a Idi canh bao cho nhiing ngudi tot vé “ké ac canh bén,” va gitp ho déi pho véi ching. La mét nha tam ly hoe cfing nhu 1a mét con nguéi, téi da nhin thay biét bao manh déi gan nhu bi huy hoai béi lua chon va hanh vi cia mét vai ké khéng cé long tam. Nhiing ké nay vita nguy hiém lai vita kh nhan ra. Ngay ca khi dé khong phai 14 nhiing ké bao luc - va dac biét rat than quen va gén gii - thi bon chting van c6 thé huy hoai cuéc séng cua ta va bién x4 hdi loai ngudi thanh mot noi khéng an toan. Trong suy nghi cua téi, su khéng ché cua nhting ké khong c6 luong tam nay lén sé ngudi con lai 1A mot vi du dic biét dang so va lan rong ma tiéu thuyét gia F. Scott Fitzgerald goi 1A “su bao ngu¢c cua sé it.” Va téi tin rang tat ca nhiing con nguéi cé lung tam nén hoc cach nhan biét hanh vi thuéng ngay cia bon ching dé nhan dang va déi pho hiéu qua véi nhiing ké nhan tam va thiéu dao dtc nay. 18 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA Noi dén luong tam, chung ta c6 vé 1a mot gidng loai cia cdc thai cuc. Chi can bat ti-vi lén 1A ta sé thay su twong phan dang kinh ngac. Ta sé thay hinh anh nhiing nguwdi cui rap ngudi xudng dé giai cttu mét cht ché khdi Ong céng, tiép theo dé 1a ban tin vé nhiing ké giét chét phu ni va tré em réi chat x4c thanh déng. Va trong cuéc séng déi thuéng, mac da khong dén mic kich tinh nhu vay nhung ta van thay muén van su tuong phan. Vao budi sang, c6 ngudi hé héi chay vugt lén dé dwa cho ta td 10 dé-la ma ta vila danh roi, va dén budi chiéu, c6 ké cui nhan nhé chay vugt lén dé c&t dau xe cia ta. Dua trén nhiing hanh vi hoan toan déi lap ma chung ta tan m&t nhin thay mi ngay nay, ta phai trao déi cdi mé vé ca hai thai cuc cua tinh cAch va hanh vi con ngudi. Dé kién tao mot thé gidi tot dep hon, ta cAn phai hiéu ban chat cua nhiing ké c6 théi quen di nguge lai Idi ich céng déng ma kh6ng hé cn rat luong tam. Chi bang cach kham pha ra ban chat cua sy tan nhin, ta mdi cé thé tim ra nhiéu cach dé chién thang n6, va chi bang cach nhan biét bong téi, ta mdi cé thé xdc dinh ré dau 1a anh sang. Toi hy vong quyén sAch nay sé c6 vai tré nh&t dinh trong viée han ché hanh vi huy hoai cua sociopath lén cuéc song cia ching ta. Méi ngwdi c6 luong tam trong chung ta déu cé thé hoc cach nhan biét “ké ac canh bén” va c6 thé van dung su hiéu biét ay dé danh bai nhiing muc dich tu Igi cia ching. [t nhat thi ta c6 thé bao vé ban than va nhiing ngudi thuong yéu khéi nhiing thu doan bat ludng cla sociopath. LOIGIGITHIEU 19UONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA GIAC QUAN THU BAY Duc hanh khéng phai 1a khéng lam nhiing chuyén xu xa hay tranh xa nhting chuyén tén hai dao dic; dic hanh 1a mét thit song dong va tach biét, tuong tu nhu ndi dau hay mét mui vi cu thé. - G.K. Chesterton Sang nay, Joe, mét luat su 30 tudi, dang bi tré 5 phut cho mot cuéc hop vé ciing quan trong ma di cé hay khéng c6 su hién dién cua anh van sé bat dau vao ding 8 gid. Anh cAn phai giit hinh tugng tét dep vdi cac thanh vién lau nam cua cong ty, ttc 1a gan nhu tat ca moi ngudi, va anh muén néi Idi dau tién véi cac khach hang giau cé dang quan tam dén dich vu ma anh bat dau trién khai 1a hoach dinh di san. Anh da rao riét chuan bi noi dung trong nhiéu ngay réi bdi vi anh cam thay cuéc hop lan nay rat quan trong, va anh rat mu6n cé mat tai phong hop vao lic mé dau cudc hop. Khéng may 1a vao lic nwa dém, 16 sudi trong nha Joe dot ngot ngiing téa nhiét. Ty ntia dém téi sang, anh vita lanh cong di téi di lui vita lo so may cAi Ong 16 né tung, trong luc thép thom ché ddi nhan vién sta 16 sudi ti céng ty nhién liéu dén stia gp réi mdi rdi nha di lam. Khi anh nhan vién xuat hién, Joe dua anh dy vao nha va vi qua nong long di dén cudc hop, Joe dé lai Mét: GIAC QUAN THUBAY 21TIEN Si MARTHA STOUT anh ay mét minh trong nha dé sta 16 sudi, hy vong rang dé 1a ngudi cé long da ngay thang. Cudi cing, Joe da cé thé phong chiéc Audi dén van phong, nhung anh chi con 25 phtt 14i xe cho chang dung 30 phit. Anh quyét dinh luén lach mét chut dé kip thdi gian. Bay gid, Joe dang phéng nhanh trén tuyén duéng di lam quen thuéc, vita nghién rang nghién lgi ldm bam chtii may ga lai xe ré ra, that ra la chtti hét t&t cA cdc tai xé khong chiva mot ai. Anh vu¢t hai cdi dén dd, lach lén trén mét hang xe dang néi dudi nhau bang lan duéng khan cép va bam lay hy vong bang cach nao dé cé thé dén van phong kip hic 8 gid. Gap ba cai dén xanh lién tiép, anh nghi rang minh cé thé dén kip. Anh dang tay phai cham vao chiéc tai ng trong ghé hanh khach dé bao dam 14 anh nhé mang theo no. Mét viéc quan trong khac 14 anh phai bat chuyén bay vao lic 10 gid 15 phut dén New York dé di cong tac, va ch4c chin anh sé khéng c6 thdi gian dé quay vé nha lay dé dac. Ban tay anh cham vao lép da mém mai ctia chiéc ttii - n6 6 day va da duge géi ghém can than. Va ngay gidy phut nay, Joe chet nhé ra 1a anh da quén cho Reebok an. Reebok 1a cht ché Labrador léng vang 3 tuéi cua Joe. Anh dat tén cho né 14 Reebok (tén mét thuong hiéu giay thé thao) la bdi vi truéc thai diém ban téi tam mat mii tai cdng ty, anh cé théi quen chay b6 méi sang cing chti ché cuing mdi nay. Khi céng viée chiém hét théi gian va thoi quen mdi sang thay déi, Joe dung hang rao trong khoanh s4n sau va lép mét canh ctta cho ché trong tang hdm, dé chu ché cung ctia minh cé thé tay ¥ ra ngoai mét minh. Gid day, ca hai chi chay cing nhau vao nhting ngay cudi tuan. Nhung di cé van dong hay khong, Reebok cing An vai ky thtic An danh cho cho déu dan m6i tuan cing véi mé thiic An thita cia cht va ft nha&t mét hdp day t u xudng gam cd to. Chu ché duong tudi én qua 1a cé site An dang né, va né song kha vui vé nhé hai tht vui - duge 6 bén Joe va c6 dé an. 22 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN DANG KHOA Joe nuéi Reebok béi vi khi Joe cén 1A mét cau bé, cha anh khong cho anh nuéi tht cung, va khi 4y, anh nguyén véi long rang khi anh trudng thanh va thanh dat, anh sé nuéi mét chi ché, mot cht ché that to. Ban ddu, Reebok chang khac lAm véi chiéc xe Audi, mét thi ma Joe tra tién dé mua, mét cot méc danh dau kha nang déc lap va tai san vat chat cua anh. Nhung chang bao lau sau, Joe that long yéu thuong cht ché nay. Sao lai khong cht? Reebok yéu thuong Joe v6 diéu kién va ti héi con nhé xiu, né da bam theo anh khdp nha nhu thé anh 1a niém vui lé séng cia n6é vay. Khi cht ché con lén lén, Joe nhan thay sinh vat nay c6 tinh cach nhu mét con ngudi va doi mt mau nau trong tréo cua né that c6 hon. Gid day, méi khi Joe nhin vao mat cua chi ché cung, Reebok sé nhfu cp long may mau be mém mai thanh nép g&p va nhin cham cham lai. Véi dang vé nhu thé, cht ché bay td tinh cam ngot ngao mét cach vung vé, nhu thé no doc thu dug¢e tam tu cia Joe va biéu 16 su quan tam. Thinh thoang, khi cé chuyén di céng tac nhu hom nay, Joe ving nha mot ngay rudi hoac lau hon mot chut, va khi anh tré vé, Reebok luén dén anh 6 ctia véi vé ming ré va tht tha. Trude méi chuyén di, Joe lic nao cing dé sin cho Reebok vai to day thtic an va nuéc udng dé Reebok tu an uéng mét cach dé dang. Nhung lan nay, trong lic xay ra su c6 16 sudi va lo lang vé cudc hop hic 8 gid, Joe da quén bang di. Chui ché cung khong c6 thtic 4n va c6 1é khéng cdn nue udng, va chdc ch&n 1a sé nhin d6i nhin khat dén tan khi Joe di céng tac trd vé vao téi mai. C6 1é minh phai nhé ngudi gitip, Joe buén rau lo nghi. Nhung khéng cé ai dé nhé cay ca. Hién anh da chia tay ban gai cit va chua c6 ban gai mdi, va vi thé khéng ai c6 chia kh6a vao nha anh. Tinh hudng bé tdc hién ra truéc mt, va anh siét chat tay ai. Anh nhat dinh phai tham du cuéc hop nay, va anh cé thé c6 Mét: GIAC QUAN THU BAY 23TIEN SI MARTHA STOUT mat 6 do ding gid néu tiép tuc di. Nhung cén Reebok thi sao? Joe biét trong mot ngay rudi thi no sé khéng chét doi, nhung no sé chiu khé sé - cn nuéc udng nita chit - m6t con vat c6 thé nhin khat bao lau thi chét vi mat nudc? Joe khéng biét. Chiéc xe van lao viit di trén dung, trong hic Joe cé ging suy nghi tim phuong an. Nhiing lua chon thi nhau dé bé. Anh co thé tham du cudc hop luc 8 gid va sau d6 tré vé nha cho ché an, nhung lam vay sé khién anh 16 chuyén bay hic 10 gid 15 phut ma chuyén céng tac 14n nay cdn quan trong hon ca cuéc hop. Anh c6 thé dén tham du va rdi di vao gitta cuéc hop. Khong dugc, bé di ntia chitng nhu vay sé khién moi ngudi nghi anh té thai do chong adi. Anh cé thé déi sang chuyén bay ké tiép, nhung nhu vay thi anh sé bi tré cudc hen 6 New York, tham chi 16 mat cuéc hen, diéu nay c6 thé khién anh mat viéc. Anh c6 thé khong nghi dén cht ché cho dén ngay mai. Anh cé thé vong lai ngay tic thi, 16 cudc hop lic 8 gid tai cong ty, chuan bi day du dé an nude uéng cho cht ché cung va van dén san bay kip chuyén bay hic 10 gid 15 phut, Nhu mét ngudi dang chiu néi dau giay v6, Joe rén lén that to va sup ngudi xudng trén ghé. Chi con vai day nha nifa 14 dén van phéng, anh cho xe ditng lai 6 ché c6 bién bao “CHt DANH CHO XAY DUNG,” bam sé dién thoai van phong va nh4n thu ky thong bao cho nhiing ngwdi tham du cuéc hop sang nay rang anh sé khéng cé mat. Anh vong xe va vé nha cho Reebok an. LUGNG TAM LA Gi? That kinh ngac, theo quan diém cia ching ta, mét ngudi tén Joe quyét dinh ving mat tai mét cudc hop quan trong véi mot sé khach hang giau c6, mét su kién ma anh da danh ra nhiéu ngay dé lén ké hoach va ré rang day 1A linh vuc ma anh cuc ky hing tha. Thoat dau, anh lam moi thit c6 thé dé dén cudc hop ding gid, mao hiém dé hét tai san trong nha cho nhan 24 KE AC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN BANG KHOA vién stia 16 suéi ma anh chua ting gap mat trudc day va ching mang dén an toan cua ban than khi phéng nhanh vuct 4u trén dudng. Va sau d6, vao gidy phut cuéi cling, anh lai vong xe vé nha dé cho ché an, mét con vat ngay tho khong biét noi tham chi khéng hé trach ct chuyén anh phét 16 n6. Joe hy sinh mong muén quan trong cua ban than dé thuc hién mét hanh dong ma khéng ai chting kién (c6 1é tri ngudi the stia 16 sudi), mot lua chon khéng hé gitip anh giau lén chit nao, di chi 1A mét xu. Vay diéu gi cé thé khién cho mét luat su tré d4y tham vong lam mét viéc nhu thé? Hau hét cdc déc gia déu khé mim cudi khi Joe vong xe lai. Ching ta cam thay vui vi anh quay vé cho chti ché an. Nhung tai sao ta lai vui? Co phai vi Joe dang hanh dong theo lugng tam hay khéng? Co phai ¥ ta 14 nhu vay khi dua ra binh luan vé hanh vi cua mét ngudi nao dé, kiéu nhu “Luong tam da nga&n anh ta lam diéu 46”? Xét cho cing thi cai phan vé hinh, khéng thé phét 15, khong thé mua chuéc bén trong ta ma ta goi 1a “luong tam,” 1a gi vay? Day 1A mét cdu héi phiie tap, ngay ca khi no nam trong cau chuyén ngan vé Joe va Reebok, bdi vi that bat ngd, cé mot sé d6ng luc khac ngoai luong tam, du tach biét hay di déi, cé thé khién cho Joe - ho&c bat ky ai trong ching ta - dua ra su lua chon quén di ban than minh, Chang han nhu Joe don thudn 1a khéng thé chiu dugc ¥ nghi tré vé nha sau chuyén céng tac New York va thay canh cht ché Labrador da chét vi khat trén san nha bép. Vi khong biét loai ché c6 thé nhin khat trong bao lau nén anh khong dam mao hiém, nhung viéc anh khong muén nhin thay canh tugng dang s¢ dé that ra khong xuat phat tw luong tam. Né gidng véi su sd hai nhiéu hon. Mét: GIAC QUAN THU BAY 25TIEN Si MARTHA STOUT Hoae c6 thé Joe hanh dong nhu vay vi lo s¢ hang x6m xung quanh sé suy nghi khong tét néu ho nghe tiéng Reebok tru lén trong con doi, hay té hon, néu ho biét cht ché da chét trong cé déc va bi nhét trong nha, con Joe thi dang di céng tac xa. Anh sé giai thich nhu thé nao vdi ban bé va nhiing ngudi quen biét? Lo lang nay cing khong phai that su xuat phat ti ludng tam, ma la anh dé phong tinh hudng khong biét an ndi lam sao va bi x hGi lén an. Néu day 1a ly do Joe vé nha cho cht cho &n, thi anh cing khong phai la ngwdi dau tién dua ra quyét dinh vi sd ngudi khac nghi gi vé anh, chtt khéng phai vi do 1A viéc anh sé lam néu hanh d6ng cia anh hoan toan nam trong ving bi mat. Suy nghi cua ngudi khac khién chting ta cu xu ding muc, hon bat ct ly do nao khac. Hoac cé thé day 1a cch Joe nhin nhan ban than. C6 thé trong mat Joe, anh khéng muén thay minh 1a loai nguéi x4u xa va nguge dai déng vat. Véi anh, viéc gitt gin hinh anh ban than la mot ngudi ti té di mang tinh quyét dinh dé khi khong cé lua chon nao khac, anh sé bé cudc hop quan trong dé gitt lay hinh anh ay. Day 1a 1di giai thich hgp ly cho hanh vi cua Joe. Bao vé hinh anh ban than 14 déng luc tranh tai tiéng. Trong van chusng va thudng gap trong st sach, su tan tam vi hinh anh ban than duge xem 1A “danh du.” Mang séng mat di vi danh dy, chién tranh né ra vi danh du. D6 1a méi quan tam tit ngan ddi. Va trong linh vuc tam ly ngay nay, cach ta nhin nhan ban than gid da chuyén sang mét khai niém mdi, khai niém “long tu trong,” mét chu dé ma cac quyén sach tam ly hoc khai thac nhiéu hon bat ky cht: dé nao khac. Hoac cé thé Joe sin long tix bd mét vai cét méc trong su nghiép hém nay dé cam thay thanh than khi nhin thay ban than minh trong guong vao ngay mai, dé thay minh “co danh du” trong m&t chinh minh. Diéu nay that dang khen nggi va rat nhén tinh - nhung dé khéng phai 14 lucng tam. 26 KEAC CANH BENUONG XUAN VY - TRAN BANG KHOA Su that goi td mo 4n sau van dé nay chinh 1a nhiéu viéc ching ta lam cé vé nhu xuat phat tw lidng tam lai that ra bat nguén t& mot sé yéu to két hop khac - ndi so, ap luc x4 héi, long kiéu hanh, tham chi 1a mét théi quen don gian. Va mét sd doc gia sé mu6n nghe 1di giai thich khac vé Joe bdi vi anh c6 mét sé hanh vi dang ngé. Anh thudng bé chti ché nhé mot minh trong nhiéu gid, c6 lic gan hai ngay. Ngay sang nay thdi, anh van cé ¥ dinh bay chuyén 10 gid 15 phut va ving mat cho dén téi hém sau. Reebok sé khong c6 ai bén canh va khéng cé ndi nao dé di, tri phan san nhé cé rao chén sau nha. Dé mac mét chi ché trong tinh huéng nhu thé khéng phai 1a viéc tt té cho lam - quan trong nhat, hanh vi nay cua Joe cho thay anh thiéu long thugng cam d6i véi nhu cau x4 hdi cha déng vat. Tuy nhién, su that 1A m6t ngudi c6é hanh vi ti té cing chua han 1A mOt ngudi cé ludng tam. Trong mét giai doan ngan ngii, bat ky sociopath kha muu tri nao ciing c6 thé gia vd “hién nhu but” nhim muc dich thao tting. Va nhiing ngudi cé luong tam thuéng bat dic di cé nhiing hanh vi khong tét, do v6 tinh hay do thiéu su déng cam nhu trong truéng hgp cua Joe, hay don gian chi 1a do tam ly chéi bé phé bién. Hanh vi tt té, hanh déng khén ngoan, suy nghi vé phan ting cua ngudi khac déi véi ching ta, cach cu xti dang kinh trong vi long tw trong cua ban than - gidng nhu luong tam, tat ca déu co anh hudng tich cue dén thé gidi, it ra 1A trong hau hét moi hic, va bat ky (hay tat ca) yéu té trén doi khi dan dén hanh dong cho cht ché cung an, nhung khéng cé yéu té nao trong sé dé dude dinh nghia 14 luong tam cua mét con ngudi. Dé 1a vi luong tam khong phai 1a mét hanh vi, khéng phai 1a mét viée ta c6 thé lam, tham chi cing khéng phai 1A mét diéu ta suy nghi hay c4n nhac. Luong tam 1a nhiing gi ta cam thay. Noi cach khac, luong tam khong thuéc vé hanh vi cing khéng thudc vé nhan thie. Luong tam ton tai chu yéu trong pham vi “tac dong,” con duge goi bang mét ti quen thuéc hon 1A cam xtic. Mt: GIAC QUAN THU BAY 27TIEN Si MARTHA STOUT 28 Dé lam ro su khac biét nay, ching ta hay dua ra g6c nhin khac vé Joe. Khéng phai hic nao anh cing déi xti tét vi chi ché, nhung anh cé phai 1a mét ngudi c6 long tam khéng? Dé xem chting ct nao cé thé thuyét phuc mét nha tam ly hoc tin rang viéc Joe bé cuéc hop dé trd vé nha cttu Reebok 1a vi anh dang hanh dong theo luong tam chtt khong phai vi suy nghi cua ngudi khac, citing khéng phai vi bao vé hinh anh ban than, hay khong phai do nghi vé khoan tién 1.200 dé-la ma anh da bé ra 3 nim truéc dé mua chi ché Labrador thudn ching da dude dam bao 1a khong lai giéng hay bi bénh tim? La mét nha tam ly hoe, tdi cam thay bi thuyét phuc nhiéu nhat béi mét tinh tiét cua cau chuyén ma dén gid chting ta van chua dé cap dén - d6 1a Joe cé tinh cam véi Reebok. Joe cam thay gain b6 véi cht ch6 cia minh. Reebok theo chan Joe di kh4p nha, va Joe thich diéu d6. Joe thudng nhin vao déi mAt cua Reebok. Reebok da thay déi Joe ti mét ngudi nudi thi cung cho vui thanh m6t ngudi nudi thi cung vi tinh yéu thuong. Va visu gin bé nay, téi tin rang khi Joe hi bé ké hoach budi sang va trd vé nha cham séc chu ché, c6 1é anh da hanh dong theo luong tam. Néu ching ta tiém cho Joe mot liéu thudc n6i that va héi diéu gi da dién ra trong tam tri anh vao giay phut anh quyét dinh quay xe trd vé nha, thi anh sé n6i nhting céu nhu, “Téi khong chiu duge ¥ nghi rang Reebok sé chiu d6i khat 6 nha,” réi thi sau dé toi cé di co sé dé tin rang Joe da duge hiong tam dan dat trong tinh huéng nay. Téi chi dua vao khia canh tam ly hoc cia luong tam dé dua ra danh gid vé Joe. Noi theo tam ly hoc thi lugng tam 1a ¥ thtic vé trach nhiém dua trén su gn bé tinh cam déi vdi mét sinh vat song (thuéng 1A mét con ngudi nhung khong phai luc nado cing vay), hodc mot nhom nguéi, tham chi trong nhiéu trudng hgp 1a d6i vdi lodi ngudi néi chung. Luong tam kh6ng tén tai khi thiéu vang méi lién két tinh cam véi mét ngudi hodc véi mot diéu gi KE AC CANH BEN