Pompaj Depolamali Hidroelektrik Santral Projelerinde Yeraltt Kazi ve Tahkimat Yéntemlerinin incelenmesi Investigation of Underground Excavation and Support Methods for Pumped Hydropower Storage Projects A. Ozarslan, E. Koken Zonguidak Biilent Ecevit Universitesi, Maden Mithendisligi Bolimt, Zonguldak OZET Riizgar ve giines enerjisi gibi yenilencbilir enerji kaynaklan, sabit ve slrekli enerji firetme olanaklaina sahip olmayip, mevsimsel ve gtinlik meteorolojik kosullardan etkilenmektedir. Ozellikle MW kapasiteli riizgar ve giines enerjisi santrallerinde, talebe uuygun elektrik’ enerji tretiminin gtivence altina ahinabilmesi igin, baytk dleeklienerji depolama tesislerine intiyag duyulmaktadir. Diinyada uygulanmakta olan biyiik bigekli ener}i depolama tesisleri agarliklt olarak pompaj depolamal: hidroelektrik santrallerden (PHES) olusmaktadhr, Hidroelekirik santral projelerinde yeralti kazi yOntemi ve tine! destekleme yéntemlerinin segimini baslica; yerel jeoloji, topogratya, kaya dzellikleri, birincil gerilmeler, derinlik ve su basinct seviyeleri, etkilemektedir. Kosullarn uygun olmasi durumunda santral, su iletme ve enegji tinelierinin tamam yeraltinda olusturulabilmektedir. Ulkemizdcki yiiksck kapasiteli PHES potansiyelinin degerlendirilebilmesi igin agirhkh olarak uzun mesafeli (> 5 km) su iletme yapslarina ihtiyay duyulmaktadir. Bu durumda ttinellerde tam mekanize yeralt kazi ve tahkimat yOntemleri 6n plana cikmaktadir. Bu galismada, PHES projelerinde uygulanabilen vyeralti kaz1 ve tahkimat ySntemleri incelenmektedir. ABSTRACT Renewable energy sources, such as wind and solar energy, are influenced by seasonal and daily meteorological conditions and are not suitable for constant and continuous energy production. Therefore, large-scale energy storage facilities are needed especially for MW-capacity wind and solar power plants in order to secure electricity production. Large scale energy storage facilities currently used in the world are mainly composed of pumped storage hydroelectric power plants (PHES). The selection of underground excavation and tunnel support methods in hydroelectric power plant projects are mainly affected by; local geology, topography, rock properties, primary stresses, depth and water pressure levels. If the conditions are suitable, the entire power cave, water conveying and energy tunnels can be constructed underground Mechanized underground excavation and support methods have to be considered because of the long distance necessity (> 5 km) for water conveying tunnels to make use of the high in Turkey. In this study, underground excavation and support ‘methods that can be applied in PHES projects are examined 1534 ULUSLARARAST YERALTI KAZILARISEMPOZYUMU 1 Girls Enerji_toplumsal refahin saglanmast_ igin gerekli araglardan ve iretim faaliyetlerinin ana girdilerinden biti olarak, ekonomik ve sosyal kalkinmanin vazgegilmez temel taslanndan biridir, Bu nedenle, endiistrideki gelismelerin, —yasam —_standartlarindaki yaikselisin ve artan niifusun ihtiyae duydugu ‘enerjinin yeterli, givenilir bir sekilde ve isi maliyetle saglanmast bilyk nem arz etmektedir. = Arz —gtivenilirligi icin siirdirilebilir —enerji_—_politikalarinin olusturulmas: ve enerji kaynaklarinda disa bagimbligin azaltilmast _ gerekmektedir, Uikemizde enerji gereksinimi ve elektrik Uretimi, bayiik oranda fosil (kémiir, dogal gaz vb.) kaynaklardan karsilanmaktads. Yenilenebilir — kaynaklardan—_elektrik diretiminde kullanilan en yaygin yOntemler ise hidroelektrik, rizgar ve ginés enerjisi stemleridir. Ulkemizde son yillarda Szellikle rizgar ve lines enerjisi santrallerinin elektrik tretimindeki payinda snemli artislar gergeklesmistir (Sek. 1) Genel olarak termik (komt, dogal gaz) ve adkleer santraller talep degisimlerine solayca uyum saglayamamalan.-nedeniyle baz yllkte, hidroelektrik santraller (HES) ise kolayca isletilip durdurulabilen ve ayn zamanda kisa bir stirede tam kapasite yke gikisa uyum saglayabilmeleri nedeni ile pik talebin karstlanmasinda kullansimaktadir, Pik talebin kargilanmasinda —gletli HES'lerin yetersiz. kalmast durumunda pompaj depolamali hidrociektrik santrallere (PHES) ihtiyae duyulmaktadir. Bu santraller aig talebinin dligtik oldugu zamanlarda suyu vruksekte bir golette depolamak ve bu sekilde biritirilen “sudan puant — zemanlarda hidroelektrik enerji_ elde etmek amaciyla kullamimaktadir (Sarag 2012, Gzarslan 2013). Rilzgar ve giines enerjsi gibi yenilenebilir enerji kaynaklan, sabit ve stirekli enesji firetme —olanaklanna —sahip —olmayip, mevsimsel ve giinlik- meteorolojik Kosullardan etkilenmektedir. Riizgar ve ‘dines enerjisisistemlerinde tretilen enerji sree agisindankesikli ve yogunluk soisindan” — deBiskenlik —_g6sterdiginden lektrik enerjinin depolanmasina _ihtiyag IsraNDULi-14 ma spent oe ‘The INTERNATIONAL UNDERGROUND ENCAATIONS SPOS. duyulmaktadir. Blektrik enerjisini depolama ihtiyact sadece yenilenebilir kaynaklar igin var olan bir sorun olmayrp, aymt zamanda enerji Kalitesi, giici destekleme ve enerji yénetimini saBlamaya yénelik olabilmektedir (Mazman vd. 2010), aa TWh vn 1s nas 10 8 29 006 o 2008 201020182017 Yallar a-rlizgar enerjisinden elektrik tretimi 3 TWh 2a 2 10 1 ors om ° 204 201520162017 Yillar b- giines enerjisinden elektrik Oretimi - Elektrik tiretiminin ysllar bazinda degisimi (Enerji Atlasi, 2018) MW kapasiteli yenilenebilir rizgar ve gies enerjisi santrallerinde, talebe uygun stirekli enerji Gretiminin govence altina alinabilmesi igin, buy dlgekli enerji_depolama tesislerine ihtiyay duyulmaktadir. $ekil 2°de bik dlgeklienerji depolama sistemleri, agllg ve zaman bazinda, kargtlasturmal olarak verilmisti. Diinyada’ uygulanmakta olan 154“4. ULUSLARARASI ERALT! KAZILARISEMPOZVUMU buyk Olgekli enerji depolama tesisleri agirhkh olarak — pompaj —_depolamalt hidroelektrik santrallerden (PHES) olugmaktadir. Diger yOntemler ise yeraltinda dogal gaz, sikiguriimis hava enerjisi ve hidrojen gazi_depolama_ teknolojilerinden olusmaktadir (Ozarslan 2012, 2013). GWh dlgekli ve uzun stirelienerji depolama uygulamalany PHES aracthigiyla mtlmktn olabilmektedir. sunt Pampa ies on 1 0 100 wh 00 Sekil 2. Buytk dlgekli enerji depolama sistemleri (Crotogino, 2010) 2. POMPAJ DEPOLAMALI HiDROELEKTRIK SANTRALLER Hidroelektrik santraller_ (HES) —suyun enerjisinden faydalanarak elektrik Greten yapilardir. HES, suyun potansiyel enerjisinin ‘mekanik enerjiye_ve mekanik enerjinin de elektrik —enerjisine ——_déntistraldaga tesislerdir. Elde edilecek clektrik gic, baslica suyun aki debisine ve dilslis yiiksekligine baglidir. HES depolama Szelliklerine, yapilarina, su diistlerine ve kapasitelerine gore siniflandintabilmektedir. Dist yiksekligi 50m'den fazla olan saniraller yiiksek disili santraller olarak kabul gonmektedir. Depolama 6zelliklerine ‘g6re hidroelektrik santraller deposuz veya depolu. (dozal, yatay) olmak — tizere aynlabilmektedir. “ Deposuz —_santraller genelde dogrudan nehir veya bir kanal iizerinde kurulmaktadir, Su depolan veya bagka bir ifadeyle golleri olmadizmndan akan suyun enerjisini elektrige gevirirler. Depolu santrallerde suyun depolanmast esas olup IsraNBUL 13-14 Spenber 2018 genellikle su rejimlerinin dizensiz, oldugu akarsularda bitin yil boyunca diizenli olarak elektrik —enerjisi_tiretilebilmesi_ _igin olusturulmaktadir. Bu tip santrallere mek olarak; yaygin olarak kullanilan baraj gbletl hhidroelektrik santraller. (HES) ve bu sahsmanm konusu olan pompaj depolamalt hidroelektrik santraller (PHES) verilebilmektedir. Turbinlerin yer aldigi santral yaprlant hem. yeristiinde hem de yeraltinda inga edilebilmektedir. Son yillarda santrallerinyeraltmda —olmasi_—tercih edilmektedir. PHES, hidroelektrik santrallerin bir cesidi olup, sistemin amaci gig talebinin dusk oldugu zamanlarda suyu yiksekte bir gdlette depolamak ve biriktirilen sudan elektrik enerjisi talebinin fazla oldugu zamanlarda hidroelektrik enerji elde etmektir. PHES’de alt ve iist olmak tizere iki gélet olup, su depolama géletleri insa edilecek havuzlar diginda nehir, dogal gol, meveut veya baraj gOleti olabilmektedir. Enerji talebi ytksek oldugu zaman su dst seviyeden alt seviyeye disUrlerek elektrik enerjisi Gretlir. Enerjiye talebi sinirh oldugu zaman, fazla dretilen veya ekonomik olan elektrik enerjisi_ile pompa calistinilarak su alt seviyeden iste yikseltilir. Su alma yapisi dist depolama g6letinin yaninda veya altinda olacak sekilde yapilabilmektedir. Son yillardaartan_ bir sekilde yeralt: santralli olarak yaprlan pompaj depolamali HES'letde su_ iletim yapist olarak basinclt kuyu. ve eneyji tiineli kullamhp, santralle alt g6let_arasindaki baglanty Kuyruk —suyutineli— ile saglanmaktadir (Sek. 3). Basingh su veya enerji tiinelleri igsel su basinci etkisinde olmalarmdan ‘dolay: genelde beton ve celik kaplamal olarak inga edilmektedir. Bununla beraber ig basing fazla degilse veya stzdumazhk sorun teskil etmiyorsa, agik cebri_borularda_veya tiinellerde sadece beton _malzeme de kullanilabilmektedir (DSI_ 2012). Yuksek diistili hidroelektrik tesislerde maliyetin @nemli_ bir _kismint yOksek basingli su tiinellerinde kullanilan kaplama malzemeleti olusturabilmektedir. Gzellikle gelik kaplama kullanilmast durumunda Snemli maliyet artislan olusabilmektedir. 1554 ULUSLARARASI YERALTE KAZILARESEMPOZYUMUT wR od IstaNBUL 3-4 Spenter018 su alma yapist suet tonal 6 -denge bacas! key basil su kuyusu 4 eiml basing su kuyusu \ 9 -yOksek basingh tone! \ alt ean | yeu tine j-altgolet, Sekil 3. Yeralt: pompaj depolamalt hidroelektrik santral (PHES) ve su iletim yaptlar tesis semast (Brekke and Ripley, 1993). Santral binas1 bélgesindeki ytizeysel ve derin jeolojik formasyon ——_ézelliklerinin belirlenebilmesi igin gerekli tim jeolojik ve jeoteknik——galismalarin —_” yapilarak, projelendirme asamasinda karsilasilabilecek belirsizlikler giderilmelidir. Santral yap: tipleri yeristd, yari-gomilld ve yeraltt olmak ‘izere “tg gruba ayrilmaktadir. Yeraltt santraller ve temel yapilan tercihen saglam kaya kitlesi igerisinde inga edilmelidir (DSI 2012) Avrupa_Komisyonunun __yayinladigi raporda (IRC 2013) tlkemizin ve diger Avrupa ilkelerinin PHES — potansiyeli, tanimlanmis senaryolara gore, cografik bilgi sisteminden (GIS) elde edilenveriler kullanilarak degerlendirilmistir. Senaryolar ‘mevcut iki golet (S1) veya meveut bir gol ve yapilacak bir golet (S2) _varsayimina dayanarak — yapilmisir. Minimum dis ylksekliginin 150m ve g6letler arasi uzakhgin km, Skm, 20km olmast durumlart —_degerlendiriimigtir, — Avrupa iilkeleri iginde PHES kapasitesi en yiksek ‘ilke Tarkiye’dir. Goletler arasi 20 km’lik mesafe varsayimina gore tilkemizin SI senaryosuna gore yaklastk 19,6TWh, S2 senaryosuna gbre __gerceklestirilebilecek 29,3 TWh degerinde PHES kapasitesi vardhr. Uliemizde “gergeklestirilebilecek — PHES kapasitesinin “senaryo ve mesafeye gore dagilimt Cizelge Ide verilmistir. Cizelge 1. Fark senaryolar ve mesafelere gore Turkiye’de gergeklestirilebilecek PHES. potansiyelleri RC 2013) Senaryo 1 (S1) ‘Senaryo 2 (82) ikm Skm 20km | km Skm 20km #4 19631") 3* 3338" 20319" Sie maveuik get durum '2:meveut ve yaplacak bi get durum + Enedibiimis Gh Verilerden Torkiye’nin enerji_depolama amagh cok yiksek PHES potansiyeli sahip oldugu ' aniasiimaktadir. Géletler rast mesafenin fazia olmast nedeniyle, topografik ve jeolojik kogullara bagh olarak, gbletler arasi yeralti su iletme tiinelleri igin mekanize kez makineleri (TBM) On plana gikmaktadir. Ulkemizde — gesitli_ HES projelerinde su iletim tieli kaz1 ve tahkimat islerinde TBM kullanilms olup dzet tilgiler Cizelge 2’de verilmistir. 3.75 m gapinca olan ik yerli TBM makinesi imalat: 2017 yiinda gergeklesmig olup Tekirdag da Ergene derin desarjtiinel ve aritma —_projesinde kullaniimaktadir (E-Berk 2018). 3 RALTI KAZI VE TAHKIMAT YONTEMLEI Delme-patlatma (D-P) yOntemiyle tine! agim: yeraltr kazilarnda yaygin bir gekilde uygulanmaktadir. Cap: 8 m’den kag olan ve kaya yapisal kalitenin iyi oldugu ortam 156«4 ULKSLARARASYERALTI KAZILANI SEMPOZYUMU kosullarinda tineller D-P yOntemi ile tek asamada_ tam —_kesit acilabilir. Kaya Kosullarmm zayrfladiii ve kazt aynalarinin daha genig olacag yerlerde kademli yontem tercih edilmektedir. Bu yontemde once ast yan, daha sonra ise alt yant kazilp desicklenmektedir_ (DSI 2012). HES projelerinde su iletim tine! kesit ve boyutlarimin daha smart olmast nedeniyle tek kademede —kazt_ ve tahkimat uygulamasina olanak saglamaktadir. D-P yénteminin en Gnemli avantajt kaya Sartlarmin kisa mesafelerde degiskenlik gésterdigi Kosullarda da uygulanabilmesidir. Projelerde hz tiinel agiimasina olan gereksinim ve iscilik maliyetlerinin artmast ile birlikte tinellerde makine ile kazi_ ve uygulamast —yayginlasmaktad. Uz tilnellerde (24.25 km) ve proje bitis sireleri géz Sniine alindiginda mekanize tiinel kazist D-P yOntemine gore daha hizlt ve ekonomik olabilmektedir (Bilgin 1989). Sert kaya ve yumusak zemin Kosullarinda fark tipte TBM makineleri kullanilmaktadir (Bilgin et al. 2014), Gizelge 2. HES projeleri ve TBM bzet bilgiler (E-Berk 2012, Bilgin et al. 2016) HESvea‘Tunel__—‘TBN TBM pi sulama projesi__waunlugu_ apt Kargi, T1800m 93m Cit Corum alkans MaviTUnel, 17034m 42m —Cift Konye alkanht Yamanh, 700m 44m Gift Adana Kalkan. Doganeay, 6655m 4.1m Gift Adana katkanlt Kaku, —11000m 3.0m Gift Adana . Kalkan ‘Ulvabat, 11400m 50m EB Bursa = Api Tam Kesit Tanel Agma Makineleri (TBM) ile uygun jeolojik ve kaya yapist Kosullarinda mekanize kazi ile yaksek tine! ilerleme hrzlan saglanabilmektedir. TBM ile kazida agikhk gevresinde diizgiin yizey elde edilmekte, Grselenme ve asin sOktilme smirlanmaktadir. Dairese! aciklik kesiti de 7 {sTANBULI.14 Ba epember2018 jeomekanik durayhiik agisindan en avantajht kesit geklini saglamaktadir. Genelde TBM ile kalip beton segmenti uzunlugunda kat yapilip, kazimn tamamlanmast ile birlikte daha Onceden hazarlanmis olan segmentler makine iginde tinel yiizeyine dosenmektedir. TBM ile kazi yénteminin en Snemli dezavantajt degisken jeolojik ve jeomekanik kosullara. sir bir sekilde —_uyum sailayabilmeleridir. TBM’de kazayi saglayan esiciler kaya tipleri ve _ mineralojik igeriklere bag olarak (kuvars vb) asinabilmekte ve daha kise slirede degisim gercksinimi nedeniyle —tinel_—agma maliyetlerini etkileyebilmektedir. Mekanize kazi yaptlacak kayaclanin asidinciliBin kestirimi amaciyla Cerchar aginma deneyi yaygin olarak Kullanilmaktadir (Alber et al 2013). TBM ile kazi ve destekleme sistemlerinin verimi uygun jeolojik ve kosullar ile yakindan ilgilidi. Jeolojik ve Jeomekanik Saha galismalannin dogruluk derecesi tinellerde TBM ile ilerleme hizi ve maliyetini dogrudan etkilemektedir. TBM makinelerinin yikksek maliyeti nedeniyle bu durum bllyak nem arz etmektedir ve proje farastirma ve etiit calismalarma_yeterince zaman ve kaynak yaratilmalidir (DS| 2012). ‘Tiinel ileriemelerinde aciklik cevresinde karsilasilabilecek olast duraystzhiklar kazi aynasinda ilerlememelerin yavaslamasina, makinenin sikigmasina ve gok olumsuz durumlarda—alismanin—wzun ste durdurulmasina yol agabilmektedir. ‘TBM kazist ve ¢ok iyi kalitede denetimli patlatma sonucunda tineli gevreleyen kaya Kiitlesinde en az dzeyde drselenme ‘meydana gelmektedir. Sert kaya kittlelerinde zayif kalitede patlatma, gevre kaya Kitlesinde 2-3 m’ye kadar uzanan yersel hhasarlara (gatlak, “gecirgenlik vb.) neden olabilmektedir (Hoek 2006). Tuinel_agma calismalarmda kazi ile tahkimat birbirini ardalayan ——zamanlarda——_-yapilmast gerekmektedir. Kalkan kullanilarak yapitan mekanize tnel agimlannda Kazi ile birlikte nihai destekleme yaprlabilmektedir, HES ve PHES projelerinde agilan su iletme tnelleribasmeglt tip tine! simfinda yer almaktadir. Tinelde ig basinci olusturan su digi) yaksekligine (H) bagh olarak; disk 187“4 ULUSLARARASI YERALTT KAZILARI SEMPOZYUMU ‘he NeTERUATIONAL UNDERGROUND EXCANKTHONSSMPOSTUN (H100m) basing —tdnel_—_sinufina aynimaktadir, Basinch tinellerde hangi tip destekleme | (pisktitme — beton, kaya saplamasi, gelik hasit vb.) ve kaplama (betonarme, gelik vb.) yaptlacagi_ortam (kaya yapisi, birincil gerilmeler vb.) ve isletme kosullarina (derinlik, su debisi, igsel su basinct, agiklik geometrisi vb.) baghair. Orta ve yiksek basincli su _iletim tiimellerinde su sizdurmazhginin saglanabilmesi iin kaplama —betonunda atlak genisligi olusumu simrlanmalrdir. Ie su basincinin kaya ve Kaplama tarafindan birlikte taginabilmesi igin tam temasinin saglanmast ve bunun igi Kontak enjeksiyonun teknigine uygun _gekilde yapilmasi gerekmektedir. Zayif kaya kosullarinda yeteri_ kadar Kontak ve konsolidasyon enjeksiyonlan’_ birlikte uygulanmalidir, Ozellikle yaksek basinglt su (enerji) tinellerinde, kaya ve birincil gerilme Kogullarmin uygun olmadigi durumlarda gatlak genislikleri simrlandiriimasi ve kaya igerisinde olusabilecek hidrolik kinlma engellenmeyebilmektedir. Bu durumda tinel Kaplamas. olarak gelik—_kaplama Kullaniimalidir, Yerdstinde cebri bora uygulamalannda celik kaplama ig su basincimin —tamamim —alacak —_ekilde, yertinda ise kaya ile etkilesime girecek je tasarlanmalidir. Celik kaplama- Peton-kaya amas tn temasin.saglenmas kontak enjeksiyonu uygulamast ile mimkin olabilmektedir (DSI 2012), 4 SAYISAL COZUMLEMELER Sayisal_ gOziimlemelerde PHASE2 _sonlu elemanlar yazilimy kullaniimistir. PHASE program, jeomekanikte karsilastlan diizlem birim deformasyon durumu ile iki boyutlu yeralt: agikliklanmin (tinel, maden vb.) gerilme ve duraylihk ¢éztimlemelerinde ullanilmaktadir. Program ile sayisal gerilme ‘géziimlemesinde, kaya kitlesinin elastik ve Gesitli yenilme digdtlerine gore clasto-plastik malzeme davraniglan modellenebilmektedir (Roescience 2012). Su iletme tinelleri igin yapilan Gmek sayisal géztimlemelerde, cesitli isletme Kosullan (kaya ozellikleri, agikhk ve tahkimat sekli, vb.) g6z Ontinde bulunduralmustur. 4.1 Birincil Gerilme ve Iesel Su Basinc Durumu iki boyutlu diizlem birim deformasyon gbziimlemelerinde diisey (Pv) ve birbirine dik iki adet yatay asal birineil gerilmeler tammlanabilmektedir (Ph). Calismada, su iletme —tGneli_agikhklan” —_gevresinde, hidrostatik birineil geriime durumunun etkili oldugu varsayilmistir. Hidtostatik birincil gerilme durumunda ttim asal birincil geriime bilegenleri birbirine eit olmaktadir (Pv=Phya=Phaic-Ph).Dgey _birincil gerilmeler ist Ort tabakalarnnin ortalama birim hacim aurliklany ve yeriistinden derinlik (H) degerlerinden yararlanilarak hesaplanabilmektedir. — Dagey _ birincil gerilmenin tahmininde —Esitlik 1 kullantlabilmektedir. HES projesi su iletim tUnelinde 200 m temsili derinlik igin 5 MPa dasey birincil gerilme (Pv) degeri hesaplanmaktadir. Pv (MPa) = 0.025 (MPalm) x H(m) (1) PHES tesisleri igin derinlerde, dst ve alt su depolama rezervuarlarindaki su dos veya yokseklik farkina (H) bagh olarak, etkili olan igsel statik su basinci Esitlik 2 araciliiyla_hesaplanabilmektedir (Hoek 2006). HES projesi su iletim tinelinde 200m temsili su dis yakseklik farkt iin maksimum 2 MPa igsel su basines (Pi) degeri hesaplanmaktadir. Pi(MPa)=0.01 (MPa/m)xH(m) (2) 42 Kaya Ozeliiklert Kaya malzemesi ve kaya kiitlesi ézellikleri bozunma/ayrigma etkisine bagh olarak dediskenlik “gostermektedir. Koken ye Gzarslan (2018) laboratuvar ve arazi galismalan aracilityla andezit kaya tard icin bozunmamy ve _—orta’~—_derecede bozunmus/ayrismis Kaya malzemesi mekanik Szellikleri ve Jeomekanik Dayanim Indel 1584, UIUSLARARASI YERALTI KAZILARI SEMPOZYUMU (GSI) arachiiyla kaya Kiltlesi Gzelliklerini belirlemisti. Ayrisma/bozunma durumunun kaya malzemesi ve kotlesi —kalitesi tzerindeki Onemli bir etkisi oldugu acikea gorilmektedir. Bu durum ileri derecede ayrismis fay ve makaslama zonlarinda daha da_kotilesmektedir (Koken ve Ozarslan, 2018). ek sayisal ¢bztimlemelerde andezit Kaya tir i¢in Kullanilan kaya malzemesi parametreleri ve GSI degerleri Cizelge 3'te verilmistir. Andezit kaya tird igin Hoek-Brown (H-B) yenilme dleita) m, parametresi 25 almmistir (Hoek 2006). Bu degerlerden faydalanarak — Orselenmemig eklemli kaya Killeleri igin genellestirilmis HB yenilme dled parametreleri ms, s, a ve Em degerleri andezit kaya kitlesi igin yaygin Kullaniian esitlikleraracthigiyla " elde edilmistir (Hoek 2006, Ulusay ve Sonmez 2007), Gizelge 3. Andezit kaya malzemesi ve kiitlesi Ozellikleri (Koken ve Ozarslan 2018) Kaya Tard Ga(MPa)Ei(GPa) GSI Fyrgmams Andezit, Wo MS = 7 Ora Derecede Agen Ms 74 40 Andezit, W; (ei Tek ese bang dayanims, Ey Tete Young Med, (GSI: Jeoloik Deyanum Indes 4.3 Tiinel Agikhk Sekilleri Su iletme amagh atnalt, invert tabanh atnalt ve dairesel kesitli yeraltr tlinel agikhiklan igin sayisal g6zimlemeler —_yapslmistur (Sek. 4). tna’ kesit HES projelerinde yaygin bir gekilde D-P yéntemi ile agrlan derivasyon, baglanti ve su iletme tinellerinin agilmasinda kullanilmaktadir, Atnalt kesitler kalin beton kaplama ile dairesel su iletme agikhigina déndstirtlebilmektedir. invert tabanli atnah kesitler ézellikle _dshk basinglt su iletim amach tinellerde tercih edilebilmektedir. HES projelerinde TBM ile agilan su _iletme tinelleri dairesel Kesitli olmaktadir. IstaNsULs 14m epmbee 2018 ‘The TERNATIONAL UNDERGROUND EXCAVATIONS STPOMUM we = anal be invert tabanl Sekil 4. Su iletme tineliagiklik gekilleri e-daire HES projeleri igin D-P yontemi ile agilan atnal ve invert tabanh atna Kesitli yeralt: tiinel agikhiklarinda tahkimat bilesenleri kaya saplamalan, piskirtme beton, gelik hasir ve beton kaplamadan olusmakta olup, TBM ile acilan dairesel kesitli tinellerde baslica tahkimat bileseni dzel_imalat _beton segmentlerinden olusmaktadir. Ayrica, tine! durayliligi ve igsel su basimemin kaya ve beton —kaplama —tarafindan —_birlikte desteklenebilmesi igin tam temast saglamak tere kontak enjeksiyonu ve gerektiginde konsolidasyon —enjeksiyon —uygulamalant yapilmaktadir. 4.4 Durayhhk Céziimlemeleri Atnal, invert tabanh ve daire agiklik esitleri ign 200m derinlikte 5 MPa hiidrostatik gerilme durumunda andezit kaya yapisi igin Omek durayhhik gzimlemeleri yapilmisir (Sek. 5-7). Atnali ve invert ‘abanl: kesitler igin kazimin D-P yéntemi ve tahkimat bilesenlerin piskiirtme beton, kaya saplamasi ve beton kaplamadan olustugu varsayilmistir. Dairesel kesit igin kaz ‘TBM ile yapildigi ve tahkimat bilesenlerit bbeton segment ve kaya-kaplama temast igin Kontak enjeksiyonu uygulamast yaprldigt varsayilmisti. a-asal gerilmeler —_b- yer degistirmeler Sekil 5. Atnal kesit igin durayhiik analizi 1694 UIUSLARARAST YERALTT KAZILARISEMFOZYUMU . Istana Sepambora08 a-asal gerilmeler _b- yer degistirmeler Sekil 6. Invert tabanhatnali kesit igin durayhik analizi a-asal gerilmeler _b- yer degistirmeler ekil 7. Dairesel kesit igin durayhbik analizi ‘Atnalt_agiklik sekli taban ile yan duvann birlestigi bolgedeki koyeli_ yapist nedeniyle, hidrostatik birineil gerilme _durumunda, kiselerde yUksek gerilme yigilmalanina yol agmaktadir. Bu bilzede yiksek gerilme’ ve yer degistirmelerin de etkisiyle, kaplama etonda catlamalar olusabilmektedir Bu durum ayni zamanda acikhik tabaninda, kaya kosullarma da bagh olarak, nemli miktarda taban kabarmalarina ve "yenilmelere yol agabilmektedir. Yeraltr agikhiklarin_ dzellik hidrolik yapilar (basinclt_ su tiineli_ vb.) amacryla tasarlanmast’ durumunda bu sakincalar daha da artmaktadir. Madenterde ve tiinellerde, acilma kolayhgi ve maliyetin de_etkisiyle, atnah kesit seklitercih edilmektedir. Su iletim yapilarnda klasik atnalt Kesit sekline yuvarlatiimis bir invert taban. sekli verilerek sorunlar kismen azalilabilmektedir. Agiklik tabaninda ve yan duvar ile birlesme bilgelerinde lave destekleme elemanlar (kaya saplamalan, ppliskiitme —beton— vb.) __kullanilmast durumunda, agiklik —duraylihgiénemli ‘Slglide iyilestirilebilmektedir. “Su _iletim tneli gibi _hidrolik yaptlarda _agiklk durayhhgt ve iglevselligi agisindan en uygun kesitseklini dairesel agiklik olusturmaktadi. TBM ile acilan su tOnellerinde kesit sekli dairese! olmaktadir. Jeolojik Dayanim Indeksi (GSI) ve bozunmalayrisma etkisi ile baglantilt olarak ifade edilen kaya kalitesinin degisimi ile agiklik —gevresinde olusan._—_yenilme bélgelerini incelemek igin elasto-plastik gézimlemeler yapilmustir. _Elasto-plastik ozimlemelerde kullanilan GSI degerleri ve kaya malzemesi, Ozellikleri Gizelge 3'te verilmistir. Kazinn Grselenme ~etkisi olmadan TBM ile yapildii ve agikhk gevre: desteklenmesi isin C30 Kalitesinde beton segmentlerin kullanildit varsayilmisti, Dairesel aciklik gevresinde kaya ile kaplama betonu arasinda tam temas saglandigi én g6rilmiistir. _Sekil 8'de dairesel agikhk gevresinde farkl andezit kaya kalitesi kosullannda olusan_yenilme bolgelerine ait gorlinimler yer almaktadtr yi kalite (GSI 75) kaya kogtllaninda aciklik gevresinde yenilme bilgesi _olusmazken, kaya kalitesinin azalmast (GSI 40) ile acakhik gevresinde gecingenligi artiran catlakh yapiya sahip yenilme bélgesi olustugu ‘goriilmistir. Ayrica, beton kalite sinifina ve Szelliklerine bagh olarak kaplama betonunda da yenilmeler meydana gelebilmektedir. a iyikalite kaya yapisi—b- orta-zayifkalite kaya Sekil 8. Farkli kaya kalitesi kosullarinda ‘lusan yenilme bélgelerine ait g6rntmler Aciklik cevresindeki yenilme bélgeleri, ttnel glizergahnda fay veya makaslama zonlarinin gecilmesi —durumunda, daha da artabilmektedir. Bu ‘durum, —_gerek! @nlemlerin alinmamasi durumunda TBM ile Kanda ilerleme —hizlarm —olumsuz 160LULUSLARARASIYERALTIKAZILARISEMPOZYUMU etkileyebilmektedir. Bundan dolayt, su iletim yapilannda tinel gizergaht boyunca, gerekli jeolojik, jeoteknik ve jeomekanik etitlerin yapilmasi, uygun Kazi ve tahkimat yontemi ile ckipmanlanmin segimi agisindan, bayiik ‘nem tagimaktadhr. Sayisal cOziimleme yontemleri, kullantlan malzcme modelleri, girdi parametreleri ve geometri duyarligina bagh olarak gergege yakin sonuclarverebilmektedir. Ancak sayisal g®zimlemelerin sonuglarina kesin sonuglar olarak bakilmamalt, sadece yol gsterici olarak kullanmak ve elde edilen bulgulart iyi degerlendirmek gerekmektedit. Gnerilen ydntem, deneyimsel ve laboratuvar test yontemlerinden eld edilen6n tasarmunm, sayisal yéntemlerle de kontrol edilerek ana tasarnma dénistirimesi ve yerinde g6zlemler ile siirekli_iyilestirme itkelerinin benimsenmesidir. 5 SONUGLAR VE ONERILER Bayiik kapasiteli yenilencbilir rizgar ve lines enerjisi santrallerinden talebe uygun elektrik enerjisi Gretiminin giivence altima aliabilmesi gin pompaj _depolamalt hidroelektrik santrallere (PHES) ihtiyae 5 km) su iletme yapilarma ihtiyag duyulmaktadir. Bu durumda tnellerde tam mekanize yeralt kazi_ve tahkimat yéntemleri én plana cikmaktadir, Tam “Kesit Tinel Agma Makineleri (TBM) ile uygun jeolojik ve kaya Yyapist kosullarinda mekanize kazt ile yiiksek itnel ilerleme hizlar1_ sajlanabilmektedir. TBM ile kazida olugan dairesel agiklik kesiti de jeomekanik durayhihk agisidan en avantajlt kesit geklini —saglamaktadir Jeolojik, jeoteknik ve jeomekanik saha galigmalanmin dogruluk derecesi tinellerde TBM ile ilerleme have maliyetini dogrudan etkilemekiedir. TBM makinelerinin yiksek maliyeti nedeniyle bu durum baytk dnem arz etmektedir ve proje aragtirma ve etat caligmalarma yeterince 161 Isranu1314 September 2018 zaman ve kaynak yaratilmalidir, Elde edilecek bulgular HES/PHES projelerinde su iletme tinellerinde Kazi ve tahkimat yontemleti ile ekipmantarn secilmesinde 62 dniinde bulundurulmaltdr. KAYNAKLAR Alber, M., Yarah, O. Dahl, P., Bruland, A., Kacsiing, H., Michalakopoulos, r, Cardu, M., Hagan, B., Ajdim, H, Ozarslan, A.'2014. SRM, Suagested Method for Determining the Abrasvity ‘of Reck by the CERCHAR Abrasivity Test. Rock Mechanics snd Rock Engineering 47(),pp-261- 266, Bilgin, N. 1989. ingaat ve Maden Mibendisler iin Uygulamali Kast Mekanigi, Bisen Yayinevi, 192 s, Istanbul, Bilin, N., Copur, H., Bale, C. 2014, Mechanical Excavation in Mining and Civil Industries, CRC Pres, 366 p Bilin, N., Copur, H., Bale, C. 2016, TBA Excavation in Difficult Ground Conditions, Emst & Sohn, 336 p Brekke, Ta, Ripley, B.D, 1993. Design of pressure tunnels and. halls, Comprehensive Rack Engineering, Vol 2, Balkema, pp. 349-368, New York coro, F, 201. Grid scale energy storage based ‘on pumped hydo, compressed air and hydrogen, KBB Underground Technologies, Hannovee. Dsl, 2012, Borgjlar ve hidroecktik sanraller tasaeim robe, 226 s, Ankara E-Berk 2012, An Overview of TBM Tunnelling in Turkey "and Middle East, wivwe- berk.comfeng/company-catalog! E-Berk, 2018. E-Berk Tlie! ve Zemin Teknolojiler, wwiee-berkcom! Ene Atlas, 2018. www enejiatasi.com! Hoek, E. 2006. Kava Malendisligi (ev. M. Karakug ‘ve H. Basar), TMMOB Maden Maheadisteri Odasi Yayinlan, 319 s, Ankara. IRC, 2013, Assessment of the European potential for pumped hydropower energy sorage, JRC Scionific and Policy Reports, 74 p., Lacembourg Koken, E,. Ozarslan, "A. 2018.” Sarmig kay (Havranibalkesir)"cevresindeki andeztlerin ‘ayrigma_hocunma agisindan incelenmesi, 8.0. Mh, Bitim ve Tekn, Derg. €6, 82,5. 296-316 Mazmnan, M., Biger,E., Kaypma, C., Yudiz, A. Uaun, D. Tins, Mu. 2010, Yenilenebile ener ‘gin eiektrk enersi depolara teknoljieri, Solar Future 2010 Bildirler Kitab, s. 113-118, Istanbul Orarslan, A. 2012. Large-scale hydrogen energy storage in salt caverns. International Journal of Hydrogen Energy, 31(19), pp. 14265-13277“4 ULUSLARARASIYERALTI KAZILARISEMPOZYUMU Isrtuua so Spent ‘Th ¢INTERNATIONALUNDERGROUND ELENITIONS SPOS Gzarslan, A. 2013. Yenilenebilir enerji kaynaklan igin buyiik algekli eneqi depolama yontemleri, SeBlectrotech, Vol. 225 s, 230-240. Rocscience, 2012. Phase?’ (ver. 8.0), Toronto, ‘Canada, http:/www-roescience.com Sarag, M. 2012. Enerji Depolama Sistemleri ve Pompaj Depolamali Hidroelektrik Santraller, Turkiye 12. Enarji Kongresi ve Sergtsi Bildiriler Kitab, Danye Enerji Konseyi Tork Milli Komitesi, Ankara, Ulusay, RK, Sonmez, H. 2007. Kaya katlelertnin ‘mihendisit dzelikier! (Genisletimis 2. Baskt), ‘TMMOB Jeoloji Mah. Odasi Yayinlan: 60,292 s, Ankara, 1624, ULUSLARARASI YERALTI KAZILARI SEMPOZYUMU. BILDIRILER KITABI PROCEEDINGS OF THE 4°" INTERNATIONAL UNDERGROUND EXCAVATIONS SYMPOSIUM ISTANBUL / 13-14 Eyliil/September 2018 Editdrler / Editors Dr. Nuh BILGIN Dr. Hanifi COPUR Dr. Cemal BALCI TMMOB Maden Mihendisleri Odasi - Tiinelcilik Dernegi