360 თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ცხრილი 9-4. აშშ-ში მარტოხელა მშობლები, რომლებიც ზრუნავენ საკუთარ შვილებზე და მათი დასაქმების
მდგომარეობა, 2011 (ათასებში)
6 წლამდე ასაკის ბავშვები
მარტოხელა დედები
მარტოხელა მამები
6-17 წლის ასაკის ბავშვები
მარტოხელა დედები
მარტოხელა მამები
წყარო: “Table 4”-დან Department of Labor: Bureau of Labor Statistics, retrieved from http://www.bls.gov/news.release/famee.
t04.htm.
შეიცვალა დასაქმების სტატისტიკაც და და-
ქორწინებული ქალები ბევრად უფრო მეტად არიან
ჩართულნი სამუშაო ძალაში ამჟამად, ვიდრე მათი
ბებიების დროს (იხილეთ, სურათი 9-2). როგორც
მოსალოდნელი იყო, მომუშავე ქალთა პროპორცი-
ის ზრდის შესაბამისად, აშშ-ს ოჯახებმა სწრაფი
ცვლილება განიცადეს. 1948 წელს, 6-17 წლის სკო-
ლის ასაკის ბავშვების დედების მხოლოდ 26% მუ-
შაობდა სახლს გარეთ; 1975 წელს ეს რიცხვი იყო
51% და 2010 წელს – 77%-ზე მეტი (U.S. Department
of Labor, 2011). ამასთანავე, ადრეული 1950-იანი
წლების შემდეგ, სკოლის ასაკის ბავშვების დედები
უფრო მეტად მუშაობენ, ვიდრე ის დაქოწინებული
ქალები, რომელთაც შვილები არ ჰყავთ, რაც ნაწი-
ლობრივ განპირობებულია იმ ოჯახების უფრო დი-
დი ფინანსური საჭიროებით, რომელთაც ბავშვები
ჰყავთ და ნაწილობრივ კი, ქალების მიერ მართული,
მარტოხელა მშობლის ოჯახების უფრო დიდი რიცხ-
ვით. აშშ-ის მოსახლეობის აღმწერი ბიუროს თანახ-
მად (2012c), სამუშაო ძალაშია მარტოხელა დედე-
ბის 72%; დაქორწინებული დედების 70%, რომელ-
თაც ქმარი ჰყავთ და განქორწინებული, დაშორე-
ბული ან დაქვრივებული დედების 79%. მართლაც,
ორივე მშობლის მყოლი ამერიკული ოჯახების და-
ახლოებით ორ მესამედში (66%) ორივე მშობელი
მუშაობს სახლს გარეთ.
იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ მშობლებისგან
სახლს გარეთ დასაქმებულობაა მოსალოდნელი,
ბევრი ოჯახი დგას ეკონომიკური პრობლემების
წინაშე. მაღალია იმ მარტოხელა დედების რიცხვი,
რომლებიც არ არიან დასაქმებულნი და, ამდენად,
არსებობს ალბათობა, რომ ცხოვროვენ სიღარიბე-
ში. გარდა ამისა, ეკონომიკურმა ვარდნამ, რომე-
ლიც 2008 წელს დაიწყო, არახელსაყრელი გავლენა
იქონია ოჯახებზე. მაგალითად, 18 წლამდე ასაკის
შვილების მყოლი, მარტოხელა დედების უმუშევ-
რობის მაჩვენებლი 2007 წელს იყო 27%; 2011 წელს
დასაქმებული დაუსაქმებელი დასაქმებულთა პროცენტული
მაჩვენებელი
2007 2011
2 047 1 448 64.7% 58.6%
845 222 85.7% 79.2%
3 575 1 468 77.9% 70.9%
1 063 267 84.9% 79.9%
კი – 34.1% (იხილეთ, ცხრილი 9-4). ცხადია, ჩვენი
ტრადიციული განმარტება იმისა, თუ რა ქმნის/ შე-
ადგენს ოჯახს, იცვლება. როგორია ოჯახურ ცხოვ-
რებაში ამ ცვალებადი პატერნების შედეგები? ●
იმ ფაქტმა, რომ სკოლის ასაკის ბავშვების მშო-
ბელთა უმეტესობა ამჟამად სახლს გარეთ არის და-
საქმებული, გავლენა იქონია სოციალურ დაწესე-
ბულებებზე, განსაკუთრებით იმათზე, რომლებიც
ბავშვთა მზრუნველობას გულისხმობენ. 20 ან 30
წლის წინათ არსებულთან შედარებით, ბევრად მე-
ტი სკოლის შემდგომი პროგრამა და პირობაა ხელ-
მისაწვდომი. ამდენად, იმ ბავშვების საჭიროებები,
რომელთა მშობლები მუშაობენ, უბრალოდ, უგუ-
ლებელყოფილი არ არის; ნაცვლად ამისა, მათზე
რეაგირება ხდება სხვადასხვა გზით, სხვების მიერ
უზრუნველყოფილი მომსახურების საშუალებით.
უფრო მეტიც, სახლს გარეთ მშობლების დასაქმებას
დღეისთვის ბავშვები აღიქვამენ ნორმად, ნაცვლად
იმისა, რომ ოჯახის მდგომარეობა დაინახონ, რო-
გორც უჩვეულო ან არასასურველი. ალბათ, ამის შე-
დეგად, დასაქმებული მშობლების შვილები ხშირად
საოცრად გამჭრიახნი და მათი მშობლების დაკავე-
ბული ცხოვრების სტილის მიმართ მიმღებნი არიან.
მაგალითად, ერთ-ერთ კვლევაში, მომუშავე მშობ-
ლების შვილები ცალკ-ცალკე გამოკითხეს იმის შე-
სახებ, თუ, მათი აზრით, როგორ ართმევდნენ მათი
მშობლები თავს სამსახურეობრივი და ოჯახური პა-
სუხისმგებლობების დაბალანსებას (Galinsky, 1999,
2005, Frontline, 2012). ეს ბავშვები, რომლებიც მე-3
– მე-12 კლასებში იყვნენ, ზოგადად, ფიქრობდნენ,
რომ ისინი კარგი ზედამხედველობის ქვეშ იყვნენ
და რომ მათი მშობლები სამსახურზე მეტად უპი-
რატესობას ოჯახს ანიჭებდნენ. ისინი ხშირად კმა-
ყოფილნი და ამაყნი იყვნენ მათი მშობლების მიღ-
წევებით. მიუხედავად იმისა, რომ დასაქმებულმა
● [იხ. A Family with Two Fathers
MyDevelopmentLab.com-ზე
 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 9
◄ ბავშვები შეკრულ,
ადვილად ადაპტირე-
ბად ოჯახებში, ზო-
გადად, მიდრეკილნი
არიან სტრესული სი-
ტუაციების დასაძლე-
ვად მზადყოფნისკენ.
გადასვლის ტრავმა
ბევრად უფრო ად-
ვილი სამართავია იმ
ბავშვებში, რომელთა
ოჯახები დადებით
მხარდაჭერას უზრუნ-
ველყოფენ.
მშობლებმა ხშირად უნდა დაარღვიონ განრიგი, რო-
გორც ჩანს, ოჯახური და სამსახურეობრივი პასუ-
ხისმგებლობების შერწყმა ოჯახების უმრავლესო-
ბისთვის მაინც მუშაობს.
მიუხედავად იმისა, მშობლები მუშაობენ თუ
არა, ბევრი დღევანდელი ოჯახისთვის მნიშვნელო-
ვანი შემადგენელი ნაწილია სტრესი. ბევრი ცხოვ-
რებისეული სიტუაცია არსებითად სტრესულია ბავ-
შვებისა და მათი ოჯახებისთვის, მათ შორისაა სი-
ღარიბე, განქორწინება, ახალ ქალაქში გადასვლა,
სერიოზული დაავადებისა ან დაზიანების განცდა
და სახიფათო გარემოში გაზრდა. კარგად ფუნქცი-
ონირებად ოჯახში ცხოვრებასაც კი, რომელშიც
ორივე მშობელი მუშაობს, ბავშვებისთვის მოაქვს
გარკვეული დოზით სტრესი. მართლაც, ბავშვებ-
თან ჩატარებულ ინტერვიუებში, რომელიც წინა აბ-
ზაცშია აღწერილი (Galinsky, 2005, Frontline, 2012),
ერთ-ერთი მოულოდნელი აღმოჩენა ის იყო, რომ
როცა ბავშვებს ეკითხებოდნენ, რომელი ერთი რა-
მის შეცვლას ისურვებდნენ ისინი, მშობლების მუშა-
ობის მათ ცხოვრებაზე გავლენასთან მიმართებაში,
მათი ნომერ პირველი სურვილი იყო ის, რომ მათი
მშობლები ყოფილიყვნენ ნაკლებად დასტრესილნი
და ნაკლებად დაღლილნი.
სტრესთან გამკლავება. მიუხედავად იმისა,
რომ სტრესთან გამკლავება ყველა ბავშვის ცხოვ-
რების ჩვეულებრივი ნაწილია, როცა სტრესი საგან-
გაშოა, ქრონიკულია და გრძელდება კვირების, თვე-
ებისა ან წლების განმავლობაში, მაშინ იგი ხშირად
სერიოზულ ზიანს აყენებს ბავშვებს ისევე, როგოც
მოზრდილებს. მაგალითად, კვლევა მიუთითებს,
რომ ბავშვები, რომლებიც გაიზარდნენ ძალადობ-
რივ კულტურაში, როგორიცაა ომის ზონა ან ქალა-
ქის შიდა სახიფათო სამეზობლო, ხშირად ერთვები-
ან აგრესიულ თამაშში, აქვთ საშინელი სიზმრები და
შეწუხებულნი არიან მოულოდნელი მოგონებებით,
რომლებიც შემოეჭრებათ სასკოლო ან სხვა სახის
აქტივობების დროს. მოულოდნელი არ არის, რომ
361
ქრონიკული, მიმდინარე ძალადობა წარმოშობს ხან-
გრძლივი სტრესის მდგომარეობას (Dimitry, 2012;
Kostelny & Garbarino, 2001; Werner, Frost, Macnee,
McCabe & Rice, 2012). მცირეწლოვანი ბავშვები,
რომლებიც მუდმივ სტრესთან ერთად ცხოვრობენ,
მიდრეკილნი არიან მშიშარობისკენ, დეპრესიულო-
ბისა და შფოთვიანობისკენ. ბევრს აქვს სკოლაში
კონცენტრაციის სირთულე და განიცდის სკოლას-
თან დაკავშირებულ სხვა პრობლემებს. ბავშვებს
შესაძლოა, ეშინოდეთ მიტოვების და შეიძლება,
გახდნენ ზედმეტად აგრესიულები და თავხედები,
რათა შენიღბონ მათი შიშები. ბევრ ბავშვს ახასია-
თებს ემოციური გაღარიბება – მათ ეშინიათ იმ ადა-
მიანების შეყვარება, რომლებიც შეიძლება მოკლან,
ან რომელთაც შესაძლოა, მიატოვონ ისინი. მწვავე
შემთხვევებში, მათ რეაქციას ეწოდება პოსტტრავ-
მული სტრესის სინდრომი. რა განსაზღვრავს მსგავ-
სი სახის სტრესთან კონსტრუქციულად გამკლავე-
ბის ბავშვის უნარს?
ჩანს, რომ ჩართულია რამდენიმე ფაქტორი
(Betancourt & Khan, 2008; Grant, McMahon, Duffy,
Taylor & Compas, 2011). ერთ-ერთია ბავშვის ცხოვ-
რებაში სტრესული სიტუაციების დიდი რაოდენობა;
ბავშვი (ან მოზრდილი), რომელსაც შეუძლია წარმა-
ტებით გაუმკლავდეს ერთ სტრესულ შემთხვევას,
შესაძლოა იძულებული იყოს, რომ იმავდროულად
გაუმკლავდეს რამდენიმე მათგანს (Hetherington &
Blechman, 1996). მეორე ფაქტორია ბავშვის მიერ
შემთხვევის აღქმა ან გაგება. მაგალითად, სკოლის
პირველი დღე შეიძლება, ტრავმული მოვლენა იყოს
ბავშვის ცხოვრებაში. ბავშვი, რომელმაც იცის, თუ
რას უნდა ელოდოს და რომელიც ამ მნიშვნელოვან
მოვლენას განმარტავს, როგორც მზარდი სიმწიფის
ნიშანს, ნაკლებ სტრესს განიცდის ცვლილების გან-
ხორციელებისას, ვიდრე ის ბავშვი, რომელიც მზად
არ არის, ან ის, ვინც სკოლას უარყოფით შედეგებ-
თან აკავშირებს. ამასთანავე, კვლევა ნათლად მი-
უთითებს, რომ მჭიდრო, ადვილად ადაპტირებად
ოჯახებს, რომელთაც აქვთ ღია კომუნიკაციური
პატერნები და პრობლემის გადაჭრის კარგი უნარე-
ბი, უკეთ შეუძლიათ სტრესული მოვლენების გადა-
ტანა (Ortega, Beauchemin & Kaniskan, 2008). ასევე
ღირებულია სოციალური მხარდაჭერის სისტემები,
როგორებიცაა მეზობლები, ნათესავები, მეგობრუ-
ლი კავშირები, ან თვითდახმარების ჯგუფები.
განსხვავებული პერსპექტივიდან, სტრესულ გა-
რემო პირობებთან გამკლავების ბავშვების უნარზე
გავლენას ახდენს ტემპერამენტი და ადრეული პი-
როვნული მახასიათებლები (Gest & Davidson, 2011).
მაგალითად, ჰავაის მკვიდრი, ისეთ ოჯახურ გარე-
მოში გაზრდილი ბავშვების 30-წლიანმა კვლევამ,
რომელიც ხასიათდებოდა სიღარიბით, მშობელთა
კონფლიქტითა ან განქორწინებით, ალკოჰოლიზ-
მითა ან ფსიქიკური დაავადებით, გამოავლინა რომ,
362 თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ამ გამოწვევების მიუხედავად, ამ ბავშვების უმრავ-
ლესობა ჩამოყალიბდა თვითდაჯერებულ, წარმა-
ტებულ და ემოციურად სტაბილურ მოზრდილებად
(Werner, 1995). ამ სიცოცხლისუნარიან ბავშვებს,
ანუ იმ ბავშვებს, რომლებიც ძლევენ რთულ გარე-
მო პირობებს, რათა მიმართონ სოციალურად კომ-
პეტენტურ ცხოვრებას, აქვთ გარკვეული საერთო
მახასიათებლები.
ახალშობილობისას, ისინი ტემპერამენტის მი-
ხედვით იყვნენ „ადვილნი“ და, სიცოცხლის პირველ
წელს, სანდო მიჯაჭვულობა
საკუთარ თავს მი-
ჩამოაყალიბეს მშობელსა ან
იჩნევთ სიცოცხლი-
ბებია-ბაბუასთან. მოგვიანე-
სუნარიან პიროვ-
ბით, თუ მშობელი ან ბებია-
ნებად? რატომ, ან
ბაბუა აღარ იყო ხელმისაწ-
რატომ არა?
ვდომი, ბავშვებს ჰქონდათ
უნარი იმისა, რომ ეპოვნათ სხვა ვინმე – სხვა მოზ-
რდილი ან, თუნდაც, დედმამიშვილი ან მეგობარი,
რომელიც შეძლებდა მათთვის საჭირო ემოციური
მხარდაჭერის უზრუნველყოფას. ამდენად, განსა-
კუთრებით მაშინ, როცა პირობები სტრესულია, და-
დებითი თვითშეფასება და კარგი თვითორგანიზა-
ცია მტკიცედ არის დაკავშირებული ადრეულ სან-
დო მიჯაჭვულობასთან (იხილეთ, თავი 5).
სტრესი და მარტოხელა მშობლობა. 2010
წელს, ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ბავშვე-
ბის დაახლოებით 70% ცხოვრობდა ოჯახებში, რო-
მელთაც ორი მშობელი (ან დედინაცვალი და მა-
მინაცვალი) მართავდა. დარჩენილი 30%-დან 23%
ცხოვრობდა ოჯახებში, რომელთაც დედები მარ-
თავდნენ, ოჯახების 3%-ს მამები ხელმძღვანელობ-
დნენ და ოჯახების 4%-ს კი – არც ერთი მშობელი
(Forum on Child and Family Statistics, 2011). მიუხე-
დავად იმისა, რომ ერთი მშობლის მიერ მართული
ოჯახების უმრავლესობა კარგად ფუნქციონირებს,
სტრესის განხილვა განსაკუთრებით მარტოხელა
მშობლობასთან კავშირშია შესაძლებელი, რადგან
ასეთი ოჯახის სტრუქტურა გულისხმობს არა მხო-
ლოდ მეორე მზრუნველის მიერ უზრუნველყოფილი
დახმარებისა და მხარდაჭერის ნაკლებობას, არა-
მედ იგი ხშირად ეკონომიკურ სირთულეებთანაც
არის დაკავშირებული. მაგალითად, 2010 წელს,
ამერიკელი ბავშვების 21% ცხოვრობდა ოჯახებში,
რომელთა შემოსავლი სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ
დაეცა, მაგრამ ეს პროცენტული მაჩვენებელი თით-
ქმის 40% იყო იმ ოჯახებისთვის, რომელთაც დედა
მართავდა და თითქმის 50% მაშინ, როცა დედა სხვა
მოზრდილ ადამიანთან იყო თანაცხოვრებაში. ამის
საწინააღმდეგოდ, სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ იყო
სიცოცხლისუნარიანი ბავშვები
ბავშვები, რომლებიც ძლევენ რთულ
გარემო პირობებს, რათა მიმართონ
სოციალურად კოპეტენტურ ცხოვრებას.
იმ ოჯახების მხოლოდ 10%-ის შემოსავალი, რო-
მელთაც დაქორწინებული მშობლები მართავდნენ
(Forum on Child and Family Statistics, 2011).
ეკონომიკური სიდუხჭირე, ოჯახის სტრუქტუ-
რის მიუხედავად, რიგ თანმხლებ პრობლემებთა-
ნაა დაკავშირებული (Conger & Donnellan, 2007;
McLoyd, 2011; Votruba-Drzal, 2006). მოსალოდნე-
ლია, რომ საცხოვრებელი იყოს გადატვირთული;
დამახასიათებელია ხშირი გადასვლები/გადასახლე-
ბები. საკვები შესაძლოა, იყოს მწირი ან ცუდი კვე-
ბითი ღირებულების და სამედიცინო მომსახურეობა
შეიძლება იყოს ნაკლოვანი. მსგავსი სტრესული სი-
ტუაციების შესახებ ერთ-ერთი ყველაზე უსიამოვ-
ნო ასპექტთაგანია პრობლემის ორმხრივი ბუნება.
როცა დედის უმუშევრობასა და მუშაობის შეწყვე-
ტას უარყოფითი გავლენა აქვს დედებზე, ხშირად
ასევე არსებობს ირიბი, უარყოფითი გავლენა ბავ-
შვების კეთილდღეობაზეც (McLoyd, 2011; Mistry,
Vanderwater, Huston & McLoyd, 2002). მაგალითად,
241 მარტოხელა აფრო-ამერიკელი დედისა და მა-
თი შვილების კვლევაში, მკვლევრებმა აღმოაჩინეს,
რომ ეკონომიკური სიდუხჭირე უარყოფითად მოქ-
მედებს დედის ფსიქოლოგიურ ფუნქციონირებაზე,
რაც, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს მის უნარზე,
იყოს სასარგებლო მშობელი და, აქედან გამომდი-
ნარე, უარყოფითად მოქმედებს დედა-შვილის ურ-
თიერთობაზე. ამ კვლევაში, აღნიშნული დედები ამ-
ჟღავნებდნენ დეპრესიის სიმპტომებს, როცა ისინი
უმუშევარნი იყვნენ; როცა დეპრესიაში იყვნენ, ისი-
ნი მიდრეკილნი იყვნენ მათი შვილების უფრო ხშირი
დასჯისკენ. თავის მხრივ, დასჯილი ბავშვები ხში-
რად გამოხატავდნენ კოგნიტური დისსტრესისა და
დეპრესიის ნიშნებს. მსგავსი კვლევები ასევე ხაზს
უსვამს ეკონომიკური სიდუხჭირის, მშობლის დის-
სტრესისა და მშობელთა ქცევების კომპლექსურ და
ინტერაქციულ ხასიათს (Barnett, 2008; Mistry, Lowe,
Benner & Chien, 2008; Wadsworth & Santiago, 2008;
იხილეთ განყოფილება ცვალებადი შეხედულებე-
ბი: ოჯახების მიერ სირთულეების დაძლევა).
რა გადაწყვეტილებებია ხელმისაწვდომი იმ
ოჯახებისთვის, რომლებიც მოხვდნენ ეკონომიკუ-
რი სიდუხჭირის, დედის დეპრესიისა და მშობლის
სუსტი მგრძნობელობის წრეში? კვლევები, ჩვეუ-
ლებრივ, აჩვენებს: როცა მარტოხელა დედები აღიქ-
ვამენ, რომ რეალური დახმარება ხელმისაწვდომია,
მათ დეპრესიის უფრო ნაკლები სიმპტომები აქვთ;
ამასთანავე, ისინი უკეთ გრძნობენ მათი, როგორც
დედების როლის შესახებ და ისინი ნაკლებად სჯიან
საკუთარ შვილებს. დახმარებას ოჯახის სხვა წევ-
რებისგან, როგორებიც არიან ბებია, ბიცოლა ან
თუნდაც გულუხვი მეგობარი, შეუძლია ბევრი სა-
ჭირო მხარდაჭერის უზრუნველყოფა, თუმცა ასეთ-
მა ზომებმა შეიძლება კონფლიქტიც გაზარდოს და,
 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 9 363

ხედვები იცვლება
ოჯახების მიერ სირთულეების დაძლევა 2004). ფლინტში, მიჩიგანში, მეშვიდე და მერვე კლასელი
ბავშვების 262 ღარიბი, აფრო-ამერიკელი დედის კვლე-

ბ ავშვებისთვის, მხოლოდ სიღარიბე არ იწვევს უარყო-

ფით შედეგებს. ყველას შეუძლია იმ ადამიანებზე ფიქ-
რი, რომელთა ცხოვრებაც ღარიბულ გარემოში დაიწყო
ვაში აღმოჩენილი იქნა, რომ ოჯახის სამეზობლოში არ-
სებული პირობები, სოციალური მხარდაჭერის უზრუნ-
ველყოფის დედების უნარსა და მათ აღმზრდელობით
და რომელთაც მიაღწიეს დამაკმაყოფილებელ, ბედნიერ
ქცევებს შორის კავშირის ახსნას უწყობდა ხელს. როცა
და წარმატებულ ცხოვრებას. მიუხედავად ამისა, მშობ-
სამეზობლო პირობები უარესდებოდა, დედის ემოციური
ლებისა და მათი შვილების ქცევაზე ძალიან ახდენს გავ-
მხარდაჭერა და მისი შვილების საჭიროებებზე ზრუნვის
ლენას ოჯახის ეკონომიკური მდგომარეობა, ზოგჯერ
უნარი სუსტდებოდა. როცა სამეზობლოს მდგომარეობა
უკეთესობისკენ და ზოგჯერ კი უარესობისკენ. როგორ
უკეთესი იყო, ბავშვების სასკოლო შესრულება უმჯობეს-
სწავლობენ მკვლევრები, ფართოდ განსაზღვრული სო-
დებოდა, რაც განპირობებული იყო გაზრდილი აკადემი-
ციალური ცვლადების ასეთ კომპლექსურ ურთიერთქმე-
ური ძალისხმევით.
დებებს?
ასეთი კომპლექსური ურთიერთკავშირების შესწავ-
ერთ-ერთმა კვლევამ, მილოუკში, უისკონსინში, გან-
ლის მიზნით, აღნიშნული კვლევები იყენებდა საინტე-
საზღვრა 419 ოჯახი, დაბალი შემოსავლის მქონე ოჯახე-
რესო ცვლადების გაზომვის რამდენიმე განსხვავებულ
ბისთვის არსებულ პროგრამაში მათი მონაწილეობის სა-
მეთოდს, როგორებიცაა მშობლისა და შვილის ინტერვი-
შუალებით, რომელშიც მშობლები კვირაში, სულ მცირე,
უირება, მასწავლებლისა და მშობლის შეფასებები ისევე,
30 საათი მუშაობდნენ. მასწავლებლებისა და მშობლების
როგორც თემისა და სხვა ეკონომიკური პირობების შე-
მიერ ბავშვების შეფასებების ისევე, როგორც ბავშვის
ფასება. მსგავსი კვლევები, ზოგადად, მხარს უჭერს იმ
აღზრდის ამოცანებზე მშობელთა პასუხების შეფასე-
აზრს, რომ განსხვავებულ ეკონომიკურ და სოციალურ
ბის მეშვეობით, შედეგებმა აჩვენა: როცა ეკონომიკური
პირობებს წვლილი შეაქვს მშობლების მიერ დისტრესის
ზეწოლა იზრდებოდა, მშობლები უფრო დეპრესიულები
განცდაში (McLoyd, 2011). სტრესი ამცირებს მშობლების
ხდებოდნენ. მათი სტრესი შემდეგ ხელს უწყობდა დის-
ეფექტურობას, რადგან ისინი ნაკლებად სენსიტიურე-
ციპლინის უფრო დასჯაზე ორიენტირებული სტილის გა-
ბი და მგრძნობიარენი ხდებიან და ვერ ახორციელებენ
მოყენებასა და ნაკლებად მოსიყვარულე ურთიერთობას
ეფექტურ ზედამხედველობასა და კონტროლს. თუმცა,
მათ შვილებთან. ნაკლებად ოპტიმალური აღზრდა, თავის
როცა მშობლის ძლიერი დისტრესი არ არსებობს, მშობ-
მხრივ, დაკავშირებული იყო მასწავლებლის მიერ ბავშვე-
ლებს შეუძლიათ ეფექტურად მოქმედება. აშკარაა, რო-
ბის პროსოციალური ქცევის უფრო დაბალ და მათი ქცე-
ცა მშობლები შეწუხებულნი, დაღლილნი ან დეპრესიაში
ვითი პრობლემების უფრო მაღალ შეფასებებთან (Mistry,
არიან, ეს პირობები ნაკლებად ეფექტურ აღმზრდელო-
Vandewater, Huston & McLoyd, 2002).
ბით ქცევებს განაპირობებს. თქვენი აზრით, როგორ შე-
ფართო სოციალური ცვლადების შესახებ სხვა კვლე-
იძლება ასეთ კომპლექსურ საკითხებთან ყველაზე ეფექ-
ვაც ეკოლოგიურ სტრუქტურაზე ამახვილებს ყურადღე-
ტურად გამკლავება?
ბას (Ceballo & McLoyd, 2002; Ceballo, McLoyd & Toyokawa,

ამდენად, დაამატოს სტრესი იმ შემთხვევაში, თუ აქვთ უფრო მაღალი თვითშეფასება და ოჯახის

მზრუნველთა შორის პიროვნული დინამიკა დაძა-
ბულია (Chase-Lansdale, Brooks-Gunn & Zamsky,
1994; Taylor, Seaton & Dominguez, 2008). ბავშვე-
ბისთვის ნათელი წესებისა და მოლოდინების ჩამო-
ყალიბებაც უკეთეს შედეგებს განაპირობებს ისე-
ვე, როგორც აღზრდის იმ სხვა მეთოდების მიღება,
რომლებიც ნებისმიერი სახის ოჯახურ სტრუქტუ-
რაში მუშაობს, როგორებიცაა ის მეთოდები, რომ-
ლებიც გამოკვეთილია 9-5 ცხრილში.
ნათელია, რომ ბავშვების უმრავლესობა, რომ-
ლებიც მარტოხელა მშობლის ოჯახებში იზრდე-
ბიან, კარგად ადაპტირებულნი და წარმატებულ-
ნი არიან და მარტოხელა მშობლების უმეტესობას
ისევე შეუძლია მათ ცხოვრებაში სტრესის მართვა,
როგორაც ამას ქორწინებაში მყოფი მშობლები აკე-
თებენ. ზოგიერთ შემთხვევაში, როცა მარტოხელა
მშობლის ოჯახების დედები მუშაობენ ისეთ სამსა-
ხურებში, რომლებიც მათ მოსწონთ, მათ შვილებს
ორგანიზაციულობისა და ერთიანობის უკეთესი
განცდა, ვიდრე იმ ბავშვებს, რომელთა დედებიც
არ მუშაობენ, ან მუშაობენ სამსახურებში, რომლე-
ბიც მათ ძალიან არ მოსწონთ (Goldberg, Prause,
Lucas-Thompson & Himsel, 2008). როგორც ჩანს,
გოგონები განსაკუთრებით იღებენ სარგებელს და-
საქმებული დედების ყოლისგან. ფაქტობრივად,
მარტოხელა მშობლის ოჯახები ზოგჯერ ნაკლებად
სტრესულ საცხოვრებელ გარემოს წარმოადგენენ
ბავშვებისთვის, ვიდრე ორმშობლიანი ოჯახები,
რომლებშიც მშობლები კამათობენ და ჩხუბობენ.
მაგალითად, როცა ქორწინება განქორწინებით
მთავრდება, ბავშვებმა და მშობლებმა უნდა დაძლი-
ონ ოჯახის დანგრევასთან დაკავშირებული ფსიქო-
ლოგიური და ემოციური სტრესი, მასში ჩართული
ეკონომიკური საკითხების მსგავსად. ●
● [იხ. Being a Single Parent
MyDevelopmentLab.com-ზე
364 თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ცხრილი 9-5. რამდენიმე სახელმძღვანელო პრინციპი მარტოხელა მშობლობისთვის

1. მიიღეთ პასუხისმგებლობები და გამოწვევები. შეინარჩუნეთ დადებითი დამოკიდებულება და განცდა იმისა, რომ გა-
დაწყვეტა შესაძლებელია.
2. მშობლურ როლს მიანიჭეთ მაღალი პრიორიტეტი. წარმატებულ მარტოხელა მშობლებს სურთ, რომ მსხვერპლად შეწი-
რონ დრო, ფული და ენერგია, რათა დააკმაყოფილონ მათი შვილების მოთხოვნილებები.
3. გამოიყენეთ თანმიმდევრული, არასადამსჯელო დისციპლინა.
4. ხაზი გაუსვით ღია კომუნიკაციას. წაახალისეთ ნდობა და გრძნობების ღიად გამოხატვა.
5. ხელი შეუწყვეთ ინდივიდუალობას, მხარდამჭერი ოჯახური მთლიანობის ფარგლებში.
6. აღიარეთ თვითზრუნვის საჭიროება. მშობლებს უნდა ესმოდეთ საკუთარ თავზე ზრუნვის საჭიროება იმისთვის, რომ
შეძლონ შვილებისთვის დახმარება.
7. ყურადღება გაამახვილეთ რიტუალებსა და ტრადიციებზე, მათ შორის, დაძინების რიტუალებზე, სადღესასწაულო ზეი-
მებსა და განსაკუთრებულ ოჯახურ საქმიანობაზე.

წყარო: ადაპტირებულია “Successful single parents”-დან, M. R. Olson and J. A. Haynes-მიერ, 1993, Families in Society, 74(5),
259-267; and For better or for worse: Divorce reconsidered, E. M. Hetherington and J. Kelly-მიერ, 2002, New York: W. W. Norton.

განქორწინებულთა შვილები. ამჟამად, აშშ-ს ანობაში ძირეულ ცვლილებებსა და როცა ერთი ან

ქორწინებათა 40%-ზე მეტი, მოსალოდნელია, რომ
განქორწინებით დასრულდეს. 2010 წელს, ზუსტად
2 მილიონზე მეტი ადამიანი იყო დაქორწინებული;
ზუსტად 900 000-მდე იყო განქორწინებული. ყო-
ველწლიურად, მილიონზე მეტი ამერიკელი ბავშვი
განიცდის მათი ოჯახების დანგრევას (U.S. Census
Bureau, 2012o). განქორწინება გავლენას ახდენს
როგორც მშობლებზე, ასევე, ბავშვებზე და ეს გავ-
ლენები ბევრი კუთხით არის შესამჩნევი. პირველ
რიგში, ბავშვებს აქვთ დანაკარგის განცდა, რადგან
ორივე მშობელი ძლიერ გავლენას ახდენს მათი შვი-
ლების განვითარებაზე და განქორწინება, როგორც
წესი, ნიშნავს, რომ ორივე მშობელი აღარ იქნება
მათი შვილებისთვის თანაბრად ხელმისაწვდომი.
ბავშვები, ასევე, შესაძლოა წუხდნენ იმის შესახებ,
თუ რა მოხდება მათთან მიმართებაში, მათი მშობ-
ლების განქორწინების შემთხვევაში. უფრო მეტიც,
იმ დროისთვის, როცა განქორწინებებს აქვს ადგი-
ლი, ოჯახს, ჩვეულებრივ, უკვე დიდი ხნის განმავ-
ლობაში აქვს განცდილი დაძაბულობისა და სტრე-
სის მდგომარეობა. ბავშვებს შესაძლოა, განაგონი
ჰქონდეთ სიტყვა განქორწინება, რომელსაც მათ
ოჯახებში ამბობენ ან ყვირიან თვეებისა, ან წლების
განმავლობაშიც კი, ხშირად ბრაზის, ჩხუბისა ან ტი-
რილის თანხლებით. ჩვეულებრივ, ძალიან მცირეწ-
ლოვანმა ბავშვებმაც კი იციან, როცა მათი მშობ-
ლების ურთიერთობა დარღვეულია.
განქორწინებაზე ბავშვები სხვადასხვა გზით
რეაგირებენ, რომელთაგან ზოგიერთი ასახავს თი-
თოეული ინდივიდუალური ბავშვის ტემპერამენტსა
და ემოციურ შეგუებადობას და ზოგიერთი მათგა-
ნი კი წარმოადგენს კონკრეტულ მახასიათებლებს
იმისას, თუ როგორ მიმდინარეობს განქორწინება
(Hetherington 2006; Lansford, 2009; იხილეთ ცხრი-
ლი 9-6). ზოგადად, ბავშვებისთვის განქორწინების
შედეგები უფრო პრობლემურია მაშინ, როცა მშობ-
ლებს შორის გამოხატული მტრობის დონე არის მა-
ღალი, როცა განქორწინება გულისხმობს ბავშვის
საცხოვრებელ პირობებსა და ყოველდღიურ საქმი-
ორივე მშობელი ვერ ახერხებს ძლიერი ემოციური
მიჯაჭვულობისა და მათი შვილების ცხოვრებაში
ჩართულობის შენარჩუნებას. ●
მიუხედავად იმისა, თუ როგორ ვითარდება გან-
ქორწინების დინამიკა, იარსებებს საკითხები, რომ-
ლებიც უნდა გადაიჭრას და შესწორებები, რომ-
ლებიც უნდა გაკეთდეს. მაგალითად, უშუალოდ
განქორწინების შემდეგ, ბავშვები, განსაკუთრებით
ისინი, რომლებიც 5-7 წლის ასაკში არიან, ხშირად
დაბნეულად გამოიყურებიან. განქორწინება ხში-
რად გარკვეულ არაპროგნოზირებადობას მოიცავს.
შესაბამისად, ბავშვები ხშირად სინჯავენ წესებს
იმის დასანახად, სამყარო კვლავ ისე მუშაობს, რო-
გორც მანამდე, თუ – არა. ისინი შესაძლოა, ქცევით
სირთულეებს ავლენდნენ სახლსა და სკოლაში და
მათი ყოველდღიური ცხოვრება და მათ მიერ სა-
კუთარი სოციალური სამყაროს გაგება შესაძლოა,
დარღვეული იყოს.
განქორწინებული მშობლების ზოგიერთი ბავ-
შვი მნიშვნელოვან სირთულეს განიცდის შეგუება-
ში (D’Onofrio, et al., 2006). მაგალითად, ისინი შე-
საძლოა, ავლენდნენ შფოთვისა და დეპრესიის უფ-
რო მაღალ დონეს; მათ შეიძლება, ჰქონდეთ უფრო
დიდი რაოდენობით აკადემიური პრობლემები და
ისინი უფრო სავარაუდოა, რომ ჩაერთონ „პრობ-
ლემურ“ ქცევებში, როგორებიცაა სკოლაში სია-
რულის შეწყვეტა, ნარკოტიკების მოხმარება, ან,
სექსუალური აქტიურობის შეძენა ადრეულ ასაკში.
ამასთანავე, მათ შესაძლოა ზოგჯერ პრობლემე-
ბი გამოსცადონ შესაფერისი მეგობრული ურთი-
ერთობების დამყარებაში და, აგრეთვე, შეიძლება,
სირთულე ჰქონდეთ დაბალ თვითშეფასებასთან
მიმართებაშიც. თუმცა, მნიშვნელოვანია, აღვნიშ-
ნოთ ის, რომ მსგავსი პრობლემები აღმოჩენილია
იმ ბავშვებს შორისაც, რომელთა მშობლები ბედ-
ნიერ ქორწინებაში იმყოფებიან. ამდენად, მნიშვნე-
● [იხ. Pam: Divorced Mother of Nine-Year-Old
MyDevelopmentLab.com-ზე
 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 9 365

ცხრილი 9-6. ფაქტორები, რომლებიც გავლენას ახდენს განქორწინებისადმი ბავშვების რეაქციებზე

 განქორწინების თანმხლები მტრობის ოდენობა: თუ არსებობს დიდი დოზით მტრობა და უსიამოვნება, ბავშვებისთვის
ბევრად უფრო რთულია შეგუება (Amato, 2001, 2006). მშობელთა კონფლიქტი ამცირებს ბავშვების კეთილდღეობის
განცდას. როცა მშობლები ჩხუბობენ, ბავშვებს უყალიბდებათ შიში და ბრაზი. ბავშვები განსაკუთრებით დაუცველები
არიან მაშინ, როცა მათ აძალებენ მშობლებს შორის არჩევანის გაკეთებას. მიმდინარე კამათი და იურიდიული ბრძოლე-
ბი მეურვეობაზე, ქონების გაყოფაზე, ალიმენტზე, მონახულებასა, ან ბავშვის მოვლის პირობებზე, სიტუაციას კიდევ
უფრო რთულს ხდის როგორც ბავშვებისთვის, ისე მშობლებისთვის.
 ბავშვის ცხოვრებაში მიმდინარე ცვლილების ოდენობა: თუ ბავშვები, განქორწინების შემდეგ, აგრძელებენ იმავე
სახლში ცხოვრებას, დადიან იმავე სკოლაში და ჰყავთ იგივე მეგობრები, მათი შეგუების პრობლემები, მოსალოდნე-
ლია, რომ ნაკლებად მწვავე იყოს. რაც უფრო მეტი ცვლილების განხორციელებისთვის არის ბავშვი იძულებული, გან-
საკუთრებით იმ პერიოდში, რომელიც უშუალოდ მოჰყვება განქორწინებას, მით უფრო რთულია ბავშვის ადაპტაცია.
უფრო რთულია ის ცვლილებები, რომლებიც არღვევს ყოველდღიურ რუტინებს, რომლებიც ბავშვებისგან ახალი მეგობ-
რული ურთიერობების ჩამოყალიბებას მოითხოვს და რომლებიც მოითხოვს ძირეულ გარდაქმნებსა და შესწორებებს
(Hetherington, 2003).
 მშობელი-შვილი ურთიერთობის ბუნება: მნიშვნელოვნია ორივე მშობლის მხრიდან ხანგრძლივი ჩართულობა და ემო-
ციური მხარდაჭერა (Bauserman, 2002), რაც იმაზე მიუთითებს, რომ მიმდინარე მშობელი-ბავშვი ურთიერქმედებების
ბუნება შესაძლოა, უფრო მნიშვნელოვანი იყოს, ვიდრე ის, ოჯახში ორივე მშობელია სახეზე თუ არა. ფაქტობრივად,
განქორწინებულთა შვილები, ზოგჯერ, უკეთესად არიან, ვიდრე ისინი იქნებოდნენ მათი მშობლების ერთად დარჩენისა
და კამათისა და ჩხუბის გაგრძელების შემთხვევაში.

ლოვანია იმის აღიარება, რომ თუმცა განქორწინე- შვმა იმედის დაკარგვის საპასუხოდ შეიძლება, აირ-
ბა თითქმის ყოველთვის გულისხმობს სტრესსა და ჩიოს იმპულსური ქცევა, როგორც დანაკარგისა და
შეგუებას, განქორწინება, თავისივე თავში, ბავშვის იმედგაცრუების დაძლევის საშუალება. თუ მშო-
განვითარებისათვის აუცილებლად უარყოფით შე- ბელი ქორწინდება, ანუ ქმნის რეკონსტრუქციულ
დეგებს არ მოიაზრებს (Lamb, 2012). ოჯახს, აღნიშნული პრობლემები შესაძლოა, კიდევ
მშობლებს იმავე გზებით შეუძლიათ, დაეხმა- უფრო გართულდეს (იხილეთ, მე-15 თავი). მაგალი-
რონ მათ შვილებს განქორწინებასთან შეგუებაში, თად, ბავშვები შესაძლოა, გრძნობდნენ გაყოფილ
რომლებითაც ისინი მიმართავდნენ ოჯახურ ცხოვ- ერთგულებას მათი თავდაპირველი მშობლების მი-
რებაში სხვა ძირითად ცვლილებებს, მაგალითად, მართ და ჰქონდეთ დანაშაულის განცდა, რადგან
ნათელი შეზღუდვების დადგენითა და ნაცნობი რუ- მამინაცვლის/დედინაცვლის მიმართ გაცემული
ტინების/პრაქტიკების დაცვით იმდენად, რამდენა- სიყვარულის გამო მიატოვეს უფლებაჩამორთმეუ-
დაც ეს შესაძლებელია. მაგალითად, როცა ბავშვე- ლი მშობელი. მათ შეიძლება, სწყინდეთ მათი ახალი
ბი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებენ დაძინების საჭი- დედინაცვლის/მამინაცვლის მიერ მათი დისციპლი-
როებას, მათთვის, შესაძლოა, საჭირო გახდებს დე- ნირებულობა და შესაძლოა, ასევე სწყინდეთ დე-
დის მიერ იმის თქმა, რომ:
ბავშვის ეგოცენტრიზ-
„ვიცი, საწყენია, რომ მამა
მა როგორ შეიძლება,
აღარ მოვა სახლში, მაგ-
რომ განქორწინები-
რამ ეს იმას არ ნიშნავს,
სადმი შეგუება უფრო
რომ თქვენ არ მოგიწევთ
გაართულოს?
დაძინება 8სთ-ზე. თქვენ
კვლავ უნდა ადგეთ დილით ადრე და წახვიდეთ
სკოლაში და თქვენ კვლავ გჭირდებათ დასვენება.“
მასწავლებლებსაც ასევე შეუძლიათ დახმარება,
ბავშვისთვის სკოლის წესებისა და მოლოდინების
მშვიდად შეხსენებითა და ემოციური მხარდამჭე-
რობით.
შემდეგი საკითხი, რომელიც ზოგჯერ განქორ-
წინების შემდეგ წარმოიქმნება, ეს არის ოჯახის ▲ რეკონსტრუქციული ოჯახები შესაძლოა, განსაკუთრებით
რთული იყოს უფროსი ბავშვებისთვის, რომლებმაც შეიძლება, არ
ახალი წევრისა ან წევრების დამატების შესაძლებ- მიიღონ ახალი დედა, პირველი დედის მიმართ ერთგულების გა-
ლობა. ბავშვები, განსაკუთრებით თუ ისინი მცი- მო ან რომელთაც აბრაზებთ ახალი „საყვარელი“ მცირეწლოვანი
რეწლოვნები არიან, ხშირად ეჭიდებიან რწმენას, სიბლინგი.
რომ მათი მშობლები შერიგდებიან და რომ მათ
შეიძლება ეს მოახერხონ იმ შემთხვევაში, თუ ისი- რეკონსტრუქციული ოჯახი
ასევე, ცნობილია, როგორც მეორე ოჯახი;
ნი ძალიან კარგები იქნებიან (Hetherington, 1992, ოჯახი, სადაც დედა ან მამა, ბავშვებთან
2003). თუ ერთი ან ორივე მშობელი ერთვება ახალ ერთად, ხელახლა დაქორწინდა ახალი
ურთიერთობაში, ეს იმედი ინგრევა. შედეგად, ბავ- ოჯახის შექმნის მიზნით.
366 თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
სცადე!
განქორწინების გავლენა ბავშვებზე
დ ღევანდელი ქორწინებების 40%-ზე მეტი სრულ-
დება განქორწინებით, ადამიანთა უმრავლესობას
ჰყავს კარგი მეგობარი, რომელსაც განუცდია ქორწინე-
ბის დანგრევა და ბევრი ადამიანი გამკლავებია საკუთა-
რი მშობლების განქორწინებას. როცა განქორწინებას
შუა ბავშვობის პერიოდში აქვს ადგილი, ბავშვებს ხში-
რად უჭირთ იმ ცვლილებებთან შეგუება, რომლებიც
ხდება. მაშინაც კი, როცა განქორწინება მშვიდობიანია
და არ ხდება მოულოდნელად, საშუალო სკოლის ბავ-
შვებზე მისი გავლენა, როგორც წესი, არსებითია. ისი-
ნი არა მხოლოდ უნდა შეეგუონ ოჯახურ პირობებში
ცვლილებებს, არამედ ასევე უნდა ადაპტირდნენ შესწო-
რებებთან პრაქტიკებს/რუტინებსა და სოციალურ ურ-
თიერთკავშირებში. როგორ ფიქრობენ ბავშვები მათი
მშობლების განქორწინების შესახებ?
ამ საკითხების გასაგებად გარკვეული ცხოვრებისე-
ული კონტექსტი რომ უზრუნველვყოთ, ვეცადოთ 6-12
წლებს შორის ასაკის ისეთი ბავშვის იდენტიფიცირებას,
რომლის მშობლებიც ახლახანს განქორწინდნენ. შესაძ-
ლოა, მეგობრის ძმები ან დები, ან თქვენი ოჯახის წევ-
რი იყოს ამ ვითარებაში. თუ თქვენ ვერ იპოვით ბავშვს,
რომლის მშობლებიც ბოლო დროს განქორწინდნენ, იპო-
ვეთ მეგობარი, ოჯახის წევრი ან თანამშრომელი, რო-
მელთა მშობლებიც განქორწინდნენ. თუ შესაძლებელია,
ეცადეთ, იპოვოთ ადამიანი, რომელიც საშუალო სკოლა-
ში იყო მათი მშობლების განქორწინების დროისთვის, ან
მშობელი, რომლის განქორწინება მოხდა მაშინ, როცა
მისი ბავშვები საშუალო სკოლაში იყვნენ. აზრი იმაში
მდგომარეობს, რომ ვიპოვოთ ადამიანი, ვისაც აქვს ბავ-
შვებზე განქორწინების გავლენების უშუალო გამოცდი-
ლება. ფორმულირება გაუკეთეთ კითხვების რიგს, რათა
კითხოთ ამ ადამიანს იმის შესახებ, თუ განქორწინებამ
როგორ იქონია მასზე გავლენა. შემდეგი ჩამონათვალი
უზრუნველყოფს რამდენიმე კითხვას, რომლებიც შე-
გიძლიათ დაუსვათ მას:
■ რამდენი წლის იყავი, როცა შენი მშობლები განქორ-
წინდნენ?
■ როგორი იყო შენი ოჯახის მდგომარეობა განქორწი-
ნებამდე?
დინაცვლის/მამინაცვლის მიერ მათი სიყვარულის
მოსაპოვებლად გამოვლენილი მცდელობები. ბავ-
შვები შეიძლება, ასევე არ იყვნენ ბედნიერები მათი
მშობლის მის ახალ პარტნიორთან გაზიარებით და
ისინი შეიძლება, წუხდნენ ამ ახალი ოჯახისგან გა-
რიყულობის გამო. ბევრ ბავშვს დამატებითი გამოწ-
ვევა აქვს, რადგან მათ უნდა ისწავლონ დედინაც-
ვლის/მამინაცვლის შვილებთან ერთად ცხოვრება,
რაც შესაძლოა, გულისხმობდეს გაზიარების ისევე,
როგორც ბევრი სხვა ოჯახური პრაქტიკების/რუტი-
ნების შესახებ, ახალი წესების დასწავლას (იხილეთ
■ როგორი იყო განქორწინების შემდეგ?
■ რა იყო დასაძლევად ყველაზე რთული?
■ დაადანაშაულე შენი მშობლები განქორწინების გა-
მო?
■ რა არის ყველაზე რთულად დასაძლევი ამჟამად?
■ იყო რაიმე კარგი, რაც განქორწინებას მოჰყვა შე-
დეგად?
თქვენ დაგჭირდებათ, კითხვების ყურადღებით შერ-
ჩევა, რათა არ ააღელვოთ ის ადამიანი, რომელსაც უტა-
რებთ ინტერვიუს, განსაკუთრებით, თუ ეს ადამიანი
არის ბავშვი.
ასახეთ, რასაც დააკვირდით
ბავშვების გამოკითხვა, განსაკუთრებით პიროვ-
ნული საკითხების შესახებ, ძალიან რთულია. ბავშვებს
ხშირად არ სურთ ისეთ საკითხებზე საუბარი, რაც მათ
აწუხებთ და თქვენ შესაძლოა, დაგჭირდეთ ინტერვიუს
შეწყვეტა, თუ იგრძნობთ, რომ თქვენი კითხვები გულს
ტკენს ბავშვს. თუ თქვენ დაასრულებთ ინტერვიუს, იქ-
ნება ეს ბავშვსა თუ მოზრდილთან, რა ზოგადი საკითხ-
ები მოისმინეთ თქვენ შეკითხვებზე ამ ადამიანის პა-
სუხებში? იყო განქორწინება განსაკუთრებით რთული
პერიოდი ამ ადამიანის ცხოვრებაში? რა ფაქტორებმა
შეუწყო ხელი იმ ნებისმიერ სირთულეს, რომელთა წინა-
შე ეს ადამიანი იდგა? იყო ისეთი რამ, რაც მშობლებმა
გააკეთეს და რომელთაც ბავშვის შეგუება უკეთესი ან
უარესი გახადეს?
განიხილეთ საკითხები
რა რჩევას მისცემდით მეგობარს, რომელიც განიხი-
ლავდა განქორწინებას, თუ ამ მეგობარს საშუალო სკო-
ლაში ეყოლებოდა შვილები? თქვენი აზრით, რა ართუ-
ლებს ბავშვის შეგუებას? თქვენი აზრით, რა აადვილებს
ბავშვის შეგუებას? რა გარეგანი ფაქტორებია – როგო-
რებიცაა ფული, გაზრდილი ოჯახური მხარდაჭერა, ან
სოციალური რესურსები – შეიძლება, ახდენდეს ბავშვის
შეგუებაზე გავლენას? ფიქრობთ, რომ განქორწინე-
ბის დაძლევა უფრო რთულია ზოგიერთი ბავშვისთვის,
ვიდრე სხვებისთვის? მშობლების განქორწინებისას, რა
ფაქტორები შეიძლება, დაეხმაროს ბავშვს, რომ იყოს
უფრო სიცოცხლისუნარიანი?
განყოფილება სცადეთ ეს! განქორწინების გავლე-
ნა ბავშვებზე).
იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ განქორწინებული
ოჯახებიდან ბავშვების უფრო დიდი წილი ავლენს
შეგუების სირთულეებს, ვიდრე ბავშვები იმ ოჯახე-
ბიდან, რომელთაც არ განუცდიათ განქორწინება,
ბავშვების უმრავლესობა მაინც წარმატებით უმ-
კლავდება მათი მშობლების განქორწინებას. ფაქ-
ტობრივად, თუ ოჯახური ცხოვრება მავნებლური
ან ძალადობრივია, განქორწინების გავლენა შეიძ-
ლება, დადებითი იყოს ასეთ ოჯახში მცხოვრები
 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 9
ბავშვებისთვის, რადგან, განქორწინების შემდეგ,
ოჯახური გარემო შესაძლოა, უფრო სტაბილური
და პროგნოზირებადი იყოს. რა თქმა უნდა, შეგუ-
ების პრობლემები ყოველთვის ცხადი არ არის და-
უყოვნებლივ. ზოგჯერ სირთულეები წარმოიქმნება
მოგვიანებით, განსაკუთრებით მოზარდობის გან-
მავლობაში, იმ შფოთვის საპასუხოდ, რომელიც
სქესობრივი სიმწიფის/პუბერტატის მიღწევასთა-
ნაა დაკავშირებული (Amato, 2007; Amato & Dorius,
2010). მიუხედავად ამისა, თითქმის ყველა ბავშვი
უმკლავდება – და უმეტესობა მათგანი უმკლავ-
დება წარმატებით – იმ პრობლემებს, რომლებიც
მათი მშობლების განქორწინებით წარმოიქმნება.
ბავშვების უმრავლესობა საკმაოდ სიცოცხლისუ-
ნარიანი და ადაპტირებადია და როდესაც შედიან
განვითარების შემდეგ პერიოდში – მოზარდობაში,
მზად არიან იმ გამოწვევებისა და შესაძლებლობე-
ბისთვის, რომელთაც ცხოვრების ეს საფეხური წა-
რუდგენთ მათ.
შეამოწმე შენი ცოდნა 9-4
1. შუა ბავშვობაში, ბავშვების უმრავლესობისთვის,
შემდეგიდან რომელია სოციალიზაციის ძირითადი
ძალა?
ა. ორივე სქესის თანატოლები
ბ. იმავე სქესის თანატოლები
გ. საპირისპირო სქესის თანატოლები
დ. ოჯახი
2. პროცესს, რომლის საშუალებითაც ბავშვები საკუ-
თარი ქცევის გაკონტროლებას სწავლობენ, ეწო-
დება _______ .
3. ამჟამად, სკოლის ასაკის ბავშვების მყოლი ქალე-
ბის დაახლოებით რამდენი პროცენტია სახლს გა-
რეთ დასაქმებული?
ა. 39%
ბ. 55%
გ. 71%
დ. 92%
4. მარტოხელა მშობლის ოჯახების უმრავლესობა
იმართება _______-ის მიერ.
5. როცა ოჯახები სტრესის ქვეშაა, მშობლებისთვის
კარგი თუ ცუდი აზრია ის, რომ, მათი შვილების-
თვის, დაადგინონ ნათელი წესები და მოლოდინე-
ბი?
6. რეკონსტრუქციული ოჯახი გულისხმობს ისეთ
ოჯახს, რომელშიც _______.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
367
თავის შეჯამება
პიროვნული განვითარება ფართო სოციალურ სამ-
ყაროში
შუა ბავშვობაში, რა მოვლენები აძლიერებს ან აკ-
ნინებს ბავშვის განვითარებად თვითკონცეფციას?
■ შუა ბავშვობის პერიოდში, ბავშვის თვითკონცეფ-
ცია ხდება უფრო სტაბილური, უფრო რეალური,
უფრო კომპლექსური და უფრო ზუსტი.
ერიკ ერიკსონის მიხედვით, რომელია განვითარე-
ბის ის ძირითადი კონფლიქტი, რომელიც შუა ბავშვო-
ბაში უნდა გადაიჭრას?
■ ერიკსონისთვის, შუა ბავშვობის ძირითადი ამოცა-
ნა ორიენტირდება კრიზისის – შრომისმოყვარეო-
ბა – არასრულფასოვნების წინააღმდეგ – გადაჭ-
რაზე. განვითარებული მრეწველობის ქვეყნებში,
რომლებიც ყურადღებას საგანმანათლებლო მიღ-
წევაზე ამახვილებენ, შრომისმოყვარეობა ხშირად
ახალი ცოდნისა და უნარების შეძენასთანაა და-
კავშირებული.
როგორ განსხვავდება თვითშეფასება თვითკონ-
ცეფციისგან და შუა ბავშვობაში, რა ფაქტორებია და-
დებით თვითშეფასებასთან დაკავშირებული?
■ ბავშვების თვითშეფასება ასახავს საკუთარი თა-
ვის დადებით და უარყოფით შეფასებას. კულ-
ტურებში, სადაც ფორმალური განათლებაა მო-
სალოდნელი, მნიშვნელოვანი კავშირი არსებობს
თვითშეფასებასა და აკადემიურ მიღწევას შორის
ისევე, როგორც თვითშეფასებასა და სხვა ისეთ
საქმიანობაში მიღწევას შორის, როგორიცაა სპორ-
ტი ან მუსიკა. დადებითი თვითშეფასება, ასევე,
ოჯახის, თანატოლებისა და სხვების მიერ დადები-
თად განხილვასთანაც არის დაკავშირებული.
■ თვითშეფასების განვითარება ორმხრივი პროცე-
სია. მშობლებს შეუძლიათ, დადებითი გავლენა
მოახდინონ მათი შვილების თვითშეფასებაზე რე-
ალური შექების შეთავაზებითა და იმ საქმიანო-
ბისკენ მათი წახალისებით, რომლებშიც მათ შე-
უძლიათ, იყვნენ წარმატებულნი. გადაჭარბებული
ან არარეალური შექება ხშირად უარყოფით შედე-
გებს განაპირობებს.
სოციალური ცოდნა და მსჯელობა
რომელია სოციალური კოგნიციის სამი კომპონენ-
ტი და როგორ ეხმარება თითოეული მათგანი ბავშვს,
სოციალური სამყაროს გაგების განვითარებაში?
■ შუა ბავშვობის განმავლობაში, ბავშვებს ბევრი
წინსვლა აქვთ შემეცნებით უნარებში, რამდენა-
დაც ისინი ოპერაციამდელი საფეხურიდან გადა-
დიან იმ საფეხურზე, რომელსაც პიაჟემ კონკრე-
ტული ოპერაციები უწოდა. განვითარებისთვის
ძირითადი არის ბავშვის მზარდი სოციალური
კოგნიცია, რომელიც მიუთითებს სოციალური
სამყაროს შესახებ ინდივიდის აზრებზე, ცოდნასა
და გაგებაზე.
■ შუა ბავშვობაში, ბავშვების აზროვნება ხდება ნაკ-
ლებად ეგოცენტრული; ამდენად, ისინი ხდები-
368 თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ან უკეთესნი რთული სოციალური სიტუაციების
დაძლევასა და სწორი სოციალური დასკვნების
გაკეთებაში, რაშიც იგულიხმება სხვა ადამიანის
გრძნობების, აზრებისა და განზრახვების შესახებ
ვარაუდები და დაშვებები. ისინი ასევე იძენენ უფ-
რო მეტ სოციალურ პასუხისმგებლობას, რაც წარ-
მოადგენს ოჯახის, მეგობრებისა და საზოგადოე-
ბის მიმართ ვალდებულებების მათ მიერ გაცნობი-
ერებას. ამასთანავე, ისინი სწავლობენ სოციალურ
რეგულაციებს, რომელიც ასახავს იმ წესებსა და
ჩვეულებებს, რომლებიც მართავს მათი კულტუ-
რის სოციალურ ურთიერთქმედებებს.
■ სოციალური კოგნიციის სამივე ასპექტიდან ყვე-
ლა დასკვნა, პასუხისმგებლობა და რეგულაციები
ხელს უწყობს ბავშვის მიერ მორალური მსჯელო-
ბების წარმართვის უნარს.
როგორ ფიქრობენ სხვადასხვა ასაკის ბავშვები
სწორი/მცდარი საკითხების შესახებ?
■ თუმცა ბევრი თეორიული მიდგომა უწყობს ხელს
მორალური განვითარების ჩვენ გაგებას, ის თეო-
რიები, რომლებიც ხაზს უსვამენ კოგნიტურ გან-
ვითარებას, ყველაზე მნიშვნელოვანია ამ კონცეფ-
ციის ჩვენ მიერ გაგებისთვის. პიაჟეს მიხედვით,
ბავშვების მორალობის გრძნობა წარმოიქმნება
მათი განვითარებადი კოგნიტური სტრუქტურე-
ბის ურთიერთქმედებისა და მათი გაფართოვება-
დი სოციალური გამოცდილებისგან. მორალური
განვითარების პიაჟესეულ პირველ საფეხურზე,
სახელწოდებით მორალური რეალიზმი, ბავშვები
წესებს განიხილავენ, როგორც ნამდვილ, ურღვევ
მოცემულობას, და არა როგორც აბსტრაქტულ
პრინციპებს. შუა ბავშვობის დასასრულისკენ, პი-
აჟეს მეორე – მორალური რელატივიზმის საფე-
ხური ვითარდება, რომელშიც ბავშვები აანალი-
ზებენ, რომ წესები შექმნილი და შეთანხმებულია
ერთობლივად ინდივიდების მიერ და რომ მათი
შეცვლა შესაძლებელია საჭიროების შემთხვევაში.
■ იმ კვლევის საფუძველზე, რომელშიც ადამიანებს
სთხოვდნენ მორალურ დილემების შემცველ ისტო-
რიებზე პასუხს, კოლბერგმა აღნიშნა, რომ განვი-
თარებაში ადრეულ ეტაპზე, ორალური მსჯელობა
ეფუძნება გარეგან შედეგებს და მსჯელობა არის
კონკრეტული; მოგვიანებით, იგი ეფუძნება გაში-
ნაგნებულ მორალურ პრინციპებს და ხდება უფრო
აბსტრაქტული. კოლბერგმა განავითარა თეორია,
რომელიც მორალური მსჯელობის განვითარებაში
განსაზღვრავს სამ დონეს: პრეკონვენციურ, კონ-
ვენციურსა და პოსტკონვენციურ დონეებს. თი-
თოეული დონე შეიძლება კიდევ ორ საფეხურად
დაიყოს, რაც შედეგად გვაძლევს ექვსსაფეხურიან
მოდელს.
■ კოლბერგის მიდგომის კრიტიკა ამტკიცებს, რომ
მისი კვლევა შეისწავლის მორალურ დამოკიდე-
ბულებებს, მაგრამ არა მორალურ ქცევას და რომ
მორალური განვითარება არ არის ასე წმინდად
თანმიმდევრული და პროგნოზირებადი, როგორც
მისი ექვსსაფეხურიანი მოდელი გვთავაზობს. ალ-
ბათ, ყველაზე საკამათო გამოწვევა ის არის, რომ
კოლბერგის მორალის თეორია მხედველობაში არ
იღებს მნიშვნელოვან განსხვავებებს იმათ შორის,
რასაც განსხვავებული კულტურები მიიჩნევს მო-
რალურად, რომელსაც ეწოდება მორალური აბსო-
ლუტიზმი. ერთ-ერთი ასეთი მაგალითი მოიაზრებს
გენდერულ განსხვავებებს: კოლბერგის მიდგომა
გამომწვევი იყო იმიტომ, რომ მისი კვლევა პროგ-
რესულ მორალურ მსჯელობას განსაზღვრავს სა-
მართლიანობის მაჩვენებლებში, რომელიც არის
უფრო მამაკაცთა ინკულტურაციისთვის დამახა-
სიათებელი კონცეფცია. მიუხედავად იმისა, რომ
ქალები შესაძლოა პროგრესულნი იყვნენ მათ მო-
რალურ განვითარებაში, უფრო მოსალოდნელია,
რომ მათ ყურადღება ადამიანურ ურთიერთობებ-
სა და მზრუნველობაზე გაამახვილონ.
თანატოლთა ურთიერთობები
რატომ არიან მეგობრები მნიშვნელოვანნი შუა
ბავშვობაში და როგორ იცვლება მეგობრული ურთი-
ერთობები შუა ბავშვობაში ბავშვების გადასვლასთან
ერთად?
■ შუა ბავშვობაში, მეგობრების უმრავლესობა ერთი
და იმავე სქესისაა და მეგობრული ურთიერთობე-
ბი ბევრ ფუნქციას ემსახურება. ბავშვების მეგობ-
რობის კონცეფცია იცვლება მათ ზრდასთან ერ-
თად. იზრდებიან რა ბავშვები, ისინი მეგობრებს
უფრო და უფრო ეყრდნობიან საიდუმლოებების
შენახვაში, თუმცა გოგოები, როგორც წესი, უფრო
მეტად ამჟღავნებენ, ვიდრე ბიჭები.
■ სელმენი მეგობრულ ურთიერთობებს განიხი-
ლავდა, როგორც ოთხი საფეხურის საშუალებით
განვითარებადს: პირველად მეგობრები მხოლოდ
თამაშის პარტნიორები არიან; შემდეგ, წარმოიქ-
მნება მეორე ადამიანის გრძნობების ცნობიერება;
მესამე საფეხურზე ნდობა ვითარდება და მეგობ-
რები ეხმარებიან ერთმანეთს; ბოლო საფეხურზე
ბავშვებს შეუძლიათ, ურთიერთობას შეხედონ მე-
ორე ადამიანის პოზიციიდან. სელმენის მოდელს
ზოგჯერ აკრიტიკებენ იმიტომ, რომ იგი მნიშვნე-
ლოვნად უგულებელყოფს მეგობრობის ემოციურ
ასპექტებს და საკმარისად არ განიხილავს იმ მე-
გობრული ურთიერთობების ბევრ სახეს, რომლე-
ბიც ბავშვებს აქვთ.
■ თანატოლთა ჯგუფები წარმოადგენს მსგავსი ასა-
კის, სამი ან მეტი ადამიანისგან შემდგარ ჯგუ-
ფებს, რომლებიც ურთიერთქმედებენ ერთმანეთ-
თან და რომლებსაც საერთო აქვთ მიზნები და
ნორმები. შუა ბავშვობის ადრეულ ეტაპზე, თანა-
ტოლთა ჯგუფები შედარებით არაფორმალურია
და ჯგუფის წევრობა, როგორც წესი, საკმაოდ მო-
ქნილია. დაახლოებით 10-12 წლებში, თანატოლთა
ჯგუფები უფრო ფორმალური ხდება, აქვს წევრო-
ბის უფრო ხისტი მოთხოვნები და, როგორც წესი,
გენდერულად დანაწევრებულია.
■ თანატოლები ხშირად ემორჩილებიან მეტნაკლე-
ბი ხარისხით მათ თანატოლთა ჯგუფის მოლო-
დინებს. ისინი სწავლობენ თვითკონტროლს, ყუ-
რადღების მიქცევას იმაზე, თუ სხვები როგორ
 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 9
აღიქვამენ მათ. მორჩილების მაღალი დონის მქო-
ნე ბავშვები განსაკუთრებით დარდობენ იმაზე,
თუ სხვები როგორ განიხილავენ მათ და ხშირად
არიან უფრო მეტად დამოკიდებულნი და მშფო-
თვარენი და აქვთ არასრულფასოვნების გრძნობე-
ბი. თანატოლთა ჯგუფის კონფორმულობა შეიძ-
ლება იყოს კარგი ან ცუდი, რაც დამოკიდებულია
ქცევის იმ ტიპზე, რომელიც ამ ჯგუფის მიერაა
მხარდაჭერილი.
რა ფაქტორებია პოპულარობასთან დაკავშირებუ-
ლი შუა ბავშვობაში?
■ თანატოლთა ჯგუფში პოპულარობა ჯგუფის წევ-
რობის მნიშვნელოვანი განზომილებაა. პოპულა-
რულ მცირეწლოვან ბავშვებს უფრო მოსალოდნე-
ლია, რომ ჰქონდეთ კარგი ემოციური კონტროლი
და მათ შეუძლიათ თანამშრომლობა და გაზია-
რება. ბავშვების ზრდასთან ერთად, პოპულარო-
ბის განსაზღვრაში, ასევე, მნიშვნელოვანი ხდება
მაღალი აკადემიური შესრულება და სპორტული
უნარი. პოპულარული ბავშვები, ზოგჯერ, აგრე-
სიულებიც არიან. თუმცა, ზედმეტად აგრესიული,
მორიდებული ან განსხვავებული ბავშვები, რო-
გორც წესი, არიან ნაკლებად პოპულარულები.
■ ზოგჯერ შესაძლებელია არაპოპულარული ბავ-
შვების წახალისება, რათა შეცვალონ ის ქცევა,
რომელიც სხვების სამიზნეს წარმოადგენს; მას-
წავლებლებს შეუძლიათ დიდი როლი შეასრულონ
თანატოლთა ჯგუფის სტატუსის გაუმჯობესებაში
დასახმარებლად.
როგორ ავითარებს ბავშვი ეთნიკური იდენტობის
გრძნობას?
■ ნეგატიური წინასწარგანწყობა/პრეჯიდუსი ადეკ-
ვატური მიზეზის გარეშე ჩამოყალიბებული უარ-
ყოფითი დამოკიდებულებაა, რომელიც მიმართუ-
ლია ადამიანთა განსაზღვრულ ჯგუფზე; დისკრი-
მინაცია გულისხმობს სხვებისთვის ნეგატიური
წინასწარგანწყობის მანერით მოპყრობას. ნეგატი-
ური წინასწარგანწყობა/პრეჯიდუსი და დისკრიმი-
ნაცია ხშირად მიმართულია ეთნიკური ჯგუფების
წევრებზე და ასეთი ჯგუფის წრის გარეთა ნეგა-
ტიური წინასწარგანწყობა, მსოფლიოს მაშტაბით,
ყველა საზოგადოებაში შეიმჩნევა.
■ ბავშვების ზრდასთან ერთად, ისინი ხდებიან უნა-
რიანნი, იაზროვნონ უფრო კომპლექსურად, თუმ-
ცა ეს ყოველთვის არ ამცირებს პრეჯიდუსს, კონ-
ფორმულობის გაზრდილი ზეწოლის გამო. როცა
ეთნიკური ან საზოგადოებრივი კულტურული
ნორმები განსხვავდება ძირითადი კულტურის
ნორმებისგან, ბავშვებმა და მათ მშობლებმა მო-
ლოდინების ეს ორი ნაკრები უნდა შეათანხმონ
ერთმანეთთან.
■ ადამიანის ეთნიკური იდენტობის განვითარებას,
დიდწილად, ადგილი აქვს შუა ბავშვობაში და მიჰ-
ყვება ბავშვის მზარდი კოგნიტური უნარების მი-
ერ ნაკარნახევ პატერნს. ის ბავშვები, რომლებიც
განსხვავებული უმცირესობათა ჯგუფის წევრები
არიან, შესაძლოა, სირთულეებს ხვდებოდნენ მათი
ეთნიკური იდენტობის შენარჩუნებაში მაშინ, რო-
369
ცა ამასთანავე ეძებენ გზებს ძირითად კულტუ-
რასთან მოსარგებად.
ოჯახური გავლენები შუა ბავშვობაში
როგორ შეუძლიათ მშობლებს მათი შვილებისთვის
სტრესული სიტუაციების დაძლევაში დახმარება?
■ მიუხედავად იმისა, რომ თანატოლები შუა ბავშვო-
ბაში ძალიან მნიშვნელოვანი ხდებიან, ოჯახი, ჩვე-
ულებრივ, აგრძელებს ბავშვების ყველაზე მნიშ-
ვნელოვან ძალად ყოფნას. ბავშვების ზრდასთან
ერთად, მშობლები ნაკლებად ორიენტირდებიან
ავტონომიის სტიმულირებასა და ყოველდღიუ-
რი რუტინების/პრაქტიკების ჩამოყალიბებაზე და
უფრო მეტად მუშაობის უნარების ჩამოყალიბება-
სა და მიღწევაზე.
■ შუა ბავშვობაში ეფექტური აღზრდა გულისხმობს
ბავშვების მოქმედებებისა და ქცევების ფაქიზ,
მაგრამ ეფექტურ კონტროლს. ბავშვებისთვის მი-
ზანს თვითრეგულირებადი ქცევის მიღწევა წარ-
მოადგენს, სადაც ისინი აკონტროლებენ და მარ-
თავენ საკუთარ პიროვნულ ქცევას. თვითრეგუ-
ლაცია წახალისებულია მაშინ, როცა მშობლები
მსჯელობენ საკუთარ შვილებთან და არ აწესებენ
მკაცრ მოთხოვნებს. თანარეგულაციის მეშვეო-
ბით, მშობლები და მათი შვილები იზიარებენ პა-
სუხისმგებლობებს, რომლებიც კარგად მუშაობს
მაშინ, როცა მშობლები იყენებენ სკაფოლდინგის/
ხარაჩოს მეთოდებს, რათა უხელმძღვანელონ ბავ-
შვებს, მზარდი კომპეტენციის განსავითარებლად.
■ ოჯახური სტრუქტურები შეიცვალა, სადაც უფრო
მეტი დედაა სამუშაო ძალაში და უფრო მეტი ოჯა-
ხი იმართება მარტოხელა მშობლის, ჩვეულებრივ,
დედის მიერ.
■ ბევრი ოჯახური სიტუაცია სტრესულია ოჯახები-
სა და შვილებისთვის. როცა სტრესი ქრონიკული
და საგანგაშოა, ბავშვებსა და მოზრდილებს შე-
საძლოა, განუვითარდეთ ისეთი სიმპტომები, რო-
გორებიცაა ღამის კოშმარები, შიშები, დეპრესია,
შფოთვა, კონცენტრაციის პრობლემა, აგრესიული
ქცევა ან შერეული ემოციები.
■ სტრესს უკეთ უმკლავდებიან მაშინ, როცა სტრე-
სული შემთხვევები არ იზრდება, როცა ბავშვებს
ესმით შემთხვევა და იციან, თუ რას ელოდონ და
როცა ხელმისაწვდომია ოჯახური და სოციალური
მხარდაჭერა. ამასთანავე, ზოგიერთი ბავშვი უფ-
რო სიცოცხლისუნარიანია და, სხვებთან შედარე-
ბით, უკეთ შეუძლია სტრესთან გამკლავება.
■ სტრესი შეიძლება, ნებისმიერ ოჯახში განიცდე-
ბოდეს, მაგრამ ის ოჯახები, რომელთაც მარტო-
ხელა მშობლები მართავენ, განსაკუთრებით მოწყ-
ვლადნი არიან, რადგან მათ ხშირად აკლიათ სოცი-
ალური მხარდაჭერა და ეკონომიკური რესურსები.
გარდა ამისა, როცა მშობლები სტრესის ქვეშ არი-
ან, ისინი, ხშირად, აღზრდის ნაკლებად ეფექტურ
მეთოდებს იყენებენ; ამდენად, შესაძლოა აისახოს
მათი შვილების განვითარებაზე. სოციალურ მხარ-
დაჭერასა და ბავშვებისთვის ნათელი წესებისა და
მოლოდინების ჩამოყალიბებას შეუძლია, სტრეს-
თან უფრო ეფექტურად გამკლავებაში დაეხმაროს
მშობლებს.
370 თავი 9 შუა ბავშვობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

როცა ოჯახის სტრუქტურები იცვლება, როგორი-
ცაა მშობლების განქორწინებისა ან ხელმეორედ ქორ-
წინების დროს, განვითარების რა პრობლემები დგება
ბავშვებისთვის?
■ აშშ-ს ქორწინებათა 40%-ზე მეტისგან მოსალოდ-
ნელია, რომ დასრულდება განქორწინებით. ბავ-
შვები განქორწინებაზე სხვადასხვა გზებით რეა-
გირებენ, რომლებიც ასახავს მათ ტემპერამენტსა
და ემოციურ შეგუებადობას ისევე, როგორც გან-
ქორწინების პირობებს. ბავშვებისთვის განქორ-
წინება უფრო ტრავმულია მაშინ, როცა მაღალია
მშობლების მტრობა, როცა იგი მოიცავს ბავშვის-
თვის ძირეულ ცვლილებებსა და როცა მშობლები
ვერ ახერხებენ ბავშვებთან ემოციური ჩართულო-
ბის შენარჩუნებასა და მათთან სიხლოვეს.
■ მშობლების განქორწინებისას, ბავშვები ხშირად
განიცდიან შეგუების პრობლემებს, როგორებიცაა
ქცევითი სირთულეები, შფოთვა, დეპრესია და და-
ბალი თვითშეფასება და მათ ხშირად უფრო მეტი
პრობლემა აქვთ სკოლაში. მიუხედავად ამისა, ბავ-
შვების უმრავლესობა სიცოცხლისუნარიანია და
სწავლობს სტრესთთან გამკლავებას. მშობლებს
შეუძლიათ, დაეხმარონ ნათელი შეზღუდვების ჩა-
მოყალიბებით.
■ როცა განქორწინებული მშობლები თავიდან
ქორწინდებიან და ქმნიან რეკონსტრუქციულ
ოჯახს, ბავშვებზე ეს გავლენას ახდენს. მცირეწ-
ლოვან ბავშვებს ხელახლა დაქორწინებამ შე-
იძლება, დააკარგვინოს მშობლების შერიგების
იმედი. ასევე, შესაძლოა არსებობდეს პრობლე-
მები, რომლებიც გულისხმობს დედინაცვლისგან/
მამინაცვლისგან დისციპლინარულ მოთხოვნებს
ან ოჯახის ახალ წევრებთან კომუნიკაციას. მიუ-
ხედავად ამისა, ბავშვების უმეტესობა, როგორც
წესი, წამოჭრილ პრობლემებს ძლევს და საკმაოდ
წარმატებითაც.

საკვანძო ტერმინები

შრომისმოყვარეობა არასრულფა- მორალი ნეგატიური წინასწარგანწყობა

სოვნების წინააღმდეგ
თვითშეფასება
სოციალური კოგნიცია
სოციალური დასკვნა
სოციალური პასუხისმგებლობა
სოციალური რეგულაციები
მორალური რეალიზმი დისკრიმინაცია
მორალური რელატივიზმი თვითრეგულირებადი ქცევა
მორალური დილემა თანარეგულაცია
მორალური აბსოლუტიზმი სიცოცხლისუნარიანი ბავშვები
თანატოლთა ჯგუფი რეკონსტრუქციული ოჯახი

ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
მოზარდობა და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდი
ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
სასწავლო მ ი ზ ნე ბ ი :
■ განსხვავდება თუ არა მოზარ-
დობის და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდი სხვადასხვა
კულტურაში ან სხვადასხვა ის-
ტორიულ პერიოდში მცხოვრე-
ბი მოზარდების შემთხვევაში?
■ რა თავისებურებებით ხასი-
ათდება განვითარების ნიშა,
რომელსაც იკავებენ მოზარ-
დები ამერიკის შეერთებულ
შტატებში?
■ რა ფიზიკური ცვლილებები
ხდება მოზარდობისას და რა
სპეციფიკური ცვლილებები
უკავშირდება პუბერტატს?
■ რატომ არიან მოზარდები ძლი-
ერად ფოკუსირებული საკუთარ
გარეგნობაზე და რა გზებით,
როგორ ვლინდება მათი ეს
პრობლემები?
■ რომელი ჯობია – სქესობრივი
მომწიფება თანატოლებზე ადრე
თუ გვიან?
■ როგორ შეიცვალა სექსუალუ-
რი პრაქტიკა და მოლოდინები
ამერიკის შეერთებულ შტატებ-
ში გასული ექვსი ათეული წლის
განმავლობაში?
10
■ თავის ტვინის რა ცვლილებებია
დაკავშირებული მოზარდობისა
და მოზრდილობაში შესვლის
პერიოდთან?
■ რას გულისხმობს „ფორმალური
ოპერაციები“ და რა თავისებუ-
რებები ახასიათებს კოგნიტურ
განვითარებას მოზარდობის
ასაკში?
■ რა არის მოზარდობის ეგოცენ-
ტრიზმი და როგორ უკავშირდე-
ბა ეს ფენომენი ცვლილებებს
კოგნიტურ განვითარებაში, რაც
დამახასიათებელია მოზარდო-
ბისა და მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდთან?
372 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

თა ვის ში ნა არ სი
მოზარდის განვითარება კულტუ- გენდერული იდენტობა და სექსუ- კოგნიტური ცვლილებები მოზარ-
რულ და ისტორიულ კონტექსტში ალური პრაქტიკა დობაში
მოზარდობა და მოზრდილობაში ცვლილებების ექვსი დეკადა სექ- თავის ტვინის განვითარება მო-
შესვლის პერიოდი ამერიკის სუალურ პრაქტიკაში ზარდობაში
შეერთებულ შტატებში ადრეულ სექსუალურ ურთიერ- პიაჟეს ფორმალური ოპერაციე-
თობაზე მოქმედი ფაქტორები ბის სტადია
ფიზიკური განვითარება და ადაპ-
მოზარდთა სექსუალური ქცევის მოზარდების აზროვნების შეზღ-
ტაცია
შედეგები უდვები და შინაარსი
ფიზიკური ზრდა და ცვლილება
პუბერტატი
სხეულის ხატი და ადაპტაცია

მ
ოზარდობა არის გარდამავალი პერიოდი ბავ-
შვობასა და მოზრდილობას შორის ან, უფრო
ფორმალურად, მომწიფებასა და სიმწიფეს
შორის. ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და
სხვა განვითარებულ ქვეყნებში მოზარდობის ხანად
წოდებული ცხოვრების ეს მონაკვეთი გრძელდება
ათი წელი ან მეტი, თუმცა, განვითარების ამ პერი-
ოდის დასაწყისი და დასასრული მკაფიოდ არ არის
განსაზღვრული. ბავშვები ხშირად მნიშვნელოვნად
იმაზე ადრე იწყებენ მოზარდების მსგავსად ქცევას,
ვიდრე მათი სხეული სქესობრივ სიმწიფეს მიაღ-
წევს – გოგონები 10-11 წლის ასაკიდან, ბიჭები 12
წლიდან. მოგვიანებით, მაღალ კლასებში სწავლის
დროს და – მოზრდილობაში შესვლის ხანად წოდე-
ბულ პერიოდში – საშუალო სკოლის დამთავრების
ცერემონიასა და ადამიანის მიერ მოზრდილის რო-
ლისა და პასუხისმგებლობების სრულად აღებამდე,
სოციალური და კულტურული მოლოდინები მნიშ-
ვნელოვან როლს ასრულებს იმაში, თუ როგორ და
როდის შეაბიჯებს ადამიანი მოზრდილობაში. ამ
თავში თავდაპირველად განვიხილავთ მოზარდის
განვითარებას კულტურულ და ისტორიულ კონ-
ტექსტში. შემდეგ მიმოვიხილავთ ამ პერიოდის-
თვის დამახასიათებელ ფიზიკურ განვითარებასა
და ადაპტაციას, რაც მოიცავს ფიზიკურ ზრდასა და
ცვლილებებს, სქესობრივ მომწიფებასა და მოზარ-
დის მიერ საკუთარი სხეულის აღქმის თემებს. შემ-
დეგ განვიხილავთ გენდერული იდენტობის პრობ-
ლემებს და ცვლილებებს სექსუალურ პრაქტიკაში,
რომლებიც გასული 50 წლის განმავლობაში მოხდა.
მოზარდობის კონტექსტში ამ ფენომენების გან-
ხილვა განპირობებულია იმით, რომ პირველად ისი-
ნი სწორედ განვითარების ამ პერიოდში იჩენს თავს
განსაკუთრებული სიძლიერით. და ბოლოს, მოცე-
მული თავის დასასრულს, განვიხილავთ კოგნიტურ
ცვლილებებს მოზარდობისა და მოზრდილობაში
გადასვლის პერიოდში. ახლა თქვენს ყურადღებას
წარვმართავთ ერთი ცენტრალური შეკითხვის მი-
მართულებით: რა განსაზღვრავს დღევანდელ კულ-
ტურაში მოზარდობის ხანად წოდებული პერიოდის
დასაწყისსა და დასასრულს?
მოზარდის განვითარება კულტურულ და
ისტორიულ კონტექსტში
ისტორიულად, მოზარდობის დეფინიცია ისე-
თი რთული არ იყო, როგორც დღეს და ცხოვრების
ეს პერიოდი უფრო მოკლე მონაკვეთს მოიცავდა
(Lerner & Steinberg, 2009). დღესაც, ბევრ განვი-
თარებად ქვეყანაში, მოზარდობა ცხოვრების შე-
დარებით მოკლე პერიოდით განისაზღვრება. მაგა-
ლითად, ბევრ აგრარული კულტურის მქონე ქვეყა-
ნასა და მონადირე-შემგროვებელ საზოგადოებაში
მოზარდობა იწყება მაშინ, როცა ბავშვი რეპრო-
დუქციულ ასაკს მიაღწევს. ამ დროისთვის ხშირად
მართავენ ე. წ. „გადასვლის რიტუალს“, რომელიც
შეიძლება უკავშირდებოდეს სახელის შეცვლას ან
ფიზიკურ ცვლილებას. ამას შესაძლოა მოჰყვეს
სწავლება ერთი ან ორი წლის განმავლობაში და 16
ან 17 წლის ასაკში ახალგაზრდა ადამიანი სრულ და
უპირობო მოზრდილობას აღწევს. ამგვარი შედარე-
ბით სწრაფი ტრანსფორმაცია შესაძლებელი ხდე-
ბა, რადგან განვითარებად ქვეყნებში ზრდასრული
ცხოვრებისათვის აუცილებელი უნარები შესაძ-
ლებელია შეიძინო ხანგრძლივი განათლების გარე-
შეც. თუმცა, ნებისმიერ საზოგადოებაში არსებობს
გარკვეული გარდამავალი პერიოდის აუცილებლო-
ბა; ვერც ერთი საზოგადოება ვერ მოითხოვს ბავ-
შვისგან ერთ ღამეში გახდეს მოზრდილი და ვერც
ერთი საზოგადოება ვერ უარყოფს მოზრდილობის
ასაკის მიღწევებს. გახდე საზოგადოების ზრდას-
რული წევრი, ეს კულტურისაგან დამოუკიდებელი,
უნივერსალური გარდამავალი ეტაპია (Crockett &
Silbereisen, 2011).
მოზარდობა ეს გარდამავალი პერიოდია, რო-
დესაც ინდივიდები, როგორც წესი, თავიანთ ზრდა-
სრულ ცხოვრებას გეგმავენ. შესაბამისად, მოზარ-
დები განსაკუთრებით მგრძნობიარენი არიან მათ
გარშემო სოციალური გარემოს ღირებულებების,
გადასვლის რიტუალი
სიმბოლური ღონისძიება ან რიტუალი ბავშვის
მოზრდილობაში გადასვლის აღსანიშნავად.
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10 373

მოთხოვნებისა და დაუწერელი კა-

100
ნონების მიმართ. რადგანაც ისი- კი
ნი საკუთარ მომავალ ცხოვრებას 90 არა
გეგმავენ, ხშირად აკრიტიკებენ კი და არა
80
სოციალურ ურთიერთობებსა და
ინსტიტუციებს მათ გარშემო. რო- 70
ცა სოციალური ვითარება იცვლე-
ბა, მოზარდები ამ ცვლილებებზე 60

პროცენტი
რეაგირებენ და ადაპტირდებიან.
50
მაგალითად, „რთულ დროში“, რო-
გორიც იყო 1930-იანი წლების დი- 40
დი დეპრესია, ბევრმა მოზარდმა
მიატოვა განათლება და ყველაფე- 30
რი გააკეთა, რომ საკუთარ ოჯა-
20
ხებს დახმარებოდა. მსგავსად ამი-
სა, 1990-იანი წლების განმავლო- 10
ბაში, აღმოსავლეთ ევროპაში საბ-
ჭოთა კავშირის ნგრევის დროს, 0
12-17 წლები 18-25 წლები 26-35 წლები 36-55 წლები
მოზარდებმა გამოსცადეს სოცი-
ასაკი
ალური გადატრიალება, მათთვის
ნაცნობი სოციალური სისტემა სურათი 10-1. ასაკობრივი განსხვავება პასუხის მიხედვით კითხვაზე:
ხელმისაწვდომი არ იყო (Crockett როგორ ფიქრობთ, მიაღწიეთ მოზრდილობის ასაკს?
წყარო: „ მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: განვითარების თეორია
& Silbereisen, 2011) და ისინი იძუ- 18-დან 25 წლის ასაკამდე,“ ჯ.ჯ. არნეტი, 2000, ამერიკელი ფსიქოლოგი, 55, 469-480.
ლებულნი იყვნენ შეგუებოდნენ
ამ ცვლილებას. დღეს იმ ადგილებში, სადაც ტერო- ისწავლით, ასაკი, როდესაც იწყება მოზარდობა,
რიზმი მუდმივი სადარ- დღეისათვის ისტორიულად წინა პერიოდებთან
თანამედროვე აშშ-ში
დებელია, მოზარდები შედარებით რამდენადმე ადრე, უკეთესი კვების,
არსებობს იმგვარი
ხშირად განსხვავებულ ჯანმრთელობის დაცვისა და კულტურული გავლე-
რიტუალები, რომელიც
ცხოვრების სტილსა და ნე ბის პირობებში, ხელს უწყობს ბავშვს, აითვისოს
ბავშვის მოზრდილობაში
პროიორიტეტებს ეგუ- მო ზარდობისთვის ტიპური ატიტუდები და ქცე-
გადასვლას აღნიშნავს? ვის ფორმები. რამდენადაც თითქმის ყველა ახალ-
ებიან, ვიდრე მათი უფ-
როსი და-ძმები, რომლებმაც მოზარდობის ხანა გაზრდა ამერიკაში უმაღლეს სკოლაში სწავლობს,
მხოლოდ 5 წლის წინ გაიარეს. მეცნიერები ადრეული მოზარდობის დასასრულს
შესაბამისად, მოზარდობის ხანის გაგების ნე- უკავშირებენ უმაღლეს სკოლაში შესვლის პერი-
ბისმიერი სერიოზული მცდელობისას, უნდა განვი- ოდს, რაც, როგორც წესი, დაახლოებით 14 წლის
ხილოთ ის იმ ფართო სოციალურ კონტექსტში, რო- ასაკს გულისხმობს. გვიანი მოზარდობა კი მოი-
მელშიც მიმდინარეობს განვითარება (Arnett, 2012). ცავს უმაღლესი სკოლის პერიოდს (საქართველოში
თანამედროვე ამერიკულ კულტურაში განვითარე- საშუალო სკოლის საფეხური) – დაახლოებით 14-18
ბის პერიოდი ბავშვობის დასასრულსა და მოზრდი- წლის ასაკს. უმაღლესი სკოლის დამთავრების ასა-
ლობის დასაწყისს შორის არა მარტო გახანგრძლივ- კი ნამდვილად ხელსაყრელი წერტილია მოზრდი-
და, არამედ არჩევანის გაკეთებისა და მოზრდილო- ლობის ხანის დასაწყისისთვის, თუმცა, არცთუ ისე
ბევრი 18 წლის ახალგაზრდაა დარწმუნებული, რომ
ბაში გადასვლის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვნად
ის ნამდვილად მოზრდილია (იხ. სურათი 10-1). ბევ-
გართულდა. შესაბამისად, მეცნიერები განვითარე-
რი ახალგაზრდა ადამიანისთვის 18-დან 25 წლამდე
ბის აღნიშნულ პერიოდს ხშირად სამ განსხვავებულ
ასაკი დატვირთულია ისეთი აქტივობებით, რომლე-
პერიოდად ყოფენ. მათგან პირველი – ადრეული
ბიც მოზრდილი ცხოვრებისთვის მომზადებას ისა-
მოზარდობა – იწყება 10-11 წლის ასაკში, როდესაც
ხავს მიზნად. ბევრი მკვლევარი ამ პერიოდს მოზ-
ბიოლოგიური და ფიზიკური ცვლილებები რეპრო-
რდილობაში შესვლას მიაკუთვნებს, რადგანაც ეს
დუქციული მომწიფების პროცესის დასაწყისთან
გარდამავალი წლებია უმაღლესი სკოლის გამოც-
ასოცირდება. როგორც მოგვიანებით ამ თავში შე- დილებასა და მოზრდილის პასუხისმგებლობებით
სრულ დატვირთვას შორის (Arnett, 2000, 2011).
ადრეული მოზრდილობა ცხრილში 10-1 აღ წე რი ლია მო ზარ დო ბი სა და
განვითარებულ კულტურებში გარდამა-
ვალი პერიოდი მოზარდობის დასასრულ- ად რე უ ლი მოზრ დი ლო ბის სამი პერიოდი.
სა და მოზრდილობის დასაწყისს შორის ამგვარად, ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყ-
დაახლოებით 18-დან 25 წლამდე ნებში, დღეისთვის, ასაკი, როდესაც მთავრდება მო-
374 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ცხრილი 10-1. მოზარდობისა და მოზრდილობაში კუთრებული ნიშის შესახებ, რომელშიც მოზარდები

შესვლის სამი პერიოდი ცხოვრობენ (Arnett, 2010a; Coleman, 2011). ამერი-
კის შეერთებულ შტატებში მოზარდები და მოზ-
პერიოდი ასაკ. დიაპა- დამახასიათებელი ნიშ-
ზონი ნები
რდილობაში შესული ახალგაზრდები ასაკობრივად
სეგრეგირებულნი არიან: ისინი, ძირითადად, ურ-
ადრეული 10 ან 11-დან იწყება პუბერტატთან ასო- თიერთობენ თანატოლებთან და მნიშვნელოვანწი-
მოზარდობა 14 წლამდე ცირებული ცვლილებებით;
მთავრდება, როცა მოზარ-
ლად ნაკლებად უფროსებთან ან მათზე უმცროს
დი შედის უმაღლეს სკო- ბავშვებთან. ამ გარემოებას განაპირობებს ამერი-
ლაში კული განათლების სისტემის სტრუქტურა, რომე-
გვიანი მო- 14-დან 18 იწყება უმაღლეს სკოლა- ლიც გულისხმობს სწავლის საფეხურებრივ ორგა-
ზარდობა წლამდე ში შესვლით; მთავრდება ნიზებას – თითქმის ყველა მოზარდი უმაღლეს სკო-
უმაღლესი სკოლის დამ- ლაში სწავლობს და უმეტეს სასკოლო აქტივობებში
თავრებით
ჩართულნი არიან ერთი და იმავე ასაკის მოზარდე-
მოზრდი- 18-დან იწყება უმაღლესი ბი. ბევრი კოლეჯიც ასაკობრივად სეგრეგირებუ-
ლობაში 25 სკოლის დამთავრებით
შესვლის და ხანგრძლივობა ლია. თუ მოზარდებს არჩევანის საშუალება აქვთ,
პერიოდი დამოკიდებულია იმაზე, თუ ვისთან ერთად გაატარონ დრო, ხშირად თანატო-
რა დრო სჭირდება მოზარდს ლების კომპანიას არჩევენ. იმ შეზღუდული დროის
სრულფასოვანი მოზრდილის
სტატუსის მიღწევისთვის გარდა, როცა მოზარდები მცირეწლოვანი ბავშვე-
საჭირო ამოცანების ბის მოვლით არიან დაკავებულნი ან სხვა სამუშაოს
გადასაჭრელად ასრულებენ, სადაც მათზე უფროს ადამიანებთან
კომუნიკაციის საშუალება აქვთ, ისინი ძირითად
ზარდობა და იწყება მოზრდილობა, მნიშვნელოვნად დროს სხვა მოზარდებთან ერთად ატარებენ.
ვარირებს ყოველ ინდივიდუალურ შემთხვევაში. ასაკობრივ სეგრეგაციას შესაძლოა უარყოფი-
ზოგიერთი მოზარდი 18 წლის ასაკში მართლაც თი შედეგები ჰქონდეს. მათზე უმცროსი ბავშვების-
შეაბიჯებს მოზრდილ ცხოვრებაში, რადგან ქორ- გან განცალკევება ადრეული ასაკის მოზარდებს
წინდება, იწყებს მუშაობას და ოჯახის შენახვას. ართმევს შესაძლებლობას, მიიღონ მათზე ნაკლე-
სხვები აყოვნებენ მოზრდილობის დაწყებას, შე- ბი ცოდნის მქონეთა ხელმძღვანელობისა და სწავ-
საძლოა, კოლეჯში სწავლისთვის აკადემიური მომ- ლების გამოცდილება. ზრდასრული სამყაროსგან
ზადების წლების გახანგრძლივებით, სხვადასხვა სეპარაცია კი ნიშნავს იმას, რომ გვიანი ასაკის მო-
პარტნიორის ძიებით, ნაცვლად იმისა, რომ მყარი ზარდები კარგავენ შანსს, ისწავლონ ახალი მათზე
რომანტიკული ურთიერთობა გააბან, ან სხვადას- უფროსი, გამოცდილი ადამიანებისგან. ისინი ასე-
ხვა სამუშაოსა თუ პროფესიის მოსინჯვით, სანამ ვე დიდწილად იზოლირებულნი არიან ზრდასრულ-
გადაწყვეტენ, რომელი აირჩიონ. ამ ახალგაზრდა თა კულტურისგან – ძირითადი საქმიანობებისგან,
ადამიანებისთვის მოზრდილობაში შესვლის პერიო- წესებისა თუ საზოგადოებრივი პასუხისმგებლო-
დი შესაძლოა რამდენიმე წლით გახანგრძლივდეს. ბებისგან – იმ შეზღუდული დროის გარდა, როცა
ამ ახალგაზრდათაგან ბევრისთვის მოზრდილობაში
გადასვლა ხშირად ეტაპობრივია, მოიცავს ნაბიჯე- ► აპაჩის
ბის სერიას, რომელთაგან თითოეული აახლოვებს სრულწლოვ-
ნად გახდომის
ადამიანს მოზრდილის როლისა და პასუხისმგებ- ცერემონია
ლობების მიღებასთან (Arnett, 2011). თითოეული არიზონაში,
ინდივიდის მიერ არჩეული სპეციფიკური გზის მი- ახალგაზრდა
ქალის კურ-
უხედავად, საბოლოოდ ყველა მოზარდი ხდება თხევა ყვავი-
მოზრდილი. ისეთ რთულ საზოგადოებებშიც კი, ლის მტვრით
როგორიცაა ამერიკის შეერთებული შტატები, გან-
ვითარების ამ პერიოდს უმეტესობა ახალგაზრდა
ადამიანისთვის ახლავს საკმაოდ გავრცელებული
ზოგადი მოლოდინები და მოვლენები.

მოზარდობა და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდი აშშ-ში
მოზარდების გაგებასა და თანამედროვე ამერი-
კულ კულტურაში მოზარდობისა და მოზრდილობა-
ში შესვლის პერიოდის თავისებურებების გააზრე-
ბაში დაგვეხმარება ცოდნა განვითარების იმ განსა-
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
ეხმარებიან მშობლებს ყოველდღიურ საქმეებში ან
გამოიმუშავებენ საკუთარი შრომით სკოლის შემ-
დეგ.
გახანგრძლივებული ეკონომიკური დამოკიდე-
ბულება მოზარდობის პერიოდის სხვა მახასიათე-
ბელია. ისეთ საზოგადოებაში, როგორიც ამერიკის
შეერთებული შტატებია, მოზარდები, როგორც
წესი, მშობლების ფინანსურ მხარდაჭერაზე არიან
დამოკიდებულნი, რადგანაც ეუფლებიან პროფესი-
ებს, რომლებიც ტექნოლოგიურად რთულ უნარებს
მოითხოვს და, შესაბამისად, გახანგრძლივებული
განათლების მიღებაა აუცილებელი. მათთვის, ვინც
საკმარის განათლებას არ იღებს, ხელმისაწვდომია
მხოლოდ ნაკლებად საინტერესო და დაბალანაზღა-
ურებადი სამუშაო. ორივე შემთხვევაში მოზარდები
ხშირად განიცდიან ფრუსტრაციას და სამყაროში
საკუთარი ადგილის ძიებით არიან აფორიაქებულ-
ნი. ამრიგად, მოზარდობა, გარკვეული თვალსაზრი-
სით, შეზღუდული უფლებების, შესაძლებლობების
და წინასწარგანსაზღვრული როლების პერიოდია.
თუმცა, ზოგიერთი თეორეტიკოსი, მაგალითად,
ერიკსონი (იხ. თავი 11), უფრო პოზიტიურ მოსაზ-
რებას ემხრობა და მოზარდობას განიხილავს რო-
გორც განსხვავებული როლების მოსინჯვისა და
ექსპერიმენტირების პერიოდს, სანამ მოზრდილთა
სამყაროს პასუხისმგებლობების აღება მოხდება.
მოზარდებზე დიდი გავლენა აქვს ასევე იმ დრო-
ის მოვლენებს, რომელშიც უწევთ ცხოვრება. ყოვე-
ლი ეპოქისთვის დამახასიათებელია ომები, რელიგი-
ური მოძრაობები, ეკონომიკური კრიზისები თუ აღ-
მასვლები. მოზარდები ამგვარი კრიზისების მიმართ
განსაკუთრებით მოწყვლადნი არიან. ეკონომიკური
როგორ ფიქრობთ, რომელი კრიზისების დროს
სატელევიზიო შოუ, ფილმი ისინი კარგავენ სა-
და მუსიკა არის პოპულარუ- მუშაოს, ეკონომიკუ-
ლი თანამედროვე მოზარ- რი ბუმის დროს კი
დებში? როგორ ახასიათებს შოულობენ. მოზარ-
ეს თემები მედიას? დები და ადრეული
ასაკის მოზრდილები
მონაწილეობენ ომებსა თუ რევოლუციებში, ენერ-
გიას არ იშურებენ სოციალური რეფორმებისთვის
ბრძოლაში. საკუთარი იდეალიზმის შესაბამისად,
ხშირად მხარს უჭერენ რადიკალურ პოლიტიკურ და
რელიგიურ მოძრაობებს. თანამედროვე მოზარდებ-
ზე ზემოქმედებს არა მხოლოდ ლოკალური და რე-
გიონული, არამედ მსოფლიოს სხვადასხვა ნაწილში
არსებული კრიზისები. მოზარდებზე განსაკუთრე-
ბულად მოქმედებს მასობრივი საინფორმაციო საშუ-
ალებები, ხშირად იმაზე მეტად, ვიდრე ეს მშობლებს
სურთ (იხ. თავი 7). როგორც ჩანს, მოზარდები, თა-
ვიანთი ფიზიკური თუ კოგნიტური შესაძლებლობე-
ბის განვითარების სწრაფი ტემპით, განსაკუთრებით
მოწყვლადნი არიან, როგორც მასობრივი საინფორ-
მაციო საშუალებების პასიური მომხმარებლები. ისი-
375
ნი უემოციოდ აღიქვამენ ტრაგედიას, სექსუალობას,
სისასტიკეს; შესაძლოა, უვითარდებათ გადაჭარბე-
ბული სტიმულაციის წყურვილი, რომელსაც ადვი-
ლად იკმაყოფილებენ ვიდეოთამაშებით, ხმამაღალი
მუსიკით, ინტერნეტითა თუ ტელევიზიით. ხშირად
ისინი საკუთარი ქცევის მოდელს ყოველდღიურ თუ
არაორდინალურ მოვლენებზე დაკვირვების საფუძ-
ველზე აგებენ, ხდებიან სოციალურად დევიანტური
სამყაროს გავლენის ქვეშ, რომელიც მასმედიაში
წარმოდგენილია ჰიპ-ჰოპის, რეპის და მძიმე როკის
სახით. მიუხედავად იმისა, რომ წარმოდგენილია
პოზიტიური მოდელებიც, მოზარდები – განსაკუთ-
რებით ცხოვრების ამ პერიოდის ადრეულ ეტაპზე
– მიდრეკილნი არიან მედიაპროგრამირების კონ-
ტრკულტურის მეტად სასტიკი ასპექტების მიმართ.
ეს შთაბეჭდილებები ხშირად აყალიბებენ იმ კონ-
ტექსტს, რომელშიც მოზარდის განვითარება მიმ-
დინარეობს.
იმ ინდივიდებისთვის, რომელთაც მოზარდობი-
დან მოზრდილობაში გადასვლის გახანგრძლივებუ-
ლი პერიოდი ჰქონდათ, მოზრდილობაში შესვლის
პერიოდი, ბევრი ასპექტის თვალსაზრისით, ადრეუ-
ლი მოზარდობის წლების მსგავსია: მოზრდილობაში
შესული ახალგაზრდების დიდი ნაწილი ასაკობრი-
ვად სეგრეგირებულია, მშობლებზე ეკონომიკურად
დამოკიდებული და სოციალური თუ პოლიტიკური
მოვლენებით განსაკუთრებით აფორიაქებულია.
თუმცა, ასაკობრივი განვითარების ამ პერიოდის-
თვის დამახასიათებელია ის ზოგადი პრობლემები
და გამოწვევები, რომლებიც განსხვავდება საშუა-
ლო თუ უმაღლესი სკოლის წლებისთვის სპეციფი-
კური პრობლემებისგან, მაგალითად, პროფესიისა
და ცხოვრების პარტნიორის არჩევა (Arnett, 2010a,
იხ. ცხრილი 10-2). მიუხედავად ამისა, მოზარდობის
მთელი პერიოდი, დამთავრდება ის 18 წლის ასაკში
თუ უფრო გვიან, ზოგადად ხასიათდება არასტაბი-
ლურობით, საკუთარ თავში დაურწმუნებლობით და
შეამოწმე შენი ცოდნა 10-1
1. ცერემონიას, რომელიც ნაკლებად განვითარებულ
კულტურებში გვხვდება და პიროვნების რეპრო-
დუქციული ასაკის დაწყებას ეძღვნება, ეწოდება _
______
2. ხანგრძლივია თუ ხანმოკლე მოზარდობის პერი-
ოდი ამერიკის შეერთებულ შტატებში ნაკლებად
განვითარებულ კულტურებთან შედარებით?
3. ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოზარდები
დროის უმეტეს ნაწილს ატარებენ:
ა. მათზე ასაკით პატარა ბავშვებთან ერთად;
ბ. სხვა მოზარდებთან ერთად;
გ. მშობლებთან ერთად;
დ. სხვა მოზრდილებთან ერთად.
4. მოზარდობის პერიოდს, რომელიც, როგორც წესი,
18-დან 25 წლამდე პერიოდს მოიცავს, ეწოდება __ .
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
376 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ცხრილი 10-2. მოზრდილობაში შესვლის პერიოდის მახასიათებლები

იდენტობის ძიება მოზრდილობის პერიოდში შესული ახალგაზრდა ცდის პროფესიისა თუ სიყვარულის სხვადასხვა
შესაძლებლობას, რითიც არკვევს, ვინ არის, ვინ უნდა, რომ იყოს ცხოვრებაში, როგორ იგრძნოს
თავი კარგად საზოგადოებაში, როგორია მისი ღირებულებები, რწმენები და შესაძლებლობები.
არასტაბილურობა მოზრდილობის პერიოდში შესული ახალგაზრდა მოსინჯავს სხვადასხვა რომანტიკულ და
მეგობრულ ურთიერთობას, კოლეჯში სწავლასა თუ სხვადასხვა სამუშაოს და, ასევე, შესაძლოა
რამდენიმე გეოგრაფიული ცვლილებაც განახორციელოს - მშობლების სახლიდან გადავიდეს
საცხოვრებლად კოლეჯში, სხვა ქალაქში ან ქვეყანაში.

საკუთარ თავზე მოზრდილობის პერიოდში შესული ახალგაზრდა სწავლობს გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად

ფოკუსირებული მიღებას და ამას აკეთებს თავის ცხოვრებაზე ფოკუსირებით, საკუთარი სურვილების,
პერსპექტივა პრიორიტეტების და არჩევანის გათვალისწინებით. ამგვარი კონცენტრირება საკუთარ თავზე
ჯანსაღია, რადგან ეხმარება მას საკუთარი იდენტობის უკეთ გაგებაში.

„შუაში“ ყოფნის მოზრდილობის პერიოდში შესული ახალგაზრდა ხშირად საკუთარ თავს არც მოზარდად აღიქვამს
განცდა და არც მოზრდილად (იხ. სურათი 10-1). ხშირად ის ასრულებს როლებს, რომლებიც თავსებადია
ორივე ასაკობრივ პერიოდთან - როგორც ადრეულ, ისე გვიანი განვითარების პერიოდთან.

შესაძლებლობების მოზრდილობის პერიოდში შესვლა ხშირად მომავლის შესახებ დიდ იმედებს, მოლოდინებსა და
ასაკი ოპტიმიზმს უკავშირდება. რადგანაც ისინი საკუთარ არჩევანს თავად აკონტროლებენ, ცხოვრების
შესაძლებლობები ღიად და პოზიტიურად ეჩვენებათ.
წყარო: მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლა: კულტურული მიდგომა (4th ed., p. 15), by J. J. Arnett, copyright © 2010.
electronically reproduced by permission of Pearson education, inc., upper saddle river, nJ.

გამოწვევებით. შემდეგ თავში ჩვენ განვიხილავთ
ბავშვობიდან მოზარდობაში გადასვლის პერიოდის-
თვის დამახასიათებელ ფიზიკური განვითარებისა
და ადაპტაციის თავისებურებებს.
ფიზიკური განვითარება და ადაპტაცია
ფიზიოლოგიურად, მოზარდობის ასაკი ემბრიო-
ნული განვითარების და ჩვილობის მსგავსად, სწრა-
ფი ბიოლოგიური ცვლილებების პერიოდია. მცი-
რეწლოვანი ბავშვებისგან განსხვავებით, მოზარდე-
ბი შფოთვით აკვირდებიან საკუთარ განვითარებას,
როგორც წესი, ეყრდნობიან საკუთარ მსჯელობას
რეალური ცოდნისა თუ დეზინფორმაციის საფუძ-
ველზე. საკუთარ თავს სქესისთვის შესაბამის იდე-
ალებს ადარებენ. ფაქტობრივად, რეალურსა და
იდეალურს შორის განსხვავებების შეთავსება მო-
ზარდთა მთავარი პრობლემაა. გაკვირვებული, მო-
ხიბლული, დარცხვენილი ან დაეჭვებული ის მუდ-
მივად ადარებს საკუთარ თავს სხვებს და ამგვარად
გადასინჯავს საკუთარი მე-ს ხატს. მშობლების რე-
აქციას შვილის ფიზიკურ ცვლილებებთან დაკავში-
რებით, ასევე, მნიშვნელოვანი გავლენა შეიძლება
ჰქონდეს მოზარდის ადაპტაციაზე.
ფიზიკური ზრდა და ცვლილება
მოზარდობის პერიოდის ბიოლოგიური ნიშნები
გულისხმობს ზრდის ტემპის მნიშვნელოვან დაჩ-
ქარებას, რეპროდუქციული ორგანოების სწრაფ
განვითარებას და მეორადი სქესობრივი ნიშნების
გაჩენას – როგორებიცაა, სხეულის გათმიანება,
კუნთოვანი და ცხიმოვანი საფარის მომატება, გე-
ნიტალიების გაზრდა და მომწიფება (Rosen, 2004;
Tanner, 1962). განვითარების ზოგიერთი ტენდენ-
ცია ერთნაირია როგორც გოგონების, ასევე ბი-
ჭების შემთხვევაში – გაზრდილი ზომა, ძალის
მომატება, ამტანობა; თუმცა ცვლილებების უმე-
ტესობა სქესისთვის სპეციფიკურია. ერთი განსა-
კუთრებულად მნიშვნელოვანი ცვლილება ეხება
კანქვეშა ცხიმოვანი ფენის მომატებას; ზოგიერთი
ბავშვი მოზარდობის ასაკამდე წონაში იმატებს,
ცხიმი ორივე შემთხვევაში – ბიჭებთან და გოგო-
ნებთანაც, კონცენტრირებულია მკერდის მიდამო-
ებში. თუმცა, ეს ასაკთან ერთად ნარჩუნდება გო-
გონების შემთხვევაში, ბიჭებთან კი დროებითია.
ინტენსიური ზრდის დასაწყისთან ერთად ბიჭები,
როგორც წესი, ჭარბ წონას კარგავენ მაშინ, რო-
ცა გოგონებთან წონის შენარჩუნების ტენდენცია
ვლინდება. გოგონებში მოზარდობის ასაკამდე
დაწყებული ჭარბწონიანობა ისეთ განვითარებულ
ქვეყნებში, როგორიც ამერიკის შეერთებული შტა-
ტებია, ხშირად პრობლემად იქცევა (იხ. სიმსუქნე
ბავშვობაში – შეცვლილი ცხოვრების სტილის შედე-
გი? თავი 8).
ფიზიკურ ცვლილებებს, რომლებიც მოზარდო-
ბის ასაკის დადგომას უკავშირდება, ჰორმონები
აკონტროლებს, რომლებიც წარმოადგენს ბიოქიმი-
ურ ნივთიერებებს, გამომუშავდება ენდოკრინულ
ჯირკვლებში და უმცირესი რაოდენობით გამოიყო-
ფა სისხლში. ჰორმონები, რომლებიც მოზარდობის
ასაკში ზრდასა და ცვლილებებს განაპირობებს,
ჰორმონები
ბიოქიმიური ნივთიერებები, რომლებიც
გამომუშავდება ენდოკრინულ ჯირკვლებ-
ში და უმცირესი რაოდენობით გამოიყოფა
სისხლში. ჰორმონებს გავლენა აქვს კონკრე-
ტულ სამიზნე ორგანოსა თუ ქსოვილზე.
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10 377

უმნიშვნელო რაოდენობით ჯერ

კიდევ ემბრიონულ სტადიაზე სქესობრივი მომწიფება გოგონებში

გვხვდება. ჰორმონების გამომუ-

შავება მკვეთრად იზრდება გო- ზრდის ნახტომი

გონებთან 10 წლის, ხოლო ბიჭებ- მენარხე

თან 12 წლის ასაკში, თუმცა, რო-
მკერდის განვითარება
გორც წესი, არსებობს მნიშვნე-
ლოვანი ვარიაციები ინდივიდუ- ბოქვენის გათმიანება

ალური შემთხვევების მიხედვით.

ჰორმონების ინტენსიური გამო-
სქესობრივი მომწიფება მამაკაცებში
მუშავება მოზარდში ზრდის ნახ-
ტომს განაპირობებს, ფიზიკური
ზომის და ძალის სწრაფი ზრდის ზრდის ნახტომი

პერიოდს თან ახლავს სხეუ- პენისის ზრდა

ლის პროპორციების ცვლილე- სათესლეების ზრდა
ბა. განსაკუთრებით გოგონებში
ფიზიკური ზრდის ნახტომი მო- ბოქვენის გათმიანება

ზარდობის დადგომის ნიშანია;

მეტად შესამჩნევი ცვლილებები
უკავშირდება პუბერტატს (სქე- ასაკი (წელი)

სობრივ მომწიფებას), რომელიც სურათი 10-2. ზრდის ტემპი და სექსუალური განვითარება პუბერტატის განმავლობაში.
ზრდის ნახტომს მოჰყვება დაახ- პიკი, რომელსაც „სიმაღლეში ნახტომს“ უწოდებენ, აღნიშნავს ყველაზე სწრაფ ზრდას/
ლოებით ერთი წლის მანძილზე განვითარებას. ქვემოთ მოცემულია პუბერტატის საწყისი და საბოლოო ეტაპები.
(იხ. სურათი 10-2).
ფიზიკური ზრდის ნახტომს, როგორც წესი, სი- მნიშვნელოვანია ტესტოსტერონი, ხოლო ქალებ-
ტლანქე და მოუქნელობა ახლავს თან, რადგანაც ში კი ჰორმონები სახელწოდებით ესტროგენი და
ბავშვები თავიანთი „ახალი“ სხეულის მართვას სწა- პროგესტერონი. აღნიშნული სქესობრივი ჰორმო-
ვლობენ. გარკვეულწილად მოუქნელობა გამოწვეუ- ნები გავლენას ახდენს კონკრეტულ ცენტრსა თუ
ლია იმით, რომ ინტენსიური ზრდა ყოველთვის სი- რეცეპტორზე. მაგალითად, ტესტოსტერონის გა-
მეტრიული არ არის: ერთი ფეხი/ხელი დროებით შე- მოყოფა ხელს უწყობს პენისის ზრდას, მხრების გა-
იძლება მეორეზე გრძელი იყოს. ძნელი წარმოსად- ფართოებას, თმების ზრდის სტიმულაციას სახეზე
გენი არაა, რომ ინტენსიურ ზრდას გაძლიერებული და გენიტალიების მიდამოებში. მსგავსად ამისა, ეს-
მადა ახლავს თან – განსაკუთრებით ბიჭებში – სხე- ტრო გენი იწვევს საშვილოსნოს და მკერდის ზრდას,
ული ამგვარი სწრაფი ზრდისთვის აუცილებელ საკ- ასევე, ხელს უწყობს თეძოების განვითარებას.
ვებ ნივთიერებებს ეძებს. სხვა ცვლილებები უკავ- ჰორმონების, მათ შორის სქესობრივი ჰორმონე-
შირდება კანქვეშა ცხიმოვანი ჯირკვლების ზომისა ბის, გამომუშავების ბალანსი თავის ტვინის ორი ნა-
და აქტივობის ზრდას, რის შედეგადაც მოზარდებს წილის – ჰიპოთალამუსის და ჰიპოფიზის – ფუნქცი-
კანზე უჩნდებათ აკნე. საოფლე ჯირკვლების აქტი- ო ნირების შედეგად მიიღწევა. ჰიპოთალამუსი არის
ვობის ზრდას კი უკავშირდება სხეულის ძლიერი თა ვის ტვინის ნაწილი, რომელიც სხვა ფუნქციებ-
სუნი, განსაკუთრებით იღლიების მიდამოებში. თან ერთად, მოზარდობის განმავლობაში რეპრო-
დუქციული შესაძლებლობების ჩამოყალიბებაზეა
მამაკაცის და ქალის ჰორმონები. საინტერე- პასუხისმგებელი. ჰიპოფიზი შინაგანი სეკრეციის
სოა, რომ ორივე – როგორც მამაკაცის, ასევე ქა- ჯირკვალია, რომელიც მოთავსებულია თავის ტვი-
ლის ჰორმონები ორივე სქესის წარმომადგენლებს ნის ქვედა ნაწილში და სხვადასხვა სახის ჰორმონებს
აქვთ. თუმცა, მოზარდობის პერიოდის დასაწყისში, გამოიმუშავებს. მათ შორისაა ზრდის ჰორმონები,
მამაკაცებში მეტი რაოდენობით გამომუშავდება რომლებიც მთელი სხეულის ზრდას განაპირობებს
ჰორმონები ე.წ. ანდროგენები, რომელთა შორისაც და, ასევე, რამდენიმე მეორადი ტროფიკული ჰორ-

მოზარდობის ზრდის ნახტომი პუბარტატი პროგესტერონი

პერიოდი, რომელიც ხასიათდება
ფიზიკური ზომის და ძალის ზრდის
სწრაფი ტემპით, თან ახლავს სხე-
ულის პროპორციების ცვლილება,
რომელიც სქესობრივ მომწიფებას
უკავშირდება.
სქესობრივი მომწიფების პერიოდი ქა-
ლებსა და მამაკაცებში.
ანდროგენები
მამაკაცის სასქესო ჰორმონები.
ქალის მნიშვნელოვანი სასქესო ჰორმონი.
ტესტოსტერონი
მამაკაცის მთავარი სასქესო ჰორმონი.
ესტროგენი
ქალის მნიშვნელოვანი სასქესო ჰორმონი.
378 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
მონი. ტროფიკული ჰორმონები სხვა ჯირკვლების
ფუნქციონირების სტიმულაციასა და რეგულაციას
განაპირობებს, მათ შორის, სქესობრივი ჯირკვლე-
ბის – ქალებში საკვერცხის, ხოლო მამაკაცებში –
სათესლე ჯირკვლების. ქალებში სქესობრივი ჯირ-
კვლები გამოყოფს ესტროგენს და არეგულირებს
ოვულაციას; მამაკაცებში სქესობრივი ჯირკვლები
გამოყოფს ანდროგენს და არეგულირებს სპერმის
გამოყოფას.
ჰორმონები, ასევე, ზემოქმედებს თავის ტვინის
და ნერვული სისტემის ფუნქციონირებაზე. ერთი
მხრივ, ისინი თავის ტვინის ადრეულ განვითარე-
ბაზე – მუცლად ყოფნის პერიოდში თავის ტვინის
ზრდისა და ორგანიზების პროცესებზე ახდენს გავ-
ლენას. ჰორმონებს, ნერვულ სისტემაზე გავლენის
გზით, შეუძლია, ასევე, განვითარების ნებისმიერ
პერიოდში გაააქტიუროს კონკრეტული ქცევის
ფორმები. მიუხედავად გავრცელებული მოსაზრე-
ბისა, რომ მოზარდობის პერიოდი „ჰორმონების
მოზღვავებას“ უკავშირდება და განწყობილების
რადიკალურ ცვლილებებსა და ემოციურ აფეთქე-
ბებს განაპირობებს, კვლევების საფუძველზე ვა-
რაუდობენ, რომ ამგვარი ქცევები კომპლექსური
ფაქტორების ზემოქმედების შედეგია. ამ ფაქტორ-
თა შორისაა მოზარდის შეცვლილი როლები და პა-
სუხისმგებლობები; სოციალური და კულტურული
მოლოდინები, რომელთა რეგულაციაც რთულია;
ან სპეციფიკური სიტუაციები სახლში, სკოლაში
ან პირადი ურთიერთობები, რომლებიც შფოთვას
და სხვა ემოციურ რეაქციებს იწვევს (Guttman &
Eccles, 2007). თუმცა, ჰორმონები მართლაც იწ-
ვევს ემოციურ რეაქციებს თავის ტვინის იმ უბნებ-
ზე ზემოქმედების გზით, რომლებიც ემოციების
კონტროლზეა პასუხისმგებელი. ხშირად მოზარდის
არასტაბილური და სარისკო ქცევა შეიძლება მოი-
ცავდეს კომპლექსურ ურთიერთქმედებას მოზარ-
დის განვითარებად თავის ტვინსა და ჰორმონების
ზემოქმედების სპეციფიკურ ხერხს შორის, რომელ-
საც მოგვიანებით ამ თავში განვიხილავთ.
პუბერტატი
სექსუალობა ცხოვრების ნებისმიერ მომენტში
კომპლექსური მოვლენაა, მოიცავს ბიოლოგიურ
პროცესებს, სოციალურ შეზღუდვებსა და მოლო-
დინებს და, ასევე, ემოციურ და ინტელექტუალურ
რეაქციებს. რადგანაც სქესობრივი მომწიფება მო-
ზარდობისას მიმდინარეობს, ეს არის პერიოდი, რო-
ცა ქცევის ყველა ფორმა სექსუალურ ატიტუდებს
უკავშირდება.
როგორც უკვე აღინიშნა, პუბერტატი სქესობ-
რივი მომწიფების დადგომასა და შვილების გაჩენის
უნარზე მიუთითებს (Archibald, Graber & Brooks-
Gunn, 2008). გოგონებთან პუბერტატის მოახლოე-
ბა პირველ მენსტრუალურ პერიოდს ანუ მენარხეს
უკავშირდება. თუმცა, გავრცელებული მოსაზრე-
▲პუბერტატის დასაწყისი მოითხოვს მნიშვნელოვან ადაპტაციას
დაბოხებულ ხმასთან, გრძელ კიდურებთან, უჩვეულო სწრაფვებ-
სა და გრძნობებთან.
ბის საწინააღმდეგოდ, პირველი ოვულაცია ერთი
წლით ან მეტი დროით გვიან შეიძლება მოხდეს. ბი-
ჭებთან პუბერტატი სიცოცხლისუნარიანი სპერმის
პირველ გამოყოფას უკავშირდება. ●
მსოფლიოს ბევრ ნაწილში პუბერტატის დასაწყ-
ისი მნიშვნელოვან რელიგიურ, კულტურულ თუ
ეკონომიკურ ღირებულებას იძენს და სხვადასხვა
რიტუალითა და ცერემონიით აღინიშნება. კულტუ-
რული ღირებულებისგან დამოუკიდებლად, პუბერ-
ტატს სქესობრივ მომწიფებასთან დაკავშირებული
რამდენიმე ცვლილება ახლავს თან (იხ. ცხრილი
10-3). ეს ცვლილებები ხშირად ორ ნაწილად იყოფა,
პირველად და მეორად სქესობრივ მახასიათებლებ-
თან დაკავშირებულ ცვლილებებად. პირველადი
სქესობრივი მახასიათებლები აუცილებელია რეპ-
როდუქციისთვის – ჯანსაღი კვერცხუჯრედების
გამოყოფა ქალებში ან სპერმის კაცებში. მეორადი
სქესობრივი მახასიათებლები ის ფიზიკური ცვლი-
ლებებია, რომლებიც დაკავშირებულია სქესობრივ
მომწიფებასთან, მაგრამ პირდაპირ რეპროდუქცი-
ას არ მოიცავს, მაგალითად, თმის ზრდა ბოქვენზე,
ცხრილი 10-3. ტიპური ფიზიკური ცვლილებები
მოზარდობაში
გოგონები ბიჭები
 მკერდის განვითა-  სათესლეებისა და სათესლე
რება პარკების ზრდა
 ბოქვენის გათმიანება  ბოქვენის გათმიანება
 იღლიის გათმიანება  სახის და იღლიის გათმიანება
 სხეულის ზრდა  სხეულის ზრდა
 მენარხე  პენისის ზრდა
 ოფლის და ცხიმის  ხმის ცვლილება
მომეტებული გამო-  სპერმის პირველი ეაკულაცია
ყოფა  ოფლის და ცხიმის მომეტებუ-
ლი გამოყოფა
● [იხ. Adolescent Sexuality: Deborah L. Tolman
MyDevelopmentLab.com-ზე
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
ცვლილებები სხეულზე კუნთებისა და ცხიმის განა-
წილებაში.
სქესობრივი მომწიფება მამაკაცებში. ბიჭებში
სქესობრივი მომწიფების პირველი ნიშანი სათეს-
ლე ჯირკვლებისა და სათესლე პარკების დაჩქარე-
ბულ ზრდას უკავშირდება. პენისი ზრდის მსგავს
დაჩქარებულ ტემპს ერთი წლის შემდეგ აღწევს.
ამავდროულად, იწყებს ზრდას თმები ბოქვენის მი-
მეორადი სექსუალური ნიშ- დამოებში. ამ დრო-
ნებიდან რომელი იწვევს ის თვის ზომაში იზ-
ბიჭებში სიამაყის განცდას? რდე ბა, ასევე, გული
არსებობს ისეთი ცვლილებე- და ფილტვები. ტეს-
ბი, რომლებიც უხერხულო- ტოსტერონის არსე-
ბას იწვევს? ბო ბის გამო ბიჭების
სისხლი უფრო მეტ
წითელ უჯრედებს (ერითროციტებს) გამოიმუშა-
ვებს, ვიდრე გოგონების სისხლი. ერითროციტების
ექსტენსიური გამომუშავება, შესაძლოა, ფიზიკუ-
რი ძალისა და ათლეტური უნარების თვალსაზრი-
სით, მოზარდი ბიჭების უპირატესობის ერთ-ერთი
გამომწვევი ფაქტორი იყოს. სპერმის პირველი გა-
მოყოფა, შესაძლოა, 11 წლის ასაკშიც და გვიან, 16
წლის ასაკშიც მოხდეს. პირველი ეაკულაცია ბიჭებ-
ში, როგორც წესი, ზრდის ნახტომს უკავშირდება
და შესაძლოა მასტურბაციის შედეგი იყოს ან ძილის
დროს სპონტანურად მოხდეს. პირველი ეაკულა-
ცია, ჩვეულებრივ, ნაყოფიერ სპერმას არ შეიცავს.
მოზარდი ბიჭისთვის, როგორც წესი, დამახასი-
ათებელია ჩახლეჩილი (გატეხილი) ხმა. ხმის საბო-
ლოო ტრანსფორმაცია პუბერტატული ცვლილებე-
ბის გვიან ეტაპზე ხდება, თუმცა, ბევრი ბიჭის შემ-
თხვევაში ეს ცვლილება თანდათანობითია.
სქესობრივი მომწიფება გოგონებში. გოგო-
ნებში ,,მკერდის კოკრების“ გაჩენა, როგორც წესი,
პირველი სიგნალია იმისა, რომ სქესობრივ მომწი-
ფებასთან დაკავშირებული ცვლილებები დაიწყო.
განვითარებას იწყებს საშვილოსნო და ვაგინა, რა-
საც თან ახლავს ბაგეებისა და კლიტორის ზომის
ზრდა. მენარხე, რომელიც გოგონას სტატუსის
ცვლილების ყველაზე დრამატული და სიმბოლური
ნიშანია, ფაქტობრივად, პუბერტატთან დაკავში-
რებული ცვლილებების – ზრდის ნახტომის შემდეგ
იწყება. ეს შეიძლება მოხდეს 9½ წლიდან 16½ წლამ-
დე ასაკში; ამერიკის შეერთებულ შტატებში დღეი-
სათვის მენარხეს დაწყების საშუალო ასაკად 12½
წელია მიჩნეული (Vigil, Geary & Byrd-Craven, 2005).
ამერიკის შეერთებულ შტატებში მენარხეს დაწყე-
ბის ასაკი იკლებს, რაც, შესაძლოა, ბავშვებში სიმ-
სუქნის სიხშირის ზრდას უკავშირდება (McDowell,
Brody & Hughes, 2007). მაგალითად, 1990-დან 2002
მენარხე სეკულარული ტენდენცია
პირველი მენსტრუალური პერიოდი. ადრეული სქესობრივი მომწიფების
ისტორიული ტენდენცია.
379
წლამდე მენარხეს დაწყების ასაკი თეთრკანიან და
შავკანიან გოგონებში ნახევარი თვით შემცირდა,
მექსიკელ-ამერიკელ გოგონებში 2 თვით, ხოლო 14
თვით იმ გოგონებში, რომლებიც ,,სხვა“ ეთნიკურ
ჯგუფს მიეკუთვნებოდნენ (Dershewitz, 2006). ცხა-
დია, კულტურული ფაქტორები გავლენას ახდენს
სქესობრივი მომწიფების ვადებზე. ●
კულტურული გავლენის გათვალისწინებით,
გასაკვირი არ არის, რომ მენარხე მსოფლიოს რამ-
დენიმე ნაწილში გვიან ეწყებათ გოგონებს, ვიდრე
ამერიკის შეერთებულ შტატებში (Dosoky &Amoudi,
1997). მაგალითად, ჩეხეთში მენარხეს დაწყების სა-
შუალო ასაკი 14 წელია; კენიაში, კიკუიუს ეთნიკურ
ჯგუფში – 16 წელი, ხოლო ბინდიში, ახალ გვინეაში
– 18 წელი (Powers, Hauser & Kilner, 1989). მენარხე,
ჩვეულებრივ, იწყება მაშინ, როცა გოგონა თითქმის
ზრდასრულ ზომას აღწევს და მის სხეულს უკვე
გარკვეული ცხიმოვანი საფარი აქვს. საშუალო სი-
მაღლის გოგონებში, მენარხე როგორც წესი, მაშინ
იწყება, როცა მათი წონა დაახლოებით 100 ფუნტს
მიაღწევს (Frisch, 1988). გარდა ამისა, წინათ პუბერ-
ტატი უფრო გვიან იწყებოდა, ვიდრე ახლა (Tanner,
1998). მაგალითად, 1840-იან წლებში ამერიკელი
გოგონებისთვის პუბერტატის დადგომის საშუალო
ასაკად 16½ წელი იყო მიჩნეული. ამგვარი სეკულა-
რული ტენდენცია – სქესობრივი მომწიფების ასა-
კის გაახალგაზრდავების ისტორიული ტენდენცია,
ბევრ ინდუსტრიულ ქვეყანაში განხორციელდა.
იმისგან დამოუკიდებლად, თუ როდის იწყება
პირველი მენსტრუალური ციკლი, ის ინდივიდუა-
ლურია თითოეული გოგონას შემთხვევაში; ციკლი
ასევე ხშირად იცვლება თვიდან თვემდე. უმეტეს
შემთხვევაში დასაწყისისთვის მენსტრუალური
ციკლი არარეგულარულია და სრულყოფილი ოვუ-
ლაცია არ ხდება. თუმცა, სავსებით არაგონივრუ-
ლია, ასეთ შემთხვევაში გოგონა უნაყოფოდ ჩაით-
ვალოს (მოზარდთა ფეხმძიმობას ამ თავში მოგვია-
ნებით განვიხილავთ).
რადგანაც მენსტრუაციის დასაწყისი გოგონებ-
ში სქესობრივი მომწიფების მკაფიო ნიშანს წარ-
მოადგენს, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს
იმ ფაქტორების კვლევა, რომლებიც ხელს უწყობს
თუ აფერხებს სქესობრივი მომწიფების დაწყებას.
ცნობილია, რომ ამგვარი ფაქტორები ბიჭებზეც ზე-
მოქმედებს, თუმცა, მათი სქესობრივი მომწიფება
ნაკლებად თვალსაჩინოა და, შესაბამისად, რთუ-
ლია შესასწავლად. მნიშვნელოვანი ფაქტორები,
რომელიც მენსტრუაციის დაწყების დროზე ახდენს
გავლენას, არის კვება და ზოგადი ჯანმრთელობის
მდგომარეობა – ეს ფაქტორები შეადგენს იმ ძირი-
თად ძალებს, რომლებითაც აიხსნება სეკულარული
● [იხ. Development of Dating in Boys
Versus Girls on
MyDevelopmentLab.com-ზე
380 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ტენდენცია. მაგალითად, დაბალი სოციალურ-ეკო- რი ჯგუფები კულტურათა შორის სივრცეს ქმნის

ნომიკური წარმომავლობის მქონე გოგონები უფ-
რო გვიან მწიფდებიან (Dosoky & Amoudi, 1997). ეს
შესაძლოა, ღარიბი კვებით და ჯანდაცვის ნაკლე-
ბი ხელმისაწვდომობით იყოს განპირობებული. მე-
ნარხეს დადგომის ასაკი დაკავშირებულია სხეულ-
ზე ცხიმის დონესთან, თუმცა, ამ კავშირის ბუნება
დღეისთვის ნათელი არ არის (Bau, 2009; Sherar,
Baxter– Jones & Mirwald, 2007). გენეტიკა, სავარა-
უდოდ, მნიშვნელოვანი ფაქტორია: გოგონებს მე-
ნარხე ეწყებათ იმავე ასაკში, როგორც მათ დედებს
(Segal & Stohs, 2007). ფსიქოლოგიური ფაქტორე-
ბი ასევე მნიშვნელოვანია. მაგალითად, გოგონე-
ბი, რომლებიც იზრდებიან მხარდამჭერ ოჯახებში,
მიდრეკილნი არიან ნელი მომწიფებისკენ, განსა-
კუთრებით იმ შემთხვევაში, როცა მამასთან თბილი
და პოზიტიური ურთიერთობა აქვთ (Tither & Ellis,
2008). უდავოა, რომ ამგვარი ფაქტორების ურთი-
ერთქმედება განაპირობებს ერთი კულტურის და,
ასევე, აშშ-ში სუბკულტურების ფარგლებში მენარ-
ხეს დადგომის საშუალო ასაკის ვარიაციებს. ამერი-
კის შეერთებულ შტატებში მენარხეს დადგომის სა-
შუალო ასაკი თეთრკანიან გოგონებში ამჟამად 12½
წელია, აფრო-ამერიკელი და ლათინო-ამერიკელი
გოგონები კი განვითარების ამ ეტაპს 3-6 თვით გვი-
ან აღწევენ (Chumlea, et al., 2003; McDowell, Brody
& Hughes, 2007).
ზოგიერთი გოგონასთვის მენარხე პოზიტიური
მოვლენაა, ზოგისთვის – არა. ერთი კვლევის მიხედ-
ვით, მხოლოდ გოგონების 23%-ს აქვს ამ მოვლენის
მიმართ პოზიტიური ატიტუდები (Seiffge-Krenke,
1998). ეს იმიტომ, რომ მოზარდ გოგონათა თით-
ქმის ნახევარში მენსტრუაციას სპაზმი ახლავს თან.
წინამენსტრუალური დაძაბულობა ასევე ჩვეულებ-
რივი მოვლენაა და თან ახლავს გაღიზიანებადობა,
დეპრესია, ტირილი, მკერდის შესიება და ტკივილი,
თუმცა, ჩვეულებრივ, ყველა ამ სიმპტომის შემცი-
რება შესაძლებელია შესაბამისი მკურნალობით
(Goldman, 2007).
სხეულის ხატი
როგორც ზემოთ აღინიშნა, მოზარდები მუდ-
მივად აკვირდებიან თავიანთ ცვალებად სხეულს.
აქვს თუ არა მას სწორი ზომა და ფორმა? კოორდი-
ნირებულია ის თუ მოუქნელი? შეესაბამება თუ არა
კულტურაში მიღებულ იდეალებს?
მოზარდები წარმოადგენს ჯგუფს, რომელსაც
სოციოლოგები მარგინალურს უწოდებენ. ამგვა-
ან დომინანტური კულტურის პერიფერიაზეა გან-
თავსებული და, როგორც წესი, კონფორმულობის
ინტენსიურ მიდრეკილებას ავლენს. მოზარდები,
შესაძლოა, არატოლერანტულნი იყვნენ მიღებუ-
ლი ნორმიდან ნებისმიერი გადახრის მიმართ, ეს
შეიძლება იყოს სხეულის აგებულება (სიმსუქნე ან
სიგამხდრე), მომწიფების ხარისხი (ადრეული თუ
გვიანი მომწიფება), ან სხვა ნებისმიერი ნიშანი,
რომელსაც საკუთარი სხეულის ხატისთვის მნიშ-
ვნელოვნად მიიჩნევენ. ამგვარი არატოლერანტო-
ბის ჩამოყალიბებაში წვლილი მიუძღვის მასმედიას,
რომელიც წარმოადგენს სტერეოტიპულ ხატებს
მომხიბლავი ახალგაზრდებისა, რომელთაც მოზარ-
დობა აკნეს, მოუქნელობის და წონის პრობლემების
გარეშე გაიარეს. იმის გათვალისწინებით, რომ მო-
ზარდები განსაკუთრებით მგრძნობიარენი არიან
საკუთარი გარეგნობის მიმართ, განსვლა საკუთარ
ნაკლებად სრულყოფილ სხეულის ხატსა და მას-
მედიაში წარმოდგენილ იდეალებს შორის შფოთ-
ვასა და თავდაჯერებულობის ნაკლებობას იწვევს
(Birkeland, Melkevik, Holsen & Wold, 2012).
ზრუნვა სხეულის ხატზე. საშუალო ასაკის ბავ-
შვობაში ბავშვები იღებენ ინფორმაციას სხეულის
ფორმის, აგებულების არსებული იდეალების შე-
სახებ და საკუთარი სხეულის პროპორციებისა და
უნარების შესახებ იყალიბებენ წარმოდგენებს. მო-
ზარდები მუდმივად ადარებენ თავს საკუთარ თანა-
ტოლებს და განსაკუთრებით გულდასმით იკვლე-
ვენ საკუთარი სხეუ-
ვინ არიან ის საჯარო პი-
ლის ტიპს. ზოგიერთი როვნებები დღევანდელ
მოზარდი ინტენსიურ
კულტურაში, ვინც მისა-
დიეტას იწყებს, ხო-
ბაძია მოზარდებისთვის?
ლო ზოგი კი ფიზიკუ-
აქვთ თუ არა ამ ადამია-
რი ვარჯიშის მკაცრ
ნებს განსაკუთრებით სა-
რეჟიმზე გადადის. ბი-
სურველი ფიზიკური მახა-
ჭებისთვის უმნიშვნე-
სიათებლები?
ლოვანესი ფიზიკური
ზომა, სიმაღლე და ძალაა (Smolak & Stein, 2010).
გოგონებს კი აღელვებთ, არ გასუქდნენ ან არ გახ-
დნენ ზედმეტად (Ata, Ludden & Lally, 2007).
ისინი ფოკუსირებულნი არიან საკუთარ წონა-
ზე, რადგან აღელვებთ სოციალური შეფასება. ამი-
ტომ ნორმალური წონის მქონე, ან ხშირად გამხდა-
რი გოგონებიც მიიჩნევენ, რომ ჭარბი წონა აქვთ.
თუ ამგვარი მღელვარება უკიდურეს სახეს იღებს,
შესაძლოა სიმსუქნე ან ისეთი კვებითი დარღვევები
განვითარდეს, როგორებიცაა ნერვული ანორექ-

მარგინალური ჯგუფი ნერვული ანორექსია

ჯგუფები, რომლებიც კულტურათა
შორის სივრცეს ქმნის ან დომინანტური
კულტურის პერიფერიაზეა განთავსებული
და, როგორც წესი, კონფორმულობის
ინტენსიურ მიდრეკილებას ავლენს.
კვებითი აშლილობა, რომლისთვისაც
დამახასიათებელია მიუღწეველი
„სრულყოფილი“ სიგამხდრის აკვიატებული
იდეა. ჩვეულებრივ, ახასიათებს უკიდურესი
სიგამხდრე, რაც დიეტების შედეგია.
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10 381

აქტუალური საკითხები
დიეტა და ვარჯიში – ჯანსაღი ცხოვრების
წესის ჩამოყალიბება თუ კვებითი აშლილობა?

მ ცირეწლოვანი ბავშვებისგან განსხვავებით, რომლე-

ბიც უმეტესად გულგრილნი არიან საკუთარი სხეუ-
ლის ზრდისა და ცვლილებების მიმართ, მოზარდებს გან-
საკუთრებით აინტერესებთ, როგორ გამოიყურება მათი
სხეული, როგორც საკუთარი, ასევე სხვისი პოზიციიდან.
ისეთ კულტურულ ჯგუფებშიც კი, სადაც საკუთარ გა-
რეგნობაზე ზრუნვა მიღებული არ არის, მოზარდების
უმეტესობას აინტერესებს, როგორ გამოიყურება მათი
სხეული თანატოლებთან და მათ კულტურაში მიღებულ
იდეალიზებულ სხეულის ხატთან მიმართებით. ამერიკის ▲ ეს თინეიჯერი მოდელი გოგონები ელოდებიან მოდების ჩვენე-
შეერთებულ შტატებში მოზარდები მედიისგან მოწოდე- ბის დაწყებას. კონკურსში „იდეალური სხეულის ხატის“ შეხვედ-
ბული ახალგაზრდა მოდელების გავლენის ქვეშ ექცევი- რის მოლოდინის გამო, ზოგიერთი მათგანი თავს დიეტით იტან-
ან. ამ მოდელებს ლამაზი თმა, ქათქათა თეთრი კბილები, ჯავს და სერიოზულ ზიანს აყენებს საკუთარ სხეულს.
დახვეწილი აგებულება და სრულყოფილი სხეული აქვთ.
ლობისა და კვების ნაციონალური ექსპერტიზის კვლევის
სხეულის ზომა და ფორმა, ბუნებრივია, მემკვიდრეო-
მონაცემების მიხედვით (2007-2010 NHANES), რომლე-
ბის, დიეტის და ვარჯიშის გავლენას ექვემდებარება. მო-
ბიც ამერიკის შეერთებული შტატების ჯანმრთელობის
ზარდები ზოგჯერ მთლიანად მოცულნი არიან საკუთარი
სტატისტიკის ცენტრის მიერ იყო წარმოდგენილი, ამერი-
სხეულის ხატზე ფიქრით და ცდილობენ, კვების ჩვევები
კელი თინეიჯერების 18%-ზე მეტს ჭარბი წონა ჰქონდა.
და ფიზიკური აქტივობები წარმართონ ისე, რომ მიაღწი-
1976-დან 1980 წლამდე ეს პროცენტული მაჩვენებელი
ონ იდეალურთან მიახლოებულ სხეულის ხატს. როცა მო-
მხოლოდ 5%-ს შეადგენდა. ზოგიერთი ეთნიკური ჯგუფი
ზარდი ჯანსაღ, დაბალანსებულ დიეტას და შესაფერის
რისკ-ჯგუფს შეადგენს, როგორც ქვემოთ წარმოდგენილ
სავარჯშო პროგრამას ირჩევს, ამგვარი ძალისხმევა შეიძ-
ლება პოზიტიური იყოს. თუმცა, სხეულის ხატის მიმართ ცხრილშია ნაჩვენები. ცხოვრების სტილის ფაქტორები –
ზედმეტი ინტერესი ზოგიერთი მოზარდის შემთხვევაში, შემცირებული ფიზიკური აქტივობა, მაღალკალორიული
შესაძლოა, დესტრუქციული გახდეს და მოზარდი იმგვარ საკვები, ჭარბი ცხიმისა და ნახშირწყლების შემცველი
არაჯანსაღ ქცევამდე მიიყვანოს, რაც, სიმსუქნეს ან, მე- საკვები, უმოძრაო ცხოვრების სტილი – ამგვარ სოცია-
ორე მხრივ, კვებით აშლილობას იწვევს. რომელი ფაქ- ლურ ცვლილებას უწყობს ხელს.
ტორები განაპირობებს სიმსუქნესა და კვებით აშლილო- მეორე უკიდურესობაა ამერიკელი მოზარდების 10-
ბებს? 15%, ძირითადად, გოგონები (მაგრამ არა მხოლოდ),
სიმსუქნე მოზარდობის ასაკში სულ უფრო გავრცე- რომლებიც ქრონიკულ დიეტაზე არიან (Polivy, Herman,
ლებული პრობლემა ხდება ამერიკის შეერთებულ შტა- Mills & Wheeler, 2008). კვლევებით დადგინდა, რომ მო-
ტებსა და ბევრ სხვა ინდუსტრიულ ქვეყნებში. ჯანმრთე- ზარდი გოგონების ნახევარი და მოზარდი ბიჭების ერთი

ჭარბწონიანობის გავრცელება რასის/ეთნიკურობის მიხედვით, 12– დან 19-წლამდე ასაკში

სიმსუქნის პროცენტი: სიმსუქნის პროცენტი:

1988-1994 2007-2010
არალათინოამერიკელი 11.6 17.1
თეთრკანიანი ბიჭი
არალათინოამერიკელი 7.4 14.6
თეთრკანიანი გოგონა
არალათინოამერიკელი 10.7 21.2
შავკანიანი ბიჭი
არალათინოამერიკელი 13.2 27.1
შავკანიანი გოგონა
მექსიკელ-ამერიკელი ბიჭი 14.1 27.9
მექსიკელ-ამერიკელი გოგონა 9.2 18.0

წყარო: cdc (2011).

382 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
მეოთხედი გარკვეული ტიპის დიეტას იცავდნენ გასული
წლის განმავლობაში (Neumark-Sztainer, Wall, Larson,
Eisenberg & Loth, 2011). ერთ-ერთი კოლეჯის კამპუსის
მაცხოვრებელ ქალთა 90%-ზე მეტი ადასტურებს, რომ
უცდია საკუთარი წონის კონტროლი დიეტით (National
Association of Anorexia Nervosa, 2012), ეს შედეგი შეიძ-
ლება ამერიკის შეერთებული შტატების კამპუსების სიმ-
ბოლურ მაჩვენებლად მივიჩნიოთ.
100 000 მეტი ახალგაზრდა ამერიკის შეერთებულ
შტატებში, მოზარდობისას ან 20 წლამდე ასაკში, იტან-
ჯავს თავს შიმშილით და ნერვული ანორექსიის სიმპტო-
მებს ავლენს. სხვები ებრძვიან ნერვულ ბულიმიას – კვე-
ბითი აშლილობის სხვა ფორმას, რომელიც ხასიათდება
ჭამის შეტევებით და შემდეგ ორგანიზმის „გაწმენდით“,
ხელოვნური ღებინებით, კუჭის გასაწმენდი საშუალებე-
ბის მიღებით ან სხვა უკიდურესი მცდელობებით კალო-
რიული საკვების ეფექტის შესამცირებლად. ზოგიერთ
თინეიჯერს აღენიშნება მესამე, უფრო ფართო ფორმა
კვებითი აშლილობის, რომელიც მოიცავს ქრონიკულ დი-
ეტებს და წონის დაკარგვისა და მატების ფაზების მო-
ნაცვლეობას გულისხმობს (Eddy, Herzog & Zucker, 2011).
ანორექსია განსაკუთრებით სერიოზული პრობლე-
მაა, რადგან კვებასთან დაკავშირებულმა აკვიატებამ
და სიგამხდრემ, შესაძლოა, თვითპროვოცირებული შიმ-
შილობა გამოიწვიოს. მოზარდ გოგონათა 1% იტანჯე-
ბა ანორექსიით, ამ კვებითი აშლილობის მქონეთა 20%
კი იღუპება სხვადასხვა გართულებით, როგორებიცაა
სუიციდი და ორგანოს ფუნქციონირების უკმარისობა
(National Association of Anorexia Nervosa, 2012). ანორექ-
სიის მსგავსად, ასევე სერიოზული პრობლემაა ბულიმია,
რომელიც 10-ჯერ უფრო ხშირად გვხვდება ქალებში, მა-
მაკაცებთან შედარებით. ბულიმიით დაავადებულია ამე-
რიკელ ქალთა 4% და ხშირად რთულია მათი გამოვლენა,
რადგან ბულიმიით დაავადებულებს, ჩვეულებრივ, ნორ-
მალური წონა აქვთ და გადაჭარბებული ჭამისა და გაწ-
მენდის ქცევას მალავენ. (Chavez & Insel, 2007). ●
რატომ უვითარდება ზოგიერთ ახალგაზრდას კვე-
ბასთან დაკავშირებული დარღვევა? ორივე – ანორექ-
სიაც და ბულიმიაც სხეულის ხატის პრობლემებს უკავ-
შირდება, რომელიც გულისხმობს როგორც საკუთარი
სხეულის ხატის დამახინჯებულ აღქმას, ასევე იდეალური
სხეულის შესახებ არარეალისტურ წარმოდგენებს: საკუ-
თარ თავს, როგორც წესი, აღიქვამენ, როგორც მსუქანს,
მიუხედავად იმისა, რომ განსაკუთრებით ანორექსიის
შემთხვევაში, ზედმეტად გამხდრები, ხშირად საშიშად
გამხდრები არიან.
ბევრი მეცნიერი ამტკიცებს, რომ ქალის სიგამხდრის
კულტურა, აღიარებული როგორც სასურველი თანამედ-
როვე დასავლურ კულტურაში, შესაძლოა გენეტიკურად
მოწყვლად ახალგაზრდა ქალებში პრობლემის საფუძვე-
ლი გახდეს. პიროვნული ფაქტორები ასევე მნიშვნელო-
● [იხ. Anorexia Nervosa: Tamora. ● [იხ. Body Image and Eating Disorders
on MyDevelopmentLab.com-ზე on MyDevelopmentLab.com-ზე
ვან როლს ასრულებს კვებითი აშლილობების განვითა-
რებაში. ახალგაზრდები, რომლებიც მიდრეკილნი არიან
პერფექციონიზმისკენ, არიან მიღწევაზე ორიენტირე-
ბულნი და აქვთ კონტროლის მაღალი მოთხოვნილება,
მეტად ექვემდებარებიან კვებითი აშლილობების და მათ-
თან დაკავშირებული პრობლემების გაჩენის რისკს. მნიშ-
ვნელოვანია ცხოვრების სტილის არჩევანიც. ისინი, ვინც
დაძაბული ფიზიკური ვარჯიშით არის დაკავებული ან
სერიოზულ სპორტს მისდევს – განსაკუთრებით ტანმო-
ვარჯიშეები, მძლეოსნები, მოციგურავეები, მყვინთავები
და ბალერინები – განსაკუთრებით ექვემდებარებიან კვე-
ბითი აშლილობის რისკს (National Association of Anorexia
Nervosa, 2012). ასევე, რისკ-ჯგუფს შეადგენენ ისინი,
ვინც ხშირად იცავს დიეტას წონის კონტროლის მიზნით
(Goldschmidt, Wall, Loth, Le Grange & Neumark-Sztainer,
2012). ●
ბიოლოგიიური ფაქტორებიც მნიშვნელოვან როლს
ასრულებს კვებითი აშლილობების ჩამოყალიბებაში
(Racine, Root, Klump & Bulik, 2011). კვებითი აშლილობე-
ბის განვითარების ტენდენცია ვლინდება ისეთ ოჯახებ-
ში, რომლებშიც თავის ტვინში ნეიროტრანსმიტერული
სისტემების ფუნქციონირების დარღვევის გენეტიკური
წინასწარგანწყობა არის დადასტურებული (Chavez &
Insel, 2007; Polivy. Herman & Boivin, 2008). ნეიროტრან-
სმიტერი სეროტონინი, სავარაუდოდ, ჩართულია ამ პრო-
ცესში. განსაკუთრებით კაცებში, კვებითი აშლილობები
ასოცირებულია დეპრესიასთან – აშლილობასთან, რო-
მელიც ასევე სეროტონინის ნაკლებობას უკავშირდება
(Loth, Mond, Wall&Neumark-Sztainer. 2011). კვლევებით
დადასტურებულია, კორელაცია კვებით აშლილობებსა
და გუნება-განწყობილების ცვლილებებთან დაკავშირე-
ბულ აშლილობებს შორის, რაც ბიოქიმიური ფაქტორების
მონაწილეობას ასაბუთებს. ჰორმონებიც, ასევე, შესაძ-
ლებელია გარკვეულ როლს ასრულებდეს. ტესტოსტე-
რონი, რომელიც მოზარდ ბიჭებში მაღალი პროპორციით
არის წარმოდგენილი, ვიდრე გოგონებში, შეიძლება ამ-
გვარი აშლილობების განვითარების დაცვითი მექანიზ-
მის როლს ასრულებდეს.
კვებითი აშლილობის მიზეზის იდენტიფიკაცია ყო-
ველ ინდივიდუალურ შემთხვევაში ძალიან რთული ამო-
ცანაა. სხვადასხვა ფაქტორი ინდივიდზე განსხვავებუ-
ლი გზით და განსხვავებული ხარისხით ზემოქმედებს, ამ
ფაქტორთა ურთიერთქმედებაც კომპლექსურ ხასიათს
ატარებს. შესაბამისად, მკურნალობაც ინდივიდუალურ
შემთხვევაზე უნდა იყოს მორგებული. კულტურაში, სა-
დაც იდეალური სხეულის ფორმებს მუდმივად პროპაგან-
დას უწევენ, ძნელი წარმოსადგენი არ არის, თუ რამდე-
ნად დიდ ზეწოლას განიცდიან მოზარდები და მათთვის,
ვინც განსაკუთრებით მოწყვლადია, ეს ზეწოლა კვებითი
აშლილობის განვითარების საკმარის პირობად შეიძლება
იქცეს.
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
▲ერთი მიზეზი იმისა, თუ რატომ გრძნობენ გოგონები უფრო
მოწიფულად თავს თავიანთ ტოლ ვაჟებთან შედარებით, არის ის,
რომ ქალის სქესობრივი განვითარება ორი წლით ადრე იწყება,
ვიდრე მამაკაცისა.
სია – მიუღწეველი „სრულყოფილი“ სიგამხდრის
აკვიატებული იდეა და ნერვული ბულიმია, რომ-
ლისთვისაც დამახასიათებელია ზედმეტი ჭამა და
შემდეგ ხელოვნური ღებინება (იხ. მიმდინარე სა-
კითხები: დიეტა და ვარჯიში – ჯანსაღი ცხოვრების
წესის ჩამოყალიბება თუ კვებითი აშლილობა?).
მიუხედავად იმისა, რომ კვებითი აშლილობები
ნაკლებად გავრცელებულია მოზარდ ბიჭებში გო-
გონებთან შედარებით, ორივე ჯგუფი თანაბრად
ღელავს საკუთარ გარეგნობასა და სხეულის ფორ-
მებზე. განსაკუთრებით გავრცელებულია შფოთვა
კანის შესახებ: მოზარდთა ნახევარი უჩივის კანზე
მუწუკებსა და ფერიმჭამელებს. უმეტესობას სურს,
ასევე, შეიტანოს ერთი ან რამდენიმე ცვლილება
საკუთარ გარეგნობაში, თუმცა საკუთარი თავის
მიმართ ამგვარი გადამეტებული ყურადღება მცირ-
დება გვიან მოზარდობასა და ადრეულ მოზრდი-
ლობაში. ერთი ლონგიტუდური კვლევის მიხედვით,
საკუთარი სხეულის ხატით კმაყოფილების ხარისხი
გოგონებთან ყველაზე დაბალია 13 წლის, ხოლო ბი-
ჭებთან 15 წლის ასაკში, შემდეგ ის მუდმივად იზ-
რდება. მაგრამ მაინც, 11-დან 18 წლამდე ნებისმიერ
დროს, სხეულის ხატით კმაყოფილების ხარისხი გო-
გონებთან უფრო დაბალია, ვიდრე ბიჭებთან. გოგო-
ნების სხეულის ხატის ჩამოყალიბებაში შესაძლოა
დედებმა განსაკუთრებული წვლილი შეიტანონ.
მოზარდობის განმავლობაში გოგონების პოზიტიუ-
რი სხეულის ხატი პირდაპირ კორელაციაშია მათი
დედების პოზიტიური სხეულის ხატთან (Usmiani &
Daniluk, 1997).
ადრეული და გვიანი მომწიფება. როგორც
ზემოთ აღინიშნა, მოზარდობის დადგომასთან და-
ნერვული ბულიმია
კვებითი აშლილობა, რომლისთვისაც
დამახასიათებელია ზედმეტი ჭამა და
შემდეგ ხელოვნური ღებინება.
383
კავშირებული ჰორმონალური ცვლილებების ვარი-
აბელურობა დროის თვალსაზრისით, ორივე სქესის
წარმომადგენლებში ადრეულ ან გვიან მომწიფებას
განაპირობებს. მიუხედავად იმისა, რომ ბევრ თინე-
იჯერს საკუთარი მომწიფების ტემპის მიმართ სავ-
სებით პოზიტიური ატიტუდები აქვს (Pelletz, 1995),
არადროული მომწიფება, შესაძლოა პრობლემად
იქცეს. ეს განსაკუთრებით რეალისტურია ბიჭების
გვიანი მომწიფების შემთხვევაში.
რამდენადაც გოგონები საშუალოდ ბიჭებზე 2
წლით ადრე მწიფდებიან, გვიან მომწიფებული ბიჭი
ყველა მოზარდზე ბოლოს იწყებს ზრდის ნახტომს
და აღწევს პუბერტატს. ის, თავის თანატოლ ბი-
ჭებთან შედარებით, დაბალი და ნაკლებად დაკუნ-
თულია, რაც ხშირად უხერხულობას უქმნის სპორ-
ტულ შეჯიბრებებსა თუ სოციალურ სიტუაციებში.
სხვა ბავშვები და მოზრდილები მიდრეკილნი არიან.
აღიქვან ის, როგორც მცი- არჩევანის საშუალება
რეწლოვანი ბავშვი, თანა- რომ გქონოდათ, რო-
ტოლების წრეში ხშირად მელ ასაკს აირჩევდით
დაბალი სოციალური სტა- პუბერტატის ასაკად?
ტუსით სარგებლობენ და რატომ სწორედ ამ
მოზრდილები კი არაკომ- ასაკს?
პეტენტურად მიიჩნევენ
(BrackbillNevill, 1981). ამგვარი აღქმა, შესაძლოა,
თვითაღქმად გადაიქცეს და ბიჭებში ბავშვური და-
მოკიდებულება და მოუმწიფებელი ქცევა გამოიწ-
ვიოს. სხვა შემთხვევაში კი ზეკომპენსაციის მექა-
ნიზმის გავლენით, აგრესიული ქცევის გამოვლე-
ნის მიზეზი გახდეს (Graber, Seeley, Brooks-Gunn &
Lewinsohn, 2004).
მათგან განსხვავებით, ადრე მომწიფებული ბი-
ჭები თანატოლების წრეში სოციალური და სპორ-
ტული უპირატესობებით სარგებლობენ და პოზი-
ტიური თვითაღქმა უვითარდებათ (self-fulfilling
prophecy). თუმცა, ადრე მომწიფებაც შეიძლება
პრობლემად იქცეს; ჩვეულებრივ, ბავშვობაში ასათ-
ვისებელი მნიშვნელოვანი უნარების გამოტოვე-
ბა მოხდეს და მოზარდისგან ზრდასრული ქცევის
მოლოდინი მისთვის მძიმე ტვირთად გადაიქცეს
(Sussman, Dorn & Schiefelbein, 2003). მაგალითად,
ადრე მომწიფება ასოცირებულია ალკოჰოლის სა-
ზიანო გამოყენებასთან მოზარდობაში, რაც ნარ-
ჩუნდება ზრდასრულ ასაკშიც (Biehl, Natsuaki & Ge,
2007). ამრიგად, ადრე მომწიფება ბიჭებისთვის და-
კავშირებულია როგორც უპირატესობებთან, ასევე
არახელსაყრელ გარემოებებთან (Blumenthal, et al.,
2011; Reardon, Leen-Feldner,&Hayward, 2009).
ადრე მომწიფება იშვიათად არის მომგებია-
ნი გოგონებისთვის, განსაკუთრებით დასაწყისში
(Blumenthal, et al., 2011; DeRose, Shiyko, Foster &
Brooks-Gunn, 2011). ადრე მომწიფებული გოგონები
უფრო მაღლები და განვითარებულები არიან რო-
გორც თანატოლ გოგონებთან, ასევე თანატოლ ბი-
384 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
►ერთი და იმავე
ასაკის ორი ბიჭი
შესაძლოა პი-
როვნული განვი-
თარების მკვეთ-
რად განსხვავე-
ბულ საფეხურზე
იყვნენ, რაც მათ
საკუთარი სხეუ-
ლის ხატზე აისა-
ხება.
ჭებთან შედარებით. მათ ნაკლებად აქვთ შესაძლებ-
ლობა, საკუთარი ფიზიკური თუ ემოციური ცვლი-
ლებები განიხილონ მეგობრებთან. ისინი მნიშვნე-
ლოვანწილად მეტად განიცდიან მომწიფების გამო
ფსიქოლოგიურ დისტრესს (Ge, Conger & Elder,
1996) და თანატოლების მხრიდან დაცინვას. მათზე
უფროსი ბიჭები მათ ,,ადვილად მისაღწევად“ აღიქ-
ვამენ (Reynolds & Juvonen, 2011). ყველა ჩამოთ-
ვლილი ფაქტორის გათვალისწინებით, შესაძლოა
დავასკვნათ, რომ ადრე მომწიფება გოგონებთან
დაბალ თვითშეფასებასა და სხვა ფსიქოლოგიურ
პრობლემებს უკავშირდება, და ეს განსაკუთრებით
თვალსაჩინოა თეთრკანიან გოგონებთან. (DeRose,
Shiyko, Foster&Brooks-Gunn, 2011; Graber, Seeley,
Brooks-Gunn & Lewinsohn, 2004).
როგორც ადრე მომწიფებულმა ბიჭებმა, ასევე,
გოგონებმაც, თუ მათი მომწიფება მკვეთრად ადრე
8 ან 9 წლის ასაკში დაიწყო, ბავშვობის ასაკის მნიშ-
ვნელოვანი ცვლილებები შესაძლოა გამოტოვონ.
მათ ასევე შესაძლოა ადრეული სექსუალური ქცე-
ვა განახორციელონ: ორივე – ადრე მომწიფებული
გოგონებიც და ბიჭებიც, სექსუალურად აქტიურნი
ხდებიან უფრო ადრე, ვიდრე საშუალოდ მათი თა-
ნატოლები. ადრე მომწიფებული ბიჭების მსგავსად,
ადრე მომწიფებული გოგონებიც, მაღალ ფსიქო-
ლოგიურ სტრესს განიცდიან და მათი გვიან მომ-
წიფებული თანატოლებისგან განსხვავებით, დევი-
ანტური ქცევისკენ არიან მიდრეკილნი (Obeidallah,
Brennan, Brooks-Gunn&Earls, 2004; Sussman, Dorn
& Schiefelbein, 2003). თავდაპირველი შეგუების
რთული პერიოდის შემდეგ, ზოგიერთი გოგონას-
თვის ადრე მომწიფება საბოლოოდ, შესაძლოა, სა-
სარგებლო აღმოჩნდეს. მაგალითად, ისინი მეტად
მიმზიდველად მიიჩნევენ თავს, ვიდრე მათი ბავშვუ-
რი გარეგნობის მქონე მეგობრები და მეტი პოპუ-
ლარობით სარგებლობენ უფროსი ასაკის ბიჭებში.
გვიანი მომწიფებაც შესაძლოა მომგებიანი იყოს იმ
თვალსაზრისით, რომ გოგონების მომწიფების პე-
რიოდი ემთხვევა მათივე ასაკის ბიჭების მომწიფე-
ბის პერიოდს. ამის გამო ისინი უკეთეს პოზიციაში
არიან, რადგან შეუძლიათ მათივე ასაკის ბიჭების
ინტერესებისა და პრივილეგიების გაზიარება. ისი-
ნი ასევე მეტად პოპულარულნი არიან თანატოლი
ბიჭების წრეში, ვიდრე მათი ადრე მომწიფებული
მეგობრები.
მიუხედავად იმისა, როდის აღწევს ინდივიდი
სექსუალურ სიმწიფეს – ადრე თუ გვიან – პოზიტი-
ური თუ ნეგატიური სხეულის ხატით – ამ პერიოდის
დადგომას სექსუალურ პიროვნებად ჩამოყალიბე-
ბის გამოცდილებასთან დაკავშირებული გარკვე-
ული დამოკიდებულებები და შეფასებები ახლავს
თან. მიუხედავად იმისა, რომ თითოეული პიროვნე-
ბის გამოცდილება უნიკალურია, კულტურული მო-
ლოდინები და ნორმები მნიშვნელოვან როლს ასრუ-
ლებს სექსის შესახებ მოზარდის დამოკიდებულებე-
ბისა და სექსუალური ქცევის ჩამოყალიბებაში. შემ-
დეგ თავში განვიხილავთ გენდერულ იდენტობასა
და სექსუალურ პრაქტიკას მოზარდებში.
შეამოწმე შენი ცოდნა 10-2
1. ჩამოთვლილთაგან რომელ პერიოდში არის
ბიოლოგიური ცვლილებები უკიდურესად
სწრაფი?
ა. ფეტალურ პერიოდში; გ. ჩვილობაში;
ბ. საშუალო ბავშვობაში; დ. მოზარდობაში.
2. სქესობრივ მომწიფებას ეწოდება _______ .
3. მამაკაცის მთავარი სასქესო ჰორმონია _______ .
ქალის ორი მთავარი ჰორმონია ______ და _____ .
4. გოგონებში პირველი მენსტრუალური პერიოდის
დადგომას ეწოდება _______ .
5. მიგნებას, რომ ბევრ განვითარებულ ქვეყანაში
მოზარდები პუბერტატს აღწევენ უფრო ადრეულ
ასაკში, ვიდრე წინათ, ეწოდება _______.
6. საკუთარ სხეულის ხატთან მიმართებით
თინეიჯერი ბიჭები მეტად ღელავენ, რომ არიან __
_____, მაშინ, როცა თინეიჯერი გოგონები მეტად
განიცდიან თავიანთ _______ .
ა. მსუქნები; სიმაღლეს; გ. მაღლები; სიდაბლეს;
ბ. სუსტები; სიმსუქნეს; დ. მაღლები; სიმსუქნეს;
7. ვისთვის მეტად პრობლემატურია გვიან
მომწიფება – გოგონებისთვის თუ ბიჭებისთვის?
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
გენდერული იდენტობა და
სექსუალური პრაქტიკა
კროსკულტურული განსხვავებების შესახებ
რამდენიმე მეტად საინტერესო დოკუმენტი, რომ-
ლებიც კულტურული ანთროპოლოგების მიერაა
შექმნილი, გვიჩვენებს, როგორაა გამოხატული სექ-
სუალობა სხვადასხვა კულტურაში. ფართო ვარი-
აციების მიუხედავად, შეიძლება ითქვას, რომ სექ-
სუალობა მსოფლიოს ყველა კულტურის მნიშვნე-
ლოვანი ასპექტია. სექსუალური ქცევის სამართა-
ვად განვითარდა საგულდაგულოდ შემუშავებული
რიტუალები და მკაცრი სოციალური მოლოდინები,
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
ასევე დამოკიდებულებები, თუ როგორ, როდის და
ვისთან უნდა განხორციელდეს სექსუალური ქცევა
(Arnett, 2010a, 2012). მიუხედავად იმისა, რომ სექ-
სუალური ნორმებისა და ქცევის შესახებ კულტუ-
რული განსხვავებების განხილვა სცდება ამ ტექ-
სტის ფარგლებს, ჩვენ მიმოვიხილავთ, თუ რამდე-
ნად მკვეთრად შეიცვალა სოციალური დამოკიდე-
ბულებები ბოლო 50 წლის განმავლობაში აშშ-ში და
რა გავლენა იქონია ამ ცვლილებებმა თანამედროვე
ამერიკელი მოზარდების სექსუალურ ქცევასა და
დამოკიდებულებებზე.
სექსუალური პრაქტიკის ცვლილების
ექვსი დეკადა
მოლოდინები მოზარდის სექსუალურ ქცევას-
თან დაკავშირებით 1950-იან და 1960-იან წლებში
მნიშვნელოვნად განსხვავებული იყო, ვიდრე დღეს.
1960-იან წლებამდე ახალგაზრდების უმეტესო-
ბა ქორწინებამდე სექსს ამორალურად მიიჩნევდა,
თუმცა, თანატოლების ზეწოლით უფროსი ასაკის
მოზარდი ბიჭები ხშირად ცდილობდნენ სექსუა-
ლური გამოცდილების მიღებას ქორწინებამდე.
მათგან განსხვავებით, გოგონებს ქორწინებამდე
თავშეკავება მოეთხოვებოდათ. 1960-იანების ბო-
ლოს და 1970-იანი წლების დასაწყისში სექსუალუ-
რი დამოკიდებულებები მნიშვნელოვნად შეიცვალა,
ნაწილობრივ ჩასახვის საწინააღმდეგო საშუალე-
ბების გავრცელების გამო და ნაწილობრივ „თავი-
სუფალი სიყვარულის“ მოძრაობის გამო, რომელ-
საც ახლდა ვიეტნამის ომის და, ზოგადად, ხელი-
სუფლების წინააღმდეგ მიმართული საპროტესტო
აქციები. ამ პერიოდის მოზარდთა სექსუალური
ატიტუდების შესწავლამ აჩვენა (Sorenson, 1973),
რომ, თავდაპირველად, მოზარდთა უმრავლესო-
ბა ქორწინებამდე სექსს არ განიხილავდა როგორც
სწორს ან არასწორს, მაგრამ ამგვარ ურთიერთო-
ბას მისაღებად მიიჩნევდნენ, თუ გოგონასა და ბიჭს
ერთმანეთი უყვარდათ. უმრავლესობამ ასევე უარ-
ყო ტრადიციული ორმაგი სტანდარტი, რომელიც
სექსის თავისუფლებას მხოლოდ ბიჭებს აძლევდა,
ეს თემა ქალთა მოძრაობისა და ადამიანთა უფლე-
ბების დაცვის კამპანიის განხილვის საგნად იქცა.
თითქმის 70% დაეთანხმა აზრს, რომ არ არის აუცი-
ლებელი დაქორწინება იმისთვის, რომ ორ ადამიანს
ჰქონდეს სექსი ან იცხოვრონ ერთად. დაახლოებით
50%-მა გაამართლა სექსუალური ორიენტაცია, რო-
მელიც იმავე სქესის პარტნიორის მიმართ სექსუ-
ალური ლტოლვით არის განპირობებული. (მსჯე-
ორმაგი სექსუალური სტანდარტი
შეხედულება, რომლის მიხედვითაც
სექსუალური აქტივობა უფრო დასაშვებია
ბიჭებისთვის, ვიდრე გოგონებისთვის.
ერთსქესიანი ორიენტაცია
სექსუალური ლტოლვა იმავე სქესის მიმართ.
385
ლობა სექსუალური ორიენტაციის შესახებ მე-12
თავშია განხილული). მთლიანობაში, 1970-იანი
წლების დასაწყისში – შტატებში მოზარდთა დამო-
კიდებულებები მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა
მათი კონსერვატორი მშობლების დამოკიდებულე-
ბებისაგან.
1970-იანი წლების ბოლოს სექსუალური რევო-
ლუცია უკვე გაჩაღებული იყო. მრავალი კვლევა
აჩვენებდა სექსუალური ლიბერალიზაციის გაზ-
რდილ ტენდენციას, რომელიც მოზარდებს შორის
სექსუალური ქცევის
როგორ ფიქრობთ, რომელ-
გააქტიურებითა და
მა ფაქტორებმა განაპირო-
სოციალური ურთი-
ბა გოგონათა სექსუალური
ერთობების ცვლილე-
აქტივობის პროცენტული
ბით გამოიხატებოდა.
მაჩვენებლის მკვეთრი გაზ-
სა ზო გა დო ე ბის თვის
რდა 1940-იანი წლებიდან
მთლიანად, არა მხო-
1980-იან წლებამდე?
ლოდ ახალგაზრდე-
ბისთვის, მისაღები გახდა სექსუალური ქცევის
ფართო დიაპაზონი, მასტურბაციის, ერთსქესიანი
სექსუალური აქტივობის, ქორწინების გარეშე სექ-
სის ჩათვლით (Dreyer,1982). სექსუალურმა რევო-
ლუციამ უფრო მეტად გოგონების ქცევაზე იქონია
გავლენა, ვიდრე ბიჭების. ბიჭების სექსუალური
აქტივობის პროცენტული მაჩვენებელი 1940-იანი
წლებიდან 1970-იან წლებამდე უცვლელია, მაშინ
როცა 16 წლის გოგონების პროცენტული მაჩვენე-
ბელი, რომლებიც ქალწულობის დაკარგვის შესახებ
აკეთებდენენ განაცხადს, 1940 წლიდან 1970 წლამ-
დე 7%-დან 33%-მდე გაიზარდა, ხოლო 44%-მდე
1984 წლისთვის (Brooks-Gunn & Furstenberg, 1986).
1980 წლისთვის სექსუალური რევოლუციამ შე-
სუსტება დაიწყო. თუმცა, შედეგად დარჩა სექსუა-
ლობასთან დაკავშირებული ატიტუდების ფართო
დიაპაზონი, ზოგადად, ახალგაზრდები სექსუალურ
აქტივობასთან დაკავშირებით მეტად წინდახედუ-
ლები გახდნენ, და მონოგამობა – ან ყოველ შემ-
თხვევაში სერიული მონოგამობა, კვლავ მოდური
გახდა. მაგალითად, 1980-იანი წლებისთვის, მო-
ზარდების მნიშვნელოვანი ნაწილი 1960-იანი და
1970-იანი წლების სექსუალურ ურთთიერთობებს
აფასებდა, როგორც უპასუხისმგებლოს. კოლეჯის
სტუდენტებიც სექსუალური ურთიერთობის ნა-
ირგვარობას არასასურველად მიიჩნევდნენ (Leo,
1984; Robinson & Jedlicka, 1982). 1980-იანი წლე-
ბის ბოლოსთვის სექსუალური საკითხების მიმართ
კონსერვატული დამოკიდებულების ტენდენცია შე-
ნარჩუნდა (Murstein, Chalpin, Heard & Vyse, 1989).
მიუხედავად იმისა, რომ ახალგაზრდები სექსს სა-
სიყვარულო რომანის მთავარ ნაწილად მიიჩნევ-
დნენ, როგორც წესი, შემთხვევითი სექსუალუ-
რი ურთიერთობების მომხრე არ იყვენენ (Abler &
Sedlacek,1989). ატიტუდები ერთსქესიანი სექსუ-
ალური ორიენტაციისა და ერთსქესიანთა სექსუა-
386 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ლური აქტივობის შესახებ ასევე უფრო ნეგატიური
გახდა და კონსერვატული ღირებულებებისკენ დაბ-
რუნებაში აისახა (Williams & Jacoby, 1989).
1990-იანი წლებისა და 21-ე საუკუნის პირველი
ათწლეულის განმავლობაში აშშ-ში სექსუალობას-
თან დაკავშირებული კულტურული ღირებულე-
ბები სტაბილიზებას განიცდის, რაც ნაწილობრივ
განპირობებულია სექსუალური რევოლუციის დამ-
წყებთა დაბერებით, ხოლო ნაწილობრივ კი შიდსის
ეპიდემიის გამო სექსუალური განათლების მიმართ
გაზრდილი ყურადღებით. ფაქტობრივად, შეიძლე-
ბა ითქვას, რომ ახალგაზრდები დღეს მეტად კონ-
სერვატულები არიან, ვიდრე მათი მშობლები, მაგა-
ლითად, 1991 წელს მაღალი კლასის მოსწავლეთა
37,5% აცხადებდა, რომ იყო სექსუალურად აქტი-
ური, 2011 წელს კი ეს მაჩვენებელი 33,7%-ს შეად-
გენდა (CDC, 2011k). მსგავსად ამისა, 1991 წელს
მაღალი კლასის მოსწავლეთა 54,1% აღიარებდა,
რომ ერთხელ მაინც ჰქონდა სექსუალური გამოც-
დილება, მაშინ როცა 20 წლით გვიან ეს მაჩვენებე-
ლი 46%-მდე შემცირდა (სტატისტიკის ეროვნული
ცენტრი [NCHS], 2011d). მიუხედავად იმისა, რომ
დღეისთვის მრავალფეროვანი მოლოდინები არსე-
ბობს როგორც მოზარდის, ასევე მოზრდილის სა-
თანადო სექსუალური ცხოვრების შესახებ, უმეტე-
სობა აღიარებს, რომ მოზარდი უნდა გახდეს სექსუ-
ალურად აქტიური გარკვეულ დროს და უკეთესია,
თუ ეს ქორწინებამდე მოხდება. მონაცემები ადას-
ტურებს, რომ 2009 წელს სექსუალურად აქტიური
იყო მეცხრეკლასელთა ერთი მესამედი, ხოლო მე-
თორმეტეკლასელთა ორი მესამედი (NCHS, 2011d;
იხ. სურათი 10-3).
მიუხედავად იმისა, თუ რომელი თაობის წარმო-
მადგენელია მოზარდი, სექსუალობა მისი ბიოლო-
გიური თავისებურებაა, რომელიც თვითკონცეფ-
ციის მნიშვნელოვან კომპონენტს წარმოადგენს.
მოზარდები იყალიბებენ ახალ იდენტობას, რომელ-
შიც ინტეგრირებულია მათი მამაკაცურობა თუ
ქალურობა. გარდა ამისა, გენდერული იდენტობა
მოიცავს არა მარტო ბიოლოგიურ მოცემულობას,
არამედ ურთიერთობას მეგობრებთან, ოჯახთან,
საზოგადოებასთან. მნიშვნელოვანია, გავიხსენოთ,
რომ სექსუალური ქცევა ხორციელდება სხვადას-
ხვა ტიპის ურთიერთობის კონტექსტში – ეს შეიძ-
ლება იყოს რომანტიკული, შემთხვევითი, მანიპუ-
ლატორული, ან შემეცნებითი ტიპის ურთიერთობა.
მოზარდებმა უნდა ააგონ იმგვარი „გენდერული
სცენარი“, რომელიც არა მარტო ქალისა და მამაკა-
ცის კონცეპტს, არამედ მათ, როგორც სექსუალური
არსების, თავისებურებებს ითვალისწინებს.
აშშ-სა და სხვა განვითარებულ ქვეყნებში სოცი-
ალური დამოკიდებულებები სექსის შესახებ მშობ-
ლების, სკოლისა და რელიგიის გავლენას ექვემდე-
ბარება და, შესაბამისად, მოზარდის სექსუალური
პროცენტები
კაცები
ქალები
IX კლასი X კლასი XI კლასი XII კლასი
სურათი 10-3. სექსუალური გამოცდილების მქონე მაღალი კლასის
მოსწავლეების პროცენტული განაწილება სქესის მიხედვით, 2009 წ.
წყარო: ცხრილი 67, „ჯანმრთელობისთვის სარისკო ქცევები
IX-XII კლესების მოსწავლეებში, სქესის, კლასის, რასისა და
ლათინოამერიკული წარმოშობის მიხედვით: აშშ, 1991-2009 წ.
ჯანმრთელობის სფერო, აშშ, 2011, ჯანმრთელობის სტატისტიკის
ეროვნული ცენტრი, Hyattsville, MD: ავტორი.
ქცევის პრაქტიკას, როგორც წესი, მკაცრად განიხი-
ლავს. მიუხედავად ამისა, მედია ხშირად ახალისებს
ლმობიერ დამოკიდებულებას და მოზარდთა უმრავ-
ლესობამ კარგად იცის სექსუალობასთან დაკავ-
შირებული პრობლემები. ეს კონკურენტული პერ-
სპექტივები მოზარდში ფსიქოლოგიურ კონფლიქტს
განაპირობებს – ის ცდილობს, საკუთარი სექსუა-
ლური სურვილები კულტურულ მოლოდინებს და-
უქვემდებაროს და თავი შეიკავოს (Crockett, Raffaelli
& Moilanen, 2003; Crockett & Silbereisen, 2000).
ფაქტორები, რომლებიც ადრეულ სექსუალურ
ურთიერთობას განაპირობებს
მიუხედავად იმისა, რომ სექსუალური ქცევის
მიმართ დამოკიდებულება აშშ-ში დღეს მეტად კონ-
სერვატულია, ვიდრე 1970-იან წლებში, მოზარდები
აგრძელებენ მაღალ სექსუალურ აქტივობას. ასაკი,
როცა მათ პირველად აქვთ სექსი, ვარირებს სქესისა
და ეთნიკური ჯგუფის მიხედვით. მაგალითად, 2009
წელს მეცხრეკლასელ გოგონათა 29% და ვაჟების
34% აცხადებდა, რომ იყო სექსუალურად აქტიური.
თუმცა, სქესობრივი განსხვავების შებრუნებული
სურათია წარმოდგენილი მეთორმეტეკლასელებში
– გოგონათა 65% და ვაჟების 60% აცხადებდა, რომ
იყო სექსუალურად აქტიური (CDC, 2011m). დღეის-
თვის, სექსუალური აქტივობის მიხედვით განსხვა-
ვება მეტად ცხადია ეთნიკური ჯგუფების, ვიდრე
სქესის მიხედვით. სექსუალური აქტივობა ბევრად
უფრო ადრე იწყება შავკანიან მოზარდ გოგონებსა
და ვაჟებში, ასევე, ლათინოამერიკელ მოზარდ ბი-
ჭებში (იხ. სურათი 10-4). ●
სექსუალური აქტივობა დაკავშირებულია მო-
ზარდის ოჯახურ მდგომარეობასთანაც. მაგალი-
● [იხ. Adolescent Sexual Behavior
on MyDevelopmentLab.com-ზე
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
თად, მოზარდი გოგონები და ვაჟები სრული (ორ-
მშობლიანი) ოჯახებიდან, შედარებით გვიან იწყე-
ბენ სექსუალურ აქტივობას, ვიდრე არასრული (ერ-
თმშობლიანი) ოჯახის მქონე მოზარდები (Crockett
პროცენტები
& Silbereisen, 2003; Zimmer-Gembeck & Helfand,
2008). მრავალი კვლევა ადასტურებს მშობელი-ბავ-
შვის ურთიერთობის მნიშვნელობას. სექსუალურად
აქტიური მოზარდები აცხადებენ, რომ მათ მშობ-
ლებთან კომუნიკაციის დეფიციტი აქვთ. ამისგან
განსხვავებით, მშობელი-შვილის კარგი ურთიერ-
თობა კორელაციაშია მოზარდის სექსუალურ თავ-
შეკავებასა და უსაფრთხო სექსუალურ პრაქტი-
კასთან (Aspey et al., 2007; Deptula & Henry, 2010).
თუმცა, მშობელი-შვილის კარგი ურთიერთობა არ
გამორიცხავს სექსში ექსპერიმენტირებას. თანა-
ტოლების დამოკიდებულებები სექსის შესახებ,
ასევე, ძალიან მნიშვნელოვან როლს ასრულებს
(Dishion, Ha, Nijmegen & Veronneau, 2012; Hampton,
McWatters, Jeffery & Smith, 2005). თუ თანატოლები
სარისკო სექსუალურ ქცევას ახორციელებენ, ეს
ხშირად ქმნის სიტუაციას, სადაც კონფორმულობაა
მოსალოდნელი და იზრდება მათი პოპულარობა,
ვინც სექსუალურად აქტიურია (Moilanen, Crockett,
Raffaelli,& Jones, 2010; Prinstein, Meade&Cohen,
2003).
როგორც ზემოთ აღინიშნა, სქესობრივი მომწი-
ფების დადგომის ასაკი ასევე ახდენს გავლენას სექ-
სუალურ აქტივობაზე. ადრე მომწიფების შემთხვე-
ვაში სექსუალურ აქტივობას ადრე იწყებენ, ვიდრე
ისინი, ვინც გვიან აღწევს სექსუალურ სიმწიფეს
(Miller, Norton, Fan & Christopherson, 1998; Zimmer-
Gembeck & Helfand, 2008). ამასთან, მიუხედავად
იმისა, როდის და რატომ ხდება, ადრეული სექსუ-
ალური აქტივობა, განსკუთრებით ბიჭებში, დაკავ-
შირებულია სხვა სარისკო ქცევებთან, როგორები-
ცაა ნარკოტიკების მოხმარება და დელინკვენტობა
(Bersamin, Walker, Fisher & Grube, 2006; Lohman &
Billings, 2008). ●
მოზარდის სექსუალური ქცევის შედეგები
სექსუალურ რევოლუციას და გაზრდილ სექსუ-
ალურ აქტივობას მოზარდებში ბევრი პრობლემა
ახლავს თან. ერთ-ერთი მეტად სერიოზული პრობ-
ლემაა სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებები,
ხშირად ეპიდემიის სახით (იხ. თავი 12). ყოველწლი-
ურად აშშ-ში სქესობრივი გზით გადამდები დაა-
ვადებების დაახლოებით 19 მილიონი ახალი შემ-
თხვევის დიაგნოსტირება ხდება, მათგან თითქმის
ნახევარი მოზარდია. 24 წლის ასაკისთვის, სექსუ-
ალურად აქტიურ ახალგაზრდათა ერთ მესამედს
აღენიშნება სქესობრივი გზით გადამდები ერთი ან
● [იხ. Dating in Adolescence
on MyDevelopmentLab.com-ზე
387
კაცები
ქალები
თეთრკანიანები შავკანიანები/ ლათინო-
აფროამერიკელები ამერიკელები
სურათი 10-4 სექსუალური გამოცდილების მქონე მაღალი კლასის
მოსწავლეების პროცენტული განაწილება რასობრივი/ეთნიკური
მიკუთვნებულობის მიხედვით, 2009 წ.
წყარო: ცხრილი 67, „ჯანმრთელობისთვის სარისკო ქცევები IX-XII
კლესების მოსწავლეებში, სქესის, კლასის, რასისა და ესპანური
წარმოშობის მიხედვით: აშშ, 1991–2009 წ. ჯანმრთელობის სფე-
რო, აშშ, 2011, ჯანმრთელობის სტატისტიკის ეროვნული ცენტრი,
Hyattsville, MD: ავტორი.
რამდენიმე დაავადება (CDC, 2010). მიუხედავად
იმისა, რომ შეფასება ძალიან რთულია, მკვლევრებს
მიაჩნიათ, რომ სექსუა-
რატომ არ არის ეფექ-
ლურად აქტიურ ამერი-
ტიანი სქესობრივად გა-
კელ მოზარდთა 20%
დამდები დაავადებების
შესაძლოა სქესობრივი
რისკის შესახებ არსებუ-
გზით გადამდები დაა-
ლი საგანმანათლებლო
ვადებით იყოს დაავა-
პროგრამები? რა უნდა
დებული (DiClemente &
გაკეთდეს იმისათვის,
Crosby, 2003). მოზარ-
რომ მათი ეფექტიანობა
დებში განსაკუთრებით
გაიზარდოს მოზარდთა
გავრცელებულია გე-
პოპულაციაში?
ნიტალური ჰერპესი და
ქლამიდია, რომლითაც უფრო ხშირად ავადდებიან
გოგონები, ვიდრე ვაჟები (CDC, 2011k). ორივე ეს
დაავადება სერიოზულ ზიანს აყენებს ქალის რეპ-
როდუქციულ სისტემას, ზრდის უნაყოფობისა და
საშვილოსნოს გარე ორსულობის რისკს. საბედნიე-
როდ, ეს დაავადებები და უმეტესობა სქესობრივად
გადამდები დაავადებებისა, ზუსტი და დროული დი-
აგნოზის შემთხვევაში, განკურნებადია.
გამონაკლისია, რა თქმა უნდა, შიდსი – დაავა-
დება, რომელიც გამოწვეულია ადამიანის შეძენი-
ლი იმუნოდეფიციტის ვირუსით დაინფიცირებით.
დღეისთვის ანტირეტროვირუსული პრეპარატებით
მკურნალობის შედეგად შიდსი შეიძლება გარკვეუ-
ლი დროით შეჩერდეს, თუმცა საბოლოოდ განკურ-
ნებადი არ არის. უმეტესად შიდსის დიაგნოსტი-
რება ზრდასრულების შემთხვევაში ხდება, თუმცა
ბავშვებისა და მოზარდების დიაგნოსტირების შემ-
თხვევებიც არსებობს. ოფიციალური მონაცემების
მიხედვით, შიდსის დიაგნოზის მქონე ადამიანთა 5%
აშშ-ში 13-დან 24 წლამდე ასაკისაა. თუმცა, შეგვიძ-
ლია ვივარაუდოთ, რომ ეს მაჩვენებლები სინამდვი-
ლეს არ ასახავს და დაბალია, რადგან დაავადების
388 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
დასაწყისში სიმპტომების გამოვლენამდე ხშირად
თვეები ან წლებია საჭირო და ხშირად ზოგიერთმა
მოზარდმა, რომელიც დაავადებულია, არ იცის,
რომ ვირუსის მატარებელია. მიუხედავად ამისა,
2009 წელს, იმავე ასაკობრივ კატეგორიაში, 2600
ახალი შემთხვევა იყო დიაგნოსტირებული, მათგან
უმეტესად მამაკაცები იყვნენ. სამწუხაროდ, მიუხე-
დავად იმისა, რომ 1993-დან 1998 წლამდე შიდსის
დიაგნოზის შემთხვევები შემცირდა, ამ დროიდან
მოყოლებული ყოველწლიურად იზრდება ამ დიაგ-
ნოზის მქონე მოზარდების რაოდენობა. მოზარდებ-
ში შიდსის ინფექციის შემთხვევების ზრდა ამ დაავა-
დების შესახებ ინფორმაციის ნაკლებობის შედეგი
არ არის. მოზარდებმა, რომლებიც სექსუალურად
აქტიურები არიან, როგორც წესი, იციან შიდსით
დაინფიცირების რისკის შესახებ. (CDC, 2011l). ●
სქესობრივად გადამდები დაავადებებისა და და-
უგეგმავი ორსულობის რისკი მაღალია მოზარდებ-
სა და ადრეული ასაკის მოზრდილებში. 2010 წელს
15-დან 19 წლამდე გოგონების 3,4%-მა იმშობია-
რა, ხოლო 20-დან 24 წლამდე – გოგონების 9%-მა
(Hamilton, Martin & Ventura, 2011), ამ შემთხვევათა
უმეტესობა დაუგეგმავი ორსულობის შედეგი იყო.
ცხადია, ორსულობათა მაჩვენებელი აბორტები-
სა და შეწყვეტილი ორსულობის გამო რამდენადმე
მაღალია, ვიდრე ეს მშობიარობათა რაოდენობაშია
ასახული, მაგრამ ორივე შემთხვევათა მაჩვენებე-
ლი მოზარდებში უფრო მაღალია, ვიდრე უფროსი
ასაკის დედებში. დღეისათვის, ორსულ მოზარდთა
ნახევარზე მცირედით მეტი აჩენს ბავშვს, დაახ-
ლოებით ერთი მეოთხედი (26%) აბორტს იკეთებს,
ხოლო დაახლოებით მეხუთედი (20%) კი შეწყვე-
ტილ ორსულობათა რიცხვს მიეკუთვნება (Ventura,
Curtin & Abma, 2012). აღნიშნული სტატისტიკის მი-
ხედვით, ორსულობის მაჩვენებელი დღეისთვის 15-
დან 19 წლამდე გოგონებში დაახლოებით 7-8%-ია,
ხოლო 20-დან 24 წლამდე ახალგაზრდა ქალებში კი
– 16 % .
მოზარდთა ორსულობის საკითხის უკეთ გასა-
გებად მნიშვნელოვანია კულტურული ფაქტორების
გათვალისწინება. 15-დან 17 წლამდე მოზარდებ-
ში ორსულობის შესწავლისას ორი მნიშვნელოვანი
ტენდენცია გამოიკვეთა (იხ. სურათი 10-5). პირ-
ველი ეს არის სხვადასხვა რასობრივი/ეთნიკური
მიკუთვნებულობის გოგონებში მშობიარობის მაჩ-
ვენებლის მნიშვნელოვანი განსხვავებულობა. მა-
გალითად, მშობიარობის მაჩვენებელი ყოველ 1000
ქალზე შესაბამის ასაკობრივ კატეგორიაში შავკანი-
ან და ლათინოამერიკელ მოზარდებში გაცილებით
მაღალია, ვიდრე აზიური წარმოშობის ამერიკელ
მოზარდებში. თეთრკანიანი და ადგილობრივი ამე-
● [იხ. Sexually Transmissible Infections: Ken, STI Counselor
on MyDevelopmentLab.com-ზე
რიკელების შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი აღნიშნუ-
ლი დიაპაზონის შუაშია. მეორე ტენდენციის მიხედ-
ვით კი 30 წლის წინ მშობიარობის მაჩვენებელი ყვე-
ლა ჯგუფისთვის მკვეთრად მაღალი იყო. ამერიკე-
ლი თინეიჯერებისთვის მშობიარობის მაჩვენებელი
1990 წლისთვის აღწევს პიკს. ამ დროიდან მოყო-
ლებული 15-დან 17 წლამდე ასაკის მოზარდებში ეს
მაჩვენებელი მკვეთრად იკლებს, განსაკუთრებით
შავკანიანი და ლათინო-ამერიკელი მოზარდების
შემთხვევაში. რა ფაქტორები ზემოქმედებს მოზარ-
დებისა და ადრეული ასაკის მოზრდილების სექსუ-
ალურ ქცევაზე?
რატომ ორსულდებიან თინეიჯერები. მიუხე-
დავად იმისა, რომ სექსუალური აქტივობის მაჩვე-
ნებელი ამერიკაში დაახლოებით იგივეა, რაც უმ-
რავლესობა დასავლეთ ევროპულ ქვეყანაში, ორსუ-
ლობის მაჩვენებელი აქ ბევრად დაბალია (Central
Intelligence Agency, 2012). რატომ ორსულდება ამ-
დენი მოზარდი გოგონა ამერიკაში? როგორც ჩანს,
ისინი ნაკლებად იყენებენ კონტრაცეპტივებს.
თუმცა, დღეს უფრო მეტი თინეიჯერი იყენებს
კონტრაცეპტივს, ვიდრე 1990-იან წლებში, მაინც
რჩება მოზარდთა მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომ-
ლებიც სექსის დროს თავს არ იცავენ. პროცენტუ-
ლად, მოზარდ გოგონათა 22% და მოზარდ ვაჟთა
15% პირველი სექსის დროს კონტრაცეპტივს არ
იყენებს (Martinez, Copen & Abma, 2011). მოზარ-
დების უმეტესობამ იცის რეპროდუქციის შესახებ.
სავარაუდოდ, ახალბედობის გამო ისინი ღელავენ,
რომ პარტნიორს უხერხულობა არ შეუქმნან. ზოგი-
ერთი მათგანი ამბივალენტურია საკუთარი ქცევის
მიმართ. სხვებს პასიური პოზიცია აქვთ პარტნი-
ორის კაპრიზების მიმართ. გარდა ამისა, მოზარდ
გოგონათა 7% აცხადებს, რომ მათი პირველი სექ-
სი ძალადობის შედეგი იყო, ხოლო 11% აცხადებს,
რომ მათი პირველი სექსი ნებაყოფლობითი, მაგრამ
„არასასურველი იყო“, გოგონათა თითქმის ნახევა-
რი ფიქრობს, რომ პირველი სექსის დროს ჰქონდათ
,,გაურკვეველი განცდა“, არ იცოდნენ, უნდოდათ
თუ არ უნდოდათ, რომ ეს მომხდარიყო. (Marinez,
Copen & Abma, 2011). აღნიშნული გარემოებების
გათვალისწინებით, როგორც წესი, შობადობის
კონტროლი არც კი განიხილება (Crockett, et al.,
2003). საბოლოოდ, მოზარდ გოგონათა 41%-მა და
მოზარდ ვაჟთა 63%-მა პირველი სექსუალური გა-
მოცდილება მათივე სურვილით მიიღო.
ამგვარად, ორმაგი სექსუალური სტანდარტი
განსაზღვრულ როლს ასრულებს მოზარდის შემ-
დგომ სექსუალურ გამოცდილებაშიც. ტრადიციუ-
ლი ღირებულებების მქონე მოზარდები, როგორც
გოგონები, ასევე ვაჟები, მიდრეკილნი არინ, სექსის
დროს ინიციატორებად მამაკაცები განიხილონ, ხო-
ლო ქალები კი საზღვრების დამწესებლებად. მაგა-
ლითად, პირველი სექსის დროს ვაჟები უფრო ხში-
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10 389

როცა იაპონიასა და კორეა-

ში ეს მაჩვენებელი მხოლოდ
1%-ია (Central Intelligence
მშობიარობის მაჩვენებელი (1000 ქალზე)

თეთრკანიანები
Agency, 2012; Miller, Norton,
შავკანიანები
Fan&Christopherson, 2003).
ამერიკის ინდიელები/
ალასკას მკვიდრნი
სოციალური მხარდაჭერის
თვალსაზრისით, აშშ-ში, წა-
აზიელები/წყნარი
ოკეანის კუნძულების რსულთან შედარებით, დღეს
მკვიდრნი
ლათინოამერიკელები
ნაკლები სოციალური სტიგმა
ყველა რასა/
და მეტი ფორმალური მხარ-
ეთნოსი დაჭერა არსებობს თინეი-
ჯერებისთვის, რომლებმაც
ქორწინების გარეშე გააჩინეს
ბავშვი. ნაცვლად იმისა, რომ
ორსული მოზარდი სკოლი-
სურათი 10-5. მშობიარობის მაჩვენებელი 15-დან 17 წლამდე მოზარდებში რასობრივი/ეთნიკური
მიკუთვნებულობის მიხედვით, 4 დეკადა, 1970- 2010 წ. დან გარიცხონ, როგორც ეს
წყარო: “Births: Final data for 2009,” by J. A. Martin, Brooks-Gunn, Klebanov, Buka, & McCormick, 2011, 1960-იან და 1970-იან წლებში
National-Vital Statistics Reports, 60(1); and “Births: Preliminary data for 2010,” by B. E. Hamilton,
J. A. Martin, & S. J. Ventura, National Vital Statistics Reports, 60(2). Both reports are published ხდებოდა, უმეტესობა სასკო-
by the Centers for Disease Control and Prevention. ლო სისტემაში დღეს არსე-
ბობს სპეციალური დამხმარე
რად იყენებენ კონტრაცეპტივს, ვიდრე გოგონები: პროგრამები ახალგაზრდა დედებისთვის განათლე-
მოზარდი ვაჟების მხოლოდ 15% არის წარუმატებე- ბის დასამთავრებლად. არსებობს ასევე სახელმწი-
ლი კონტრაცეპციის გამოყენების დროს, მაშინ, რო- ფო პროგრამები, რომლებიც ახალგაზრდა დედებს
ცა ეს მაჩვენებელი გოგონებთან 22%-ია (Martinez, გარკვეულ ფინანსურ დანახარჯებს უნაზღაურებს,
Copen & Abma, 2011). ისინი ასევე მხარდაჭერას იღებენ მათივე ოჯახები-
როგორც ზემოთ აღინიშნა, თინეიჯერთა ორსუ- სა და ბავშვის მამის მხრიდანაც. მიუხედავად ამისა,
ლობისა და მშობიარობის მაჩვენებელი დაახლოე- ბავშვის გაჩენა ადრეულ ცხოვრებაში, მშობლების-
ბით 1992 წლიდან იკლებს (Martin, Brooks– Gunn, თვის ადაპტაციის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვან
Klebanov, Buka&McCormick, 2011). როგორც სუ- ცვლილებებს უკავშირდება და ნაკლებად არის და-
რათი 10-5-დან ჩანს, 1992 წლიდან მშობიარობის მოკიდებული იმაზე, სასურველი ორსულობა იყო ეს
მაჩვენებელი ყველა ეთნიკურ ჯგუფში მკვეთრად თუ არა. ●
ეცემა. ეს, სავარაუდოდ, რამდენიმე ფაქტორის
ადრეული მშობლობის შედეგები. რა გავლენა
ზემოქმედების შედეგია. მაგალითად, დღეს თინეი-
აქვს ადრეულ მშობლობას ამერიკელი თინეიჯერის
ჯერები ხშირად იყენებენ პრეზერვატივს, რაც, ნა-
შემდგომ განვითარებაზე? ეკონომიკურად, შედე-
წილობრივ, შიდსის შესახებ ინფორმაციის მიღების
გები ხშირად დამანგრეველია. თინეიჯერი დედე-
შედეგია. გარდა ამისა, ფართომასშტაბიანი საგან-
ბი იძულებულნი არიან დროზე ადრე დაამთავრონ
მანათლებლო პროგრამები დაეხმარა მოზარდებს,
სკოლა და იმუშაონ დაბალანაზღაურებად სამუშა-
გადაეხედათ საკუთარი ქცევები და ნაადრევი მშობ-
ოზე, ან შესაძლებელია დამოკიდებული გახდნენ
ლობის შედეგებზე დაფიქრებულიყვნენ. მეტად პა-
სახელმწიფოს მხარდაჭერაზე. ზეწოლის შედეგად,
სუხისმგებლიანი სექსუალური ქცევის მოჭარბებას
თავიანთი ახალი ოჯახის მხარდასაჭერად, თინეი-
გაზრდილმა საზოგადოებრივმა ყურადღებამაც შე-
ჯერი მამებიც ხშირად ტოვებენ სკოლას და არაკ-
უწყო ხელი.
ვალიფიციურ, დაბალანაზღაურებად სამუშაოზე
კულტურა, რა თქმა უნდა, ძალიან მნიშვნე-
ეწყობიან. როცა თინეიჯერი მშობლები დაუგეგ-
ლოვანი დეტერმინანტია არა მარტო სათანადო მავი ორსულობის გამო ქორწინდებიან, ხშირად ეს
სექსუალური ქცევის განსაზღვრების თვალსაზ- ქორწინება კონფლიქტებს მოიცავს და დაშორებით
რისით, არამედ იმ მხრივაც, თუ როგორი დამო- სრულდება. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი
კიდებულება ყალიბდება იმ ადამიანების მიმართ, ადრეული ქორწინება ბედნიერი და ხანგრძლივია,
ვინც სექსუალურად აქტიურია. აქვე უნდა აღინიშ- ბევრ შემთხვევაში აღნიშნული გარემოებების გათ-
ნოს, რომ კულტურები მთელ მსოფლიოში მნიშ- ვალისწინებით, პოზიტიური შედეგები არ მოაქვს,
ვნელოვნად განსხვავდებიან მოზარდი მშობლების ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ადრეული ქორწინება
პროპორციის მიხედვით. მაგალითად, მოზარდთა ხშირად სკოლის მიტოვებით მთავრდება.
მშობლობა აფრიკაში, საჰარის სამხრეთით, ნორ-
მად ითვლება და გოგონათა ნახევარზე მეტი 18 ● [იხ. teen pregnancy
წლის ასაკის დადგომამდე მშობიარობს, მაშინ on MyDevelopmentLab.com-ზე
390 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
▲თინეიჯერი დედებისთვის, ზოგადად, რთულია, იზრუნონ შვი-
ლის საჭიროებების დაკმაყოფილებაზე, რადგან მათ, ამავდროუ-
ლად, ყურადღება უნდა გაამახვილონ საკუთარი განვითარების
საჭიროებებზეც.
გარდა ამისა, თინეიჯერის ორსულობა შეიძლე-
ბა რთული აღმოჩნდეს, რადგან მოზარდ მშობლებს,
საკუთარ პიროვნულ და სოციალურ განვითარება-
ზე ზრუნვის ნაცვლად, ჩვილის მოთხოვნილებებ-
თან ადაპტაცია უწევთ (Miller, Bayley, Christensen,
Leavitt & Coyl, 2003; Whiteley & Brown, 2010). თინე-
იჯერთა ორსულობა შეიძლება იყოს პასუხი სიყვა-
რულის ნაკლებობაზე, რომელსაც მოზარდი მთელი
ცხოვრების განმავლობაში გრძნობს. ასევე შესაძ-
ლებელია სექსუალური აქტივობის ინიცირება სხვა
ადამიანთან ახლო ურთიერთობის ჩამოყალიბების
სურვილით იყოს ნაკარნახევი; ზოგ შემთხვევაში
კი, მშობელთაგან ერთ-ერთი, ან ორივე, მოელის
ბავშვს, რომელიც მასზე დამოკიდებული იქნება და
მისცემს იმ სიყვარულს, რომელიც მის ცხოვრებას
აკლია. ხშირად, თინეიჯერებს არარეალური მოლო-
დინები აქვთ იმ სარგებელთან დაკავშირებით, რო-
მელსაც ისინი მიიღებენ იმ შემთხვევაში, თუ მშობ-
ლები გახდებიან; ასეთ შემთხვევებში, როგორც
წესი, ისინი საჭიროებენ დახმარებას მშობელსა და
შვილს შორის სრულყოფილი ურთიერთობის ჩამო-
საყალიბებლად. ცხრილში 10-4 შეჯამებულია მო-
ზარდთა მშობლობის რამდენიმე პოტენციური შე-
დეგი აშშ-ში.
თუ თინეიჯერი მშობლები არ ქორწინდებიან,
მათ შეიძლება არ ჰქონდეთ არჩევანი გარდა იმისა,
რომ ორსულობის განმავლობაში და მის შემდეგაც
გააგრძელონ ცხოვრება მშობლების სახლში, ოჯა-
ხის ხარჯზე და, შესაძლოა, მათთვის მიუღებელ გა-
რემოში. ამგვარად, ზოგიერთი მოზარდი მოტივირე-
ბულია იქორწინოს, რათა დამოუკიდებლად შექმნას
ოჯახური სივრცე. მიუხედავად ამისა, ქორწინება
არ არის საუკეთესო გამოსავალი მოზარდი დედის
პრობლემების გადასაჭრელად. ნაადრევი დედო-
ბა ასოცირდება ზემოთ აღწერილ სირთულეებთან,
მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ის უფრო სასურველია,
ვიდრე ნაადრევი დედობა კომბინირებული ნაად-
რევ ქორწინებასთან. უფრო სავარაუდოა, რომ მო-
ცხრილი 10-4. თინეიჯერთა მშობლობის შედეგები
აშშ-ში
ის, ვინც ექ- თინეიჯერთა მშობლობის შედეგები
ვემდებარე- (გვიან ასაკში
ბა გავლენას მშობლობასთან შედარებით)*
მოზარდი  ნაკლებად სავარაუდოა, რომ იქორწინე-
დედები ბენ პირველი შვილის მამაზე
 აქვთ განქორწინების მაღალი რისკი
 სავარაუდოა, რომ ორჯერ მეტ დროს
გაატარებენ მარტოხელა დედობაში 30
წლამდე
 აქვთ სკოლის დატოვების მაღალი რისკი
 მოსალოდნელია, რომ ექნებათ ბევრი სა-
მუშაო საათი და დაბალი ანაზღაურება
მოზარდი  ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მიიღონ სა-
მამები შუალო სკოლის დიპლომი
 სავარაუდოდ, იქნებან „ლურჯსაყელო-
იანი“ მოსამსახურეები (მაგ. ქარხნის ან
საწარმოს მუშა)
 სავარაუდოდ, ექნებათ დაბალი შემოსა-
ვალი
 სავარაუდოდ, გამოავლენენ დელინკვენ-
ტურ და კრიმინალურ ქცევას
მოზარდი  სავარაუდოდ, იბადებიან ნაადრევად,
მშობლების ნორმაზე ნაკლები წონით
შვილები  მოსალოდნელია, რომ დაიბადონ სი-
ცოცხლისთვის საშიში სამედიცინო გარ-
თულებებით
 ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მიიღებენ
ხარისხიან სამედიცინო დახმარებასა და
მოვლას
 ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ექნებათ
სათანადო ემოციური მხარდაჭერა და
კოგნიტური სტიმულაცია
 მოსალოდნელია, რომ მიატოვებენ სკო-
ლას
 მოსალოდნელია, რომ გამოავლენენ დე-
ლინკვენტურ და კრიმინალურ ქცევას
 სავარაუდოდ, იყოლიებს შვილებს ქორ-
წინების გარეშე
საზოგა-  იზრდება ფინანსური დატვირთვა გადა-
დოება სახადთა გადამხდელებისა და გაფართო-
ებული ოჯახებისთვის
 იზრდება დამატებითი დატვირთვა სა-
ხელმწიფო პროგრამებისა და სისტემე-
ბის რესურსებზე
* მოზარდი დედობის შედეგები შედარებულია გვიან ასაკ-
ში დედობის შედეგებთან; მოზარდი მამობის შედეგები
შედარებულია გვიან ასაკში მამობის შედეგებთან. მოზარ-
დი მშობლების შვილობის შედეგები შედარებულია ზრდას-
რულ ასაკში მშობლების შვილობის შედეგებთან.
წყარო: From unnumbered table, “Adolescent pregnancy
and childbirth,” by Miller, et al., 2003, in G. R. Adams&M. D.
Berzonsky (Eds.), Blackwell handbook of adolescence (p.
435). Copyright © 2003. Reprinted by permission of Blackwell
Publishing, UK.
ზარდთა ქორწინება გახდეს, მაგალითად, სკოლის
მიტოვების მიზეზი, ვიდრე მხოლოდ ორსულობა.
ამასთანავე, ახალგაზრდები, რომლებიც ნაადრე-
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
ვად ქმნიან ოჯახს, როგორც წესი, მალევე შორდე-
ბიან, განსხვავებით მათგან, ვინც ჯერ ბავშვს აჩენს
და მოგვიანებით ქორწინდება.
როგორც ცხრილი 10-4 გვიჩვენებს (Miller, et
al., 2003), ბავშვები, რომლებსაც ჰყავთ ოც წლამ-
დე ასაკის მშობლები, განიცდიან გარკვეულ და-
ნაკლისს იმ ბავშვებისგან განსხვავებით, რომელთა
მშობლებიც ზრდასრულები არიან. ახალგაზრდა
მშობლები, სავარაუდოდ, მეტად ავლენენ შვილის
მიმართ გაუფრთხილებელ მოპყრობასა და აგრე-
სიას, რადგან ხშირად სტრესსა და ფრუსტრაციას
რამდენი წლის იყვნენ განიცდიან. ზრდასრუ-
თქვენი მშობლები, როცა ლი მშობლებისგან გან-
თქვენ დაიბადეთ? რო- სხვავებით, თინეიჯერი
გორ ფიქრობთ, იქნებოდ- მშობ ლები გამოუცდე-
ლე ბი არიან ბავშვის
ნენ თუ არა ისინი ეფექ-
ტური მშობლები, უფრო აღ ზრდა ში და არ გა-
ახალგაზრდები ან უფრო- აჩ ნი ათ სხვაზე ზრუნ-
სები რომ ყოფილიყვნენ? ვის პა სუ ხისმგებლო-
რატომ? ბა, რაც აი სახება მათ
შვილებზე იმ შემთხვე-
ვაშიც კი, თუ შვილებს კარგად ეპყრობიან. ბავ-
შვებს, რომლებსაც ჰყავთ მოზარდი მშობლები,
კოგნიტური უნარები უვითარდებათ შედარებით
ნელა (Brooks-Gunn&Furstenberg, 1986; Dahinten,
Shapka&Willms, 2007), თუმცა, ზოგიერთი კვლევის
თანახმად, თუ მოზარდ მშობლებს აქვთ მხარდაჭე-
რა, მათ შვილებს განვითარების თვალსაზრისით
სირთულეები არ აღენიშნებათ (Levine, Emery &
Pollack, 2007). რისკი, რომ ბავშვს განუვითარდე-
ბა ემოციური პრობლემები, იზრდება, თუ ოჯახში
ხანგრძლივი დროის განმავლობაში არსებობს მა-
ტერიალური სირთულეები და, ამავდროულად, საქ-
მე გვაქვს განათლების ნაკლებობასთან (McLoyd,
1998; Scararnella, Neppl, Ontai & Conger, 2008).
ზოგიერთი მოზარდი, მაინც ახერხებს შესანიშნა-
ვად შეასრულოს თავისი, როგორც მშობლის, მოვა-
ლეობა და, ამავდროულად, გააგრძელოს საკუთარი
პიროვნების განვითარება, განსაკუთრებით იმ შემ-
თხვევაში, თუ აქვს მხარდაჭერა. რა თქმა უნდა, ძა-
ლიან ბევრია დამოკიდებული ცალკეულ მშობელზე,
მისთვის ხელმისაწვდომ რესურსებზე, გამძლეობა-
სა და ბავშვის აღზრდისთვის საჭირო უნარებზე.
ერთ-ერთ სირთულეს, რომელიც დაკავშირებუ-
ლია მოზარდების ქცევასთან, წარმოადგენს იმის
გაგება, თუ რა შესაძლებლობები აქვთ თინეიჯე-
რებს. მიუხედავად იმისა, რომ მოზარდები, ბევრი
თვალსაზრისით, მეტად გვანან მოზრდილ ადამია-
ნებს, ვიდრე ბავშვებს, მათ ჯერ კიდევ არ აქვთ ისე-
თი შესაძლებლობები, როგორიც მოწიფულ ადამი-
ანებს. თინეიჯერობის წლებში ტვინი აგრძელებს
განვითარებას, მაგრამ შესაძლოა მან ვერ შეძლოს
მოზრდილი ადამიანისთვის შესაფერისი გადაწყვე-
ტილებების მიღება მანამ, სანამ არ დადგება გვიანი
391
მოზარდობის ან ადრეული მოზრდილობის პერი-
ოდი. აღნიშნული აჩენს იმგვარ შეკითხვებს, რო-
გორიცაა, მაგალითად: როგორ ფუნქციონირებს
მოზარდის შემეცნებითი პროცესები? რა ცვლილე-
ბები ხდება მოზარდის კოგნიტურ განვითარებაში,
როცა 12 წლის ბავშვი 18 წლის ხდება? ეს და მსგავ-
სი საკითხები განხილული იქნება ამ თავის ბოლო
ნაწილში.
შეამოწმე შენი ცოდნა 10-3
1. ჩამოთვლილი პერიოდებიდან, როდის იყო სექსუა-
ლური ღირებულებები და ქცევები ყველაზე ლიბე-
რალური აშშ-ში?
ა. ადრეულ1960-იანებში;
ბ. 1980-ის შუა პერიოდში;
გ. 1970-ის შუა პერიოდში;
დ. 1990 წლის ბოლოდან დღემდე.
2. მოსაზრება, რომ სექსუალური აქტივობა უფრო
დასაშვებია ბიჭებისთვის, ვიდრე გოგონებისთვის,
განიხილება, როგორც _______.
3. აშშ-ში დღეს, მე-9 კლასელთა დაახლოებით _ _ _ _ _
__ და მე-12 კლასელთა _______ ამბობს, რომ არის
სექსუალურად აქტიური.
ა. ერთი მეოთხედი; ნახევარი
ბ. ერთი მეოთხედი; სამი მეოთხედი
გ. ერთი მესამედი; ორი მესამედი
დ. ნახევარი; სამი მეოთხედი
4. თინეიჯერ გოგონათა (რომლებიც ორსულდებიან)
დაახლოებით რამდენი პროცენტი აჩენს შვილს?
5. 1991 წლიდან მოყოლებული აშშ-ში ოც წლამდე
ასაკში ორსულობის მაჩვენებელი
ა. გაიზარდა; ბ. შემცირდა;
გ. იგივე დარჩა.
6. გვიან დაქორწინებულებთან შედარებით იმ პირთა
რიცხვი, რომლებიც ადრეული ორსულობის გამო
ქორწინდებიან და შემდგომში ეყრებიან არის:
ა. მაღალი; ბ. დაბალი;
გ. თითქმის იგივე.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
კოგნიტური ცვლილებები მოზარდობის
პერიოდში
ტვინის განვითარება მოზარდებში
1990-იანი წლების შუაში კი მკვლევართა უმე-
ტესობას მიაჩნდა, რომ თავის ტვინის განვითარება
თინეიჯერობის ასაკის მიღწევისას უმეტესწილად
სრულდებოდა. დღეისათვის – თავის ტვინის ვიზუა-
ლიზაციის არაინვაზიური თანამედროვე ტექნოლო-
გიების გამოყენების შედეგად – მკვლევრები დარ-
წმუნდნენ, რომ მოზარდობის პერიოდში ტვინი გა-
ნიცდის მნიშვნელოვან ცვლილებებს. უფრო მეტიც,
აღმოჩნდა, რომ ეს ცვლილებები მნიშვნელოვან
როლს ასრულებს შემდგომში მსჯელობისა და გა-
დაწყვეტილებების მიღების უნარის განვითარებაში
(Spear, 2008; Van Leijenhorst, et al., 2010), სწორედ
392 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

მოზარდობის პერიოდის განმავლობაში ვითარდება ნეირონების გადარჩევის მეორე ტალღა და სინაპ-

ეს ორი უნარი. სების განვითარება. ვითარდება ნერვული განშტო-
ებები, რაც იწვევს ტვინის რუხი ნივთიერების მო-
ტვინის ტომოგრაფია. უკანასკნელი კვლევე-
ცულობის ზრდას. FMRI-კვლევები აჩვენებს, რომ
ბი, რომლებიც მოწინავე მაგნიტორეზონანსულ
რუხი ნივთიერების მოცულობა იზრდება ბავშვობა-
ტომოგრაფიას ეფუძნება, ტვინის უჯრედების გან-
ში და პიკს აღწევს გოგონებში 9½ წლის ასაკში, ხო-
ვითარების შესახებ მკვლევრებს მართებულ შეხე-
ლო ბიჭებში – 10½ წლის ასაკში (Giedd, 2008; Giedd
დულებებსა და ცოდნას უყალიბებს (Giedd et al.,
et al., 2011). პიკის მიღწევის შემდეგ რუხი ნივთიე-
2011). რადგან მაგნიტორეზონანსული ტომოგრა-
რების მოცულობა იწყებს შემცირებას ზრდასრულ
ფიის (MRI) მუშაობისთვის არ გამოიყენება რადი-
ასაკამდე. რუხი ნივთიერების შემცირებული მოცუ-
ოაქტიური ინდიკატორები ან რენტგენის სხივები,
ლობა 25 წლის ასაკისთვის მიუთითებს იმაზე, რომ
რომლებიც პოტენციურად მავნებელია ჯანმრთე-
მოზარდობის პერიოდში აქტიურად მიმდინარე-
ლობისთვის – განსაკუთრებით ბავშვებისთვის,
ობს უფუნქციო ნერვული ქსოვილების მოშორება
რომლებიც ჯერ კიდევ ზრდის პროცესში არიან
(Durston, et al., 2001; Giorgio et al., 2010).
– ამ მეთოდის გამოყენება შესაძლებელია ლონგი-
სხვა ცვლილება, რომელიც თავის ტვინში ხდე-
ტუდური კვლევის დროსაც კი. აღნიშნული კვლევა
ბა, მოზარდობის ასაკში არის ის, რომ ამ პერიოდ-
მოითხოვს ინდვიდის მრავალჯერად სკანირებას
ში იმატებს თეთრი ნივთიერების მოცულობა, ეს
გარკვეული დროის განმავლობაში. ამრიგად, თავის
პროცესი შესაძლოა 40 წლამდეც კი გაგრძელდეს
ტვინში განვითარებულ ცვლილებებზე დაკვირვე-
(Durston, et al., 2001; Giedd, 2008; Giorgio et al.,
ბის გზით, შეგვიძლია, ვიმსჯელოთ ინდივიდის გან-
2010). ე. წ. თეთრი ნივთიერება შედგება უჯრედე-
ვითარების შესახებ; ნათელი წარმოდგენა ვიქონი-
ბისგან, რომლებსაც გარს აკრავს სქელი მიელინის
ოთ, თუ როგორ იცვლება თავის ტვინი ცხოვრების
გარსი, რაც ამ ნერვული უჯრედებისა და ბოჭკოე-
განმავლობაში.
ბის იზოლირებულობას განაპირობებს და საშუალე-
ზოგ შემთხვევაში ახალი MRI-კვლევები, რომ-
ბას აძლევს მათ სწრაფად და ეფექტურად გადას-
ლებიც ყველაზე ხშირად ფუნქციურ მაგნიტორე-
ცენ სიგნალები. ამგვარად, ფიქრისა და პრობლემე-
ზონანსულ ტომოგრაფიას (fMRI) გულისხმობს,
ბის გადაჭრის უნარების განვითარება გრძელდება
ადასტურებენ იმ ცნობებს, რომლებიც მკვლევრებს
ოც წლამდე ასაკშიც და მოზრდილობაშიც.
ტვინის განვითარების შესახებ მანამდე უკვე ჰქონ-
უფუნქციო ნერვული ქსოვილების მოშორების
დათ. მაგალითად, დიდი ხანია, ცნობილია, რომ
და მიელინიზაციის ხარისხის გაზრდის პროცესები,
მეტწილად ტვინი იზრდება და ვითარდება ადრეულ
როგორც წესი, ტვინის ყველა ნაწილში ერთდრო-
ასაკში: ადამიანის ტვინი შეადგენს მისი სრული ზო-
ულად არ მიმდინარეობს. კერძოდ, პროცესი იწყე-
მის 95%-ს უკვე 6 წლის ასაკში და შეიცავს თითქმის
ბა ტვინის უკანა ნაწილში, რომელიც პასუხისმგე-
ყველა ნეირონს, რომელიც ზრდასრულ ადამიანს
ბელია სენსორულ ფუნქციებზე – მხედველობა,
უნდა ჰქონდეს განვითარებული. სხვა შემთხვევებ-
სმენა, შეხება. შემდეგ ეს პროცესი გრძელდება იმ
ში, კვლევის ახალმა მეთოდებმა მიგვიყვანა ზოგი-
ნაწილში, რომელიც პასუხისმგებელია კოორდინა-
ერთ მოულოდნელ დასკვნამდე. მაგალითად, დღეს
ციაზე. საბოლოოდ, გვიანი მოზარდობის პერიოდ-
ჩვენ ვიცით, რომ ბავშვის ტვინი რეალურად უფრო
ში, უფუნქციო ნერვული უჯრედების მოშორებისა
მეტ ნერვულ უჯრედს შეიცავს, ვიდრე ზრდასრუ-
და მიელინიზაციის პროცესი თავს იჩენს შუბლის
ლი ადამიანის. ამრიგად, ტვინის განვითარებას
წილის ქერქში, სადაც, ვარაუდობენ, რომ ფიქრზე,
ბავშვობაში შედეგად მოჰყვება არა მარტო ნეირო-
გადაწყვეტილების მიღებასა და პრობლემების გა-
ნებს შორის სრულყოფილი სინაპსური კავშირების
დაჭრაზე პასუხისმგებელი ცენტრები უნდა იყოს
ჩამოყალიბება, არამედ ტვინის ფუნქციონირების-
მოთავსებული (Casey, Getz & Galvan, 2008; Ernst
თვის გამოუსადეგარი ნეირონების მოშორება. გარ-
& Fudge, 2010; Hooper, Luciana, Conklin & Yarger,
და ამისა, fMRI–კვლევებმა აჩვენა, რომ ტვინი არ
2004). ამდენად, რთული ფსიქიკური ფუნქციები,
არის სრულყოფილად განვითარებული ბავშვობის
რომლებიც მოითხოვს კოორდინირებულ ფიქრსა
ასაკის დასრულებისას, როგორც ამას ადრე მიიჩ-
და განსჯას, სრულად ვითარდება შედარებით გვი-
ნევდნენ. მეტიც, უმნიშვნელოვანესი ცვლილებები
ან, მოწიფულობის ასაკამდე. შესაბამისად, პრობ-
თავის ტვინში ხდება ადრეული ბავშვობის პერიოდ-
ლემების გადაჭრის, რისკის შეფასებისა და რთული
ში, მოზარდობისას და, შესაძლოა, ადრეულ ზრდას-
გადაწყვეტილებების მიღების უნარი, სავარაუდოდ,
რულობაშიც კი.
სრულყოფილი ხდება როგორც გვიანი, ისე ადრეუ-
ცვლილებები მოზარდთა თავის ტვინში. რა სა- ლი მოზრდილობის პერიოდში (Steinburg, 2011).
ხის ცვლილებები მიმდინარეობს თავის ტვინში შუა ტვინის განვითარება მოზარდობის ასაკში, რა
ბავშვობის პერიოდსა და მოზარდობაში? პირველ თქმა უნდა, საფუძვლად უდევს ცვლილებებს სოცი-
რიგში, შუა ბავშვობის პერიოდში მიმდინარეობს ალურ კოგნიციასა და სოციალურ ქცევაში, რაც ტი-
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
სცადე!
მოზარდ მშობელთა სირთულეები
მ შობლის მოვალეობის შესრულება ნებისმიერ ასაკში
მრავალ სირთულეს უკავშირდება. მოზარდ მშობ-
ლებს, გარდა იმისა, რომ ბავშვი უნდა აღზარდონ, დამა-
ტებით მრავალ სხვა პრობლემასთან უწევთ გამკლავე-
ბა. ვცადოთ, შევისწავლოთ ის სირთულეები, რომელთა
წინაშეც მოზარდი მშობლები დგებიან.
პირველ რიგში, იფიქრეთ იმაზე, როგორ აღგზარ-
დეს თქვენ მშობლებმა. თუ თავად გყავთ შვილები, ამ
შემთხვევაში, ყურადღება გაამახვილეთ იმაზე, როგორ
ასრულებთ თქვენს მოვალეობებს. შემდეგ შეადგინეთ
ჩამონათვალი, რომელიც აღწერს, თუ რა არის განსა-
კუთრებით მნიშვნელოვანი და გადამწყვეტი ბავშვის
აღზრდის დროს. დასაწყისისთვის განვიხილოთ ჯან-
მრთელი ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირებული რამდე-
ნიმე საკითხი:
■ საკმარისი შემოსავლის უზრუნველყოფა, რომ
ბავშვს შესაბამისი კვება და ტანისამოსი ჰქონდეს;
■ დღის განმავლობაში და სახლის პირობებში ბავშვზე
შესაბამისი მზრუნველობის უზრუნველყოფა;
■ ყოველდღიურად წაკითხვა ბავშვისთვის;
■ სანამ ბავშვი არ გახდება საკმარისად დიდი, რომ
დამოუკიდებლად შეძლოს სხვა ბავშვებთან ურთი-
ერთობა, პირობების შექმნა, რომ ბავშვს შესაძლებ-
ლობა ჰქონდეს, ითამაშოს თანატოლებთან;
■ ბავშვთან თამაში;
■ მორალური გაკვეთილების ჩატარება
თქვენი ჩამონათვალიდან გამომდინარე, დაფიქ-
რდით იმ დაბრკოლებებზე, რომელთა გადალახვაც
უწევთ მოზარდ მშობლებს; რა სახის სირთულეებმა შე-
იძლება იჩინოს თავი? აქვთ თუ არა რამე უპირატესობა
მშობლის მოვალეობის შესრულებისას მოზარდ მშობ-
ლებს ზრდასრულებთან შედარებით?
ჩაუღრმავდით საკითხს
როგორ ფიქრობთ, რომელია ყველაზე მნიშვნელო-
ვანი იმ პრობლემებს შორის, რომელთა წინაშეც დგე-
ბიან მოზარდი მშობლები? ზემოქმედებს ამ სირთულე-
პურად ასოცირდება განვითარების ამ პერიოდთან.
მაგალითად, ტვინის სპეციფიკურ უბნებში, რომლე-
ბიც პასუხისმგებელნი არიან თვითცნობიერებისა
და თვითკონცეფციის განვითარებაზე, საყურადღ-
ებო ცვლილებები ხდება თინეიჯერობის წლებში.
ტვინის ეს ცვლილებები შეესაბამება მოზარდობის
ასაკისთვის სპეციფიკურ ქცევით მახასიათებლებს,
მაგალითად, ზედმეტ მორცხვობასა და თანატო-
ლების შეფასების მიმართ მომატებულ მგრძნო-
ბიარობას (Blakemore, 2008; Crone & Westenberg,
2009; Sebastian, Burnett & Blakemore, 2008). ნათხ-
ემი – ტვინის ნაწილი, რომელიც პასუხისმგებელია
მოძრაობის კოორდინირებასა და მაღალი დონის
393
ებზე გარემო ფაქტორები, როგორებიცაა, მაგალითად,
ფული ან ბავშვის მოვლა, თუ ამ სირთულეთა მიზეზი
თავად მშობლების დროისა და ენერგიის მოთხოვნილე-
ბებია? როგორ ფიქრობთ, მარტოხელა მშობლებს უფ-
რო მეტი დაბრკოლება ხვდებათ? თუ ასეა, რაში გამოი-
ხატება ეს? ისურვებდით, რომ თქვენი მშობლები უფრო
ახალგაზრდები ყოფილიყვნენ, ან უფრო მეტი ასაკის,
როცა თქვენ დაიბადეთ? რა სახის უპირატესობა შეიძ-
ლება ჰქონდეთ შედარებით უფროსი ასაკის მშობლების
აღზრდილ შვილებს და რა დადებითი მხარე აქვს ბავ-
შვისთვის ახალგაზრდა მშობლის ყოლას.
საკითხის განხილვა
თუ როგორ მოერგება პიროვნება მშობლის როლს
და გაითავისებს ამ პასუხისმგებლობას, ბევრ ფაქ-
ტორზეა დამოკიდებული. იმ გარემოებათა გათვალის-
წინებით, რომლებიც თან ახლავს მშობლის სტატუსის
შეძენას მოზარდობაში, თქვენი აზრით, რა სახის პი-
როვნულმა მახასიათებლებმა შეიძლება განაპირობოს
პიროვნების წარმატება, ან პირიქით, გაართულოს სი-
ტუაცია? როგორ უნდა გაუმკლავდნენ თინეიჯერები
ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირებულ პრობლემებს? რა
სახის სოციალური და ეკონომიკური მხარდაჭერა არის
ხელმისაწვდომი მათთვის? როგორ ფიქრობთ, იმოქმე-
დებს თუ არა თინეიჯერი მშობლების წარმატებაზე მო-
ზარდი მშობლების შესახებ არსებული შეხედულებები,
რომლებიც არსებობს იმ გარემოში, სადაც ახალგაზ-
რდები იმყოფებიან? როგორ? საჭიროა თუ არა მოზარდ
მშობელთა მხარდამჭერი პროგრამების არსებობა? რა
სახის უნდა იყოს ისინი? როგორ უნდა იზრუნოს ამ
პროგრამებმა იმ ბავშვის კეთილდღეობაზე, რომელსაც
ჰყავს მოზარდი მშობლები? შესაძლოა, ამ საკითხის გან-
ხილვა თქვენს მეგობრებთან და ოჯახის წევრებთან ერ-
თად ისურვოთ. სხვადასხვა თაობაში ხშირად არსებობს
განსხვავებული შეხედულებები ამა თუ იმ საკითხთან
დაკავშირებით; შეხვედრიხართ თუ არა თქვენ გარშე-
მო, თაობათა შორის, აზრთა სხვადასხვაობას თინეიჯერ
მშობლებთან დაკავშირებით? თუ ასეა, რა სახის გან-
სხვავებები აღმოაჩინეთ?
ფუნქციებზე, ასევე, აგრძელებს ზრდას მთელი მო-
ზარდობის განმავლობაში და ადრეული მოზრდი-
ლობის პერიოდში (Strauch, 2008; Tiemeier, et al.,
2010). მიუხედავად იმისა, რომ გაუგებარია, თუ რა
მნიშვნელოვანი ფაქტორები უკავშირდება ნათხ-
ემის განვითარებას, ერთი რამ ცხადია – ტვინის
სხვადასხვა უბნის განვითარების პროცესი დრამა-
ტულია მოზარდობისა და ადრეული მოზრდილობის
პერიოდში.
ჰორმონების გავლენა ტვინზე. როგორც უკ-
ვე დავინახეთ, ჰორმონები ჭარბი რაოდენობით გა-
მოიყოფა პუბერტატულ ასაკში და მნიშვნელოვანი
394 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
▲ეს 15 წლის ბიჭი ემზადება თავის ტვინის სკანირებისთვის MRI-
მეთოდით. MRI არის უმტკივნეულო მეთოდი, თუმცა გადაღების
დროს უმოძრაო მდგომარეობაში ყოფნას მოითხოვს. ეს ბიჭი მო-
უსმენს მუსიკას, რაც რელაქსაციაში დაეხმარება.
გავლენა აქვს ამ ასაკთან დაკავშირებული ფიზიკუ-
რი მახასიათებლების განვითარებაზე. ჰორმონების
სამიზნე ტვინის სხვადასხვა რეგიონია, განსაკუთ-
რებით, ისინი, რომლებიც პასუხს აგებენ ემოცი-
ურ რეგულაციასა და კონტროლზე, მაგალითად,
ნუშისებრი სხეული (ამიგდალა). როცა ამიგდალა
მოზარდებში ჰორმონების მოზღვავებით სტიმუ-
ლირდება, ემოციები ხდება არამდგრადი და მერ-
ყევი. უფრო მეტიც, ტვინის ამ უბნის გააქტიურება
იწვევს იმპულსურ ქცევებს, ზრდის მძაფრი შეგ-
რძნებების ძიების ტენდენციას, რაც ხშირად და-
მახასიათებელია მოზარდებისთვის. ნეიროტრან-
სმიტერი დოფამინი, ასევე, შესაძლოა, ჩართული
იყოს ამ პროცესში. აღმოჩნდა, რომ მოზარდები ხა-
სიათდებიან დოფამინის გადაჭარბებული აქტივო-
ბით; ესეც უკავშირდება მოზარდთათვის დამახასი-
ათებელ რისკიანობის გაზრდას და მოჭარბებულ
ემოციურობას (Wahlstrom, White & Luciana, 2010).
ნათელია, რომ მოზარდობის პერიოდში, როცა სხვა-
დასხვა სარისკო ქცევის ალბათობა იზრდება, კონ-
ტროლზე პასუხისმგებელი ტვინის ნაწილები ჯერ
კიდევ მომწიფების პერიოდშია. ამრიგად, გასაკვი-
რი არ არის, რომ მოზარდთა ქცევები იქნება სახი-
ფათო, ყოველგვარ დაფიქრებას მოკლებული და
შეუძლებელი იქნება მოსალოდნელი რისკის შეფა-
სება (Asato, Terwilliger, Woo & Luna, 2010; Casey,
Getz & Galvan, 2008).
შეუსაბამობა ემოციებსა და კოგნიტურ კონტ-
როლს შორის ნათლად ჩანს კვლევაში, რომელშიც
მოზრდილებსა და ბავშვებს თხოვდნენ, ფოტოზე
გამოსახული პირების სახეებს დაკვირვებოდნენ და
ამოეცნოთ მათი ემოციები (Killgore, Oki & Yurgelum-
Todd, 2001; Killgore & Yurgelun-Todd, 2007; Moore,
Pfeifer, Mazziotta, Iacoboni, 2012). ტვინის სხვა-
● [იხ. Risk Taking and Delinquency
on MyDevelopmentLab.com-ზე
დასხვა ნაწილის შესწავლამ, ფუნქციური MRI ტექ-
ნოლოგიების გამოყენებით, მკვლევრებს საშუალე-
ბა მისცა, დაედგინათ, რომ ბავშვებსა და ადრეული
ასაკის მოზარდებში ამ პრობლემის გადაჭრისას
შეინიშნებოდა ნუშისებრი სხეულის გააქტიურება,
მაშინ, როცა, შედარებით უფროსი ასაკის მოზარ-
დებსა და მოზრდილებში მეტი აქტივობით გამოირ-
ჩეოდა შუბლის წილი, სადაც მეტად ჩამოყალიბებუ-
ლი, პრობლემის გადაჭრაზე ორიენტირებული ქცე-
ვის ცენტრებია ლოკალიზებული. უმცროსი ასაკის
ჯგუფმა, მათ შორის, განსაკუთრებით, ბიჭებმა,
მეტი შეცდომა დაუშვეს ფოტოებზე გამოსახული
ემოციების იდენტიფიცირების დროს. ამგვარად,
შესაძლოა, მოზარდებისთვის დამახასიათებელი
ემოციური აფეთქებები და გადაჭარბებულად ემო-
ციური რეაქციები თავის ტვინის სხადასხვა უბნის
მომწიფების სხვადასხვა ტემპის შედეგი იყოს. რის-
კთან დაკავშირებული სხვა ქცევები, როგორებიცაა
ალკოჰოლისა და არალეგალური ნარკოტიკების
მოხმარება, შესაძლოა, ასევე დაკავშირებული იყოს
მოზარდის ტვინის მიმდინარე განვითარებასთან
(Paus, 2010; Spear, 2002). მოზარდთა ქცევის მე-
ტად სრულყოფილი ახსნაა შესაძლებელი ტვინის
განვითარებაზე ჰორმონების ზეგავლენის შესწავ-
ლით, ვიდრე, უბრალოდ, ჰორმონთა აქტივობის
განსაზღვრით.
ცვლილებები, რომლებიც ხდება თავის ტვინ-
ში ბავშვობიდან მოზრდილობამდე, საფუძვლად
უდევს ქცევის მნიშვნელოვან ასპექტებს. პირველ
რიგში, ეს ცვლილებები ეხება მოზარდის ემოცი-
ურ გამოცდილებას, სარისკო ქცევის შეფასებას
და, ზოგადად, აზროვ-
შეგიძლიათ, იფიქროთ
ნებას. მოზარდობის შემთხვევებზე, როდესაც
პერიოდში ნორმალუ-
მოზარდის მსჯელობა გან-
რია აზროვნების შე- სხვავდება მასზე მხოლოდ
საძლებლობებისა და
რამდენიმე წლით უფროსი
სტილის გაფართოე- ადამიანის მსჯელობისგან?
ბა, რაც ახალგაზრდა
ადამიანის ცნობიერებას, ფანტაზიის, მსჯელობისა
და გაგების უნარებს აფართოვებს. შესაბამისად,
იზრდება შესაძლებლობები, რომლებსაც ცოდ-
ნის სწრაფი დაგროვებისკენ მივყავართ. შედეგად,
ჩნდება იმგვარი საკითხებისა და პრობლემების
ფართო დიაპაზონი, რომლებსაც შეუძლიათ რო-
გორც გაამდიდრონ, ისე – გაართულონ მოზარდთა
ცხოვრება.
შემეცნებითი განვითარება მოზარდობის პერი-
ოდში განისაზღვრება არა მხოლოდ აბსტრაქტული
აზროვნების განვითარებით, არამედ მეტაკოგნი-
ტური უნარების ჩამოყალიბებით, რითიც ძლიერ-
დება მოზარდების ცნობიერება იმის შესახებ, თუ
როგორ იაზროვნონ და გადაჭრან პრობლემები (იხ.
თავი 8). აბსტრაქტულ აზროვნებას და მეტაკოგ-
ნიციას მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს მოზარდის
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
მეხსიერების მოცულობასა და შინაარსზე, პრობ-
ლემების გადაჭრის უნარზე, ასევე სოციალურ კონ-
ტექსტში აზროვნებასა და მორალური გადაწყვეტი-
ლებების მიღებაზე.
პიაჟეს ფორმალური ოპერაციების სტადია
როგორც წინა თავებში აღვნიშნეთ, ჟან პიაჟემ
კოგნიტური განვითარების მნიშვნელოვანი მოდე-
ლი წარმოადგინა. მას მიაჩნდა, რომ აზროვნების
განვითარება ოთხი ეტაპისაგან შედგება (იხ. თავი
1). ჩვილობისას აზროვნება მეტწილად არის სენ-
სომოტორული; ადრეულ ბავშვობაში ის ხასიათ-
დება, როგორც ოპერაციამდელი. დაახლოებით იმ
დროს, როდესაც ბავშვები სკოლაში შედიან, მათი
შესაძლებლობები კონკრეტული ოპერაციების სტა-
დიაზეა, როგორც ამას პიაჟე უწოდებდა. ამ ასაკის
ბავშვს უკვე შეუძლია, იმსჯელოს ობიექტის შესა-
ხებ სხვადასხვა პოზიციიდან და მისი აზროვნება
პრობლემების გადაჭრის გზების პოვნის შესახებ
ხდება უფრო მეტად ლოგიკური. მიუხედავად იმი-
სა, რომ მოზარდობის პერიოდამდე ბავშვები კარ-
გი მოაზროვნეები არიან, შეუძლიათ გადაჭრან
ლოგიკური ამოცანების უმეტესობა, რომელთაც
ყოველდღიურ ცხოვრებაში აწყდებიან, მათ მაინც
უჭირთ იმგვარი ამოცანების გადაჭრა, რომლებიც
აბსტრაქტულ მსჯელობასა და ჰიპოთეზების კონ-
სტრუირებას მოითხოვს. ასეთი ტიპის აზროვნება
იწყება დაახლოებით 12 წლის ასაკიდან, როდესაც
ბავშვები გადადიან პიაჟეს კოგნიტური განვითარე-
ბის ბოლო საფეხურზე; ამ საფეხურს ის ფორმალუ-
რი ოპერაციების სტადიას უწოდებდა.
ფორმალური ოპერაციული აზროვნება. პია-
ჟეს მიხედვით, აზროვნება ფორმალური ოპერაცი-
ების სტადიაზე გულისხმობს ინტელექტუალური
აქტივობის იმგვარ ფორმას, რომელიც აბსტრაქტუ-
ლი, ჰიპოთეტური და დამოუკიდებელია არსებული
გარემო ფაქტორებისგან (Moshman, 2009). ის მო-
იცავს შესაძლებლობებზე ფიქრს, ასევე რეალობის
შედარებას ისეთ საკითხებთან, რომლებიც შეიძლე-
ბა არსებობდეს, შეიძლება – არა. მაშინ, როდესაც
უმცროსი ასაკის ბავშვები უფრო კომფორტულად
გრძნობენ თავს კონკრეტულ, თვალსაჩინო მოვ-
ლენებზე მსჯელობისას, მოზარდები მიდრეკილ-
ნი არიან, განიხილონ სხვადასხვა შესაძლებლობის
ვარიაცია. აზროვნება ფორმალური ოპერაციების
სტადიაზე მოითხოვს ჰიპოთეზის ფორმულირების,
შემოწმების და შეფასების უნარს. პიაჟეს თეორია-
ში – ლოგიკური და სისტემური ჰიპოთეზის შემოწ-
ფორმალური ოპერაციების სტადია
პიაჟეს მიხედვით, კოგნიტური
განვითარების ბოლო საფეხური, რომელიც
იწყება დაახლოებით 12 წლის ასაკიდან და
ხასიათდება ჰიპოთეტური მსჯელობისა და
აბსტრაქტული აზროვნების უნარით.
395
▲სამეცნიერო კლასების მაღალ საფეხურებზე, სტუდენტებს ხში-
რად სჭირდებათ აზროვნების ფორმალური ოპერაციების გამოყე-
ნება, რათა გადაჭრან სისტემური პრობლემები.
მება – არის ფორმალური ოპერაციების სტადიის
დამახასიათებელი ნიშანი (იხ. სურათი 10-6). აზროვ-
ნება ფორმალური ოპერაციების დონეზე მოიცავს
არა მარტო ცოდნითა და შემოწმებადი ფაქტებით
მანიპულაციას, არამედ ისეთ საკითხებზე მსჯელო-
ბასაც, რომლებიც ეწინააღმდეგება ფაქტებს (მაგ.
„მოდით, მხოლოდ განხილვისთვის ვივარაუდოთ,
რომ...“ ).
გარდა აბსტრაქტული და ჰიპოთეტური მსჯე-
ლობის ახლად შეძენილი უნარებისა, მოზარდები
ასევე ავლენენ დაგეგმვის და წინასწარ განჭვრე-
ტის მზარდ შესაძლებლობებს. ერთ-ერთ კვლევაში
გამოკითხეს მე-10 კლასელები, მე-12 კლასელები,
კოლეჯის მე-2 კურსისა და დამამთავრებელი კურ-
სის სტუდენტები; მათ სთხოვეს, აღეწერათ, როგორ
განვითარდებოდა მათი მომავალი და რა ასაკის იქ-
ნებოდნენ, როცა კონკრეტული მოვლენები მოხდე-
ბოდა (Greene, 1990). შედარებით უფროსი მონაწი-
ლეები უფრო შორს იხედებოდნენ, ვიდრე – უმცრო-
სები და უფროსი მონაწილეების ნარატივი უფრო
სპეციფიკური იყო, ვიდრე უმცროსების. შესაბამი-
სად, აზროვნება ფორმალური ოპერაციების სტადი-
აზე ხასიათდება, როგორც რიგით მეორე პროცესი.
რიგით პირველი პროცესი გულისხმობს ობიექტებს
შორის ურთიერთმიმართების აღმოჩენას და შეს-
წავლას, რიგით მეორე კი მოიცავს ამ მიმართებებს
შორის კავშირის პოვნას და რეალობასა და შესაძ-
ლებლობებს შორის მანევრირებას.
პიაჟეს თვალსაზრისის გაფართოება. პიაჟეს
მოსაზრებები ფორმალური ოპერაციების შესახებ
ფოკუსირებულია იმ სააზროვნო პროცესების გან-
ვითარებაზე, რომლებიც უზრუნველყოფს აზროვ-
ნების კომპლექსურობას და მოქნილობას და მო-
იცავს აბსტრაქტულ იდეებსა და ცნებებს (Miller,
2011a). მოზარდობის პერიოდს ახასიათებს აზ-
როვნების სხვა ცვლილებებიც – ინფორმაციის გა-
დამუშავების ფუნქციების განვითარება, რაც გუ-
ლისხმობს აზროვნების ეფექტური სტრატეგიების
396 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ბ გ

სურათი 10-6. ამოცანების მაგალითები, რომლებიც გამოიყენეს ჰიპოთეტური

აზროვნების შესამოწმებლად
ზოგჯერ პიაჟეს ამოცანები გამოიყენება ფორმალური ოპერაციების სტადიის
მიღწევების შესამოწმებლად. მაგალითად, მოსწავლეებს სთხოვენ იმ ცვლადების
იდენტიფიცირებას, რომლებიც ზემოქმედებს: ა) ქანქარის რხევის სიჩქარეზე,
როდესაც ქანქარის სიგრძე და მასზე დაკიდებული გირების წონა ვარირებს; ბ)
გაჩერების წერტილებზე სხვადასხვა ზომის ბურთების, რომლებიც ზამბარის
დ საშუალებით ეშვებიან ქვემოთ; გ) ჯოხის წონასწორობაზე, როდესაც მასზე სხვა-
დასხვა წონის გირები საყრდენი ცენტრიდან სხვადასხვა მანძილზეა დაკიდებუ-
ლი ან დ) ჩრდილების ზომაზე, რომლებსაც წარმოქმნიან სინათლის წყაროდან
სხვადასხვა მანძილით დაშორებული სხვადასხვა ზომის საგნები.

ჩამოყალიბებას, როგორებიცაა, მაგალითად, მეტი მაგალითად, ინდივიდები, რომლებიც აღმოჩნდე-

ინფორმაციისა და ცოდნის დაგროვება, რაც შემ-
დგომში აზროვნების საფუძველია.
პიაჟეს კოგნიტური განვითარების საფეხურებ-
რივი მოდელისაგან განსხვავებით, თეორეტიკო-
სებს, რომლებიც ხაზს უსვამენ ინფორმაციის გადა-
მუშავების უნარებს, მიაჩნიათ, რომ ბავშვობიდან
მოზარდობის პერიოდში გადასვლისას აზროვნების
ცვლილება უფრო თანდათანობითია. ისინი ამტკი-
ცებენ, რომ ბავშვების, მოზარდების და მოზრდი-
ლების აზროვნებას შორის გავლებული საზღვრები
ხელოვნურია; კოგნიტური განვითარება უწყვეტი
პროცესია და უმცროსი ასაკის ბავშვსაც კი შეიძ-
ლება ჰქონდეს ფორმალური ოპერაციული უნარები
(Keating, 2004; Kuhn, 2009).
პიაჟეს კოგნიტური განვითარების ოთხსაფე-
ხურიანი მოდელი გულისხმობს, რომ ნებისმიერ
ნორმალური განვითარების მქონე ინდივიდს აქვს
ფორმალური ოპერაციების სტადიასთან დაკავში-
რებული შესაძლებლობები. თუმცა, როგორც წესი,
თანხმდებიან, რომ ყველას არ შეუძლია ასე აზროვ-
ნება. ფორმალური აზროვნების არსებობისთვის
ინტელექტის გარკვეული დონეა საჭირო. კულტუ-
რული და სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორები,
განსაკუთრებით, განათლების დონე, ასევე მნიშ-
ვნელოვან როლს ასრულებს. ფორმალური აზროვ-
ნება მეტად დამახასიათებელია მათთვის, ვისაც,
მაგალითად, აქვს განათლების მაღალი დონე და
უწევს კომპლექსური სამუშაოს შესრულება. უფრო
მეტიც, მოზარდები და მოზრდილები, რომლებიც
აღწევენ კოგნიტური განვითარების ამ საფეხურს,
მუდმივად არ იყენებენ ფორმალურ აზროვნებას –
ბიან უცნობი პრობლემების წინაშე უცნობ სიტუა-
ციაში, სავარაუდოდ, დაუბრუნდებიან კონკრეტულ
მსჯელობას.
მიუხედავად იმისა, ეთანხმებიან თუ არა
მკვლევრები და თეორეტიკოსები პიაჟეს მოსაზ-
რებას ფორმალური ოპერაციების შესახებ, ისინი
ადასტურებენ, რომ ბევრი კოგნიტური მიღწევა
მოზარდობის ასაკში გადასვლის პერიოდს უკავ-
შირდება (Moshman, 2011). ამ ასაკისთვის დამახა-
სიათებელი კოგნიტური მიღწევის რამდენიმე თა-
ვისებურება ჩამოთვლილია ცხრილში 10-5. გარდა
ამისა, კოგნიტური უნარები არ არის ერთადერთი
ასპექტი, რაც დამახასიათებელია მოზარდობის
ასაკთან დაკავშირებული ცვლილებებისთვის.
ცხრილი 10-5. მოზარდთა კოგნიციის
განმასხვავებელი ნიშნები
 აბსტრაქტული იდეების განხილვის უნარი
 ჰიპოთეტიკურ-დედუქციური მსჯელობის უნარი, რომ-
ლის საშუალებითაც მოზარდებს შეუძლიათ, პრობლე-
მების ალტერნატიული გადაჭრის გზები განიხილონ;
 პრობლემის სხვადასხვა ასპექტზე ერთდროულად ფიქ-
რის უნარი;
 უკეთესი მეხსიერება და მეტი ცოდნა;
 მეხსიერებიდან ინფორმაციის აღდგენისა და შენახვის
კომპლექსური და ეფექტური სტრატეგიების გამოყენე-
ბის უნარი;
 მეტად სრულყოფილი მიდგომა დაგეგმვისა და გადაწყ-
ვეტილების მიღების დროს, რაც გულისხმობს კარგად
გააზრებული სქემების გამოყენების უნარს;
 საკუთარი აზროვნების პროცესზე თვითდაკვირვების/
რეფლექსიის უნარი.
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
მოზარდთა აზროვნების მოცულობა და არსი
ახალი და გაუმჯობესებული შემეცნებითი უნა-
რების გამო, მოზარდების აზრები უფრო ფართო
მოცულობის და რთული შინაარსის მქონე ხდება,
ვიდრე ბავშვობაში (Galotti, 2011). მოზარდებს შე-
უძლიათ გაუმკლავდნენ რეალობასთან შეუსაბამო
სიტუაციებს, შესაბამისად, სამეცნიერო ბელეტ-
რისტიკის, ფანტასტიკის ან საშინელებათა ჟანრის
კითხვა და ყურება დროის გატარების გავრცელე-
ბული საშუალებაა. მსგავსი მიზეზების გამო, მეცნი-
ერების ან მათემატიკის მიმართ ინტერესი ხშირად
ამ ასაკში ყალიბდება. როგორც წესი, განვითარე-
ბის ამ პერიოდში ატარებენ ექსპერიმენტებს საკუ-
თარ აზროვნებაზე სხვადასხვა გზით. მაგალითად,
გატაცება სხვადასხვა კულტით, ოკულტიზმით,
მედიტაციით, ცნობიერების შეცვლილი მდგომარე-
ობით, რაც შეიძლება გამოიწვიოს ნარკოტიკების
ზემოქმედებამ; როდესაც ბავშვი ხდება მოზარდი,
იცვლება ასევე ქცევაც. მაგალითად, თინეიჯერები
ამჯობინებენ, ისიამოვნონ მრავალფეროვანი აქტი-
ვობებით, რომელთა უმეტესობა დამოკიდებულია
კულტურულ კონტექსტზე (იხ. „შეხედულებების
შეცვლა: როგორ ატარებენ თინეიჯერები დროს“).
აბსტრაქტული აზროვნების შესაძლებლობის გან-
ვითარება ზემოქმედებს იმაზეც, თუ როგორ შეის-
წავლიან მოზარდები სოციალურ სამყაროს; ყვე-
ლაზე მეტად თინეიჯერებს აწუხებთ სოციალური
უსამართლობა და სამოქალაქო უფლებებთან და-
კავშირებული საკითხები (Amsel, 2011).
სამყაროს და ოჯახის შესწავლა. მოზარდე-
ბის ახლად შეძენილი უნარი, გაიგონ ფაქტები,
რომლებიც ეწინააღმედეგება რეალობას, ხშირად
ზემოქმედებს მშობლის და შვილის ურთიერთობა-
ზეც. მოზარდები ერთმანეთს ადარებენ „იდეალურ“
და რეალურ მშობლებს, რომლებსაც ყოველდღიუ-
რად ხედავენ, მშობლებს
რა იყო ყველაზე მნიშ-
უწევთ დიდ სირთულე-
ვნელოვანი შეთანხმება,
ებთან გამკლავება, რომ
რომელსაც მიაღწიეთ
გაამართლონ მოზარდე-
მშობლებთან მოზარ-
ბის მოლოდინები. თინე-
დობის პერიოდში? ეს
იჯერები კრიტიკულები
შეთანხმება თქვენთვის
არიან ყველა სოციალუ-
და თქვენი ოჯახისთვის
რი ინსტიტუციის, გან-
წარმატებული იყო?
საკუთრებით – თავიან-
თი ოჯახის და მშობლების მიმართ. შესაბამისად,
ოჯახში კამათის გამწვავება ადრეული მოზარდო-
ბის პერიოდის ტენდენციაა. ბევრ მკვლევარს მი-
აჩნია, რომ დაპირსპირება, რომელიც მწვავდება
ყოველდღიური ქმედებების გამო, როგორიცაა ჩაც-
მულობა, მორთულობა (ტატუ და პირსინგი), ვარ-
ცხნილობის სტილი, სასკოლო სამუშაო და კვება,
ემსახურება საჭირო მიზნებს. ეს დაპირისპირებები
საშუალებას აძლევს თინეიჯერებს, გამოსცადონ
397
თავიანთი დამოუკიდებლობა შედარებით უმნიშ-
ვნელო პრობლემების გადაჭრის დროს და უსაფ-
რთხო გარემოში – სახლში. მოზარდთა ფსიქოლო-
გიაში მოლაპარაკება პოპულარული სიტყვა გახდა.
მეამბოხეობაზე, მტკივნეულ დაშორებებზე და მო-
ზარდების თავიანთი ოჯახებისგან გაუცხოებაზე
საუბრის ნაცვლად, ბევრი მკვლევარი ამჯობინებს,
ეს პერიოდი აღწეროს, როგორც მშობლებსა და შვი-
ლებს შორის ახალი ურთიერთობის შესახებ შეთან-
ხმების ხანა (იხ. თავი 9). მოზარდებმა უნდა მოიპო-
ვონ მეტი დამოუკიდებლობა. მშობელმა შვილი უნ-
და მიიღოს, როგორც თანასწორი, რომელსაც აქვს
უფლება ჰქონდეს განსხვავებული აზრი (Brown
& Bakken, 2011). ერთ-ერთი კვლევა გვიჩვენებს,
რომ ინდივიდუალიზმით გამორჩეული მოზარდე-
ბი, აღზრდილები არიან ოჯახებში, სადაც მათ აძ-
ლევდნენ მითითებებს და სითბოს და, ამავდროუ-
ლად, უწყობდნენ ხელს, ჰქონოდათ საკუთარი აზრი
(Wang, Dishion, Stormshak & Willett,2011; Zentner&
Renaud, 2007). ●
მოზარდობის ასაკში – განსაკუთრებით შუა და
გვიან მოზარდობაში – აზროვნების სხვა ცვლილე-
ბა უკავშირდება სოციალური, პოლიტიკური და
მორალური საკითხებით დაინტერესებას. მას შემ-
დეგ, რაც მოზარდები შეიძენენ გამოცდილებას და
შეძლებენ თეორიების გააზრებას, სამყაროს შესა-
ხებ მათი აზრი უფრო კომპლექსური ხდება. ისინი
იწყებენ კამათს პოლიტიკური და სოციალური სა-
კითხების სხვადასხვა მხარეზე, შესაბამისად, იც-
ვლება მათი წარმოდგენები მოქალაქეთა უფლე-
ბებისა და თავისუფლების – რელიგიური და სიტყ-
ვის თავისუფლების – შესახებ (Helwig, 1995, 2006;
Smetana&Villalobos, 2009). ასევე მნიშვნელოვანია,
რომ მოზარდები თავიანთი თავის ფართო კონტექ-
სტში დანახვას იწყებენ. მათი მერყეობა და უკი-
დურესობები თავს იჩენს მაშინ, როდესაც ისინი
იწყებენ საკუთარი თავის ინტელექტუალურად შე-
ფასებას. ისინი ინტერესდებიან, თუ რას ფიქრობენ
ამა თუ იმ საკითხზე – როგორი არის სინამდვილეში
მათი შეხედულებები და რა ღირებულებები გააჩნი-
ათ. საკუთარი თავის შემეცნება არ არის მარტივი
და სწრაფად არ ხდება. გარდა ამისა, თვითაღმოჩე-
ნა თინეიჯერებში გარკვეულწილად შეზღუდულია
და შემოიფარგლება მოზარდის შესახებ მშობლების
შეფასებით.
მოზარდთა ეგოცენტრიზმი. საკუთარი აზროვ-
ნების, შეხედულებებისა და ღირებულებების შეს-
წავლას, ხშირად, მოზარდები ეგოცენტრულობამ-
დე მიჰყავს. საკუთარ თავზე ორიენტირებულობის
ერთ-ერთი ასპექტია, მაგალითად, ის, რომ თინეი-
ჯერებს ჰგონიათ, რომ სხვებიც ისევე მოხიბლუ-
● [იხ. Adolescence: Social Changes
on MyDevelopmentLab.com-ზე
398 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ხედვები იცვლება
როგორ ატარებენ მოზარდები დროს მთელ
მსოფლიოში
მოზარდების განვითარება – მათი გონება, დამოკი-
დებულებები, სხეულიც კი – მორგებულია ყოველდღიურ
ცხოვრებისეულ აქტივობებზე. სკოლაში და სამსახურში
სიარული, ოჯახური პასუხისმგებლობების შესრულება
თუ საოჯახო საქმეებში მონაწილეობის მიღება, სპორ-
ტით დაკავება, ტელევიზორის ყურება თუ მეგობრებთან
ერთად დროის გატარება – ყველაფერი ეს ზემოქმედებს
ახალგაზრდების განვითარებაზე. განვითარების სხვა
არც ერთ სტადიაზე არ არის ამგვარი აქტივობები ისე-
თი მნიშვნელოვანი, როგორც მოზარდობის პერიოდში.
ეს ნაწილობრივ განპირობებულია იმით, რომ მოზარდებს
აქტივობათა არჩევანის უფრო დიდი მრავალფეროვნება
აქვთ, ვიდრე უმცროს ასაკში ჰქონდათ. განსაკუთრებით
საინტერესოა, როგორ ატარებენ მოზარდები თავისუ-
ფალ დროს. მიუხედავად იმისა, რომ სკოლა და სამსა-
ხური მოითხოვს დიდ დროს მთელი დღის განმავლობა-
ში, მოზარდებს ყველა კულტურაში მაინც რჩებათ დრო
მათივე არჩეული საქმიანობისთვის. როგორ აკეთებენ ამ
მნიშვნელოვან არჩევანს სხვადასხვა კულტურის მქონე
მოზარდები? ●
მთელ მსოფლიოში მოზარდობა სოციალური დას-
წავლის და საზოგადოებაში საკუთარი როლების რეს-
ტრუქტუირების პერიოდია (Arnett, 2012; Larson, Wilson
& Rickman, 2009). თავისუფალი დროის აქტივობები
მნიშვნელოვან წარმოდგენას გვიქმნის, თუ როგორ აღიქ-
ვამენ მოზარდები საკუთარ თავს თავიანთი კულტურის
კონტექსტში. მონაწილეობის მიღება იმ აქტივობებში,
რომლებსაც მოზარდები ფრთხილად და დაკვირვებით
ირჩევენ, ეხმარება მათ ზრდასრულებისთვის დამახასი-
ათებლი უნარების შეძენაში, არჩევანის გაკეთებასა და
საზოგადოებაში ინტეგრირებაში. მოზარდების თავისუ-
ფალი დრო შეზღუდულია, შესაბამისად, მათ უწევთ არ-
ჩევანის გაკეთება, თუ რით დაკავდნენ.
როგორ სწავლობენ მკვლევრები, თუ რა არჩევანს
აკეთებენ მოზარდები თავისუფალი დროის გასატარებ-
ლად? ჩვეულებრივ, მონაწილეებს სთხოვენ, იქონიონ
დღიური, სადაც აღნიშნავენ მათი არჩეული საქმიანო-
ბებიდან, რომელს რამდენ დროს უთმობენ. ძირითადად,
ასეთი კვლევები მოითხოვს, რომ მონაწილეებმა ყოველ-
დღიურად გააკეთონ რამდენიმე ჩანაწერი. ზოგიერთ
კვლევაში, მკვლევრები პერიოდულად ურეკავენ მონაწი-
ლეებს და ეკითხებიან, თუ რას აკეთებენ ისინი მოცემულ
მომენტში. სხვა შემთხვევებში, ახალგაზრდებს სთხოვენ,
იქონიონ პეიჯერები რამდენიმე კვირის მანძილზე. თუ
ისინი ვერ უპასუხებენ მკვლევრის ზარს, მათ შეუძლიათ
ჩანაწერის სახით მოინიშნონ ინფორმაცია, თუ რით იყ-
ვნენ დაკავებულნი ამ დროს. იმ შემთხვევებში, როდესაც
მონაწილეები თვითონვე აკეთებენ ჩანაწერებს, მკვლევ-
რები იღებენ უფრო ზუსტ სურათს. (რამდენიმე წუთი
იფიქრეთ იმაზე, თუ რამდენ წუთს უთმობდით ტელევი-
ზორის ყურებას, კითხვას და ტელეფონზე საუბარს ბო-
ლო ერთი კვირის მანძილზე.)
რა შედეგებს გვიჩვენებს ამგვარი კვლევები? თუ შე-
ვადარებთ მოზარდებს მსოფლიოს სხვადასხვა ნაწილში,
აღმოვაჩენთ, რომ ახალგაზრდები აშშ-ში უფრო მეტად
საკუთრი შეხედულებისამებრ მოქმედებენ (Larson, 2004;
იხ. შედეგების ცხრილი). ისინი, ასევე, უფრო ნაკლებ
დროს ხარჯავენ სასკოლო სამუშაოებზე და, ზოგადად,
მუშაობაზე, ვიდრე თინეიჯერები ევროპის ქვეყნებში
ან აღმოსავლეთ აზიაში. აშშ-ში მოზარდები უფრო მეტ
დროს ხარჯავენ მეგობრებთან საუბარში. მიუხედავად
იმისა, რომ მოზარდობის პერიოდში მეგობრობას დადე-

მსოფლიოს სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენელ მოზარდთა მიერ თავისუფალი დროის

აქტივობებში დახარჯული დროის საშუალო მაჩვენებლები
არაინდუსტრიული სასკოლო განათლების
არმქონე პოპულაციები, პოსტინდუსტრიული
სასკოლო განათლების მქონე პოპულაციები
ამერიკის შეერთებული შტატები
ევროპა
აღმოსავლეთ აზია
საათები

სასკოლო მუშაობა* მუშაობა (ჯამურად) ტელევიზორის მეგობრებთან სპორტი** თავისუფალი დროის

ყურება** საუბარი*** აქტივობები (ჯამურად)
* არ არის რელევანტური არაინდუსტრიული სასკოლო განათლების არმქონე პოპულაციების შემთხვევაში
** არასაკმარისია მონაცემები არაინდუსტრიული სასკოლო განათლების არმქონე პოპულაციებისთვის
*** არასაკმარისია მონაცემები ევროპისა და არაინდუსტრიული სასკოლო განათლების არმქონე პოპულაციებისთვის

წყარო: „როგორ ატარებენ ამერიკელი მოზარდები დროს: რას გვეუბნება ეს მათი განვითარების შესახებ?“
R.W. Larson, 2004, inJ. Lerner&A. Alberts (eds.), თანამედროვე მიმართულებები განვითარების ფსიქოლოგიაში. (გვ. 134-141).
Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

● [იხ. მოზარდის სასკოლო გამოცდილება

on MyDevelopmentLab.com-ზე
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
ბითი ფუნქცია აქვს თინეიჯერებისთვის, ზედმეტად დი-
დი დროის გატარება თანატოლებთან, ზოგიერთი თინე-
იჯერის შემთხვევაში, ქცევასთან დაკავშირებული პრობ-
ლემების ჩამოყალიბების რისკ-ფაქტორია, როგორიცაა,
მაგალითად, ალკოჰოლის, ნარკოტიკების და სიგარეტის
მოხმარება, დელინკვენტური ქცევა თუ სექსუალური
აქტივობა (Barnes, Hoffman, Welte, Farrell & Dintcheff,
2007). უმეტესობა აგროკულტურულ საზოგადოებებთან,
მსოფლიოს სხვა ნაწილებთან (დღესდღეობით) და აშშ-ში
წინა თაობასთან შედარებით, დღეისათვის ამერიკელი
მოზარდები მნიშვნელოვნად ნაკლებ დროს უთმობენ სა-
ყოფაცხოვრებო საქმიანობას და არ იღებენ მონაწილეო-
ბას ოჯახში შემოსავლის შემოტანაში.
კულტურას ძალიან დიდი გავლენას აქვს მოზარდე-
ბის მიერ არჩეულ აქტივობებზე. მაგალითად, კორეელ და
იაპონელ მოზარდებს ბევრად უფრო ნაკლები თავისუფა-
ლი დრო აქვთ და დიდი წნეხის ქვეშ იმყოფებიან სწავლისა
თუ დისციპლინის მოთხოვნების თვალსაზრისით (Verma
& Larson, 2003b). იაპონური საზოგადოებისთვის მიუღე-
ბელია დროის უნაყოფოდ ხარჯვა; მოზარდებისაგან მო-
ელიან იმგვარ საქმიანობებში მონაწილეობას, რომლებიც
მათთვის სასიამოვნო შეიძლება სულაც არ იყოს. შემოქ-
მედებით საქმიანობას ძალიან ცოტა დრო ეთმობა. კორე-
ელი და იაპონელი ბავშვები ძალიან ბევრ დროს ხარჯა-
ვენ საშინაო დავალების შესრულებაზე; იმ შემთხვევაში,
თუ მათ აქვთ არჩევანი, როგორ გაატარონ თავისუფალი
დრო, ხშირად შედარებით პასიურ საქმიანობებს ირჩევენ.
◄მოზარდები არა
მარტო აკვირდებიან
საკუთარი არას-
რულყოფილების
ნებისმიერ გამოვ-
ლინებას, არამედ
დეტალურად განი-
ხილავენ თანატო-
ლების შესაძლო
რეაქციებს მათ
არასრულყოფილე-
ბაზე. ინტენსიური
ყურადღება საკუ-
თარი თავის მიმართ
მოზარდთა ეგოცენ-
ტრიზმს აყალიბებს.
ლები არიან მათით, როგორც თვითონ საკუთარი
თავით. შემდეგი ასპექტია: ზოგჯერ მოზარდები
ვერ განასხვავებენ საკუთარ და სხვის შეხედულე-
ბებს. შედეგად, ისინი აკეთებენ ნაადრევ დასკვნებს
გარშემომყოფთა ქმედებებთან დაკავშირებით და
● [იხ. დასავლეთის გავლენა სამყაროზე წარმოსახვითი აუდიტორია
on MyDevelopmentLab.com-ზე მოზარდის რწმენა, რომ მუდმივად სხვების
კრიტიკული ყურადღების ცენტრშია.
399
ინდოელი მოზარდები არჩევანში მკაცრად შეზღუდულე-
ბი არიან გენდერული და კლასობრივი თვალსაზრისით.
ის ინდოელი მოზარდებიც კი, რომლებიც ცხოვრობენ
ქალაქებში, სადაც კულტურული და მედიაგასართობი
საშუალებები საკმაოდ ხელმისაწვდომია, იძულებულნი
არიან, დროის მნიშვნელოვანი ნაწილი სწავლას დაუთ-
მონ, რადგან საგანმანათლებლო სისტემა ძალიან მკაც-
რია. იტალიაში თინეიჯერები მისდევენ სპორტს, დაკა-
ვებულნი არიან საყვარელი საქმიანობით, დიდ დროს
უთმობენ კითხვას; დროს უთმობენ ისეთ საქმიანობებს,
რომლებიც, მათი აზრით, ზრდასრულობისთვის მოამზა-
დებს. მსოფლიო სტანდარტების მიხედვით, ამერიკელ მო-
ზარდებს აქვთ ძალიან ბევრი თავისუფალი დრო, რომლის
უმეტესი ნაწილი არ არის რეგულირებული. ●
ეჭვგარეშეა, რომ ის, თუ როგორ ატარებენ მოზარ-
დები თავისუფალ დროს, განპირობებულია მათი ინდივი-
დუალური ინტერესებით, ღირებულებებით და სოციალუ-
რი თუ ეკონომიკური სიტუაციის მოთხოვნებით. გარდა
ამისა, კულტურა მკაცრად განსაზღვრავს მოზარდთა
არჩევანს და ეს არჩევანი უბიძგებს მათ გარკვეული ტი-
პის საქმიანობის წამოწყებისკენ. როგორ ატარებდით თა-
ვისუფალ დროს, როცა 14 წლის იყავით? როცა 16 წლის
იყავით? როგორ იყენებთ ახლა თქვენს თავისუფალ
დროს? ყველაზე მეტად რომელი საქმიანობაა თქვენთვის
ღირებული? როგორ ფიქრობთ, თქვენმა არჩევანმა თავი-
სუფალი დროის განაწილებასთან დაკავშირებით რა გავ-
ლენა იქონია თქვენს ცხოვრებაზე?
ფიქრობენ, რომ სხვებიც ისევე გაამართლებენ გარ-
კვეულ ქმედებებს ან კრიტიკულები იქნებიან, რო-
გორც თვითონ. ამიტომ, მოზარდები უფრო განიც-
დიან, როდესაც აღმოაჩენენ, რომ თურმე სხვები
მათნაირად არ ფიქრობენ, ვიდრე ბავშვები. ასევე,
განსაკუთრებით აღელვებთ ის, რომ მათთან დაკავ-
შირებული პირადი ფაქტი გამჟღავნდა ისე, რომ თა-
ვად არაფერი იცოდნენ.
დევიდ ელკინდის მიხედვით, შეხედულება, რომ
მოზარდები თავიანთ თავს სხვების დაკვირვებისა
და ყურადღების ცენტრად მიიჩნევენ, წარმოსახ-
ვითი აუდიტორიის იდეას უკავშირდება (Elkind,
1967). მოზარდებს ხშირად ჰგონიათ, რომ ყველა-
ფერს, რასაც ისინი ამბობენ და აკეთებენ, მუდმი-
ვად სხვების ყურადღების საგანია. პატარა ნაკლო-
ვანებები – გამონაყარი, სულელური კომენტარები
ან უგემოვნო მაისურის ტარება – ხშირად გარდა-
იქმნება დიდ სირთულეებად, ნაწილობრივ იმიტომ,
რომ მოზარდებს სჯერათ, ყველა შეამჩნევს ამას
და გააკრიტიკებს მათ. შესაბამისად, შეხედულე-
ბას, რომ ისინი მუდმივად ყურადღების ცენტრში
არიან, შეუძლია მოზარდი ზედმეტად მგრძნობიარე
გახადოს კრიტიკის მიმართ; შესაძლოა, მშობლების
400 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
უბრალო შეკითხვები აღიქვან, როგორც დაკითხვა,
კრიტიკული და ზედმეტად პირადული. ●
მოზარდები ჩაფლულები არიან თავიანთ გრძნო-
ბებში. ხანდახან სჯერათ, რომ მათი ემოციები უნი-
კალურია, არავის არასდროს განუცდია მსგავსი
რამ და ვერავინ შეიგრძნობს ისეთივე ტკივილს
ან ექსტაზს. როგორც ეგოცენტრიზმის ერთ-ერ-
თი ნაირსახეობა, ზოგიერთი მოზარდი ავითარებს
ე.წ. პიროვნულ იგავს – მათ სჯერათ, ისეთი გან-
საკუთრებულები არიან, რომ მათ არ უნდა ეხებო-
დეთ ბუნების კანონები, არ შეიძლება რამე ცუდი
დაემართოთ და რომ ისინი მუდმივად იცხოვრებენ
(Elkind,1967).
ელკინდის მოსაზრებების თანახმად, ორივე –
წარმოსახვითი აუდიტორია და პიროვნული იგავი
– ნიშანდობლივია მოზარდთა აზროვნებისთვის. ამ
პერიოდისთვის დამახასიათებელი სარისკო ქცე-
ვები, როგორც, ჩანს, მრავალგანზომილებიანია
და ისინი სხვადასხვა წყაროებიდან ყალიბდება
(Vartanian 2000). გარდა ამისა, მოზარდობის პერი-
ოდისთვის დამახასიათებელი ეგოცენტრიზმი და
საკუთარ თავზე ცენტრირება, შესაძლოა ინდივი-
დის პერცეფციას სულაც არ ეფუძნებოდეს. უფრო
მეტად, ნაწილობრივ მაინც, ის რეალობას ეყრდნო-
ბა: მოზარდებისთვის სხვების შეფასებას მნიშვნე-
ლოვანი და რეალური შედეგები შეიძლება მოჰყვეს,
რადგან მოზარდები მეგობრობას, რომანტიკულ
ურთიერთობებს და თანატოლებთან ერთად სოცია-
ლურ სტრუქტურებს ქმნიან (Bell & Bromnick,2003).
უნდა აღინიშნოს, რომ ეგოცენტრული აზროვნება
არ არის მხოლოდ მოზარდებისთვის დამახასიათე-
ბელი, ის თავს იჩენს როგორც ადრეულ მოზრდი-
ლობაში, ასევე, შესაძლოა, შემდგომ პერიოდშიც.
ერთ-ერთ კვლევაში მოზარდებს და მოზრდი-
ლებს დაუსვეს შეკითხვები, რომლებიც წარმოსახ-
ვითი აუდიტორიისა და პიროვნული იგავის თემებს
შეეხებოდა. შუა და გვიანი მოზრდილობის პერი-
ოდში მყოფ პირებთან შედარებით, მოზარდებს და
ადრეული ასაკის მოზ-
როგორ შეიძლება მო-
რდილებს, დაახლოე-
ზარდებში აბსტრაქტული
აზროვნების განვითარება ბით 19-დან 30 წლამდე
ეგოცენტრიზმის განვითა- ასაკში, ეგოცენტრუ-
ლობის მაღალი მაჩვე-
რებას უკავშირდებოდეს?
ნებლები აღმოაჩნდათ
(Frankenberger, 2000). ამდენად, ეგოცენტრიზმი
მოზრდილების ქცევაზეც ძლიერ გავლენას შეიძ-
ლება ახდენდეს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც
ისინი უცხო გარემოში აღმოჩნდებიან (Schwartz,
Maynard & Uzelac, 2008). მოზარდებისთვის და-
● [იხ. წარმოსახვითი აუდიტორია პიროვნული იგავი
on MyDevelopmentLab.com-ზე მოზარდის რწმენა, რომ ისინი განსაკუთრე-
ბულები არიან, არ ემორჩილებიან ბუნებრივ
კანონზომიერებებს, მათ არაფერი ცუდი არ
მოუვათ და მუდმივად იცოცხლებენ.
მახასიათებელი ეგოცენტრიზმის გამოვლენა ად-
რეულ მოზრდილობაში შესაძლოა, მნიშვნელოვან
ცხოვრებისეულ ცვლილებებთან გამკლავების მე-
ქანიზმი იყოს, როგორებიცაა: კოლეჯში ჩაბარება,
სახლის დატოვება, ახალი სამსახურის ან პირადი
ურთიერთობის დაწყება. ამით შეიძლება აიხსნას,
თუ რატომ იჩენს თავს განსაკუთრებით სარისკო
ქცევები – ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების მოხმა-
რება, სექსუალური თავაშვებულობა მაშინ, როცა
ახალგაზრდა კოლეჯში იწყებს სწავლას. სოცია-
ლური ქცევა და მისი შედეგები უფრო დეტალურად
მომდევნო თავში იქნება განხილული.
გადაწყვეტილების მიღება მოზარდობისა და
მოზრდილობაში შესვლის პერიოდში. უკვე დიდი
ხანია, დადგენილია, რომ მოზარდობის პერიოდის-
თვის დამახასიათებელია სარისკო ქცევა (Pharo,
Sim, Graham,Gross & Hayne, 2011). მიუხედავად
ამისა, ეს არის პერიოდი, როდესაც ახალგაზრდა
ხდება მეტად დამოუკიდებელი და პასუხისმგე-
ბელი საკუთარ ქცევაზე. მოზარდობისა და მოზ-
რდილობაში შესვლის პერიოდში ახალგაზრდებს
სულ უფრო და უფრო მეტად სჭირდებათ, მიიღონ
მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები, რომლებიც
უკავშირდება, მაგალითად: თანატოლთა ჯგუფის
შერჩევას, სასწავლო ჩვევებს, სექსუალურ აქტივო-
ბას, მანქანის ტარებას და შესაძლო არალეგალურ
ქმედებებს, მაგ. ნარკოტიკების გამოყენებას. რამ-
დენად კარგად არიან მოზარდები მზად იმისთვის,
რომ ბევრი შესაძლებლობიდან აირჩიონ მათთვის
სასარგებლო?
მკვლევრებმა მოზარდების სარისკო ქცევისა და
გადაწყვეტილების მიღების შესწავლა ორი განსხვა-
ვებული ტიპის კოგნიტურ უნარზე ფოკუსირებით
დაიწყეს. ეს უნარები თავს იჩენს ბავშვობისა და
მოზარდობის პერიოდში (Albert & Steinberg, 2011).
ერთი მხრივ, მოზარდთა გადაწყვეტილებები მოი-
ცავს რაციონალურ და ლოგიკურ პროცესებს. ე.წ.
„ცივი გადწყვეტილებები“ ეყრდნობა ანალიტიკურ
მსჯელობას, რაც საფუძვლად უდევს აზროვნებას
ფორმალური ოპერაციების სტადიაზე, ესენია – შე-
საძლებლობების გათვალისწინების უნარი, პრობ-
ლემების ლოგიკური გადაწყვეტა, მოსალოდნელი
შედეგების განჭვრეტა, წარსულში ნაპოვნი გადაწყ-
ვეტილებების დამახსოვრება და მათი გამოყენება
ახალ გარემოში. ამგვარი სახის პრობლემებს მოი-
ცავს ინტელექტის სტანდარტული ტესტები, რომ-
ლებიც ზომავენ ინდივიდის მიერ პრობლემების
ლოგიკურად გადაჭრის უნარს. „ცივი დაგაწყვეტი-
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
ლების“ პროცესები მართავენ ჩვენი ქცევის კარგ
მხარეს. მაგალითად, თუ მოზარდს სთხოვეს, სკო-
ლიდან გაიაროს სასურსათო მაღაზიაში და წამოი-
ღოს ინგრედიენტები სპაგეტის მოსამზადებლად,
ამგვარი აქტივობები მარტივად შეიძლება წარი-
მართოს „ცივი“ გადაწყვეტილების მიღების პრო-
ცესებით. თუმცა, ცხოვრებაში არ შეიძლება ყველა
პრობლემას მოეძებნოს ლიგიკური გადაჭრის გზა
და ყველა სიტუაცია არ ეფუძნება ლოგიკურ მსჯე-
ლობას. დავუშვათ, ზემოთ ხსენებულ მოზარდს,
რომელიც გამოდის სკოლიდან, მეგობრები პატიჟე-
ბენ კანაფის მოსაწევად. შეივლის თუ არა ის მაღა-
ზიაში წასვლამდე მეგობრებთან? ლოგიკურად, რა
თქმა უნდა, რეკომენდებული არ არის – მან უნდა
გაიაროს სასურსათო მაღაზიაში და იყიდოს ინგრე-
დიენტები ოჯახისთვის, რათა სადილი მომზადდეს
და, ამასთანავე, მარიჰუანას მოწევა არალეგალუ-
რი ქმედებაა. თუმცა, ამ შემთხვევაში ინტუიციაზე
დაფუძნებული გადაწყვეტის პროცესებიც აქტუა-
ლურია: თუ ის შეივლის მეგობართან, გამოიჭერენ
მას? მოასწრებს მაღაზიაშიც გაიაროს და სახლშიც
დროულად დაბრუნდეს? გადაწყვეტილების მი-
ღების პროცესში ემოციებიც მონაწილეობს: რას
იფიქრებს მისი მეგობარი, თუ ის შემოთავაზებაზე
უარს იტყვის? რეალურად რა სურს მას? ბევრი მო-
ზარდის შემთხვევაში ამგვარი „ცხელი“ გადაწყვე-
ტის პროცესები, რომლებიც ინტუიციას ეყრდნობა
და ემოციურ რეგულაციას მოიცავს, მართავს მათი
ქცევის მნიშვნელოვან ასპექტებს.
ერთ-ერთი გზა მოზარდობის პერიოდისთვის
დამახასიათებელი სარისკო ქცევის ასახსნელად
არის გადაწყვეტილებების მიღების უნარის განვი-
თარების შეფასება. თუ ამ პერიოდში „ცხელი“ პრო-
ცესებია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი, ეს დაგ-
ვეხმარება, ავხსნათ რისკიანობის მაღალი მაჩვენე-
ბელი. კვლევების გარკვეული ჯგუფი, რომლებიც
შეისწავლის ცხოვრების მანძილზე გადაწყვეტი-
ლების მიღების სტრატეგიებს, იყენებს ტექნიკას,
რომელსაც ეწოდება Iowa Gambling Task (IGT). IGT
შეიქმნა იმისთვის, რომ გაეზომათ თავის ტვინის
დაზიანების მქონე ინდივიდების კოგნიტური დეფი-
ციტი, მათ, სავარაუდოდ, კოგნიტური ფუნქციონი-
რების კარგი უნარი უნდა ჰქონოდათ, მაგრამ ვერ
იღებდნენ გადაწყვეტილებებს სოციალურ და ემო-
ციურ კონტექსტში (Anderson, Bechara, Damasio,
Tranel & Damasio,1999). IGT არის ბანქოს თამაში,
რომელიც მოიცავს აზარტულობას ფულის მოგების
მიზნით. მონაწილეს სათამაშოდ შეუძლია აირჩიოს
ბანქოს 4 დასტიდან ნებისმიერი ერთი. თითოეული
მათგანი იძლევა როგორც მოგების, ასევე წაგების
შანსს. ორი დასტა ისე არის დაკომპლექტებული,
რომ იძლევა მოგების დიდ შანსს, მაგრამ წაგების
შესაძლებლობაც თანაბარია; ესენია „სარისკო“
დასტები. დანარჩენი ორი დასტა იძლევა მოგების
401
მცირე შესაძლებლობას, მაგრამ მოგების ალბათო-
ბა მაინც მეტია, ვიდრე წაგების. მონაწილეებს შუძ-
ლიათ ითამაშონ ბევრჯერ, ყოველი თამაშის დაწყე-
ბამდე აირჩიონ სასურველი დასტა. როგორც წესი,
მოზრდილები ირჩევენ დასტებს, რომლებიც მოგე-
ბისთვის უკეთეს შანსს იძლევა – თამაშის მსვლე-
ლობისას ისინი ცვლიან სტრატეგიას და ირჩევენ
ნაკლებად რისკიან დასტებს. მოზარდებიც ამავე
სტრატეგიას იყენებენ?
საინტერესოა, რომ, ზოგადად, მოზარდები არ
ირჩევენ იმავე სტრატეგიას. როცა IGT-ს თამაშობენ
სხვადასხვა ასაკის პირები, იკვეთება მკაფიო სურა-
თი: მაშინ, როცა ბავშვები და მოზრდილები სწავ-
ლობენ, თუ როგორ უნდა მოიგონ თამაში, მოზარ-
დები ირჩევენ ნაკლებად ეფექტურ, მაგრამ რისკიან
სტრატეგიას (Cauffman, et al., 2010; Smith,Xiao &
Bechara, 2011). ამდენად, გადაწყვეტილების მიღე-
ბის ლოგიკური პროცესები მთელი ბავშვობისა და
მოზარდობის პერიოდში ვითარდება, მაშინ, როცა
„ცხელი“ პროცესები, რომლებიც ფასდება იმგვა-
რი მეთოდებით, როგორიცაა IGT – არ ვითარდება.
მოზარდობა, როგორც ჩანს, არის პერიოდი, როდე-
საც ინდივიდებს გააჩნიათ ლოგიკური აზროვნების
კარგი შესაძლებლობები, მაგრამ განსაკუთრებით
რთულია მათთვის იმ პრობლემებთან გამკლავება,
რომლებშიც ჩართულია ემოციები და ინტუიცია.
გადაწყვეტილების მიღების უნარის ეს დეფიციტი
ასოცირდება იმპულსურ და დაჯილდოებით მარ-
თულ რეაქციებთან, რომლებიც შემდგომში იწვევს
სარისკო ქცევებს (Smith, Ratner & Hobart, 2011).
მხოლოდ გვიანი მოზარდობის ან ადრეული მოზრ-
დილობის პერიოდიდან იძენენ ინდივიდები სარის-
კო სიტუაციების თავიდან აცილების უნარს.
მკვლევართა უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ შე-
მეცნებისა და გადაწყვეტილების მიღების უნარის
განვითარება თავის ტვინის განვითარებას შეე-
საბამება. სარისკო დავალებების შესრულებისას,
ტვინის აქტივობის შეწავლის დროს, მეცნიერებმა
ასაკობრივი კავშირები აღმოაჩინეს. მაგალითად,
ერთ-ერთ კვლევაში FMRI ტვინის ტომოგრაფიის
ტექნიკის გამოყენებით ბავშვებს, მოზარდებს და
მოზრდილებს ტვინის სხვადასხვა უბანში განსხვა-
ვებული დონის აქტივობა გამოუვლინდათ. ბავშვებ-
ში და მოზრდილებში განსაკუთრებული აქტივობა
გამოვლინდა თავის ტვინის ქერქში, რომელიც პა-
სუხისმგებელია აზროვნებისა და მეხსიერების პრო-
ცესებზე. მათგან განსხვავებით, მოზარდებს უფრო
მაღალი აქტივობა გამოუვლინდათ იმ უბნებში,
რომლებშიც ჩართულია ჯილდოზე ორიენტირებუ-
ლი სისტემები და სარისკო სიტუაციები (Paulsen,
Carter, Platt, Huettel & Brannon, 2012). როგორც
ჩანს, თავის ტვინის განვითარება გადაწყვეტილე-
ბის მიღების პროცესების განვითარების კვალდაკ-
ვალ მიმდინარეობს.
402 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
მორალური განვითარება მოზარდობის პერი-
ოდში. კოგნიტური და თავის ტვინში განვითარებუ-
ლი ცვლილებები საფუძვლად უდევს მოზარდობის
პერიოდში მორალულ განვითარებას (Baird, 2008;
Moshman, 2011). მოზრდილობიკენ სწრაფვის პრო-
ცესში მოზარდებს მორალის იმგვარ ასპექტებთან
დაპირისპირება უწევთ, რომლებიც მანამდე არ შეხ-
ვედრიათ. ახლა, როცა უკვე შეუძლიათ, იყვნენ სექ-
სუალურად აქტიურები – მაგალითად, მათ უნდა გა-
დაწყვიტონ, რას ნიშნავს მათთვის სექსი და სურთ
თუ არა ქორწინებამდე სექსი – მათ უნდა შეაფასონ
თანატოლების ქცევები და დამოკიდებულებები,
რომლებიც შესაძლოა დაკავშირებულნი იყვნენ ნარ-
კოტიკებთან ან დამნაშავეთა ბანდებთან. მათ უნდა
გადაწყვიტონ, რამდენად მნიშვნელოვანია სკოლა-
ში კარგი აკადემიური მოსწრება, როგორ მოერგონ
საზოგადოებას, რომელიც წარმატებას აფასებს
სიმდიდრის და ძალაუფლების მიხედვით; ან შეას-
რულებს თუ არა რომელიმე რელიგია რაიმე როლს
მათ ცხოვრებაში. შედეგად მოზარდები იწყებენ იმ
საკითხების უფრო ღრმად განხილვას, რომლებიც
მომავალში მათი მოზრდილობის წლებს განაპირო-
ბებს. ვითარდება არჩევანის გაკეთების, კარგი და
ცუდი მხარეების შეფასების უნარი, რაც ზემოქმე-
დებს მათ ქცევაზე (Eisenberg, Morris,McDaniel &
Spinrad, 2009).
მოზარდების მიერ მიღებულ ზოგიერთ გადაწყ-
ვეტილებას (მაგ., სექსთან და ნარკოტიკებთან და-
კავშირებით) რთული და ზოგჯერ სიცოცხლისთვის
საშიში შედეგები მოჰყვება. მიუხედავად ამისა,
კვლევების თანახმად, მორალური განვითარების
ტემპი მოზარდობის პერიოდში თითოეული ინდი-
ვიდისთვის განსხვავებულია (Krettenauer, 2011;
Lehalle, 2006). სამწუხაროდ, ზოგ მოზარდს ამ პე-
რიოდის ბოლო ეტაპამდე ან მოზრდილობის პირ-
ველ წლებამდე არ უყალიბდება მორალური ჩარჩო-
ები და კოგნიტური უნარები, რათა გაუმკლავდეს
სხვადასხვა ზეწოლას. მაგალითად, 18-22 წლის ინ-
დივიდებში გამოიკვლიეს მორალური მსჯელობის
შესაძლებლობები თემაზე სარისკო სექსუალური
კავშირები, რომლებსაც შეუძლია გამოიწვიოს სქე-
სობრივი კავშირით გადამდები დაავადებები (STD),
ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსის (HIV) და შე-
ძენილი იმუნური დეფიციტის სინდრომის (შიდსი;
AIDS) ჩათვლით; მხოლოდ 22 წლის ასაკის პირებმა
განიხილეს ყურადღებით სქესობრივი გზით გადამ-
დებ დაავადებებთან დაკავშირებული მორალური
დილემა (Jadack, Hyde, Moore & Keller, 1995). რო-
გორც ჩანს, სიცოცხლისთვის საშიში ქცევების მო-
რალურად შეფასების შესაძლებლობასაც სჭირდე-
ბა გარკვეული დრო განვითარებისთვის.
შესაძლოა, გახსოვდეთ, რომ კოლბერგის მიხედ-
ვით (იხ.თავი 9), მორალურ დილემებზე მსჯელო-
ბის უნარი მუდმივად ვითარდება, პრეკონვენციუ-
რი სტადიიდან კონვენციურ და პოსტკონვენციურ
სტადიებამდე. მოზარდობის პერიოდის დასაწყი-
სისთვის, ამერიკელ ბავშვთა უმრავლესობა სცდება
მორალური განვითარების პრეკონვენციური სტა-
დიის საზღვრებს და აღწევს მორალური განვითა-
რების კონვენციურ სტადიას, რომელიც მეტწილად
კონფორმულობას, სოციალურ მოლოდინებსა და
სტერეოტიპებს ეფუძნება.
დღევანდელ სიტუაციათა უმრავლესობაში,
კონვენციური მორალური აზროვნება კარგად მუ-
შაობს, რადგან ის ხელს უწყობს პიროვნებისა და
საზოგადოების მოლოდინების შესაბამისობას;
თუმცა, კონვენციურმა აზროვნებამ მოზარდი შე-
იძლება სირთულეებამდე მიიყვანოს. თანატოლთა
სტანდარტებზე მორგების სურვილის გამო, მოზარ-
დი შესაძლოა, სერიოზულ უსიამოვნო სიტუაციაში
აღმოჩნდეს, მით უფრო, თუ ეს ნარკოტიკებს, სექსს
და უკანონო საქმიანობას ეხება. მიუხედავად იმისა,
რომ ბევრი მოზარდისა და მოზრდილის ცხოვრება
მოიცავს იმაზე ზრუნვას, შეესაბამებოდეს საზო-
გადოების წესებსა თუ მოლოდინებს, მოზრდილე-
ბისგან ელოდებიან ჯანსაღ მორალურ გადაწყვე-
ტილებებს, რომლებიც უსამართლო სოციალური
წეს-ჩვეულებების წინააღმდეგ ბრძოლას მოითხოვს
(Nunner-Winkler, 2009).
იმ საზოგადოებაში, რომელშიც მოზარდებს
აქვთ ორივე – თავისუფლება და მავნე არჩევანის
ხელმისაწვდომობა, ზოგჯერ ძალიან მცირე ასაკ-
შიც კი, როგორ უნდა მოახერხონ მათ სწორი არჩე-
ვანის გაკეთება? რამდენად შესაძლებელია მეტად
განვითარებული მო-
შეგიძლიათ დაასახელოთ
რალური აზროვნების
მაგალითი, როდესაც თქვე-
სწავლება? თეორიის
ნი მორალური გადაწყ-
ჩამოყალიბების ად-
ვეტილება კონვენციურ
რეულ ეტაპზე, კოლ-
სტადიას შეესაბამებოდა?
ბერგმა და მისმა კო-
შეგიძლიათ დაასახელოთ
ლეგებმა სცადეს, წა-
მაგალითი, როდესაც თქვე-
მოეწყოთ გაკვეთილე-
ნი მორალური გადაწყვე-
ბი, სადაც სხვადასხვა
ტილება პოსტკონვენციურ
სოციალური წარსუ-
სტადიას შეესაბამებოდა?
ლის მქონე ბავშვებს
და მოზარდებს ასწავლიდნენ მორალს. შედეგებმა
აჩვენა, რომ არასრულწლოვან დამნაშავეთა შემ-
თხვევაშიც კი, შესაძლოა, მიღწეულ იქნეს მორალუ-
რი მსჯელობის უფრო მაღალი დონე. კოლბერგის
გაკვეთილებზე ყურადღება ეთმობოდა მორალური
დილემების შესახებ ჰიპოთეტურ მსჯელობას. მო-
ზარდებს აცნობდნენ პრობლემებს და სთხოვდნენ
მოეძებნათ გადაჭრის გზები. თუ დასაბუთებული
პასუხი შეესაბამებოდა მორალური განვითარების
კოლბერგისეულ მე-4 სტადიას, დისკუსიის ლიდერი
სთავაზობდა მოზარდებს მე-5 სტადიის მიხედვით
დასაბუთებულ ახსნა-განმარტებას; ამით ის ამოწ-
მებდა თინეიჯერის მოსაზრებას იმის შესახებ, იყო
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
თუ არა ეს დასაბუთება კარგი ალტერნატივა. ოდნავ
მეტად პროგრესული მსჯელობა თითქმის ყოველ-
თვის მიმზიდველი იყო თინეიჯერებისთვის. განმე-
ორებითი დისკუსიების მსვლელობისას, ისინი, ად-
რე თუ გვიან, გადადიოდნენ მსჯელობის შემდგომ
საფეხურზე (Kohlberg, 1966). როგორც აღმოჩნდა,
რთული მორალური პრობლემების წარდგენა ქმნის
დისექვილიბრიუმს (დისბალანსს) ბავშვის აზროვ-
ნებაში, რაც აიძულებს მათ, იფიქრონ და შეეცა-
დონ, გადალახონ წინააღმდეგობები. რა თქმა უნდა,
მორალური გადაწყვეტილებების მიღება იშვიათად
არის მარტივი, მოზარდებმა კარგად უნდა აწონ-და-
წონონ სხვადასხვა შესაძლებლობა, რომელიც მათ
აზროვნებასა და ქცევას განაპირობებს (Killen &
Smetana, 2007). საბედნიეროდ, კოგნიტური უნარე-
ბის განვითარება უქმნის მოზარდებს და ადრეული
ასაკის მოზრდილებს მყარ საფუძველს მორალური
გადაწყვეტილებების მისაღებად.
ამ თავის შეჯამებისას, უნდა შემოგთავაზოთ
დასკვნითი კომენტარები მოზარდობისა და მოზ-
რდილობაში შესვლის პერიოდთან დაკავშირებით.
შესაძლოა, ამ ყველაფრის მთავარი აზრია ის, რომ
პერიოდი ბავშვობიდან მოზრდილობამდე არის
შეამოწმე შენი ცოდნა 10-4
1. რომელი 2 პროცესი ახასიათებს ტვინის განვითა-
რებას მოზარდობის პერიოდში?
2. ტექსტში ნახსენები კვლევის მიხედვით, მოზრდი-
ლებში ემოციური პრობლემების გადაჭრისას აქ-
ტიურია თავის ტვინის შუბლის წილის ნაწილი, მო-
ზარდებში კი – ______________ .
3. ჩამოთვალეთ კოგნიტური განვითარების პიაჟესე-
ული პერიოდები ქვემოთ ჩამოთვლილი ასაკის შე-
საბამისად:
დაბადებიდან 2 წლამდე _______ სტადია;
2-დან 6-7 წლამდე _______ სტადია;
6-7-დან 12 წლამდე _______ სტადია;
12-დან ზევით _______ სტადია.
4. მოზარდები თავს მუდმივად სხვების ყურადღების
ცენტრში მიიჩნევენ; ეს არის მოზარდობის ეგო-
ცენტრიზმის ასპექტი, რომელსაც ეწოდება _____ .
5. ჯოშუა ეუბნება მამას: „არ ინერვიულო მანქანის
ტარებასთან დაკავშირებით. ცუდი არაფერი შე-
მემთხვევა“. ჯოშუას განცხადება ასახავს იმ კონ-
ცეფციას, რომელსაც ეწოდება
ა. მეორე რიგის პროცესი;
ბ. წარმოსახვითი აუდიტორია;
გ. მოლაპარაკება საერთო მიზნებთან დაკავშირე-
ბით;
დ. პიროვნული იგავი.
6. „ცივი“ გადაწყვეტილების პროცესები ეყრდნობა _
______ ; „ცხელი“ გადაწყვეტილების პროცესები კი
– _______ .
7. კოლბერგის მიხედვით, მოზარდობა არის პერიიო-
დი, როდესაც მორალური მსჯელობა ვითარდება _
______ სტადიიდან _______ სტადიამდე.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
403
კომპლექსური, მოიცავს დრამატულ ზრდასა და
ცვლილებებს. ამ პერიოდისთვის ნიშანდობლივი
კრიტიკული მოვლენაა სექსუალური მომწიფება,
რადგან ამ პროცესს თან ახლავს მნიშვნელოვანი
პასუხისმგებლობები და შესაძლებლობები. თავის
ტვინის განვითარება გრძელდება მოზარდობის პე-
რიოდში და დასაბამს აძლევს ახალ კოგნიტურ შე-
საძლებლობებს. მიუხედავად იმისა, რომ მოზარდე-
ბის აზროვნება, მოზრდილებისგან განსხვავებით,
შეზღუდულია – განსაკუთრებით მოზარდების ეგო-
ცენტრიზმის გათვალისწინებით – განვითარებადი
კოგნიტური შესაძლებლობები აძლევს მათ საშუ-
ალებას, სხვა თვალით შეხედონ სამყაროს და მათ
ადგილს ამ სამყაროში. მოზარდობა და მოზრდი-
ლობაში შესვლის პერიოდი, მინიმუმ დასავლურ
კულტურებში მაინც, არის შესამჩნევი ცვლილებე-
ბის პერიოდი – მშობლებზე ტოტალური დამოკი-
დებულებიდან თავისუფალი არჩევანის შესაძლებ-
ლობისა და თავისუფალი ცხოვრების სტილამდე.
შემდეგ თავში ჩვენ განვიხილავთ პიროვნულ და
სოციალურ-კულტურულ განვითარებას მოზარდო-
ბასა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდებში.
თავის შეჯამება
მოზარდის განვითარება კულტურულ და
ისტორიულ კონტექსტში
განსხვავდება მოზარდობიდან ადრეულ მოზ-
რდილობაში გადასვლის გამოცდილება სხვადასხვა
კულტურაში ან სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდში
მცხოვრები მოზარდების შემთხვევაში?
■ მოზარდობა არის ბავშვობიდან მოზრდილობა-
ში გარდამავალი პერიოდი, რომელიც წარმოდ-
გენილია ყველა კულტურაში. განვითარებად
ქვეყნებში ბავშვობიდან მოზარდობაში გადას-
ვლა, როგორც წესი, იწყება რეპროდუქციული
წლების დადგომასთან ერთად და აღინიშნება
ტრადიციული გადასვლის რიტუალით. თუმცა,
მოზარდობის პერიოდი მეტად კომპლექსური
და ხანგრძლივია ინდუსტრიულ ქვეყნებში, სა-
დაც ამ პერიოდის დასაწყისი და დასასრული
მკაფიოდ განსაზღვრული არ არის და მოზრდი-
ლის ცხოვრებისთვის საჭირო უნარების შეძენა
უფრო რთულია. დღეისათვის ბევრი მეცნიერი
მოზარდობის პერიოდს განსაზღვრავს საშუა-
ლო სკოლის დამთავრებიდან მოზრდილის რო-
ლების და პასუხისმგებლობების აღებამდე ად-
რეულ მოზრდილობაში.
■ მოზარდები ძალიან მგრძნობიარენი არიან თა-
ვიანთი სოციალური გარემოცვის მიმართ და
ცდილობენ, ადაპტირდნენ იმ გარემოში, სადაც
ცხოვრობენ. ამიტომ მოზარდობა უნდა განვი-
ხილოთ ფართო სოციალურ კონტექსტში.
404 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
■ მოზარდობის პერიოდი ხშირად დაყოფილია სამ
სტადიად: ადრეული მოზარდობა (10-14 წელი),
გვიანი მოზარდობა (15-17 წელი) და მოზრდი-
ლობაში შესვლის პერიოდი (18-25 წელი).
რა თავისებურებებით ხასიათდება განვითარე-
ბის ნიშა, რომელსაც იკავებენ მოზარდები აშშ-ში?
■ აშშ-ში მოზარდობის პერიოდი მეტწილად სეგ-
რეგირებულია ასაკით: თინეიჯერები, ზოგა-
დად, დროის უმეტეს ნაწილს თანატოლებთან
ერთად ატარებენ, ვიდრე უმცროსი ასაკის ბავ-
შვებთან თუ მოზრდილებთან.
■ ეკონომიკური დამოკიდებულება მოზარდობის
პერიოდის ერთ-ერთი მახასიათებელია. სკოლა-
ში სწავლის მთელი პერიოდის მანძილზე ამე-
რიკელი მოზარდები ფინანსურად მშობლებზე
არიან დამოკიდებულნი. ეს სიტუაცია, როგორც
წესი, მათ ფრუსტრაციას იწვევს.
■ მოზარდები აშშ-ში ხშირად იმ დროის მოვლე-
ნების გავლენის ქვეშ არიან, რომელშიც ცხოვ-
რობენ. ბევრი მოზარდი მასმედიის ზეგავლენის
ქვეშაა.
■ სოციოკულტურული პერსპექტივის მიხედვით,
აშშ-ს მსგავს ინდსუტრიულ ქვეყნებში მოზარ-
დობის პერიოდი ხასიათდება არასტაბილურო-
ბით, საკუთარ შესაძლებლობებში დაურწმუნებ-
ლობითა და ცვლილებებით.
ფიზიკური განვითარება და ადაპტაცია
რა ფიზიკური ცვლილებები ხდება მოზარდობი-
სას და რა სპეციფიკური ცვლილებები უკავშირდება
პუბერტატს?
■ მოზარდობა სწრაფი ბიოლოგიური ცვლილებე-
ბის პერიოდია. მოზარდები ამ ცვლილებებს ხში-
რად ძალიან განიცდიან, ადარებენ საკუთარ თავს
სხვებს და იდეალურ ხატს, როგორიც უნდათ,
რომ იყვნენ.
■ ადრეულ მოზარდობაში სწრაფად ვითარდება
როგორც მეორადი სქესობრივი ნიშნები, ასევე
რეპროდუქციული ორგანოები. ფიზიკური ცვლი-
ლებები გამოწვეულია ჰორმონების გაზრდილი გა-
მომუშავებით. ჰორმონები ბიოქიმიური ნივთიერე-
ბებია, რომლებიც სისხლში გამოიყოფა შინაგანი
ორგანოების – ენდოკრინული ჯირკვლების მიერ.
ეს პროცესი მოზარდების ზრდის ნახტომს და სხე-
ულის პროპორციების ცვლილებას განაპირობებს
(სქესობრივი მომწიფება).
■ როგორც მამაკაცის, ასევე ქალის, სასქესო ჰორ-
მონები ორივე სქესის წარმომადგენლებშია წარ-
მოდგენილი. თუმცა, მოზარდ ვაჟებში იწყება მა-
მაკაცის ჰორმონების ანდროგენების, როგორიცაა
ტესტოსტერონი, ჭარბი გამომუშავება, ხოლო
გოგონებში ქალის სასქესო ჰორმონები – ესტრო-
გენები და პროგესტერონი გამომუშავდება ჭარბი
რაოდენობით. ჰორმონების ბალანსს არეგული-
რებს თავის ტვინის ჰიპოთალამუსი და ჰიპოფიზი.
ჰიპოფიზი ასევე გამოიმუშავებს რამდენიმე ჰორ-
მონს, მათ შორის, ზრდის ჰორმონს და ტროფი-
კულ ჰორმონებს, რომლებიც არეგულირებს სხვა
ჯირკვლების ფუნქციონირებას.
■ ჰორმონები დიდ გავლენას ახდენს თავის ტვი-
ნის განვითარებაზე. თუმცა, თინეიჯერების-
თვის დამახასიათებელი ემოციურობა არ არის
მხოლოდ ჰორმონების ზემოქმედების შედეგი,
ის კომპლექსური სოციოკულტურული და გარე-
მო ფაქტორების ზემოქმედების შედეგია.
■ გოგონებში პუბერტატი დაკავშირებულია მე-
ნარხესთან – პირველ მენსტრუალურ პერი-
ოდთან, რომელიც, როგორც წესი, 9-დან 16
წლამდე ასაკში დგება. დღეისათვის მენარხეს
დადგომის საშუალო ასაკი აშშ-ში 12 წლამდეა.
ბიჭებში პუბერტატის დადგომა ეაკულაციას
უკავშირდება, პირველი ეაკულაცია საშუალოდ
11-დან 16 წლამდე ასაკში ხდება.
■ მსოფლიოს ბევრ განვითარებულ ქვეყანაში პუ-
ბერატატი შედარებით ადრეულ პერიოდში დგება,
ვიდრე ისტორიულ წარსულში, რასაც სეკულა-
რულ ტენდენციას უწოდებენ. საშუალო სიმაღლის
გოგონებს მენარხე ეწყებათ მაშინ, როცა ისინი
100 ფუნტს იწონიან, მაგრამ, როგორც წესი, ოვუ-
ლაცია ერთი წლით გვიან იწყება. სეკულარული
ტენდენცია დაკავშირებულია კვებასა და, ზოგა-
დად, ჯანმრთელობის მდგომარეობასთან, თუმცა,
ასევე უკავშირდება გენეტიკურ და გარემო ფაქ-
ტორებსაც.
რატომ არიან მოზარდები ასე ძლიერად ფოკუსი-
რებული საკუთარ გარეგნობაზე (სხეულის ხატზე) და
როგორ ვლინდება მათი ეს პრობლემები?
■ მოზარდები წარმოადგენენ მარგინალურ ჯგუფს,
რომელიც დომინანტური კულტურის განაპირასაა
და, შესაბამისად, კონფორმულობის ძლიერ წნეხს
ექვემდებარება. ეს განსაკუთრებით ეხება სხეუ-
ლის ხატს, მოზარდები სოციალური შედარების
გზით საკუთარი სხეულის ხატს სხვა თინეიჯერე-
ბის და, ასევე, იდეალური სხეულის ხატს ადა-
რებენ.
■ სხეულის ხატის შედარების თვალსაზრისით, ვაჟე-
ბი, ძირითადად, კონცენტრირებულნი არიან სხეუ-
ლის ზომასა და ძალაზე. გოგონები უფრო მეტად
ღელავენ სიმსუქნესა და სიმაღლესთან დაკავში-
რებით. ზედმეტ კონცენტრირებას წონაზე შესაძ-
ლოა სიმსუქნე ან კვებითი აშლილობა მოჰყვეს,
რაც უფრო მეტად გოგონებში გვხვდება, ვიდრე
ვაჟებში. ანორექსია არის კვებითი აშლილობა,
რომლის დროსაც ადამიანი შეპყრობილია სხეუ-
ლის მიუღწეველი ხატით, ეს სწრაფვა ფატალური
შედეგით შეიძლება დამთავრდეს. ჭამის დაუძლე-
ველი შეტევები და შემდეგ ხელოვნური გულისრე-
ვა დამახასიათებელია სხვა კვებითი აშლილობის-
თვის, რომელსაც ბულიმია ეწოდება. ჩვეულებრივ,
გოგონებში მეტად არის გამოხატული საკუთარი
სხეულის ხატით დაუკმაყოფილებლობა.
რომელი სჯობს – სქესობრივი მომწიფება თანა-
ტოლებზე ადრე თუ გვიან?
■ მიუხედავად დიდი ასაკობრივი სხვაობისა, რო-
გორც გოგონების, ასევე ვაჟების შემთხვევაში, თუ
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10
როდის აღწევს თითოეული ინდივიდი ფიზიკურ
მომწიფებას, გოგონები, ზოგადად, მაინც 2 წლით
ადრე მწიფდებიან, ვიდრე ვაჟები. გვიანი მომწი-
ფება ვაჟებისთვის ხშირად პრობლემად შეიძლება
იქცეს. ადრეული მომწიფება კი ორივესთვის – გო-
გონებისთვისაც და ვაჟებისთვისაც პრობლემაა,
რადგან ბავშვობის პერიოდისთვის ნიშანდობლი-
ვი გამოცდილების აკუმულირებას ვერ ასწრებენ.
გვიანი მომწიფება გოგონებისთვის მომგებიანია,
რადგან მათი თანატოლი ვაჟებიც ასევე გვიან აღ-
წევენ სიმწიფეს.
გენდერული იდენტობა და სექსუალური პრაქტიკა
როგორ შეიცვალა სექსუალური პრაქტიკა და მო-
ლოდინები აშშ-ში გასული ექვსი ათეული წლის გან-
მავლობაში?
■ 1960-იან წლებამდე დამოკიდებულება სექსუა-
ლობის მიმართ აშშ-ში გაცილებით მკაცრი იყო,
ვიდრე დღეს. არსებობდა ორმაგი სექსუალური
სტანდარტი – სექსუალური აქტივობა ვაჟებში
უფრო მისაღებად მიიჩნეოდა, ვიდრე გოგონებ-
ში. 1970-იან წლებში სექსუალური ატიტუდები და
ქცევა ლიბერალური გახდა, განსაკუთრებით გო-
გონების შემთხვევაში. ამ დეკადის განმავლობაში,
ასევე, ტოლერანტული გახდა დამოკიდებულება
ერთსქესიანთა სექსუალური ურთიერთობების
მიმართ. 1980-იანი წლებისთვის სექსუალური რე-
ვოლუცია შესუსტდა და სოციალური შეხედულე-
ბა სექსუალობის მიმართ მეტად კონსერვატული
გახდა, თუმცა, 1960-იანი წლების მდგომარეობას
მაინც არ დაბრუნებია. 1990-იანი წლებიდან დღემ-
დე სექსუალური ღირებულებები დასტაბილურდა,
თუმცა, მნიშვნელოვანი ვარიაციები არსებობს
თითოეული ინდივიდის, ოჯახის, რელიგიის და
კულტურის ფარგლებში იმის შესახებ, თუ რა მი-
იჩნევა ადეკვატურ სექსუალურ ქცევად.
■ თინეიჯერები დღეისთვის აგრძელებენ მაღალ
სექსუალურ აქტივობას. 12 წლის თეთრკანიან
მოზარდთა ორ მესამედს ჰქონდა სექსის გამოც-
დილება. როგორც წესი, სექსუალურ აქტივობას
უფრო ადრე იწყებენ შავკანიანი და ლათინოამე-
რიკელი მოზარდები. ადრეული სექსუალური აქ-
ტივობა გვხვდება არასრული ოჯახის მქონე მო-
ზარდებთან, ასევე, დაკავშირებულია ოჯახური
ურთიერთობების დეფიციტთან, ადრეულ მომწი-
ფებასა და დაბალ აკადემიურ მოსწრებასთან. გვი-
ანი მომწიფება და მაღალი აკადემიური მოსწრება
უკავშირდება სექსუალური აქტივობის დაწყებას
შედარებით გვიან.
■ აშშ-ში სექსუალურად აქტიურ მოზარდთა 20%-ს
სქესობრივად გადამდები დაავადებები (STD) აღე-
ნიშნება. მათ შორის ყველაზე მეტად გავრცელე-
ბულია გენიტალური ჰერპესი და ქლამიდია, თუმ-
ცა იზრდება ასევე იმუნოდეფიციტის ვირუსის
(HIV) მაჩვენებელიც.
■ თინეიჯერ გოგონათა დაახლოებით 7% ორ-
სულდება და მათი დაახლოებით ნახევარი აჩენს
405
ბავშვს. ორსულობის მაჩვენებელი დრამატუ-
ლად მაღალია შავკანიან და ლათინოამერი-
კელ მოზარდებში. თუმცა, ბოლო სამი ათეული
წლის განმავლობაში ორსულობის მაჩვენებელი
მკვეთრად დაეცა, განსაკუთრებით, შავკანიან
და ლათინოამერიკელ მოზარდებში.
■ ერთ-ერთი ფაქტორი, რომელიც ზემოქმედებს
ორსულობის მაჩვენებელზე, არის კონტრაცეფ-
ციის გამოყენება. აშშ-ში, მოზარდ გოგონათა
22% და მოზარდ ვაჟთა 15% პირველი სექსუ-
ალური ურთიერთობის დროს არ იყენებს კონ-
ტრაცეპტივს.
■ თინეიჯერი დედების შობადობის მაჩვენებლის მი-
ხედვით, კულტურები და სუბკულტურები ერთმა-
ნეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. აშშ-ში
არასრულწლოვანთა დედობა ხშირად დაკავშირე-
ბულია რთულ ეკონომიკურ მდგომარეობასა და
პიროვნულ პრობლემებთან. არასრულწლოვანთა
მამობაც, ასევე, ნეგატიურ შედეგებთან შეიძლე-
ბა იყოს დაკავშირებული, განსაკუთრებით მაშინ,
როცა ბავშვის ფინანსური მხარდაჭერის საჭირო-
ება დგას. ადრეული ქორწინებაც, ზოგადად, ნაკ-
ლებად პოზიტიური შედეგების მომტანია, რადგან
მას ხშირად სკოლის დატოვება მოჰყვება.
■ მიუხედავად იმისა, რომ არასრულწლოვანი მშობ-
ლების ზოგიერთი შვილი პოზიტიური გზით ვი-
თარდება, სხვები არახელსაყრელ პირობებში
იზრდებიან. თინეიჯერი მშობლები ხშირად იმყო-
ფებიან სტრესის ქვეშ, არიან ფრუსტრირებულ-
ნი, გამოუცდელნი ბავშვის აღზრდის საკითხებში
და ეკონომიკურად შეჭირვებულნი. თუმცა, მათი
წარმატება ბავშვის აღზრდაში დამოკიდებულია
ინდივიდუალურად მშობელზე, ხელმისაწვდომ რე-
სურსებზე, მშობლების ამტანობასა და აღმზრდე-
ლობით უნარებზე.
კოგნიტური ცვლილებები მოზარდობისას
თავის ტვინის რა ცვლილებებია დაკავშირებული
მოზარდობისა და ადრეული მოზრდილობის ხანას-
თან?
■ ადრეული კვლევების მიხედვით, მიჩნეული იყო,
რომ თავის ტვინის განვითარება მოზარდობის
პერიოდში თითქმის დასრულებულია. თუმცა, თა-
ნამედროვე fMRI ტექნიკის გამოყენებით, ლონ-
გიტუდური კვლევების საშუალებით დადგინდა,
რომ მნიშვნელოვანი ცვლილებები თავის ტვინში
მოზარდობის მთელი პერიოდის განმავლობაში
მიმდინარეობს.
■ მოზარდობის განმავლობაში მიმდინარეობს ნე-
ირონების გადარჩევის მეორე ტალღა და თავის
ტვინში ვითარდება დამატებითი სინაპსები. რუხი
ნივთიერების მოცულობა (რომელიც შედგენილია
ნეირონებისგან) იზრდება გოგონებთან დაახლო-
ებით 9½ წლამდე, ხოლო ბიჭებთან – 10½ წლამ-
დე. შემდეგ რუხი ნივთიერების მოცულობა იწყებს
შემცირებას 25 წლამდე, რის შემდეგაც ინარჩუ-
ნებს მიღწეულ მაჩვენებელს. თეთრი ნივთიერე-
406 თავი 10 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ბის (რომელიც მიელინიზებული ნეირონებისა და
ბოჭკოებისგან შედგება) მოცულობა აგრძელებს
ზრდას მოზარდობის განმავლობაში და ეს პროცე-
სი დაახლოებით 40 წლამდე გრძელდება, რაც ნე-
ირონულ კომუნიკაციას მეტად ეფექტურს ხდის.
■ თავის ტვინის განვითარება მოზარდობაში იწყება
ტვინის უკანა ნაწილით, რომელიც პასუხისმგებე-
ლია სენსორულ ფუნქციებზე და გრძელდება შუბ-
ლის წილის ქერქში, რომელიც გადაწყვეტილების
მიღების, პრობლემის გადაჭრის და აზროვნების
პროცესებზეა პასუხისმგებელი. კოგნიტური უნა-
რები, რომლებიც მოიცავს განსჯას და თვითკონ-
ცეფციას, ვითარდება შედარებით გვიან.
■ ჰორმონები, რომლებიც პუბერტატის დროს გა-
მომუშავდება, ზეგავლენას ახდენს ტვინის განვი-
თარებაზე. ეს განსაკუთრებით ეხება ამიგდალას,
რომელიც ემოციების რეგულაციაზე არის პასუ-
ხისმგებელი. სარისკო ქცევა და ემოციური აფეთ-
ქებები, შესაძლოა, დაკავშირებული იყოს თავის
ტვინის სხვადასხვა უბნის განვითარების განსხვა-
ვებულ საფეხურთან მოზარდობაში.
რას გულისხმობს ,,ფორმალური ოპერაციები“ და
რა თავისებურებები ახასიათებს კოგნიტურ განვითა-
რებას მოზარდობის პერიოდში?
■ კოგნიტური განვითარება მოზარდობისას გულის-
ხმობს ცოდნის დაგროვებას და აბსტრაქტული და
მეტაკოგნიტური აზროვნების უნარის განვითარე-
ბას, რაც სხვების შეხედულებების გაგებასა და
გააზრებასაც მოიცავს.
■ პიაჟეს მიხედვით, დაახლოებით 12 წლის ასა-
კისთვის მოზარდს უვითარდება აბსტრაქტული
და ჰიპოთეტური აზროვნების უნარი. კოგნიტუ-
რი განვითარების ამ ეტაპს მან ფორმალური
ოპერაციების სტადია უწოდა.
■ აბსტრაქტული და ჰიპოთეტური (მეცნიერუ-
ლი) მსჯელობის ახალი უნარის გარდა, მოზარ-
დი იძენს, ასევე, დაგეგმვის უნარსაც. ამდენად,
ფორმალური ოპერაციები მეორე რიგის პრო-
ცესია, რაც საშუალებას აძლევს მას, იფიქროს
საკუთარი აზრების შესახებ, შეაფასოს ურთი-
ერთმიმართება რეალობასა და შესაძლებლობას
შორის.
■ თეორეტიკოსები, რომლებიც ინფორმაციის გა-
დამუშავების მოდელს უჭერენ მხარს, პიაჟეს-
გან განსხვავებით, კოგნიტურ განვითარებას
უფრო თანდათანობით და მოქნილ პროცესად
განიხილავენ. პიაჟეს მიაჩნდა, რომ ყველა ნორ-
მალური განვითარების მქონე მოზარდი აღწევს
ფორმალური ოპერაციების განვითარების დო-
ნეს, თუმცა კვლევებმა დაადასტურა, რომ ამის-
თვის აუცილებელია ინტელექტის გარკვეული
დონე და კულტურული ფაქტორებიც მნიშვნე-
ლოვან როლს ასრულებს.
■ გაუმჯობესებული კოგნიტური უნარების კვალ-
დაკვალ მოზარდებს ახალი ინტერესები უვითარ-
დებათ. მშობლისა და შვილის ურთიერთობა ზოგ-
ჯერ ზარალდება, რადგან მოზარდები მეტად კრი-
ტიკულნი ხდებიან საკუთარი მშობლების მიმართ.
რადგან მოზარდები მეტად დამოუკიდებელნი
ხდებიან, მშობლებმა უნდა შეცვალონ თავიანთი
მოლოდინები, თუმცა, უნდა გააგრძელონ ხელ-
მძღვანელობა და მხარდაჭერა.
რა არის მოზარდობის ეგოცენტრიზმი და როგორ
უკავშირდება ეს ფენომენი ცვლილებებს კოგნიტურ
განვითარებაში, რაც დამახასიათებელია მოზარდობი-
სა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდთან?
■ შუა და გვიანი ასაკის მოზარდები ხშირად სოცია-
ლური, პოლიტიკური და მორალური საკითხებით
ინტერესდებიან, რადგან უვითარდებათ საკუთა-
რი შეხედულებები ამა თუ იმ საკითხზე. საკუთა-
რი შეხედულებებითა და აზრებით დაინტერესებას
მოზარდები ეგოცენტრულობამდე მიჰყავს.
■ წარმოსახვითი აუდიტორიის კონცეფცია გულის-
ხმობს მოზარდის რწმენას, რომ ის მუდმივად
სხვების ყურადღების ცენტრშია. შესაბამისად,
ისინი ძალიან მგრძნობიარენი არიან საკუთარი
არასრულყოფილების, სხვების კრიტიკის და საკუ-
თარ პირად სივრცეში შეჭრის მიმართ.
■ ზოგიერთი მოზარდი ავითარებს პერსონალურ
იგავს, რომლის მიხედვითაც, ისინი არიან განსა-
კუთრებულნი და ხელშეუხებელნი. კვლევები ადა-
სტურებს, რომ ეგოცენტრული აზროვნება მოზ-
რდილობაში შესვლის პერიოდშიც გრძელდება.
■ ბავშვებისა და მოზრდილებისგან განსხვავებით,
მოზარდებისთვის დამახასიათებელია სარისკო
გადაწყვეტილების მიღების ტენდენცია. კვლევე-
ბი ადასტურებს, რომ გადაწყვეტილების მიღების
,,ცივი“ პროცესები, რომლებიც ლოგიკას ეფუძნე-
ბა, ბავშვობიდან მოზრდილობამდე წრფივად ვი-
თარდება. ,,ცხელი“ პროცესების განვითარება კი,
რომლებშიც ინტუიცია და ემოციები მონაწილე-
ობს, მოზარდობის ასაკში ფერხდება.
■ კოლბერგის მიხედვით, მოზარდთა უმეტესობის
მორალური განვითარება კონვენციურ სტადიას
შეესაბამება, ამ დროს მორალური განსჯა სოცი-
ალურ მოლოდინებსა და სტერეოტიპებს ეყრდნო-
ბა. თუ მოზარდს შეუძლია იმგვარი მორალური
არჩევანის გაკეთება, რომელიც უპირისპირდება
სოციალურ სტანდარტებს და ეყრდნობა ინტერ-
ნალიზებულ მორალურ პრინციპებს, მისი მორა-
ლური განვითარება პოსტკონვენციურ სტადიას
შეესაბამება. მორალური მსჯელობის უნარი ვი-
თარდება, თუ მოზარდებს უფრო და უფრო კომ-
პლექსური მორალური დილემების გადაჭრაში ვა-
ვარჯიშებთ.
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 10 407

საკვანძო ტერმინები

გადასვლის რიტუალი ტესტოსტერონი ბულიმია

მოზრდილობაში შესვლის ესტროგენი ორმაგი სექსუალური სტანდარტი
პერიოდი პროგესტერონი ჰომოსექსუალური ორიენტაცია
ჰორმონები მენარხე ფორმალური ოპერაციები
მოზარდის ზრდის ნახტომი სეკულარული ტენდენცია წარმოსახვითი აუდიტორია
პუბერტატი მარგინალური ჯგუფი პიროვნული იგავი
ანდროგენები ანორექსია

ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
11
მოზარდობა და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდი
პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

სა ს წავ ლო მიზ ნე ბ ი

რომელი სოციოკულტურული წინა თაობებთან შედარებით,

ფაქტორები ახდენს გავლენას რამდენად მეტად ან ნაკლებად
ბავშვობიდან მოზრდილობაში ავლენენ ამერიკელი მოზარდე-
გარდამავალ პერიოდზე? ბი სარისკო ქცევის სხვადასხვა
რა ფაქტორები ახდენს გავლე- ფორმას?
ნას ახალგაზრდა ადამიანის ავ- როგორ უმკლავდებიან მოზარ-
ტონომიის განცდაზე მოზარდო- დები ზეწოლას მოზარდობისა
ბიდან ადრეულ მოზრდილობაში და მოზრდილობაში შესვლის
გადასვლისას? პერიოდში?
რა არის იდენტობის კრიზისი
და როგორ უკავშირდება ის
უსაფრთხო თვითიდენტობის
ჩამოყალიბებას?
რომელ ფაქტორებს აქვს უფ-
რო მეტი გავლენა იდენტობის
ფორმირებისას მოზარდობასა
და მოზრდილობაში გადასვლის
პერიოდის განმავლობაში?
რომელია ყველაზე მნიშვნელო-
ვანი როლი, რომელსაც მშობ-
ლები ასრულებენ მოზარდობის
პერიოდში?
რატომ ანიჭებენ მოზარდები
განსაკუთრებულ მნიშვნელო-
ბას თანატოლთა შეხედულებას
მათ შესახებ და როგორ აისა-
ხება ელექტრონული მედიის
აფეთქება თანატოლთა ურთი-
ერთობაზე?
რა როლს თამაშობენ მეგობრე-
ბი მოზარდობისა და მოზრდი-
ლობაში შესვლის პერიოდში და
როგორ ცვლის მეგობრობა მო-
ზარდთა მომწიფების პროცესს?
რატომ ხასიათდება მოზარ-
დობისა და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდი სარისკო
ქცევით?
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 409

თა ვის ში ნა ა რ სი
მოზარდობის ხანის განვითარე-
ბის ამოცანები
ავტონომიის მიღწევა
იდენტობის ფორმირება
იდენტობის ფორმირება, კულტუ-
რა და კონტექსტი „თაობა მე“
ოჯახის დინამიკა
თაობათა შორის კომუნიკაცია
თანატოლთა შორის ურთიერთო-
ბა მოზარდობისას
სოციალური შედარება
კლიკა და დაჯგუფება
პარტნიორთან ურთიერთობა. სტრესი, დეპრესია და მათთან
თანატოლები და მშობლები: გამკლავება
კულტურათა შეჯახება დეპრესია
რისკი და მედეგობა ფსიქოლოგიური პრობლემების
მოზარდობაში რისკ-ფაქტორები
დაცვითი ფაქტორები და საპასუ-
სარისკო ქცევა
ხო გამკლავება
თამბაქოს, ალკოჰოლის, მარი-
ხუანას და სხვა ნარკოტიკების
მოხმარება
დელინკვენტურობა
სექსუალური ძალადობა მოზარ-
დებში

მ
ოზარდობა ბავშვობიდან მოზრდილობაში გა-
დასასვლელი ხიდია – ის მნიშვნელოვანი მო-
გზაურობაა ცხოვრებაში შესაბიჯებლად.
როგორც წინა თავში აღინიშნა, მოზარდობის პე-
რიოდში არამარტო სქესობრივ სიმწიფეს აღწევს
მოზარდი, არამედ თავის ტვინისა და სხეულის
განვითარების კვალდაკვალ, ცვლილებას განიც-
დის აზროვნების პროცესები, რომლებიც მას საკუ-
თარი თავისა და სამყაროში მისი როლის შესახებ
წარმოდგენას უყალიბებს. მიუხედავად იმისა, რომ
მოზარდობაში გადასვლა შედარებით მოკლე პე-
რიოდს მოიცავს და ზოგიერთ საზოგადოებაში ინ-
დივიდის როლები მკაფიოდ არის განსაზღვრული,
განვითარებულ ქვეყნებში მოზრდილის სრულყო-
ფილი სტატუსის მიღება ხანგრძლივ განათლებასა
და პროფესიულ მომზადებას მოითხოვს. როგორც
წინა თავში იყო განხილული, მკვლევრები პერი-
ოდს – საშუალო სკოლის დამთავრებიდან მოზ-
რდილის როლის და პასუხისმგებლობების სრულ
მიღებამდე – „მოზრდილობაში შესვლის პერიოდს
უწოდებენ“. ეს პერიოდი უმრავლესობა ამერიკელი
მოზარდების უმრავლესობისთვის 18-დან 25 წლამ-
დე გრძელდება (Arnett, 2000, 2010a). დღეისათვის,
მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი გახანგრძლივე-
ბულია. მიუხედავად ფიზიკური და ინტელექტუა-
ლური მომწიფებისა, ბევრს არ აქვს მნიშვნელოვანი
სამუშაო და მოზრდილის სხვა პასუხისმგებლობე-
ბი. ეს პერიოდი შეიძლება იყოს ცუდიც და კარგიც,
გააჩნია, რა თვალსაზრისით განვიხილავთ. ერთი
მხრივ, გახანგრძლივებული მოზარდობა ახალგაზ-
რდა ადამიანს საშუალებას აძლევს, ხელმეორედ
მოსინჯოს ზრდასრულის სხვადასხვა სტილი ისე,
რომ არ აიღოს შეუქცევადი პასუხისმგებლობები
საკუთარ თავზე. მეორე მხრივ, ეს პერიოდი შესაძ-
ლოა კონფლიქტებსა და ზეწოლასთან იყოს დაკავ-
შირებული, მაგალითად, ახალგაზრდა ადამიანს
აქვს სურვილი, იყოს დამოუკიდებელი, თუმცა ისევ
რჩება მშობლებზე ფინანსურად დამოკიდებული.
მოზარდობა შუა ბავშვობის პერიოდისგან ბევ-
რი მნიშვნელოვანი თვალსაზრისით განსხვავდება.
ეს განსხვავება მოზარდისგან ურთიერთდამოკი-
დებულ კონტექსტთა ფართო სპექტრთან გამკლა-
ვებას მოითხოვს. შესაბამისად, მოზარდობიდან ად-
რეულ მოზარდობამდე განვითარების შესახებ გან-
ზოგადება რთულია, რადგან თითოეულ ინდივიდს
თავისი უნიკალური გამოცდილება აქვს. თუმცა,
დასავლურ კულტურებში მოზარდები მსგავს ზე-
წოლას განიცდიან და მსგავსი გამოწვევების წინა-
შე დგებიან. როდესაც ბავშვი ხდება მოზარდი, სულ
უფრო რთულ სოციალურ გარემოცვაში უწევს გა-
დაწყვეტილებების მიღება. მშობლები თავიანთ მო-
ზარდ შვილებს ნაკლებად იცავენ, ვიდრე ამას მათ
ბავშვობაში აკეთებდნენ. შესაბამისად, მოზარდს
უწევს თანატოლების, მოზრდილების და, ზოგადად,
მისი გარემოცვის მოთხოვნების გათვალისწინება
გადაწყვეტილებების მიღებისას.
დღეისათვის მოზარდები ინფორმაციის ეპოქა-
ში ცხოვრობენ, აქვთ უამრავი ინფორმაცია ყველა
შესაძლო თემაზე დაწყებული იქედან, თუ რამდე-
ნად თეთრი უნდა იყოს მათი კბილები, დამთავრე-
ბული ხელნაკეთი ყუმბარის დამზადებისა ან პის-
ტოლეტის ყიდვის შესაძლებლობის შესახებ. მსოფ-
ლიოს სხვადასხვა კუთხეში აქტუალურია ფიზიკუ-
რი უსაფრთხოების საკითხი. ზოგიერთი მოზარდი
განიცდის ზეწოლას მშობლების მხრიდან, რომლე-
ბიც ცდილობენ, შვილებს თავს მოახვიონ თავიანთი
განუხორციელებელი სურვილები და სწრაფვები,
რადგან სჯერათ, რომ ეს არის მაღალი სოციალური
სტატუსის მიღწევის საშუალება. მოზარდები უნ-
და გაუმკლავდნენ ამ და ასევე საკუთარი თავიდან
მომდინარე ზეწოლას. მათ ასევე უნდა გადაჭრან
განვითარების შესატყვისი ამოცანები და შედეგად
ჩამოიყალიბონ თანმიმდევრული და ფუნქციონირე-
ბადი იდენტობა. მათი კონკრეტული სიტუაციისგან
დამოუკიდებლად, ვითარდება მოზარდის ის უნარე-
ბი, კომპეტენცია, დამოკიდებულებები და სხვებთან
410 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
◄პოპულარული
რწმენის საწინააღ-
მდეგოდ, მოზარდობა
აუცილებლად არ
გულისხმობს მშობ-
ლებთან დაპირისპი-
რებას.
ურთიერთობები, რაც საფუძველს ქმნის განვითა-
რების შესატყვისი ამოცანებისა და პრობლემების
გადასაჭრელად. სხვადასხვა არჩევანის გაკეთების
და გამოცდილების დაგროვების გზით მოზარდები
ივითარებენ თვითკონცეფციას და იდენტობას.
ამ თავში განვიხილავთ, როგორ უმკლავდებიან
მოზარდები განვითარების ამ პერიოდისთვის დამა-
ხასიათებელ დილემებს, ტრიუმფსა თუ მარცხს. შე-
ვისწავლით, თუ როგორ იმატებს მათი მოწიფულო-
ბა, ერთი მხრივ, მშობლებთან და თანატოლებთან
ურთიერთობით (ამაში შეიძლება შედიოდეს თანა-
ტოლთა ჯგუფებთან, კლიკებთან და ინტიმურ პარ-
ტნიორებთან კავშირები), მეორე მხრივ კი, მათ მი-
ერ გაკეთებული არჩევანებით, რომლებიც იმდენად
ფართო და მრავალფეროვანია, რამდენადაც თავად
საზოგადოება. ამას გარდა, განვიხილავთ იმ სტრე-
სებსა და მალადაპტურ დაძლევით სტრატეგიებს,
რომლებიც ზოგჯერ სარისკო ქცევების განხორცი-
ელებას, ნარკოტიკების მოხმარებას, დელინკვენ-
ტურობას, დეპრესიასა და სუიციდსაც კი განაპირო-
ბებს. სხეულსა და ახალ როლებთან დაკავშირებით
წარმოშობილ სტრესებზე მოზარდების რეაქციები
ნაწილობრივ დამოკიდებულია ადრეულ წლებში მათ
პიროვნულ განვითარებაზე. მოზარდები და მოზ-
რდილობაში გადასვლის პერიოდში მყოფი ადამია-
ნები გაცილებით უფრო ადრე იწყებენ იმ უნარების,
რესურსებისა და ძლიერი მხარეების განვითარებას,
რომლებიც განვითარების ამ პერიოდში წარმოშობი-
ლი ამოცანების დასაძლევად სჭირდებათ.
მოზარდობის განვითარების ამოცანები
დასავლურ საზოგადოებებში მოზარდობა ტრა-
დიციულად განიხილებოდა, როგორც „ქარტეხილე-
ბისა და სტრესის“ პერიოდი, რომლის დროსაც ემო-
ციებისა და ქცევების მნიშვნელოვან ცვლილებებს
აქვს ადგილი. ისმის კითხვა, მოზარდების უმეტესო-
ბა მართლაც ტრავმულად განიცდის ამ პერიოდს?
კვლევების მიხედვით, ეს ასე არაა. კვლევების ზო-
გადი სურათი აჩვენებს, რომ მოზარდების უმრავ-
ლესობა ემოციურად ჯანსაღები, კარგად ადაპტი-
რებული არიან და მშობლებთან, თანატოლებთან
თუ საკუთარ თავთან მცირე რაოდენობის მნიშ-
ვნელოვანი კონფლიქტები აღენიშნებათ (Smetana,
2005, 2010). მიუხედავად ამისა, მოზარდობასა და
მოზრდილობაში შესვლა არის სიცოცხლის ის პე-
რიოდები, რომლების დროსაც ადამიანებს უფრო
მეტი კონფლიქტი, უკი-
თქვენი მოზარდობის
დურესი მნიშვნელობების
პერიოდი რომ გაიხ-
გუნება-განწყობა და რის-
სენოთ, ავტონომიუ-
კის შემცველი ქცევები
რობის მიღწევა უფრო
აღენიშნებათ, ვიდრე ბავ-
მნიშვნელოვანი
შვობასა და მოზრდილო-
იყო, თუ იდენტობის
ბაში. თუმცა, მეცნიერთა
ჩამოყალიბება?
უმეტესობა ამ ეტაპზე
მაინც თანხმდება იმასთან დაკავშირებით, რომ მო-
ზარდობა არ ხასიათდება მნიშვნელოვანი ემოციუ-
რი ან ფსიქოლოგიური ცვლილებებით (Arnett, 2007,
2010b).
ეს დასკვნა კროსკულტურულადაა დამტკიცე-
ბული. მაგალითად, 24 სხვადასხვა ქვეყანაში (აზი-
ის, აფრიკის, კარიბის, ევროპის, შუა აღმოსავლე-
თის, აშშ-ისა და ავსტრალიის ქვეყნების ჩათვლით),
დაახლოებით 27 000 მოზარდზე ჩატარდა კვლევა,
რომლის ფარგლებშიც მოზარდებს სთხოვდნენ,
რომ შეეფასებინათ როგორც თავიანთი ქცევითი
და ემოციური პრობლემები, ასევე დადებითი მა-
ხასიათებლები (Petot & Rescorla, 2011; Rescorla
et al., 2007). კვლევების შედეგების მიხედვით აღ-
მოჩნდა, რომ მოზარდები საკმაოდ მსგავსად აფა-
სებენ თავიანთ ცხოვრებას. მიუხედავად იმისა,
რომ ზოგიერთი მოზარდი ემოციური და ქცევითი
პრობლემების შესახებ (გუნება-განწყობილების
ცვალებადობა, თვითკრიტიკულობა, ყურადღების
გაფანტულობა) მიუთითებდა, მნიშვნელოვანი სირ-
თულეები მაინც მცირე რაოდენობის შემთხვევებში
დაფიქსირდა. უფრო მეტიც, კიდევ უფრო მცირე
იყო იმ მშობლების რაოდენობა, რომლებიც მოზარ-
დი შვილების სირთულეების შესახებ მიუთითებ-
დნენ; ეს ფაქტი გვავარაუდებინებს, რომ მოზარ-
დები თავიანთ პრობლემებს გადაჭარბებულადაც
კი შეიძლება აფასებდნენ. სხვა კროსკულტურული
კვლევების გათვალისწინებით (მაგ., Offer, Ostrov,
Howard & Atkinson, 1988), შედეგები აჩვენებს, რომ
მსოფლიო მასშტაბით, მოზარდების უმრავლესობა
კარგად ადაპტირებულია, საკმაოდ კარგად ეწყობი-
ან მშობლებს და ოჯახის მიმართ დადებითი დამო-
კიდებულებები გააჩნიათ.
მაშასადამე, მცირე საფუძველი არსებობს თაო-
ბებს შორის არსებული კონფლიქტის გასამყარებ-
ლად, რომელსაც მედია დრამატულად და საინტე-
რესოდ აშუქებს ხოლმე. მიუხედავად იმისა, რომ
მოზარდებსა და მათ მშობლებს შორის ემოციო-
ნალური დისტანცია მოზარდობის პირველ ხანებ-
ში მატულობს, ჩვეულებრივ, ეს არ განაპირობებს
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 411

მშობლების ღირებულებების უარყოფას (Smetana, ზოგჯერ ისინი მშობლების მხრიდან მნიშვნელოვან

2005). მშობლების ავტორიტეტისადმი რეზისტენ-
ტულობის გამოჩენის შემთხვევები განვითარების
ამ ეტაპისათვის ნორმალურადაც შეიძლება ჩაით-
ვალოს, რადგან ამ ეტაპზე მოზარდების განვითა-
რების მთავარი ამოცანა ავტონომიურობის მიღწე-
ვას უკავშირდება.
როგორც განვითარების სხვა პერიოდების შემ-
თხვევაში, მოზარდობისა და მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდებსაც ახლავს განვითარების გამოწ-
ვევები და სირთულეები, რომლებიც ახალ უნარებ-
სა და ქცევით სტრატეგიებს მოითხოვს. თეორეტი-
კოსების უმეტესობა თანხმდება იმაზე, რომ მოზარ-
დობისას ორი ძირითადი ამოცანა დგება:
1. მშობლებისაგან ავტონომიურობისა და დამოუ-
კიდებლობის მიღწევა (თუმცა, მისი გამოხატ-
ვის ფორმა კროსკულტურულად იცვლება); და
2. იდენტობის ჩამოყალიბება, რაც გულისხმობს
ინტეგრირებული სელფის ფორმირებას, რომე-
ლიც ჰარმონიულად აკავშირებს ერთმანეთთან
პიროვნების სხვადასხვა ელემენტს.
ავტონომიურობის მიღწევა
მოზარდობის პერიოდშიც გრძელდება ავტონო-
მიურობისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილე-
ბების დაკმაყოფილებისაკენ სწრაფვა, რაც განვი-
თარების პროცესის მახასიათებელი დაახლოებით
უკვე 2 წლის ასაკიდანაა. თუმცა, მოზარდებისათ-
ვის, ავტონომიურობა და დამოუკიდებლობა იმას
არ ნიშნავს, რომ მშობლების გავლენა უარყოფილ
უნდა იქნას. მოზარდების უმეტესობა კვლავ ეყ-
რდნობა ოჯახს მხარდაჭერისა თუ მითითებების
მისაღებად მოზარდობისა და მოზრდილობის პე-
რიოდშიც კი (Smetana, 2011; Smetana, Crean &
Campione-Barr, 2005). მოზარდობისას ამ მოთხოვ-
ნილებების უკეთესად გასაგებად, ალბათ, თვითრე-
გულაციისა და ურთიერთდამოკიდებულების ცნე-
ბებზე ფოკუსირება სჯობია.
თვითრეგულაცია. დამოუკიდებლობის მოთხ-
ოვნილების კონტექსტში მნიშვნელობა ენიჭება
ადამიანის საკუთარი შეფასებებისა და ქცევების
რეგულირებას, რაც გამოხატულია შემდეგ გამო-
ნათქვამშიც – „იფიქრე დამოუკიდებლად“. ბევრი
მოზარდი წარმატებით ახერხებს ამის მიღწევას.
ისინი გადააფასებენ ხოლმე ბავშვობისას, სახლსა
თუ სკოლაში შეძენილ წესებსა და ღირებულებებს.
რეზისტენტობას აღწევენ ხოლმე, რაც კონფლიქ-
ტის წყარო ხდება. თუმცა, უფრო ხშირად, მშობლე-
ბი მათთან ერთად არიან ჩართული ამ პროცესში,
მინიმუმადე დაჰყავთ კონფლიქტები და დამოუკი-
დებელი აზროვნებისა და ქცევების მართვის განვი-
თარებაში ეხმარებიან.
მშობლებისა და შვილების ურთიერთობა ხასი-
ათდება ურთიერთდამოკიდებულებით მაშინ, რო-
დესაც შეუძლიათ თანამშრომლობითი პრინციპით
პრობლემის გადაჭრა, ერთმანეთის საჭიროებების,
შეხედულებებისა და გრძნობების გაზიარება. ურ-
თიერთდამოკიდებულება შეიძლება განისაზღ-
ვროს, როგორც რეციპროკული დამოკიდებულება,
რომლის დროსაც ორივე მხარე ეყრდნობა ერთმა-
ნეთს. ურთიერთდამოკიდებულება მოზრდილების
ურთიერთობების უმეტესობისათვისაა დამახასი-
ათებელი, მაგალითად, მეუღლეებს ან ხელმძღვა-
ნელსა და დაქვემდებარებულს შორის ურთიერთო-
ბა, რომელთა დროსაც ხანგრძლივ პიროვნულ მი-
ჯაჭვულობასა და ვალდებულებებს აქვს ადგილი.
როდესაც მშობლებს შეუძლიათ თავიანთი მოზარ-
დი შვილებისათვის თვითრეგულაციასა და ურთი-
ერთდამოკიდებული ურთიერთობების განვითა-
რებაში დახმარება, ისინი კარგად ამზადებენ მათ
ზრდასრული დამოუკიდებელი ცხოვრებისათვის.
იდენტობის ფორმირება
მოზარდობა არის პერიოდი, რომლის დროსაც
ახალგაზრდები იწყებენ სხვადასხვა შესაძლებლო-
ბის შესახებ ფიქრს, რომლებსაც ცხოვრება სთავა-
ზობთ (Moshman, 2011). ისინი ფიქრობენ, თუ ვინ
არიან, ვინ უნდა რომ იყვნენ და რა მიმართება არ-
სებობს მათ მიერ წარმოდგენილ ამ ორ მდგომარეო-
ბას შორის. იდენტობის ჩამოყალიბების პროცესში
მოზარდები იყალიბებენ განცდას იმის შესახებ, თუ
ვინ არიან და როგორ ერგებიან საზოგადოებას, პა-
სუხობენ რა შემდეგ კითხვას – „ვინ ვარ მე?“.
იდენტობის ჩამოყალიბების პროცესში მოზარ-
დების თვალწინაა ფართო სპექტრის როლები და
ღირებულებები, განსაკუთრებით დასავლურ კულ-
ტურებში, სადაც ცხოვრების სტილისა და კარიერის
ბევრნაირი ალტერნატივაა ხელმისაწვდომი. ასეთ
კულტურებში მოზარდები გარშემორტყმული არი-
ან მრავალნაირი სოციალურად რეფერენტული
ჯგუფის მიერ შეთავაზებული როლებით, რომლებ-

თვითრეგულაცია სოციალურად რეფერენტული ჯგუფი იდენტობის ჩამოყალიბება

მოზარდობისას საკუთარი
შეფასებების გაკეთებისა და ქცევების
რეგულაციის პროცესი.
ურთიერთდამოკიდებულება
რეციპროკული დამოკიდებულება,
როდესაც ორივე მხარე ეყრდნობა
ერთმანეთს.
ვიწროდ ან ფართოდ შემოსაზღვრული
ჯგუფები, რომლებთანაც მოზარდები
თავიანთი თავის იდენტიფიცირებას
ახდენენ და რაც საკუთარი თავის
განსაზღვრაში ეხმარებათ მათ.
იმის განცდის ჩამოყალიბება, თუ
ვინ ხართ და როგორ ერგებით
საზოგადოებას.
412 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

თან შესაძლო იდენტიფიკაციაც საკუთარი თავის
განსაზღვრაში ეხმარებათ. ეს ჯგუფები შეიძლება
შეიცავდნენ მშობლებს, მეგობრებს და სხვადასხვა
სოციალურ ჯგუფს, რომლებსაც მოზარდები მი-
ეკუთვნებიან. უნდა მოხდეს მიღებული როლების
პიროვნულ იდენტობაში ინტეგრირება, რაც რთუ-
ლია მაშინ, როდესაც როლური მოდელები კონ-
ფლიქტურ ღირებულებებს შეიცავენ. მაგალითად,
მოზარდები ურთიერთდაპირისპირებული გავლე-
ნების არსებობის წინაშე შეიძლება დადგნენ მაშინ,
როდესაც მათ მშობლებს სურთ, რომ კოლეჯში
გააგრძელონ სწავლა და კარიერა აიწყონ, მეგობ-
რებს კი, სკოლის დამთავრების შემდეგ, პირდაპირ
სამსახურების დაწყება ან სამხედრო სამსახურში
შესვლა სურთ. სხვა მაგალითი შეიძლება ეხებოდეს
მოზარდს, რომლის მეგობრებიც გართობის მოყვა-
რულები არიან და წვეულებიდან წვეულებაზე გა-
დადიან, მშობლები კი მისგან სოციალური და რე-
ლიგიური ნორმებისადმი კონსერვატულ მიყოლას
ელიან. ამ ურთიერთდაპირისპირებული როლებისა
და ღირებულებების დახარისხების პროცესი არაა
ადვილი, მაგრამ, სწორედ ეს წარმოადგენს მოზარ-
დობის ცენტრალური მნიშვნელობის ასპექტს. ერიკ
ერიკსონი აღიარებდა ამ პროცესის კრიტიკულ
მნიშვნელობას და იდენტობის ჩამოყალიბებას მო-
ზარდობის უმნიშვნელოვანეს განვითარების ამო-
ცანად მიიჩნევდა; ამ დროს, ადამიანი ფოკუსირე-
ბულია იმაზე, რომ პასუხი გასცეს კითხვას „ვინ ვარ
მე?“ ერიკსონმა ამ პერიოდის ცენტრალური ამოცა-
ნა შემდეგი სახით წარმოადგინა – იდენტობა რო-
ლების აღრევის წინააღმდეგ.
ერიკსონის კონცეფცია იდენტობის შესახებ.
ერიკსონმა თავისი პროფესიული ცხოვრების უმე-
ტესი ნაწილი კლინიკურ ფსიქოლოგიას დაუთმო
და მუშაობდა მოზარდებსა და ადრეულ მოზრდი-
ლებთან (Erikson, 1959, 1968). მოზარდობის ხა-
ნაში პიროვნული განვითარების მიმდინარეობის
გაგების საფუძვლადაა აღიარებული იდენტობის
ძიების შესახებ მისი კონცეფცია (Kroger, 2003;
Kroger & Marcia, 2011). ერიკსონის აზრით, მოზარ-
დობისას ადამიანები მოსინჯავენ ხოლმე სხვადას-
ხვა ალტერნატიულ იდენტობას, ცდილობენ, აარ-
ჩიონ შესაბამისები და მიაღწიონ თავიანთი სელ-
ფის უნიკალურ განცდას. მოზარდები, რომლებსაც
შეუძლიათ მათ მიერ გაკეთებული არჩევანების/
მინიჭებული უპირატესობების სელფის თანმიმ-
დევრულ ხატში ინტეგრირება, იყალიბებენ პიროვ-
ნული იდენტობის სტაბილურ და დაცულ განცდას.
მოზარდებს, რომლებსაც თავიანთ როლებთან და-
კავშირებული კონფლიქტური და აღრეული დამო-
კიდებულებები აღენიშნებათ, ისეთი განცდა აქვთ
ხოლმე, თითქოს სხვადასხვა ძალა განსხვავებული
მიმართულებებით ექაჩებათ და მათი იდენტობა ჩა-
მოუყალიბებელია. იდენტობის წარმატებული ფორ-
მირების შემთხვევაში, ადამიანები მოზრდილობაში
ნათელი ცხოვრებისეული მიმართულებებით გადა-
დიან და იციან, თუ რისი მიღწევა სურთ. როდესაც
მოზარდები არ არიან ჩამოყალიბებული თავიანთ
სამომავლო როლებთან მიმართებით, ეთიშებიან
თავიანთ მეგობრებსა და ოჯახს, ან კონფორმულო-
ბას იჩენენ იმ ადამიანებისა და ჯგუფების მოლო-
დინებისადმი, რომლებსაც მათ ცხოვრებაზე დიდი
გავლენა აქვთ.
იდენტობის ფორმირების სახეები. ერიკსონს
სწამდა, რომ იდენტობის ჩამოყალიბება გულის-
ხმობს იდენტობის კრი- არსებობს პროფესიული
ზისს, რომლის დროსაც დებატები, თუ რამდენად
ადამიანები სხვადასხვა მნიშვნელოვანია მოზა-
შესაძლებელ ვარიანტს
რდთა იდენტობის
ეჭიდებიან და საბოლო-
კრიზისი ჯამრთელი
ოდ იღებენ გადაწყვე-
განვითარებისთვის?
ტილებას იმის შესახებ,
გამოგიცდიათ ასეთი
თუ ცხოვრების რო-
კრიზისი
მელ გზას დაადგნენ.
სხვა მკვლევრებმა აიღეს ერიკსონის იდეები და
შემოწმებად კვლევით სტრატეგიებად გარდაქმნეს
(Archer, 2008). მაგალითად, ჯეიმს მარსიამ (1966)
იდენტობის ფორმირების ოთხი ტიპი განსაზღვრა,
რომლებსაც იდენტობის სტატუსების სახელითაც
მოიხსენიებენ ხოლმე: წინასწარი იდენტობა, დი-
ფუზური იდენტობა, მორატორიუმი და მიღწეული
იდენტობა. პიროვნების იდენტობის სახე განისაზღ-
ვრება იმით, თუ რა ხარისხით განიცადა ამ ადამი-
ანმა იდენტობის კრიზისი და რამდენად აქტიური
ჩართულობით მიიღო მან ისეთი გადაწყვეტილე-
ბები, რომლებიც ღირებულებათა სისტემის ან მო-

იდენტობა როლების აღრევის იდენტობის სტატუსი გადაწყვეტილების მიღება

წინააღმდეგ მარსიას მიხედვით, მოზარდის მიერ მარსიას მიხედვით, იდენტობის
ერიქსონის მიხედვით, მოზარდები- განცდილი იდენტობის ფორმირების ჩამოყალიბების ნაწილი, რომელიც
სათვის დამახასიათებელი განვითა- სახე, რომელიც განისაზღვრება გულისხმობს ცხოვრებისეული გზის
რების ძირითადი ამოცანა, რომელიც იმით, თუ რა ხარისხით განიცადა ამ არჩევაში პიროვნების მიერ აქტიური
ფოკუსირებულია შემდეგ კითხვაზე ადამიანმა იდენტობის კრიზისი და ჩართულობით გადაწყვეტილების
პასუხის გაცემაზე – „ვინ ვარ მე?“ რამდენად მიიღო მან ცხოვრების მიღებას.
სტილის არჩევასთან დაკავშირებული
იდენტობის კრიზისი
გადაწყვეტილებები.
ადამიანები სხვადასხვა შესაძლებელ
ვარიანტს ეჭიდებიან და საბოლოოდ
იღებენ გადაწყვეტილებას იმის შესა-
ხებ, თუ ცხოვრების რომელ გზას
დაადგნენ.
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 413

ცხრილი 11-1. იდენტობის ფორმირების სახეები იდენტობის კრიზისი გამოუცდიათ და არც პროფე-
სიული საქმიანობა ან მორალური ღირებულებები
იდენტობის ფორმირების კრიზისი? გადაწყვეტი- აურჩევიათ. ისინი თავიდან ირიდებენ ამ საკითხს.
სახე ლება? ზოგიერთისათვის ცხოვრება მხოლოდ ამწუთიერი
წინასწარი იდენტობა არა კი სიამოვნებების მიღებებზე ორიენტაციას ნიშნავს;
სხვები კი შემთხვევითად გამოსცდიან ხოლმე სხვა-
დიფუზური იდენტობა არა დასხვა სახის აქტივობებსა და დამოკიდებულებებს.
მორატორიუმი კი არა მორატორიუმის სტატუსისას, მოზარდები ან
ადრეული მოზრდილები, იდენტობის კრიზისის ან
მიღწეული იდენტობა კი კი
გადაწყვეტილების მიღების პროცესში იმყოფები-
ან. მათი გადაწყვეტილებები შეიძლება ეხებოდეს
მავალი პროფესიის არჩევას უკავშირდება (იხილეთ პროფესიულ არჩევანს, რელიგიურ ან ეთიკურ ღი-
ცხრილი 11-1). რებულებებს, პოლიტიკურ სფეროს ან სამომავლო
წინასწარი იდენტობის შემთხვევაში მოზარ- ცხოვრების სხვა ასპექტებს. ამ სტატუსის მქონე
დებს ისე აქვთ მიღებული გადაწყვეტილებები, რომ ახალგაზრდა ადამიანები „საკუთარი თავის პოვნით“
აქტიურად არ ყოფილან ჩართული არჩევანის გა- არიან დაკავებული. ამ მდგომარეობაში ხშირად არი-
კეთების პროცესში და არც იდენტობის კრიზისი ან კოლეჯის სტუდენტები, განსაკუთრებით ისინი,
განუცდიათ. მათ აირჩიეს პროფესია, რელიგიური რომლებსაც ჯერ არ განუსაზღვრიათ კონკრეტული
მრწამსი, იდეოლოგია ან იდენტობის სხვა ასპექტე- კარიერა ან სწავლების სფერო; ეს პერიოდი ერთი
ბი, მაგრამ მათი არჩევანები ადრევე იყო განსაზღ- წელი და მეტიც შეიძლება გაგრძელდეს მაშინაც კი,
ვრული უფრო მეტად მშობლებისა თუ მასწავლებ- თუ მოზარდი სკოლაში საკმაო თავდაჯერებულო-
ლების მიერ, ვიდრე დამოუკიდებლად. მოზრდილო- ბითა და გაბედული გადაწყვეტილებებით გამოირ-
ბაში მათი გადასვლის პროცესი სწრაფად და მცირე ჩეოდა. მიუხედავად იმისა, რომ გადაწყვეტილების
კონფლიქტით ხდება, თუმცა, ასევე, ნაკლებია მათ მიღების გაწელილი პერიოდი ხშირად არაკომფორ-
მიერ აქტიური მონაწილეობაც. ტულია, უფრო გააზრებული გადაწყვეტილებების
დიფუზური იდენტობის სტატუსისას ახალ- მიღებას განაპირობებს ხოლმე.
გაზრდებს ნაკლებად აქვთ განსაზღვრული, თუ რა და ბოლოს, მიღწეული იდენტობა არის სტატუ-
ცხოვრებისეული მიმართულებით სურთ სვლა და სი, რომელსაც ადამიანები აღწევენ მაშინ, როდესაც
მისი პოვნის მოტივაციაც მცირე აქვთ. მათ არც გაივლიან როგორც იდენტობის კრიზისის, ასევე
◄ჯგუფური იდენტობა
შეიძლება გამოიხატე-
ბოდეს ვარცხნილობა-
ში, ჩაცმულობაში ან
საერთო აქტივობებში.
ინდივიდუალური და
ჯგუფური აქტივობა
სიმულანტურად ვითარ-
დება. ფოტოზე გამოსა-
ხული ბიჭის შემთხვევა-
ში, „ჩაჩაჩული“ შარვალი
გამოხატავს მის კონ-
კრეტული ჯგუფისადმი
მიკუთვნებულობას.

▲ იდენტობის ფორმირებას ხშირად ხელს უწყობს თანატოლებ-

თან დადებითი ურთიერთობები როგორც მოზარდობის, ასევე
მოზრდილობის შესვლის პერიოდებში. სხვებთან იდენტიფიკა-
ციის გზით ისინი ადვილად განსაზღვრავენ როლებს, რომელთა
მორგებაც უწევთ.

წინასწარი იდენტობა დიფუზური იდენტობა მორატორიუმი

იდენტობის სტატუსი, რომლის
დროსაც ისეა მიღებული
გადაწყვეტილებები, რომ მოზარდები
აქტიურად არ ყოფილან ჩართული
არჩევანის გაკეთების პროცესში და
არც იდენტობის კრიზისი განუცდიათ.
იდენტობის სტატუსი მათთვის,
ვისაც არც იდენტობის კრიზისი
გამოუცდიათ და არც პროფესიული
საქმიანობა ან მორალური
ღირებულებები აურჩევიათ.
იდენტობის სტატუსი მათთვის, ვინც
იდენტობის კრიზისის ან გადაწყვეტი-
ლების მიღების პროცესში იმყოფებიან.
მიღწეული იდენტობა
იდენტობის სტატუსი მათთვის, ვინც გაი-
არეს როგორც იდენტობის კრიზისი, ასე-
ვე გადაწყვეტილების მიღების ეტაპები.
414 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ცხრილი 11-2. იდენტობის ჩამოყალიბების ოთხი სახის მახასიათებლები

იდენტობის აღწერა იდენტობის გადაწყვე-

სახე კრიზისი? ტილება?

დიფუზური 1. ხშირადაა დაკავშირებული მშობლების მხრიდან უარყოფასა ან არა არა

უგულებელყოფასთან;
2. დაკავშირებულია სკოლაში სწავლის შეწყვეტასთან;
3. დაკავშირებულია ალკოჰოლისა და ნარკოტკების მოხმარებასთან.

მორატორიუმი 1. გასაკეთებელ არჩევნებთან დაკავშირებული შფოთვის მაღალი დონე; კი არა

2. ურთიერთდაპირისპირებულ ალტერნატივებთან დაკავშირებული
დაბნეულობა;
3. მშობლებისაგან თავისუფლების მოპოვებისათვის ბრძოლა, რომელსაც
ახლავს გათავისუფლების შიში ან უუნარობა

წინასწარი 1. ნაკლები შფოთვა, რადგან გადაწყვეტილებები უკვე მიღებულია; არა კი

იდენტობა 2. სხვებთან ძლიერი, სანდო კავშირების ქონა;
3. ხშირად განპირობებულია ავტორიტეტული, წესებს მიმყოლი
ღირებულებებით;
4. შეიძლება აღინიშნებოდეს დაბალი თვითშეფასება ან სხვების გავლენის ქვეშ
ადვილად მოქცევა.

მიღწეული 1. ნაკლები შფოთვა; კი კი

იდენტობა 2. ნაკლები დაბნეულობა;
3. პრობლემებისა და საკითხების უმეტესობისადმი თვითდაჯერებული
მიდგომა;
4. ჩვეულებრივ, ყალიბდება გვიან მოზარდობაში ან ადრეულ მოზარდობაში.

გადაწყვეტილების მიღების ეტაპებს. შედეგად, ისი- რე იდენტობის ფორმირების პროცესს და მკვლევ-

ნი პირადად გაკეთებული არჩევანის საფუძველზე
მუშაობენ და ინდივიდუალურად ჩამოყალიბებული
მორალური კოდის მიხედვით ცდილობენ ცხოვრე-
ბას. მიღწეული იდენტობა ყველაზე მოწიფულ და
სასურველ სტატუსად განიხილება ხოლმე (Kroger
& Marcia, 2011; Marcia, 1980). თუმცა, იდენტობის
ჩამოყალიბება რთულია და კვლევების მიხედვით,
ადრეულ მოზრდილობაში შესვლის პერიოდში მყო-
ფი ადამიანების დაახლოებით ნახევარს თუ აქვს
მიღწეული იდენტობის სტატუსი; თუმცა, მოზრდი-
ლობაში შესვლის ეტაპზე მათ წლები შეიძლება
ჰქონდეთ გატარებული (Kroger, 2007). ზოგადად,
მოზარდობისა და მოზრდილობაში შესვლის პერიო-
დები ხასიათდება კარგად ინტეგრირებული პიროვ-
ნული იდენტობის მიღწევისათავის საჭირო თან-
დათანობითი პროგრესის ტემპით (Klimstra, Hale,
Branje & Meeus, 2010; Meeus, Keijsers & Branje,
2010). ადამიანების მიერ მოზრდილობის ეტაპზე
შესვლასთან ერთად, მით უფრო მეტად მოსალოდ-
ნელია ისიც, რომ გამოვიდნენ მორატორიუმის ეტა-
პიდან და მიღწეული იდენტობის სტატუსი ჩამოიყა-
ლიბონ (Kroger, Martinussen & Marcia, 2010). ნათე-
ლია, რომ თანამედროვე საზოგადოებებში, გვიანი
მოზარდობისა და მოზრდილობაში შესვლის პერი-
ოდები კომპლექსურია და ბევრი გამოწვევა და ალ-
ტერნატივა ახლავს (იხილეთ ცხრილი 11-2).
იდენტობის ფორმირებაზე გავლენის მომხდე-
ნი ძალები. მარსიას მოდელი აღწერს მოზარდობა-
სა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდში მიმდინა-
რებს განვითარების მარსიას მიერ შემოთავა-
ამ პერიოდებში არსე- ზებული იდენტობის რო-
ბული ცვლილებების მელიმე სტატუსი აღწერს
შესახებ სასარგებლო იდენტობის ფორმირების
კონცეპტუალიზაციას საკუთარ გამოცდილებას?
სთავაზობს (Schwartz,
Adamson, Ferrer-Wreder, Dillon&Berman, 2006).
კვლევების უმეტესობაში აღმოჩენილია, რომ იდენ-
ტობის განვითარების პატერნები კონსისტენტურია
სხვადასხვა კულტურისა თუ ეთნიკური ჯგუფების
მიხედვით (Crocetti, Rubini, Luyckx & Meeus, 2008;
Meeus, 2011; Seaton, Sellers & Scottham, 2006). მა-
შასადამე, კვლევები მხარს უჭერს იდეას იმის შესა-
ხებ, რომ იდენტობის განვითარება შედარებით უნი-
ვერსალური განვითარების პროცესია სულ მცირე
იმ კულტურებში მაინც, რომლებიც მოზარდობის
ხანგრძლივი პერიოდითა და ინდივიდუალისტუ-
რი ორიენტაციით ხასიათდება (Stegarud, Solheim,
Karlsen&Kroger, 1999).
თუმცა, ადამიანები, იდენტობის ჩამოყალიბები-
სას, განსხვავებულ მიდგომებს იყალიბებენ (Meeus,
Iedema, Helsen & Vollebergh, 1999). უფრო მეტიც,
იდენტობის განვითარება ასაკობრივადაც იცვლე-
ბა: მაგალითად, ადრეული მოზარდობის ეტაპზე
უფრო ხშირად აღინიშნება დიფუზური და წინასწა-
რი იდენტობის შემთხვევები, ვიდრე მორატორიუ-
მისა და მიღწეული იდენტობის სტატუსები; ასაკის
მატებასთან ერთად კი იზრდება მიღწეული იდენ-
ტობის პროპორციული წილიც (იხ. სურათი 11-1).
 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ასაკი
პროცენტი
პროფესიული არჩევანი
სურათი 11-1. იდენტობის სტატუსის ცვლილებები ასაკის
მიხედვით
პროცენტული მაჩვენებელი მიუთითებს თითოეული სტატუსისა
და ასაკის მიხედვით ადამიანების რაოდენობას. A – მიღწეული
იდენტობა, M – მორატორიუმი, F – წინასწარი იდენტობა,
D – დიფუზია.
source: From “Issues of identity formation revisited: United
States and the Netherlands,” by A. S. Waterman, Development
Review (1999, December). Published by Elsevier andreprintedby
permission.
იდენტობის სტატუსი შეიძლება ასევე იცვლებოდეს
იმის მიხედვით, თუ იდენტობის რომელ ასპექტს
მივიღებთ მხედველობაში. სკოლის დამამთავრებე-
ლი კლასის მოსწავლე წინასწარი იდენტობის სტა-
ტუსის მქონე შეიძლება იყოს გენდერული როლის
შესახებ გადაწყვეტილების მიღებასთან დაკავში-
რებით, პროფესიულ არჩევანთან ან რელიგიურ
რწმენებთან მიმართებით შეიძლება ჰქონდეს მო-
რატორიუმის სტატუსი, პოლიტიკურ შეხედულე-
ბებთან დაკავშირებით კი დიფუზური იდენტობა
აღენიშნებოდეს.
და ბოლოს, ყველა მოზარდი არ იყალიბებს
იდენტობას წინასწარ განსაზღვრული პატერნე-
ბის მიხედვით (Kroger, Martinssen & Marica, 2010).
მოზარდის იდენტობის ფორმირების გამოცდილე-
ბაზე გავლენა შეიძლება მოახდინოს გენდერმაც,
რომლის დროსაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს
ამა თუ იმ კულტურაში არსებული გენდერული
სტერეოტიპები და მოლოდინები (Berzonsky, 2011;
Clemans, DeRose, Graber & Brooks-Dunn, 2010).
მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ ორივე სქესის
წარმომადგენლები გეგმავენ დაქორწინებას, ბავ-
შვების ყოლას და კარიერის შექმნას, გოგონები უფ-
რო დიდი ალბათობით წუხან ოჯახსა და კარიერას
შორის წარმოშობილი შესაძლო კონფლიქტების
415
შესახებ (Archer, 1985, 2002). აღმოჩენილია ისიც,
რომ ბიჭები თავდაპირველად ინტრაპერსონალურ
იდენტობას იყალიბებენ, რომელიც სელფის ასპექ-
ტებზეა ფოკუსირებული; გოგონები კი უფრო ხში-
რად ინტრაპერსონალური და ინტერპერსონალური
იდენტობების ნაზავს ივითარებენ, რაც საკუთარი
თავის განსაზღვრისას სხვებთან ურთიერთობების
გათვალისწინებასაც გულისხმობს (Lytel, Bakken &
Romig, 1997). თუმცა, იდენტობის ფორმირებისას
გენდერული განსხვავებები მცირეა, რადგან ქა-
ლებისა და მამაკაცების შესაძლებლობები მეტად
გათანაბრებული ხდება (Alsaker & Kroger, 2006;
Kroger, 2002).
იდენტობის ფორმირება, კულტურა
და კონტექსტი
როგორც პირველ თავშია აღნიშნული, ერიკ-
სონის ფსიქოსოციალური თეორია ფართოდ ასახავს
დასავლურ საზოგადოებებში აღიარებულ ხედვას,
რომლის მიხედვითაც ინდივიდუალური მიღწევები
ჯგუფურ ან კოლექტიურ მიღწევებზე მაღლა დგას.
ეს არსადაა ისე აშკარა, როგორც მოზარდობისა და
მოზრდილობის შესვლის პერიოდებში იდენტობის
ფორმირების შესახებ მის კონცეპტუალიზაცია-
ში. ამას ამტკიცებს ავტონომიურ, დამოუკიდებელ
პიროვნებაზე ხაზგასმა კოოპერატიული ჯგუფის
წევრობის საპირისპიროდ. კოლექტივისტურ საზო-
გადოებებში ინდივიდის კუთვნილი ქონება ჯგუ-
ფისას ექვემდებარება; ჯგუფის როლში შეიძლება
გამოდიოდეს ოჯახი, თანატოლები, სამეზობლო,
ქალაქი ან საზოგადოებაც კი. კოლექტივისტურ სა-
ზოგადოებებში გაცილებით ნაკლები აქცენტი კეთ-
დება ავტონომიურობაზე, მაგრამ დიდი ყურადღება
ეთმობა იმას, რომ ბავშვი ან მოზარდი სხვებზე ურ-
თიერთდამოკიდებული გახდეს. ერიკსონის თეორია
განვითარების შესახებ უნივერსალური ხასიათისაა,
თუმცა, განვითარების თითოეული პერიოდისათვის
შეიძლება მნიშვნელოვნად იცვლებოდეს ის, თუ რა
არის კულტურის მიერ მოწონებული (Matsumoto,
2000). მაშასადამე, იდენტობა და თვითკონცეფცია
ღრმადაა გამჯდარი კულტურასა და კონტექსტში
(Beyers & Зok, 2008; Solomontes-Kountouri&Hurry,
2008).
იდენტობის განვითარებაზე კულტურული სხვა-
ობების გავლენა ასახულია იდენტობის სტატუსე-
ბის შესახებ მარსიას კონცეპტუალიზაციაშიც. მი-
უხედავად იმისა, რომ იდენტობის განვითარების
ოთხი სტატუსის არსებობა კულტურათა უმეტესო-
ბაში აღმოჩენილია, მათი დადგომის დრო და გენდე-
რული განსხვავებები კულტურიდან კულტურამდე
იცვლება (Waterman, 1999). ამას გარდა, როგორც
მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, კულტურების მიხედვით
იცვლება თითოეული იდენტობის სტატუსის მქონე
მოზარდების რაოდენობაც, განსაკუთრებით, რე-
416 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
აქტუალური საკითხები
ეთნიკური იდენტობა – თვითგანსაზღვრის
საკვანძო კომპონენტი
რ ოდესაც მოზარდები საკუთარი თავის აღწერას წე-
რენ, ის შედგება ხოლმე თავიანთი პიროვნების სხვა-
დასხვა ასპექტისა და ადამიანების ფართო სპექტრთან
ურთიერთობების თავისებურებებისაგან. ადრეულ და
გვიან მოზარდობაში გადასვლისას კი მათ ნარატივებ-
ში უფრო დაწვრილებითაა წარმოდგენილი პიროვნული
რწმენები, სტანდარტები და მორალური ღირებულებე-
ბი; ასევე, ისინი უფრო დაბალანსებულ ხედვას იყალი-
ბებენ საკუთარი დადებითი და უარყოფითი თვისებების
შესახებ (Harter, 1999; Schwartz & Pantin, 2006). გვიან
მოზარდობამდე ან ადრეულ მოზრდილობამდე, ინტეგრი-
რებული იდენტობის და თვითკონცეფციის სახით უნდა
ჩამოყალიბდეს ისეთი სხვადასხვა კომპონენტი, როგორე-
ბიცაა გენდერი, ეთნიკურობა, სოციალური კლასის სტა-
ტუსი თუ პიროვნულობა.
მოზარდის მიერ იდენტობის განსაზღვრის პროცესი
მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული სოციალური შედა-
რებისა და ჯგუფური ნორმების ცოდნის პროცესებეზე.
საკუთარი თავის სხვებთან შედარების გზით ადამიანე-
ბი ხედავენ, თუ რა მსგავსება და განსხვავება არსებობს
მათსა და თანატოლების ჯგუფსა თუ ამ ჯგუფის გარე
წევრებს შორის და ამ აღქმებს საკუთარი თავის განსაზღ-
ვრისას იყენებენ. პიროვნების იდენტობის ერთი ნაწილია
ეთნიკუური იდენტობა, რომელიც წარმოადგენს იმ კულ-
ტურული ან ეთნიკური ჯგუფის ღირებულებებს, რომ-
ლებსაც ადამიანი მიეკუთვნება. მოზარდების ეთნიკურ
იდენტობაზე გავლენას ახდენს ის, თუ რომელი ეთნიკუ-
რი კულტურის წარმომადგენლები არიან – უმრავლესო-
ბის თუ უმცირესობის. თეთრკანიანი ამერიკელების უმე-
ტესობისათვის დიდ მნიშვნელობას არ წარმოადგენს ეთ-
ნიკური იდენტობის ძირფესვიანი გამოკვლევა, თუმცა,
ზოგიერთი მოზარდი შეიძლება დაინტერესებული იყოს
თავისი ოჯახის ისტორიით. ამ ახალგაზრდების შემთხვე-
ვაში, მათი იდენტობა მშვენივრად ერგება თავიანთსავე
კულტურას და საჭირბოროტო საკითხს არ წარმოადგენს
იდენტობაში ეთნიკურობის ჩართვაც. თუმცა, ეთნიკურ
იდენტობასთან დაკავშირებული საკითხები განსაკუთრე-
ბული ფიქრის საგანი ხდება იმ მოზარდებისათვის, რომ-
ლებიც გაბატონებულ კულტურაში მოქცეული ეთნიკური
უმცირესობის წარმომადგენლები არიან (Kroger, 2003;
Kroger&Marcia, 2011).
მნიშვნელოვანი გასათვალისწინებელი ფაქტორია ის,
რომ, ზოგადად, მოზარდებს არ უწევთ იმის ძიება, თუ
რომელ რასობრივ თუ ეთნიკურ ჯგუფს მიეკუთვნებიან
ისინი – ეს მათი ცხოვრების ხილვად მახასიათებელს წარ-
მოადგენს ხოლმე. მაშასადამე, ადრეულ მოზარდობაში
შესვლამდე, მოზარდებს თავიანთი ეთნიკურობის გან-
ცდა უკვე ჩამოყალიბებული აქვთ. შემდეგ უკვე ამოცა-
ნას წარმოადგენს ის, რომ ეთნიკური იდენტობა ზოგადი
პიროვნული იდენტობის ინტეგრირებულ ნაწილად იქცეს
(Meeus, 2011).
მოზარდობა და ადრეული მოზარდობა არის პერიო-
დები, როდესაც სოციალური შედარების პროცესი ხელს
უწყობს იდენტობის ჩამოყალიბებასა და თვითგანსაზღ-
ვრას; შესაბამისად, ეთნიკური უმცირესობის წარმომად-
გენლები კულტურული კონფლიქტებისადმი განსაკუთ-
რებით მოწყვლადნი არიან. იდენტობის ჯანსაღად ფორ-
მირება განსაკუთრებით რთულია რასობრივი და ეთნი-
კური ნეგატიური დამოკიდებულებების არსებობისას
(Dubois, Burk-Braxton, Swenson, Tevendale & Hardesty,
2002; Harris-Britt, Valrie, Kurtz-Costas & Rowley, 2007).
მოზარდის იდენტობის ფორმირებაზე კუმულაციური
ეფექტი შეიძლება ჰქონდეს ისეთ „ყოველდღიურ სირთუ-
ლეებსაც“ კი, როგორებიცაა გამოჯავრება, დაცინვა ან
მცირე დაჩაგვრა. დღევანდელ მრავალფეროვან სამყა-
როში საკმაოდ კომპლექსური პროცესი გახდა კულტუ-
რული იდენტობის ისეთი ნათელი განცდის ჩამოყალიბე-
ბა, რომელიც ადამიანის ცხოვრების სხვადასხვა განზო-
მილებას აერთიანებს (Arnett, 2011).
უმრავლესობის კულტურის ღირებულებებსა და
სტანდარტებს და უმცირესობის ჯგუფების წევრების
გავლენებს შორის მოექცევიან ხოლმე ისეთი ეთნიკური
ჯგუფების წარმომადგენელი მოზარდები, როგორები-
ცაა აზიელები, ესპანელები, შავკანიანები (Arnett, 2010a;
Phinney, 2006). მაგალითად, ბევრ იმიგრანტ ბავშვს სურს,
რომ პატივი მიაგოს ოჯახურ ტრადიციებსა და ღირებუ-
ლებებს; თუმცა, ზოგჯერ ისინი აღმოაჩენენ ხოლმე, რომ
ეს რწმენები თავიანთი თანატოლების მოლოდინებთან
წინააღმდეგობაში მოდის (Phinney, Ong & Madden, 2000).
საზოგადოებრივ სკალაზე უმრავლესობის კულტუ-
რის მიერ განსაზღვრული სტანდარტები კონფლიქტში
შეიძლება მოდიოდეს ეთნიკური უმცირესობის კულ-
ტურასთან. მაგალითად, გაიხსენეთ, თუ როგორ გან-
საზღვრავს ამერიკული კულტურა იდეალური სხეულის
ფორმას, სახის მახასიათებლებს, თმას, მეტყველებასა
და ჩაცმულობას. ეთნიკური უმცირესობების ჯგუფებს
მიკუთვნებულმა მოზარდებმა უნდა გაითვალისწინონ
თავიანთი ეთნიკური თავისებურებები, მაგრამ ისიც უნ-
და გააცნობიერონ, რომ უმრავლესობის კულტურა შეიძ-
ლება არაკეთილგანწყობილი იყოს თავიანთი ეთნიკური
ჯგუფის მახასიათებლების მიმართ. ამ დროს ზოგჯერ
ადამიანები განიცდიან ეთნიკური იდენტობის კრიზისს,
რომელიც ერიქსონის მიერ აღწერილ, ზოგადად მოზარ-
დებისათვის დამახასიათებელი იდენტობის კრიზისის
მსგავსია (Phinney, 1989, 2008).
მკვლევრების უმეტესობას სწამს, რომ მოზარდებში
ძლიერი ეთნიკური იდენტობის განვითარება განაპირო-
ბებს საკუთარი თავის მეტად რეალისტურ შეცნობას,
უფრო ეფექტური მიზნის ჩამოყალიბებას და პიროვნული
მიღწევის მაღალ დონეს. თუმცა, მოზარდების მიერ უმ-
რავლესობის კულტურის მიერ დაწესებული წარმატების
მიღწევის სტანდარტების უარყოფას, ადაპტაციის ნაკ-
ლებად პოზიტიური შედეგები მოჰყვება. ერთი და იგივე
ეთნიკური ჯგუფის წევრების მიერ ადაპტაციის განსხვა-
ვებული გზების გამონახვის მიზეზის ახსნის ერთი გზაა
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ეთნიკური იდენტობის, როგორც კომპლექსური ნიშნის
განხილვა. მაგალითად, მიღწევის დაბალი დონის მქონე
შავკანიანი მოზარდების შესახებ ჩატარებულ ერთ-ერთ
კვლევაში, ეთნიკური იდენტობა სამი ფაქტორისაგან შე-
მავალ ნიშნად განიხილებოდა: რასის ცენტრალურობა
(პიროვნების თვითგანსაზღვრისას რასის მნიშვნელოვ-
ნება), პირადი პატივისცემა (ჯგუფის სიამაყის განცდა
იმასთან დაკავშირებით, რომ რასობრივ ჯგუფს მიეკუთ-
ვნება) და საჯარო პატივისცემა (ჯგუფის მიმართ უმრავ-
ლესობის კულტურის რწმენების ინტერპრეტაციის რაგ-
ვარობა) (Byrd & Chavous, 2011; Chavous, et al., 2003).
როგორც აღმოჩნდა, ეთნიკური იდენტობის თითოეულ
ამ კომპონენტს გავლენა ჰქონდა უმცირესობის ჯგუფს
მიკუთვნებული მოზარდების შეხედულებაზე იმასთან
დაკავშირებით, თუ რას მოიაზრებდნენ ტრადიციულ აკა-
დემიურ მიღწევაში.
ლიგიური და სოციალური ფილოსოფიის მხედვე-
ლობაში მიღებით (მაგ., Good & Willoughby, 2007;
იხილეთ ჩანართი: ეთნიკური იდენტობა – თვითგან-
საზღვრის საკვანძო კომპონენტი).
იდენტობის ფორმირება არის ზოგადი პროცე-
სი, რომელიც სხვადასხვანაირად განიცდება ყვე-
ლა მოზარდის მიერ (Kroger & Marcia, 2011; Meeus,
2011). თუმცა, სელფის დადებითი და სრულყოფილი
ჩამოყალიბების პრო-
თქვენი აზრით, რა ნაბიჯე-
ცესი უფრო რთულია
ბი უნდა გადადგას ოჯახმა
მათთვის, ვინც უმ-
გეი ან ლესბოსელი ოჯა-
რავლესობის მიერ გა-
ხის წევრისათვის იდენტო-
ზიარებული კულტუ-
ბის ჩამოყალიბებაში მხარ-
რის წევრები არ არი-
დასაჭერად?
ან (Cohler&Hammack,
2007). იდენტობის ფორმირება რთულია მაშინ, რო-
დესაც ჰომოსექსუალობას აქვს ადგილი, განსაკუთ-
რებით კი – ბიჭების შემთხვევაში. მოზარდი ლესბო-
სელებისა და ჰომოსექსუალი მამაკაცების უმეტე-
სობა 6-7 წლის ასაკამდე უკვე ხვდება, რომ განსხვა-
ვებულები არიან, თუმცა, ამ დროს, ისინი თავიანთ
წუხილს სახელს ვერ არქმევენ და სხვებსაც ვერ
უზიარებენ. ეს საკითხები ხშირად სწორედ მოზარ-
დობის პერიოდში ყალიბდება, როდესაც ადამიანე-
ბი აღმოაჩენენ, თუ როგორ განსხვავდება თავიან-
თი ფიქრები და გრძნობები თანატოლებისაგან და
როგორ რეაგირებენ სხვები მათს სექსუალურ ორი-
ენტაციაზე (Worthington, Navarro, Savoy&Hampton,
2008). (ჰომოსექსუალობას დეტალურად განვიხი-
ლავთ მე-12 თავში). შემთხვევითობას არ წარმოად-
გენს ის ფაქტი, რომ მოზარდ ჰომოსექსუალ მამაკა-
ცებში სუიციდის ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩ-
ვენებლებია დაფიქსირებული; მათ მიერ განცდილი
დანაშაულის გრძნობა ზოგჯერ გადაჭარბებული
შეიძლება იყოს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც
თანატოლების ჯგუფები მათი იდენტობის ამ ცენ-
ტრალურ ასპექტს მიუღებლად მიიჩნევენ. თუმცა,
417
როგორც ვიცით, ინდივიდები მნიშვნელოვნად გან-
სხვავდებიან იმის მიხედვით, თუ როგორ აანალიზებენ
თავიანთ ეთნიკურ იდენტობას. ზოგიერთი კულტურის
საპირისპირო ღირებულებებსა და ქცევებს ივითარებს
განცდილ დისკრიმინაციასა და ნეგატიურ დამოკიდებუ-
ლებებზე საპასუხოდ; ზოგიერთები ახერხებენ თავიანთი
ეთნიკური ჯგუფის წევრების მიმართ გამოთქმული ნეგა-
ტიური დამოკიდებულებების უგულებელყოფას და უმ-
რავლესობის კულტურაში წარმატებით ადაპტირდებიან
(French, Kim & Pillado, 2006). ნათელია, რომ ეთნიკური
იდენტობის ფორმირება არის კვლევის სფერო, რომელიც
საკმაო ინტერესსა და მნიშვნელოვან შედეგებს წარმო-
შობს იმისათვის, რომ მკვლევრებმა მოზარდებში იდენ-
ტობის ფორმირების კვლევა განაგრძონ (Cross & Cross,
2008; Kroger & Marcia, 2011; Meeus, 2011).
თანამედროვე კვლევების მიხედვით, თანამედროვე
ახალგაზრდების თაობას სექსუალური მრავალფე-
როვნების მიმართ გაცილებით უფრო მიმღებლური
დამოკიდებულება გააჩნია; შესაბამისად, მცირდება
იდენტობის ფორმირებასთან დაკავშირებული ის
ტრავმა, რომელსაც ჰომოსექსუალი მამაკაცები და
ქალები თუ სექსუალური იდენტობის სხვა არატ-
რადიციული ფორმის მქონე ახალგაზრდები გა-
ნიცდიდნენ (Dillon, Worthington, & Moradi, 2011;
Savin-Williams, 2011). ჰომოსექსუალი თუ სხვა
მოზარდების მიერ თვითგანსაზღვრის ჩამოყალი-
ბების პროცესში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს
ოჯახი, განსაკუთრებით კი – დედა (Koepke &
Denissen, 2012; Missotten, Luyckx, Branje, Vanhalst
& Goossens, 2011).
„თაობა მე“
მოზარდობაში იდენტობის ფორმირებაზე გავ-
ლენას ახდენს გარემო მოვლენები, ამიტომ მიზან-
შეწონილია იმის განხილვა, რომ ფართო სახის სო-
ციალური და კულტურული ძალები შეიძლება ახ-
დენდეს გავლენას მოზარდობის მიმდინარეობაზე.
ნათელია, რომ ბოლო რამდენიმე ათწლეულის გან-
მავლობაში ამერიკული კულტურა მნიშვნელოვნად
შეიცვალა; პოპულარულ მედიაში ისტორიული კო-
ჰორტები მიმზიდველი, ადვილად დასამახსოვრე-
ბელი ჟღერადობის სახელებით მოიხსენიება ხოლ-
მე. მაგალითად, „ბუმერანგული ბავშვები“ (“Baby
Boomers”) – ადამიანები, რომლებიც 1946-1961
წლებში დაიბადნენ, ვიეტნამის ომის ხანაში გაი-
ზარდნენ და მათ გამოცდილებებზე დიდი გავლე-
ნა მოახდინა სამოქალაქო უფლებებისა და ქალთა
მოძრაობებმა. როგორც მე-10 თავშია აღნიშნული,
ამ თაობის ადამიანები უფრო მეტად ლიბელარული
სოციალური და სექსუალური პრაქტიკებით ხასი-
ათდებიან, ვიდრე მათი მშობლები ან შვილები; ეს
განაპირობა იმ მნიშვნელოვანმა სოციალურმა მოძ-
418 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
რაობებმა, რომლებიც მათი მოზარდობისას მიმდი-
ნარეობდა. აშშ-ში, 1962-1981 წლებში დაბადებული
ადამიანები „X თაობად“ მოიხსენიებიან; ეს ჯგუფი
ხასიათდება უფრო კონსერვატიულობით, უკეთესი
განათლებით და მრავალფეროვნებით, ვიდრე მათი
წინარე თაობა. 1980 წლიდან შემდეგი ორი ათწლე-
ულის განმავლობაში დაბადებულებს კი უწოდებენ
„Y თაობას“, „ათასწლოვანებს“ და „თაობა მე“-ს.
როგორ ედარებიან „თაობა მე“-ს წევრები უფრო
ადრინდელი თაობის წარმომადგენლებს? თაობე-
ბის პატერნების შემსწავლელი მკვლევრები ხშირად
ამტკიცებენ, რომ „თაობა მე“-ს წევრები საკუთარი
ცხოვრებითა და ბედნიერებით დაინტერესებული
ადამიანები არიან. მაგალითად, JeanTwenge-ისა
და მისი კოლეგების მიერ ჩატარებული კვლევებ ის
შედეგად აღმოჩნდა, რომ თანამედროვე კოლეჯის
ასაკის სტუდენტები უფრო მეტად არიან დაინტერე-
სებული ფინანსური წარმატების მიღწევით, ვიდრე
მათი წინა თაობები (Twenge,Campbell&Freeman,
2012). ახალგაზრდებისა და მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდში მყოფებზე ჩატარებული ეროვნუ-
ლი კვლევების მონაცემების მიხედვით, დღევანდე-
ლი „თაობა მე“-ს წევრების ყველაზე მნიშვნელოვანი
ცხოვრებისეული მიზანი „ფინანსური კეთილდღე-
ობაა“. ასევე აღმოჩნდა, რომ „თაობა მე“-ს წარმო-
მადგენლებს ნაკლებად აწუხებთ სხვები, ნაკლებად
არიან ჩართული საზოგადოებრივ და სამოქალაქო
აქტივობებში და ასევე მცირე ინტერესს გამოხატა-
ვენ გარემოს დაცვის მიმართ. ისინი მეტ ღირებუ-
ლებას ანიჭებენ თავისუფალ დროს და ისეთი სა-
მუშაოს ქონას, რომლის პირობებშიც პროფესიულ
და პირად ცხოვრებისეულ მიზნებს შორის ბალან-
სის შენარჩუნებას შეძლებენ (Twenge & Campbell,
2010b). „თაობა მე“-ს წარმომადგენლები განსხვა-
ვებულად ანიჭებენ პრიორიტებებს პიროვნული
მიღწევის მიზნებსაც. მოზრდილობაში შესვლის პე-
რიოდისას, ისინი მეტად ღირებულად მიიჩნევდნენ
აზრიანი და მიზანდასახული ცხოვრების ფილო-
სოფიის შექმნას, არ ჩამორჩებოდნენ პოლიტიკურ
მოვლენებს და მოქმედებდნენ გარემოს გასაუმჯო-
ბესებლად. ეს და სხვა მსგავსი კვლევები ავლენს,
რომ თანამედროვე მოზარდები და მოზრდილობა-
ში შესვლის ეტაპზე მყოფნი მეტად მნიშვნელოვ-
ნად მიიჩნევენ ფულს და „საკუთარი საქმის კეთე-
ბას“; ისინი უფრო ნაკლებად ღირებულად თვლიან
სამთავრობო და სამოქალაქო აქტივობებში მონა-
წილეობის მიღებას, ვიდრე მათი მშობლების თაო-
ბა (Twenge&Campbell,2010a; Twenge, Campbell&
Hoffman, 2010).
თუმცა, ყველა მკვლევარი არ ეთანხმება იმას,
რომ დღევანდელი ახალგაზრდობის თაობა მეტად
საკუთარ თავზე ცენტრირებული, ნარცისი ან მა-
ტერიალისტურია, ვიდრე წინა თაობები იყვნენ
(Trzesniewski & Donnellan, 2010). მიუხედავად იმი-
სა, რომ თაობათა შორის გარკვეული მნიშვნელო-
ვანი განსხვავებები შეინიშნება, „თაობა მე“-სა და
მის წინანდელ თაობებს შორის ეს სხვაობები შეიძ-
ლება მიეწეროს ნებისმიერი თაობის მოზრდილების
მიერ „შემდეგი თაობის“ შესახებ წარმოდგენების
შექმნის თავისებურებას. მაგალითად, თანამედრო-
ვე ახალგაზრდები ნაკლებად შეშფოთებული ჩანან
სოციალური პრობლემებით, ვიდრე მათი მშობლე-
ბის თაობა. ამ შემთხვევაში გარემოზე წუხილთან
დაკავშირებულ კითხვებზე ახალგაზრდების დაბა-
ლი მაჩვენებლები შეიძლება აიხსნას არა ნაკლები
ინტერესით, არამედ ამ საკითხებზე წარმატებით
რეაგირების საკუთარ უნარებში მეტი თავდაჯერე-
ბულობით. მაშასადამე, ახალგაზრდების მიერ ღი-
რებულებებთან დაკავშირებულ კითხვებზე პასუხე-
ბის გაცემის პატერნების ცვლილებებზე შეიძლება
ისეთ გავლენას არ ახდენს მათი ღირებულებების
სხვაობა, როგორც მათსა და მშობლების ცხოვ-
რებას შორის განსხვავება. წინა თაობის მოზრდი-
ლებთან შედარებით, თანამედროვე ახალგაზრდები
მეტ წელს ატარებენ განათლების მიღებაში, მეტად
უწევთ ფინანსებზე წუხილი და დაქორწინებასა და
ბავშვის ყოლას გადაავადებენ ხოლმე. ცხოვრებისე-
ული პატერნების ეს ცვლილებები გვიანი მოზრდი-
ლებისათვის ადვილს ხდის იმას, რომ „თაობა მე“-ს
წარმომადგენლები ეგოისტურებად, ზარმაცებად
და საკუთარ თავზე ცენტრირებულებად დაინახონ
(Arnett, 2012).
შეამოწმე შენი ცოდნა 11-1
1. რა არის მოზარდობის პერიოდის განვითარების
ორი ფუნდამენტური ამოცანა?
2. მოზარდების უმრავლესობა განიცდის „ქარიშხლი-
სა და სტრესის“ პერიოდს?
3. როდესაც მოზარდებს და მშობლებს შეუძლიათ
თანამშრომლობა და თავიანთი საჭიროებების,
ფიქრებისა და განცდების გაზიარება, შედეგად
მიიღება _______ .
4. ერიქსონის მიხედვით, მოზარდობის განვითარე-
ბის ამოცანაა _______ ჩართვა.
5. მარსიას მიერ განსაზღვრული იდენტობის სტატუ-
სის ტიპები შეუსაბამეთ სწორ განსაზღვრებებს.
ა. დიფუზური; ბ. მიღწეული იდენტობა;
გ. მორატორიუმი; დ. წინასწარი იდენტობა;
ე. ალტერნატივების შესწავლის პროცესში ყოფნა;
ვ. გადაწყვეტილება, რომელიც მიიღება ძალიან
სწრაფად, საკმარისი თვითშესწავლის პროცე-
სის გარეშე;
ზ. იდენტობის კრიზისის წარმატებული გადაწყ-
ვეტა;
თ. არჩევანის გაკეთების წარუმატებელი მცდე-
ლობა;
6. ჩვეულებრივ, იდენტობის ჩამოყალიბება მეტად
რთულია თუ არა ეთნიკური უმცირესობის ჯგუ-
ფების წევრებისათვის?
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 419

ამ კამათში არსებული რომელი თვალსაზრი- მოზარდები იყალიბებენ ჭეშმარიტ იდეოლოგიურ

სიც არ უნდა განვიხილოთ, ნათელია, რომ მოზარ-
დობასა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდების
განვითარება მნიშვნელოვნადაა განპირობებული
სხვებთან ურთიერთობის თავისებურებებით. მნიშ-
ვნელოვანი ფაქტორებია ახალგაზრდების ოჯახთან
და თანატოლებთან ურთიერთობის გამოცდილებე-
ბი. სწორედ ამ თემებს განვიხილავთ ახლა.
ოჯახის დინამიკა
იდენტობის ჩამოყალიბების პროცესში მოზარ-
დებს უწევთ საკუთარი ღირებულებებისა და ქცევე-
ბის ოჯახთან მიმართებით შეფასება. ამის საპასუ-
ხოდ, მშობლობის ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცა-
ნები ხშირად პარადოქსულ სახეს იძენს ხოლმე. ერ-
თი მხრივ, წარმატებული მშობლები თავიანთ შვი-
ლებს დაცულობის შეგრძნებით, სიყვარულითა და
მიმღებლობით სავსე გარემოთი უზრუნველყოფენ;
მეორე მხრივ კი, შემდგარი მშობლები თავიანთ შვი-
ლებს ხელს უწყობენ იმაში, რომ დამოუკიდებელ
ზრდასრულებად ჩამოყალიბდნენ. უფრო მეტიც,
ოჯახური სისტემები დინამიკურობით ხასიათდება:
ოჯახის ერთი წევრის ქცევის ცვლილება გავლენას
ახდენს დანარჩენ წევრებზეც. ასეთი ცვლილებები
ზოგჯერ კონფლიქტის წყარო ხდება, რაც თაობათა
შორის კომუნიკაციასაც ასახავს.
თაობათა შორისი კომუნიკაცია
მოზარდების ავტონომიურობისა და თვითგან-
საზღვრის მზარდი მოთხოვნილება მცირე კონფ-
ლიქტს მაინც წარმოშობს ხოლმე ოჯახში; მათ ასევე
მოჭარბებულად სურთ მშობლებთან გარკვეულ სა-
კითხებზე საუბარი. მოზარდებზე
კვლავ ძლიერ გავლენას ახდენს
მათი ოჯახები, თუმცა, დროთა 17-18 წლები
განმავლობაში, ოჯახთან კავში-
რი შეიძლება დაძაბული გახდეს.
15-16 წლები
აღსანიშნავია, რომ კვლევების
მიხედვით, მოზარდებსა და მათ
ოჯახებს შორის იმაზე ნაკლები
ასაკი
შეხედულებებს და ისიც კოლეჯში, ან სკოლის და-
მამთავრებელ საფეხურებზე.
კვლევების მიხედვით, მშობლებთან კონფლიქ-
ტი პიკს აღწევს ადრეულ და შუა მოზარდობაში (იხ.
სურათი 11-2), განსაკუთრებით კი მაშინ, როდე-
საც ვაჟები და ქალიშვილები ადრე მომწიფდებიან
ხოლმე (Collins & Laursen, 2006). შემდეგ კი კონ-
ფლიქტები ნელდება გვიან მოზარდობაში (Granic,
Dishion & Hollenskin, 2003). მოზარდებისა და მათი
მშობლების ასაკის მატებასთან ერთად, მათ უკეთ
შეუძლიათ, რომ თავი გაართვან ავტონომიურობი-
სა და დამოუკიდებლობის საკითხებთან დაკავში-
რებულ პოტენციურ სირთულეებს. მშობლებისა და
მოზარდებისათვის მნიშვნელოვანია იმის გაანალი-
ზება, რომ კომუნიკაციისა და შეხედულებების გა-
ზიარების შემთხვევაში წარმოშობილი რთული სა-
კითხები წარმატებით გადაწყდება.
ოჯახური ალიანსები. კომუნიკაციაში მნიშვ-
ნელოვან როლს ასრულებს ოჯახური ალიანსები.
აღზრდის სტილების მსგავსად, ისინიც მოზარდო-
ბამდე ახდენენ გავლენას ქცევების ფორმირებაზე.
უფროს ძმას, რომელიც უმცროსზე დომინირებს,
სავარაუდოდ, იგივე გავლენა ექნება მოზარდობის
პერიოდშიც; 6 წლის ასაკში „მამიკოს გოგო“ კი 16
წლის ასაკშიც ახლო ურთიერთობას შეინარჩუნებს
მამასთან.
მიუხედავად იმისა, რომ ოჯახის წევრებს შორის
ალიანსების არსებობა ბუნებრივი და ჯანსაღია,
მნიშვნელოვანია, რომ მშობლებმა ერთად შეინარ-
ჩუნონ მათსა და შვილებს შორის გამყოფი საზღ-
ვარი. მშობლებმა ასევე ერთად უნდა იმოქმედონ

13-14 წლები
კონფლიქტია, ვიდრე ამას ხში-
რად ვარაუდობენ (Smetana, 2005,
11-12 წლები
2011). კონფლიქტების უმეტესობა
ისეთი ყოველდღიური საკითხების
ირგვლივ ტრიალებს, როგორები- 11-12 წლები
ცაა ოჯახური საქმეების შესრუ-
ლება, პაემნებზე სიარული, ნიშნე-
ბი, გარეგნობა თუ კვების ჩვევები. კონფლიქტური წუთები
კონფლიქტები ნაკლებად გავრცე-
სურათი 11-2. დედასა და ვაჟიშვილს შორის კონფლიქტების პატერნები მოზარდობისას
ლებულია ეკონომიკური, რელი- ვაჟიშვილსა და დედას შორის წუთში გამოვლენილი კონფლიქტები 30-წუთიანი ვიდეოჩა-
გიური, სოციალური თუ პოლიტი- ნაწერებისას, 8 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში.
კური ღირებულებების შესახებ; წყარო: Graph in “The family ecology of adolescence,” by I. Granic, T. J. Dishion, and T.
Hollenstein, 2003, in G. R. Adams and M. D. Berzonsky (Eds.), Blackwell handbook of
ამის მიზეზი შეიძლება ისაა, რომ adolescence, pp. 66-91, UK: Blackwell Publishing.Copyright ©2003.Reprinted by permission
შედარებით მცირე რაოდენობის of Blackwell Publishing, UK
420 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ბავშვების აღზრდისა და დისციპლინის დაწესების
პროცესში; განსაკუთრებით დისფუნქციური შეიძ-
ლება აღმოჩნდეს ერთ მშობელსა და შვილს შორის
ისეთი კავშირი, რომელიც მეორე მშობელს გამო-
რიცხავს; ამ დროს, ამ უკანასკნელმა შეიძლება და-
კარგოს სოციალიზაციის აგენტისა და ავტორიტე-
ტული ფიგურის სტატუსი. პრობლემები შეიძლება
შეიქმნას სხვა სახის დისბალანსური მდგომარეო-
ბებიდანაც, მაგალითად, გაყრის შემთხვევაში ერ-
თი მშობლის არარსებობისას (Bachman, Coley &
Carrano, 2012). როდესაც მოზარდი ახალ როლებს
გამოცდის და იდენტობის ჩამოყალიბებას ცდი-
ლობს, მშობლების ავტორიტეტი მნიშვნელოვანია,
განსაკუთრებით კი – ერთმშობლიან ოჯახებში.
აღზრდის სტილები და მშობლების მიერ მონი-
ტორინგი. მე-7 თავში განვიხილეთ ბავშვების ფსი-
ქოლოგიურ მდგომარეობაზე აღზრდის სხვადასხვა
სტილის გავლენა. როგორც მოსალოდნელია, ეს
გავლენები მოზარდობის პერიოდშიც განაგრძობს
არსებობას. აღზრდის სტილსა და იდენტობის
ფორმირებას შორის კავშირი თავს იჩენს ხოლმე
სხვადასხვა კულტურულ და ეთნიკურ ჯგუფებშიც
(Lamborn, Dornbusch & Steinberg, 1996).
როგორც გახსოვთ, ავტორიტარულ მშობლებს
სითბოს გამოვლენის დაბალი დონე და შვილების
ქცევებზე კონტროლის მაღალი ხარისხი ახასია-
თებთ; ლიბერალური მშობლები კი პირიქით, სით-
ბოს მაღალი ხარისხითა და კონტროლის დაბალი
დონით ხასიათდებიან. ავტორიტარული სტილით
აღზრდილი ადამიანები ხშირად ხდებიან ავტორი-
ტეტებზე დამოკიდებული, მშფოთვარე, გამომწვე-
ვი და გულღვარძლიანი. ლიბერალური მშობლები
კი ნაკლებად სტრუქტურირებულად ზრდიან შვი-
ლებს, რომელთაც მოზარდობაში შეიძლება გაუ-
ჭირდეთ საზღვრების დაწესება და შესაბამისი ქცე-
ვების განსაზღვრა.
▲ზოგადად, დედასა და მოზარდს შორის ურთიერთობებს გაცი-
ლებით უფრო კომპლექსურს ხდის დედების ჩართულობა ისეთ
ყოველდღიურ აქტივობებში, როგორიცაა, მაგალითად, საშინაო
დავალებების შესრულება. ეს გაცილებით უფრო ნაკლებკომპ-
ლექსურია მამებისა და მოზარდი შვილების შემთხვევაში.
მოზარდის მიერ ნორმალური და ჯანსაღი ქცე-
ვების გამოვლენა ყველაზე მეტად ალბათურია ავ-
ტორიტეტული აღზრდის სტილის შემთხვევაში,
რადგან ეს სტილი შვილებს პასუხისმგებლობის
აღების, დამოუკიდებელი მოქმედებებისა და თვით-
კონტროლისა და საკუთარი თავის მიღების გან-
ცდების ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს (Baumrind,
1991). შეიძლება ისიც გაიხსენოთ, რომ ავტორიტე-
ტული მშობლები ხასიათდებიან როგორც სითბოს
დიდი რაოდენობით გამოვლენით, ასევე შვილები-
სათვის აზრიანი და მოქნილი შეზღუდვების დაწესე-
ბით. ავტორიტეტული აღზრდის სტილი მოზარდის
მზარდი კოგნიტური შესაძლებლობების გათვალის-
წინებასაც გულისხმობს: თავდაპირველად, მშობ-
ლებმა და შვილებმა აზროვნების მსგავსი დონის
პატერნებით შეიძლება დაამყარონ კომუნიკაცია.
მოზარდთა უმეტესობისათვის მისაღებია ავტო-
რიტეტული მშობლების მიერ გამოხატული სითბო
და თავდაჯერებული კონტროლი (Wang, Dishion,
Stormshak & Willett, 2011).
თუმცა, მამები და დედები გარკვეულწილად
განსხვავებულ გავლენას ახდენენ თავიანთ მო-
ზარდ შვილებზე. ზოგადად, დედებმა უფრო მეტი
იციან ხოლმე მათ აქტივობებზე, ვიდრე მამებმა;
დედების ინფორმირებულობის მაღალი ხარისხი
კი დაკავშირებულია მოზარდების ნაკლებ დევიან-
ტურობასთან (Urry, Nelson & Padilla-Walker, 2011;
Waizenhofer, Buchanan & Jackson-Newsom, 2004).
უფრო მეტიც, უფრო მეტად დედები არიან ხოლ-
მე ჩართული შვილსა და მშობელს შორის მიღებისა
და კონფლიქტის პროცესებში (Shearer, Crouter &
McHale, 2005). მოზარდის იდენტობის ფორმირება
განსაკუთრებით მაშინ ფერხდება, როდესაც დე-
დებსა და მოზარდებს შორის კომუნიკაცია იკლებს
(Laursen, DeLay & Adams, 2010; Reis &Youniss,
2004). დედასა და შვილს შორის ურთიერთობის
რომელი ასპექტები ჩანს განსაკუთრებით მნიშვნე-
ლოვანი? 1893 მეექვსე კლასელზე ჩატარებული
კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ ბავშვები მეტი ალ-
ბათობით მაშინ ავლე- თქვენი მოზარდობისას,
ნენ ქცევით პრობლე- დედისა და მამის მიერ
მებს, როდესაც დედები შესრულებული როლები
არა კე თილ გან წყო ბი ლი სხვა მშობლების მსგავსი
დამოკიდებულებით გა- იყო? რატომ?
მოირჩევიან. როდესაც
დედები მოზარდი შვილების ცხოვრებაში მეტისმე-
ტად ჩართულები არიან ან მათ მიერ გაკეთებული
არჩევანის მიმართ მცირე მიმღებლობით ხასიათდე-
ბიან, ბავშვებში ემოციური სირთულეების განვითა-
რების ალბათობა მატულობს. და ბოლოს, როდესაც
დედები თავიანთ შვილებთან არაკონსისტენტური
ურთიერთობებით ხასიათდებიან, თავს იჩენს რო-
გორც ქცევითი, ასევე ფსიქოლოგიური სირთულე-
ები (Benson, Buehler & Gerard, 2008).
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ხედვები იცვლება
ოჯახის ვალდებულება და დახმარება
მოზარდობის პერიოდში
ბ ევრი კულტურული ტრადიცია მოიცავს ოჯახისადმი
სოლიდარობის, პატივისცემის და ვალდებულების ღი-
რებულებებს. ისტორიულად, აშშ-ში ეს ხშირად იმას ნიშ-
ნავდა, რომ მოზარდებისა და ბავშვების მხრიდან ოჯახი-
სადმი დიდი ვალდებულებებისა და პასუხისმგებლობების
აღებას მოელოდნენ (Fuligni, Alvarez, Bachman &Ruble,
2005). იგივე ღირებულებები არსებობს ბევრ ტრადიცი-
ულ ამერიკულ ოჯახში, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც
ბავშვები ერთმშობლიან ოჯახში ცხოვრობენ, ორივე მშო-
ბელი კარიერითაა დაკავებული ან იმიგრანტი მშობლები
უძღვებიან ოჯახს. უფრო მეტიც, თანამედროვე ინფორ-
მაციულ ეპოქაში ოჯახები ხშირად აცნობიერებენ იმას,
რომ ბავშვისათვის მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ საო-
ჯახო საქმეების შესრულება, არამედ აკადემიური წარ-
მატების მაღალი დონეც. როგორ უმკლავდებიან მოზარ-
დები ამ მრავლობით პასუხისმგებლობას? ●
ერთ კვლევაში შეისწავლებოდა ისეთი ოჯახების
დაძლევის სტრატეგიები, სადაც ორივე მშობელი თავისი
კარიერით იყო დაკავებული; მკვლევრებს აინტერესებ-
დათ, თუ როდის უხმობდნენ მშობლები შვილებს ოჯა-
ხური ვალდებულებების შესასრულებლად. Penn State
Family Relations სახელწოდებით ცნობილ პროექტში ინ-
ტერვიუები ტარდებოდა არა მხოლოდ დედებსა და ბავ-
შვებთან, არამედ მამებთანაც (Crouter, Head, Bumpus
&McHale, 2001). მშობლებს ეკითხებოდნენ თავიანთი
სამსახურების ისეთ ასპექტებზე, როგორებიცაა სამუშაო
საათები, სტრესი, სამუშაო გადატვირთვა. ბავშვების მი-
ერ შესასრულებელი ამოცანები ორნაირად ფასდებოდა –
მშობლებს ეკითხებოდნენ, თუ რის გაკეთებას მოელოდ-
ნენ თავიანთი შვილებისაგან, შემდეგ კი ბავშვებისაგან,
სატელეფონო ინტერვიუთი იგებდნენ მათი ოჯახური
მოვალეობებისა და პასუხისმგებლობების შესახებ. შე-
დეგებმა აჩვენა, რომ მშობლების მუშაობის შემთხვევაში,
მოზარდებს სთხოვდნენ გარკვეულ ოჯახურ საქმეებზე
პასუხისმგებლობის აღებას, განსაკუთრებით კი მაშინ,
როდესაც დედას (არა აუცილებლად მამას) სტრესული
სამსახური ჰქონდა. ასეთ შემთხვევაში, უფროსი შვილი
ყველაზე დიდ პასუხისმგებლობას იღებდა ხოლმე, უმ-
ცროსი და-ძმის მოვალეობები კი მცირედით იზრდებოდა.
აღსანიშნავია ერთი მნიშვნელოვანი შედეგი, რომლის მი-
ხედვითაც, მშობლების დახმარების ვალდებულებას უფ-
რო მეტად ქალიშვილები იღებდნენ, ვიდრე – ვაჟები. ეს
ასე იყო იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც უფროსი შვილი
ბიჭი იყო, რაც განპირობებულია ზოგადი ისტორიული
ტრადიციით, რომლის მიხედვითაც ოჯახურ საქმეებზე
პასუხისმგებლობა ქალებს მიეწერებათ.
რა კულტურული განსხვავებები არსებობს მოზარ-
დებთან დაკავშირებული მოლოდინების შესახებ? ენ-
დრიუ ფულიგნი (2001b, 2006) და მისი კოლეგები შეის-
● [იხ. Adolescence: Identite and Role Development
on MyDevelopmentLab.com-ზე
421
▲გავრცელებული შეხედულების საწინააღმდეგოდ, სურათზე
გამოსახული გოგონას მსგავსად, ბევრი მოზარდი აგრძელებს
მონაწილეობის მიღებას ყოველდღიურ ოჯახურ საქმეებში, გან-
საკუთრებით კი ავადმყოფობის ან სხვა ოჯახური სირთულეების
არსებობისას.
წავლიდნენ აშშ-ში მოზარდების პასუხისმგებლობებს
ლონგიტუდური კვლევის ფარგლებში; ისინი იკვლევდნენ
დაახლოებით 1000 მოზარდს ისეთ ეთნიკურად მრავალ-
ფეროვან დასახლებაში, როგორიცაა სან ფრანცისკოს
ბეის არეალი. კვლევაში მონაწილე მოზარდების ორ მე-
სამედს ერთი მშობელი მაინც ჰყავდა უცხოელი. კვლე-
ვის მონაწილეებს ხუთი სახის ეთნიკური წარმომავლობა
ჰქონდათ: ჩინური, ფილიპინური, მექსიკური, ცენტრა-
ლური და სამხრეთ ამერიკული; მათ შეისწავლიდნენ მე-
8, მე-10 და მე-12 კლასებში. ოჯახური მოვალეობებისა
და ვალდებულებების შესახებ ჯგუფურ დისკუსიებში
მონაწილეობისას გამოკითხულ იქნა სამი სახის ოჯახუ-
რი ვალდებულება. პირველ ტიპს წარმოადგენს მიმდინა-
რე დახმარება, რაშიც შედიოდა ყოველდღიური საოჯახო
საქმეების გაძღოლა, ბავშვის მოვლა. მეორე ტიპს დაერ-
ქვა ოჯახის პატივისცემა, რაც გულისხმობდა ოჯახის
ასაკოვანი წევრებისადმი პატივისცემას, თავის გაწირვას
და ოჯახის სასიკეთოდ მოქმედებას. და ბოლოს, მესამე
ტიპს წარმოადგენს სამომავლო მხარდაჭერა; მის შესა-
ფასებლად ისმებოდა კითხვები ოჯახის სამომავლო გეგ-
მების ან უმცროსი და-ძმის განათლებისათვის თანხის
გამოყოფასთან დაკავშირებით. ასევე ფასდებოდა მო-
ზარდების დამოკიდებულება სკოლაში კარგად სწავლის
მიმართ, კონკრეტულად კი, აქცენტი კეთდებოდა მათე-
მატიკისა და ინგლისურის საგნებზე.
განსხვავდებოდა თუ არა სხვადასხვა ეთნიკური წარ-
მომავლობის მოზარდების დამოკიდებულება თავიანთ
პასუხისმგებლობებთან დაკავშირებით? უმეტესად –კი.
ევროპული წარმომავლობის ოჯახები ყველაზე დიდ პა-
სუხისმგებლობას გამოხატავდნენ თავიანთი ოჯახების
მიმართ სამივე ტიპის ოჯახური ვალდებულების ფარ-
გლებში. ამასთანავე, ტიპურია შემდეგი შედეგები: იმიგ-
რანტი მშობლების ბავშვებს უფრო მეტი ოჯახური პასუ-
ხისმგებლობის გრძნობა აქვთ, ვალდებულებების შეს-
რულებისას კი მათი კეთილდღეობის განცდა მატულობს
(Fuligni & Masten, 2010; Telzer & Fuligni, 2009). ეს განსა-
422 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
კუთრებით ვლინდება არაევროპული წარმოშობის იმიგ-
რანტების შვილების შემთხვევაში (Kiang & Fuligni, 2009).
უფრო მეტიც, არაევროპული ჯგუფების წარმო-
მადგენელი მოზარდები უფრო მეტად აცნობიერებდნენ
სკოლაში წარმატების მიღწევის ღირებულებას, განსა-
კუთრებით კი მათემატიკისა და ინგლისურის სფეროებ-
ში; თუმცა მათ ისე არ მოსწონდათ ეს საგნები, როგორც
ევროპული წარმომავლობის მოზარდებს. თითოეული
ეთნიკური ჯგუფის შესწავლისას გამოვლინდა, რომ
იმიგრანტი ოჯახების შვილები უფრო მაღალი დონის გა-
ნათლების ხარისხის მიღებას ესწრაფვოდნენ და აღწევ-
დნენ კიდევაც, ვიდრე ამერიკელი ოჯახების ბავშვები
(Fuligni&Witkow, 2004). ისეთი საგნების შესწავლისაკენ
დაჟინებული სწრაფვა, როგორიცაა მათემატიკა, მშობ-
ლებისაგან დიდი გამხნევების გამოხატვას მოითხოვს; ეს
კი ბევრი იმიგრანტი ოჯახის ერთ-ერთი საკვანძო მახა-
სიათებელია (Witkow & Fuligni, 2011). აშშ-ში მცხოვრე-
დედის როლებმა მნიშვნელოვანი ცვლილებე-
ბი განიცადა ბოლო ათწლეულების განმავლობაში
და ამ თემას სრულად მე-13 თავში განვიხილავთ.
თანამედროვე სამყაროში დედების უმეტესობა
სახლის გარეთ, ხშირად სრულგანაკვეთიან სამსა-
ხურებში მუშაობს. ბევრი ბავშვი იზრდება უმამო
ოჯახებშიც. არაა გასაკვირი, რომ დედების როლე-
ბის ცვლილებებთან ერთად შეიცვალა ოჯახის სხვა
წევრების ფუნქციებიც (იხილეთ ჩანართი – შეხე-
დულებების ცვლილება: ოჯახის ვალდებულება და
დახმარება მოზარდობის პერიოდში).
მაშასადამე, ოჯახის დინამიკის შესახებ გან-
ზოგადებების გაკეთება საკმაოდ რთულია. თუმ-
ცა, ნათელია, რომ მამები და ოჯახის სხვა წევრები
მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ მოზარდის განვი-
თარებაში და ისიც, რომ ოჯახური ურთიერთობები
კომპლექსურობით ხასიათდება. კვლევები ხშირად
აჩვენებს, რომ ერთ ოჯახში გაზრდილ შვილებს მო-
ზარდობისას მშობლებთან ურთიერთობის საკმაოდ
განსხვავებული გამოცდილებები აქვთ. მაგალი-
თად, მოზარდობაში გადასვლისას დედებისა და მა-
მების მიერ გამოვლენილი სითბო მცირდება ხოლ-
მე. თუმცა, ეს გაცილებით უფრო თვალსაჩინოა
პირველი შვილის მიმართ, ვიდრე ყველაზე პატარა
შვილის შემთხვევაში (Shanahan, McHale, Crouter &
Osgood, 2007). შესაბამისად, ოჯახური კონფლიქ-
ტი განსაკუთრებით მწვავდება ხოლმე პირველი
შვილის მოზარდობის შესვლის პერიოდში; თუმცა,
კონფლიქტის დონე არ იზრდება უმცროსი შვილე-
ბის მოზარდობისას (Shanahan, McHale, Crouter &
Osgood, 2007).
მოსალოდნელია, რომ მოზარდებზე გავლენას
ახდენს თავიანთი მშობლების კონფლიქტის გადაჭ-
რის სტილი. ერთ კვლევაში შეისწავლებოდა, თუ
როგორ ჭრიდნენ მშობლები პრობლემებს და რო-
გორ აგვარებდნენ ერთმანეთთან კონფლიქტის შემ-
თხვევებს; როგორც აღმოჩნდა, 2 წლის შემდეგ, მო-
ბი ბავშვების დაახლოებით ერთ მეხუთედს იმიგრანტი
მშობლები ჰყავს და ამ მოზარდების წარმატებული აკა-
დემიური მოსწრება შესამჩნევია.
ამ კვლევების შედეგების გაცნობის შემდეგ, შეგიძ-
ლიათ გააანალიზოთ, თუ რა გავლენას ახდენს გენდერი,
კულტურა და მშობლების სამუშაო თქვენს საკუთარ ან
მეგობრების ოჯახებზე? თქვენს ოჯახში ელიან მოზარ-
დებისაგან იმას, რომ საოჯახო საქმეებში მონაწილეობა
მიიღონ? გენდერული საკითხი ხომ არ ასრულებს რაიმე
როლს? იცნობთ იმიგრანტი ოჯახების შვილებს, რომლე-
ბიც სკოლაში განსაკუთრებული შრომისმოყვარეობით
გამოირჩევიან? იცნობთ ისეთებსაც, რომლებიც ასე არ
იქცევიან? თქვენი აზრით, ახლა როგორ იცვლება ოჯა-
ხურ საქმეებში მოზარდების მონაწილეობასთან დაკავ-
შირებული მოლოდინები? თქვენი აზრით, მშობლების
მხრიდან, მოზარდების მიმართ რომელი როლებისა და
პასუხისმგებლობების მოთხოვნაა მიზანშეწონილი?
ზარდებმა პრობლემისა და კონფლიქტების გადაწყ-
ვეტის მსგავსი სტილი გამოავლინეს (Van Doom,
Branje & Meeus, 2007). მოზარდების განვითარება-
ში მნიშვნელოვანია ოჯახური სტრესის ფაქტორი.
ოჯახური პრობლემებისა და სტრესის არსებობა
მოზარდის სხვადასხვა სირთულეს განაპირობებს,
მათ შორის სკოლაში აკადემიური შესრულების და-
ბალ დონეს (Flook & Fuligni, 2008; Fosco, Caruthers
& Dishion, 2012).
მოზარდის მიერ მოზრდილობის პერიოდში გა-
დასვლასთან ერთად მშობლების კონტროლი მონი-
ტორინგის სახით იცვლება ხოლმე. მშობლები მსჯე-
ლობენ, რჩევას იძლევიან და ხელმძღვანელობენ,
თუმცა, მხოლოდ მოზარდის კომფორტის საზღ-
ვრების ფარგლებში. მშობელსა და შვილს შორის
ორმხრივ ნდობაზე დამყარებული მყარი ურთიერ-
თობისას, მოზარდები უფრო დეტალურ ინფორმა-
ციას აწვდიან მშობლებს თავიანთი აქტივობებისა
თუ ურთიერთობების შესახებ (Smetana, Villalobos,
Tasopoulos-Chan, Gettman & Campione-Barr, 2009).
ის ბავშვები უფრო მისაღები ქცევებით გამოირჩე-
ვიან, რომელთა მშობლებმაც წარმატებით შეძლეს
მონიტორინგის ეტაპზე გადასვლა; განსაკუთრე-
ბით მნიშვნელოვანია მამებსა და მოზარდ შვილებს
შორის ძლიერი კავშირების განვითარება (Fosco,
Stormshak, Dishion &Winter, 2012; Vйronneau &
Dishion, 2010). მაგრამ ღირებულებათა შორის კონ-
ფლიქტების ან წარუმატებელი ურთიერთობების
არსებობის შემთხვევაში შეინიშნება მოზარდების
მიერ ნაკლები თვითგახსნილობა და მშობლების
მონიტორინგის შემცირება. მშობლებს არ შეუძლი-
ათ შვილებს საუბარი დააძალონ, ამიტომ, უკეთესი
მეთოდია ურთიერთობის გაუმჯობესების ცდა ან
ღირებულებებს შორის კონფლიქტის საკითხის გა-
მორკვევა (Kakihara, Tilton-Weaver, Kerr & Stattin,
2010; Kerr & Stattin, 2000).
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 423

როგორი სპეიციფიკური ოჯახური ურთიერ- რებისათვის ძლიერ მნიშვნელოვანია თანატოლებ-

თობებიც არ უნდა არსებობდეს, მოზარდების მიერ
ოჯახისაგან მეტი დამოუკიდებლობის მიღწევისთა-
ნავე, ისინი უფრო მეტად მეგობრებს ეყრდნობიან,
რომელთა მეშვეობითაც იღებენ ემოციურ მხარ-
დაჭერას და გამოსცდიან ახალ ღირებულებებს.
იდენტობის ფორმირებისათვის მნიშვნელოვანია
სხვების მიერ აღიარება და მოწონება. მოზარდობის
პერიოდის მნიშვნელოვანი მოვლენების გაგებისათ-
ვის საკვანძოა თანატოლებს შორის ურთიერთო-
ბების შესწავლა, რასაც შემდეგ ქვეთავში განვიხი-
ლავთ. ●
შეამოწმე შენი ცოდნა 11-2
1. ზოგადად, ოჯახური კონფლიქტები ადრეულ მო-
ზარდობაში უფრო მეტია თუ გვიან მოზარდობა-
ში?
2. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელი აღზრდის
სტილი უფრო ეფექტურია მოზარდობისას?
ა. ავტორიტეტული;
ბ. ლიბერალური;
გ. ავტორიტარული;
დ. რეტროაქტიული.
3. როდის იზრდება ოჯახური კონფლიქტები ყველა-
ზე მეტად – უფროსი, შუათანა თუ უმცროსი შვი-
ლის მოზარდობაში შესვლისას?
4. მშობლების უნარს იმასთან დაკავშირებით, რომ
იცოდნენ მოზარდი შვილების ფიქრებისა და აქტი-
ვობების შესახებ, ჰქვია _______ .
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
თანატოლებთან ურთიერთობები
მოზარდობისას
მოზარდობისას ძალიან იზრდება თანატოლე-
ბის ჯგუფის მნიშვნელობა. მოზარდები სხვებისა-
გან დახმარების მიღებას ეძებენ მოზარდობასთან
დაკავშირებულ ფიზიკურ, ემოციურ და სოციალურ
ცვლილებებთან გასამკლავებლად. გასაგებია, რომ
ისინი მხარდაჭერას თანატოლებში ეძებენ, რომ-
ლებსაც იგივე გამოცდილებები აღენიშნებათ, იდენ-
ტობის ფორმირებაში კი ახლო მეგობრები ეხმარე-
ბიან. არც ისაა გასაკვირი, რომ მოზარდები დიდ
დროს ატარებენ მეგობრებთან, ზოგჯერ ორჯერ
უფრო მეტ ხანსაც, ვიდრე თავიანთ მშობლებთან
(Larson, 2004). სოციალური მედიისა და მობილური
ტელეფონების ხელმისაწვდომობამ შესაძლებელი
გახადა მეგობრებთან ვირტუალური ყოფნა დღის
ნებისმიერ საათში. სოციალური უნარების განვითა-
თან კავშირები, იქნება ეს სოციალური მედიის გა-
მოყენებით თუ პირის- შეგიძლიათ გაიხსენოთ
პირ კომუნიკაციით. ისეთი კულტურები ან
მოზარდები თავიანთი სუბკულტურები, რომ-
მეგობრებისაგან სწავ- ლებშიც მოზარდები თანა-
ლობენ სოციალურად ტოლებთან იმაზე ნაკლებ
მოწონებული ქცევე- დროს ატარებენ, ვიდრე ეს
ბისა და მათთვის შე- საშუალო კლასის ამერი-
საბამისი როლების შე- კელი მოზარდებისათვისაა
სახებ; ისინი ხშირად დამახასიათებელი? არსე-
აკეთებენ სოციალურ ბობს რაიმე კულტურები,
შედარებებს, რაც გუ- სადაც უფრო მეტი დრო
ლისხმობს მეგობრე- ეთმობა თანატოლებთან
ბის მახასიათებლების ერთად ყოფნას?
შეფასებას საკუთარი
თავის სხვადასხვა ასპექტთან მიმართებით. ●
სოციალური შედარება
სოციალური შედარება არის პროცესი, რო-
მელსაც ყველანი მივმართავთ საკუთარი უნარების,
ქცევების, პიროვნული მახასიათებლების, გარეგ-
ნობის, რეაქციებისა და სელფის ზოგადი განცდის
სხვებთან მიმართებით შედარებისას; მას უდიდესი
მნიშვნელობა სწორედ მოზარდობისას ენიჭება. სო-
ციალური შედარება ადრეულ ბავშვობაში იწყება
და მოზარდობის წლებში განსაკუთრებით აქტუა-
ლური ხდება (Bagwell & Schmidt, 2011).
ადრეული მოზარდობისას, ადამიანები საკუთა-
რი თავის განსაზღვრას დიდ დროსა და ენერგიას
უთმობენ მრავალფეროვანი ახალგაზრდებისაგან
შემდგარი თანატოლების არეალის ფარგლებში; მო-
ცემული ასპარეზის გამოყენებით ისინი სხვადას-
▲თანატოლების ჯგუფი წარმოადგენს საზოგადოებას, რომე-
ლიც მეგობრების იდეების, გამოგონებების, ქცევების მიმართ
ემოციურ მხარდაჭერასა თუ კრიტიკას ავლენს.

● [იხ. მოზარდობა: იდენტობა, ● [იხ. Peer Groups in Adolescence სოციალური შედარება

როლების განვითარება და on MyDevelopmentLab.com-ზე გარკვეულ სიტუაციაში საკუთარი
სექსუალური ორიენტაცია თავის სხვებთან მიმართებით შეფასების
MyDevelopmentLab.com-ზე პროცესი
424 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ხვა როლს შეისწავლიან და განსაზღვრავენ, თუ ვინ ცხრილი 11-3. მოზარდთა პროცენტული რაოდენობა,
არიან და ვინ უნდათ, რომ იყვნენ. ხშირად, მოზარ- რომლებიც სხვადასხვა საკითხებთან დაკავშირებით
დობის ადრეულ წლებში, ისინი თავიანთ გარეგნო- თანატოლებს რჩევისათვის მიმართავს
ბასა და იმ პიროვნულ მახასიათებლებზე ფოკუსირ-
საკითხი გოგონები ბიჭები
დებიან, რომლებიც მათს პოპულარობას განაპირო- (%) (%)
ბებს, მაგალითად, იუმორი და მეგობრულობა.
მათ აქტივობებში უფრო მეტად ჩართულია სა-  რაზე დახარჯონ ფული 2% 19%
ნაცნობო წრე და არა ახლო მეგობრები; მათი ურ-  ვის შეხვდნენ პაემანზე 47% 41%
თიერთობების უმეტესობა კი ნაკლები ინტიმურო-
ბით ხასიათდება. მოზარდებს ასევე სჭირდებათ  რომელ კლუბებში 60% 54%
გაწევრიანდნენ
გარკვეული დრო თავიანთი თავისათვის, რათა და-
ახარისხონ მათ მიმართ გამოთქმული სხვადასხვა  სად მიიღონ რჩევა პირადი 53% 27%
შეტყობინება და ერთიანი იდენტობის განცდის სა- პრობლემების შესახებ
ხით ჩამოიყალიბონ. სოციალური შედარება იცვლე-  როგორ შეიმოსონ 53% 43%
ბა გვიანი მოზარდობის განმავლობაში. ამ წლებ-
 რომელი კურსები აიღონ 16% 8%
ში, მოზარდები ეძებენ მსგავსი მახასიათებლების
სკოლაში
მქონე მეგობრებს და უფრო მეტ უპირატესობას
ანიჭებენ მცირე რაოდენობის ახლო მეგობრული  რომელი ჰობით დაკავდნენ 36% 46%
კავშირების ქონას, ვიდრე დიდი რაოდენობის ზედა-  როგორ აირჩიონ მომავალი 2% 0%
პირულ ურთიერთობებს. ასევე იზრდება ერთი და პროფესია
იმავე სქესის წარმომადგენელ მეგობრებს შორის  რომელ სოციალურ მოვლენებს 60% 66%
ინტიმურობა (Engels, Kerr & Stattin, 2007). დაესწრონ
მეგობრული კავშირების ინტიმურობის ზრდას-
 შევიდნენ თუ არა კოლეჯში 0% 0%
თან ერთად, მოზარდები უფრო მეტად თავიანთ ახ-
ლო მეგობრებს მიმართავენ რჩევებისათვის, ვიდ-  რომელი წიგნები წაიკითხონ 40% 38%
რე მშობლებს (Nomaguchi, 2008).მეგობრები მნიშ-  რომელი ჟურნალები შეიძინონ 51% 46%
ვნელოვანი კონსულტანტების როლს ასრულებენ
ბევრი მოზარდისათვის. როგორც 11-3 ცხრილშია  რამდენად ხშირად იარონ 24% 35%
პაემნებზე
ნაჩვენები, მოზარდები ბევრ საკითხთან დაკავში-
რებით თანატოლებს მიმართავენ რჩევებისათვის,  წავიდნენ თუ არა დასალევ 40% 46%
განსაკუთრებით კი სტილსა და სოციალურ საკით- წვეულებებზე
ხებთან დაკავშირებულ თემებზე. თუმცა, ისინი  როგორ აირჩიონ მომავლი 9% 8%
მშობლებს სთხოვენ დახმარებას ისეთი მნიშვნე- მეუღლე
ლოვან სფეროებთან მიმართებით, როგორებიცაა  შეინარჩუნონ თუ არა 29% 30%
განათლება, ფინანსები და კარიერული გეგმები სტაბილურობა
(Brown & Klute, 2003).
 რამდენად ინტიმურები იყვნენ 24% 35%
მეგობრებს შორის ინტიმურობა, ჩვეულებრივ, პაემანზე
რჩევების კითხვის საზღვრებს სცილდება; ის ასე-
 როგორ მიიღონ ინფორმაცია 44% 30%
ვე გულისხმობს პირადი გრძნობებისა და წუხილის
სექსის შესახებ
გაზიარებასაც (Bukowski, Simard, Dubois & Lopez,
2011). მაგალითად, 12-17 წლების მოზარდების უმე- SOURCE: Adapted from “Adolescents’ peer orientation:
Changes in the support system during the past three
ტესობა თანხმდება შემდეგ დებულებებს: „ჩემს მე-
decades,” by H. Sebald, Adolescence, Winter 1989, 940–941.
გობართან თავისუფლად ვლაპარაკობ თითქმის
ყველაფერზე“ და „მე ვიცი, თუ როგორ გრძნობს
ჯგუფების კონტექსტში, რაც მოზარდების პიროვ-
თავს ჩემი მეგობარი სხვადასხვა საკითხთან და-
ნულ განვითარებას უწყობს ხელს.
კავშირებით მისი თქმის გარეშეც“. მოზარდების
უმეტესობა აღნიშნავს, რომ ერთი ან ორი „საუკე- მეგობრობა და ელექტრონული მედია. ბავშვე-
თესო მეგობარი“ და რამდენიმე „კარგი მეგობარი“ ბი და მოზარდები უფრო და უფრო მეტად იყენებენ
ჰყავთ. ასეთი მეგობრული კავშირები სტაბილობით მედია საშუალებებს მეგობრებთან ურთიერთობე-
ხასიათდება ხოლმე და სულ მცირე ერთი წლის გან- ბისათვის. ტექნოლოგიები ისე სწრაფად ვითარდე-
მავლობაში გრძელდება. არაა გასაკვირი, რომ მო- ბა, რომ რთულია მოზარდების საპასუხო რეაქციე-
ზარდობის პერიოდის მატებასთან ერთად იზრდე- ბის თანმიმდევრული შესწავლა (Subrahmanyam &
ბა ურთიერთობების სტაბილობა და სიახლოვეც, Šmahel, 2011). 1980 წელს, ტიპურ ამერიკულ ოჯახ-
მეგობრობას კი ადგილი აქვს ფართო სოციალური ში მხოლოდ ერთი ტელევიზორი არსებობდა, რომე-
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ლიც 10 სხვადასხვა არხს იჭერდა (Warren & Sroufe,
2004). მაშასადამე, მედიასაშუალებებით სარგებ-
ლობა საერთო აქტივობას წარმოადგენდა, რომლის
დროსაც მშობლები და ბავშვები ერთსა და იმავე გა-
დაცემებს ერთად უყურებდნენ. დღეს, რა თქმა უნ-
და, სრულიად განსხვავებული მედიასაშუალებები
არსებობს, დაწყებული ასობით სხვადასხვა არხის
შემცველი ტელევიზიიდან და დამთავრებული ინ-
ტერნეტით, რომელიც უკვე ყველა იმ ადამიანისათ-
ვისაც ხელმისაწვდომია, ვისაც „სმარტფონი“ აქვს.
თითქმის ყველა მოზარდის ცხოვრების ნაწილია
ტელეფონებიც: რთულია, იპოვოთ ისეთი ამერიკე-
ლი მოზარდი, რომელსაც მობილური ტელეფონი
არ აქვს; ეს უკანასკნელი გამოიყენება არა მხოლოდ
სატელეფონო ზარებისათვის, არამედ შეტყობინე-
ბის გასაგზავნად, საყიდლებისათვის, ინფორმაცი-
ის მოსაძიებლად და სასკოლო აქტივობების შესას-
რულებლადაც კი. ნათელია, რომ მოზარდებს დღეს
ვირტუალურად შეუზღუდავი ხელმისაწვდომობა
აქვთ ასევე ვირტუალურად შეუზღუდავ ინფორმა-
ციაზე, მათ ასევე ვირტუალურად შეუძლიათ და-
ამყარონ კომუნიკაცია დედამიწის ნებისმიერ წერ-
ტილში მყოფ ადამიანთან.
ნებისმიერმა, ვინც კი გარკვეულ დროს მაინც
ატარებს მოზარდებთან, იცის, რომ ისინი ტექნო-
ლოგიების ინტენსიური მომხმარებლები არიან. მა-
გალითად, 8-18 წლების მოზარდებზე აშშ-ში ჩატა-
რებული ეროვნული კვლევის შედეგების მიხედვით
აღმოჩნდა, რომ მოზარდები მედიასაშუალებებს
დღეში 7.5 საათზე მეტ დროს უთმობდნენ – უფრო
დიდხანს, ვიდრე სკოლაში, მშობლებთან ან თანატო-
ლებთან ერთად ყოფნას (Rideout, Foehr & Roberts,
2010; იხილეთ სურათი 11-3). უფრო მეტიც, დროის
მეოთხედზე მეტს ხარჯავენ ისინი ერთდროულად
ორი ან მეტი მედიასაშუალების გამოყენებაზე – მა-
გალითად, საუბრობენ ტელეფონზე ინტერნეტით
სარგებლობის პარალელურად, ან ტელევიზორს
უყურებენ საშინაო დავალების შესრულებასთან ერ-
თად. ყველაფერი ერთმანეთს რომ დაემატოს, ტი-
პური ამერიკელი მოზარდი დღეში დაახლოებით 11
საათს ხარჯავს მედია საშუალებებზე – უფრო მეტ
დროს, ვიდრე ნებისმიერ სხვა აქტივობაზე, ძილის,
სკოლისა თუ მშობლებთან და თანატოლებთან ურ-
თიერთობის ჩათვლით. რა გავლენა ჰქონდა ტექნო-
ლოგიურ რევოლუციას ადამიანის განვითარებაზე?
მოზარდების მიერ მედიის ასეთი გადაჭარბე-
ბული გამოყენება ორ მთავარ კითხვას ბადებს:
არაკონტროლირებული პროგრამების ფართოდ
გავრცელება ხომ არ ხდის მოზარდებს უფრო აგ-
რესიულს, სექსუალურად აქტიურს და ხომ არ გა-
ნაპირობებს მათ ჯანსაღ აქტივობებში ნაკლებჩარ-
თულობას? მოზარდების მიერ მედიასაშუალებების
აქტიური გამოყენება ხომ არ ცვლის მათ შორის მე-
გობრობის ხასიათს?
425
პირველ კითხვასთან დაკავშირებული ცალსახა
პასუხი არ არსებობს (Roberts, Henriksen & Foehr,
2009). ათასობით კვლევაშია შესწავლილი ძალა-
დობის შემცველი გადაცემების ყურების გავლენა
ბავშვების აგრესიაზე (იხილეთ თავი 7). კვლევების
უმეტესობის მიხედვით, ზომიერი სახის გავლენა
არსებობს, თუმცა, მცირე რაოდენობის მოწყვლა-
დი ინდივიდების შემთხვევაში, გავლენის დონე
საკმაოდ მნიშვნელოვანი შეიძლება იყოს (Holtz &
Appel, 2011). ძალადობის შემცველი კადრების ყუ-
რების არეალი ფართოვდება და მოიცავს ისეთ
ფრთო სპექტრს, როგორებიცაა ვიდეოთამაშები,
ინტერნეტსაიტები, რეალობის ვირტუალური სი-
მულაციები და სხვა; შესაბამისად, შესასწავლია,
თუ რამდენად ძლიერი გავლენა აქვს მოზარდებზე
ძალადობრივი ინტერაქციების შემცველ ამ მეტად
„რეალურ“ ფორმებს. შედარებით ნათელი სურა-
თია სექსუალურობის გათვალისწინებით. მაგალი-
თად, კვლევების მიხედვით, ის მოზარდები უფრო
ადრე იწყებენ სექსუალურ ცხოვრებას, რომლებიც
სექსუალური შინაარსის თამაშებითა და გადაცემე-
ბით არიან დაინტერესებული (Bleakley, Hennessy,
Fishbein & Jordan, 2008; Brown, et al., 2006). ასე-
ვე, უფრო მეტად მოსალოდნელია ორსულობის შემ-
თხვევები იმ მოზარდებში, რომლებიც სექსუალური
შინაარსის გადაცემებს უყურებენ, ან სექსუალური
ენითა და თემებით დატვირთულ მუსიკას უსმენენ
(Chandra et al., 2008; Martino et al., 2006). რა თქმა
უნდა, ეს შედეგები კორელაციური და შესაბამისად,
წრიულია: ჩვენ არ ვიცით, სექსუალური შინაარსის
მედიასაშუალებების მოხმარება განაპირობებს მო-
ზარდების სექსუალური ცხოვრებისაკენ ადრეულ
მისწრაფებას, თუ ამ საკითხისადმი დაინტერესება
განაპირობებს სექსუალური შინაარსის მედიასაშუ-
ალებების მოძიებას. თუმცა, ნებისმიერ შემთხვევა-
ში, კავშირის არსებობა აშკარაა და მკვლევრების
უმეტესობის აზრით, სექსუალური შინაარსის შემ-
ცველი კადრები გარკვეული ხარისხით მაინც აძლი-
ერებს მოზარდებში სექსუალური ქცევების განვი-
თარებას (Brown & Bobkowski, 2011). სექსუალური
შინაარსის შემცველი თემების ადრეული წარდგენა
ხელს უწყობს სექსუალობის გენდერულად სტერე-
ოტიპული ხედვის ჩამოყალიბებას და გამოუცდელი
მოზარდების სექსუალური ცხოვრების შესახებ ინ-
ფორმირებულობას. ზოგიერთი მკვლევრის მოსაზ-
რებით, სექსის შესახებ მეტი ცოდნა განაპირობებს
სექსუალურ ურთიერთობებში მოზარდების უფრო
თამამად და თავდაჯერებულად ჩართვას. სუბიექ-
ტურ მოსაზრებაზეა დამოკიდებული ის, თუ რამდე-
ნად კარგია ან ცუდი ეს გარემოება.
ჯანმრთელობის ზოგად მდგომარეობას თუ მი-
ვიღებთ მხედველობაში, ნათელია, რომ მედიასაშუ-
ალებების გამოყენების შემთხვევაში მოზარდები
ნაკლებს ვარჯიშობენ და მათი ფიზიკური მდგომა-
426 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

თანატოლებთან ამ გზით ამყარებენ

საშინაო დავალებების შესრულება კომუნიკაციას. 8-18 წლის ასაკის
თამაში
ამე რიკელ ბავშვებზე ჩატარებული
ეროვნული კვლევის შედეგად გამო-
ელ. ფოსტით სარგებლობა
იკვეთა, რომ სკოლის დამამთავრე-
ჟურნალ-გაზეთების კითხვა ბელი კლასის მოსწავლეების 80%-ზე
დიაგრამების აგება (მაგ. Powerpont-ში) მეტმა აღნიშნა სოციალური ქსელის
საიტების გამოყენება, დაახლოებით
მოკლე ტექსტური შეტყობინების გაგზავნა
სამ მეოთხედს კი საკუთარი გვერდი
სოციალური ქსელის საიტებით სარგებლობა
მაგ. Facebook
ჰქონდა შექმნილი (Rideout, Foehr
საიტებზე გაზიარებული ვიდეოების ყურება & Roberts, 2010). სოციალურ მედი-
კომპიუტერის გამოყენებით სხვა რაიმეს
ასთან დაკავშირებული ტექნოლო-
კეთება (არ შედის ტელევიზორის, ფილმების გიები ჯერ კიდევ ახალია, ამიტომ
ყურება ან მუსიკის მოსმენა)
მცირე კვლევები არსებობს იმასთან
დღეში დახარჯული წუთების საშუალო რაოდენობა დაკავშირებით, თუ რა გრძელვადი-
ანი გავლენა აქვს მის მოხმარებას
სურათი 11-3. ამერიკაში მცხოვრები, დამამთავრებელი კლასის მოზარდების მიერ მეგობრობასა და სხვა სოციალურ
კომპიუტერთან დაკავშირებულ სხვადასხვა აქტივობაზე დახარჯული წუთების სა-
შუალო რაოდენობა დღეში. ურთიერთობებზე. ადრეული კვლე-
წყარო: Generation M2: Media in the lives of 8– to 18-year olds, a Kaiser Family Foundation ვების მიხედვით, მოზარდების მე-
Study (p. 74), by V. J.Rideout, U. G. Foehr, and D. F. Roberts, 2010, Menlo Park, CA: Henry გობრობის პატერნები ბევრად არ
J. Kaiser Family Foundation: MenloPark, CA, retrieved from http://www.kff.org/entmedia/
upload/8010.pdf.
შეცვლილა (Reich, Subrahmanyam
& Espinoza, 2012; Williams & Merten,
რეობაც არასახარბიელო მდგომარეობაში შეიძლე- 2011). თუმცა, ზოგიერთი მკვლევრის მოსაზრებით,
ბა აღმოჩნდეს. ამას გარდა, მედიაში გავრცელებუ- ონლაინურთიერთობებს არ შეუძლიათ პირისპი-
ლი რეკლამები შეიძლება მოზარდებს უბიძგებდნენ რი მეგობრული კავშირების ჩანაცვლება (Donchi,
არაჯანსაღი საკვების მოხმარებისაკენ, ან გამხდა- Moore, Valkenburg & Peter, 2010), სხვების ვარაუ-
რი სხეულის არარეალისტური ხატის პოპულარიზა- დით კი, მედიასაშუალებებზე ფართო ხელმისაწ-
ციას ახდენდნენ (იხილეთ თავი 9). უფრო მეტიც, ვდომობას დადებითი გავლენა აქვს მოზარდის
ამერიკელი მოზარდებისათვის განკუთვნილი რეკ- განვითარებაზე, რადგან ხელს უწყობს მათთვის
ლამების ერთი მეოთხედი საკვებს, სასმელებს ან საინტერესო თემებზე ინფორმაციის შეგროვებას,
სწრაფი კვების ობიექტებს ეხება; ამერიკელი მო- თანატოლებთან კონტაქტების შენარჩუნებას და
ზარდი დღეში საშუალოდ 17 ასეთ რეკლამას ნახუ- იმათთან დადებითი ურთიერთობების განვითა-
ლობს, რომლებიც უმეტესად მაღალ კალორიულ რებას, რომლებთან შეხვედრაც ამ ტექნოლოგიუ-
და ნაკლებად სასარგებლო საკვებს ეხება (Gantz, რი საშუალებების გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა
Schwartz, Angelini & Rideout, 2007). ერთ-ერთი სტა- (Mesch & Talmud, 2010). საინტერესოა, თუ რამდე-
ტიის ავტორები აღნიშნავენ, რომ მედიასამყაროში ნად მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მედია თანა-
გავრცელებულია ლამაზი გამხდარი ქალისა და და- ტოლებთან ურთიერთობების თავისებურებებზე.
კუნთული მამაკაცის ხატები, რომლებიც თითქმის ამ თემას ახლა განვიხილავთ.
ყველანაირ რეკლამირებულ არაჯანსაღ საკვებს
კლიკები და დაჯგუფებები
მიირთმევენ და მაინც იდეალურად გამოიყურებიან
(Brown & Bobkowski, 2011). რთულია იმის წარმოდ- მოზარდობისას არსებობს თანატოლების ორი
გენა, რომ მოზარდებისათვის ასეთი ხატების მო- ბა ზი სური ტიპის ჯგუფი, რომლებიც ერთმანეთისა-
ჭარბებული მიწოდება საკუთარი თავისადმი პოზი- გან ზომით განსხვავდებიან. დაჯგუფებას (Crowd)
ტიური შეხედულებების ჩამოყალიბებას შეიძლება ეძახიან უფრო დიდს, რომელიც 15-30 წევრისაგან
უწყობდეს ხელს. შედგება; კლიკას (clique) უწოდებენ 3-დან 9 ადა-
მედიასაშუალებების გამოყენებასთან დაკავ- მიანამდე შემდგარ ჯგუფს, რომელიც უფრო მეტი
შირებით განსხვავებული სურათი იხატება მეგობ- შეჭიდულობით გამოირჩევა. ჩვეულებრივ, თანატო-
რობასთან მიმართებით. ერთი მხრივ, მედიასა-
შუალებების დღეში 7 საათზე მეტის მოხმარების დაჯგუფება
მოზარდი თანატოლების ჯგუფი, შესაძლოა
პირობებში, მოზარდებს მცირე დროღა რჩებათ
15-30 წევრისგან შემდგარი.
თანატოლებთან პირისპირ კომუნიკაციისა თუ ერ-
კლიკა
თად სეირნობისათვის. მოზარდები ყველაზე უფრო 3-დან 9 წევრით შემდგარი მოზრდილთა
აქტიურად სოციალური მედიის ისეთ საშუალებებს ერთგვაროვანი ჯგუფი. უფრო მეტადაა
იყენებენ, როგორებიცაა Facebook-ი ან Myspace და შეჭიდული, ვიდრე ბრბო.
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ლების დაჯგუფებები (crowd) ორი ან მეტი კლიკას-
გან (clique) შედგება.
კლიკას (clique) წვერები მსგავსი მახასიათებ-
ლების, ისტორიის, ინტერესების ან რეპუტაციის
არიან ხოლმე; მაგალითად, ასეთებია „jock“-ები,
„პოპულარულები“, „ტვინიკოსები“ და „წამალდამო-
კიდებულები“. ადრეული მოზრდილობისას, clique-
ის წვერები ერთი სქესის წარმომადგენლები არიან
ხოლმე; მოგვიანებით, მოზარდები, საპირისპირო
სქესის წარმომადგენლებისაგან შემდგარ კლიკებ-
შიც (clique) ერთვებიან; ეს ცვლილება პაემნებზე
სიარულის დაწყებას ახლავს ხოლმე თან. საინტე-
რესოა, რომ, ხშირად, ორივე სქესის წევრებისაგან
ჯგუფების ჩამოყალიბების პროცესი ადრე ფორ-
მირებული ერთსქესიანი კლიკების გაერთიანებას
გულისხმობს (Atwater, 1996): მაგალითად, გოგოე-
ბის კლიკა (clique) შეიძლება შეუერთდეს ბიჭებისას
და შედეგად ახალი, შერეული სქესისგან შემდგარი
ჯგუფი შეიქმნას. ●
მარტოსულები. მიუხედავად იმისა, რომ მო-
ზარდების 80% განსაზღვრულ cliques და crowds
მიეკუთვნება, 20%-ის შემთხვევაში ეს ასე არაა და
ისინი „მარტოსულები“ არიან. უმეტესობა ჩვენგა-
ნი ფიქრობს, რომ მარტო ყოფნა ისეთი სევდიანი
მდგომარეობაა, რომელიც არავის სურს, თუმცა, ეს
აუცილებლად ასე არაა. ზოგიერთ ადამიანს მარ-
ტოობა შვებას ჰგვრის და განახლების შეგრძნებას
აძლევს. როდესაც მარტოობა ნებაყოფლობითია,
ამან შეიძლება ხელი შეუწყოს ადამიანის სტრესი-
საგან გათავისუფლებას, კრეატულობას და ფსიქო-
ლოგიური რესურსების აღდგენას.
თუმცა, უმეტესად, მოზარდები მარტოსულე-
ბი მაშინ ხდებიან, როდესაც განსხვავებულობის,
უცნაურობის და მიუკუთვნილებლობის განცდები
აქვთ. ამას სხვადასხვა მიზეზი განაპირობებს, მაგ-
რამ უმთავრესი განსხვავებულ ოჯახში, ეთნიკურ
ჯგუფსა და ქვეყნის რეგიონში გაზრდას უკავშირ-
დება. შეგუების პრობლემები აქვთ ასევე იმ მო-
ზარდებს, რომლებსაც საზღვარგარეთ გაზრდის
შემდეგ მოუწიათ სამშობლოში დაბრუნება (Smith,
1994).
იდენტობის ფორმირება განსაკუთრებით რთუ-
ლი შეიძლება იყოს იმ მოზარდებისათვის, რომლე-
ბიც სხვებისაგან განსხვავებულად გრძნობენ თავს,
რადგან მათ ხშირად უწევთ თანატოლების ჯგუფ-
სგარე მდგომარეობაში ყოფნა. მათ ხშირად უჭირთ
უკვე ჩამოყალიბებულ cliques და crowds-ებში გა-
წევრიანება, განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც
მათი გარეგნობა და ღირებულებები თანატოლები-
საგან ძლიერ განსხვავებულია. ჩვეულებრივ, მო-
ზარდები საერთო ინტერესებისა და აქტივობების
● [იხ. მოზრდილთა ხროვა
MyDevelopmentLab.com-ზე
427
მიხედვით ირჩევენ ხოლმე მეგობრებს, განსხვავე-
ბული აქტივობებისა და ინტერესების არსებობისას
კი ისინი ხშირად ხდებიან მარტოსულები. რა თქმა
უნდა, სამყაროს შესახებ უნიკალური ხედვის ქონა
მარ ტო სუ ლო ბის
რომელი სპეციფიკური ფაქ-
ხელშემწყობი ერ-
ტორები განაპირობებს მო-
თადერთი ფაქტო-
ზარდების არანებაყოფლობით
რი არაა. ზოგიერ-
მარტოობას?
თი ბავშვი იმიტომ
ხდება მარტოსული, რომ მორცხვია, ან სხვა ბავშვე-
ბის გარემოცვაში ყოფნა მისთვის შფოთვის მომ-
გვრელია (Woodhouse, Dykas&Cassidy,2012).
სოციალური შფოთვის მქონე ბავშვები ხშირად
გარიყულად და თავდაუჯერებლად გრძნობენ თავს
სკოლის სხვადასხვა საფეხურზე გადასვლისას, რო-
დესაც ახალი მეგობრული კავშირების დამყარე-
ბა ხდება ხოლმე საჭირო (Rubin, Bowker, Gazelle,
2010). ამ სახის მარტოობის შემცირებას ხელს
უწყობს რამდენიმე კარგი მეგობრის ყოლა მაინც
(Erath, Flanagan, Bierman&Tu, 2010). მეგობრების
ჯგუფების ცვალებადობის მიუხედავად, მოზარდე-
ბის უმეტესობა მაინც ახერხებს თანატოლებთან
მეგობრული კავშირების დამყარებას. თუმცა, ზო-
გიერთ ბავშვსა და მოზარდს არასოდეს აქვს ჭეშ-
მარიტი მიკუთვნებულობის განცდა. იზოლაცია და
დეპრესიულობა შეიძლება განაპირობოს არანება-
ყოფლობითმა მარტოობამ, რომლებსაც სხვების
მხრიდან უარყოფა ახლავს ხოლმე თან (Asher &
Paquette, 2004); ასევე პრობლემატურია საპირის-
პირო სქესის წარმომადგენლებისაგან არაკეთილ-
განწყობილი დამოკიდებულების არსებობა, რად-
გან მოზარდობაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს
რომანტიკული ურთიერთობების დამყარება.
პარტნიორის არჩევა
მეგობრობის მსგავსად, პარტნიორთან დაკავ-
შირებული საკითხებიც უფრო აქტიური ხდება მო-
ზარდობისას (Connolly & McIsaac, 2011). მოზარდო-
ბისას, საპირისპირო სქესის წარმომადგენლებთან
ინტერაქციების უმეტესობა ჯგუფურ პირობებში
ხდება. 14-15 წლის მოზარდების უმეტესობა სწო-
რედ ჯგუფურ კონტაქტს ამჯობინებს პაემნებთან
დაკავშირებული ახლო ურთიერთობების ჩამოსაყა-
ლიბებლად. ამერიკელი მოზარდების მიერ დროის
გატარების გავრცელებული საშუალებებია ისეთი
გარე აქტივობები, როგორებიცაა პიცერიაში წას-
ვლა და საუბარი, ქუჩის კუთხეებში შეკრება ან სა-
ვაჭრო ცენტრში ხეტიალი. ასეთი ტიპის ინტერაქ-
ცია ხშირად საპირისპირო სქესის წარმომადგენელ-
თან ურთიერთობის სწავლის პირველი საფეხურია.
ადრეული მოზარდობა შერეულ ჯგუფებსა და
წყვილებში ურთიერთობების გამოცდის ეტაპია. ამ
დროს მოზარდები აგროვებენ შეხედულებებსა და
428 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ცხრილი 11-4. პარტნირის ყოლის ფუნქციები
ფუნქცია აღწერა
რეკრეაცია საპირისპირო სქესის ადამიანთან
სასიამოვნო დროის გატარების
შესაძლებლობა
სოციალიზაცია საპირისპირო სქესის ადამიანების
მიერ ერთმანეთის გაცნობისა და
ერთმანეთთან სათანადო ურთიერთობის
სწავლის შესაძლებლობა
სტატუსი სტატუსის გაზრდის შესაძლებლობა იმ
ადამიანთან ყოფნის გზით, რომელიც
მოსაწონად ითვლება
მეგობრული საპირისპირო სქესის ადამიანთან ახლო,
ურთიერთობა შინაარსიანი ურთიერთობის დამყარების
შესაძლებლობა
სექსი სექსუალურ ურთიერთობაში ჩაბმისა და
სექსუალური კმაყოფილების მიღების
შესაძლებლობა
მეგობრის საპირისპირო სქესის ადამიანებთან
არჩევა კავშირების დამყარება მეუღლის
არჩევის მიზნით
გამოცდილებებს, რომელთა დაყრდნობითაც გენ-
დერული როლებისა და სექსუალური ქცევების შე-
სახებ ბაზისურ ატიტუდებს იყალიბებენ; მოზარდე-
ბის უმეტესობა გარკვეული ხარისხით მაინც იწყებს
პაემანზე სიარულს და პარტნიორთან ერთად სხვა-
დასხვა აქტივობის შესრულებას (Connolly, Furman
& Konarsky, 2000). პაემანს მსგავსი ფუნქცია აქვს
ორივე სქესის წარმომადგენლისათვის, თუმცა, გო-
გონები უფრო ადრე იწყებენ პაემანზე სიარულს,
რაც მათი ადრეული სექსუალური მოწიფულობის
შედეგია. ცხრილში 11-4 წარმოდგენილია პარტნი-
ორთან ურთიერთობის რამდენიმე მნიშვნელოვანი
ფუნქცია.
პარტნიორის ყოლას განვითარების სხვა ტენ-
დენციებიც უკავშირდება. თავდაპირველად, მო-
ზარდები იმწუთიერი კმაყოფილების ტერმინებში
ფიქრობენ; მათი აზრით, პარტნიორის ყოლის ყვე-
ლაზე მნიშვნელოვანი მიზეზები განტვირთვას და
სტატუსის ამაღლებას უკავშირდება; ადრეული მო-
ზარდობის პერიოდში მყოფნი ურთიერთობას იწყ-
ებენ ფიზიკურად მომხიბვლელ, კარგად ჩაცმულ
პარტნიორებთან, რომლებიც სხვების მხრიდან მო-
წონებას იმსახურებენ. გვიანი მოზარდობისას კი
ადამიანებს ნაკლებ ზედაპირული დამოკიდებულე-
ბები აღენიშნებათ; ისინი უფრო მეტ ყურადღებას
უთმობენ პიროვნულ მახასიათებლებსა და სამო-
მავლო გეგმებს; მნიშვნელოვნად მიიჩნევენ მეგობ-
რული კავშირების დამყარებას და მათი პარტნიორ-
თან შეხვედრები სერიოზულ რომანტიკულ ურთი-
ერთობაშიც კი შეიძლება გადაიზარდოს, რომლის
დროსაც პარტნიორენი ერთმანეთის საუკეთესო
მეგობრები ხდებიან (Furman, 2004). თუმცა, თინე-
იჯერების ყველა რომანტიკული ურთიერთობა ად-
ვილად არ მიმდინარეობს. ბევრი მათგანი საკმაო
ვნებათაღელვით ხასიათდება და ზოგიერთი სექ-
სუალური ძალადობის შემთხვევებსაც შეიძლება
შეიცავდეს. მაშასადამე, პარტნიორთან ურთიერ-
თობის გამოცდილებები მნიშვნელოვნად იცვლება
როგორც მოზარდიდან მოზარდამდე, ასევე ურთი-
ერთობიდან ურთიერთობამდე (Furman, Ho & Low,
2007).
რომელ ასაკშიც არ უნდა იყვნენ მოზარდები,
მეგობრებისა და პარტნიორების შერჩევისას ით-
ვალისწინებენ სოციალური კლასის, ინტერესების,
მორალური ღირებულებებისა და აკადემიური სურ-
ვილების მხრივ მსგავსებას. ჩვეულებრივ, მოზარ-
დი გოგონები უფრო მეტად ემოციური სიახლოვით
არიან დაინტერესებული, ბიჭებს კი სექსუალური
ინტიმურობის დამყარება სურთ. თუმცა, ყველა მო-
ზარდს აღელვებს ის საკითხი, თუ რა გავლენას ახ-
დენს პარტნიორთან ურთიერთობა თანატოლების
ჯგუფში მათს სტატუსზე. ფსიქოლოგიური თვალ-
საზრისით, სტატუსი საკმაოდ მნიშვნელოვანია.
მაგალითად, მაღალი სტატუსის ჯგუფებს მიკუთ-
ვნებულ მოზარდებს უფრო მაღალი თვითშეფასება
აღენიშნებათ. ამას გარდა, ასევე მაღალი თვითშე-
ფასება აღენიშნებათ ძლიერი ეთნიკური იდენტო-
ბის განცდის მქონე ადამიანებს French, Seidman,
Allen & Aber, 2006; Kiang, Yip & Fuligni, 2008).
თანატოლები და მშობლები: კულტურული
კონფლიქტი
როგორც ვნახეთ, თანატოლებთან ურთიერთო-
ბა თითქმის ყველა ასპექტში კრიტიკულად მნიშ-
ვნელოვანია მოზარდებისათვის. მოზარდობისას,
სოციალიზაციის პირველად აგენტებს მშობლების
ნაცვლად უკვე თანატოლები წარმოადგენენ. ეს
ცვლილება საკმაოდ ადვილად მიმდინარეობს იმ
მოზარდებისათვის, რომლებიც მშობლებთან თბი-
ლი და მხარდამჭერი ურთიერთობებით გამოირ-
ჩეოდნენ (Parade, Supple & Helms, 2012). მცირე
სახის შეუთანხმებლობას აქვს ადგილი მაშინ, რო-
დესაც მშობლების ღირებულებები თანხვდება თა-
ნატოლების ან პარტნიორის ღირებულებებს. თუმ-
ცა, მშობლებს ხშირად აწუხებთ, როდესაც შვილის
თანატოლების ღირებულებები და სამყაროსეული
ხედვები მათგან რადიკალურად განსხვავდება; ამ
დროს, მოზარდების იდენტობის ფორმირების პრო-
ცესს შეიძლება ახლდეს ბრაზი, შფოთვა და იმედ-
გაცრუება. ●
კულტურათაშორისი კონფლიქტი შეიძლება
მოხდეს ნებისმიერ სიტუაციაში, რომლის დროსაც
● [იხ. მშობლებთან კონფლიქტი მოზარდობისას
MyDevelopmentLab.com-ზე
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
მოზარდების მეგობრები მშობლების მოწონებას არ
იმსახურებენ. თუმცა, ზოგიერთი სიტუაცია განსა-
კუთრებით რთულია. მაგალითად, წარმოიდგინეთ
ინდოელი მოზარდების პრობლემები, რომელთა
მშობლები ინდოეთიდან აშშ-ში მიგრირებული არი-
ან (Miller, 1995). ეს მოზარდები ხშირად აწყდებიან
ერთმანეთთან კონფლიქტში მყოფ ორმაგ სტანდარ-
ტებს. მათ უნდა გადაწყვიტონ, თუ როგორი იყოს
მათი ჩაცმულობა და ვარცხნილობა – მშობლების
სურვილისამებრ ტრადიციული, თუ ამერიკელი
თანატოლების მსგავსი. ასეთი კონფლიქტური სი-
ტუაციები გოგონებისათვის უფრო ხშირია, ვიდრე
ბიჭებისათვის, რადგან ვარცხნილობისა და ჩაცმუ-
ლობის მხრივ გოგონებს უფრო მეტი მრავალფერო-
ვანი არჩევანი აქვთ.
კონფლიქტები ხდება მაშინაც, როდესაც პარ-
ტნიორის ყოლასა და ქორწინებამდელ სექსთან და-
კავშირებული ინდური ღირებულებები ამერიკული
კულტურის მეტად ლიბერალურ ღირებულებებს
ეწინააღმდეგება. ინდოელი ფსიქოანალიტიკოსი
სუდჰირ კაკარის (1986) აზრით,
სექსუალური ტერმინების მიხედვით, დასავ-
ლეთი აღიქმება გიგანტურ საროსკიპოდ, „კარგი“
ინდოელი ქალი ასოცირებულია სიწმინდესთან,
თავმდაბლობასა და უბიწოებასთან. დასავლეთში
მცხოვრები ინდოელებისათვის ემოციურად გა-
ცილებით უფრო დატვირთულია ქალის აღნიშნუ-
ლი იდეალიზაცია და დაყოფა, ვიდრე ინდოეთში
მცხოვრებთათვის. მაშასადამე, ცოლებისა და ქა-
ლიშვილების გარდაუვალი ვესტერნიზაცია კაცე-
ბისათვის ძლიერი ემოციური სტრესისა და ოჯა-
ხური კონფლიქტების მიზეზი ხდება.
რთული წარმოსადგენი არაა, რომ სხვადასხვა
კულტურის წარმომადგენელი ოჯახები მსგავსად
აღიქვამენ ამერიკული ცხოვრების სტილს.
რა თქმა უნდა, მშობლებისა და თანატოლების
ღირებულებების შეთანხმება არა მხოლოდ იმიგ-
რანტი, არამედ ყველა მოზარდისათვის დამახასი-
ათებელი საკითხია. დაძაბულობა განსაკუთრებით
როგორ ფიქრობთ, გა- მაშინაა მაღალი, როდე-
საც ღირებულებებს შო-
მოხატავდით (ან გამო-
რის სხვაობა დიდია და
ხატეთ) თქვენს წუხილს
მოზარდი შვილის სამე- მათ ცენ ტრალური მნიშ-
ვნე ლო ბა აქვთ როგორც
გობრო წრესთან დაკავ-
მშობ ლე ბი სათვის, ასევე
შირებით? რომელი ფაქ-
მოზარდებისათვის. მა-
ტორების გამო შეიძლება
გალითად, მნიშვნელო-
წუხდეს მშობელი?
ვან სირთულეს აწყდე-
ბიან ჰომოსექსუალი მოზარდები, რომელთა მშობ-
ლებსაც ნეგატიური დამოკიდებულება აქვთ ერთი
სქესის წარმომადგენლებს შორის რომანტიკულ
ურთიერთობებთან დაკავშირებით (ერთსქესიანებს
შორის ურთიერთობების განხილვას მეტი ყურადღ-
ება დაეთმობა მე-12 თავში). ზოგიერთი მოზარდი
429
მოქცეულია, ერთი მხრივ, ნარკოტიკებისა და და-
ნაშაულის შემცველი თანატოლების კულტურასა
და, მეორე მხრივ, მშობლების იმ ღირებულებებს
შორის, რომლებიც კანონმორჩილებასა და სისტე-
მის ფარგლებში მუშაობას უსვამს ხაზს. როგორც
უკვე აღინიშნა, მშობლების მონიტორინგი მხოლოდ
იმ საზღვრებამდე შეიძლება გაგრძელდეს, რომლის
ფარგლებშიც მოზარდი თავისი სურვილისამებრ
უმხელს მათ საკუთარი გრძნობებისა და მოქმედე-
ბების შესახებ.
ზოგიერთ მოზარდს მშობლებისა და თანატო-
ლების განსხვავებული ატიტუტებისა და ღირებუ-
ლებების შესაბამისი, მაგრამ ურთიერთსაპირის-
პირო მოლოდინების მიხედვით ქმედება უჭირს;
თუმცა, უმეტესობა მათგანი მაინც წარმატებით
ართმევს ამას თავს. ამ და სხვა მიზეზების გამო,
მოზარდები ზოგჯერ ნარკოტიკებისა და სხვა არა-
ლეგალური ნივთიერებების მოხმარებას იწყებენ,
რაც მათი პროდუქტულობის, ზოგადი განვითარე-
ბისა და ჯანმრთელობის მდგომარეობისთვის ზია-
ნის მომტანია; ამ საკითხს შემდეგ ქვეთავში განვი-
ხილავთ.
შეამოწმე შენი ცოდნა 11-3
1. მოზარდების მიერ საკუთარი თავის თანატოლებ-
თან შედარების პროცესს ჰქვია _______.
2. აშშ-ში ჩატარებული კვლევების მიხედვით, ტი-
პური მოზარდი, სხვადასხვა მედიასაშუალებების
მოხმარებაზე ხარჯავს დღეში:
ა. 1-2 საათს; ბ. 3-4 საათს;
გ. 5-6 საათს; დ. 7-8 საათს;
3. Crowd შედგება, ჩვეულებრივ, 2 ან 3 _______.
4. ზოგადად, გოგონებს უფრო მეტად აინტერესებთ
_______ ინტიმურობა, ბიჭებს კი _______ ინტიმუ-
რობის დამყარება.
5. თანატოლებისა და მშობლების განსხვავებული
ღირებულებების შემთხვევაში უფრო უადვილდე-
ბათ მოზარდებს იდენტობის ჩამოყალიბება, თუ
მსგავსი ღირებულებების შემთხვევაში?
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
რისკი და მედეგობა/სიცოცხლისუნარიანობა
მოზარდობაში
მოზარდობისათვის დამახასიათებელი ნიშნე-
ბია განსხვავებული ატიტუდებისა და ქცევების გა-
მოცდა, საკუთარი თავის განსაზღვრა, მშობლების
კონტროლისაგან ნელ-ნელა გათავისუფლება; ეს
ყველაფერი ხელს უწყობს ბავშვობიდან ზრდასრუ-
ლობაში გადასვლას. საბედნიეროდ, მოზარდების
უმეტესობისათვის, ენერგიისა და ინტელექტუა-
ლური ცნობისმოყვარეობის სიჭარბე გზას ჰპოვებს
ისეთ კონსტრუქციულ სფეროებში, როგორებიცაა
სკოლა, სპორტი ან სამუშაო. თუმცა, იგივე ტენ-
დენციები შეიძლება განიმუხტოს ისეთ არაჯანსაღ
430 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ქცევებშიც, როგორებიცაა, სარისკო მოქმედებები,
კონკრეტულად კი, ნარკოტიკების მოხმარება. ბუ-
ნებრივია, რომ ზოგიერთი მოზარდი უფრო მეტადაა
მიდრეკილი მაღალი რისკის შემცველ აქტივობებში
ჩართვისაკენ, ვიდრე სხვები. მხოლოდ მცირე რაო-
დენობის მოზარდები ახორციელებენ სერიოზული
სახის დესტრუქციულ, მაღალი რისკის შემცველ
აქტივობებს; თუმცა, მათი უმეტესობა მაინც იმაზე
მეტ სარისკო ქცევას სჩადის, ვიდრე ამას მშობლები
წარმოიდგენდნენ. რატომ ხდება ასე?
რისკზე წასვლა
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერი-
ოდები ხშირად ხასიათდება რისკის შემცველი ქცე-
ვების განხორციელებით. ბევრი მოზარდი ერთვება
სექსუალურ ურთიერთობაში, ზოგჯერ კი თავდაც-
ვის გარეშე, ან რამდენიმე პარტნიორთანაც კი. ამას
შედეგად მოჰყვება ისეთი სერიოზული შედეგები,
როგორებიცაა არასა-
მოზარდობისას, ჩაგიდენი-
სურველი ორსულობა
ათ ისეთი სარისკო ქცევა,
ან სიცოცხლისათვის
რომელსაც ახლანდელი
საშიში დაავადებებით
გადმოსახედიდან, აღარ
ინფიცირება. მოზარ-
ისურვებდით? თუ კი, რო-
დები გამოუსწორებ-
გორ ფიქრობთ, რატომ
ლები არიან მანქანის
შეიცვალა თქვენი ქცევა?
გაუფრთხილებელ ტა-
რებასა (თუმცა, მხოლოდ მცირე რაოდენობა აკე-
თებს ამას) და სხვადასხვა საშიში აქტივობის გან-
ხორციელებაში. ბევრი მათგანი ნარკოტიკისა და
ალკოჰოლის მომხმარებელიცაა. როგორც მედია
იუწყება, ზოგიერთ გარემოში საგანგაშო ვითარე-
ბაა ბანდებთან დაკავშირებული ძალადობის შემ-
თხვევების კუთხით.
მოზარდები და მოზრდილობაში შესვლის პე-
რიოდში მყოფი ადამიანები სხვადასხვა მიზეზის
გამო ერთვებიან მაღალი რისკის შემცველი ქცევე-
ბის განხორციელებაში. როგორც წინა თავში ვნა-
ხეთ, ტვინი განვითარებას აგრძელებს მოზარდო-
ბისა და ადრეული 20-იანი წლების განმავლობაში;
გადაწყვეტილებების მიღებაზე პასუხისმგებელი
ტვინის რეგიონები კი ყველაზე გვიან ვითარდები-
ან. მაშასადამე, მოზარდის მსჯელობა სრულყოფი-
ლად განვითარებული ჯერ არაა: მოზარდებსა და
მოზრდილობაში შესვლის პერიოდში მყოფ ადამი-
ანებს პრობლემა შეიძლება შეემთხვათ იმის გამო,
რომ მათ სრულად არ ესმით, თუ რა რისკზე მიდიან
(Galvбn, 2012; Jacobus, et al., 2012). ბევრი მკვლევ-
რის მოსაზრებით, რისკზე წამსვლელი მოზარდები
ცუდი შედეგების მიღების ალბათობას ნაკლებად
უშვებენ; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ისინი თა-
ვიანთ თავს მოუწყვლადებად მიიჩნევენ, რაც პი-
როვნული ფაბულის (personal fable) კონცეფციის
კონსისტენტურია (იხილეთ მე-10 თავი). რისკების
მხედველობაში მიღების ნაცვლად, სარისკო ქცევე-
▲ისეთი სარისკო ქცეევები, როგორიცაა მანქანის
სწრაფად მართვა ნასვამ მდგომარეობაში, ძალიან ხშირად
წახალისებულია და მხარდაჭერილია თანატოლების მხრიდან და
მათი სტატუსიდან გამომდინარე.
ბის განხორციელების ისეთ სასიამოვნო შედეგებზე
აკეთებენ აქცენტს, როგორებიცაა თანატოლებ-
ში მაღალი სტატუსის მოპოვება ან ადრენალინის
გრძნობა (Steinberg, 2010).
მოზარდების მიერ სარისკო ქცევების განხორ-
ციელების შესახებ ორი ათწლეულის მანძილზე მიმ-
დინარე კვლევების შედეგები ბევრ მიზეზს გამო-
ყოფს (Jessor, 1992; Romer, et al., 2011). ზოგადად,
მაღალი რისკის შემცველ აქტივობებში ჩართულ
მოზარდებს უფრო მეტი ალბათობით აღენიშნებათ
აგრესიულობის ისტორია, იმპულსურობის კონ-
ტროლის სირთულე, სკოლაში დაბალი აკადემიუ-
რი მოსწრება და რისკზე წასვლიდან მომდინარე
სიამოვნების განცდა (Arnett, 2007, 2010a). ყველა
ეს ფაქტორი განაპირობებს იმას, რომ მოზარდები
ჩაერთონ მაღალი რისკის შემცველ ქცევებსა და
ცხოვრების სტილში. თუ მოცემული ძალები მო-
ზარდს სარისკო ქცევების განხორციელებისაკენ
უბიძგებს, რისკების შესამცირებელი რა სახის დამ-
ცავი ფაქტორებიღა არსებობს?
ზოგადად, მოზარდების მხრიდან მაღალი რის-
კის შემცველ აქტივობებში ჩართვის ალბათობა იკ-
ლებს მაღალი თვითშეფასების, კომპეტენტურობის
განცდის, სტაბილურ ოჯახთან მიკუთვნებულობი-
სა და სოციალური წესრიგის პირობებში (Deptula,
Henry & Schoeny, 2010; Jessor, 1993; Perkins &
Borden, 2003). მაშასადამე, ოჯახებს ურჩევენ, რომ
გაზარდონ მშობელსა და შვილსა და ოჯახსა და
სკოლას შორის კომუნიკაცია, მშობლების მონიტო-
რინგი და დაეხმარონ მოზარდებს კომპეტენტურო-
ბის განცდის ამაღლებაში. სამეზობლოსა და თანა-
ტოლების ჯგუფების ნეგატიური გავლენების თა-
ვიდან ასარიდებლად, ზოგიერთ ოჯახს შვილი უფ-
რო უსაფრთხო გარემოში ან უკეთეს სკოლაშიც კი
გადაჰყავს ხოლმე (Jessor, 1993; Perkins&Borden,
2003). თუმცა, სრულიად უსაფრთხო გარემო არ
არსებობს და არც ერთი ბავშვი არაა ბოლომდე
დაცული ამერიკულ საზოგადოებაში არსებული
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 431

რაც კოლეჯის კამპუსების მთავარ

პრობლემასაც წარმოადგენს. მაგა-
გასულ თვეში მიღებული რაოდენობა პროცენტებში

ლითად, როგორც ამ დიაგრამაში ხე-

დავთ, 21-25 წლის ადამიანებიდან,
70% მოიხმარდა ალკოჰოლს გასუ-
ლი თვის განმავლობაში; 15% „მძიმე
მომხმარებლად“ მიიჩნეოდა, 30% კი
„binge user“ – ერთჯერად ძლიერი
თრობის შემთხვევებია. (SAMHSA,
2011). ასევე, ამ პერიოდში აღწევს
პიკს სხვა ნივთიერებების გასინ-
ჯვა. აშშ-ში, ალკოჰოლის, თამბაქოს
და სხვა ლეგალური ნივთიერებების
მოხმარება არასრულწლოვნებისათ-
ვის აკრძალულია. ისინი მოზარდე-
ასაკი (წლები) ბისათვის პრობლემატურია მათი
ფართოდ ხელმისაწვდომობისა და
სურათი 11-4. გასულ თვეში, აკრძალული ნივთიერებების მოხმარების მაჩვენებელი ძლიერი დამოკიდებულების განვი-
ასაკის მიხედვით, 2010. თარების თვალსაზრისით. უფრო მე-
როგორც ხედავთ, ნარკოტიკების მოხმარების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი 16-25
წლის ასაკობრივ ჯგუფში ვლინდება. მოზრდილებში კი აკრძალული ნივთიერებებით ტიც, უამრავი მომხიბვლელი როლუ-
სარგებლობა მკვეთრად იკლებს რი მოდელი არსებობს, რომლებიც
წყარო: From Results from the 2010 National Survey on Drug Use and Health: Summary ნარკოტიკების მოხმარებასთან ასო-
of national findings, NSDUH SeriesH-41, HHS Publication No. (SMA) 11-4658, Substance
Abuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA), 2011, Rockville, MD: Author.
ცირდებიან. სათანადო განათლების
სერვისებით უზრუნველყოფის მი-
დესტრუქციული ძალების გავლენისაგან. ალბათ, უხედავად, ბევრ მოზარდს მაინც უსაფრთხოდ მი-
მოზარდებში ყველაზე მეტად გავრცელებული მა- აჩ ნია მოწევისა და სმის ჩვევები და ჰგონიათ, რომ
ღალი რისკის შემცველი ქცევებია ალკოჰოლისა და მა თი გამოყენება ზრდასრულის იერ-სახეს აძლევთ;
სხვა მავნე ნივთიერებების ბოროტად მოხმარება. შესაბამისად, სწორედ ამ ნივთიერებების მოხმარე-
ბაა ყველაზე მეტად მოზარდებში გავრცელებული.
ალკოჰოლის, თამბაქოს, მარიხუანასა და სხვა საბედნიეროდ, ადრეული მოზარდობის პერიოდში,
ნივთიერებების მოხმარება ალკოჰოლისა და სიგარეტის მოხმარების მაჩვენებ-
მოზარდობასა და ადრეულ მოზრდილობაში ლები ბოლო წლებში იკლებს. თუმცა, ეს არ ეხება
გავრცელებული პერვესიული მაღა-
ლი რისკის შემცველი ქცევებია თამ-
მიმდინარე მომხმარებელი
ბაქოს, ალკოჰოლის, მარიხუანას და
გასულ თვეში მიღებულის რაოდენობა პროცენტებში

ერთჯერადი დათრობა (არა მძიმე)

სხვა არალეგალური ნივთიერებების ალკოჰოლის მძიმე მომხმარებელი
მოხმარება. მათი გამოყენება განსა-
კუთრებით აშკარაა გვიან მოზარდო-
ბასა და მოზრდილობაში შესვლის
პერიოდში. უკანონო ნივთიერებების
ყველაზე ფართოდ მოხმარების ასა-
კობრივი პერიოდი 18-დან 20 წლამ-
დე მერყეობს (იხ. სურათი 11-4). ამ
ასაკობრივ ჯგუფში მყოფი მოზარ-
დებისა და მოზრდილობაში შესვლის
პერიოდში მყოფი დაახლოებით მე-
ოთხედში აღინიშნა არანებადართუ-
ლი ნივთიერებების მოხმარება წი-
ნა თვის განმავლობაში (Substance ასაკი (წლები)
Abuse and Mental Health Services
Administration [SAMHSA], 2011). სურათი 11-5. ალკოჰოლის მოხმარების მიმდინარე, მძიმე და ერთჯერადი თრობის
დალევა განსაკუთრებით პრობ- შემთხვევები 12 წლის და ზევით ასაკის ადამიანებში 2010
ლემატურია 18-25 წლის ასაკის ადა- წყა რო: From Results from the 2010 National Survey on Drug Use and Health: Summary
of national findings, NSDUHSeries H-41, HHS Publication No. (SMA) 11-4658, Substance
მიანებისათვის (იხ. სურათი 11-5), Abuse and Mental Health Services Administration(SAMHSA), 2011, Rockville, MD: Author.
432 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ზარდების 15%-მა და 18-20 წლის

ადამიანების 32%-მა აღნიშნა,
რომ აქტიური მწეველია (ბოლო
ალკოჰოლი თვის განმავლობაში ერთხელ მა-
წინა თვეს მომხმარებელთა
პროცენტული რაოდენობა

სიგარეტი ინც მოუწევია). 21-25 წლის ადა-

წელი
სურათი 11-6. 12-18 წლების ადამიანების რაოდენობა, რომლებიც აკრძალულ ნივთიერე- სა და ბიჭების ნახევარზე მეტმა
ბებს მოიხმარდნენ, 2002-2010 წლები
წყარო: Substance Abuse and Mental Health Services Administration, Results from the 2010 კლასამდე დაიწყო; უმეტესობა
National Surveyon Drug Use and Health: Summary of National Findings, NSDUH Series H-41,
HHS Publication No. (SMA)11-4658. Rockville, MD: Substance Abuse and Mental Health მათგანი კი ამის მიზეზად თანა-
Services Administration, 2011.
შენიშვნა: 12-18 წლების ასაკობრივ ჯგუფში ნივთიერებების მოხმარების პროცენტული და. ნიკოტინი არის ნივთიერება,
რაოდენობა ძალიან იზრდება, მაშინ, როცა სხვა ასაკებში შედარებით დაბალი მაჩვენებ-
ლები შეინიშნება.
მარიხუანას გამოყენებას. 2010 წელს, დაახლოებით
ერთნაირი რაოდენობის სიგარეტი მოწიეს 12 და 17
წლის მოზარდებმა (იხ. სურათი 11-6).
თამბაქო. მიუხედავად იმისა, რომ წინა წლებ-
თან შედარებით, ამჟამად უფრო მცირე რაოდენო-
ბის მოზარდია თამბაქოს პროდუქტების მომხმარე-
ბელი, მათთვის სიგარეტი ჯერ კიდევ წარმოადგენს
მოწიფულებასთან ასოცირებულ გარკვეულ სიმბო-
ლოს; თუმცა, აშკარა ფაქტები არსებობს იმის და-
სადასტურებლად, რომ სიგარეტი ჯანმრთელობის
სერიოზული რისკ-ფაქტორია. მოწევა აძლიერებს
გულის ცემის სიხშირეს, იწვევს სისხლძარღვების
შევიწროვებას, ყელისა და ფილტვების ქსოვილების
გაღიზიანებას, რაც ამცირებს ფილტვების ქმედუ-
ნარიანობას. წლების განმავლობაში მოწევამ შე-
იძლება განაპირობოს ნაადრევი გულის შეტევები,
ფილტვებისა და ყელის კიბო, ემფიზემა და სხვა
რესპირატორული დაავადებები. კვლევების მიხედ-
ვით, სიგარეტის საშუალი დონის მოხმარებაც კი
საშუალოდ 7 წლით ამცირებს ადამიანის სიცოცხ-
ლეს (Eddy, 1991); აშშ-ში სიკვდილიანობის გამომ-
წვევი ერთადერთი ყველაზე პრევენცირებადი და-
ავადებები სწორედ მოწევასთანაა დაკავშირებული
(National Center for Health Statistics [NCHS], 2011a).
ამერიკელი მოზარდების მიერ თამბაქოს მო-
წევის მაჩვენებლები მკვეთრად შემცირდა გვიან
1970-იან წლებში; მას შემდეგ კი, თანდათანობით
კიდევ უფრო იკლო (იხ. სურათი 11-6). ამ მონა-
ცემების მიუხედავად, სკოლის დამამთავრებელი
კლასის მოსწავლეების ნახევარზე მეტს სიგარეტი
გასინჯული აქვს. 2010 წელს, 16-17 წლების მო-
მარიხუანა მიანებს შორის 36%-ია მწეველია
კოკაინი (SAMHSA, 2011).1970 წლები-
ჰალუცინოგენები დან კი, ამ მხრივ, გენდერულმა
ინჰალანტები განსხვავებამ იკლო: ზოგიერთ
რეცეპტით ასაკში, ყოველდღიური მოწევის
გამოწერილი
უფრო მეტი შემთხვევა გამოვ-
ლინდა გოგონებში, ვიდრე ბიჭებ-
ში; მათი თქმით, სიგარეტის მოხ-
მარება მათ წონის კონტროლში
ეხმარებათ. მწეველი გოგონები-
სიგარეტის მოხმარება მეცხრე
ტოლების ზეწოლას ასახელებ-
რომლის მიმართაც დამოკიდე-
ბულების განვითარება ძალიან
ადვილია, ამიტომ, სკოლაში მოწევის დროდადრო
შემ თხვევებიც კი შეიძლება გადაიზარდოს სერიო-
ზულ ჩვევაში, რასაც ჯანმრთელობის სხვადასხვა
პრობლემა მოჰყვება. მოზარდები ეწევიან (ხშირად
სიგარებს) იმისათვისაც, რომ დამალონ მათ მიერ
სხვა ნივთიერებების, განსაკუთრებით კი მარიხუა-
ნას, მოხმარება.
ალკოჰოლი. ალკოჰოლი წარმოადგენს ცენ-
ტრა ლური ნერვული სისტემის დეპრესანტს, რო-
მელ საც საძილე აბებისა და ტრანკვილიზატორების
მსგავ სი ეფექ ტები აქვს. მცირე რაოდენობის ალკო-
ჰოლის მიღების შემთხვევაში ადგილი აქვს ხოლმე
ისეთ სასიამოვნო ფსიქოლოგიურ ეფექტებს, რო-
გორებიცაა თავშეკავებულობის შემცირება, სუბი-
ექტური კეთილდღეობისა და დროის განცდების
მომატება. ამიტომ, ბევრი სვამს ალკოჰოლს დაძა-
ბულობის მოსახსნელად და სოციალური ინტერაქ-
ციების დამყარების გასაადვილებად. ალკოჰოლის
მეტი რაოდენობის მიღება იწვევს მხედველობის,
მოტორული კოორდინაციისა და მეტყველების
დარღვევას; უფრო დიდი დოზების მიღებამ კი შე-
იძლება გამოიწვიოს ცნობიერების დაკარგვა და
სიკვდილიც კი. ეს ეფექტები დამოკიდებულია არა
მხოლოდ მიღებული ალკოჰოლის რაოდენობაზე,
არამედ ნივთიერებისადმი ტოლერანტობის განვი-
თარების ინდივიდუალურ მიდრეკილებაზეც, რო-
მელიც ხანგრძლივი და რეგულარული მოხმარების
შემთხვევაში იზრდება. ალკოჰოლის ინტენსიურმა
მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს ღვიძლისა და ტვი-
ნის დაზიანება, სხვადასხვა სახის სიმსივნის გან-
ვითარება, გულის დაავადება და ფსიქიატრიული
აშლილობებიც კი (O’Connor & Schottenfeld, 1998).
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 433

სიგარეტის მსგავსად, ალკოჰოლის მოხმარე- მაინც წარმოადგენს მამრობითი სქესის, სკოლაში

ბაც, მოზარდებისათვის, ზრდასრულობასა და სო-
ციალურ მოწიფულობასთან ასოცირდება. ამერიკე-
ლი მოზარდების ნახევარზე მეტს მაინც გასინჯული
აქვს ალკოჰოლი ადრეულ მოზარდობამდე პერიოდ-
ში; სკოლის დამამთავრებელ კლასებამდე კი მა-
თი რაოდენობა 70%-ს აღწევს (Johnston, O’Malley,
Bachman & Schulenberg, 2012). დღევანდელი მო-
ნაცემებით, დაახლოებით 20 უფროსკლასელიდან
1 მაინც ეწევა ყოველდღიურად; მოზარდებში ასევე
საკმაოდ გავრცელებული გახდა ერთჯერადი ძლი-
ერი თრობის შემთხვევები, რომლებიც ძირითადად
შაბათ-კვირას ხდება ხოლმე: უფროსკლასელთა
28%-ის თქმით, ბოლო ორი კვირის განმავლობაში
ერთხელ მაინც დალეული აქვთ ხუთი ან მეტი სახის
სასმელი, 24%-მა კი აღნიშნა, რომ მათი მეგობრე-
ბის უმეტესობა კვირაში ერთხელ მაინცაა ნასვამი.
1980-იან წლებში, ალკოჰოლის ინტენსიური მოხმა-
რების ეს პატერნები შედარებით შემცირდა. თუმცა,
როგორც უკვე აღინიშნა, კოლეჯის მოსწავლეებში
კვლავ სერიოზულ პრობლემად რჩება ერთჯერადი
ძლიერი თრობის შემთხვევები (იხ. სურათი 11-5).
განსაკუთრებული წუხილის საგანია ნასვამ
მდგომარეობაში მანქანის მართვა. როგორც უკვე
ითქვა, ალკოჰოლი იწვევს რეაქციის დროის შენე-
ლებას და მოტორული კოორდინაციისა და მსჯე-
ლობის უნარების გაუარესებას. მაშასადამე, ნასვამ
მდგომარეობაში მანქანის ტარება საშიშია და ნე-
ბისმიერ ასაკში აკრძალულია. მოზარდობაში პიკს
აღწევს სარისკო ქცევების განხორციელება და ალ-
კოჰოლის მოხმარების შემთხვევე-
ბის საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელიც
სწორედ ამ ასაკობრივ პერიოდში შე-
მართვის შემთხვევების პროცენტული რაოდენობა
დაბალი აკადემიური მოსწრების მქონე მოზარდი,
რომლის ოჯახშიც ასევე შეინიშნება ალკოჰოლის
მიღების შემთხვევები. მოსალოდნელია, რომ მას
ეყოლება მსმელი მეგობრები და შეიძლება, რომ
მოიხმარდეს სხვა ნარკოტიკულ საშუალებებსაც.
ალკოჰოლით მოსარგებლეების უმეტესობას აღე-
ნიშნება ასევე ისეთი სერიოზული ფსიქოლოგიური
პრობლემები, რო-
რითი ახსნით იმას, რომ მო-
გორებიცაა დეპრე-
წევა დაკავშირებულია ალ-
სია, ნაკლებად გან-
კოჰოლისა და სხვა ნარკო-
ვითარებული იდენ-
ტიკების მოხმარებასთან?
ტობის განცდა, მიზ-
ნების არარსებობა და და ახალი შეგრძნებებისა და
გამოცდილებების მიღებისაკენ მუდმივი სწრაფვა.
ამას გარდა, მოზარდების მიერ ალკოჰოლის მიღე-
ბის პრედიქტორებია დაბალი თვითეფექტურობისა
და კომ პეტენტურობის განცდები (Scheier & Botvin,
1998). წი ნა თაობებში, ბიჭები უფრო მეტად მოიხ-
მარ დნენ ალკოჰოლს, ვიდრე გოგონები; თუმცა,
დღეს ეს გენდერული განსხვავება აღარ შეინიშნება
(SAMHSA, 2011).
მარიხუანა. აშშ-ში, ალკოჰოლისა და თამბაქოს
შემდეგ, მარიხუანა ყველაზე ხშირად გამოყენებადი
ნივთიერებაა; ამ სამი სუბსტანციის გამოყენების
შემთხვევები კი, 18-25 წლების ასაკობრივ ჯგუფში,
იზრდება (SAMHSA, 2011). მარიხუანას მოხმარება
აშშ-ში აკრძალულია (გარდა სამედიცინო მიზნები-
სა და ისიც ზოგიერთ შტატში); მარიხუანა იწვევს
სუსტი ეიფორიის და დროის მცდარ შეგრძნებებს;

ინიშნება; ამიტომ, გასაკვირი არაა,

გასულ წელს ნასვამ მდგომარეობაში მანქანის

რომ წინა წლის განმავლობაში, მან-

ქანას ნასვამ მდგომარეობაში ყველა-
ზე ხშირად 21-25 წლის ადამიანები
მართავდნენ; ეს ასაკი მოზრდილო-
ბაში შესვლის პერიოდს უკავშირდე-
ბა (იხ. სურათი 11-7) და ამ ჯგუფის
წარმომადგენელთა დაახლოებით მე-
ოთხედი მაინც ახორციელებს ამ სა-
რისკო ქცევას (SAMHSA, 2011).
ახალგაზრდების მიერ ალკოჰო-
ლის მოხმარების თავისებურებები
განსხვავდება ასაკის, ეთნიკური და
რელიგიური მიკუთვნებულობის,
ადგილმდებარეობის და გენდერის
ასაკი
მიხედვით (SAMHSA, 2011). მიუხე-
დავად იმისა, რომ ალკოჰოლის მოხ- სურათი 11-7. ნავსამ მდგომარეობაში მანქანის მართვის შემთხვევები, ასაკობრივი
მარების შემთხვევები ყველა კატე- ჯგუფების მიხედვით, 2010
გორიის მოზარდებში შეინიშნება, მი- წყარო: From Results of the 2010 National Survey on Drug Use and Health: National
Findings, by SubstanceAbuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA),
სით მოსარგებლე ტიპურ მოზარდს 2011, Rockville, MD: Author.
434 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
რეგულარული მოხმარების შემთხვევაში კი, ფიზი-
კურ და ფსიქოლოგიურ სიმპტომებსაც.
მარიხუანას აქტიური ინგრედიენტია დელტა-
9-ტეტრაჰიდროკანაბინოლი ან THC. ეს უკანასკ-
ნელი სწრაფად გადაადგილდება ფილტვებიდან
სისხლძარღვებში და მიედინება ტვინისა და სხვა
მთავარი ორგანოებისაკენ. THC გავლენას ახდენს
ტვინის იმ სპეციფიკურ რეცეპტორებზე, რომლე-
ბიც ჩართული არიან სიამოვნების მიღების, მეხ-
სიერების, კონცენტრაციის, აღქმისა და კოორდი-
ნაციის პროცესებში. ტვინის გამომსახველი მე-
თოდების გამოყენებით ბოლო დროს ჩატარებული
კვლევების შედეგად აღმოჩნდა, რომ მარიხუანას
რეგულარული მოხმარება იმაზე საზიანო შეიძლება
აღმოჩნდეს, ვიდრე ამას წინათ ვვარაუდობდით. მა-
რიხუანათი ინტოქსიკაციამ შეიძლება გამოიწვიოს
აღქმის დარღვევა, კოორდინაციის, აზროვნებისა
და პრობლემის გადაჭრის სიძნელეები. ეს სირთუ-
ლეები განსაკუთრებით მათთვისაა შემაწუხებელი,
რომლებიც დეპრესიის, შიზოფრენიის ან სხვა ფსი-
ქიკური დარღვევებით ხასიათდებიან; მარიხუანა
კი ამ აშლილობების სიმპტომებს კიდევ უფრო აუ-
არესებს. აზროვნებაზე, პრობლემის გადაჭრასა და
მეხსიერებაზე მარიხუანას ნეგატიურად გავლენის
მომხდენი ეფექტები შეიძლება გაგრძელდეს რამ-
დენიმე დღისა და კვირის განმავლობაშიც კი; ასე
რომ, ამ ნივთიერების რეგულარული მომხმარებლე-
ბის ფუნქციონირება მთელი დროის განმავლობაში
შეფერხებული შეიძლება იყოს (National Institute on
Drug Abuse [NIDA], 2008). მარიხუანას მიმართაც
ადვილია დამოკიდებულების ჩამოყალიბება და მი-
სი დიდი ხნის განმავლობაში მოხმარებისას ხშირად
შეინიშნება თავის დანებების სირთულე. მარიხუა-
ნას მოხმარება იწვევს გულისცემის სიხშირისა და
სისხლის წნევის გაზრდას; იქიდან გამომდინარე,
რომ მას მოწევის გზით იღებენ ხოლმე, ამ შემთხვე-
ვაშიც იგივე რესპირატორული პრობლემების გან-
ვითარების რისკი არსებობს, რომლებისაც სიგარე-
ტის მოწევისას.
1970-იან წლებში, მოზარდებსა და ადრეულ
მოზრდილებში, მარიხუანას მოხმარება მკვეთრად
გაიზარდა; შემდეგ შემ-
რა ფაქტორები განსა-
ცირდა და 21-ე საუკუნის
ზღვრავს მარიხუანას
დამდეგს, საშუალო დო-
მომხმარებელთა
ნით კვლავ გაიზარდა (იხ.
რაოდენობის ზრდას
სურათი 11-6). 2006 წლი-
შავკანიან და
დან, უფროსკლასელებში
ლათინოამერიკელ
მარიხუანას მოხმარება
მოზარდებში?
თანდათანობით იზრდე-
ბა. 2010 წელს, 12-17 წლის მოზარდების დაახლო-
ებით 7%-მა და 18-25 წლისების 19%-მა აღნიშნა,
● [იხ. ნივთიერებების ბოროტად მოხმარება:
დოქტორი ჯენ ობერტი (Dr.Jean Obert)
MyDevelopmentLab.com-ზე
რომ აქტიური მომხმარებელია (SAMHSA, 2011).
ასევე, მარიხუანა მეტად „ეგალიტარული“ ნივთი-
ერება გახდა 1990-იან წლებში. 1980-იან წლებში,
თეთრკანიანი მოზარდები უფრო მეტი ალბათობით
მოიხმარდნენ მარიხუანას, თუმცა, ახლა ესპანელი
და შავკანიანი მოზარდებიც იგივე სიხშირით მოიხ-
მარენ (SAMHSA, 2011). ●
სხვა ნივთიერებები. მოზარდები ყველაზე ხში-
რად მოიხმარენ ალკოჰოლს, თამბაქოს და მარიხუ-
ანას; თუმცა, ჭარბადაა ხელმისაწვდომი სხვა სახის
არალეგალური ნარკოტიკული ნივთიერებებიც. სა-
ბედნიეროდ, ყოველთვის უფრო დაბალი იყო ისეთი
ძლიერი ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარების
რიცხვი, როგორებიცაა კოკაინი, ჰეროინი, LSD და
სხვა ჰალუცინოგენები; ამას, ნაწილობრივ, განა-
პირობებდა ამ ნივთიერებების სიძვირე და ძნელი
ხელმისაწვდომობა. ასაკობრივად იცვლება სხვადა-
სხვა ნივთიერების მოხმარების შემთხვევებიც: ინ-
ჰალანტებსა და მარიხუანას პირველად მოიხმარენ
ხოლმე გვიან მოზარდობაში, სხვა არალეგალური
ნივთიერებებს კი მოზრდილობაში შესვლის პერი-
ოდში (იხ. სურათი 11-8).
მოზარდების მიერ ნარკოტიკული საშუალებე-
ბის მიღება წლების განმავლობაში იცვლებოდა;
შემთხვევებმა პიკს მიაღწია 1970-იან წლებში, 1980-
იან წლებში გარკვეულწილად შემცირდა, 1990-იან
წლებში გაიზარდა, შემდეგ კვლავ შემცირდა, ხოლო
21-ე საუკუნის დასაწყისში დასტაბილურდა. 1990-
იანი წლების ბოლო პერიოდში მკვეთრად გაიზარ-
და მოზარდების მიერ ისეთი კლუბური ნარკოტი-
კების მოხმარება, როგორებიცაა ექსტაზი (“X”) და
ამფეტამინისაგან ნაწარმოები სხვა ნივთიერებები.
ეს ნარკოტიკები პოპულარული გახდა „ბოდვებად“
წოდებულ ღამის კლუბურ ღონისძიებებზე. გამო-
კითხვის შედეგად, 2000 წელს ექსტაზის მიღება
დაადასტურა უფროსკურსელების 9%-მა, ხოლო
მეორეკურსელების – 6%-მა (Johnston, O’Malley &
Bachman, 2001). თუმცა, ექსტაზის გამოყენების
▲მოზარდობისას მარიხუანას გასინჯვა ხშირად ხდება სანდო
პარტნიორების გარემოცვაში
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ასაკი
ტკივილგამა- სტიმულან-
PCP LSD ყუჩებლები ტები
ინჰალანტები მარიხუანა ექსტაზი კოკაინი ჰეროინი ტრანკვილიზატორი
სურათი 11-8. სპეციფიკური არალეგალური ნარკოტიკების პირველად მიღების
საშუალო ასაკი გასულ წელს, 12-49 წლის ადამიანებს შორის, 2007.
წყარო: Substance Abuse and Mental Health Services Administration, Results from the ლოგები ხშირად აღნიშნავენ დანა-
2010 National Surveyon Drug Use and Health: Summary of National Findings, NSDUH შაულსა და ღარიბულ, ხალხმრავალ,
Series H-41, HHS Publication No. (SMA)11-4658. Rockville, MD: Substance Abuse and
Mental Health Services Administration, 2011.
მაჩვენებელი განახევრდა 2004 წელს, 2011 წელს
კი, უფროსკურსელების მხოლოდ 2.3%-მა დაადას-
ტურა მისი მიღება (Johnston, O’Malley, Bachman &
Schulenberg, 2012). ექსტაზის მსგავსად, ამფეტა-
მინის სხვა ნივთიერებების პოპულარობაც იზრდე-
ბა ხოლმე პერიოდულად. ამფეტამინების ჩათვლით
(ე.წ. meth), ბევრი ასეთი ნივთიერების წარმოება
შეიძლება ყველასათვის ხელმისაწვდომი პროდუქ-
ტებიდან; მოზარდებში ამ ტიპის ნარკოტიკული
ნივთიერებების მოხმარების მაჩვენებელმა პიკს
მიაღწია 2001 წელს, მას შემდეგ კი დაახლოებით
განახევრდა (Johnson et al., 2012). გასაგებია, რომ
მშობლებსა და სხვა ადამიანებს აწუხებთ მოზარ-
დების ამ ნივთიერებებით დაინტერესება როგორც
მათგან მომდინარე პირდაპირი ნეგატიური ეფექ-
ტების, ასევე მათთან ასოცირებული სხვა სარისკო
ქცევების გამო: მოზარდები და ზრდასრულებიც კი,
ხშირად მიმართავენ ქურდობას ან პროსტიტუციას
ნარკოტიკული საშუალებების შესაძენად საჭირო
თანხის შოვნის გამო. მოზარდებში ნარკოტიკების
მოხმარება მხოლოდ საშიში და არალეგალური კი
არაა, არამედ სხვა კანონსაწინააღმდეგო ქცევების
განხორციელებასაც შეიძლება უძღვოდეს წინ.
დელინქვენტურობა
არასრულწლოვნების მიერ კანონის დარღვევა-
სა და მათ მიერ კრიმინალის ჩადენის შემთხვევებს
დელინქვენტურობა ეწოდება. დელინქვენტობის
ქმედებები თავისი სერიოზულობით მოიცავს რო-
გორც მაღაზიაში ქურდობას, ასევე ძარცვის, გა-
უპატიურებისა და მკვლელობის შემთხვევებს. 16
ან 18 წელს ქვემოთ მყოფ მოზარდებს, რომლებიც
კრიმინალურ დანაშაულს ჩადიან, დელინქვენტები
435
ეწოდებათ; ასაკის ზღვარი იცვლება
შტატის (სახელმწიფოს) და დანაშა-
ულის ტიპის მიხედვით. მოზარდების
უმეტესობა ახორციელებს დელინ-
ქვენტობის გარკვეულ ფორმას ცხოვ-
რების რომელიმე ეტაპზე მაინც.
ძალიან გავრცელებულია მაღაზია-
ში ქურდობა, მცირეა ვანდალიზმის
ისეთი შემთხვევები, როგორებიცაა
ქონების დაზიანება. ინდივიდების
დელინქვენტებად წოდება დამოკი-
დებულია როგორც ჩადენილი დანა-
შაულების სიხშირეზე, ასევე მათ სე-
დამამშვი-
დებლები რიოზულობაზე და იმაზე, დაიჭერენ
თუ არა მათ ამის გამო. ●
რომელი ფაქტორები უწყობს
ხელს დელინქვენტობას? სოციო-
რასისტულ, მცირე რაოდენობის
მამრობითი სქესის პოზიტიური რო-
ლური მოდელების შემცველ გარემო პირობებში
ცხოვრებას შორის კავშირის არსებობას; თუმცა,
მხოლოდ ეს ფაქტორები არ ხსნის იმას, თუ რატომ
ჩადის ზოგიერთი მოზარდი დანაშაულს და ასეთ სი-
ტუაციებში მცხოვრები ყველა მოზარდი კიდევ არ
ხდება დელინქვენტი. უდავოა, რომ მოზარდების
დელინქვენტობის განვითარებაზე ბევრი ფაქტო-
რი ახდენს გავლენას. ხშირად ინსტრუმენტალუ-
რი მნიშვნელობა აქვს ოჯახთან დაკავშირებულ
მახასიათებლებს: ხშირად ბავშვები ქვეცნობიერი
გრძნობების გარე გამომხატველ ქცევებს მიმარ-
თავენ მაშინ, როდესაც მშობლები მათ უგულე-
ბელყოფენ და ნაკლებ სითბოს იჩენენ, ან პირიქით,
ზედმეტად ჩართული არიან მოზარდების ცხოვ-
რებაში და საკმარის ავტონომიურობას არ ანიჭე-
ბენ (Goldstein, Davis-Kean & Eccles, 2005; Hoeve,
Dubas, Gerris, van der Laan & Smeenk, 2011; White
& Renk, 2012). ზოგიერთ დელინქვენტს შეიძლე-
ბა აღენიშნებოდეს ფსიქოლოგიური პრობლემები,
ფსიქიკური დარღვევების ან ბრაზისა და იმპულსუ-
რი ქცევის კონტროლის შეუძლებლობის ჩათვლით.
ზოგიერთი მოზარდის დელინქვენტად გახდომას
დელინქვენტი თანატოლების ჯგუფის წევრობის
სურვილი განაპირობებს (Vitaro, Tremblay, Kerr,
Pagani, & Bukowski, 1997); ასეთ შემთხვევებში მო-
ზარდები შესაბამისი ჯგუფების მხრიდან სტატუსი-
დელინქვენტები
16-18 წლის (დამოკიდებულია კონკრეტული
სახელმწიფოს რეგულაციებზე) ინდივიდები,
რომლებიც ჩადიან კრიმინალურ ქცევას.
● [იხ. Special Topics: Risk Taking and
Brain Development
on MyDevelopmentLab.com-ზე
436 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
თა და აღიარებით სარგებლობენ ხოლმე, რაც მათი
თვითშეფასებისა და ავტონომიურობის მოთხოვნი-
ლებას აკმაყოფილებს. ზოგიერთი დელინქვენტი კი
უბრალოდ ძლიერი ემოციების განსაცდელად სჩა-
დის რისკის შემცველ ქცევებს.
მასმედიაც გარკვეულ როლს თამაშობს მოზარ-
დთა მოწყვლად ჯგუფებში დელინქვენტური ქცე-
ვების განვითარებაში. მაგალითად, ფილმებმა სო-
ციალური დასწავლის გზით შეიძლება მოახდინოს
გარკვეული გავლენა მოზარდებზე. ძალადობის
შემცველ ფილმსა და მის გმირებთან იდენტიფიკა-
ცია ზრდის აღძვრის დონესა და ფილმის გმირების
ისეთი მოქმედებების იმიტაციას, როგორებიცაა შე-
ურაცხყოფის მიყენება
შეგიძლიათ გაიხსენოთ
და ცემა, მოპარვა, ნარ-
ფილმების სათაურები,
კოტიკების მოხმარება
რომლებშიც ძალადობის
და გაყიდვა, ძალადობა.
შემცველი სექსი პოზიტი-
მედიაში ასევე შუქდება
ური და მიმზიდველი მა-
სექსუალური ქცევების
ნერითაა წარმოჩენილი?
ძალადობრივი დეტა-
როგორ ფიქრობთ, ასეთ
ლები, რასთან ასოცი-
ფილმებზე ცენზურა უნ-
რებულმა აგზნებამაც
და იყოს დაწესებული?
შეიძლება ხელი შეუწყ-
ობს სექსუალური ძალადობისა და გაუპატიურების
შემთხვევების არსებობას; ამ პრობლემებს ზოგი-
ერთი მოზარდი აწყდება კიდევაც ხოლმე, როგორც
მოძალადის, ასევე მსხვერპლის როლში.
სექსუალური ძალადობა მოზარდებში
სექსუალური ძალადობა მოზარდების მნიშვნე-
ლოვანი ნაწილისათვის წარმოადგენს პრობლემას;
თუმცა, ის უფრო ადრეულ ასაკშიც გვხვდება. ამე-
რიკაში ჩატარებული ეროვნული კვლევების მი-
ხედვით, უფროსკლასელი გოგონების დაახლოე-
ბით 11%-ს და ბიჭების 4%-ს ჰქონდა ძალადობრი-
ვი სექსუალური ურთიერთობა (Black, et al., 2011;
Centers for Disease Control [CDC], 2011k). აღსანიშ-
ნავია, რომ ეს პროცენტული მაჩვენებლები უფრო
დაბალიც კი შეიძლება იყოს იმ შეცდომების გათ-
ვალისწინებით, რომლებიც ხშირად შემთხვევების
სექსუალურ ძალადობად წოდებას ახლავს ხოლმე
თან. უფრო მეტიც, გვიანი მოზარდობის პერიოდ-
ში მყოფნი ხშირად არიან გაუპატიურების მსხვერ-
პლი, რაც კოლეჯის კამპუსების განსაკუთრებულ
პრობლემას წარმოადგენს: კოლეჯის სტუდენტი
ბიჭების ნახევარმა მაინც აღნიშნა, რომ ძალადობ-
რივი სექსუალური აქტივობა ჰქონია (Finkelson &
Oswalt, 1995), გოგონების 20-25%-მა კი მიუთითა,
რომ სექსუალური ძალადობის ან მისი მცდელობის
მსხვერპლი ყოფილან (CDC, 2011k). სექსუალური
ძალადობის შემცველი ურთიერთობების დაწყება
ინტერნეტითაც (ზრდასრულის მიერ მოზარდთან
ურთიერთობის დაწყება) შეიძლება, რასაც სექსუ-
ალური ძალადობა და გაუპატიურება მოჰყვება
(Wolak, Finkelhor, Mitchell & Ybarra, 2008).
გაუპატიურების უმეტეს შემთხვევაში მოძალა-
დე მსხვერპლისათვის ნაცნობი ადამიანია – ინტი-
მური პარტნიორი, მეგობარი ან ნაცნობი. ქალების
გაუპატიურების ინცინდენტების ნახევარი მოძალა-
დეთა სწორედ ამ სამი ჯგუფის მიერაა განხორცი-
ელებული. გოგონებისა და ქალების გაუპატიურე-
ბის შემთხვევების დაახლოებით ერთი მეოთხედი
ოჯახის წევრების მიერ ხორციელდება, ავტორი-
ტეტული ფიგურები და უცნობები კი დაახლოებით
ერთი სიხშირით სჩადიან ამ ქმედებას. კაცების შემ-
თხვევაში, გაუპატიურების ორ მესამედს ადგილი
აქვს ნაცნობების, მეგობრების და ინტიმური პარ-
ტნიორების მხრიდან; 20%-ზე ნაკლები კი ოჯახის
წევრების ძალადობითაა განხორციელებული; რაც
შეეხება ავტორიტეტულ ფიგურებსა და უცნობებს,
მათზე კაცების გაუპატიურების 15% მოდის. მიუხე-
დავად იმისა, რომ გაუპატიურება და სექსუალური
ძალადობის სხვა ფორმები ნებისმიერ ასაკში შეიძ-
ლება მოხდეს, პირველი გაუპატიურების შემთხვე-
ვები უმეტესად ბავშვობისა და მოზარდობის ასაკ-
ში ხდება და ეს განსაკუთრებით ასეა მამაკაცების
შემთხვევაში. ეროვნული სტატისტიკური მონაცე-
მების მიხედვით, მამრობითი სქესის მსხვერპლთა
დაახლოებით სამი მეოთხედი 18 წლამდეა გაუპა-
ტიურებული; გაუპატიურებული ქალების სამი მე-
ოთხედი კი – 25 წლის ასაკამდე (Black, et al., 2011;
CDC, 2011m).
სექსუალური ძალადობის მსხვერპლ ტრავმა
გადატანილ მოზარდებს ხშირად აღენიშნებათ დეპ-
რესიულობა, დანაშაულისა და სირცხვილის გან-
ცდები; თუმცა, ისინი ხშირად უძლური არიან, რომ
თავიდან აირიდონ ძალადობა. მათ თანატოლებისა-
გან გაუცხოებულად და იზოლირებულად შეიძლება
იგრძნონ თავი, ზრდასრულების მიმართ კი ნდობა
დაკარგონ. ზოგიერთ მათგანს აწუხებს აკადემიუ-
რი პრობლემები, ფიზიკური ჩივილები; სხვები კი
(განსაკუთრებით გოგონები) გაურკვეველ სექსუა-
ლურ ურთიერთობებში იწყებენ ჩაბმას. ზოგიერთი
მსხვერპლი ბრაზს საკუთარი თავისადმი მიმარ-
თავს, დეპრესიული ხდება და თვითმკვლელობაზეც
კი იწყებს ფიქრს (Dunn, Gilman, Willett, Slopen &
Moinar, 2012). სექსუალური ძალადობის ყველაზე
პრობლემატური ასპექტი ისაა, რომ მისი შედეგე-
ბი საკმაოდ გრძელვადიანია (Fergusson, Boden &
Horwood, 2008). სექსუალური ძალადობა გავლე-
ნას ახდენს მოზარდების იდენტობასა და ჯანსაღი
ურთიერთობების ჩამოყალიბების უნარზე. მაგალი-
თად, ნორმალური სექსუალური ურთიერთობების
ჩამოყალიბება უწევთ ზრდასრულ ქალებსა და მა-
მაკაცებს, რომლებიც მოზარდობაში სექსუალური
ძალადობის მსხვერპლი იყვნენ; მათ თავიანთ შვი-
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
ლებთან ნორმალური ურთიერთობების ჩამოყალი-
ბებაც კი შეიძლება გაუჭირდეთ.
ჩანს, რომ სექსუალური ძალადობის მსხვერპლ
ქალებს კონკრეტული სახის პრობლემები აწუხებთ.
მაგალითად, მათ სექსუალობისადმი არასწორი ხე-
დვა უყალიბდათ და სხვა ქალებთან შედარებით,
უფრო მეტი ალბათობით ქორწინდებიან მოძალა-
დე კაცზე, ან ნარკოტიკების მოხმარებას იწყებენ
(Berlin & Dodge, 2004). საკუთარ ოჯახში ძალა-
დობის ფაქტის შემთხვევაში, მაგალითად, ქმრის
მიერ ქალიშვილზე ძალადობისას, ისინი ხშირად
უარყოფენ ამ ფაქტს ან თავს უძულურად მიიჩნე-
ვენ, რომ რაიმე მოიქმედონ (Barnett, Miller-Perrin
& Perrin, 1997). რა თქმა უნდა, ბიჭებიც შეიძლება
იყვნენ სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი. მათი
მოძალადეებიც დიდი ალბათობით ოჯახის მამრო-
ბითი სქესის წევრები არიან. ჩვეულებრივ, ბიჭებზე
სექსუალური ძალადობა სახლში არ ხდება ხოლმე.
ბიჭებისათვის განსაკუთრებით ტრავმულია მამა-
კაცის მხრიდან ძალადობა; ისინი ხშირად აღნიშ-
ნავენ ერთსქესიან სექსუალურ ურთიერთობაში
მონაწილეობასთან დაკავშირებულ სირცხვილის
გრძნობაზე და მოძალადისაგან თავის დაცვის შე-
უძლებლობაზე მიუთითებენ (Bolton, McEacheron
& Morris, 1990). სექსუალური ძალადობის მსხვერ-
პლი ბიჭების იდენტობის ფორმირებაზე განსაკუთ-
რებით გრძელვადიანი შედეგები აქვს შემთხვევას,
როდესაც მოძალადე ავტორიტეტული, ძალაუფლე-
ბის მატარებელი ფიგურა იყო.
ბავშვებსა და მოზარდებზე სექსუალური ძალა-
დობის გავლენის ხასიათი დამოკიდებულია ისეთ
სხვადასხვა ფაქტორზე, როგორებიცაა ძალადობის
შეამოწმე შენი ცოდნა 11-4
1. ალკოჰოლისა და სხვა ნივთიერებების გასინჯვის
მცდელობები პიკს აღწევს შემდეგ ასაკობრივ პე-
რიოდში:
ა. 12-16; ბ. 16-18;
გ. 18-25; დ. 25-30.
2. უფროსკლასელების დაახლოებით რამდენი პრო-
ცენტი სინჯავს თამბაქოს?
ა. 30%; ბ. 50%;
გ. 70%; დ. 90%.
3. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, ყველაზე ხშირად რო-
მელ ნივთიერებებს მოიხმარენ მოზარდები?
ა. ალკოჰოლს;
ბ. თამბაქოს;
გ. მარიხუანას;
დ. მეტამფეტამინები.
4. არასრულწლოვანს, რომელიც დანაშაულს სჩადის,
ეწოდება _______.
5. მოზარდებისას, გოგონებს უფრო მეტი ალბათო-
ბით ემუქრებათ სექსუალური ძალადობა თუ ბი-
ჭებს?
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
437
შემცველი აქტის თავისებურება, ასაკი, მსხვერ-
პლის მოწყვლადობა, მოძალადე უცნობი იყო თუ
ოჯახის წევრი, ძალადობის ერთ შემთხვევას ჰქონ-
და ადგილი თუ მეტს, ბავშვისათვის სანდო და მნიშ-
ვნელოვანი ზრდასრულების რეაქციებს (McCarthy
& Breetz, 2010). ბავშვისა და მოზარდის მდგომარე-
ობას ამსუბუქებს პრობლემის აღიარება, სათანადო
მხარდაჭერის აღმოჩენა და კონსულტირება.
ეფექტური ინტერვენცია ასევე ძალიან მნიშ-
ვნელოვანია მოზარდებისათვის დამახასიათებელ
ისეთ სხვა ფსიქოლოგიურ პრობლემებთან გასამ-
კლავებლად, როგორებიცაა დეპრესია და შფოთვა.
ბოლო ქვეთავში სწორედ ამ საკითხებზე გავამახვი-
ლებთ ყურადღებას.
სტრესი, დეპრესია და მათთან გამკლავება
მოზარდების შესახებ ბევრი სტატია და დისკუ-
სია დრამატული რიტორიკითაა ხოლმე სავსე. ერთი
სტატია შეიძლება ამტკიცებდეს, რომ მოზარდები
დეპრესიულობითა და მეამბოხეობით ხასიათდები-
ან: სხვაში კი შეიძლება შემდეგი რამ ამოიკითხოთ:
„მოითმინეთ მანამდე, სანამ თქვენი შვილი 12 წლის
გახდება; შემდეგ კი ისიამოვნებთ მშობლობით!“ მო-
ზარდობასთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური
ტრავმების გაზვიადებას ორი პორბლემა ახლავს
თან. პირველი, ითვლება, რომ ყველა მოზარდი გა-
ნიცდის ფსიქოლოგიურ დისტრესს, სინამდვილეში
კი ეს ასე არაა. მეორე, სერიოზულად შეიძლება არ
მიიჩნიონ იმ მოზარდების ჩივილები, რომლებსაც
მართლა დახმარება სჭირდებათ, რადგან მსგავ-
სი ქცევები და განცდები მოზარდობის განვითა-
რების ნორმალურ ნაწილად ჩაითვალოს (Connelly,
Johnston, Brown, Mackay & Blackstock, 1993). ასე
რომ, მნიშვნელოვანია ერთმანეთისაგან განსხვავ-
დეს ქცევები, რომლებიც მოზარდებისათვის ნორ-
მალურია მათგან, რომლებიც ნამდვილი ფსიქოლო-
გიური დისტრესის მანიშნებელია. ●
რა თქმა უნდა, დისტრესს ბევრი წყარო წარმო-
შობს. როგორც ვნახეთ, მოზარდები კომპლექსურ
სამყაროში ცხოვრობენ და ბევრ მათგანს უწევს
ოჯახის წევრებსა და თანატოლებთან ურთიერთო-
ბის სირთულეებთან გამკლავება. სწორედ მოზარ-
დობა და მოზრდილობაში შესვლაა ის პერიოდები,
როდესაც ბევრი სახის ფსიქიკური დარღვევა იჩენს
პირველად თავს. მაგალითად, გვიან ბავშვობასა და
ადრეულ მოზარდობაში წარმოიშობა ხოლმე შფოთ-
ვითი აშლილობების ფორმები, ფობიებისა და იმ-
პულსის კონტროლის დარღვევების ჩათვლით. მოზ-
რდილობაში შესვლის ან ადრეული მოზრდილობის
პერიოდში თავს იჩენს სხვა ისეთი შფოთვითი აშლი-
● [იხ. სევდასთან გამკლავება
on MyDevelopmentLab.com-ზე
438 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ლობები, როგორებიცაა ობსესიურ-კომპულსური ლად, ბიოლოგიურ ფაქტორებთანაა დაკავშირებუ-

და პანიკური აშლილობები (Kessler, et al., 2007).
ასევე, გვიან მოზარდობასა და ადრეულ მოზარდო-
ბაში იჩენს ხოლმე თავს შიზოფრენია, რომელსაც
თანახავს კოგნიციის, ემოციის და ქცევითი სფე-
როების ფუნქციონირების დარღვევა. ხშირად, სიმ-
პტომების გაჩენიდან საკმაოდ დაგვიანებით ხდება
ხოლმე ფსიქიკური აშლილობის დიაგნოსტირება,
თუმცა, მკვლევრები მაინც აღნიშნავენ, რომ ფსი-
ქიკური დარღვევების შემთხვევბის დაახლოებით
ნახევარი 14 წლამდე იწყება, სამი მეოთხედი კი
24 წლის ასაკამდე უკვე სახეზეა (National Alliance
on Mental Illness [NAMI], 2012c). მოზარდობასა და
მოზრდილობაში შესვლის პერიოდებში განსაკუთ-
რებით გავრცელებული დარღვევაა დეპრესია.
დეპრესია
მიუხედავად იმისა, რომ რთულია მოზარდებ-
ში დეპრესიის შემთხვევების შესახებ ზუსტი სტა-
ტისტიკური მონაცემების დასახელება, მაინც შე-
იძლება ითქვას, რომ ნებისმიერ დროს, მოზარდე-
ბის დაახლოებით 8% მაინც იტანჯება საშუალო ან
ძლიერი ხარისხის დეპრესიით. კოლეჯის სტუდენ-
ტების 15-20% კი აღნიშნავს, რომ მოზარდობაში
სერიოზული დეპრესია აღენიშნებოდათ (SAMHSA,
2011; Seroczynski, Jacquez & Cole, 2003; იხილეთ
სურათი 11-9). დეპრესიის განვითარებისადმი გან-
საკუთრებით მოწყვლადნი არიან ქალები: მამრო-
ბითი სქესის წარმომადგენლებთან შედარებით,
ის დაახლოებით ორჯერ მეტ მდედრობითი სქესის
მოზარდს აღენიშნება. ამ გენდერული განსხვავებე-
ბის მიზეზები არაა ნათელი, თუმცა, გარკვეულწი-
ქალი
ძირითადი დეპრესიული ეპიზოდი
ფუნქციონირების მნიშვნელოვანი
გაუარესების გარეშე
პროცენტული რაოდენობა გასულ წელს
ლი (Goodyer, 2009). მაგალითად, გარკვეულ როლს
შეიძლება თამაშობ-
რა მიზეზების გამო შეიძ-
დეს ტვინის განვითა-
ლება არ მიმართონ მკურ-
რება: მოზარდობაში
ნალობას დეპრესიის მქონე
მამაკაცისა და ქალის
კოლეჯის სტუდენტებმა?
ტვინების განსხვავე-
თქვენ როგორ მოიქცეო-
ბული სტრუქტურუ-
დით ჩივილებისას?
ლი განვითარება შე-
ინიშნება (Durston, et al., 2001; Naninck, Lucassen
& Bakker, 2011). ასევე შესაძლებელია, რომ გარ-
კვეულ როლს თამაშობდეს პუბერტატის ასაკ-
თან დაკავშირებული ჰორმონალური ცვლილე-
ბები (Ge, Conger&Elder, 2001; Thapar, Collishaw,
Pine&Thapar, 2012). ზოგიერთ ქალს მომეტებული
დეპრესიულობა აღენიშნება მენსტრუალურ პერიო-
დამდე, რაც პრემენსტრუალური სინდრომის (PMS)
სახელწოდებითაა ცნობილი. გენდერული განსხვა-
ვებები შეინიშნება ისეთი სხვა ფსიქიკური დარღვე-
ვებისაც, როგორებიცაა ყურადღების დეფიციტისა
და ჰიპერაქტივობის სინდრომი (ADHD; იხილეთ
თავი 8) და სხვა მრავალი ქცევა, აგრესიისა და დე-
ლინქვენტობის ჩათვლით. ნებისმიერ შემთხვევაში
ნათელია, რომ დეპრესიის განვითარებაში ბიოლო-
გიური ფაქტორები იღებს მონაწილეობას. აღსანიშ-
ნავია ისიც, რომ დეპრესია გენეტიკურ დაავადებად
ითვლება; მაშასადამე, ოჯახში გავრცელების ტენ-
დენცია ახასიათებს (Weir, Zakama&Rao, 2012). ის
კარგად ექვემდებარება ისეთ მედიკამენტოზურ
მკურნალონას, რომელიც ტვინში მნიშვნელოვანი
ნეიროტრანსმიტერების ბალანსს არეგულირებს.
დეპრესია ასევე დაკავშირებულია ფსიქოლოგი-
ურ ცვლადებთან, რაც ასევე გავლე-
ნას შეიძლება ახდენდეს გენდერულ
განსხვავებებზე. მაგალითად, დეპ-
რესიის დროს ადგილი აქვს ხოლმე

ძირითადი დეპრესიული ეპიზოდი

თვითშეფასების დაცემას, რაც ზოგ-
ძირითადი დეპრესიული ეპიზოდის

ფუნქციონირების ძლიერი გაუარესებით

ჯერ, სკოლის შემდგომ საფეხურზე
გადასვლისას, გარკვეული ნიშნით
კაცი მოწყვლად გოგონებს აღენიშნებათ
(Costello, Swendsen, Rose & Dierker,
2008). უფრო მეტიც, როგორც აღ-
მოჩნდა, დაბალი თვითშეფასება
დეპრესიის განვითარების ძლიერი
პრედიქტორია როგორც მამრო-
ბითი, ასევე მდედრობითი სქესის
მოზარდებში (Macphee&Andrews,
2006). ჰომოსექსუალური ორიენტა-
ასაკი
ციის მქონე მოზარდებში გაცილე-
ბით უფრო მაღალია დეპრესიისა
სურათი 11-9. გასულ წელს, ძირითადი დეპრესიული ეპიზოდების შემთხვევები 12-
17 წლების ახალგაზრდებში ფუნქცნიორების ძლიერი გაუარესების, ასაკისა და (Bos, Sandfort, de Bruyn&Hakvoort,
სქესის მიხევით 2008) და სუიციდის (ორჯერ ან სამ-
წყარო: From Results of the 2010 National Survey on Drug Use and Health: National ჯერ უფრო მაღალი) შემთხვევები,
Findings, Substance Abuse andMental Health Services Administration (SAMHSA), 2011,
Rockville, MD: Author. რაც სოციალური სტრესორების
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
გავლენითაა განპირობებული (Connelly et al., 1993;
Marshal et al., 2011).
თქვენი აზრით, რომე-
ისინი ხშირად განიცდი-
ლი ფაქტორები ხსნის
ან ძლიერ ნეგატიური
იმას, რომ თეთრკანიანი
სახის სოციალურ ზე-
მდედრობითი სქესის მო-
წოლას. სწორედ იმავე
ზარდები თვითშეფასების
მიზეზების გამოა გავ-
დაცემის განსაკუთრებით
რცელებული დეპრესი-
მაღალი რისკის ქვეშ იმ-
ისა და სუიციდის შემ-
ყოფებიან?
თხვევები ბულინგის
მსხვერპლ მოზარდებშიც (Pranjicґ&Bajraktarevicґ,
2010). ზოგადად, რა თქმა უნდა, მოზარდების დეპ-
რესიულობისა და თვითმკვლელობასთან გაცილე-
ბით უფრო მეტი ფაქტორია დაკავშირებული, ვიდ-
რე აქ აღინიშნება (იხილეთ ჩანართი სცადეთ! მო-
ზარდების დეპრესია).
ინტერაქციული მიდგომა. ყველაზე უფრო ხში-
რად დეპრესია, ისევე, როგორც სხვა ფსიქიკური აშ-
ლილობები, ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სო-
ციალური რისკ ფაქორების ინტერაქციის შედეგია.
ამ ხედვას მხარს უჭერს ის ფაქტი, რომ მოზარდებში
დეპრესიას ახლავს სხვა პრობლემებიც, შფოთვითი
აშლილობების, ანორექსიის, ბულიმიის (ეს უკანას-
კნელი განსაკუთრებით მოზარდ გოგონებშია გავ-
რცელებული, იხილეთ თავი 10), ქცევითი აშლილო-
ბებისა (განსაკუთებით გავრცელებულია ბიჭებში)
თუ ნივთიერებებზე დამოკიდებულების ჩათვლით
(Comer, 2013; Seroczynski, Jacquez&Cole, 2003).
დეპრესია ასევე დაკავშირებულია ქრონიკულ ავად-
მყოფობასთან, რაც კიდევ უფრო ნათლად აჩვენებს
კაუზალური ფაქტორების ინტერაქციულ ხასიათს:
ქრონიკული დაავადების ქონა ადამიანს დეპრესი-
ულს ხდის, დეპრესია კი ზრდის დაავადებებისადმი
მოწყვლადობას. მაშასადამე, დეპრესია არის რო-
გორც ინტერპერსონალურ ფუნქციონირებასთან
დაკავშირებული პრობლემების მიზეზი, ასევე – შე-
დეგი. დეპრესიისას ძალიან რთულია სოციალური
ურთიერთობების შენარჩუნება. მაგალითად, არას-
რულფასოვანმა სოციალურმა ფუნქციონირებამ
შეიძლება გააუარესოს მოზარდობისას მშობელ-
სა და შვილს შორის ურთიერთობა, ან ნეგატიური
გავლენა შეიძლება იქონიოს მეგობრული და რო-
მანტიკული კავშირების დამყარებაზე. გაუარესე-
ბული სოციალური ფუნქციონირება ასევე ხელს
უშლის მსჯელობისა და დაგეგმვის უნარებსაც:
მაგალითდ, დეპრესიულ მოზარდ გოგონებში სამ-
ჯერ უფრო მაღალია დაორსულების შემთხვევები,
ვიდრე – არადეპრესიულებში (Horowitz, Klerman,
Sungkuo, Jekel, 1991). რთულ და არასრულფასო-
ვან პიროვნულ ურთიერთობებსაც შეიძლება შედე-
გად მოჰყვეს დეპრესია. მოზარდობაში დეპრესიის
განვითარების უძლიერესი დამცავი ფაქტორებია
მაღალი თვითშეფასება და მშობლებსა თუ თანა-
439
ტოლებთან მიკუთვნებულობის განცდა (Costello,
Swendsen, Rose&Dierker, 2008).
საბედნიეროდ, დეპრესიის მქონე ადამიანების
ეფექტური მკურნალობა შესაძლებელია. გარკვეუ-
ლი მედიკამენტები შედეგის მომტანია შემთხვევა-
თა დაახლოებით 80%-ში (Comer, 2013). მედიკამენ-
ტოზური მკურნალობა კიდევ უფრო ეფექტურია
მაშინ, როდესაც ახლავს ფსიქოთერაპია და კონ-
სულტირება. თუ შეამჩნევთ, რომ ვინმეს დეპრესია
აქვს, აუცილებლად ურჩიეთ მკურნალობისათვის
მიმართვა. ყურადღების მიუქცევლობის შემთხვე-
ვაში, დეპრესიამ სერიოზული ზიანი შეიძლება მი-
აყენოს მოზარდის თვითკონცეფციას და სუიციდის
მცდელობაც კი განაპიროს. ●
თვითმკვლელობა მოზარდებში. ბოლო წლებ-
ში, მოზარდებში თვითმკვლელობის მომატებული
შემთხვევების გამო, გაიზარდა სუიციდის პრევენ-
ციის მცდელობები ადგილობრივ, სახელმწიფო და
ფედერალურ დონეებზე. სუიციდი მოზარდებში
სიკვდილიანობის მესამე წამყვანი მიზეზია უბე-
დური შემთხვევებისა და მკვლელობების შემდეგ;
ისიც აღსანიშნავია, რომ, ალბათ, სტატისტიკურ
მონაცემებში შემთხვევათა ნაკლები რიცხვია ასა-
ხული (American Foundation for Suicide Prevention,
2012).1950 წლის შემდეგ, 15-24 წლის ადამიანებში
სუიციდის შემთხვევები თითქმის გასამმაგდა, გან-
საკუთრებული ზრდა კი მამაკაცებში შეინიშნება.
1950 წელს, 15-19 წლების მამაკაცებში სუიციდის
მაჩვენებელი 100 000 ადამიანში 3.5-ს წარმოადგენ-
და; 2008 წელს კი ეს მაჩვენებელი 11.6-ს გაუტოლ-
და. თვითმკვლელობის მაჩვენებლები გაიზარდა
მოზარდ გოგონებშიც, თუმცა, გაცილებით უფრო
ნაკლებად: 1950 წელს მაჩვენებელი 1.8-ს წარმოად-
გენდა, 2008 წელს კი 3.1-ია (NCHS, 2011a). საბედ-
ნიეროდ, მოზარდობისა და მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდებში სუიციდის შემთხვევები ბოლო
წლებში გარკვეულწილად შემცირდა, თუმცა, ამე-
რიკელ ახლაგაზრდებში საკმაოდ გავრცელებულია
თვითმკვლელობაზე ფიქრები. უფროსკლასელებზე
ჩატარებულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ მათ ნახე-
ვარს სუიციდზე ფიქრი და მისი განხორციელების
მცდელობები აღენიშნებოდა (Goldman &Beardslee,
1999).
რა განაპირობებს ახალგაზრდა ადამიანის თვი-
თმკვლელობას? სუიციდის მცდელობების მქონე
მოზარდებისა და თვითმკვლელობის შემთხვევე-
ბის „ფსიქოლოგიური აუტოფსიების“ შედეგად გა-
მოვლინდა გარკვეული რისკ-ფაქტორები (Bridge,
Goldstein&Brent, 2006; Norton, 1994; Schusterbauer,
2009), რომლებიც წარმოდგენილია ცხრ-ში 11-5. რა
● [იხ. კოგნიციისა და ემოციის
ინტერაქცია: ჯუტა ჯურმანი
on MyDevelopmentLab.com-ზე
440 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
თქმა უნდა, ამ რისკ-ფაქტორების მქონე ბევრი მო-
ზარდი თვითმკვლელობას არ განიზრახავს, მაგრამ
ისინი მაინც იმსახურებს ყურადღების მიქცევას.
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი რისკ-ფაქტორია
ფსიქიკური აშლილობის ქონა. სუიციდის განმახო-
რციელებელთა დაახლოებით 90%-ს დიაგნოსტი-
რებული ფსიქიკური აშლილობა აღენიშნება (NAMI,
2012b). სხვა რისკ-ფაქტორები კი პიროვნულ მახა-
სიათებლებს უკავშირდება. ზოგიერთი მოზარდი,
სხვებთან შედარებით უფრო მეტად წუხს ისეთი
საკითხებით, როგორებიცაა სექსუალური ორიენ-
ტაცია თუ თანატოლების მხრიდან უარყოფა; ამან
კი შეიძლება გაზარდოს სუიციდისადმი ინდივიდუ-
ალური მიდრეკილება. მაგალითად, სუიციდი უფრო
გავრცელებულია გეი, ლესბოსელ, ბისექსუალ და
ტრანსგენდერ ახალგაზრდებში (Suicide Prevention
Resource Center, 2008).
ჩვეულებრივ, მოზარდები, რომლებიც თვით-
მკვლელობას ცდიან, ამის ერთ კონკრეტულ მი-
ზეზს არ ასახელებენ. პირიქით, სუიციდი ხან-
გრძლივად მიმდინარე პიროვნული და ოჯახური
პრობლემების კონტექსტში ხდება. თუმცა, რა თქმა
უნდა, კონკრეტულ მოვლენებს შეუძლიათ სუიცი-
დისათვის ბიძგის მიცემა. მაგალითად, თანამედრო-
ვე ბავშვები ბევრ პასუხისმგებლობასა და სტრესს
განიცდიან, რამაც შეიძლება სტიმული მისცეს
თვითმკვლელობის მცდელობას (Elkind, 1998). გარ-
კვეულ როლს ასრულებს მასმედიაც (Stack, 2001).
ხშირად შეინიშნება მოზარდებში თვითმკვლელო-
ბის შემთხვევების მატება ტელევიზიაში ან გაზე-
თებში სუიციდის შემთხვევების გაშუქებისას; რო-
გორც აღმოჩნდა, თვითმკვლელობის ინცინდენტე-
ბის ზრდასთანაა დაკავშირებული ფანტასტიკური
ჟანრის მოთხრობების კითხვაც (Garland & Zigler,
ცხრილი 11-5. მოზარდების თვითმკვლელობასთან
დაკავშირებული რისკ-ფაქტორები
 სუიციდის წინარემცდელობები (ცალკე აღებული
საუკეთესო პრედიქტორი)
 დეპრესია, უმწეობისა და უიმედობის ძლიერი
გრძნობების ჩათვლით (ალბათ, რიგით მეორე
მნიშვნელობის საუკეთესო პრედიქტორი)
 ისეთი სხვა ფსიქიატრიული პრობლემები,
როგორებიცაა ქცევითი და ანტისოციალური
პიროვნული აშლილობები
 ალკოჰოლსა და სხვა ნივთიერებებზე დამოკიდებულება
 სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენები,
როგორებიცაა: ოჯახური დაძაბულობა, დაშორება ან
განქორწინება
 ცეცხლსასროლი იარაღების ხელმისაწვდომობა
წყარო: From “Adolescent suicide: Risk factors and
consequences”, by R. D. Norton, 1994, Journal of Health
Education, 25, 358–361. Copyright © 1994.
Reprinted by permission of Copyright Clearance Center on
behalf of American Alliance for Health, Physical Education,
Recreation & Dance.
◄ ამ ბიჭის მარტო-
ობა და დეპრესი-
ულობა შეიძლება
დროებითია, თუმცა,
გახანგრძლივებული
დეპრესია სუიციდის
რისკ-ფაქტორი შე-
იძლება გახდეს.
1993). „მიბაძვითი სუიციდები“ განსაკუთრებით მო-
სალოდნელია მოზარდებში, როდესაც ისინი ფიქ-
რობენ, რომ მომავალი მათ კონტროლს მიღმაა და
ოცნებების ასრულებას ვერ შეძლებენ.
რა შეგვიძლია გავაკეთოთ მოზარდებში თვით-
მკვლელობის პრევენციისათვის? სუიციდის შემ-
თხვევების დრამატული ზრდის საპასუხოდ დაარ-
სდა კრიზისული ინტერვენციის და სატელეფონო
ცხელი ხაზის სერვისები. ამჟამად, 1000-ზე მეტი
სატელეფონო ცხელი ხაზია იმ მოზარდებისათ-
ვის ხელმისაწვდომი, რომლებიც სუიციდის ჩადე-
ნის რისკის ქვეშ არიან. ასევე დამხმარეა სკოლაში
არსებული შესაბამისი საგანმანათლებლო პროგრა-
მები (Joe & Bryant, 2007; Miller, 2011). ამ პროგრა-
მის შემუშავებისას გათვალისწინებულია ის, რომ
შესაბამისობაში მოდიოდეს ამერიკის ფსიქოლოგ-
თა ასოციაციის მიერ შექმნილი სუიციდიის პრევენ-
ციის პროგრამის იმ ძირითად ასპექტებთან, რომ-
ლებიც მოყვანილია ცხრილში 11-6 (Garland&Zigler,
1993; NAMI, 2012; National Institute of Mental Health
[NIMH], 2012b). პრობლემის სერიოზულობიდან გა-
მომდინარე, სწორედ მსგავსი სახის ყოვლისმომ-
ცველი პროგრამა თუ უზრუნველყოფს მოზარდებ-
ცხრილი 11-6. სუიციდის პრევენციის გზამკვლევი
• უზრუნველყავი პროფესიული განათლება განათლების,
ჯანდაცვისა და მენტალური ჯანმრთელობის
მუშაკებისთვის
• აკრძალე ცეცხლსასროლ იარაღთან წვდომა
სამართლებრივი ნორმების გამკაცრების გზით
• მიაწოდე სუიციდის შესახებ განათლება მედიაში
დასაქმებულ ადამიანებს და უზრუნველყავი სწორი
ინფორმაციის გავრცელება
• აღმოაჩინე და იზრუნე რისკ-ჯგუფებზე
წყარო: “Adolescent suicide prevention: Current research
and social policy implications,” by A. F. Garland and E.
Zigler, 1993, American Psychologist, 48, 169-182.
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 441

ში სუიციდის საუკეთესო პრევენციულ საშუალე- და არაპროდუქტული ქცევები და ამ ფაქტორების

ბებს. შედეგად განპირობებული დაბალი აკადემიური
მოსწრება. ეს ფართოდ განსაზღვრული რისკ-ფაქ-
ფსიქოლოგიური პრობლემების განვითარების ტორები კომპლექსურია და სხვადასხვა წყაროდან
რისკ-ფაქტორები წარმოიშობა; ასევე, ისინი გარკვეულ მახასიათებ-
ამ ტექსტის ფარგლებს სცილდება ფსიქოლო- ლებთან ასოცირდება ხოლმე. ზოგიერთი ინდივიდ-
გიური დარღვევებისა და მკურნალობის საკითხის ში მიმდინარე პროცესებს წარმოადგენს, ზოგიერ-
მიმოხილვა, თუმცა მაინც წარმოგიდგენთ მცირე თი ნაკლებად პოზიტიური ოჯახური სიტუაციების
სახის შემაჯამებელ კომენტარებს. ყველა მოზარ- რეპრეზენტატულია, სხვები კი მოზარდის უფრო
დის შემთხვევაში ხდება გარკვეული ცვლილებების ფართო სოციოკულტურულ გარემოს წარმოად-
მიმდინარეობა. მაშასადამე, მოზარდობისა და მოზ- გენს. გასათვალისწინებელია ბიოლოგიური ძალე-
რდილობაში შესვლის პერიოდებში აუცილებელია ბის მოქმედებაც; ზოგიერთი ინდივიდი იმ გარკვე-
ცვლილებებთან შეგუება და სტრესის დაძლევა. ული პრობლემებისადმი გენეტიკური მოწყვლა-
მოზარდების უმრავლესობა ამას მცირე რაოდენო- დობით ხასიათდება, რომლებიც მოზარდობასა და
ბის სერიოზული, ან ხანგრძლივი ნეგატიური შედე- მოზრდილობაში შესვლის პერიოდში იჩენს ხოლმე
გების განვითარებით ართმევს თავს. თუმცა ზოგი- თავს. სურათში 11-10 წარმოდგენილია მაღალი
ერთისათვის მოზარდობას ნაკლებად პოზიტიური რისკის შემცველ ქცევებთან ასოცირებული უფრო
სახის ეფექტები მოჰყვება. მეტი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი.
რომელი ფაქტორები განაპირობებს იმას, თუ
როგორ გაუმკლავდება მოზარდობასთან დაკავ-
დამცავი ფაქტორები და დაძლევის
შირებულ გამოწვევებს მოზარდი? ალბათ, რისკ-
სტრატეგიები
ფაქტორების კონცელტუალიზაციის საუკეთესო შედარებით ადვილი და დაძაბულობებისაგან
გზა მათი ოთხ კატეგორიად დაყოფაა: მოზარდის თავისუფალი ცხოვრების შემთხვევაში, მოზარდე-
სექსუალური აქტივობა, ალკოჰოლსა და სხვა ნივ- ბისათვის ნაკლებპრობლემატური ხდება სხვადას-
თიერებებზე დამოკიდებულება, ანტისოციალური ხვა რისკ-ფაქტორის არსებობა, რასაც შედეგად
წარმატებული ადაპტირება მოჰყვება
ხოლმე. მოზარდების უმეტესობა, ყვე-
ინდივიდუალური მახასიათებლები ლაზე რთულ პირობებში აღზრდილებიც
• მამრობითი სქესი კი, დაძლევის ადაპტურ მექანიზმებს
• ეთნიკური უმცირესობა
ივითარებენ; თუმცა, ზოგიერთის შემ-
• სკოლაში დაბალი აკადემიური მოსწრება
• საგანმანათლებლო მისწრაფებების თხვე ვაში ეს ასე არაა. რატომაა, რომ
სიმცირე თანაბრად რთული და გამოწვევებით აღ-
• აქტივობებით ნაკლები დაკავება
• მომავლის ნეგატიური ხედვა
სავსე ცხოვრებაში ზოგიერთი მოზარდი
• რელიგიური ტრადიციების ნაკლებობა უკეთესად ახერხებს ადაპტაციას, სხვები
• დაბალი თვითშეფასება
კი – ვერა?
ჩვეულებრივ, შეგუების პრობლემე-
ბი დაკავშირებულია ერთმანეთთან ინ-
ტერაქციაში მყოფი სხვადასხვა ნეგა-
ოჯახის მახასიათებლები
• მშობელსა და მოზარდს შორის
სოციოკულტურული მახასიათებლები ტი ური ფაქტორებით, რომელთა აკუმუ-
ურთიერთობის სიმცირე • თანატოლებთან ნეგატიური ლირებელი ეფექტი ინდივიდის ზოგად
• მშობლების მხრიდან ურთიერთობები
• დიდი სკოლა სიტუაციაზე უარყოფითად აისახება
მონიტორინგის სიმცირე
• მშობლების ნივთიერებებზე • ნეგატიური სასკოლო კლიმატი (Perkins&Borden, 2003). მხოლოდ ერთი
• ნეგატიური კლიმატი
დამოკიდებულება (მაგ.,
სამეზობლოში
მოვლენა იშვიათად განაპირობებს ახალ-
ალკოჰოლზე ან ნარკოტიკებზე)
• ოჯახური მხარდაჭერის სიმცირე • დაბალი სოციოეკონომიკური გაზ რდა ადამიანის ცვლილებებთან წარ-
• ოჯახის არასრულფასოვანი სტატუსი მატებით შეგუებისათვის ხელის შეშლას.
• ზრდასრულებთან
სტრუქტურა
არასრულფასოვანი ზოგიერთი ადამიანი მეტად სიცოცხ-
ურთიერთობები ლისუნარიანი და გამძლეცაა ნეგატიუ-
რი ზეწოლისა და რისკების მიმართ (იხ.
სურათი 11-10. მაღალი რისკის შემცველ ქცევასთან დაკავშირებული სურათი 11-11). მოზარდობასთან ასო-
მახასიათებლები
მოზარდობაში გავრცელებული მაღალი რისკის შემცველი ქცევები ბევრ ცირებულ რისკებს უფრო კარგად შეებ-
სხვადასხვა ფაქტორთანაა დაკავშირებული. რძოლებიან კარგი ინტელექტუალური
წყარო: Adapted from “Positive behaviors, problem behaviors, and resiliency ფუნქციონირების, მოსაწონი პიროვნუ-
in adolescence,” by D. F. Perkins andL. M. Borden, 2003, in R. Lerner, M.
A. Easterbrooks, and J. Mistry (Eds.), Handbook of psychology: Vol. 6.
ლი შტრიხების, მხარდამჭერი ოჯახის,
Developmentalpsychology, New York: Wiley კარგი სკოლისა და სხვა დაწესებულე-
442 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

სცადე!
მოზარდების დეპრესია დეპრესიის მქონე ადამიანებს საკუთარი თავის შესახებ
ძლიერ ნეგატიური შეხედულებები გააჩნიათ და მოვლე-

ტ ერმინი დეპრესია სხვადასხვანაირად გამოიყენება.

მოზარდები ამბობენ, რომ დეპრესიულად არიან, მა-
გალითად, მაშინ, როდესაც მნიშვნელოვან გამოცდას
ცუდად ჩააბარებენ. სხვა მოზარდები დეპრესიულობის
მიზეზად კამათს ან რომანტიკულ პარტნიორთან და-
შორებას ასახელებენ. მოცემულ კონტექსტებში, ტერ-
მინი დეპრესია გულისხმობს ექსტერნალური მოვლე-
ნის შედეგად წარმოშობილ ნეგატიურ ემოციონალურ
მდგომარეობას. თუმცა, დეპრესია ასევე წარმოადგენს
ფსიქოლოგიურ აშლილობას, რომელიც საკმაოდ სერიო-
ზული შეიძლება იყოს. რა სიმპტომები ახლავს ამ ფსი-
ქოლოგიურ დარღვევას და როგორ უნდა მიხვდეს ადა-
მიანი, დაქვეითებული გუნება-განწყობილება უბრალოდ
დროებითი და ემოციების ნორმალური ცვალებადობის
გამოვლინებაა თუ იმ მდგომარეობის მიმანიშნებელია,
რომლის განსაკურნებლად მიმართვაც აუცილებელია?
ზოგადად, დეპრესიის სახელით ცნობილი ფსიქო-
ლოგიური აშლილობა შეიძლება მოიცავდეს სიმპტო-
მებს, რომლებიც არა მხოლოდ ჩვენს გრძნობებზე (ამ
მდგომარეობის ემოციონალურ ასპექტებზე), არამედ
მოტივაციაზე, ქცევაზე, კოგნიციასა და ფიზიკურ ფუნ-
ქციონირებაზეც ახდენს გავლენას (Comer, 2009). კლი-
ნიკური დეპრესიისას, ადამიანი სევდიანია, ხშირად კარ-
გავს იუმორის გრძნობას და სიამოვნების მიღებას იმ აქ-
ტივობებისაგანაც კი, რომლებიც ადრე უყვარდა. დეპ-
რესიისას, ადამიანები ხშირად აძალებენ საკუთარ თავს
ყოველდღიური აქტივობების შესრულებას. დეპრესიუ-
ლი მოზარდებისათვის საკმაოდ რთულად შესასრულე-
ბელი ამოცანები ხდება საწოლიდან ადგომა, ჩაცმა და
სკოლაში წასვლა. ისინი, უწინდელთან შედარებით, ნაკ-
ლებ აქტიურები არიან; ხშირად რჩებიან საწოლში დიდი
ხნის განმავლობაში და მარტივი ამოცანების შესასრუ-
ლებლად საჭირო ენერგიის უქონლობასაც კი უჩივიან.
ნების უკეთესობისაკენ შეცვლის არ სწამთ. ზოგჯერ
ისინი აზროვნებისა და კონცენტრირების უუნარობასაც
აღნიშნავენ. და ბოლოს, დეპრესიის მქონე ადამიანებს
ხშირად აღენიშნებათ ისეთი ფიზიკური სიმპტომები,
როგორებიცაა გაუკონტროლებელი და ხშირი ტირილი,
თავის ტკივილები, თავბრუსხვევა, ტკივილი და კუჭნაწ-
ლავის პრობლემები. განსაკუთრებით გავრცელებულია
ძილთან (მოჭარბებული ძილიანობა ან ინსომნია) და მა-
დასთან (როგორც წონის მომატება, ისე კლება) დაკავ-
შირებული პრობლემები.
როგორ მიხვდებით, რომ მოზარდს დეპრესია აქვს,
როდესაც მას ის სიმპტომები აღენიშნება, რომლებ-
საც ადამიანების უმეტესობა დროდადრო განიცდის
ხოლმე? იმის გაგასებად, თუ როგორი რთულია გუნე-
ბაგანწყობის ნორმალური ამაღლებისა და დაქვეითების
მდგომარეობასა და კლინიკურ დეპრესიას შორის საზღ-
ვრის გავლება, სცადეთ შემდეგი: დეპრესიასთან დაკავ-
შირებული ქვემოთ მოცემული სიმპტომების მიხედვით
შეაფასეთ თქვენი თავი. აღნიშნეთ, თითოეული სიმპტო-
მი როდის აღგენიშნებოდათ – ბოლო 2 კვირაში, გასულ
წელს თუ არასოდეს.
თქვენი დაკვირვევების რეფლექსია
უმრავლესობის მსგავსად, ალბათ, დროდადრო გა-
ნიცდით ხოლმე ცხრილში მოცემული სიმპტომების უმე-
ტესობას მაინც, თუ ყველას არა. თუმცა, ადამიანების
უმეტესობას კლინიკური დეპრესია არ აღენიშნება. რო-
გორ მიხვდეს ადამიანი, თუ რამდენად სერიოზულია ეს
სიმპტომები? ფსიქიკური აშლილობების დიაგნოსტიკისა
და სტატისტიკის სახელმძღვანელოს (ამერიკის ფსიქო-
ლოგთა ასოციაცია, 200) მიხედვით, რიმელიც ამერიკაში
ფსიქიკური აშლილობების სადიაგნოსტიკოდ ფართოდ

სიმპტომი სიმპტომები სიმპტომები არასოდეს

აღმენიშნებოდა აღმენიშნებოდა აღმენიშნებოდა
ბოლო 2 კვირის ბოლო წლის ეს სიმპტომები
განმავლობაში განმავლობაში
დღის უმეტეს ნაწილში დეპრესიული გუნება-განწყობილება; მოზარდებს
უფრო მეტად შეიძლება აღენიშნებოდეთ გაღიზიანებადობა, ვიდრე დეპ-
რესიული განწყობა
ყველა ან თითქმის ყველა აქტივობის მიმართ ინტერესის შესამჩნევი და-
კარგვა

დიეტის ან მადის შესამჩნევი დაქვეითება-მომატების გარეშე წონის შე-

სამჩნევი კლება ან მატება (სხეულის წონის 5%-ზე მეტით მატება)
ძილის პრობლემები; ჩვეულებრივთან შედარებით, შესამჩნევად მეტი ან
ნაკლები ძილიანობა
აქტივობის მატება ან კლება, რაც სხვების მიერ შემჩნევადია
გადაქანცულობა ან ენერგიის კლება

უღირსობის ან გადაჭარბებული, შეუსაბამო დანაშაულის განცდები

ფიქრისა და კონცენტრაციის უნარების გაუარესება; გაუბედაობა

სიკვდილზე ხშირი ფიქრები

მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 443

გამოიყენება, დეპრესიის შესახებ დიაგნოზის დასმა მა-
შინ შეიძლება, როდესაც ცხრილში მოცემული სიმპტო-
მებიდან სულ მცირე ხუთი მაინცაა წარმოდგენილი ორი
კვირის განმავლობაში. დეპრესიის დიაგნოზის დასასმე-
ლად ასევე მნიშვნელოვანია, თუ რამდენად შეიცვალა
ადამიანის ფუნქციონირების თავისებურება სიმპტომე-
ბის შედეგად; ადგილი ხომ არ აქვს სოციალურ, სასკო-
ლო, სამუშაო ან სხვა მნიშვნელოვან სფეროებში ინდი-
ვიდის ფუნქციონირების მნიშვნელოვან გაუარესებას ან
დისტრესს; ასევე, მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინე-
ბა, რომ სიმპტომები არ იყოს დაკავშირებული ისეთ ფაქ-
ტორებთან, როგორებიცაა ნივთიერებებზე დამოკიდე-
ბულება, სამედიცინო მდგომარეობა ან საყვარელი ადა-
მიანის გარდაცვალების შედეგად გამოწვეული გლოვა.
კლინიკური დეპრესიის სიმპტომები საკმაოდ ძლიერი და
უკიდურესი სახით უნდა იყოს გამოვლენილი; სრულიად
განსხვავებულ ვითარებებს წარმოადგენს დაბალი ნიშ-
ნის მიღების ან სკოლიდან გარიცხვის გამო წუხილი.
ადამიანთა უმეტესობის ფუნქციონირებას მნიშვნე-
ლოვნად არ უშლის ხელს დეპრესიის ზოგიერთი სიმპტო-
მების დროდადრო ქონა. აღსანიშნავია, რომ კლინიკური
დეპრესია არაა ისეთი იშვიათი შემთხვევა, როგორც ეს
ბევრს ჰგონია. კოლეჯის სტუდენტების 15-20% აღნიშ-
ნავს, რომ მოზარდობის წლებში დეპრესიული ეპიზო-
დი ჰქონია. ნორმალურ მდგომარეობასა და კლინიკურ
დეპრესიას შორის განსხვავების განსაზღვრა რთულია
და დიაგნოზის დასმა მხოლოდ გამოცდილ კლინიცის-
ტებს, ექიმებს, ფსიქოლოგებსა და სპეციალური გადამ-
ზადების მქონე სოციალურ მუშაკებსა და ექთნებს შე-
უძლიათ. საბედნიეროდ, დეპრესიის მქონე ადამიანების
უმეტესობის ეფექტური მკურნალობა შესაძლებელია;
ამიტომ, მასთან საბრძოლველად, პირველ რიგში, საჭი-
როა შესაბამისი პროფესიონალისათვის მიმართვა, დი-
აგნოზის დასმა და მკურნალობის დანიშვნა.
მოცემული სავარჯიშოს წარმოდგენის მიზეზი არ
ყოფილა სტუდენტებში თავიანთი ფსიქიკური ჯანმრთე-
ლობის გამო უადგილო შფოთვის წარმოშობა. თუმცა,
დეპრესია საკმაოდ საშიშია როგორც მოზარდების, ასე-
ვე ზრდასრული ადამიანებისათვის. თუ სავარჯიშოში
თქვენ მიერ გაცემულმა პასუხებმა დაგაფიქრათ და შე-
გაწუხათ, კონსულტირებისათვის თქვენთვის ნდობით
აღჭურვილ პირს მიმართეთ.
გასათვალისწინებელი საკითხები
გქონიათ დეპრესიასთან დაკავშირებით რაიმე სახის
გამოცდილება? თქვენს მეგობრებს ან ოჯახის წევრებს
ხომ არ ჰქონიათ ზემოთ აღნიშნული მსგავსი სიმპტო-
მები? რა ფაქტორები უძღვის წინ დეპრესიის განვითა-
რებას? სასოწარკვეთის განცდების ჩამოყალიბებაში
რა როლს ასრულებს ცხოვრებისეული მოვლენები? რა
სახის განსაკუთრებულ რისკებს აწყდებიან მოზარდები
ნეგატიურ განცდებთან გამკლავების პროცესში? დეპ-
რესიასთან დაკავშირებულ განცდებზე რა გავლენას
ახდენს მოზარდობის განვითარების ისეთი ამოცანები,
როგორებიცაა იდენტობის ფორმირება, თანატოლებ-
თან ურთიერთობები და მომავლის დაგეგმვა?

ბების გარემოცვაში მცხოვრები

მოზარდები (Fergus&Zimmerman,
2005; Perkins&Borden, 2003).
მსგავსი რესურსების ნაკლებობის
შემთხვევაში, მოზარდებისათვის
ნეგატიური შედეგების დადგომის
რისკი მატულობს.
რომელი ფაქტორები უწყობს
ხელს მოზარდობის მინიმალური
ტრავმის გარეშე გადალახვას? პირ-
ველ რიგში, ჩვენ შეგვიძლია ოჯა-
ხების მხარდაჭერა და გაძლიერე-
ბა. მშობლებსა და თანატოლებთან
კარგი ურთიერთობები სტრესისად-
ინდივიდუალური მახასიათებლები
• კარგი ინტელექტუალური
ფუნქციონირება
• მომხიბვლელი, სოციალური,
კონტაქტური მახასიათებლები
• თვითშეფასების მაღალი დონე
• ნიჭები
• პატიოსნება (რელიგიური
რწმენები)
ოჯახის მახასიათებლები

მი ბუფერული ეფექტების როლს • მშობლებთან ახლო ურთიერთობა სოციოკულტურული მახასიათებლები

ასრულებს. ამ დამცავი, მხარდა-
მჭერი ურთიერთობების მნიშვნე-
ლობა სრულებით არაა გაზვიადე-
ბული. მეორე, შეგვიძლია მოზარ-
დები გავამხნევოთ, რომ იპოვონ
მათთვის სასიამოვნო აქტივობები.
რეალისტური თვითდაჯერებულო-
ბის ჩამოყალიბებაში ეხმარებათ
მოზარდებს ისეთ კონკრეტულ სფე-
როებში ექსპერტულობა, როგორე-
ბიცაა სპორტი, მუსიკა, ხელობა ან
რომელიმე აკადემიური საგანი. მე-
• ავტორიტეტული აღზრდის სტილი • ოჯახის გარეთ, პროსოციალურ
• სოციოეკონომიკური უპირატესობა ზრდასრულებთან ურთიერთობა
• ნაკლები ოჯახური სტრესი • პროსოციალურ ორგანიზაციებთან
• ფართო, მხარდამჭერ ოჯახურ კავშირები
ქსელთან კავშირები • ეფექტურ სკოლებში სიარული
• ოჯახის პროსოციალური
ღირებულებები
• დადებითი როლური მოდელები
სურათი 11-11. სიცოცხლისუნარიანი/მედეგი ბავშვებისა და მოზარდების მახასიათებლები.
მოზარდობაში პოზიტიურ ფუნქციონირებას ბევრი ფაქტორი უკავშირდება
წყარო: Adapted from “Positive behaviors, problem behaviors, and resiliency in adoles-
cence,” by D. F. Perkins and L. M.Borden, 2003, in R. Lerner, M. A. Easterbrooks, and J.
Mistry (Eds.), Handbook of psychology: Vol. 6. Developmental psychology,New York: Wiley.
444 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
შეამოწმე შენი ცოდნა 11-5
1. დროის ნებისმიერ მოცემულ მომენტში დეპრესი-
ით იტანჯება მოზარდების ____________ .
ა. 1%;
ბ. 3%;
გ. 8%;
დ. 15-20%.
2. დეპრესიის მქონე მოზარდების დაახლოებით რამ-
დენი პროცენტის წარმატებით განკურნებაა შე-
საძლებელი?
ა. 20%;
ბ. 40%;
გ. 60%;
დ. 80%.
3. უმეტესად, მოზარდების მიერ თვითმკვლელობის
მცდელობები სწრაფად აღმოცენებული პრობლე-
მების შედეგია თუ ხანგრძლივად არსებულის?
4. მოზარდებს, რომლებსაც უკეთესად შეუძლიათ
თავიანთ ცხოვრებაში არსებულ ნეგატიურ რისკ-
ფაქტორებთან გამკლავება, ეწოდებათ:
ა. სიცოცხლისუნარიანი/გამძლე/ამტანი;
ბ. პროდუქტული;
გ. ძლიერი ეგოს მქონე;
დ. დიდი რისკი – დიდი ჯილდო.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
სამე, შეგვიძლია მოზარდებს სხვების კეთილდღე-
ობისათვის ზრუნვა შევთავაზოთ. პრიორიტეტების
დაწყობასა და კრიზისებისადმი მეტი ამტანობის
განვითარებაში უწყობს ხელს მოზარდს სხვებზე
პასუხისმგებლობის გარკვეული როლის აღება, მა-
გალითად, უმცროს და-ძმაზე ან გუნდის წევრებზე
ზრუნვა.
მსგავსი სტრატეგიები მოზარდებსა და მოზ-
რდილობაში შესვლის პერიოდში მყოფებს ეხმარე-
ბათ სტრესთან, იმედგაცრუებასთან და სირთუ-
ლეებთან გამკლავებაში, რომლებიც, დროის გარ-
კვეულ მომენტში ყველა ჩვენგანის ცხოვრებისათ-
ვისაა დამახასიათებელი. მოზარდებს დაძაბულო-
ბის მოხსნას უადვილებს ასევე ისეთი პოზიტიური
დაძლევის ტექნიკების გამოყენება, როგორებიცაა
ყურადღებით დაგეგმვა და ორგანიზება, პრიო-
რიტეტების დასახვა, ახლო მეგობრის ან ნდობით
აღჭურვილი პირის პოვნა. ზრდასრულობის ამოცა-
ნებისათვის თავის გართმევაში ეხმარებათ მოზარ-
დებს ასევე ეფექტური დაძლევის უნარების განვი-
თარება; ამ თემას წიგნის შემდეგ ორ თავში განვი-
ხილავთ.
თავის შეჯამება
მოზარდობის განვითარების ამოცანები
რომელი სიოციოკულტურული ფაქტორები განა-
პირობებს ბავშვობიდან მოზარდობაში გადასვლას და
როგორ განიცდიან ცხოვრების ამ პერიოდს განვითა-
რებულ ქვეყნებში მცხოვრები ახალგაზრდები?
■ მოზარდობა ბავშვობასა და ზრდასრულობას შო-
რის არსებული ხიდია. ბავშვობის გამოცდილებები
მოზარდის განვითარებისათვის საფეხურს ქმნის.
ინდუსტრიულ ქვეყნებში, მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდში მყოფნი, დამოუკიდებელი ცხოვ-
რების დაწყებამდე, ფიზიკურად და ინტელექტუ-
ალურად უკვე მომწიფებულები არიან ხოლმე, რა-
მაც კონფლიქტი შეიძლება წარმოშვას.
■ დასავლური კულტურა მოზარდობას სტრესულ,
ემოციურ პერიოდად ხატავს; თუმცა, მოზარდე-
ბის უმატესობა საკმაოდ კარგად ფუნქციონირებს
და ეს შედეგი ბევრ სხვა კულტურაზეც ვრცელდე-
ბა. მიუხედავად იმისა, რომ მოზარდობაში მაღა-
ლია კონფლიქტი, სტრესი და რისკის შემცველი
ქცევები, მოზარდების უმეტესობა ამ პერიოდს
ტრავმულად არ განიცდის.
რომელი ფაქტორები განაპირობებს ავტონომი-
ურობის განცდის ჩამოყალიბებას მაშინ, როდესაც
ახალგაზრდა მოზარდობისა და მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდში გადადის?
■ მოზარდები განვითარების ორ ამოცანას უნდა გა-
უმკლავდნენ: მშობლებისაგან ავტონომიურობისა
და დამოუკიდებლობის მიღწევასა და იდენტობის
ფორმირებას.
■ მოზარდებმა უნდა ისწავლონ საკუთარი შეფასებე-
ბის გაკეთება და ქცევების კონტროლი – ამ პრო-
ცესს თვითრეგულაცია ეწოდება. როდესაც მო-
ზარდები და მშობლები ურთიერთთანამშრომლო-
ბენ და ერთმანეთს აზრებსა და განცდებს უზია-
რებენ, ამას ურთიერთდამოკიდებულება ეწოდება.
რა არის იდენტობის კრიზისი და როგორ უკავშირ-
დება ის მყარი იდენტობის ჩამოყალიბებას?
■ იდენტობის ფორმირებისას მოზარდებს უვითარ-
დებათ განცდა იმის შესახებ, თუ ვინ არიან და რო-
გორ ერგებიან საზოგადოებაში არსებულ როლებ-
სა და ღირებულებებს. სოციალურად რეფერენ-
ტული ჯგუფები ისინია, რომლებთანაც მოზარდე-
ბი საკუთარი თავის იდენტიფიცირებას ახდენენ,
რაც თვითგანსაზღვრაში ეხმარებათ.
■ ერიკსონმა მოზარდობის განვითარების პერიოდის
კრიტიკულ ამოცანას უწოდა იდენტობა როლური
აღრევის წინააღმდეგ, რომლის დროსაც მოზარ-
დმა სხვადასხვა ალტერნატივას ისე უნდა მიანი-
ჭოს პრიორიტეტები, რომ პასუხი გასცეს კითხვას
„ვინ ვარ მე?“ ერიკსონს სწამდა, რომ იდენტობის
ჩამოყალიბება აუცილებლად გულისხმობს იდენ-
ტობის კრიზისს, რომლის დროსაც ადამიანი სხვა-
დასხვა ალტერნატივას შორის არჩევანს აკეთებს
და ცხოვრების გზას ისახავს.
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11
რომელი ფაქტორები ახდენს ყველაზე მეტ გავ-
ლენას იმაზე, თუ როგორ ჩამოყალიბდება ადამიანის
იდენტობა მოზარდობასა და მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდებში?
■ მარსიას მიხედვით იდენტობის ფორმირება გუ-
ლისხმობს როგორც იდენტობის კრიზისს, ასევე
სხვადასხვა არჩევანს შორის გადაწყვეტილების
მიღების პროცესს.
■ იდენტობის კრიზისი ოთხი სახის იდენტობის სტა-
ტუსის მიხედვით შეიძლება განისაზღვროს: წინას-
წარი იდენტობა (გადაწყვეტილების მიღება იდენ-
ტობის კრიზისის განცდის ან გადაწყვეტილების
მიღებაზე ფიქრის გარეშე), დიფუზური იდენტობა
(რაც იდენტობის კრიზისს აქვს ადგილი და არც
პროფესიის ან მორალური ღირებულებების არჩე-
ვას), მორატორიუმი (გადაწყვეტილების მიღების
პროცესში მყოფ ადამიანებს ახასიათებთ) და მიღ-
წეული იდენტობა (იდენტობის კრიზისის გადა-
ლახვასთან ერთად გადაწყვეტილების მიღებაც).
■ მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა კულტურის
წარმომადგენელი მოზარდები იდენტობას უმე-
ტესად მსგავსად განიცდინ, იდენტობის კრიზისის
გადალახვაში მაინც ინდივიდუალური განსხვავე-
ბები შეინიშნება; შეიძლება იდენტობის სხვადას-
ხვა ასპექტთან მიმართებით სხვადასხვა სტატუსს
ჰქონდეს ადგილი (მაგ., კარიერის არჩევანსა და
რელიგიურ რწემენებთან მიმართებით). მამაკა-
ცები უფრო მეტად ინტრაპერსონალურ (სელფზე
ორიენტირებულ) იდენტობას იყალიბებენ, ქალე-
ბი კი ინტერპერსონალურ იდენტობას, რომელიც
სხვებთან ურთიერთობას უსვამს ხაზს.
■ იდენტობის ჩამოყალიბების შესახებ ერიკსონისე-
ული ხედვა გავლენას ახდენს დასავლურ ღირებუ-
ლებებზე. ზოგადად, კოლექტივისტური საზოგა-
დოებები ნაკლებ აქცენტს აკეთებენ ავტონომიუ-
რობაზე და ურთიერთდამოკიდებულებას ანიჭე-
ბენ მეტ უპირატესობას.
■ იდენტობის ფორმირება განსაკუთრებით მაშინაა
რთული, როდესაც ადამიანები ძირითადი კულტუ-
რისაგან განსხვავებულ ჯგუფებს მიეკუთვნებიან.
ის ასევე რთულია გეი და ლესბოსელი მოზარდები-
სათვის, როდესაც მათი მშობლებისა და თანატო-
ლებისათვის მათი ორიენტაცია მიუღებელია.
■ იქიდან გამომდინარე, რომ იდენტობის ფორმირე-
ბისას სოციოკულტურულ ფაქტორებთან ადაპტა-
ციაც ხდება, სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდში
აღზრდილი ადამიანები განსხვავებულ კოჰორ-
ტებს მიეკუთვნებიან. თანამედროვე მოზარდებს
„ათასწლოვან“ თაობას მიაკუთვნებენ ხოლმე, რო-
მელსაც ასევე „თაობა მე“-ს უწოდებენ. ზოგიერთი
კვლევის მიხედვით, „თაობა მე“-ს წევრები, წინა
თაობებთან შედარებით, უფრო მეტად თვითცენ-
ტრირებული არიან და ფინანსური წარმატების
მიღწევისაკენ მიისწრაფვიან; სხვა მკვლევრების
მოსაზრებით კი, ეს თაობა მეტი მრავალფეროვ-
ნებით და ფინანსური საჭიროებებით გამოირჩევა;
ასევე, ისინი უფრო მეტ დროს ატარებენ მოზრდი-
ლობაში შესვლის პერიოდში.
445
ოჯახის დინამიკა
რა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი როლები, რომ-
ლებსაც მშობლები მოზარდობის პერიოდში ასრულე-
ბენ?
■ ეფექტურმა მშობლებმა თავიანთი მოზარდი შვი-
ლების მიმართ მხარდაჭერა უნდა გამოხატონ,
თუმცა, დამოუკიდებლობაც უნდა მიანიჭონ მათ.
მოზარდობის პერიოდში ოჯახური კონფლიქტე-
ბი გავრცელებულია. კომუნიკაციის შენარჩუნება
კი სერიოზული კონფლიქტის თავიდან არიდებას
უწყობს ხელს.
■ მშობლებმა ერთობლივად უნდა იმოქმედონ მათ-
სა და მოზარდ შვილებს შორის მიზანშეწონილი
საზღვრების დაწესებისათვის.
■ ავტორიტარული მშობლების მოზარდი შვილები
შეიძლება გახდნენ დამოკიდებულები და მშფოთ-
ვარენი, ან გულღვარძლიანი და გამომწვევები.
ლიბერალური მშობლების შვილებს შეიძლება გა-
უჭირდეთ საზღვრების დაწესება და სათანადო
ქცევების განსაზღვრა. ჩვეულებრივ, საუკეთე-
სოა ავტორიტეტული აღზრდის სტილი, რომელიც
სითბოს, კონტროლსა და კარგ კომუნიკაციას მო-
იცავს.
■ ჩვეულებრივ, დედებმა, მამებთან შედარებით, მე-
ტი იციან თავიანთი მოზარდი შვილების აქტივო-
ბებთან დაკავშირებით და მშობელსა და შვილს
შორის ურთიერთობებსა და კონფლიქტებთან და-
კავშირებული საკითხებიც მათ უფრო მეტად ეხე-
ბათ ხოლმე. ოჯახური დინამიკა კომპლექსურია;
ხშირად მშობლებს, პირველ შვილებთან დაკავ-
შირებით უფრო მეტის გადატანა უწევთ ხოლმე,
ვიდრე უმცროს შვილებთან.
■ მშობლების მხრიდან მონიტორინგი დაფუძნებუ-
ლია ღია კომუნიკაციასა და მოზარდის სურვილ-
ზე, თავისი ცხოვრების დეტალები მშობლებს გა-
ანდოს.
თანატოლებთან ურთიერთობები მოზარდობის გან-
მავლობაში
რატომ ანიჭებენ მოზარდები ასეთ დიდ მნიშვნე-
ლობას იმას, თუ როგორ ექცევიან მათ თანატოლები
და რა ზეგავლენას ახდენს მათ შორის ურთიერთობებ-
ზე ელექტრონული მედია?
■ მოზარდობისას ძლიერ იზრდება თანატოლების
მნიშვნელობა. სოციალური შედარებების პროცე-
სის საშუალებით, მოზარდები თავიანთ თანატო-
ლებს ედარებიან, რაც მათ საკუთარი თავის გან-
საზღვრაში ეხმარებათ.
■ მოზარდები რჩევებისათვის მიმართავენ ხოლმე
როგორც მშობლებს, ასევე თანატოლებს; თუმცა,
თანატოლებს უფრო მეტად სტილსა და სხვა სო-
ციალურ საკითხებთან დაკავშირებით ესაუბრე-
ბიან, მშობლებს კი უფრო სერიოზული მიზნების
შესახებ მიმართავენ კონსულტაციისათვის. მო-
ზარდები ასევე იწყებენ ერთმანეთთან ინტიმური
ურთიერთობების დამყარებასაც.
■ ელექტრონული მედიის გაჩენამ მნიშვნელოვნად
შეცვალა ადამიანების, მათ შორის მოზარდების,
446 თავი 11 მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ერთმანეთთან კომუნიკაციის თავისებურება. მი-
უხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი კვლევის მიხედ-
ვით, ძალადობის შემცველი გადაცემები ხელს
უწყობს მოზარდების აგრესიულობას, მაინც მცი-
რე ემპირიული მონაცემები არსებობს ამ ხედვის
მხარდასაჭერად. სექსუალური შინაარსის ამსახ-
ველი მასალის ნახვის შემთხვევაში, მოზარდები
უფრო ადრეული ასაკიდან იწყებენ სექსუალურ
ცხოვრებას; თუმცა, ეს შედეგი უფრო კორელაცი-
ურია და ბევრ სხვა ფაქტორსაც მოიცავს. ადრეუ-
ლი კვლევების მიხედვით, ელექტრონული მედიის
მეგობრობაზე გავლენის ეფექტი მინიმალურია.
რა როლს ასრულებენ მეგობრები მოზარდობისა
და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდებში და როგორ
იცვლება მეგობრობა მოზარდების მომწიფებასთან
ერთად?
■ თანატოლების ჯგუგები შედგება დიდი მოცულო-
ბის დაჯგუფებისა (crowd) და შედარებით მცირე
კლიკებისგან (clique). დაჯგუფება (crowd) შედგე-
ბა დაახლოებით 15=30 წევრისაგან, კლიკა (clique)
კი სულ მცირე 3 და მაქსიმუმ 9 ადამიანისაგან.
კლიკა (clique) უფრო მეტი შეჭიდულობითაც ხა-
სიათდება, ვიდრე დაჯგუფება (crowd). მოზარდე-
ბის დაახლოებით 20% მარტოსულია და არც ერთი
სოციალური ჯგუფის წევრი არაა. როცა მარტო
ყოფნა არანებაყოფლობითია, შეიძლება სირთუ-
ლეები გაჩნდეს იდენტობის ფორმირებასა თუ ინ-
ტიმურ ურთიერთობებში.
■ პირველ ეტაპზე პაემანზე სიარული მოზარდებს
ეხმარება, რომ მიიღონ გამოცდილება ღრმა ემო-
ციური განცდებისა და ჩართულობის გარეშე. მოგ-
ვიანებით, მოზარდებს შეიძლება ჩამოუყალიბდეთ
ემოციური სიახლოვე და სერიოზული რომანტი-
კული ურთიერთობებიც კი. ჩვეულებრივ, გოგო-
ნები უფრო ადრეულ ასაკში იწყებენ პაემანზე სი-
არულს.
■ ჩვეულებრივ, მოზარდები ისეთ პარტნიორებს
ირჩევენ, რომლებიც მათი მსგავსი არიან სოცია-
ლური კლასის, ღირებულებებისა და აკადემიური
ამბიციების მიხედვით. გოგონები და ბიჭები წუხან
იმის შესახებ, თუ რა გავლენას ახდენს მათ მიერ
შერჩეული პარტნიორი მათს სტატუსზე; თუმცა,
მოზარდობისას, ბიჭები უფრო მეტად დაინტერე-
სებულნი არიან სექსუალური ინტიმურობის დამ-
ყარებით, გოგონები კი – ემოციური სიახლოვით.
■ მოზარდობის პერიოდი რთულია და კონფლიქ-
ტები კიდევ უფრო მატულობს მაშინ, როდესაც
თანატოლების ღირებულებები მშობლებისაგან
მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ეს ხშირად ხდე-
ბა იმიგრანტი ოჯახების შემთხვევაში, როდესაც
მშობლები ტრადიციული კულტურული ღირებუ-
ლებების მატარებლები არიან. მშობლებთან დაძა-
ბული ურთიერთობები აქვთ ხოლმე ლესბოსელ და
გეი მოზარდებს, როდესაც დედ-მამას ერთსქესია-
ნი რომანტიკული ურთიერთობებისადმი ნეგატიუ-
რი დამოკიდებულება გააჩნიათ.
რისკი და სიცოცხლისუნარიანობა/მედეგობა
მოზარდობაში
რატომ ხასიათდება სარისკო ქცევებით მოზარდო-
ბისა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდები?
■ მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერი-
ოდები ხშირად ხასიათდება რისკის შემცველი
მოქმედებებით. იქიდან გამომდინარე, რომ მსჯე-
ლობასა და ემოციონალურ კონტროლთან დაკავ-
შირებული ტვინის რეგიონები ჯერ კიდევ ვითარ-
დებიან, მოზარდები ისე შეიძლება წავიდნენ რის-
კზე, რომ მოსალოდნელი შედეგები სრულად ვერ
შეაფასონ.
■ სარისკო ქცევებს ნაკლებად ახორციელებენ ის
მოზარდები, რომლებსაც მაღალი თვითშეფასება,
სტაბილური ოჯახი, მშობლებთან კარგი კომუნი-
კაცია და კომპეტენტურობის განცდა აქვთ.
წინა თაობებთან შედარებით, აშშ-ში, დღეს უფრო
მეტი მოზარდი ერთვება თუ არა სხვადასხვა სახის სა-
რისკო მოქმედებებში?
■ ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების მოხმარება მო-
ზარდობისა და მოზრდილობაში შესვლის პერიო-
დებში პიკს აღწევს (18-25 წლები). მოზარდების
მიერ ყველაზე უფრო ხშირად გამოყენებადია თამ-
ბაქო და ალკოჰოლი.
■ მოზარდების მიერ თამბაქოს მოხმარება ახლა გა-
ცილებით უფრო ნაკლებია, ვიდრე ეს 1970-იან
წლებში იყო. თუმცა, უფროსკლასელების ნახე-
ვარზე მეტი ჯერ კიდევ ცდილობს მოწევას. და-
ახლოებით ერთი და იმავე რაოდენობის გოგო და
ბიჭი ეწევა, მიუხედავად იმისა, რომ სიგარეტის
მოწევასთან საკმაოდ გრძელვადიანი ჯანმრთე-
ლობის პრობლემებია დაკავშირებული.
■ ალკოჰოლი აქვეითებს ცენტრალური ნერვული
სისტემის აქტივობას, იწვევს რეაქციების შენე-
ლებას და კეთილდღეობის მომეტებულ განცდას.
სკოლის ზედა საფეხურების დამთავრებამდე, უფ-
როსკლასელების 80%-ს გასინჯული აქვს ალკო-
ჰოლი, ხოლო სტუდენტების 25% აღნიშნავს, რომ
ბოლო ორი კვირის განმავლობაში ერთჯერადი
ძლიერი თრობის შემთხვევებით ყოფილა დაკავე-
ბული. ეს უკანასკნელი საკმაოდ გავრცელებულია
კოლეჯის სტუდენტებში. მოზრდილობაში შეს-
ვლის პერიოდში აღწევს პიკს ნასვამ მდგომარეო-
ბაში მანქანის მართვის შემთხვევებიც.
■ ალკოჰოლისა და თამბაქოს შემდეგ, მოზარდებში
ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ნარკოტიკი
მარიხუანაა. მარიახუანას შემადგენელი აქტიუ-
რი ინგრედიენტის, THC-ის ეფექტები რამდენიმე
დღის განმავლობაში გრძელდება; ასე რომ, მისი
რეგულარული მიღების შემთხვევაში, შეიძლება
ადგილი ჰქონდეს დასწავლისა და მეხსიერების
უნარების მუდმივ გაუარესებას. მოზარდებისათ-
ვის ასევე ხელმისაწვდომია ბევრი სხვა ნარკოტი-
კული ნივთიერებაც.
■ 16-18 წლამდე ასაკის მოზარდებს, რომლებიც სის-
ხლის სამართლის დანაშაულს ჩადიან, დელინქვენ-
ტები ეწოდებათ. დელინქვენტური ქცევა დაკავში-
რებულია სტრესულ ცხოვრებისეულ პირობებთან,
მოზარდობა და მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 11 447

იმპულსურ და სხვა პრობლემატურ ქცევებთან თხვევებს და ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მატუ-

და დევიანტ თანატოლთა ჯგუფებთან მიკუთვნე-
ბულობასთან. მედია, მოდელირების და მიბაძვის
გზით, ხელს უწყობს დელინქვენტური და ძალა-
დობრივი ქცევების განხორციელებას.
■ 18 წლამდე სექსუალური ძალადობის შემთხვევები
საკმაოდ მაღალია როგორც ბიჭებში, ასევე – გო-
გონებში. სექსუალურ ძალადობას ხშირად აქვს
ხანგრძლივი ნეგატიური ეფექტები იდენტობის
ფორმირებასა და ზრდასრულების ჯანსაღ განვი-
თარებაზე.
სტრესი, დეპრესია და მათთან გამკლავება
ჩვეულებრივ, როგორ უმკლავდებიან მოზარდები
მოზარდობისა და მოზრდილობაში შესვლის პერიო-
დებში არსებულ სტრესორებს?
■ კოლეჯის სტუდენტების დაახლოებით 15-20% აღ-
ნიშნავს, რომ დეპრესია ჰქონია. რაც არ უნდა მი-
ვიღოთ მხედველობაში, მოზარდების 8% მაინც გა-
ნიცდის დეპრესიას. გოგონები ორჯერ უფრო მე-
ტი ალბათობით არიან დეპრესიის განვითარების
რისკის ქვეშ, ვიდრე ბიჭები; შესაძლოა, ეს განპი-
რობებულია მოზარდების ტვინის განვითარებაში
გენდერული სხვაობებით.
■ დეპრესია დაკავშირებულია ტვინში მიმდინარე ქი-
მიურ ცვლილებებსა და გენეტიკურ ფაქტორებზე.
მასზე ასევე გავლენას ახდენს ფსიქოლოგიური
და სოციოკულტურული ცვლადებიც. დეპრესიის
მქონე ადამიანების დაახლოებით 80% წარმატე-
ბით შეიძლება იქნას განკურნებული მედიკამენ-
ტური გზით და კონსულტირებით.
■ მოზარდებში სიკვიდილიანობის მიზეზებს შორის
მესამე ადგილი უკავია თვითმკვლელობის შემ-
ლობს. სკოლის ზედა საფეხურის სტუდენტების
ნახევარზე მეტს უფიქრია თვითმკვლელობის შე-
სახებ.
■ სუიციდი დაკავშირებულია ფსიქიკურ დარღვე-
ვებთან, ხანგრძლივად არსებულ პიროვნულ და
ოჯახურ პრობლემებთან, ძლიერ ზეწოლასა და
პასუხისმგებლობასთან და იმის შესახებ რწმე-
ნასთან, რომ სამომავლო მიზნების მიღწევა შეუძ-
ლებელია. სუიციდის მცდელობები ზოგჯერ მა-
შინ ვლინდება, როდესაც მასმედიის საშუალებით
თვითმკვლელობების შემთხვევები შუქდება.
■ მოზარდობაში გავრცელებული რისკ-ფაქტორები
შემდეგ ჯგუფებში ერთიანდება: მოზარდების სექ-
სუალური აქტივობა, ალკოჰოლისა და სხვა ნივთი-
ერებების ბოროტად მოხმარება, ანტისოციალური
ქცევა და სკოლაში დაბალი აკადემიური მოსწრე-
ბა. მათი ნეგატიური შედეგის დადგომა უფრო
მეტად მაშინაა ალბათური, როდესაც მოზარდის
ცხოვრებაში არსებულ სხვა ნეგატიურ ფაქტო-
რებთან ურთიერთქმედებენ. სიცოცხლისუნარი-
ან/მედეგ მოზარდებს უფრო მეტად შეუძლიათ ამ
უარყოფითი ძალების მიმართ პოზიტიური დაძლე-
ვის მექანიზმების ჩამოყალიბება, ვიდრე სხვებს.
ასეთ მოზარდებს დადებითი პიროვნული თვისე-
ბები და მხარდამჭერი, ფუნქციონალური ოჯახები
ჰყავთ ხოლმე; ასევე, ისინი უფრო მეტი ალბათო-
ბით ცხოვრობენ კარგ სამეზობლოებში და ჯანსა-
ღი გარემოცვის სკოლაში სწავლობენ.
■ მოზარდების ჯანსაღი განვითარების მხარდასა-
ჭერად, უნდა გავაძლიეროთ ოჯახები, მოზარდებს
მათთვის მნიშვნელოვანი აქტივობების გამონახვა-
სა და სხვებისადმი დახმარებაში შევუწყოთ ხელი,
დაძლევის პოზიტიური უნარები განვუვითაროთ.

საკვანძო ტერმინები

საკვანძო ტერმინები იდენტობა როლური აღრევის წი- დიფუზური იდენტობა

თვითრეგულაცია
ურთიერთდამოკიდებულება
იდენტობის ფორმირება
სოციალურად რეფერენტული
ჯგუფები
ნააღმდეგ მორატორიუმი
იდენტობის კრიზისი მიღწეული იდენტობა
იდენტობის სტატუსი სოციალური შედარება
გადაწყვეტილების მიღება დაჯგუფება
წინასწარი იდენტობა კლიკა
დელინქვენტები

ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
12 ადრეული მოზრდილობა
ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

სა ს წავ ლო მიზ ნე ბ ი

■ როგორ ქმნის ადამიანების გა-
ვითარების ტრაექტორიას ნორ-
მატიული და იდიოსინკრეზული
მოვლენები?
■ ერთი და იმავე წელს დაბადებუ-
ლი მოზრდილები ყოველთვის
ერთი და იგივე ასაკისაც არიან?
■ ბოლო წლებში ამერიკაში მცხოვ-
რები ზრდასრულები უფრო კარგ
ფიზიკურ ფორმაში არიან თუ
არა?
■ ჩვეულებრივ, სექსუალურ ჯან-
მრთელობასთან დაკავშირებულ
რა გამოწვევებს აწყდებიან ად-
რეული მოზრდილები?
■ როგორ შეიცვალა სექსუალუ-
რობისა და სექსუალური ქცე-
ვის მიმართ ატიტუდები აშშ-ში,
1970-იან წლებიდან დღემდე?
■ რა გავლენას ახდენს სექსუალუ-
რი ორიენტაცია იმაზე, თუ რა
გამოცდილებები ექნება ადამი-
ანს ადრეულ მოზრდილობაში?
■ როგორ განსხვავდება ადრეუ-
ლი მოზრდილების აზროვნების
პროცესები მოზარდებისაგან?
■ როგორ განსხვავდება განვი-
თარების სტადიური მოდელები
კონტექსტის მოდელებისაგან?
■ რა სახის პირველადი მნიშვნე-
ლობის განვითარების ამოცა-
ნებს აწყდებიან აშშ-ში მცხოვ-
რები ადრეული მოზრდილები?
■ როგორ იცვლება ადამიანების
აზროვნება და მსოფლმხედვე-
ლობა ადრეული მოზრდილობის
პერიოდში?
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12 449

თა ვის ში ნა ა რ სი
მოზრდილთა განვითარების პერ-
სპექტივები
ასაკობრივი საათი და სოციალუ-
რი ნორმები
კონტექსტუალური პარადიგმები
ზოგადი ფიზიკური განვითარება
ძალა და ენერგია
ფიტნესი და ჯანმრთელობა
სექსი და სექსუალობა
ნაყოფიერება
სექსუალურად გადამდები დაავა-
დებები
სექსუალური ატიტუდები და
ქცევა
სექსუალური იდენტობა და სექ-
სუალური ორიენტაცია
კოგნიტური განვითარება მოზ-
რდილობაში
ფორმალურ ოპერაციებს მიღმა
პოსტფორმალური აზროვნება
ემოციური ინტელექტი
მოზრდილების აზროვნების სა-
ფეხურები შაის მიხედვით
მოზრდილების განვითარების გა-
საგებად საჭირო ჩარჩოები
სტადიები და კონტექსტები
ჰეივიგჰერსტის განვითარების
ამოცანები
ერიქსონის განვითარების თეო-
რია
ნორმატიული მოდელების შეზღ-
უდვები
ადრეული მოზრდილობის ტრან-
სფორმაციები გულდის მიხედ-
ვით
კომენტარები

გ
ანვითარება მთელი სიცოცხლის განმავლო-
ბაში მიმდინარეობს, თუმცა, უფრო ადრეული
მოვლენები მეტ საფუძველს ქმნის მოგვიანე-
ბით მოსახდენი ცვლილებებისათვის; მოზრდილო-
ბის პერიოდში კი ეს ცვლილებები ნაკლებ პროგ-
ნოზირებადი და მეტად ცვლადებადი ხდება. ამის
ერთ-ერთი მიზეზი ისაა, რომ ერთი საფეხურიდან
მეორეზე გადასვლის მიმანიშნებელი მოვლენები
უკვე ნაკლებადაა დაკავშირებული ქრონოლოგიურ
ასაკსა და ისეთ სპეციფიკურ ბიოლოგიურ მოვლე-
ნებთან, როგორებიცაა ბავშვობაში ტვინის სწრაფი
განვითარება, ან სექსუალური მომწიფება მოზარ-
დობაში. უფრო მეტიც, მოზრდილობის ძირითადი
მარკერები უფრო მეტადაა დაკავშირებული ისეთ
პიროვნულ, სოციალურ ან კულტურულ მოვლე-
ნებთან, როგორებიცაა დაქორწინება, სამსახურის
დაწყება ან ბავშვის ყოლა.
მოზრდილობაში გადასვლის მთავარი კრიტერი-
უმები უფრო მეტად კულტურულადაა განსაზღვრუ-
ლი; ამიტომ, ისინი მეტი ცვალებადობით ხასიათ-
შეგიძლიათ, დაასახელოთ დება როგორც კულ-
ამერიკელი მოზრდილების ტურებს შორის, ისე
უმეტესობისათვის დამახა- – ერთი კულტურის
სიათებელი ნორმატიული შიგ ნით. მიუხედავად
მოვლენები, მათ გარდა, იმისა, რომ უმეტესად
რაც ტექსტშია დასახელე- ყველა ბავშვს მსგავ-
ბული? ჩვეულებრივ, რომე- სი ცხოვრებისეული
ლი მათგანი ხდება ხოლმე მოვლენები აღენიშ-
ადრეულ მოზრდილობაში? ნება, მოზრდილობა-
ში ადამიანების მიერ
არჩეული ცხოვრების გზა საკმაო დივერგენტუ-
ლობით ხასაითდება ერთი კულტურის ფარგლებ-
შიც კი. მაგალითად, აშშ-სა და სხვა ინდუსტრიულ
ქვეყნებში, ყველა ბავშვი 5 წლის ასაკში შედის სკო-
ლაში და ამისათვის საჭირო გარკვეული ბაზისური
უნარები გააჩნია; ისინი ასევე მსგავსად გადიან ყვე-
ლა საგანმანათლებლო საფეხურს, თუმცა ყველა
მოზარდს როდი გააჩნია ცხოვრების საერთო გეგ-
მა. ზოგიერთი მათგანი მოზარდობის წლებში ქორ-
წინდება, სხვები საერთოდ არ ქმნიან ოჯახს; ზოგი
ახალგაზრდა სკოლის დამთავრებისთანავე იწყებს
სამსახურს და დამოუკიდებელ ცხოვრებას, სხვები
კი წლობით იმყოფებიან „პოსტმოზარდულ-პრე-
მოზრდილურ საპყრობილეში“, რომლის დროსაც
კოლეჯსა და პროფესიულ სკოლებში სწავლობენ;
ზოგიერთ მოზრდილს საკმაოდ ახალგაზრდა ასაკ-
ში უკვე რამდენიმე შვილი ჰყავს, სხვები კი 30-40
წლამდე იცდიან, ან საერთოდ არ აჩენენ ბავშვებს.
უფრო მეტიც, განვითარებულ საზოგადოებებში,
მოზარდობიდან მოზრდილობაში გადასვლის უნი-
კალური პერიოდის არსებობა შეინიშნება, რომელ-
საც ხშირად „მოზრდილობაში შესვლის პერიოდს
უწოდებენ ხოლმე (იხილეთ თავი 10). მოზრდილე-
ბის მიერ არჩეული ცხოვრებისეული გზების ფარ-
თო მრავალფეროვნების გათვალისწინებით, მათ
გაცილებით უფრო ნაკლები საერთო მახასიათებ-
ლები აქვთ, ვიდრე ბავშვებს.
მიუხედავად მოზრდილების მიერ გაკეთებული
ცხოვრებისეული არჩევანების მრავალფეროვნები-
სა, განვითარების ამ პერიოდში მიმდინარე პრო-
ცესების საზოგადოებრივი ხასიათიც შეინიშნება.
მოზრდილობაში ნაკლებადაა განსაზღვრული ამ
ეტაპისათვის დამახასიათებელი ფიზიკური მოვ-
ლენები ან კოგნიტური ცვლილებები, თუმცა, კულ-
ტურულად განსაზღვრული სოციალური მნიშვნე-
ლობის საკვანძო მოვლენები მაინც არსებობს. მა-
შასადამე, მოზრდილების განვითარება უმეტესად
განსაზღვრულია როლებსა და ურთიერთობებთან
დაკავშირებული არჩევანებით, რომელთაგან ყვე-
ლაზე მნიშვნელოვნებიც ოჯახურ და კარიერულ
ციკლებს ეხება.
ბევრი სოციალური მოვლენა და მათთან დაკავ-
შირებული ცვლილება ნორმატიულ მოვლენებად
ითვლება; ეს იმას ნიშნავს, რომ ასეთი მოვლენე-
ბი სპეციფიკურ დროს ხდება და ერთი კოჰორტის
წარმომადგენელ ადამიანთა უმეტესობის მიერაა
450 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

გაზიარებული. ნორმატიული მოვლენები ხშირად ლობის (60-65 წლიდან გარდაცვალებამდე) პერიო-

წარმოადგენენ ადრეულ, შუა და გვიან მოზრდი-
ლობაში გადასვლის მიმანიშნებლებს (მაგალითად,
დაქორწინება, სამსახურის დაწყება, ბავშვების აღ-
ზრდა, პენსიაზე გასვლა და ა.შ). ჩვეულებრივ, ნორ-
მატიული მოვლენები წინასწარ განჭვრეტადია და,
იქიდან გამომდინარე, რომ ერთი კულტურის შიგ-
ნითაც მსგავსებით ხასიათდება, მათთან დაკავში-
რებით საკმაოდ ნათელი მოლოდინები არსებობს.
ამგვარად, მათ მინიმალური სტრესი ახლავს. ზოგ-
ჯერ, საკმაოდ მოულოდნელად ხდება მნიშვნელო-
ვანი ცხოვრებისეული მოვლენები, მაგალითად,
მეუღლის ან შვილის გარდაცვალება, სამსახურის
დაკარგვა ან ლატარეის მოგება. მსგავსი სახის მოვ-
ლენებს იდიოსინკრეზული მოვლენები ეწოდება.
ასეთი მოვლენები არაპროგნოზირებადია და სხვებ-
თან ნაკლებად ხდება მათი გაზიარება, რის გამოც
მნიშვნელოვანი სტრესის წყარო შეიძლება გახდნენ
და ადამიანის პირადი და სოციალური ცხოვრების
რეორგანიზაცია გამოიწვიონ.
მოცემულ თავში, ადრეულ მოზრდილობაში მიმ-
დინარე ფიზიკური და კოგნიტური განვითარების
განხილვასთან ერთად, სხვა თავებში წარმოდგე-
ნილი მოზრდილობის თეორიების განხილვისათვის
გარკვეულ საფუძველს შევქმნით. მოზრდილების
განვითარება განსაკუთრებით კომპლექსურია, რად-
გან სოციალური და ემოციური განვითარება ასაკის
მატებასთან ერთად მიმდინარე ფიზიკურ ცვლილე-
ბებთანაა გადაჯაჭვული. თავდაპირველად, ადრეულ
მოზრდილობას განვიხილავთ ფიზიკური განვითა-
რების ტერმინებში, შემდეგ კი – კოგნიტური განვი-
თარების ტერმინებში, განსაკუთრებული ყურადღე-
ბა კი დაეთმობა იმას, თუ რა სახის ურთიერთქმედე-
ბა არსებობს კოგნიტურ, სოციალურ და პიროვნულ
განვითარებას შორის. და ბოლოს, განვიხილავთ გან-
ვითარების იმ ზოგიერთ ამოცანას, რომლებსაც ად-
რეული მოზრდილების უმეტესობა აწყდება. პირველ
ქვეთავში განვიხილავთ მოზრდილების განვითარე-
ბის სხვადასხვა პერსპქტივას, ასაკობრივი საათისა
და სოციალური ნორმების ცნებებს, ადამიანის გან-
ვითარების შესწავლის კონტექსტუალური მიდგომე-
ბის შესახებ არსებულ ძირითად შეხედულებებს.
მოზრდილთა განვითარების პერსპექტივები
როგორც პირველ თავში აღინიშნა, მოზრდილ-
თა განვითარებას ვყოფთ ადრეული მოზრდილობის
(20-30 წლები), შუა ხნის (40-50) და გვიანი მოზრდი-
დებად. ასევე აღვნიშნეთ, რომ კონკრეტული ასაკის
მნიშვნელობა თითოეული ინდივიდისათვის ცვალე-
ბადია. მოზარდთა განვითარების ასახსნელად ხში-
რად გამოვიყენებთ ასაკობრივი საათისა და სოცია-
ლური ნორმების ცნებებს.
ასაკობრივი საათი და სოციალური ნორმები
რთულია მოზრდილობის განვითარების ეტაპე-
ბის მხოლოდ ასაკის მიხედვით დაყოფა. ამ პრობ-
ლემაზე საპასუხოდ, მკვლევრები ხშირად იყე-
ნებენ ასაკობრივი საათის ცნებას (Neugarten &
Neugarten, 1996). ასაკობრივი საათი შინაგანი
დროის გამოხატულებაა; მისი საშუალებით ვიგებთ,
ცხოვრების განმავლობაში ძალიან ნელა ვპროგესი-
რებთ თუ არა. მაგალითად, შეიძლება ითვლებო-
დეს, რომ 35 წლის კოლეჯის მოსწავლე თავის თა-
ნატოლებს ჩამორჩება და საპირისპიროდ, 35 წლის
ადამიანი, რომელიც პენსიაზე გასვლაზე ფიქრობს,
შეიძლება ძალიან უსწრებდეს წინ მათ. ასაკობრივი
საათი გვატყობინებს, ჩვენს კულტურაში არსებუ-
ლი სტანდარტების მიხედვით, როდის უნდა მოხ-
დეს გარკვეული მოვლენები ჩვენს ცხოვრებაში. თუ
მნიშვნელოვანი ცხოვრებისეული მოვლენები მოსა-
ლოდნელზე ადრე ან გვიან ხდება, ადამიანებმა დის-
ტრესი და თანატოლების იმაზე ნაკლები მხარდაჭე-
რა შეიძლება განიცადონ, ვიდრე ეს მათი ტიპური
გეგმის მიხედვით განხორციელების შემთხვევაში
იქნებოდა.
სხვა სიტყვებით, ცხოვრების სხვადასხვა პერი-
ოდთან დაკავშირებით გაგვაჩნია გარკვეული მო-
ლოდინები თუ შეზღუდვები საკუთარი თავისა და
სხვების მიმართ. მართალია, ამ საზღვრებს გარკვე-
ული ბიოლოგიური ან ფსიქოლოგიური საფუძველი
გააჩნიათ ხოლმე (მაგალითად, მენოპაუზის შემდეგ
ქალი ვერ დაორსულდება, ან ადრეულ მოზრდილო-
ბაში მყოფი ადამიანები არაა მზად სტრესულ სა-
მუშაოსთან თავის გასართმევლად), მაგრამ, უფრო
ხშირად ეს საზღვრები სოციალურადაა განპირობე-
ბული. მაგალითად, აბსოლუტურად განსხვავებუ-
ლი რეაქციები გვექნება ახლად დაბადებული ბავ-
შვის მშობლებზე იმის მიხედვით, თუ რა ასაკის არი-
ან ისინი – გვიანი მოზარდობის თუ 40-იან წლებში
მყოფნი. ჩვენ სხვადასხვანაირ ინტერპრეტაციას
გავუკეთებთ წყვილის მიერ თავიანთი შვილის წარ-
დგენას და განსხვავებულადაც ვიერაგირებთ მათ
მიმართ. მაშასადამე, ჩვენ მიერ სხვების შეფასებას

ნორმატიული მოვლენები იდიოსინკრეზული მოვლენები ასაკობრივი საათი

მოვლენები, რომლებიც სპეციფიკურ
დროს ხდება და ერთი კოჰორტის
წარმომადგენელ ადამიანთა
უმეტესობის მიერაა გაზიარებული,
მაგალითად, ქორწინება ან პენსიაზე
გასვლა.
არაპროგნოზირებადი ცხოვრებისეული
მოვლენები, რომლებიც მნიშვნელოვა-
ნი სტრესის წყარო შეიძლება გახდნენ
და ადამიანის პირადი და სოციალური
ცხოვრების რეორგანიზაცია გამო-
იწვიონ, მაგალითად, მეუღლის
გარდაცვალება.
შინაგანი დროის გამოხატულებაა;
მისი საშუალებით ვიგებთ,
ცხოვრების განმავლობაში ძალიან
ნელა ვპროგესირებთ თუ არა,
მოზრდილობაში მოსახდენი
საკვანძო სოციალური მოვლენების
გათვალისწინებით.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12 451

►ასაკობრივი საა- შვილის ყოლას გვიან 30-იან წლებამდეც კი გადაა-

თი გვატყობინებს,
თუ როდის უნდა
ვადებს ხოლმე; ქორწინება, გაყრა და ხელახლა და-
მოხდეს მნიშვნე- ქორწინება კი არა მხოლოდ ადრეულ მოზრდილო-
ლოვანი ცხოვრები- ბაში, არამედ მთელი სიცოცხლის განმავლობაში
სეული მოვლენები.
თუმცა, დღევან- ხდება. ბევრი თვალსაზრისით, აშშ გახდა „ასაკობ-
დელ ამერიკულ რავად ირელევანტური“ საზოგადოება, რომელშიც
საზოგადოებაში
ასაკობრივი საათი ერთი კოჰორტის წარმომადგენლები საკმაოდ გან-
უფრო მეტი ადამი- სხვავებული აქტივობებით შეიძლება იყვნენ დაკა-
ანისათვის გახდა
მეტად ფლექსიბუ-
ვებულნი. ●
რი. მაგალითად,
ამ ქალბატონის ასაკის სამი კომპონენტი: ასაკი იმაზე კომ-
მსგავსად, ბევრი პლექსური ცნებაა, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით შეიძ-
უბრუნდება გა-
ნათლების მიღებას
ლება ჩანდეს. როდესაც ადამიანის ასაკს ვახსენებთ,
30-იან წლებში ან ჩვეულებრივ, ვგულისხმობთ ქრონოლოგიურ ასაკს
უფრო გვიანაც. – იმას, თუ რამდენი თვე და წელი გავიდა დაბადე-
ბის შემდგომ. თუმცა, ერთი და იმავე ქრონოლო-
მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს კულტურული ნორ- გიური ასაკის ორი მოზრდილი ადამიანი შეიძლება
მები და მოლოდინები და ის, თუ რამდენად ემთხვე- ძალიან განსხვავდებოდეს ერთმანეთისაგან ჯან-
ვა სხვების ცხოვრება ასაკობრივი საათის მიხედ- მრთელობით, ფიზიკური შესაძლებლობებით, პასუ-
ვით ჩვენ მიერ განსაზღვრულ მოვლენებს. ხისმგებლობებითა თუ ადაპტირებულობით. ადა-
რა თქმა უნდა, კულტურული ნორმები კულტუ- მიანების ასაკის უფრო ზუსტად აღსაწერად, მნიშ-
რიდან კულტურამდე და დროდან დრომდე ცვალე-
ვნელოვანია ბიოლოგიური, სოციალური და ფსიქო-
ბადობს (Jones & Higgs, 2010). აშშ-სა და სხვა ინ-
ლოგიური ასაკის ცნებების შემოტანა (Westerhof,
დუსტრიულ საზოგადოებებში, ცხოვრების მიმდი-
Whitbourne&Freeman, 2012; Whitbourne, 2008).
ნარეობაზე გავლენის მომ-
შეგიძლიათ, ტექსტი- ბიოლოგიური ასაკი არის ადამიანის სიცოცხლის
ხდენი ყველაზე მნიშვნე-
დან მოიყვანოთ ორი შესაძლო ხანგრძლივობა, რომელიც ერთი ადამია-
ლოვანი მოვლენა, ალბათ,
მაგალითი, რომელთა ნიდან მეორემდე მნიშვნელოვნად ცვალებადობს.
სიცოცხლის ხანგრძლივო-
მიხედვითაც, აშშ „ასა- ერთმანეთისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება
ბის ზრდაა. მაგალითად,
კობრივად ირელევან- ორი 40 წლის ადამიანის ბიოლოგიური ასაკი, რო-
1900-იან წლებში ამერი-
ტური“ საზოგადოება მელთაგანაც ერთ-ერთს ემფიზემა, გულის მძიმე
კელი ქალების მხოლოდ
გახდა? პრობლემები აღენიშნება და უახლოს მომავალში
14% თუ აღწევდა 80 წლის
ასაკს, ახლა კი მოსალოდნელია, რომ ქალების პო- შეიძლება გარდაიცვალოს, მეორე კი საკმაოდ ჯან-
პულაციის ნახევარზე მეტი გახდეს ამ ასაკის (U.S. მრთელია და მოსალოდნელია, რომ მომავალი 35 წე-
Census Bureau, 2012d). ამ და სხვა ცვლილებებმა ლი და მეტი კიდევ იცოცხლოს. სოციალური ასაკი
შეცვალა ასაკობრივი საათის ჩვენეული განსაზღ- კი გულისხმობს იმას, თუ რა მიმართება არსებობს
ვრებები და ის, თუ რა მოლოდინებია კულტურაში ადამიანის მიმდინარე სტატუსსა და კულტურულ
სხვადასხვა ასაკის ადამიანის მიმართ. ნორმებს შორის. განვითარების თვალსაზრისით,
მოზრდილობის ეტაპების გამყოფი საზღვრე- საკმაოდ განსხვავდება 40 წლის დაქორწინებული,
ბი ნელ-ნელა ნაკლებბუნდოვანი ხდება, რაც, ერთი სამშვილიანი ადამიანი ასევე 40 წლის მარტოხე-
მხრივ, ადამიანების სიცოცხლის ხანგრძლივობის ლისაგან, რომელსაც დროდადრო ჰყავს პარტნიო-
გაზრდითაა განპირობებული, მეორე მხრივ კი, მა- რები და შვილების ყოლას არ გეგმავს. და ბოლოს,
მაკაცებისა და ქალების როლების მეტი ფლექსი- ფსიქოლოგიური ასაკი გულისხმობს იმას, თუ რამ-
ბურობით (Butler, 2005). ამ ყველაფრის შედეგი კი დენად კარგად ადაპტირდება ადამიანი სოციალურ
ისაა, რომ ასაკობრივი საათი იმაზე მოქნილი გახდა, და გარემოს სხვა მოთხოვნებთან. ის მოიცავს ინ-
ვიდრე ადრეულ ათწლეულებში იყო. არატრადიცი- ტელექტს, დასწავლისა და მოტორულ უნარებს და
ული სტუდენტები სკოლაში სწავლას განაგრძობენ ისეთ სუბიექტურ განზომილებებს, როგორებიცაა
35, 45 წლის ან მეტ ასაკში; ბევრი წყვილი პირველი გრძნობები, ატიტუდები და მოტივები.

● [იხ. არატრადიციული სტუდენტის სოციალური ასაკი ფსიქოლოგიური ასაკი

გამოცდილებები ადამიანის მიმდინარე სტატუსსა ინდივიდის შესაძლებლობა, დაძლიოს
MyDevelopmentLab.com-ზე და კულტურულ ნორმებს შორის და ადაპტირდეს სოციალურ და
მიმართება. გარემოს მოთხოვნებთან.
ბიოლოგიური ასაკი
ადამიანის სიცოცხლის შესაძლო
ხანგრძლივობა.
452 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
კონტექსტუალური პარადიგმები
კონტექსტუალური პარადიგმის (მიდგომის) მა-
გალითია ბიოლოგიურ, სოციალურ და ფსიქოლო-
გიურ ასაკს შორის ურთიერთქმედება. პარადიგმა
წარმოადგენს ჰიპოთეტურ მოდელს ან ჩარჩოს, მოვ-
ლენების სისტემური გაანალიზების საშუალებას.
კონტექსტუალური პარადიგმები განვითარებაზე
ზეგავლენის მომხდენ ისეთ სხვადასხვა ეფექტს აღ-
წერენ და უკეთებენ ორგანიზებას, როგორებიცაა
ინტელექტი, ჯანმრთელობა ან აღზრდის სტილი.
ტერმინი კონტექსტი ამ შემთხვევაშიც იმავე მნიშ-
ვნელობით გამოიყენება, როგორც ტექსტის სხვა
ნაწილებში: ჩვენ ვსაუბრობთ ფიზიკური გარემოს
კონტექსტზე, სოციალურ კონტექსტზე, ფსიქოლო-
გიურ კონტექსტზე, ისტორიულ კონტექსტზე; თი-
თოეული მათგანი კომპლექსურ გავლენას ახდენს
განვითარების პროცესზე და მოიცავს ადამიანის
ცხოვრების ყველა ფაქტორის ურთიერთქმედებას
(Gruenewald, Mroczek, Ryff & Singer, 2008; Hess,
2005). როგორც ხედავთ, კონტექსტუალური პა-
რადიგმები საკმაოდ რთული შემადგენლობისაა,
თუმცა, ასევეა ადამიანის განვითარებაც. კონტექ-
სტუალური პარადიგმები განვითარების შინაგან
და გარეგან ფაქტორებზე მოქმედებენ, როგორც
ერთი მთლიანობითი პროცესები. წინა თაობასთან
შედარებით, დღევანდელი ადამიანების ცხოვრების
მნიშვნელოვანი ცვლილება დაკავშირებულია ინ-
ფორმაციულ ერაში სწრაფ გადასვლასთან (იხილეთ
ჩანართი შეხედულებების ცვლილება: ისტორია,
კულტურა და ინფორმაციული ერა). ნათელია, რომ
კომპიუტერებით, მობილური ტელეფონებითა და
ინტერნეტით სარგებლობას გარკვეული გავლენა
აქვს არა მხოლოდ ადამიანების მიერ დროის გატა-
რების თავისებურებაზე, არამედ ოჯახის, სამუშა-
ოსა და, ზოგადად, საზოგადოების სტრუქტურაზე.
ზედმეტი არ იქნება იმის კიდევ გამეორება,
რომ კონტექსტუალური მიდგომები კომპლექსუ-
რია. ისინი, ადრეული ბავშვობიდან დაწყებული,
მთელი სიცოცხლის განმავლობაში მოქმედებენ.
თუმცა, კონტექსტუალური ფაქტორები მეტ მნიშ-
ვნელობას იძენენ მაშინ, როდესაც ცხოვრებისადმი
მიდგომები მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმა-
ნეთისაგან. სხვადასხვა კონტექსტში მოზრდილე-
ბის განვითარების დეტალური განხილვისათვის
საფუძვლის მომზადების მიზნით, შემდეგ ქვეთავში
განვიხილავთ ადრეულ მოზრდილობაში მიმდინა-
რე ფიზიკურ განვითარებას, სიძლიერეს, ენერგიას,
ფიტნესსა და ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ
საკითხებს.
კონტექსტუალური პარადიგმები
თეორიები, რომლებიც ყურადღებას ამახვილებენ
განვითარების პროცესზე იმგვარი ფაქტორების
გავლენაზე, როგორიცაა გარემო, სოციალური,
ფსიქოლოგიური და ისტორიული რეალობა.
შეამოწმე შენი ცოდნა 12-1
1. მოვლენებს, რომლებიც სიცოცხლის კონკრეტულ
დროს ხდება და ადამიანების უმეტესობის მიერაა
გაზიარებული, ეწოდება _______ მოვლენები.
2. მარტინი ფიქრობს, რომ კარიერა 30 წლამდე მა-
ინც შეიცვალოს, სანამ ამისათვის „ძალიან დაბერ-
დება“. მასზე ზეგავლენას ახდენს _______.
ა. იდიოსინკრეზული ცხოვრებისეული მოვლენები;
ბ. პოსტფორმალური პარადიგმა;
გ. ბიოლოგიური ასაკი;
დ. ასაკობრივი საათი.
3. ლეილა დარდობს იმის გამო, რომ ის ერთადერთი
40 წლის ადამიანია მეგობრებში, რომელიც ჯერ
არაა დაქორწინებული. მისი წუხილი პირდაპირ
უკავშირდება _______ ცნებას:
ა. სოციალური ასაკის;
ბ. ქრონოლოგიური ასაკის;
გ. ფსიქოლოგიური ასაკის;
დ. პიროვნული ასაკის.
4. დღეების, კვირების და წლების რაოდენობას, რო-
მელთა განმავლობაშიც ადამიანი ცოცხალია, ეწო-
დება _______.
5. მიდგომას, რომელშიც ხაზგასმულია განვითარე-
ბაზე გავლენის მომხდენი ფაქტორების ერთად
ურთიერთქმედება, ეწოდება _______ .
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ზოგადი ფიზიკური განვითარება
ძალა და სასიცოცხლო ენერგია
განვითარების ამხსნელი კონტექსტუალური
მიდგომების ერთი მიმართულება ფიზიკურ ჯან-
მრთელობასა და მისი ცხოვრების სხვა ასპექტებ-
ზე ზეგავლენის მოხდენას ეხება. ცხოვრებისეულ
მოვლენებზე ჩვენი რეაქციები, ნაწილობრივ, გან-
პირობებულია ფიზიკური შესაძლებლობებით –
ჯანმრთელობით, ფიტნესით, გამძლეობით და სა-
სიცოცხლო ენერგიით. ადრეული მოზრდილობის
(20-30) წლებში პიკს აღწევს ადამიანების სიცოცხ-
ლისუნარიანობა, ძალა და ამტანობა. უმეტეს კულ-
▲ ზოგიერთი დამსაქმებელი შესაბამისი მოწყობილობებითა
და დროის გრაფიკით ხელს უწყობს დაქირავებულებს,
რომ ივარჯიშონ.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ხედვები იცვლება
ისტორია, კულტურა და ინფორმაციული ერა
მ ოზრდილთა განვითარებაზე ძლიერ გავლენას ახდენს
ფართო სახის სოციალური, კულტურული და ისტორი-
ული ფაქტორები. ასეთი ძალები მოქმედებს ზრდასრული
ადამიანების მიერ პირადი მოლოდინების განსაზღვრასა
და მნიშვნელოვან ცხოვრებისეულ ცვლილებებზე (Arnett,
2011; Rogoff, 2003). მაშასადამე, მნიშვნელოვანია იმის
შესწავლა, თუ რა ზეგავლენას ახდენს მოზრდილის გან-
ვითარებაზე სოციალური, კულტურული და ისტორიული
კონტექსტები.
მე-20 საუკუნეში ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან
კონტექსტუალურ ცვლილებას ამერიკასა და სხვა განვი-
თარებად საზოგადოებებში სიცოცხლის ხანგრძლივობის
დრამატული ზრდა წარმოადგენდა. მართალია, ყველა ის-
ტორიულ ეპოქაში არსებობდნენ ადამიანები, რომლებიც
80-90 წლების ასაკამდე ცხოვრობდნენ, მაგრამ ახლა უკვე
საკმაოდ ბევრია ცოცხალი გვიანი მოზრდილობის პერიოდ-
ში; ეს აისახება სიცოცხლის ხანგრძლივობაზე, რომელიც
უფრო და უფრო იზრდება. სიცოცხლის ხანგრძლივობის
ზრდა უმეტესად დაკავშირებულია ჩვილებისა და ბავშვე-
ბის სიკვდილიანობის შემცირებასთან. მაგალითად, 1600-ი-
ან წლებში, გერმანიაში, ბავშვების თითქმის ნახევარმა ვერ
მიაღწია მოზრდილობის პერიოდს (Imhof, 1986). 1800 წელს,
35 წლამდე ქალებს, შვილების საშუალოდ ერთი მესამედი
აღარ ჰყავდათ. ახლა, აშშ-სა და სხვა განვითარებულ ქვეყ-
ნებში, 35 წლის ქალების 1%-ზე ნაკლებს თუ დაუკარგავს
ბავშვი. მაშასადამე, ბავშვობაში გარდაცვალება ნორმა-
ლურ და მოსალოდნელ მოვლენად ითვლებოდა; დღეს კი
ეს ცხოვრების არანორმალურ ნაწილად მიიჩნევა. შედეგად,
დღეს, ბავშვის გარდაცვალება საშინელ პიროვნულ ტრაგე-
დიად ითვლება და არ წარმოადგენს მოვლენას, რომელიც
თითქმის ყველა მშობლის ცხოვრებაში ხდება.
წინა პერიოდების მსგავსად, 21-ე საუკუნე ახალი ისტო-
რიული მოვლენების მთელ წყებას ბადებს. ინფორმაციულ
ეპოქაში გავხდით გლობალური საზოგადოება გლობალუ-
რი კულტურითა და მთელი მსოფლიოს გარშემო მყისიერი
კომუნიკაციის შესაძლებლობით. განვითარებულ საზოგა-
დოებებში, აღარ ხდება ცოდნის გადაცემა უფროსი ასაკის
ადამიანებიდან უმცროსებზე; ამის სანაცვლოდ, თითქმის
ყველა ოჯახში ნებისმიერი სახის ინფორმაცია გადაიცემა
სატელევიზიო ახალი ამბებით თუ რეკლამებით; არსებობს
ინტერნეტი, რომელიც მრავალნაირად ცვლის მეტყველე-
ბას, სამუშაო ცხოვრებასა და ოჯახური კომუნიკაციის თა-
ვისებურებებს. 2009 წლამდე, აშშ-ში, ზრდასრული მოსახ-
ლეობის დაახლოებით 80% იყო ელექტრონული ფოსტისა
და ინტერნეტის რეგულარული მომხმარებელი; აღსანიშნა-
ვია, რომ ეს მაჩვენებელი გაცილებით უფრო მაღალია ადრე-
ულ მოზრდილებში (Rainie, 2010). ერთი ათწლეულის წინ კი
40%-ზე ნაკლები ზრდასრული იყენებდა ინტერნეტს.
ზოგიერთ განვითარებულ ქვეყანაში ინტერნეტის
გამოყენების ზრდა შენელდა კულტურაში კომპიუტერუ-
ლი ტექნოლოგიების ძლიერი გავრცელების გამო. კომ-
პიუტერით სარგებლობის მაჩვენებლები კვლავ ძლიერ
იზრდება აზიის, შუა აღმოსავლეთის, ლათინური ამერი-
453
კისა და აფრიკის ზოგიერთ ქვეყენაში; ამ ქვყენების ბევ-
რი მოქალაქე კი იმედოვნებს, რომ გლობალურ ტექნო-
ლოგიებზე ხელმისაწვდომობა კულტურულ და ეკონომი-
კურ განვითარებამდე გადებს ხიდს; ბევრ ახალგაზრდას
სჯერა, რომ განვითარებადი ქვყენებიდან დიდ ნახტომს
გააკეთებენ განვითარებულ საზოგადობებთან ონლაინგა-
ნათლებისა თუ ბიზნესთანამშრომლობების გზით. ზოგა-
დად, ყველა ქვეყანაში, სწორედ მოზარდები და ადრეული
მოზრდილები ლიდერობენ ინფორმაციულ ერაში წარმო-
შობილი ახალი კულტურული მიდგომების შესწავლაში
(Greenfield, 2009).
რა ზეგავლენას ახდენს გლობალურ ინფორმაციულ
ეპოქაში ასეთი გადანაცვლება განვითარების პროცესებსა
და შედეგებზე? მკვლევრები ახლა იწყებენ იმის აღმოჩენას,
თუ როგორ აისახება ჩვენს განვითარებასა და ცხოვრება-
ზე ინფორმაციული ტექნოლოგიების რევოლუცია. მაგა-
ლითად, დინეშ შარმა (Dinesh Sharma), ინდოეთის სწრაფი
სოციალური ცვლილებების შემსწავლელი, სწავლობს ახა-
ლი ტექნოლოგიების გავლენას ბავშვების კოგნიტურ გან-
ვითარებაზე, ოჯახების ფუნქციონირებასა და კულტურულ
პატერნებზე. შარმას მიხედვით, ჩვენ ძირფესვიანად ვართ
დაკავშირებული ახალ ციფრულ სამყაროსთან, რომელიც
მკვეთრად იზრდება განსხვავებულ ინტერაქტიულ კულ-
ტურებში. თანამედროვე კვლევების ნაკადი ეძებს პასუხებს
ისეთ მნიშვნელოვან კითხვებზე, თუ როგორ შეიძლება ზე-
მოქმედებდეს ტექნოლოგიები ადამიანის განვითარების
პროცესებზე (Sharma, 2004). ზოგიერთი ასეთი კვლევის მი-
ხედვით, შემდეგი დასკვნების გაკეთება შეიძლება:
■ კომპიუტერის გამოყენების ზრდამ შეიძლება გააერ-
თიანოს ან დააშოროს ერთმანეთისაგან ოჯახის წევ-
რები. კომპიუტერებმა შეიძლება შთანთქან ოჯახურ
ურთიერთობებზე დახარჯული დრო, ან ხელი შეუწყონ
კოოპერაციულ აქტივობებს, მაგალითად, მაშინ, რო-
დესაც მშობლები შვილებს კომპიუტერის გამოყენე-
ბით მასალების შეგროვებაში ეხმარებიან, მოგზაურო-
ბას გეგმავენ ან ინტერნეტმაღაზიებით სარგებლობენ.
■ ადრე, კულტურა და სიბრძნე უფროსი ასაკის ადამია-
ნებიდან უმცროსებზე გადაეცემოდა ხოლმე, ახლა კი
პირიქით, ახალგაზრდები ასწავლიან მშობლებს ახა-
ლი ტექნოლოგიების გამოყენებას.
■ ადამიანს შეუძლია კიბერსამყაროში კიბერსელფის
შექმნა ანონიმურობისა და იდუმალების შენარჩუნე-
ბით. სპეციალური კოდური სიტყვებითა და კონტრო-
ლირებადი თვითგახსნით ადამიანებს შეუძლიათ ახალი
იდენტობის მოსინჯვა ან ისეთი თვალსაზრისის ჩამო-
ყალიბება, რომელიც მათი ყოველდღიური არავირტუა-
ლური სელფის არაკოსისტნეტური შეიძლება იყოს.
როგორც ხედავთ, ინფორმაციულ ტექნოლოგიებს
საკმაოდ დიდი გავლენა შეიძლება ჰქონდეთ მთელ იმ კონ-
ტექსტზე, რომელშიც განვითარება ხდება. წარმოიდგი-
ნეთ, როგორი იქნებოდა თქვენი ცხოვრება მაშინ, კომპი-
უტერამდე და ინტერნეტამდე ეპოქაში რომ გეცხოვრათ.
როგორ ფიქრობთ, რა გავლენას ახდენს კომპიუტერები
სიცოცხლის მიმდინარეობაზე? ასეთი ცვლილებები პოზი-
ტიურია, ნეგატიური თუ ორივე მნიშვნელობის?
454 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
მაქსიმუალური ფუნქციონირების
ნერვული აღგზნებისა და
პროცენტული მაჩვენებელი
თირკმელების
ფუნქციონირება
კარდიოვასკალური
ფუნქციონირება
კუნთების სიძლიერე
ფილტვების საჭირო
მოცულობა
სუნთქვის მაქსიმალური
შესაძლებლობა
ასაკი
სურათი 12-1. ბიოლოგიური სისტემების ფუნქციონირების სა-
შუალო კლება. გაუარესების ამ მაჩვენებლების გაუმჯობესება
მნიშვნელოვნადაა შესაძლებელი ჯანმრთელობითა და ვარჯიშით.
წყარო : Adapted from Vitality and aging, by J. F. Fries and L. M.
Crapo, 1981, San Francisco:W. H. Freeman.
ტურაში, ამ ასაკის ადამიანებში დებენ კაპიტალს,
აგზავნიან რა მათ ბრძოლებში, თაყვანს სცემენ
ახალგაზრდა ათლეტებს თუ მოდელებს; სწორედ
ამ ასაკში ელიან ქალებისაგან ბავშვების ყოლას და
ითვლება, რომ სწორედ ადრეულ მოზრდილობა-
ში უნდა გააკეთოს ადამიანმა ყველაზე რთული და
შრომატევდი კარიერული მიღწევები.
მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი მხედველობა
უმნიშვნელო შემცირებას იწყებს შუა ბავშვობაში
(Rawson et al., 1998), ორგანოების ფუნქციონირე-
ბა, რეაქციის დრო, ძალა, მოტორული უნარები და
სენსომოტორული კოორდინაცია 20-იან წლების
დასაწყისსა და შუაში აღწევს მაქსიმუმს; ამის შემ-
დეგ კი ისინი თანდათანობით მცირდება (Gabbard,
2012). თუმცა, 30-40-იან წლებში აღნიშნული დეგ-
რადაცია იმაზე უმნიშვნელოა, ვიდრე ეს ადამია-
ნების უმეტესობას წარმოუდგენია. როგორც წარ-
მოდგენილია სურათზე 12.1, სხეულის ბიოლოგი-
ური სისტემების უმეტესობის ფუნქციონალური
ვარდნა დაახლოებით 40 წლის შემდეგ შეინიშნება.
მაშასადამე, 20 წლის ასაკში ფუნქციონირების გა-
უარესება შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს წამყვანი
ათლეტისათვის, მაგრამ უმნიშვნელო გავლენას ახ-
დენს დანარჩენებზე.
სასწრაფო ან ძლიერი ფიზიკური ძალების
მოთხოვნების შემთხვევებში განსაკუთრებით შე-
სამჩნევია ხოლმე ფიზიკური უნარების შემცირე-
ბა. მაგალითად, გვიანი 30-იანი წლის სასიცოცხ-
ლო ენერგიაზე უფრო მძიმედ აისახება ორსულო-
ბა, ვიდრე – 20-იან წლებში; ამას გარდა, უფროსი
ასაკის ქალისათვის უფრო რთულია ცხოვრების
ნორმალურ რითმთან დაბრუნება ბავშვის ყოლის
შემდეგ; ასევე, 25 წლის ადამიანისათვის უფრო ად-
ვილად შეძლებადია რამდენიმე ადგილას მუშაობა
ოჯახის ფინანსური კრიზისიდან გამოყვანის მიზ-
ნით, ვიდრე 40 წლის ქალისათვის.
ფიტნესი და ჯანმრთელობა
ადრეული მოზრდილობა ჯანმრთელობის კარგი
მდგომარეობით ხასიათდება. ეს განსაკუთრებით
ასეა ხოლმე იმ ადამიანების შემთხვევაში, რომლე-
ბიც გონივრულ კვების რეჟიმს იცავენ, რეგულა-
რულად ვარჯიშობენ, არ მოიხმარენ თამბაქოსა
და სხვა ნარკოტიკულ საშუალებებს, ზომიერად
სვავენ ალკოჰოლს. უფროსი ასაკის ადამიანებთან
შედარებით, ადრეულ მოზრდილებში ნაკლებადაა
გავრცელებული ჭარბწონიანობა. თუმცა, ყველა
ადამიანი არ შეაბიჯებს მოზრდილობაში სასარგებ-
ლო ჩვევების რეპერტუარით. როგორც წინა თავში
აღინიშნა, ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების მოხმა-
რების მაჩვენებელი ყველაზე მაღალი სწორედ 18-
25 წლების ადამიანების კატეგორიაშია და მაღალი
რჩება ცხოვრების შემდეგი ათწლეულის განმავლო-
ბაშიც (Substance Abuse and MentalHealth Services
Administration [SAMHSA], 2012). მათი 50% აღნიშ-
ნავს ალკოჰოლური სასმელებით თრობის შემთხვე-
ვებს სულ მცირე თვეში ერთხელ მაინც და ამ მაჩვე-
ნებელში შედის კოლეჯში და მის გარეთ არსებული
ინცინდენტები. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი
ადრეული მოზრდილი საბოლოოდ თავს ანებებს
ასეთ არაჯანსაღ ქცევებს, ყველა შემთხვევაში ასე
არ ხდება; სხვები თავიანთ ჯანმრთელობას სერიო-
ზულ პრობლემებს უქმნიან, რომლებიც, ჩვეულებ-
რივ, შუა ხნის დადგომისას იჩენს ხოლმე თავს.
მავნე ჩვევების გვიან მოზრდილობაზე არსებუ-
ლი ზეგავლენის გათვალისწინებით, ჯანმრთელო-
ბისათვის სასარგებლო ქცევები და ვარჯიშის ჩვე-
ვები მთელი ზრდასრულობის განმავლობაში უნდა
გაგრძელდეს. მაშასადამე, მართალია, ჯანმრთე-
ლობასა და ფიტნესის მიმართ დამოკიდებულებები
და ქცევები ნებისმიერ დროს შეიძლება შეიცვალოს,
მაგრამ მათი ჩამოყალიბება განსაკუთრებით მნიშ-
ვნელოვანი სწორედ ადრეულ მოზრდილობაშია.
ფიზიკური ფიტნესი. ბევრი ათლეტი აღწევს
თავისი ფიზიკური შესაძლებლობების ზენიტს ადრ-
ეულ მოზრდილობაში. 23-27 წლების პერიოდში სიძ-
ლიერის მაქსიმუმს აღწევს განივზოლიანი კუნთები,
ბიცეფსებისა და ტრიცეფსების ჩათვლით. ფეხების
სიძლიერის პიკია 20-30-იან წლებში, ხელების კი –
დაახლოებით 20 წლის ასაკში. რა თქმა უნდა, სპორ-
ტის სახეობის მიხედვით იცვლება ასაკი, რომლის
დროსაც ათლეტები შესრულების საუკეთესო დო-
ნეს აჩვენებენ. მოცურავეები და ტანმოვარჯიშეები
მოზარდობისას არიან ყველაზე წარმატებული, მოკ-
ლე დისტანციაზე მორბენალები და ჩოგბურთელე-
ბი და ადრეულ 20-იან წლებში (Schulz&Salthouse,
1999). თუმცა, გოლფის მოთამაშეები შესრულების
საუკეთესო დონეს გვიან 20-იანი და 30-იანი წლების
ასაკში ავლენენ (Gabbard, 2012). ბეისბოლის მთა-
ვარი ლიგის მოთამაშეები სიძლიერის პიკს აღწევენ
27-30 წლებში, უფრო დიდი შესაძლებლობების მქო-
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ნეები კი რამდენიმე წლის შემდეგ (Schulz, Musa,
Staszewski&Siegler 1994).
ბოლო ათწლეულებში იმდენად გაუმჯობესდა
ვარჯიშის და კვების რეჟიმი, რომ გვიან მოზრდი-
ლების გაცილებით უფრო მაღალი შედეგების მიღ-
წევა შეუძლიათ, ვიდრე საუკუნის წინ. მაგალითად,
თუ შევადარებთ 1896 წლის ოლიმპიური თამაშების
მონაწილე ახალგაზრდა მორბენალების გამარჯვე-
ბის დროებს ერთი საუკუნის შემდეგ 40-69 წლის
პროფესიონალი ათლეტების საუკეთესო მაჩვე-
ნებლებს, დავინახავთ, რომ გვიანი მოზრდილები
ზოგჯერ უფრო სწრაფებიც იყვნენ, ვიდრე ოქროს
მედლის მფლობელი ახალგაზრდა სპორტსმენე-
ბი; 1896 წელს მარათონის გავლის დრო 2 საათსა
და 59 წუთს შეადგენ-
გჯერათ იმის, რომ ბო-
და; 2012 წელს კი, იგივე
ლო 50 წელთან შედარე-
დისტანციას, 2 საათსა
ბით, მომავალი 50 წლის
და 23 წუთში ფარავდნენ
განმავლობაში კიდევ
40-49 წლის ათლეტები,
უფრი გაუმჯობესდება
3 საათსა და 10 წუთში
ფიზიკური შესრულების
კი – 60-69 წლების ასა-
დონე? რატომ?
კობრივი ჯგუფი. მიუ-
ხედავად იმისა, რომ ქალებს 1890 წლის ბოსტონის
მარათონში არ ურბენიათ, 1972 წელს ქალების გა-
მარჯვების დრო შეადგენდა 3 საათსა და 10 წუთს;
2012 წელს პირველ ადგილზე გასულმა ქალბატონ-
მა მარათონი 2 საათსა და 32 წუთში გაიარა, რამაც,
1972 წელთან შედარებით, ეს მაჩვენებელი 38 წუ-
თით გააუმჯობესა. ზოგადად, მოზრდილობის გან-
მავლობაში კარგი კვება და ვარჯიში ხშირად ხელს
უშლის ასაკის მატების თანმდევი ფუნქციონირების
გაუარესებას.
ადრეულ მოზრდილობაში მყოფი ადამიანების
დიდი რაოდენობა აღნიშნავს, რომ ძალიან მცირე ან
ადამიანის პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც ასრულებენ
როგორც აერობიკის, ასევე კუნთების გამაძლიერებელ აქტივობებს
კაცები 2000
კაცები 2010
ქალები 2000
ქალები 2010
სურათი 12-2. მოზრდილების პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც ფედერალური ფიზიკური აქტივობის მიერ განსაზღვრულ
მითითებებს ასრულებენ. 2000 და 2010
წყარო: “Participation in leisure-time aerobic and muscle-strengthening activities that meet the 2008 federal physical activity guidelines for
adults 18 years of age and over, by selectedcharacteristics: United States, selected years 1998-2010,” National Center for Health Statistics
(NCHS), 2012, in Health, United States, 2012 (p. 252), Hyattsville, MD: Author.
455
არანაირ დროს არ ხარჯავს ვარჯიშზე. 2008 წელს
ფედერალურმა მთავრობამ გამოაქვეყნა აერობიკი-
სა და კუნთების გასაძლიერებელი სავარჯიშოების
სახელმძღვანელო, რომლებითაც ამერიკელები თა-
ვისუფალ დროს უნდა დაკავდნენ. დღეს 18-44 წლე-
ბის მამაკაცების დაახლოებით ერთი მესამედი და
ქალების 20% ასრულებს ამ მითითებებს (National
Center for Health Statistics [NCHS], 2012f; იხილეთ
სურათი 12-2). თუმცა, ახალგაზრდა მამაკაცების
მესამედზე მეტი, ხოლო ქალების დაახლოებით ნა-
ხევარი არ მიჰყვება ვარჯიშის შემუშავებულ სა-
ხელმძღვანელოს და მჯდომარე ცხოვრების სტილს
ამჯობინებს. უფრო მეტიც, ასაკის მატებასთან
ერთად იზრდება ნაკლები ფიზიკური აქტივობით
მცხოვრებთა რაოდენობა (იხ. სურათი 12-2). ად-
რეულ მოზრდილობაში ნაკლები ფიზიკური დატ-
ვირთვის მქონე ადამიანებს უფრო მეტად გააჩნიათ
ჭარბწონიანობის, სიმსუქნისა და ჯანმრთელობის
პრობლემების განვითარების რისკები. ჭარბწონია-
ნობა პრევეცნირებადი სიკვდილის მიზეზთა შორის
მეორე ადგილზეა, მოწევასა და ალკოჰოლს შო-
რის (Mokdad, Marks, Stroup&Gerberding, 2004; იხ.
სურათი 12-4).
20-30-იან წლებში არჩეული ცხოვრების სტილი
ხშირად განსაზღვრავს შემდგომი მოქმედებების
ხასიათსა და მოსალოდნელ შედეგებს. არაა გასაკ-
ვირი, რომ ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობა
მნიშვნელოვნადაა დაკავშირებული ფიზიკურ აქ-
ტივობასთან. აქტიური ცხოვრების სტილის მქონე
მოზრდილები ინარჩუნებენ ფიზიოლოგიური ფუნ-
ქციონირების უფრო მაღალ დონეს, ვიდრე მჯდო-
მარე ცხოვრების სტილის მქონე ადამიანები; აღ-
სანიშნავია, რომ ეს შედეგი მთელი მოზრდილობის
განმავლობაში გრძელდება (იხ. სურათი 12-3). 80
იმ ადამიანების პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც აერობიკისა
და კუნთების გასაძლიერებელ მითითებულ აქტივობებს არ აკეთებს
კაცები 2000
კაცები 2010
ქალები 2000
ქალები 2010
456
ზოგადი ფიზიოლოგიური ფუნქციონირების თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

გარდაცვალების პრევენცირებადი მიზეზები

გარდაცვალების შემთხვევების
მაჩვენებელი ყოველწლიურად
პროცენტული მაჩვენებელი

აქტიური
მჯდომარე

ლ ით
ვა

ი
ევ აო

ად დე ად

არ ის
უქ ბა

ებ რი
და ნფე ოლ

უა ება
რდ ი ბი

ებ ბი

ა
ნე

ბი
წე

მს ო

ვა ღ
ხვ გზ

ხმ ებ
ებ
ად იუ

და ად ურ
ავ ოჰო
ასაკი

რკ ები
ე
სი იან

ა
ე
მო

მო იკ
აც არ
მთ სა
ავ ქც
კო

ლ
ავ ამ
კ
და წონ

შ ე ტო

ოტ
ოს

ალ

ალ
აქ

ქს
რბ
სურათი 12-3. სიცოცხლის განმავლობაში ზოგადი ფიზიოლოგი-

გ
მბ

სე

ნა
ჭა

გა
თა
ური ფუნქციონირების პროცენტული მაჩვენებელი აქტიური
და მჯდომარე ცხოვრების სტილის ადამიანებისათვის.
სურათი 12-4. სიკვდილის გამომწვევი პრევენცირებადი
წყარო: From Figure 11.5 in Lifelong motor development (p. 368), by
მიზეზები
C. P. Gabbard, 2004,UpperSaddle River, NJ: Pearson Education.
წყარო: “Actual causes of death in the United States, 2000,” by A.
Reprinted by permission.
H. Mokdad, J. S. Marks,D. F. Stroup, and J. L. Gerberding, March
2004, JAMA, 291(10), 1238-1245. DOI:10.1001/jama.291.10.1238.
წლის ასაკში აქტიური ცხოვრების სტილის მქონე PMID 15010446
ადამიანების ფიზიოლოგიური უნარები 40 წლის
მჯდომარე ადამიანებისას უტოლდება (Gabbard, ნაცვლა; ეს განპირობებულია ახალი ეფექტური
2012). ● წამლების ხელმისაწვდომობით. თუმცა, მსოფლიოს
გარდაცვალების მაჩვენებლები ადრეულ მო- სხვა ნაწილებში, და განსაკუთრებით აფრიკის ბევრ
ზრდილებში. ამერიკელი ადრეული მოზრდილების ქვეყანაში, აივ ინფექცია ახალგაზრდების სიცოცხ-
სიკვდილიანობის მაჩვენებელი გაცილებით უფრო ლის მოსპობის გავრცელებული მიზეზია (იხილეთ
დაბალია, ვიდრე მოზრდილთა ნებისმიერი სხვა ჩანართი აქტუალური საკითხები: აივ ინფექციის
ასაკობრივი ჯგუფის, რაც მედიცინის განვითარე- ცვლილება).
ბითაა გამოწვეული. დღეს ნაკლები ახალგაზრდა დაავადება, ქმედუუნარობა და ფიზიკური
ქალი იღუპება ბავშვის დაბადებისას. ასევე, ტუ- შეზღუდულობები. მიუხედავად იმისა, რომ ახალ-
ბერკულოზიც აღარაა ახალგაზრდების სიკვდილი- გაზრდებში სიკვდილიანობის მაჩვენებლები გაცი-
ანობის წამყვანი ფაქტორი და დიაბეტი, გულისა ლებით უფრო დაბალია, ვიდრე ზრდასრულთა სხვა
და თირკმლის დაავდადებებიც წარმატებით მარ- ასაკობრივ ჯგუფებში, დიდი ხნის მანძილზე მაინც
თვადი დაავადებები გახდა. გულის დაავადებებისა არსებობდა რწმენა იმის
და სიმსივნეების გამო გარდაცვალების ფაქტები თქვენი აზრით, რა ფაქ-
შესახებ, რომ ცხოვრების
უფრო მეტად ადრეულ მოზრდილობაში გვხვდება, ტორები განაპირობებს
გვიან პერიოდში განვი-
ვიდრე ბავშვობასა და მოზარდობაში; თუმცა, ჯან- იმას, რომ ახალგაზრ-
თარებული ბევრი დაავა-
მრთელობის აღნიშნული პრობლემები მაინც უფრო დები უფრო ხშირად
დება ადრეულ მოზრდი-
გვიან მოზრდილობაში იჩენს თავს. სიკვდილის პრე- მოიხმარენ თამბაქოს,
ლობაში იღებს სათავეს.
ვენცირებად მიზეზებთან (მაგ., მოწევა, ჭარბწონი- ალკოჰოლსა და არალე-
ახალგაზრდები შეიძლება
ანობა, ალკოჰოლი) დაკავშირებული ჯანმრთელო- გალურ ნარკოტიკულ
ვერც ერთი სიმპტომის
ბის ჩვევები ადრეულ მოზრდილობაში ყალიბდება საშუალებებს?
არსებობას ვერ გრძნობ-
(NCHS, 2012; იხ. 12-4). ამ პერიოდში გარდაცვა-
დნენ, მაგრამ აღენიშნებოდეთ ფილტვების, გულის,
ლების წამყვანი მიზეზი უბედური შემთხვევებია;
თირკმლის დაავადებების, ართრიტების, სახსრები-
ეს ასეა ჩვილობაში, ბავშვობასა და მოზარდობაშიც
(იხ. სურათი 12-5). ადრეულ მოზრდილობაში უბე- სა და ძვლების პრობლემების, ათეროსკლეროზისა
დური შემთხვევების გამო გარდაცვალების ფაქ- და ღვიძლის ციროზის დაწყებითი სტადიები. ადრე-
ტები დაახლოებით სამჯერ უფრო მეტია მამაკა- ულ მოზრდილობაში ჩნდება ისეთი დაავადებების
ცებში, ვიდრე – ქალებში. ბოლო ორი ათწლეულის სიმპტომებიც, როგორებიცაა მრავლობითი სკლე-
განმავლობაში ამერიკელ ადრეულ მოზრდილებში როზი და რევმატოიდული ართრიტი, სტრესთან და-
აივ ინფექციამ გარდაცვალების მიზეზების ჩამო- კავშირებული ისეთი დაავადებები, როგორებიცაა
ნათვალში მეორე ადგილიდან მეექვსეზე გადაი- ჰიპერტენზია და წყლულები, ზოგიერთი ფსიქიატ-
რიული დარღვევა, მაგალითად, შიზოფრენია და
● [იხ. Young Adulthood: Health, Mak
დეპრესია, ისეთი გენეტიკური დაავადებები, როგო-
on MyDevelopmentLab.com-ზე რებიცაა დიაბეტი და დრეპანოციტარული ანემია.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ახალგაზრდები, 15-24
უბედური შემთხვევები
აივ ინფექცია 0%
ყველა სხვა მიზეზი
თვითმკვლელობა
მკვლელობა
სურათი 12-5. გარდაცვალების მთავარი მიზეზები ახალგაზრდებისა და ადრეული მოზრდილებისათვის აშშ-ში, 15-24 და
25-44 წლების ასაკობრივი ჯგუფებისათვის, 2008
წყარო: From Health, United States, 2012: With special feature in socioeconomic status and health, National Center for Health Statistics
(NCHS), 2012, Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics.
ზოგიერთი ადრეული მოზრდილისათვის მნიშ-
ვნელოვანი პრობლემების წყაროა ნარკოტიკებისა
და ალკოჰოლის მოხმარებაც. როგორც უკვე აღი-
ნიშნა, 18-25 წლების ადამიანებში ყველაზე მაღა-
ლია ალკოჰოლის, არალეგალური ნივთიერებების
მოხმარების მაჩვენებლები და მოწევა. ადრეულ
მოზრდილობაშია ნასვამ მდგომარეობაში მანქანის
მართვის ყველაზე მაღალი მაჩვენებლებიც (იხილეთ
სურათი 12-6); სწორედ ეს ფაქტორი განაპირობებს
იმას, რომ ადრეულ მოზრდილობაში სიკვდილია-
ნობის წამყვანი ფაქტორი უბედური შემთხვევებია.
ამას გარდა, როგორც უკვე აღინიშნა, ალკოჰოლის
მოხმარებასთან დაკავშირებული პრობლემები აშშ-
ში გარდაცვალების პრევენცირებად მიზეზებს შო-
რის მესამე ადგილზეა, ან გართულებების უმეტე-
სობა მოზარდობასა და ადრეულ მოზრდილობაში
ალკოჰოლის მძიმე მოხმარებიდან წარმოიშობა.
ნებისმიერ ასაკში საკმაოდ რთულია ფიზიკურ
შეზღუდულ შესაძლებლობებთან გამკლავება, თუ-
მცა ეს განსაკუთრებით ძნელი მოზარდობასა და
ადრეულ მოზრდილობაშია. ჩვეულებრივ, ცხოვრე-
ბის ამ ეტაპზე, ადამიანები იყალიბებენ ინტიმურ
ურთიერთობებს და იღებენ მნიშვნელოვან გადაწყ-
ვეტილებებს, როგორიცაა, მაგალითად, პროფესი-
ის არჩევა. შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე
პირების რაოდენობა ომის პერიოდში მიღებული
ტრავმების შედეგად გაიზარდა.
შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადრეუ-
ლი მოზრდილები ყოველთვის აქტიურად ცდილო-
ბენ იმ სოციალური დამოკიდებულებებისა და კანო-
ნების შეცვლას, რომლებიც მათზე ზემოქმედებს.
მათი და სხვა დაინტერესებული ადამიანებისა და
ჯგუფების მოქმედებების შედეგად, 1990 წელს მი-
იღეს აქტი – ამერიკელები შეზღუდულ შესაძლებ-
ლობებთან ერთად (ADA). ამ კანონით იკრძალება
457
ახალგაზრდები, 25-44
მკვლელობები 6.3% აივ ინფექცია 3.2%
თვითმკვლელობა
ყველა სხვა მიზეზი
სიმსივნეები გულის
დაავადებები
გულის
დაავადებები
3.3%
სიმსივნეები
უბედური შემთხვევები
შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების
სამსახურებში, საზოგადოებრივ ტრანსპორტში
ან ტელეკომუნიკაციის საშუალებებში დისკრიმი-
ნირება. ამ კანონით კომპანიებს ასევე მოეთხოვე-
ბათ, შექმნან ადაპტირებული გარემო შეზღუდული
შესაძლებლობების მქონე დასაქმებულებისათვის,
რათა მათ შეძლონ იმ სამუშაოს შესრულება, რომ-
ლისთვისაც გადაამზადეს; წინააღმდეგ შემთხვე-
ვაში, ისინი მათი შესაძლებლობების შესაბამისი
სამსახურისათვის უნდა გადამზადნენ. ყველაზე
მნიშვნელოვანია ის, რომ არ შეიძლება ადამიანების
სამსახურიდან გათავისუფლება მხოლოდ შეზღუ-
დული შესაძლებლობის გამო. აღნიშნული აქტის მი-
ხედვით, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პი-
ნასვამ მდგომარეობაში მანქანის მართვის
პროცენტული მაჩვენებელი გასულ წელს
ასაკი
სურათი 12-6. ნასვამ მდგომარეობაში მანქანის მართვის შემ-
თხვევები, ასაკის მიხედვით, 2007.
დაახლოებით ოთხი მოზრდილიდან ერთი მაინც აღნიშნავს ნასვამ
მდგომარეობაში მანქანის მართვის შემთხვევებს 20 წლის ასაკში;
ასაკის მატებასთან ერთად, ეს მაჩვენებელი მკვეთრად კლებულობს.
წყარო: From The 2007 National Survey on Drug Abuse and Health,
Substance Abuse and Mental Health Services Administration
(SAMHSA), 2007, SMA 03-3774, Rockville, MD: Author.
458 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

აქტუალური საკითხები
აივ ინფექციის სახის ცვლილება ში, მათ შორის არიან ჰომოსექსუალი მამაკაცები. აშშ-ში
მცხოვრები გეი მამაკაცების პროცენტული წილის შეფა-

მ იუხედავად იმისა, რომ 1980-იან წლებთან შედარებით,

აივ ინფექციასთან დაკავშირებულ საკითხებს იშვი-
ათად ეთმობა დიდი ყურადღება, აშშ-ში დაავადება არ
სება რთულია, მაგრამ, კვლევების უმეტესობის მიხედ-
ვით, ისინი ამერიკის მოსახლეობის დაახლოებით 2-დან
8%-ს შეადგენდნენ. 2009 წელს გამოვლენილი აივ ინფექ-
გამქრალა, მსოფლიოს სხვა ნაწილებში კი ეპიდემიური
ციის შემთხვევების 61% მამაკაცებს შორის სექსუალუ-
სახე შეიძინა. აშშ-ში დიაგნოზების რაოდენობამ 1990-იან
რი კონტაქტის ფაქტებს უკავშირდებოდა. აივ ინფექცია
წლებში პიკს მიაღწია, როდესაც ყოველწლიურად 70 000
ფართოდაა გავრცელებული ზოგიერთ რასობრივ/ეთნი-
ახალი შემთხვევა ფიქსირდებოდა. თუმცა 2000 წლიდან
კურ ჯგუფშიც. აფრიკელი ამერიკელები აშშ-ის პოპულა-
მაჩვენებელმა თანდათანობით იკლო და 2010 წელს და-
ციის დაახლოებით 14%-ს შეადგენენ, მაგრამ 2009 წელს
ახლოებით 33 000 შემთხვევა გამოვლინდა (Centers for
გამოვლენილი აივ ინფექციის ახალი შემთხვევებიდან
disease Control [CdC], 2012c).
44% სწორედ მათში დაფიქსირდა; ამერიკაში მცხოვრებ
სხვა კონტაქტური გზით გადამდები დაავადებების
აივ ინფექციით დაავადებულთა საერთო რაოდენობიდან
მსგავსად, აივ ინფექცია პოპულაციის ზოგიერთ ჯგუფში
კი 46%-ს აფრიკელი ამერიკელები შეადგენენ. შავკანიან
უფრო მეტადაა გავრცელებული, ვიდრე – სხვებში. 1980-
ამერიკელებში, თეთრკანიანებთან შედარებით, 15-ჯერ
იან წლებში აშშ-ში დიაგნოზირებულ ადამიანთა უმეტე-
უფრო მაღალია ინფექციის გამოვლენის მაჩვენებელი;
სობა ჰომოსექსუალი მამაკაცი იყო, რამაც წარმოშვა აზ-
ფიქსირდება გენდერული განსხვავებებიც (CdC, 2012c).
რი იმის შესახებ, რომ აივ ინფექცია მამრობითი გეი მამა-
აივ ინფექციით დაავადების რისკის ქვეშ სამჯერ-ოთხ-
კაცების დაავადებაა. თუმცა ეს არასწორი შეხედულება
ჯერ მეტი ალბათობით არიან, აგრეთვე, ესპანელი/ლათი-
მალე შეცვალა იმის აღმოჩენამ, რომ აივ ინფექცია ჰეტე-
ნოამერიკელები, ვიდრე თეთრკანიანი ამერიკელი მამაკა-
როსექსუალური აქტივობითაც გადადიოდა, ისევე, რო-
ცები და ქალები. მიუხედავად იმისა, რომ ყოველწლიუ-
გორც ქლამიდია, გონორეა, ჰერპესი და სიფილისი (იხი-
რად სამჯერ უფრო მეტი მამაკაცი ინფიცირდება, ვიდრე
ლეთ ცხრილი 12-1). 1990-იან წლებში მნიშვნელოვნად
ქალი, აივ ინფექცია თანდათანობით მთელ პოპულაცია-
გაიზარდა აივ ინფექციით გამოწვეული გარდაცვალების
შემთხვევები იმ ბავშვებში, რომლებიც პრენატალურ პე-
აივ ინფიცირებულთა საერთო რაოდენობა
რიოდში დაინფეცირდნენ ამ დაავადების მატარებელი
დედებისაგან (UnICEF, 2005).
მილიონი

1990-იან წლების შუა პერიოდამდე გაცილებით უკეთ

იქნა შესწავლილი აივ ინფექცია. აშშ-ში მის შესამცირებ-
ლად ფართო მასშტაბის ჯანდაცვისა და საგანმანათლებ-
ლო ღონისძიებები განხორციელდა. უმეტესად ამ მცდე-
ლობებმა შედეგები გამოიღო და, როგორც უკვე აღი-
ნიშნა, აივ ინფექციის ახალი შემთხვევების გამოვლენის
მაჩვენებელი შემცირდა. ამას გარდა,
1990-იან წლებში დაავადების სიმპტო- აივ ინფექციის შემთხვევების რეგიონული სტატისტიკა, 2010
მების გამოვლენა მკვეთრად შეაყოვ-
რეგიონი აივ ინფექციით დაა- აივ ინფექციით ბავშვებისა და
ნა ისეთმა ანტირეტროვირუსულმა
ვადებული ბავშვები დაავადებულთა ზრდასრულების
თერაპიებმა, როგორებიცაა AZT და და ზრდასრულები, პროცენტული სიკვდილიანობა,
წამლების სხვა კომბინაციები, რომლე- 2010 მაჩვენებელი 2010
ბიც წამლების კოქტეილის სახელითაა სუბ-საჰარული აფ- 22.9 მილიონი 5.0% 1.2 მილიონი
ცნობილი. მართალია, აივ ინფექცია რიკა
ჯერ კიდევ ითვლება ტერმინალურ ჩრ. აფრიკა და შუა 470.000 0.2% 35.00 0
დაავადებად, მაგრამ ამ მედიკამენ- აღმოსავლეთი
ტოზურმა თერაპიებმა (ახლა ეძახიან აზია 4.8 მილიონი 0.1% 306.000
HAART-ს – Highly active antiretroviral
ოკეანია 54.000 0.3% 1.600
therapies – ძლიერ აქტიური ანტი-
ლათინო ამერიკა 1.5 მილიონი 0.4% 67.000
რეტროვირუსული თერაპიები) მნიშ-
ვნელოვნად შეამცირა დაავადებით კარიბული არეალი 200.000 0.9% 9.000
გამოწვეული სიკვდილიანობის მაჩვე- აღმ. ევროპა და 1.5 მილიონი 0.9% 90.000
ნებლები განვითარებად ქვეყნებში მა- ცენტრ. აზია
ინც, სადაც ბევრს მიუწვდება ხელი ამ ჩრ. ამერიკა, დას. 2.1 მილიონი 0.6% 29.000
ძვირად ღირებულ მედიკამენტებზე. და ცენტრ. ევროპა
აივ ინფექცია ფართოდაა გავრცე- საერთო 34.0 მილიონი 0.8% 1.8 მილიონი
ლებული აშშ-ში, ზოგიერთ ჯგუფში ის წყარო: From “Worldwide HIV & AIdS statistics including deaths,” AVERt, retrieved
უფრო მეტად გვხვდება. პირველ რიგ- from http://www.avert.org/worldstats.htm.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ზე ვრცელდება და ხშირად გადამდებია ჰეტეროსექსუა-
ლური კონტაქტითაც. მაგალითად, აშშ-ში, აივ ინფექცი-
ით ინფიცირებულ ქალთა რაოდენობა, 1995-დან 2010
წლადე, გაიზარდა და ადრე თუ შვიდიდან ერთ ქალში
ფიქსირდებოდა, ახლა ოთხიდან ერთში გვხვდება (CdC,
2012c).
არც ერთი ასაკობრივი ჯგუფი არაა დაცული აივ
ინფექციისგან, მიუხედავად ფართოდ გავრცელებული
შთაბეჭდილებისა, რომ ის ახალგაზრდა ადამიანების და-
ავადებაა. მაგალითად, აღმოჩნდა, რომ აივ ინფექციით
დაავადების საფრთხის ქვეშ მოხუცი ქალბატონებიც იმ-
ყოფებიან. სამხრეთ ფლორიდაში შეინიშნება აივ-დადე-
ბითი შემთხვევების გამოვლენის ზრდა „ვიაგრას თაობა-
ში“ ქვრივებს და სხვა უფროსი ასაკის ადამიანებს შორის,
რომლებმაც პენსიაზე გასვლისას ახალი სოციალური
ცხოვრება დაიწყეს. მაგალითად, ფლორიდაში, 50 წელს
ზემოთ მყოფი ექვსი ქალიდან ერთი აივ ინფექციითაა
დაავადებული (Cnn, november 26, 2004; Inge Corless,
personal communication, 2004). ეს პოპულაცია არ მოიხ-
მარდა პრეზერვატივებს, რადგან ფიქრობდა, რომ მათი
დანიშნულება მხოლოდ დაფეხმძიმების პრევენცია იყო,
რისი შანსიც მენოპაუზის შემდეგ ისედაც არ არსებობდა.
ამერიკაში აივ ინფექციასთან დაკავშირებული პრობ-
ლემები საკმაოდ მნიშვნელოვანია, მაგრამ მსოფლიოს
სხვა ადგილებში უფრო სერიოზული სახე მიიღო, რადგან
აივ ინფიცირებულთა რაოდენობა ახალგაზრდა პოპუ-
ლაციაში მკვეთრად მატულობს (იხ. ცხრილი). მსოფლიო
მასშტაბით, აივ ინფექციის გამო სიკვდილიანობის მაჩვე-
ნებლი 25 მილიონს შეადგენს, 2010 წელს კი ამ დაავადე-
ბით 34 მილიონი ადამიანი დაინფიცირდა (AVERt, 2012).
ამჟამად აივ ინფექციის შემთხვევების მაჩვენებელი ყვე-
ლაზე მაღალია საჰარული ზონის აფრიკის ზოგიერთ რე-
გიონში, რაც იმას ნიშნავს, რომ პოპულაციის 70% ინფი-
ცირებულია. ოჯახები მცირდება; ბავშვები, რომლებიც
შეიძლება ასევე ავად იყვნენ, მშობლების გარეშე რჩები-
ან; უამრავი მუშის ავადმყოფობისა და გარდაცვალების
გამო კი სამუშაო ძალა მცირდება. ინფექციის მაჩვენებ-
ლები კიდევ უფრო იზრდება მსოფლიოს ზოგიერთ სხვა
ადგილას, განსაკუთრებით ქალებში (Associated Press,
რებისათვის ადაპტირებული უნდა იყოს შენობები,
ტროტუარები და სხვა საზოგადოებრივი ადგილე-
ბი. ის პროპაგანდას უწევს ინკლუზიის პოლიტიკას
და ორგანიზაციებისაგან ელის, რომ ხელს შეუწყ-
ობენ ყველანაირი შეზღუდული შესაძლებლობის
მქონე პირს შეძლებისდაგვარად სრულყოფილ და
პროდუქტიულ ცხოვრებაში.
მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანთა უმეტესო-
ბას ადრეულ მოზრდილობაში მცირე რაოდენობის
ჯანმრთელობის პრობლემები აღენიშნებათ, ის მა-
ინც არაა ჯანმრთელობის პრობლემებისაგან სრუ-
ლიად თავისუფალი. მათ შორისაა სექსსა და სექ-
● [იხ. Lisa: Adjusting to Day Care
on MyDevelopmentLab.com-ზე
459
2004; AVERt, 2012), რომლებშიც დაავადება ადვილად
ვრცელდება. ამჟამინდელი მონაცემებით, მსოფლიოში
ყოველწლიურად უფრო მეტი ქალია დაავადებული, ვიდ-
რე – მამაკაცი (UnAIdS, 2008). ამ ფაქტებმა განაპირო-
ბა ის, რომ ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ (WHo)
აივ ინფექციის ეპიდემია „ადამიანის განვითარებისა და
ჯანმრთელობისთვის ყველაზე საფრთხის შემცველად
გამოაცხადა, ბუბონური შავი ჭირისა და თამბაქოს შემ-
დეგ“ (WHo, 2004). აივ ინფექცია განსაკუთრებით საში-
შია განვითარებად ქვეყნებში, სადაც ჯანდაცვაზე ზრუნ-
ვის შესაძლებლობები მწირია, რესურსები კი – მკაცრად
შეზღუდული. რა შეიძლება გაკეთდეს?
ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ გამოაცხა-
და „ხუთი მხრიდან დარტყმა“, რომელიც ფოკუსირდება
პრევენციასა და განკურნებაზე და მთავარ ინიციატივას
წარმოადგებს წამლების ისეთი ღირებულება, რომელზეც
ღარიბებსაც მიუწვდებათ ხელი. გარკვეული წარმატება
უკვე მიღწეულია: 1990-იანი წლების ბოლოს, ანტირეტ-
როვირუსული წამლების ყოველწლიური ხარჯი თითოე-
ულ პაციენტზე $10 000-ს შეადგენდა; ახლა კი მსგავსი
თერაპიების წლიური ხარჯი მინიმუმ $80-დან იწყება და
მაქსიმუმ 660$-მდე ჯდება (WHo, 2012b). შედეგად, ანტი-
რეტროვირუსული თერაპიით მოსარგებლე ადამიანების
რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა დაბალი და საშუალო
შემოსავლის ქვეყნებში, კერძოდ, 2003-დან 2009 წლამ-
დე მაჩვენებელმა 13-ჯერ მოიმატა (WHo, 2012b). 2009
წელს ამ ქვეყნებში წამლებით უზრუნველყოფილი იყო
აივ ინფიცირებულთა მესამედზე მეტი (WHo, 2012b).
შედეგად, ეპიდემიის გავრცელების პირველ პერიოდთან
შედარებით, 2006 წელს, აივ ინფექციით გარდაცვალე-
ბის შემთხვევებმა მსოფლიო მასშტაბით კლება დაიწყო
(UnAIdS, 2012). თუმცა, დღეს, წამლებს მკურნალობის
ფუნქცია აქვთ, მაგრამ არა განკურნების. აივ ინფექცი-
ასთან ბრძოლის ყველაზე მნიშვნელოვან საშუალებად
კვლავ პრევენცია რჩება. ადამიანები უნდა დარწმუნ-
დნენ, რომ საჭიროა აივ ინფექციაზე შემოწმება და საკუ-
თარი სექსუალური ქცევის მოდიფიცირება. ამ კუთხით
პროგრესის მიღწევა კი ბევრ გამოწვევებთანაა დაკავში-
რებული. ●
▲ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებისათვის
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთი რეკრეაციული
აქტივობები, როგორებიცაა ბოულინგი. ეს ვეტერანი
მომავალი ტურნირისათვის ემზადება.
460 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
სუალობასთან დაკავშირებული საკითხები, რომ-
ლებიც შეიძლება მოიცავდეს განაყოფიერებასთან,
სექსუალურად გადამდებ დაავადებებთან, სექსუა-
ლურ ატიტუდებთან და ქცევასთან თუ იდენტობასა
და ორიენტაციასთან დაკავშირებული თემები. ამ
საკითხებს მომდევნო ქვეთავში განვიხილავთ.
შეამოწმე შენი ცოდნა 12-2
1. ჩვეულებრივ, ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელ-
ში უარესდება ფიზიკური ფუნქციონირება ყველა-
ზე ადრე?
ა. გული; ბ. რესპირატორული სისტემა;
გ. მხედველობა; დ. საჭმლის მომნელებელი სისტემა.
2. ისეთი კუნთების სიძლიერის მხრივ, როგორებიცაა
მკლავის ბიცეფსური კუნთები, ადამიანი ყველაზე
ძლიერია _______ ასაკში.
ა. 16; ბ. 18;
გ. 25; დ. 32.
3. პრევენცირებადი სიკვდილიანობის მთავარი მიზე-
ზი აშშ-ში არის _______.
4. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელია ამერიკელი
ახალგაზრდების გარდაცვალების წამყვანი მიზე-
ზი?
ა. გულის შეტევა; ბ. სიმსივნე;
გ. უბედური შემთხვევები; დ. აივ ინფექცია.
5. შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანების
დამცავ კანონს ჰქვია _______.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
სქესი და სექსუალობა
მიუხედავად იმისა, რომ დღეისათვის სექსუა-
ლური ინტერესი და, ხშირად, სექსუალური აქტივო-
ბა მოზარდობაში იწყება, ადრეული მოზრდილობა,
ჩვეულებრივ, ცხოვრების ის ეტაპია, როცა მომწი-
ფებული სექსუალური ქცევა ვითარდება. ადრეული
ასაკის მოზრდილები სექსუალურად უფრო აქტიუ-
რები და მგრძნობიარენი არიან, ვიდრე ცხოვრების
ნებისმიერ ეტაპზე. ამ ასაკისათვის მოსალოდნე-
ლია, რომ მათ საკუთარი სექსუალური იდენტობის
ნათელი განცდა ჰქონდეთ. ადრეული მოზრდილობა
ცხოვრების ის პერიოდია, როცა ბევრი მოზრდილი
გეგმავს ბავშვების ყოლას, ამდენად, ნაყოფიერე-
ბა (ფერტილობა)დ წყვილის მიერ შთამომავლობის
რეპროდუქციის უნარი – ცხოვრების ამ პერიოდის
მთავარი საკითხი ხდება.
ნაყოფიერება
როგორც ქალები, ისე კაცებიც ნაყოფიერნი
ხდებიან ადრეული მოზარდობის განმავლობაში,
როცა ისინი პუბერტატს/სექსუალურ სიმწიფეს აღ-
წევენ. ნაყოფიერების უმაღლეს წერტილს, ორივე
ჯგუფი აღწევს გვიანი მოზარდობისა და ადრეუ-
ლი მოზრდილობის განმავლობაში. თუმცა, კაცები
და ქალები ცხოვრების მანძილზე ნაყოფიერების
განსხვავებულ პატერნებს ავლენენ. კაცები, პუ-
ბერტატიდან მოყოლებული, უწყვეტად გამოიმუ-
შავებენ სპერმას. მამაკაცთა უმრავლესობა ნაყო-
ფიერებას მთელი გვიანი მოზრდილობის წლების
განმავლობაში ინარჩუნებს, თუმცა სათესლე გამო-
ყოფა უფრო და უფრო
რა მიზეზები შეიძლება
ნაკლებად სიცოცხლი-
ჰქონდეს მომავალ მშო-
სუნარიან სპერმას მო-
ბელს ახალგაზრდა ასაკ-
იცავს. მეორე მხრივ,
ში შვილების ყოლის სურ-
ქალები ნაყოფიერნი
ვილისთვის? რა მიზეზე-
არიან მხოლოდ მენო-
ბი შეიძლება ჰქონდეს
პა უ ზამ დე/ კლი მაქ ტე-
ამისთვის მოგვიანებით,
რიულ პერიოდამდე,
მოზრდილობაში?
რაც, ჩვეულებრივ, 50
წლისთვის ხდება, როცა კვერცხუჯრედი არ გამო-
თავისუფლდება. ქალები იბადებიან კვერცხუჯრე-
დის 400,000-იანი მარაგით, რომლებიც გამოთავი-
სუფლდება ყოველთვიურად, დაწყებული მენარქეს/
პირველი მენსტრუაციიდან მალევე. ოვულაცია შე-
დარებით სტაბილურია 25-38 წლებს შორის. თუმ-
ცა, 38 და მეტი წლის ზემოთ, მენოპაუზამდე, კვერ-
ცხუჯრედის გამოთავისუფლების რეგულირება და
რაოდეობა სწრაფად იკლებს.
ეს არ ნიშნავს იმას, რომ უფროს ქალებს არ შე-
უძლიათ ან არ უნდათ დაფეხმძიმება. ამის საწინა-
აღმდეგოდ, ქალების სულ უფრო მეტ რაოდენობას
შვილების ყოლა გვიან 30-იან და 40-იან წლებში
ურჩევნია, როცა ისინი, ჩვეულებრივ, ემოციურად
და ფინანსურად უფრო უსაფრთხოდ არიან და, ალ-
ბათ, წარმატებული კარიერაც აქვთ. თუ დაფეხ-
მძიმება რთულია, ქალის ნაყოფიერების გასაზრ-
დელად რამდენიმე სხვადასხვა მეთოდის გამოყე-
ნებაა შესაძლებელი, მათ შორის, ჰორმონალური
ინექციების. ამ დროს ხდება კვერცხუჯრედის გა-
მოთავისუფლების პროვოცირება და ექსტრაკორ-
პოლარული (ხელოვნური) განაყოფიერება, რაც
გულისხმობს მწიფე კვერცხუჯრედის ამოღებას,
ლაბორატორიაში განაყოფიერებას და კვლავ საშ-
ვილოსნოში დაბრუნებას, სადაც იგი ვითარდება.
რადგან ასაკოვანი ქალის შემთხვევაში გენეტიკუ-
რი ნაკლოვანებები უფრო მოსალოდნელია, გენე-
ტიკური სკრინინგის პროცედურები, როგორიცაა
ამნიოცენტეზი, უფროს ქალს ბევრი იმ საკითხის
პროგნოზირების საშუალებას აძლევს, რომელიც
გენეტიკური ანომალიების მქონე ბავშვის ყოლას
უკავშირდება (დამხმარე რეპროდუქციული ტექნო-
ლოგიების, გენეტიკური და მუცლად ყოფნის სკრი-
ნინგ-ტექნიკების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხილეთ თავი 3.)
სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებები
ბავშვის ჩასახვასთან დაკავშირებით სირთულე
შეიძლება მრავალი პრობლემისგან გამომდინარე-
ობდეს, რომელთაგან ერთ-ერთია არანამკურნა-
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ლევი სქესობრივი გზით გადამდები დაავადების
(sexually transmitted disease STD) არსებობა. აშშ-
ში, ადრეული ასაკის ზრდასრულებში, STD-ის ყვე-
ლაზე გავრცელებულ ფორმებს შორისაა ქლამიდია,
გონორეა, სიფილისი, ჰერპესი და აივ/შიდსი (CDC,
2012c). ქლამიდიას ბაქტერიული ინფექცია იწვევს
და, ჩვეულებრივ, მისი წარმატებით განკურნება
შესაძლებელია ანტიბიოტიკების კურსით მას შემ-
დეგ, რაც იგი გამოვლინდება. დღეისთვის, აშშ-ში
ქლამიდია ყველაზე გავრცელებული სქესობრივი
გზით გადამდები ბაქტერიული დაავადებაა. ზოგი-
ერთი კვლევა ქლამიდიას საკმაოდ მაღალ მაჩვენე-
ბელს გვიჩვენებს – 10-15%-ს, თუმცა რთულია მისი
გავრცელების ზუსტი მაჩვენებლების დასახელება
ისევე, როგორც სქესობრივი გზით გადამდები სხვა
დაავადებებისა, რადგან ახალგაზრდები ხშირად არ
მიმართავენ სამედიცინო დახმარებას და შესაძლოა,
შეგიძლიათ, შემოგვთავა- მათი დაავადების ის-
ზოთ აივ/შიდსის არსებო- ტორიას ზუსტად არ
ბის გარდა, სხვა მიზეზები, ყვებოდნენ. გონორეა
რომლებმაც შეიძლება კიდევ ერთი, საკმაოდ
ადრეული ასაკის მოზრდი- გავრცელებული ბაქ-
ლები უფრო უსაფრთხო ტერიული ინფექციაა,
სექსუალური ქცევისკენ რომელიც ასევე ეფექ-
წააქეზონ? ტუ რად განიკურნება
ანტიბიოტიკებით. რო-
გორც ქლამიდიას, ისე გონორეას შეიძლება სერი-
ოზული შედეგები მოჰყვეს, მათ შორის უშვილობა/
უნაყოფობა, თუ მკურნალობა დროულად არ ჩატარ-
დება. მიუხედავად იმისა, რომ სიფილისი – ბაქტერი-
ული ინფექციის მესამე სახეობა – ანტიბიოტიკური
თერაპიით განკურნებადია, მკურნალობის კურსის
ჩატარების გარეშე შესაძლოა, იგი ნევროლოგიურ
დაზიანებაში აისახოს და სიკვდილიც გამოიწვიოს.
მას ასევე შეუძლია წარმოშვას ნაყოფიერების სირ-
თულეები, თუმცა იგი დღეისათვის, აშშ-ში ისე გავ-
რცელებული არ არის, როგორც სქესობრივი გზით
გადამდები სხვა დაავადებები. სქესობრივი გზით
გადამდები ერთ-ერთი გავრცელებული დაავადებაა
გენიტალური ჰერპესიც, რომელიც გამოწვეულია
ვირუსით, რომელიც ამჟამად არ იკურნება. ჰერპეს-
თან დაკავშირებული ძირითადი სიმპტომია სასქესო
ორგანოების ან სწორნაწლავის ირგვლივ ბუშტუკე-
ბის წარმოქმნა, რომლებიც ჭრილობებში/წყლულებ-
ში გადაიზრდება. თუმცა ბევრი ადამიანის გენიტა-
ლურ ჰერპესში მცირე ან არანაირი სიმპტომი არ
იკვეთება. ამდენად, ინდივიდებმა შესაძლოა, არც
იცოდნენ, რომ დაავადებულნი არიან. დღეისათვის,
აშშ-ში, დაახლოებით, ოთხ ქალში ერთს და ცხრა
კაცში ერთს გენიტალური ჰერპესის ინფექცია აქვს
(CDC, 2012c). ცხრილში 12-1 დასახელებულია აშ-
შ-ში ყველაზე მეტად გავრცელებული, სექსუალური
გზით გადამდები ხუთი დაავადება, თუმცა, რა თქმა
უნდა, ბევრი სხვა დაავადებაც არსებობს.
461
სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებები მი-
ლიონობით სექსუალურად აქტიურ მოზარდსა და
ზრდასრულს აღენიშნება. ამ ფაქტის მიუხედავად,
მათ არ მიუქცევიათ საზოგადოების ყურადღება,
რაც ახლდა აივ/შიდსის გავრცელებას, რომელიც
აშშ-ში, პირველად, 1980-იან წლებში იქნა იდენტი-
ფიცირებული. შიდსის გამომწვევია ვირუსი, სა-
ხელწოდებით ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსი
(აივ – HIV), რომელიც საბოლოოდ იწვევს დაავადე-
ბას – შეძენილი იმუნური დეფიციტის სინდრომს
(შიდსი-AIDS); ამდენად, იგი ხშირად გაერთიანე-
ბული სახელწოდებით აივ/შიდსი მოიხსენიება. აშ-
შ-ში შიდსის პირველი გამოვლინებანი, უმეტესად,
გეი-კაცებში აღინიშნა, რამაც ზოგიერთი მიიყვანა
იმ მოსაზრებამდე, რომ ეს დაავადება რაღაცით ჰო-
მოსექსუალიზმს უკავშირდება. რა თქმა უნდა, აივ/
შიდსი არ არის გეების დაავადება: იგი ვრცელდე-
ბა სისხლისა ან ორგანიზმის შემცველობაში მყოფი
სხვა სითხის საშუალებით და ამდენად, იგი გამოვ-
ლინდება ყველა იმ ადამიანთან, ვისაც შეხება ექ-
ნება ინფიცირებულ ნივთიერებასთან. შიდსი სულ
უფრო ხშირად შეიმჩნევა ჰეტეროსექსუალურ პო-
პულაციაში.
შიდსის მაჩვენებელი განსაკუთრებით მაღალია
მოზრდილების გარკვეულ ჯგუფებში (იხილეთ გან-
ყოფილება აქტუალური საკითხები: აივ/შიდსის ცვ-
ალებადი სახე), თუმცა აშშ-ში ამ დაავადების საერ-
თო გავრცელება ჯერ კიდევ ძალიან მცირეა, სქესო-
ბრივი გზით გადამდებ სხვა დაავადებებთან შედა-
რებით. თუნდაც მაღალი რისკ-ჯგუფებისათვის აივ
-ის გავრცელების ალბათობა დაახლოებით 0.1%-ია;
სქესობრივი გზით გადამდები სხვა დაავადებების
გავრცელების მაჩვენებლები კი – 5-15%-ია.
მიუხედავად იმისა, რომ 1980-იან წლებში, სქე-
სობრივი გზით გადამდები დაავადების ეპიდემიის
მიმართ საზოგადოებას მკვეთრი რეაქცია ჰქონ-
და. ფაქტობრივად, შეიძლება იმის მტკიცება, რომ,
აშშ-ში სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებების
გასაჯაროებამ, როგორც ჩანს, ნაწილობრივ მაინც,
დააგვიანა სექსუალურ ქცევაში გადანაცვლება,
რომელიც გვიან 1980-იან წლებში დაიწყო და ბევრი
ახალგაზრდის სექსუალურ ქცევაზე იქონია გავლე-
ნა. დღეისათვის ადრეული პერიოდის მოზრდილე-
ბის უმეტესობა მიუთითებს, რომ სექსუალურ ქცე-
ვაში უფრო დიდ სიფრთხილეს იჩენს, ვიდრე ეს იყო
20-30 წლის წინ. მაგალითად, 1982 წელთან შედარე-
ბით, 2008 წელს ნაკლები ახალგაზრდა მიუთითებ-
და სექსუალური ურთიერთობის ქონას; ხოლო მათი
რიცხვი, ვინც დამცავ საშუალებებს იყენებდა, სამ-
ჯერ გაიზარდა (CDC, 2012c). მაგალითად, ჩიკაგოს
უნივერსიტეტში ჩატარებულ კვლევაში გამოკითხ-
ულთა 76%-მა, რომელთაც გასულ წელს ხუთი ან
მეტი სექსუალური პარტნიორი ჰყავდათ, განაცხა-
დეს, რომ მათი სექსუალური აქტივობა შემცირ-
462 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ცხრილი 12-1. აშშ-ში სქესობრივი გზით გადამდები ძირითადი დაავადებები ყველა ასაკისთვის

ქლამიდია
იწვევს საშარდე გზების ინფექციებს კაცებში; ასევე, პასუხისმგებელია სათესლე ჯირკვლების ინფექციაზე. ქალებში ქლა-
მიდიამ შეიძლება გამოიწვიოს საშვილოსნოს ყელისა და საშვილოსნოს მილების ანთება. მიუხედავად იმისა, რომ ინფექცია
ანტიბიოტიკებით ადვილად განკურნებადია, მის განკურნებაში წარუმატებლობამ შესაძლოა, განაპირობოს პერმანენტული
დაზიანება, მათ შორის – უნაყოფობა/უშვილობა. ყოველწლიურად, ქლამიდიას, დაახლოებით, 1.3 მილიონი ახალი შემთხვევა
ვლინდება და ინფექციის მაჩვენებლები, როგორც ჩანს, იზრდება. ბევრ შემთხვევაში, როცა სიმპტომები ხშირად მსუბუქია
ან საერთოდ არ არსებობს, შეუმჩნეველი რჩება ან/და არ ხდება მკურნალობა.

გონორეა
შეიძლება გამოიწვიოს უნაყოფობა და სხვა ქრონიკული პრობლემები, თუ მკურნალობა საერთოდ არ ჩატარდება ან უკ-
ვე განვითარებულ ეტაპზე მოხდება. გონორეით, ყოველწლიურად, 700, 000-ზე მეტი ადამიანი ინფიცირდება და, როგორც
ჩანს, ინფექციის მაჩვენებელი იზრდება. სიმპტომები მოიცავს წვის შეგრძნებას შარდვისას და ზოგჯერ გამონადენს; ხში-
რად ეს სიმპტომები მსუბუქია ან არ არსებობს განსაკუთრებით ქალებში.

ჰერპესი
ვირუსთა ჯგუფი, რომელიც მოიცავს ვირუს ჰერპესის I და II ტიპს, გავლენა აქვს აშშ-ის მოზარდებისა და მოზრდილების
6-დან 1-ზე (4 ქალში – 1; 9 კაცში – 1). მიუხედავად იმისა, რომ ჰერპესი არ იკურნება, არსებობს მკურნალობის მეთოდები,
რომელთაც შეუძლიათ, დაავადების გავრცელების სიმწვავის შეზღუდვა. ინფექციები, ჩვეულებრივ, კანზე წყლულების ან
გამონაყართან კონტაქტის მეშვეობით აღმოცენდება. ამდენად, რეკომენდებულია თავის შეკავება ან დამცავი საშუალებე-
ბის გამოყენება, განსაკუთრებით, გამონაყარის დროს.

აივ/შიდსი
ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსი (აივ) – ვირუსი, რომელიც სხეულის იმუნურ სისტემას ანადგურებს, განაპირობებს შე-
ძენილი იმუნური დეფიციტის (შიდსი) სინდრომის განვითარებას, აივ ინფექციისგან გამომდინარე დაავადებას. მიუხედავად
იმისა, რომ მედიკამენტების კრებული, მათ შორის AZT, შეიძლება ეფექტური იყოს ვირუსის დათრგუნვაში, ამჟამად შიდსი
უკურნებელ დაავადებადაა მიჩნეული. აშშ-ში მისი გავრცელება შემცირებულია, მაგრამ იგი ეპიდემიების სახით არსებობს
მსოფლიოს ბევრ ადგილას, განსაკუთრებით საჰარის სამხრეთით მდებარე აფრიკაში.

სიფილისი
შეუძლია, გამოიწვიოს ჯანმრთელობის მწვავე პრობლემები, მათ შორის, უნაყოფობა და სიკვდილიც კი, თუკი მკურნალობა
არ ჩატარდება. სიფილისის მქონე ფეხმძიმე ქალებმა, რომელთაც მკურნალობა არ გაუვლიათ, შეიძლება დააინფიცირონ
განვითარების პროცესში მყოფი ნაყოფი. ეს დაავადება აშშ-ში, ყოველწლიურად, დაახლოებით, 36, 000 ახალ ადამიანთან
გამოვლინდება. მამაკაცებში მისი მაჩვენებელი თითქმის 6%-მდეა გაზრდილი – აღრიცხულ შემთხვევათა თითქმის ორ მესა-
მედს მამაკაცებთან ჰქონდათ სექსუალური კავშირი. მისი სიმპტომები ხშირად წლების განმავლობაში შეუმჩნეველია, თუმ-
ცა გართულებები ვითარდება.

ტრიქომონიაზი („ტრიქი“)
გავრცელებული სქესობრივი გზით გადამდები დაავადება, გამოწვეული პროტოზოინური პარაზიტული ინფექციით. დაახ-
ლოებით 3.7 მილიონი ადამიანი აშშ-ში დაავადებულია ტრიქომონიაზით, რაც მას სექსუალური გზით გადამდებ ძალიან გავ-
რცელებულ დაავადებად ხდის. დაავადებული ადამიანების მხოლოდ 30%-ს უვითარდებათ სიმპტომები, რომელთა შორისაა
გაღიზიანება/აგზნება ან/და ანთება, განსაკუთრებით შარდვის დროს. ეფექტურია ანტიბიოტიკებით მკურნალობა.

წყარო: ადაპტირებულია “Sexually transmitted diseases,”-–-“, Centers for Disease Control and Prevention, 2012– მიერ, მოძიე-
ბულია http://www.cdc.gov/std/healthcomm/fact_sheets.htm-დან

და, რეგულარულად იტარებენ აივ-ტესტირებას ან წლების შუა პერიოდში სექსუალური დამოკიდებუ-

იყენებენ დამცავ საშუალებებს (Laumann, Gagnon,
Michael & Michaels, 1994, 2000). მკვეთრად შემ-
ცირდა დამცავი საშუალებების გარეშე პროსტიტუ-
ციაც.
სექსუალური დამოკიდებულებები და ქცევა
შიდსის მიერ წარმოქმნილ სოციალურ ცვლი-
ლებებამდეც, ზრდასრულებში სექსუალური დამო-
კიდებულებებისა და ქცევის ტენდეციები მნიშვნე-
ლოვნად შეიცვალა ბოლო რამდენიმე ათწლეულის
განმავლობაში. მაგალითად, 1959 წელს, ქორწინე-
ბამდე სექსუალურ კავშირს აშშ-ის მოსახლეობის
მხოლოდ 22% უშვებდა როგორც კაცებისათვის,
ისე – ქალებისათვის (Hunt, 1974). ეს მაჩვენებელი
დღეს გაცილებით მაღალი იქნებოდა. 1970-იანი
ლებები შეიცვლა (იხ. თავი 10). აშშ-ში მოზრდილები
არა მხოლოდ უფრო ლმობიერ დამოკიდებულებებს
ავლენდნენ, არამედ სექსის შესახებ მათი მოლოდი-
ნებიც იცვლებოდა. მაშინ, როცა მე-20 საუკუნის
პირველ ნახევარში სექსუალური კავშირი მხოლოდ
დაოჯახებული კაცი-ქალი წყვილებს მოიცავდა და,
პირველ რიგში, გამრავლების მიზნისთვის ხორცი-
ელდებოდა, 1970-იანი წლებისათვის უფრო მეტი
წყვილი ცდილობდა, მაქსიმალურად გაეზარდა სექ-
სუალობასთან დაკავშირებული სიამოვნება. მაგა-
ლითად, ურთიერთობის საშუალო ხანგრძლივობა
მნიშვნელოვნად გაიზარდა, რაც იმაზე მიუთითებს,
რომ პარტნიორები უფრო დიდ სიამოვნებას, გან-
ტვირთვასა და ურთიერთსიყვარულს განიცდიან
სექსუალური კავშირის პროცესში (Hunt, 1974). გა-
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
იზარდა მოქნილობაც; კავშირი/ურთიერთობა ამ-
ჯერად შეიძლება, მოიცავდეს მანამდე „არასასურ-
ველ“ მოქმედებებს, როგორებიცაა: სექსუალური
კავშირის ქალის მიერ წამოწყება/ინიცირება, მას-
ტურბაცია და ორალური სექსი (Hunt, 1974; King,
Kante & Feigenbaum, 2002).
1970-იანი წლებიდან სექსუალური დამოკიდე-
ბულებები და ქცევა ცვლილებას განაგრძობს. ამ-
ჟამად კლასიკურ, ამომწურავ კვლევაში, რომელიც
შუა 1990-იან წლებში ჩიკაგოს უნივერსიტეტში, 18-
დან 59 წლამდე ამერიკელი მონაწილეების სექსუ-
ალურ ჩვევებზე ჩაატარეს, გამოვლინდა კვლევის
შემდეგი შედეგები (Laumann, Gagnon, Michael &
Michaels, 1994, 2000):
■ აშშ-ში მოზრდილების უმრავლესობა მონოგა-
მია. 10-დან 8-ზე მეტს წელიწადში მხოლოდ ერ-
თი სექსუალური პარტნიორი ჰყავს ან საერთოდ
არ ჰყავს. მთელი ცხოვრების განმავლობაში,
ჩვეულებრივ, ქალს მხოლოდ ორი პარტნიორი
ჰყავს, კაცს – ექვსი.
■ არსებობს სექსუალური ურთიერთობების სამი
ძირითადი პატერნი: ინდივიდების დაახლოე-
ბით ერთ მესამედს კვირაში ორჯერ მაინც აქვს
სექსი, ერთ მესამედს – თვეში რამდენჯერმე და
ერთ მესამედს – წელიწადში მცირე რაოდენო-
ბით ან საერთოდ არ აქვთ.
■ დაქორწინებულ წყვილებს ყველაზე მეტი სქე-
სობრივი ურთიერთობა და, ყველაზე მეტი ალ-
ბათობით, ორგაზმი აქვთ სქესობრივი ურთიერ-
თობის მსვლელობისას. ოთხი მარტოხელა ადა-
მიანისგან, დაახლოებით, მხოლოდ ერთს აქვს
სქესობრივი ურთიერთობა კვირაში ორჯერ;
დაქორწინებული ხუთი ადამიანისგან კი – თით-
ქმის ორს.
■ პოპულარული სტერეოტიპების საწინააღმდე-
გოდ, სქესობრივი ურთიერთობების სიხშირეს-
თან მიმართებით, მხოლოდ მცირე სხვაობები
არსებობს ეთნიკურ ჯგუფებს შორის.
■ როგორც მოსალოდნელი იყო, ოჯახური მდგო-
მარეობის მიუხედავად, სექსუალური აქტივო-
ბის ყველაზე მაღალ სიხშირეზე ადამიანები მათ
20-იან და 30-იან წლებში მიუთითებდნენ.
■ სექსუალური ურთიერთობით ადამიანის კმაყო-
ფილება ორგაზმის ქონასთან მჭიდრო კავშირში
არ არის.
საერთო დასკვნა, ალბათ, შემდეგია: 1970-იან
წლებთან შედარებით, აშშ-ში მოზრდილების უმ-
რავლესობის სექსუალური კმაყოფილება 1990-ი-
ანი წლების შუა პერიოდისთვის მნიშვნელოვნად
გაიზარდა. 12-7 სურათიდან ჩანს, რომ დაოჯახე-
ბული ან თანაცხოვრებაში მყოფი კაცების და ქა-
ლების დიდი პროცენტული მაჩვენებელი ძირითად
პარტნიორთან სექსუალური ურთიერთობისას გა-
ნიცდის ფიზიკურ და ემოციურ კმაყოფილებას.
463
ყოველთვის
ჰქონდათ
ორგაზმი
ძალიან
კმაყოფილი
ფიზიკურად ქალები
კაცები
ძალიან
კმაყოფილი
ემოციურად
პროცენტული მაჩვენებელი
სურათი 12-7. ძირითად პარტნიორთან სექსუალური კმაყოფი-
ლების სამი საზომი
წყარო: სურათი 9-დან, „ძირითად პარტნიორთან სექსუალური
კმაყოფილების სამი საზომი“, Sex in America, by R.T . Michael,
E.O. Laumann, and G. Kolata, copyright © 1994 by CSG Enterprises,
Inc. By permission of Little, Brown and Co., Inc., and Brockman, Inc.
1990-იანი წლების შუა პერიოდიდან სქესობ-
რივი ურთიერთობისა და სექსუალობის შესახებ
დამოკიდებულებები ვითარდება, რაც სოციალურ
ცვლილებებთანაა კავშირში. მაგალითად, მას შემ-
დეგ, რაც სექსუალური განათლება ახალგაზრდები-
სათვის უფრო ხელმისაწვდომი გახდა, სქესობრივი
გზით გადამდები დაავადებების – მათ შორის აივ/
შიდსის – სიხშირე გაიზარდა, ერთსქესიანთა ქორ-
წინება ზოგიერთ შტატში კანონიერი გახდა და გან-
ვითარდა ინტერნეტი, როგორც ინფორმაციის გავ-
რცელების მნიშვნელოვანი საშუალება. იმავდროუ-
ლად, შეიცვალა სექსუალური ქცევაც; მაგალითად,
აშშ-ის დაქორწინებული მოსახლეობის 95%-ს სექ-
სუალური ურთიერთობა დაქორწინებამდე ჰქონდა
(Finer, 2007). ჩიკაგოს კვლევის შემდეგ ყველაზე
დიდი და ამომწურავი კვლევისას მკვლევრებმა ინ-
დიანას უნივერსიტეტში თითქმის 6,000 ამერიკელი
მოზრდილი გამოკითხეს სქესობრივი დამოკიდებუ-
ლებების შესახებ. კვლევის შედეგები გამოქვეყნდა
ცხრა სტატიისგან შემდგარ სერიაში, სექსუალური
მედიცინის ჟურნალის საგანგებო ნომერში (მაგ:,
Herbenick et al., 2010; Reece et al., 2010). ყველაზე
მნიშვნელოვან კვლევის შედეგებს შორის იყო შემ-
დეგი:
■ დამცავი საშუალებების გამოყენება მნიშვნე-
ლოვნად გაიზარდა. 2010 წელს, ვაგინალური
ურთიერთობის ოთხი აქტიდან ერთში დამცავი
საშუალებები გამოიყენებოდა. 3 მარტოხელა
მოზრდილიდან ერთი იყენებდა დამცავ საშუ-
ალებას. მოზრდილები, რომლებიც დამცავ სა-
შუალებებს იყენებდნენ, თანაბრად სასიამოვნო
სექსუალურ გამოცდილებაზე ყვებოდნენ.
464 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
■ მრავალფეროვანი იყო მოზრდილების მიერ შეს-
რულებული სექსუალური აქტების ტიპები. მიუ-
ხედავად იმისა, რომ ვაგინალური ურთიერთობა
სექსუალური აქტივობის ყველაზე გავრცელე-
ბულ ფორმად რჩება, ბევრი სექსუალური ქცე-
ვა მოიცავს არა ურთიერთობას, არამედ მხო-
ლოდ პარტნიორულ მასტურბაციას ან ორალურ
სექსს.
■ მასტურბაცია თავს იჩენს მთელი ცხოვრების
განმავლობაში და, მოზარდობისა და გვიანი
მოზრდილობის პერიოდში, იგი უფრო მეტადაა
გავრცელებული, ვიდრე პარტნიორული სექსუ-
ალური აქტივობები.
■ ორალური სექსიც გავრცელებულია. 16-17
წლიანების დაახლოებით 20%-ს საპირისპირო
სქესის პარტნიორთან ორალური სექსი ჰქონდა.
მასში 18-49 წლის ასაკის ქალებისა და მამაკა-
ცების ნახევარზე მეტიც ერთვება.
■ ანალური სექსი შედარებით ნაკლებად გავრცე-
ლებულია, ვიდრე ორალური, მაგრამ, გასულ
წელს, 25-29 წლის მამაკაცებისა და 20-39 წლის
ქალების 20%-ზე მეტი ამ ქმედებაში იყო ჩარ-
თული.
■ მოზრდილი ქალების, დაახლოებით, 7% და მოზ-
რდილი კაცების 8% საკუთარ თავს განსაზღ-
ვრავს, როგორც გეის, ლესბოსელს ან ბისექსუ-
ალს. (შენიშვნა: ეს პროცენტული მაჩვენებლები
ბევრი სხვა კვლევის მაჩვენებლებზე უფრო მა-
ღალია). მიუხედავად ამისა, კაცი-კაცი სექსუა-
ლური კავშირი უფრო მეტად გავრცელებულია,
ვიდრე თუნდაც ეს პროცენტული მაჩვენებლები
გვთავაზობენ. მაგალითად, 50-59 წლის ასაკის
მამაკაცების 15% აღნიშნავს, რომ მათ წარსულ-
ში მამაკაცთან ორალური სექსი ჰქონდათ.
■ სექსუალური ურთიერთობების უმეტესობა ორ-
გაზმს მოიცავს: მამაკაცების 85% და ქალების
64% აღნიშნავს, რომ მათ ბოლო სექსუალური
აქტისას ორგაზმი ჰქონდათ. მამაკაცები ორ-
გაზმს უფრო მეტად ვაგინალური სქესობრივი
ურთიერთობისას განიცდიან, ქალების ორგაზ-
მი კი უფრო მეტად ორალურ სქესობრივ ურთი-
ერთობასა ან სქესობრივი აქტების მრავალფე-
როვნებას უკავშირდება.
■ ბევრი უფროსი ასაკის მოზრდილი აღნიშნავს,
რომ აქტიური, სასიამოვნო სექსუალური ცხოვ-
რება აქვთ.
ეს შედეგები უჩვენებს, რომ დღეისათვის, აშშ-ში
მცხოვრები მოზარდებისა და ზრდასრულების და-
მოკიდებულება მნიშვნელოვნად განსხვავებულია
სექსუალურ ქცევებთან მიმართებით. ბუნებრივია,
თინეიჯერებსა და მოზრდილებს სექსუალობის შე-
სახებ ხშირად მყარი შეხედულებები აქვთ. ზოგჯერ
ეს შეხედულებები ძალიან განსხვავებულია. ერთ-
ერთი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი სოციალური
პრობლემა შეეხება იმას, თუ საზოგადოება როგორ
განიხილავს სექსუალურ ორიენტაციას. ამ თემას
მოგვიანებით განვიხილავთ.
სქესობრივი იდენტობა და სექსუალური
ორიენტაცია
აშშ-ის თანამედოვე კულტურაში მცხოვრებთა-
გან, რა თქმა უნდა, არავის შეუძლია იმის მტკიცე-
ბა, რომ სქესობრივი ურთიერთობა და სექსუალობა
მოზრდილის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი განზომი-
ლებები არ არის. ფაქტობრივად, ჩვენი სქესობრივი
იდენტობა, რომელიც განსაზღვრავს ჩვენ მიერ იმის
განცდას, თუ სქესობრივად ვინ ვართ ჩვენ, ჩვენი
თვითკონცეფციის მნიშვნელოვანი კომპონენტია,
რომელიც მთელი გვიანი ბავშვობის, მოზარდობისა
და მოზრდილობის განმავლობაში ვითარდება (იხ.
თავი 10). ჩვენს სქესობრივ იდენტობას ძირითადად
ჩვენი სექსუალური ორიენტაცია წარმოადგენს.
შეთანხმების მიღწევა ისეთ საკითხებთან და-
კავშირებით, როგორიცაა სექსუალური იდენტობის
ფორმირება და ურთიერთობები, შეიძლება ნების-
მიერისთვის რთული იყოს, განსაკუთრებით ისეთ
მრავალფეროვან საზოგადოებაში, როგორც აშშ-ია,
სადაც შესაფერისი გენდერული მახასიათებლებისა
და სექსუალური ქცევების შესახებ ჩვენი მოსაზ-
რებები მრავალფეროვანი და გარდამავალ/ცვალე-
ბად მდგომარეობაშია. მიუხედავად ამისა, სანდო,
მტკიცე იდენტობის ფორმირება განსაკუთრებით
გამომწვევი შეიძლება იყოს მათთვის, რომელთა
სექსუალური ორიენტაცია იმავე გენდერის მქონე
სხვებისკენაა მიმართული. სექსუალური ორიენ-
ტაცია მიუთითებს იმავე, საპირისპირო ან ორი-
ვე სქესის წარმომადგენლების მიმართ ადამიანის
სექსუალური ინტერესისა და მათთან სექსუალური
აქტივობის მიმართულებას. ზოგჯერ სექსუალურ
ორიენტაციას მოიხსენიებენ, როგორც სექსუალურ
უპირატესობას. ნაწილობრივ იმის გამო, რომ სექ-
სუალური ორიენტაცია მჭიდროდ უკავშირდება
სხვებთან ადამიანის სასიყვარულო და ემოციურ
ურთიერთობებს, იგი, ჩვეულებრივ, უმეტესობის-
თვის თვითკონცეფციისა და იდენტობის მნიშვნე-
ლოვანი ნაწილია.
სექსუალური ორიენტაციის შესახებ განხილვე-
ბი ინდივიდებს ორ ჯგუფად ყოფს – ჰომოსექსუა-
ლებად ან ჰეტეროსექსუალებად, მიუხედავად იმ
ფაქტისა, რომ სექსუალური უპირატესობა ბევრად
უფრო რთული და ცვალებადი მახასიათებელია,
ვიდრე ნებისმიერი „ან-ან“ მიდგომა შეიძლება იყოს.
სექსუალური ორიენტაცია
იმავე, საპირისპირო ან ორივე სქესის
წარმომადგენლების მიმართ ადამიანის
სექსუალური ინტერესისა და მათთან
სექსუალური აქტივობის მიმართულება.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ჰეტეროსექსუალები – ისინი, რომლებიც ნათელ
სექსუალურ ორიენტაციას გამოხატავენ საპირის-
პირო სქესის წარმომადგენლების მიმართ – ზოგა-
დად, მნიშვნელოვან მიმღებლობასა და მხარდაჭე-
რას იღებენ ოჯახისა და თანატოლების მხრიდან.
თუმცა იმ ახალგაზრდა ადამიანებისათვის, რომ-
ლებიც საკუთარ თავში არაჰეტეროსექსუალურ
ორიენტაციას აღმოაჩენენ, სქესობრივი იდენტო-
ბის ფორმირება შესაძლოა, რთული იყოს (Carrion
& Lock, 1997; Meyer & Northridge, 2007). იმის გაც-
ნობიერება, რომ ადამიანს სექსუალურად იზიდავს
იმავე სქესის წარმომადგენლები ან მასთან რომან-
ტიკული ურთიერთობა, გულისხმობს, რომ ადამია-
ნი ლესბოსელი ქალი, გეი მამაკაცი, ან სხვადასხვა
ხარისხით, ორივე სქესის ბისექსუალია. ზოგადად,
თქვენი დაკვირვებით, რა
ამას ახლავს გარკვე-
სახის უარყოფით რეაქცი-
ულწილად მნიშვნე-
ებს იწვევს სხვებში იმის
ლო ვა ნი კუთხ ით გან-
„აღმოჩენა“, რომ ინდივიდი
სხვა ვე ბუ ლო ბის გან-
ლესბოსელი, გეი მამაკაცი
ცდა, თვით და კითხ ვის
ან ბისექსუალია?
ძლიერი პროცესი და
საკუთარი თავის ამ
ასპექტის მის საერთო იდენტობასთან, როგორც პი-
როვნებასთან, შესათანხმებლად შინაგანი ბრძოლა
(D’Augelli, 2012). ბევრი ავტორი აღნიშნავს, რომ
გეი კაცები, ლესბოსელები და ბისექსუალი მოზარ-
დები და მოზრდილები, რომლებიც ღიად აცხადე-
ბენ საკუთარი სექსუალური ორიენტაციის შესახებ,
შესაძლოა უფრო მრავალრიცხოვანი ჰეტეროსექ-
სუალთა მხრიდან მრავალფეროვანი უარყოფითი
რეაქციების წინაშე აღმოჩნდნენ. როცა ადამიანის
სექსუალურ იდენტობას სხვები „პათოლოგიურად“
ან „არასასურველად“ მიიჩნევენ, ამას შეიძლება
მნიშვნელოვნად საზიანო გავლენა ჰქონდეს ფსიქო-
სოციალურ განვითარებაზე.
ერთსქესიანი (ჰომოსექსუალური) ორიენტა-
ციის საფუძვლები. ალბათ, მილიონდოლარიანი
შეკითხვაა: „რა იწვევს ადამიანის მიერ ერთსქესი-
ანი ორიენტაციის განვითარებას?“ აშკარად საუ-
კეთესო პასუხია: „არ ვიცით,“ შესაძლებელია, სექ-
სუალური ორიენტაცია, სხვა პიროვნული ნიშნების
მსგავსად, მემკვიდრეობისა და გარემოს რთული
ურთიერთქმედებითაა განპირობებული. ბიოლოგი-
ური ფაქტორები თითქმის უდავოდ ჩართულია და
მკვლევრების უმრავლესობა მამაკაცთა და ქალე-
ბის ჰომოსექსუალიზმს განიხილავს, როგორც სავ-
სებით განსხვავებულ ფენომენებს (Jenkins, 2010;
Mustanski, 2002). გენეტიკური კვლევის მიხედვით,
რომელმაც გენური თანმიმდევრობა შეისწავლა გეი
ძმის ან ლესბოსელი დის მყოლ რამდენიმე ოჯახ-
ლესბოსელი გეი
ქალი სხვა ქალების მიმართ მამაკაცი სხვა მამაკაცების მიმართ
სექსუალური ორიენტაციით. სექსუალური ორიენტაციით.
465
ში, X-ქრომოსომაზე კონკრეტული გენური თან-
მიმდევრობა შეიძლება ჩართული იყოს მამაკაცთა
ჰომოსექსუალიზმში, თუმცა მსგავსი კავშირი ქალ-
თა ჰომოსექსუალიზმისთვის არ ჩანს; მიუხედავად
ამისა, ზოგიერთ მკვლევარს ეჭვს უჩენს კვლევის
ამ შედეგების ვალიდურობა (Hu et al., 1995; Hyde,
2005). როგორც ჩანს, გენები ჩართულია და გენე-
ტიკური მექანიზმები შეიძლება მოქმედებდეს ტვი-
ნისთვის იმის ბრძანებით, რომ განავითაროს ოდნავ
განსხვავებული სტრუქტურა, ალბათ, იმ ანდროგე-
ნული (მამრობითი) ჰორმონების ატიპურ დონეებზე
საპასუხოდ, რომლებიც განვითარების ჩანასახოვან
პერიოდში ცირკულირებს (Blanchard, 2008; Byne,
2007; Hines, 2004).
შეიძლება ჩართული იყოს ასევე სოციალური
ფაქტორებიც; მიუხედავად ამისა, შეთანხმებული
მიდგომაა ის, რომ ჰომოსექსუალიზმი ბევრად უფ-
რო რთულია, ვიდრე უბრალოდ არჩევანის გაკეთება
იმის შესახებ, თუ რომელ სექსუალურ ორიენტაციას
ამჯობინებს ადამიანი (Jenkins, 2010; West, 2008).
ლიტერატურის მიმოხილვის საფუძველზე შეიძლე-
ბა დავასკვნათ, რომ თეორეტიკოსები მკვეთრად
იყოფიან იმის მიხედვით, თუ სექსუალური ორიენ-
ტაციის ფორმირებაში რომელ ფაქტორებს შეაქვს
მეტი წვლილი – ბიოლოგიურს თუ სოციალურს,
მიუხედავად იმისა, რომ თითოეული ამ პოზიციის-
თვის არსებობს მტკიცებულება, მათი უმრავლე-
სობა დასაზუსტებელია (Bily, 2009; Hines, 2004).
სხვა მკვლევრებმა კიდევ ერთხელ დააფიქსირეს ეს
დაკვირვება (e.g., Cohler & Galatzer-Levy, 2000) და
დაამატეს, რომ ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი იმის
გაგებაა, თუ რას ნიშნავს ჰომოსექსუალური უმცი-
რესობის წევრად ყოფნა, ვიდრე იმის გაგება, თუ სა-
იდან წარმოიქმნება ჰომოსექსუალიზმი.
სექსუალური ორიენტაციის გაგება. თითქმის
ყველა მნიშვნელოვან ასპექტში, ერთსქესიანი ორი-
ენტაციის მქონე ინდივიდები ჰეტეროსექსუალი
საზოგადოების წევრებისგან არ განსხვავდებიან.
ისინი აყალიბებენ მეგობრულ ურთიერთობებს,
რომლებიც ადრეულ მოზრდილობაში ღრმავდება
და შეიძლება, მოიცავდეს ან არ მოიცავდეს სქე-
სობრივ ურთიერთობას. ისინი ეძებენ და აყალი-
ბებენ ინტიმურ ურთიერთობებს, რომლებიც შეიძ-
ლება, გაგრძელდეს ან – არა; ისინი ცხოვრებაში
იღწვიან მიზნებისთვის და აღწევენ წარმატებას, ან
მარცხდებიან და განაგრძობენ წინსვლას. (Basseri,
Willoughby, Chalmers & Bogaert, 2006; Roisman,
Clausell, Holland, Fortuna & Elieff, 2008).
გარდა ამისა, აშკარა დიქოტომია ჰომოსექ-
სუალურობა-ჰეტეროსექსუალობა, არარეალურია.
ბისექსუალი
ადამიანი, რომელსაც იზიდავს
როგორც მამაკაცები, ისე ქალები.
466 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ერთსქესიანთა ცხოვრების სტილის მიმართ, ასევე

ჰეტეროსექსუალი ბისექსუალი ჰომოსექსუალი
საპირისპირო სქესის იმავე სქესის
პარტნიორებისთვის პარტნიორებისათვის
უპირატესობა უპირატესობა
სურათი 12-8. კონტინიმური მიდგომა სექსუალური
ორიენტაციის გასაგებად.
სექსუალური უპირატესობების გასაგებად კონტინიუმის მიდ-
გომა გულისხმობს იმას, რომ ბევრ ადამიანს შეიძლება, ჰქონდეს
როგორც ჰომოსექსუალური, ისე ჰეტეროსექსუალური უპირატე-
სობები, თუმცა ზოგიერთი ადამიანი მკაცრად ჰეტეროსექსუა-
ლია და სხვები კი – მკაცრად ჰომოსექსუალი.
უპირველესად, სექსუალური ორიენტაცია არ არის
„ან-ან“; იგი საუკეთესოდ გაიაზრება, როგორც კონ-
ტინიუმი (Neill, 2009; იხ. სურათი 12-8). მეორე, გეი
მამაკაცები, ლესბოსელები და ბისექსუალები ისე-
თივე ინდივიდუალურები არიან, როგორც ნებისმი-
ერი სხვა (Cohler & Hammack, 2007). ასევე უმეტეს
შემთხვევაში მითია პოპულარული მოსაზრება, რომ
გეი მამაკაცები ქალური თვისებების მქონენი არიან
და ლესბოსელები – მამაკაცური. (Bailey, Kim, Hills
& Linsenmeier, 1997; Lippa, 2008). გარდა ამისა, ან-
დროგენიის ცნება (იხ. თავი 7) თანაბრად კარგად
შეესაბამება მამაკაცებსა და ქალებს, მათი სექსუა-
ლური ორიენტაციის მიუხედავად.
ჰომოსექსუალ და ჰეტეროსექსუალ ინდივიდებს
შორის გარკვეული მნიშვნელოვანი განსხვავებე-
ბი არსებობს, რომლებიც განსხვავებულად ყოფ-
ნისა და განცდის ირგვლივ ტრიალებს (D’Augelli &
Patterson, 2001). ჰომოსექსუალური გამოცდილება
განსხვავებულია, როგორც აფროამერიკელების,
ესპანურენოვანი ამერიკელების და სხვა იმ ჯგუ-
ფების გამოცდილებები, რომლებიც განიცდიან, ან
უკვე გამოსცადეს უმრავლესობის გავლენა (Coyle
& Kitzinger, 2002). მოულოდნელი არ არის, რომ ჰე-
ტეროსექსუალებისა და ჰომოსექ-
სუალების შედარებისას არსებობს საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით
გარკვეული დემოგრაფიული გან-
12 ყველაზე
სხვავებები. მაგალითად, თვით- დიდი ქალაქი
გაცხადებული ჰომოსექსუალების 12 ყველაზე
დიდი ნაწილი დადის ან ამთავრებს გარეუბნები
სავსებით შესაძლებელია ისიც, რომ მსგავსი დე-
მოგრაფიული ტენდეციები მიუკერძოებელი თხრო-
ბის შედეგია.იმ ლესბოსელებსა და გეი მამაკაცებს,
რომლებიც გაუნათლებელ ან სოფლის გარემოში
ცხოვრობენ, შესაძლოა, ნაკლებად სურდეთ მათი
სექსუალური ორიენტაციის გამჟღავნება. დემოგ-
რაფიული მონაცემების მიხედვით, მნიშვნელოვანი
განსხვავება არსებობს ლესბოსელებსა და გეი მამა-
კაცებს შორის. (იხ. სურათი 12-9).
ჰომოსექსუალი და ჰეტეროსექსუალი მოზრდი-
ლების ჯგუფებს შორის აშკარა ფსიქოლოგიური
განსხვავებებიც არსებობს, რომლებიც, ზოგადად,
კულტურულ ნეგატიურ წინარწმენებს (პრეჯიდუ-
სებს) ასახავს. მაგალითად, ჰეტეროსექსუალ მო-
ზარდებთან შედარებით, ლესბოსელი, გეი მამაკაცი
და ბისექსუალი მოზარდები მარტოობის, დისტრე-
სის, დეპრესიის, ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების
ბოროტად გამოყენებისა და თვითმკვლელობის უფ-
რო მაღალი რისკის ქვეშ არიან. ეს სიმართლეს წარ-
მოადგენს მაშინაც კი, როცა მათ ჯერ სრულყოფი-
ლად გამოხატული არ აქვთ საკუთარი ერთსქესიანი
ორიენტაცია (Haas et al., 2011; Hong, Espelage &
Kral, 2011; Marshal et al., 2011). მკვლევრებმა ასევე
აღმოაჩინეს, რომ ადრეული მოზრდილობის ასაკი-
სათვის ზოგიერთი იმავე სქესზე ორიენტირებული
ინდივიდი იღებს საკუთარი თავის შესახებ ფარ-
თო საზოგადოების პრეჯიდუსულ/ტენდენციურ
შეხედულებებს. ისინი ცხოვრობენ სირცხვილის
გრძნობით და დაბალი თვითშეფასებით, რომელიც
მათი სექსუალური ორიენტაციის შედეგია (Allen
& Oleson, 1999; Legate, Ryan & Weinstein, 2012).
მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ში შეხედულებები და
ღირებულებები იცვლება, ნეგატიური წინარწმენა
(პრეჯიდუსი), რომელიც ერთსქესიან ორიენტაციას
გარს ახვევია, ყოვლისმომცველია და იგი ხშირად
განათლების მიხედვით
კოლეჯ-
დამთავრებული
გარკვეული
კოლეჯი

კოლეჯს და დიდი ნაწილი ცხოვ-

რობს უფრო დიდ ქალაქებში, ვიდ- სოფლის უმაღლესსკოლა
დამთავრებული
რე სხვაგან. რთულია ასეთი მო-
კაცები
ნაცემების განმარტება, რადგან სრული
ქალები
უმაღლეს
სკოლაზე ნაკლები
მრავალი ახსნაა შესაძლებელი.
თუმცა, მოსალოდნელია, რომ ურ-
სურათი 12-9. დემოგრაფიული განსხვავებები იმ ადამიანებს შორის, რომელთაც
ბანული ტერიტორიები, მოიცავს აღნიშნეს, გასულ წელს, იმავე სქესის პარტნიორის ყოლის შესახებ, კაცები და ქალები
თავსებადი მეგობრებისა და პარ- ყველა ამ მოცემულ პირობაში, ქალებთან შედარებით, მამაკაცების უფრო დიდი პროცენ-
ტნიორების უფრო დიდ არჩევანს ტული მაჩვენებელი იტყობინება გასულ წელს იმავე სქესის პარტნიორის ყოლის შესახებ.
და, რომ განათლებული ადამიანე- წყარო: ცხრილი The social organization of sexuality -ში, E. O. Laumann, J. H. Gagnon,
R.T. Michael, and S. Michaels-მიერ, copyright © 2004. ხელახლა დაბეჭდილი ჩიკაგოს
ბი უფრო მიუკერძოებელნი არიან უნივერსისტეტის პრესის ნებართვით
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს იდენტობის ფორმი-
რებაზე. ●
ჰომოფობია. ჰომოფობია, რომელიც მიუთი-
თებს ზოგიერთი ინდივიდის მიერ ლესბოსელებზე,
გეი მამაკაცებსა ან/და ბისექსუალებზე მიმართულ
ნეგატიურ წინარწმენას (პრეჯიდუსს), არაკეთილ-
განწყობას, შიშსა და სხვა უარყოფით დამოკიდე-
ბულებებს, კვლავ გავრცელებულია აშშ-ში. მიუხე-
დავად იმისა, რომ ჰომოფობია ნამდვილ ფობიას არ
წარმოადგენს და, ალბათ, მისი უკეთესი სახელწო-
დებაა სექსუალური ნეგატიური წინარწმენა (პრე-
ჯიდუსი) (Ahmad & Bhugra, 2010; Herek, 2000), ეს
ტერმინი მაინც გამოიყენება ყოველდღიურ მეტყვე-
ლებასა და პროფესიულ
დაკვირვებიხართ ჰო-
ჟურნალებში ისევე, რო-
მოფობიის გამოვლი-
გორც გარკვეულწილად
ნებას? თუ ასეა, ჰომო-
ცუდად განსაზღვრული
სექსუალობის რა კონ-
ტერმინი ჰომოსექსუალი.
კრეტული ასპექტები
ჰომოფობია გულისხმობს
ყალიბდება ნეგატიური
მკვეთრად უარყოფითი
წინარწმენის (პრეჯი-
დამოკიდებულებების
დუსის) საფუძველზე?
ერთობლიობას, რომე-
ლიც შეიძლება, მოიცავდეს უმიზეზო შიშს, ძლიერ
ზიზღს, სიძულვილსა და ბრაზს, მიმართულს ერ-
თსქესიანი ორიენტაციის მქონე ადამიანების მი-
მართ. იმავე სქესზე ორიენტირებულ ადამიანებს
ზოგჯერ დაუფარავად აბუჩად იგდებენ, თავიდან
ირიდებენ, კიცხავენ, როგორც ამორალურებსა და
ახდენენ დისკრიმინაციას (Herek, 2009). მაგალი-
თად, კალიფორნიის ერთ-ერთ ქალაქში, ლესბოსე-
ლების, გეი მამაკაცებისა და ბისექსუალების ერთ-
ერთმა ფართომასშტაბიანმა კვლევამ (Herek, Gillis
& Cogan, 1999) უჩვენა, რომ მოცემულ კვლევამდე
ერთი წლით ადრე, დაახლოებით, მამაკაცების ერ-
თი მეოთხედი და ქალების ერთი მეხუთედი ისეთი
სიძულვილის დანაშაულის მსხვერპლი იყო, როგო-
რებიცაა: ვერბალური შევიწროვება, ძალადობით
დაშინება, დევნა, მათთვის საგნების სროლა ან
მიფურთხება. გაცილებით უარესი ქმედება – მათ
შორის, ცემა და მკვლელობები – რეგულარულად
ჟღერდება მედიაში. როგორც ჩანს, ჰომოფობია
განსაკუთრებით ძლიერად ვლინდება, როცა მასში
მამაკაცებია ჩართული. მაგალითად, ჰეტეროსექ-
სუალმა მამაკაცებმა უფრო უარყოფითი დამოკი-
დებულებები გამოხატეს იმავე სქესზე ორიენტირე-
● [იხ. Straightening Out Homosexuals
on MyDevelopmentLab.com-ზე
ჰომოფობია
ინდივიდების მიერ ლესბოსელებზე,
გეი მამაკაცებსა ან/და ბისექსუალებზე
მიმართული ნეგატიური წინარწმენა
(პრეჯიდუსი), არაკეთილგანწყობა, შიში და
სხვა უარყოფითი დამოკიდებულებები.
467
ბული ადამიანების მიმართ, ვიდრე ჰეტეროსექსუ-
ალმა ქალებმა, განსაკუთრებით იქ, სადაც სამიზნეს
გეი მამაკაცები წარმოადგენდნენ (Davies, Austen &
Rogers, 2011; Nagoshi et al., 2008).
რა თქმა უნდა, ყველა ჰეტეროსექსუალი მოზ-
რდილი ჰომოფობი არ არის. განსაკუთრებულ შეშ-
ფოთებას იწვევს ჰომოფობია მაშინ, როცა მას გა-
მოავლენენ ძალაუფლების მქონე ადამიანები, ან ის
პროფესიონალები, რომლებიც პასუხისმგებელნი
არიან ერთსქესიანი ორიენტაციის მქონე ინდივი-
დების მკურნალობასა და კონსულტაციაზე. ნეგა-
ტიური წინარწმენა (პრეჯიდუსი) ზოგჯერ ჯანდაც-
ვის სფეროს წარმომადგენლებშიც კი ვლინდება.
მაგალითად, ერთ-ერთმა კვლევამ მნიშვნელოვანი
სექსუალურ-პრეჯიდუსული დამოკიდებულებები
აღმოაჩინა მედიცინის მეორე კურსის სტუდენტებ-
ში (Klamen, Grossman & Kopacz, 1999), რომელთა
9% ადასტურებდა მოძველებულ რწმენას, რომ ჰო-
მოსექსუალობა ფსიქიკური აშლილობაა. ჰომოსექ-
სუალობა, როგორც კატეგორია, ფსიქიკური აშ-
ლილობების დიაგნოსტიკურ და სტატისტიკურ სა-
ხელმძღვანელოში თითქმის 50 წლის წინ ამოიღეს.
მსგავსად ამისა, ლესბოსურ, გეი და ბისექსუალურ
ინტერესებზე მზრუნველმა ამერიკის ფსიქოლოგ-
თა ასოციაციის (APA’s) განყოფილება 44-ის გაერ-
თიანებულმა სპეციალურმა ჯგუფმა (APA, 2005)
ჩამოაყალიბა სახელმძღვანელო პრინციპები ლეს-
ბოსელი, გეი და ბისექსუალ კლიენტთა ფსიქოთე-
რაპიისათვის, ეფუძნებოდნენ რა იმ მრავალრიცხო-
ვან კვლევებს, რომლებიც კლინიკური ფსიქოლოგე-
ბისა და სხვა თერაპევტების „ჰეტეროსექსისტულ“
ტენდენციებზე მიუთითებს. სხვებმა ყურადღება
იმაზე გაამახვილეს, რომ თუმცა ფსიქოლოგიასა
და სოციოლოგიაში ამჟამინდელი სახელმძღვანე-
ლოები ჰომოსექსუალიზმს, როგორც აშლილობას,
ღიად აღარ აღწერენ, ბევრი ჯერ კიდევ იმპლიცი-
ტურად აკეთებს ამას თემის განხილვისას. (Weitz &
Bryant, 1997).
რა ფონს უზრუნველყოფს ეს მოზარდებისა და
ადრეული ასაკის მოზრდილების განვითარების-
თვის? ხშირია ისეთი არასასიამოვნო სიტუაცია,
როცა ბევრი არაჰეტეროსექსუალი მოზარდი საკუ-
თარ სექსუალურ ორიენტაციას მალავს და, ალბათ,
მხოლოდ უახლოესი მეგობრებთან ან პარტნიო-
რებთან ამჟღავნებენ. ამან შეიძლება, პრობლემები
შექმნას იდენტობის განვითარებისათვის. ზოგჯერ
ახალგაზრდებს ურჩევნიათ თავიანთი სექსუალური
ორიენტაციის შესახებ მოგვიანებით გაამჟღავნონ,
ადრეული მოზრდილობისას, კოლეჯში, ან მას შემ-
დეგ, რაც ქალაქიდან გადასახლდებიან. ასეთ, უფ-
რო ღია გარემოში, ჰომოსექსუალი ახალგაზრდები
შესაძლოა, ჯერ კიდევ მნიშვნელოვან ძალადობასა
და უარყოფას განიცდიან ჰომოფობების მიერ, მაგ-
რამ ისინი ასევე უფრო მეტად აღმოაჩენენ მეგობ-
468 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
▲ადრეული მოზრდილობის პერიოდში ადამიანთა უმეტესობი-
სათვის, მათი სექსუალური ორიენტაციის მიუხედავად, ღრმა და
მნიშვნელოვანი ინტიმური ურთიერთობების ჩამოყალიბება მნიშ-
ვნელოვანი მიზანია.
რულ ურთიერთობებსა და მხარდაჭერას. ამასთა-
ნავე, მოგვიანებით ადამიანის მეტი მოწიფულობა
უფრო დიდ მედეგობას განაპირობებს. გასაგები მი-
ზეზის გამო, ზოგიერთი ჰომოსექსუალი საჯაროდ
არასდროს აღიარებს საკუთარ სექსუალურ უპირა-
ტესობას, ან ისინი ამჟღავნებენ მხოლოდ უახლო-
ეს ნდობით აღჭურვილ პირებთან და არა ფართო
საზოგადოებასთან. აღნიშნული განსაკუთრებით
მოსალოდნელია მაშინ, როცა ისინი ისეთ პროფესი-
ას ირჩევენ, რომელიც მათ ღიად ჰომოფობ თანამ-
შრომლებს შორის მოაქცევს.
რა თქმა უნდა, აშშ-ის საზოგადოება ცვალე-
ბადია, ისევე, როგორც კანონები, რომელიც ეხება
სექსუალური ორიენტაციის საფუძველზე განხორ-
ციელებულ დისკრიმინაციას. (Patterson, 2008;
Savin-Williams, 2011). მაგალითად, დღეისათვის
მკვლევრები ყურადღებას ამახვილებენ უფრო მე-
ტად იდენტობის ფორმირების ზოგად მახასიათებ-
ლებზე, რომელიც დამახასიათებელია უმრავლე-
სობისთვის იმის ნაცვლად, რომ ყურადღება გაა-
მახვილონ იმ მცირე და დიდწილად უმნიშვნელო
განსხვავებებზე, რომლებიც სექსუალური უმრავ-
ლესობის წარმომადგენლებისა და იმ ადამიანების
გამოცდილებას შორის არსებობს, რომელთა გენ-
დერული იდენტობები გეი, ლესბოსურ ან ბისექსუა-
ლურ ორიენტაციაშია (Dillon, Worthington & Moradi,
2011). კვლევის შედეგებიდან გამომდინარე, ასეთი
ინკლუზიური მიდგომა აჩვენებს, რომ არაძირითა-
● [იხ. Prejudice
on MyDevelopmentLab.com-ზე
დი სექსუალური ორიენტაციის მქონე ინდივიდების
მიმართ საზოგადოების უფრო მიმღებლად გახდო-
მასთან ერთად, საერთო განვითარებაში, კონკრე-
ტული ადამიანის სექსუალური ორიენტაცია უფ-
რო ნაკლებად მნიშვნელოვანი ფაქტორი გახდება.
ამ მიდგომის მხარდამჭერი კვლევების თანახმად,
ჰეტეროსექსუალი მოზრდილები და მათი შვილები
ისევე ეწყობიან ერთმანეთს, როგორც ჰომოსექსუ-
ალი მოზრდილები და მათი შვილები. (e.g., Balsam,
Beauchaine, Rothblum & Solomon, 2008; Wainright &
Patterson, 2008).
რადგან სექსუალური გამომხატველობისა და
გენდერული ორიენტაციის განსხვავებული ფორმე-
ბის მიმართ საზოგადოება მეტად ტოლერანტული
გახდა, საშუალებები, რომელთა გამოყენებითაც
სექსუალობის შესახებ ვაზროვნებთ და ვსაუბ-
რობთ, ნაკლებად ხისტი გახდა. მაგალითად, დღეს
ბევრი ადამიანი იყენებს ტერმინს ტრანსსექსუალუ-
რი/ტრანსგენდერული, როგორც საერთო სახელწო-
დებას სექსუალობის ყველა იმ ფორმისათვის, რო-
მელიც არ შეესაბამება მკაცრ ჰეტეროსექსუალურ
ორიენტაციას. მართლაც, აკრონიმს „ლგბტ“ (LGBT)
(ლესბოსელი, გეი, ბისექსუალი, ტრანსგენდერი)
ხშირად იყენებენ განსაკუთრებით ახალგაზრდები,
ინდივიდთა ამ განსხვავებული ჯგუფის აღსანიშ-
ნად.
იმ შემაწუხებელი ნეგატიური წინარწმენების
(პრეჯიდუსების) მიუხედავად, რომლებიც ზოგჯერ
მიმართულია მათზე, ვინც „განსხვავებულია,“ ად-
რეული ასაკის მოზრდილების უმეტესობამ მოზარ-
დობის პერიოდში განავითარა შემეცნებითი პრო-
ცესები. ეს პროცესები მათ აძლევთ საშუალებას,
მოწიფული პასუხები გასცენ გარკვეულ საკითხ-
ებს, მათ შორის, სექსუალობასთან მიმართებით. ეს
ინტელექტუალური უნარები მოზარდობის წლების
შემდეგაც დიდხანს ვითარდება. შემდეგ ნაწილში
შევისწავლით ადრეულ მოზრდილობაში შემეცნე-
ბითი განვითარების სხვადასხვა ასპექტს, მათ შო-
რის, პოსტფორმალურ აზროვნებასა და ემოციურ
ინტელექტს. ●
შეამოწმე შენი ცოდნა 12-3
1. ზოგადად, დაახლოებით, რომელი ასაკისთვის
წყდება ქალის ნაყოფიერება?
2. ქლამიდიას, გონორეასა და სიფილისის მკურნალო-
ბის ჩვეულებრივი კურსი გულისხმობს _______.
3. შესაძლოა გენიტალური ჰერპესის განკურნება?
4. ცალკეულ ქვეყანაში ჩატარებული გამოკვლევე-
ბის მიხედვით, ორგაზმი ასრულებს მთავარ როლს
იმის განსაზღვრაში, რამდენად კმაყოფილია ადა-
მიანი სექსუალურად მის ძირითად პარტნიორთან?
5. მტკიცება იმისა, რომ ჰომოსექსუალობა თავსდება
„კონტინიუმზე“, იმას ნიშნავს, რომ _______ .
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
კოგნიტური განვითარება მოზრდილობაში
ადამიანის ქცევათა უმეტესობა უშუალოდაა და-
კავშირებული კოგნიტურ განვითარებასთან – დას-
წავლის, დამახსოვრების, პრობლემების გადაჭრისა
და სიტუაციათა ფართო მრავალფეროვნების შესა-
ხებ მსჯელობების უნართან. სიტუაციათა შეფასე-
ბის, სამოქმედო გეგმების შემუშავებისა და ქცევის
წარმართვის უნარი უფრო მეტად განვითარებულია
მოზარდობიდან გამოსვლისა და მოზრდილობაში
შესვლის პერიოდში. აზროვნების უკეთესი პრო-
ცესების განვითარების გარდა, ზრდასთან ერთად,
ასევე ვაგროვებთ ცოდნის უფრო დიდ და ფართო
ბაზას; მეტს ვიგებთ საკუთარი თავის, ჩვენ ირ-
გვლივ არსებული ფიზიკური და სოციალური სამ-
ყაროს შესახებ. განსაკუთრებით სისწრაფესა და
ზეპირ მეხსიერებასთან დაკავშირებული უნარები,
ჩვეულებრივ, მაქსიმალურად ვითარდება გვიან მო-
ზარდობასა და ადრეულ მოზრდილობაში. ამას ალ-
ბათ, ბიოლოგიური ფაქტორები იწვევს ან ის ფაქტი,
რომ ადრეული ასაკის მოზრდილები ამ ასაკში შე-
საძლოა უფრო ჩაფლულნი იყვნენ საგანმანათლებ-
ლო ამოცანებში, რომლებიც ყოველდღიურად ასეთ
უნარებს ეყრდნობა. მიუხედავად იმისა, რომ ინტე-
ლექტის საერთო კოეფიციენტის (IQ) მაჩვენებლე-
ბი, ზოგადად, მოზრდილობის უმეტეს პერიოდში
მაღალია, ხშირად ისინი უმაღლეს წერტილს 20-34
წლებს შორის აღწევენ, განსაკუთრებით მაშინ, რო-
ცა ტესტები მოიცავენ სისწრაფესა და მეხსიერებას
უფრო რთულ, კონტექსტზე დაფუძნებული პრობ-
ლემის გადაჭრასთან ერთად (Cohen, Swerdlik &
Sturman, 2013).
წინა თავში დავინახეთ, რომ კოგნიცია, უბრა-
ლოდ, აზროვნების სისწრაფისა და უფრო მეტი ინ-
ფორმაციის შეძენის საკითხი არ არის. ბავშვობიდან
მოზარდობამდე აზროვნების პატერნები თავად იც-
ვლება. ამდენად, აზროვნება ხდება არა უკეთესი და
უფრო სწრაფი, არამედ განსხვავებული, რამდენა-
დაც გადავდივართ სხვადასხვა გარდამავალ სტა-
დიაზე, რომლებიც ჩვენ შემეცნებით უნარებს ერთი
საფეხურიდან მეორესთან ხიდივით აკავშირებს.
კოგნიტური განვითარების ყველაზე მნიშვნე-
ლოვანი მოდელი შემოგვთავაზა ჟან პიაჟემ, რო-
მელმაც კოგნიტური განვითარების ოთხი პერიოდი
(საფეხური) გამოყო: სენსომოტორული, ოპერაცი-
ამდელი, კონკრეტული ოპერაციებისა და ფორმა-
ლური ოპერაციების. პიაჟეს მიდგომის მიხედვით,
კოგნიტურ განვითარებაში საბოლოო ცვლილება
იწყება, დაახლოებით, 12 წლის ასაკისთვის, როცა
ბავშვს უვითარდება აბსტრაქტული ცნებებისა და
იდეების განხილვისა და ჰიპოთეტურად მსჯელო-
ბის უნარი. მიუხედავად იმისა, რომ პიაჟე მოზრდი-
ლების შემეცნებას ვრცლად არ შეისწავლიდა, ის
თვლიდა, რომ ადრეულ მოზარდობაში ფორმალუ-
რი აზროვნების დაუფლების შემდეგ კოგნიტური
469
განვითარება ძირითადად დასრულდა. პიაჟეს მი-
ხედვით, მიუხედავად იმისა, რომ მოზრდილები აგ-
რძელებენ დამატებითი ფაქტებისა და გამოცდილე-
ბების დაგროვებას, ლოგიკური და პრობლემის გა-
დაჭრის უნარები, რომელთაც ისინი იყენებენ, დიდ-
წილად იმ უნარების მსგავსია, რომელთაც ისინი
იყენებდნენ მაშინ, როცა მათ მოზარდობაში ფორ-
მალურ-ოპერაციული უნარები განუვითარდათ.
ფორმალური ოპერაციების მიღმა
მკვლევრების ნაწილი არ დაეთანხმა პიაჟეს მო-
საზრებას, რომ შემეცნებითი განვითარება, უმე-
ტესწილად, დასრულებულია მოზარდობაში. მაგა-
ლითად, ცნობილია, რომ ფორმალური აზროვნების
განვითარებასთან ყველაზე მჭიდროდ დაკავში-
რებული ტვინის ფუნქციები განვითარებას განა-
გრძობს ადრეულ მოზრდილობაში (იხ. თავი 10).
ასეთი კვლევა გვიჩვენებს, რომ მოზრდილისა და
მოზარდის მიერ სამყაროს გაგების გზებს შორის
ფაქიზი თვისებრივი განსხვავებები არსებობს.
ერთ-ერთი ადრეული, კლასიკური კვლევა, რო-
მელიც ადრეული მოზრდილობის პერიოდში კოგნი-
ტურ უნარში ცვლილებას ამოწმებდა, აზროვნების
პროცესებში იმ ცვლილებას იკვლევდა, რომელსაც
ჰარვარდისა და რედქლიფის სტუდენტები განიც-
დიდნენ სასწავლებელში 4 წლის განმავლობაში
(Perry, 1970). თითოეული წლის დასასრულს, სტუ-
დენტებს უსვამდნენ კითხვებს იმის შესახებ, თუ
როგორ ინტერპრეტაციას აძლევდნენ კოლეჯში
მიღებულ გამოცდილებებს. განსაკუთრებულ ინტე-
რესს წარმოადგენდა ის, თუ სტუდენტები როგორ
იგებენ იმ მრავალ წინააღმდეგობრივ მოსაზრებებ-
სა და ხედვებს, რომელთაც ისინი კვლევებში ხვდე-
ბოდნენ.
ამ კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ თავიდან,
სასწავლებელში ყოფნის დასაწყის წლებში, სტუ-
დენტები სამყაროს უფრო მარტივი და მეტად ორ-
მაგი/დუალისტური მანერით წარმოადგენდნენ.
ისინი ორიენტირდებოდნენ ჭეშმარიტებასა და
ცოდნაზე და გამო- ფიქრობთ, რომ კოლეჯის
ხატავდნენ იმედგაც- ბოლო კურსის სტუდენტე-
რუებას, როცა მათ ბი, რომელთაც იცნობთ,
კითხვებს ორაზროვან განსხვავებულად უდგე-
ან პირობით პასუხებს ბიან პრობლემებს, ვიდრე
სცემდნენ. თუმცა კო- პირველი კურსის სტუდენ-
ლეჯის დასასრული- ტები? თუ ასეა, როგორ?
სათვის, ისინი უფრო
მშვიდად იღებდნენ საწინააღმდეგო მოსაზრებებს.
მათ დაიწყეს იმის გაგება, რომ ადამიანებს განსხვა-
ვებული მოსაზრებების ქონის უფლება აქვთ და
გარკვეული საკითხები შეიძლება, სხვაგვარადაც
ჩანდეს კონტექსტიდან გამომდინარე. საბოლოოდ,
ამ სტუდენტთაგან ბევრმა განავითარა პიროვნუ-
ლი ორიენტაცია, რომელიც მათი ღირებულებებისა
470 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

და მოსაზრებების ერთობლიობას წარმოადგენდა. ლებების სისტემა, რაც გვეხმარება ჩვენი აზრების,

ამდენად, აზროვნების იმ სტილიდან, რომელიც ხა-
სიათდებოდა ბაზისური დუალიზმით (მაგ., სიმარ-
თლე ან სიცრუე), სტუდენტებმა გადაინაცვლეს იმ
სტილზე, რომელიც ყურადღებას ამახვილებდა ბევ-
რი საწინააღმდეგო მოსაზრების მიმართ ტოლერან-
ტობაზე და შემდეგ იმ სტილზე, რომელიც მოიცავ-
და საკუთარ მოსაზრებებს და რწმენებს. მსგავსი
კვლევები გვიჩვენებს, რომ მოზარდობის შემდეგ,
განათლებული ადრეული ასაკის მოზრდილების-
თვის კოგნიტური განვითარება გრძელდება.
სხვა თეორეტიკოსებმა ადრეული მოზრდილო-
ბისთვის დამახასიათებელი აზროვნების ტიპები
შეისწავლეს, რომლებიც იმაზე არიან ფოკუსირე-
ბული, თუ ადამიანები როგორ ცდილობენ საწინა-
აღმდეგო ან საპირისპირო შეხედულებების დაახ-
ლოებასა და გაერთიანებას. მაგალითად, ახალგაზ-
რდა დედამ შეიძლება შეაფასოს ის როლი, რომლი-
საც მისი შვილების მოსავლელად სახლში დარჩენის
შემთხვევაში შეასრულებს. ასევე, შეიძლება აფა-
სებდეს მისი, როგორც პროფესიონალის როლს და
შესაძლოა, სურდეს მუშაობის გაგრძელება და კა-
რიერული წინსვლა. მსგავს სიტუაციაში არსებული
კონფლიქტი გულისხმობს რთული პასუხისმგებ-
ლობების ერთობლიობის დადებითი და უარყოფი-
თი მხარეების საგულდაგულო გაანალიზებას, რაც,
შესაბამისად, საჭიროებს დიალექტურ აზროვნე-
ბას (Riegel, 1973, 1975; Vukman, 2005; Wu & Chiou,
2008), რომელიც აზროვნების იმ სტილს წარმოად-
გენს, რომელიც ცდილობს საპირისპირო და საწი-
ნააღმდეგო აზრებისა და შეხედულებების გაერ-
თიანებას. ასეთი აზროვნება იშვიათად შეიმჩნევა
მოზარდობაში და ასახავს პიაჟეს მიერ აღწერილი
ფორმალური ოპერაციების საფეხურის შემდგომი
აზროვნების პროცესის სახეს.
ბევრი თანამედროვე თეორეტიკოსი ფიქრობს,
რომ მოზრდილის აზროვნება პიაჟეს მიერ აღწერი-
ლი ფორმალური ლოგიკის მიღმა გადაინაცვლებს.
მიუხედავად იმისა, რომ ფორმალური ოპერაციები
შესაძლოა, საკმაოდ კარგად იყოს დაუფლებული
შუა მოზარდობისათვის, როცა ინდივიდები რთული
სოციალური საკითხების, განსხვავებული შეხედუ-
ლებებისა და რეალური ცხოვრების ზემოქმედების
ქვეშ ექცევიან, ისინი, შესაბამისად, აზროვნების
უფრო ფართო სტილს ავითარებენ (Labouvie-Vief,
2003; Sinnott, 2008, 2009). მაგალითად, ცხოვრე-
ბიდან მიღებული გამოცდილების საფუძველზე,
შეგვიძლია შევქმნათ ჩვენი რწმენებისა და ღირებუ-
გრძნობების ორგანიზებასა და ჩვენი ქცევის ფორ-
მირებაში. ამდენად, მოზრდილთა კოგნიტურ მოწი-
ფულობის მარკერია დამოუკიდებელი გადაწყვეტი-
ლების მიღების უნარების განვითარება.
პოსტფორმალური აზროვნება
მოზრდილების აზროვნება, ხშირად, ძლიერ
კონტექსტუალიზებულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ
იგი ეფუძნება ინტელექტის ბევრ ასპექტს – მათ შო-
რისაა ლოგიკა, ინტუიცია და გამოცდილება – ისე-
ვე, როგორც ემოციასა და ინტერპერსონალურ უნა-
რებს. როცა მოზრდილები რთული პრობლემების
წინაშე დგანან, მათ ხშირად შეუძლიათ სხვადასხვა
ალტერნატივის შეფასება, სიტუაციის კონკრეტულ
ასპექტებზე მიმართული შემოქმედებითი მიდგო-
მების მიღება და შეუსაბამო და თუნდაც ურთიერ-
თსაწინააღმდეგო ინფორმაციისათვის თავის გარ-
თმევა. მოზრდილთა ეს შესაძლებლობები ხშირად
მოხსენიებულია, როგორც პოსტფორმალური აზ-
როვნება იმის აღსანიშნად, რომ აზროვნების ეს სა-
ხეობა სცილდება უფრო მარტივ, ლოგიკურად მარ-
თულ მიდგომას, რომელიც ფორმალურ ოპერაცი-
ულ აზროვნებაში შეიმჩნევა (Sinnott, 2003, 2009).
პოსტფორმალური აზროვნება პრობლემის გა-
დაჭრაში, ჩვეულებრივ, რთავს როგორც კოგნიტურ,
ისე ემოციურ ასპექტებს და ხშირად მაშინაა შესამ-
ჩნევი, როცა საკითხები სოციალური კონტექსტს
შეიცავს (Labouvie-Vief, 2006). განვიხილოთ შემდე-
გი დილემა, რომელიც გასაანალიზებლად სხვადას-
ხვა ასაკის ადამიანებს წარედგინათ (Labouvie-Vief,
Adams, Hakim-Larson, Hayden & DeVoe, as cited in
Papalia, Olds & Feldman, 2004):
ჯონი ლოთია. მას ცოლი, მერი აფრთხილებს,
რომ თუკი კიდევ ერთხელ დალევს, ბავშვებს წა-
იყვანს და მიატოვებს. ჯონი, სამსახურის წვეულე-
ბის შემდეგ, მთვრალი დაბრუნდა სახლში. მიატო-
ვოს მერიმ ჯონი?
მოცემული დილემა მოიცავს ინტელექტის არა
მხოლოდ შემეცნებით ასპექტებს, არამედ სოცი-
ალურ და ემოციურ საკითხებსაც. საინტერესოა,
რომ შედარებით უფროსი ბავშვები და უმცროსი
მოზარდები, ჩვეულებრივ, პასუხობდნენ, რომ მე-
რიმ უნდა მიატოვოს ჯონი, რადგან მან (მერიმ)
შეიმუშავა წესები, რომლებიც ჯონმა დაარღვია.
შედარებით უფროსი ასაკის მოზარდებსა და მოზ-
რდილებს შეეძლოთ პრობლემის ადამიანურ განზო-

დიალექტური აზროვნება პოსტფორმალური აზროვნება

აზროვნების სტილი, რომელიც
ცდილობს საპირისპირო ან
საწინააღმდეგო აზრებისა და
შეხედულებების გაერთიანებას.
აზროვნება, რომელიც ძლიერ კონტექსტუ-
ალიზებულია და გულისხმობს არა მხო-
ლოდ ლოგიკური, არამედ სოციალური
და ინტერპერსონალური საკითხების
გათვალისწინებასაც.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
სცადე!
გამოიკვლიეთ პოსტფორმალური აზროვნება
ინდივიდები ბავშვობისა და მოზარდობის პერიო-
დიდან ადრეულ მოზრდილობაში გადაინაცვლებენ. ამ
დროს მათი აზროვნების პროცესები უფრო კომპლექ-
სური ხდება, განსაკუთრებით იმ შესაძლებლობასთან
მიმართებით, რომელიც გულისხმობს სიტუაციის რო-
გორც კოგნიტური, ისე ემოციური ასპექტების პრობლე-
მის გადაჭრის პროცესებში გაერთიანებას. პოსტფორ-
მალური აზროვნების განვითარების საჩვენებლად,
ჩავრთოთ ორი მოზარდი (დაახლოებით 14-16 წლის) და
ორი ადრეული ასაკის მოზრდილი (დაახლოებით 20-დან
30 წლამდე) თქვენ მიერ დაყენებულ დილემაზე საპასუ-
ხოდ.
მოცემულ ტექსტში ლეიბოუვი-ვიფისა და მისი კო-
ლეგების მიერ მოყვანილი დილემა კარგად მუშაობს ამ
სავარჯიშოსთვის, თუმცა ასევე შეგიძლიათ ამ გამოკ-
ვლევისთვის გამოსაყენებლად შექმნათ სხვა, მსგავსი
მახასიათებლებით. ლეიბოუვი-ვიფისა და მისი კოლე-
გების მიერ გამოყენებული დილემა მოყვანილია პოს-
ტფორმალური აზროვნების განვითარების შესასწავ-
ლად:
ჯონი ლოთია. მას ცოლი, მერი, აფრთხილებს, რომ
თუკი კიდევ ერთხელ დალევს, ის ბავშვებს წაიყვანს და
მიატოვებს მას. ჯონი, სამსახურის წვეულების შემდეგ,
მთვრალი დაბრუნდა სახლში. მიატოვოს მერიმ ჯონი?
ეს დილემა გააცანით თქვენ მიერ შერჩეულ ოთხ
ადამიანს და სთხოვეთ, მიჰყვნენ შემდეგ კითხვებს:
■ მიატოვოს მერიმ ჯონი? რატომ კი, ან რატომ – არა?
■ ამ საკითხის გადაწყვეტისას, რაზე უნდა იფიქროს
მერიმ? ჯონის მიტოვება ბავშვებისათვის საუკეთე-
სო გადაწყვეტილებაა?
■ მერის სხვა რა არჩევანი აქვს?
მილებებზე ორიენტირება. მათი პასუხები ხშირად
უფრო რთული/კომპლექსური იყო, ხშირად ისინი
ამბობდნენ, რომ მერიმ, ალბათ, არ უნდა დატოვოს
ჯონი. ყველაზე მოწიფული პასუხები მოქმედების-
თვის გადაწყვეტილების მიღებაში მრავალი ფაქ-
ტორის გათვალისწინების უნარს გულისხმობდა.
პრობლემის გადაჭრისათვის ასეთი უფრო მეტად
მოწიფული მიდგომა, რომელიც პოსტფორმალურ
აზროვნებას ასახავს, მონაწილეთა პასუხებში გვი-
ან მოზარდობასა და მოზრდილობამდე არ შეიმჩნე-
ოდა, თუმცა იგი, 20-წლიანებთან შედარებით, უფ-
რო მეტად თავს იჩენს 40-წლიანების აზროვნებაში.
სხვა კვლევა მიუთითებს, რომ პოსტფორმალური
აზროვნება მოზრდილების ასაკის მატებასთან ერ-
თად იზრდება, განსაკუთრებით მაშინ, როცა დი-
ლემა ემოციურ კომპონენტს მოიცავს (Commons &
471
თქვენი დაკვირვების რეფლექსია
რა განსხვავებებია ამ დილემასთან მიმართებით
მოზარდებისა და ადრეული პერიოდის მოზრდილების
პასუხებში? მოზარდი რესპონდენტები უფრო მეტად
ფიქრობდნენ, რომ მერიმ უნდა მიატოვოს? ისინი უფ-
რო მეტ თუ ნაკლებ მიზეზს ასახელებდნენ იმაზე, თუ
რაზე უნდა ეფიქრა მერის ამ სიტუაციის გადაწყვეტი-
სას? რაც შეეხება ბავშვებს: ასაკობრივ ჯგუფებში იყო
განსხვავებები, რასაც თქვენ მიერ გამოკითხული ინდი-
ვიდები ფიქრობდნენ იმაზე, თუ რა გავლენა შეიძლება
მოახდინოს მერის ქცევამ ბავშვებზე? რომელი ჯგუფის
– მოზარდებისა თუ ადრეული ასაკის მოზრდილების –
პასუხები იყო უფრო მოფიქრებული, სრულყოფილი,
როცა ეკითხებოდით იმის შესახებ, თუ სხვა რა არჩევა-
ნი შეიძლებოდა ჰქონოდა მერის?
განიხილეთ საკითხები
რას ვარაუდობდით, როგორ უპასუხებდნენ წარ-
მოდგენილ დილემას მოზარდები და ადრეული ასაკის
მოზრდილები? თქვენ მიერ გამოკითხულმა ადამიანებ-
მა უპასუხეს ისე, როგორც თქვენ ივარაუდეთ? თუ არა,
რა ფაქტორებს შეეძლოთ განსხვავებული შედეგის გან-
პირობება? ფიქრობთ, რომ შესაძლოა ყოფილიყო, ასა-
კის გარდა, სხვა განსხვავებები, რომელთაც შეეძლოთ
განესაზღვრათ ის, თუ ინდივიდს როგორ შეიძლება,
ერეაგირა დაყენებულ დილემაზე? მაგალითად, გაცი-
ლებული მშობლების შვილებს შეიძლება ეპასუხათ მათ-
გან განსხვავებულად, ვინც მშვიდ ოჯახურ გარემოში
გაიზარდა? ფიქრობთ, რომ შესაძლოა არსებობდეს გენ-
დერული განსხვავებები მოზარდების ან ადრეული ასა-
კის მოზრდილების მიდგომებში ამ სიტუაციის მიმართ?
სხვა რომელი ფაქტორებით შეიძლება თქვენ მიერ გა-
მოკითხული ადამიანების პასუხების ახსნა? მიგაჩნიათ,
რომ აზროვნების პროცესები იცვლება მოზარდების
ზრდასრულობაში გადასვლასთან დაკავშირებით?
Richards, 2003) ან, როცა მასში შემოქმედებითობაა
ჩართული (Wu & Chiou, 2008).
ამდენად, ერთ-ერთი გზა, რომლითაც ახალგაზ-
რდების მოზრდილობაში გადასვლისას აზროვნება
იცვლება, არის ის, რომ იგი უფრო რეფლექსური
და რთული ხდება (Galupo, Cartwright & Savage,
2010; Labouvie-Vief, 2006; Labouvie-Vief & Diehl,
1999). მოზრდილები მიდიან იმის გაგებამდე, რომ
განსხვავებულ სიტუაციებში განსხვავებული გა-
დაწყვეტილებებია შესაფერისი; მაგალითად, შე-
იძლება უსიამოვნო თანამშრომელთან მიდგომის
გზა იმისგან განსხვავებულ იყოს, რომლითაც უსი-
ამოვნო მეგობარს მივმართავდით. მოზრდილების
აზროვნების შემდეგი განზომილებაა ის, რომ იგი
უფრო მეტად რეალისტურია, ასახავს არა იმას,
რაც იდეალურია, არამედ – რაც შესაძლებელია (იხ.
472 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
▲ ამ მედდის პროფესიული გადაწყვეტილებები კონ-
ტექსტუალიზებულია და მოითხოვს ცოდნას, ლოგიკას,
გამოცდილებას, მოწიფულ მსჯელობასა და ინტერპერ-
სონალურ უნარ-ჩვევებს, რათა გავლენა იქონიოს მომ-
სახურე პერსონალსა და პაციენტებზე. ეს უნარები უფ-
რო სრულყოფილად მოზრდილობაში ვითარდება.
განყოფილება სცადეთ ეს! შეისწავლეთ პოსტფორ-
მალური აზროვნება). რადგან პოსტფორმალური
აზროვნება ეყრდნობა ადამიანის უნარს, გააერ-
თიანოს მიზეზი და ემოცია და გაიგოს და აწონოს
მრავალი კავშირი, ზოგიერთი მკვლევარი თვლის,
რომ იგი სიბრძნის კონცეფციაა და განვითარებას-
თანაა მჭიდრო კავშირში. მას სიღრმისეულად მე-16
თავში განვიხილავთ. (Benovenli, Fuller, Sinnott, &
Waterman, 2011).
რამდენადაა მხარდაჭერილი კოგნიტური გან-
ვითარების მეხუთე, პოსტფორმალური საფეხურის
არსებობა? იმის მიუხედავად, რომ მკვლევართა ნა-
წილი მხარს უჭერს იმ მოსაზრებას, რომ აზროვნე-
ბა იცვლება მოზარდების ზრდასრულებად გახდო-
მის შესაბამისად (Sinnott, 2008, 2009), ჯერ კიდევ
მნიშვნელოვანი დისკუსია არსებობს იმის შესახებ,
თუ რამდენად უნივერსალური შეიძლება იყოს ეს
ცვლილებები და, რეალურად, რამდენად მკაფიოდ
განსხვავდება პოსტფორმალური აზროვნება პი-
აჟეს ფორმალური ოპერაციებისგან. მიუხედავად
ამისა, პოსტფორმალურ აზროვნებაზე კვლევამ
წვლილი შეიტანა ჩვენ მიერ იმის გაგებაში, რომ
მოზრდილთა აზროვნება უფრო ფართო და კომ-
პლექსურია, ვიდრე მოზარდების მიერ გამოყენე-
ბული, ლოგიკით მართული მსჯელობა/აზროვნება.
კერძოდ, მათ ჩვენი ყურადღება გაამახვილეს იმ
როლზე, რომელსაც ემოცია მოზრდილთა აზროვ-
ნებაში ასრულებს.
ემოციური ინტელექტი
ყველა პრობლემა, რომელთა წინაშე მოზრდი-
ლები დგებიან, თავისი ბუნებით, ძირითადად, ლო-
გიკურია. ბევრი მათგანი დაკავშირებულია იმის გა-
გებასთან, თუ როგორ ურთიერთობენ ინდივიდები
ემოციური ინტელექტი (EQ)
აღნიშნავს ინტელექტის იმ ასპექტებს,
რომლებიც სხვებისა და საკუთარი
ემოციებისა და ემოციური რეაქციების
გაგებას უკავშირდება.
და რეაგირებენ სხვადასხვა სიტუაციაზე. გარდა
ამისა, ზოგიერთი ადამიანი, სხვებთან შედარებით,
უფრო უნარიანია, იმუშაოს ისეთ პირობებში, რო-
მელიც მოითხოვს სხვების შეხედულებების გაზია-
რებას, ან გულისხმობს სხვა ადამიანებთან თანამ-
შრომლობას.
ფსიქოლოგებმა დიდი ხანია, რაც ასეთი ინდი-
ვიდუალური განსხვავებები აღიარეს. მაგალითად,
გარდნერის მრავლობითი ინტელექტის თეორია
(იხ. თავი 8) მოიცავს ფაქტორებს, რომელთაც იგი
უწოდებს ინტერპერსონალურ ინტელექტსა და ინ-
ტრაპერსონალურ ინტელექტს, რომლებიც, შესა-
ბამისად, ასახავს ჩვენ ცოდნას სხვებისა და საკუ-
თარი თავის შესახებ. სტენბერგის ინტელექტის
ტრიარქიული თეორიაც (იხ. თავი 8) მიმართულია
იმ უნარებზე, რომლებიც, მისი „პრაქტიკული ინტე-
ლექტის“ კონცეფციაში, სხვებთან ურთიერთობებს
შეეხება.
თუმცა, კონკრეტული პრობლემის გადაჭრის
სოციალური და ემოციური საფუძვლის მქონე ას-
პექტებზე უფრო სრულყოფილად ყურადღება გა-
მახვილდა 1990-იან წლებში, დანიელ გოლმენის
ყველაზე – გაყიდვადი წიგნის ემოციური ინტელექ-
ტი (1996/2006) გამოქვეყნებასთან ერთად. ავტორი
ასაბუთებდა, რომ ემოციური ინტელექტი (EQ),
IQ-სგან განსხვავებით, მოიცავს იმ გზას, რომლი-
თაც ინდივიდები იგებენ და მართავენ საკუთარსა
და სხვების ემოციებსა და ემოციურ რეაქციებს.
ცხრილში 12-2 მოცემულია გოლემანის ემოციური
ინტელექტის ოთხი სფერო. EQ-ს შესახებ გოლმე-
ნის შეხედულება მოიცავს ცნებებს – როგორები-
ცაა: ემპათია, მოტივაცია, ოპტიმიზმი, პატიოსნე-
ბა/კეთილსინდისიერება და კომპეტენტურობა სო-
ციალურ გარემოცვაში – რომლებიც, მისი აზრით,
სამსახურსა და პიროვნულ ურთიერთობებში წარ-
მატებისთვის უფრო მნიშვნელოვანიც კი არის, ვიდ-
რე ინტელექტი (Goleman, Boyatzis & McKee, 2007).
განაპირობებს EQ პიროვნულ ეფექტურობაში
განსხვავებას? სულ მცირე, რამოდენიმე კვლევა
მაინც ადასტურებს, რომ ეს ასეა (Bar-On, Maree &
Elias, 2007; Mayer, Salovey, Caruso & Cherkasskiy,
2011). მაგალითად, უფრო მაღალი ემოციური ინ-
ტელექტის მქონე ადამიანები უფრო წარმატე-
ბულები არიან სამსახურში (O’Boyle, Humphrey,
Pollack, Hawver & Story, 2011) და შესაძლოა, უკეთ
შეეძლოთ ემოციური დისტრესის პერიოდების დაძ-
ლევაც (Cherniss, 2002; Martins, Ramalho & Morin,
2010). თუმცა ბევრი ფსიქოლოგი სკეპტიკური რჩე-
ბა EQ-ს ცნებასთან მიმართებით. ისინი აღნიშნა-
ვენ, რომ ემოციური ინტელექტი მნიშვნელოვნად
გადაიფარება ინტელექტის ტრადიციული საზომე-
ბითა და გარკვეული პიროვნული ნიშნებით, განსა-
კუთრებით კეთილსინდისიერებითა და ემოციური
სტაბილურობით. ამდენად, იგი შეიძლება გულის-
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ცხრილი 12-2. გოლემანის ემოციური ინტელექტის
ოთხი სფერო
ემოციური ინტელექტის აღწერა
სფერო
ემოციური თვითცნობიე- გრძნობების მოქმედებების-
რების განვითარება გან გამოყოფა
მაგალითი: მიუხედავად იმი-
სა, რომ შენელს არ მოსწონს
მისი ერთ-ერთი თანამშრომე-
ლი, მას, როგორც გუნდის ნა-
წილს, შეუძლია ეფექტურად
იმუშაოს.
ემოციების მართვა გაკონტროლება ემოციური
რეაქციებისა, როგორიცაა
ბრაზი.
მაგალითი: მიუხედავად იმისა,
რომ ბობი გააბრაზა უფროსის
შემოთავაზებამ, ის მაინც თა-
ვაზიანად და სათანადოდ პა-
სუხობს.
ემოციების გაგება სხვების ემოციური რეაქციე-
ბის გაგება
მაგალითი: მარიას ესმის, თუ
რატომაა მისი თანამშრომე-
ლი დამწუხრებული, როცა მას
სთხოვენ უსიამოვნო ამოცა-
ნის შესრულებას.
ურთიერთობების ურთიერთობის პრობლემების
რეგულირება ეფექტურად გადაწყვეტა.
მაგალითი: ჯეკს შეუძლია,
შექმნას სამუშაო სიტუაცია,
სადაც ორ თანამშრომელს,
რომელთაც ერთმანეთი არ
მოსწონთ, შეუძლია ერთად
მუშაობა პროფესიულ ამოცა-
ნებზე.
წყარო: Emotional intelligence-დან, D. Goleman-მიერ,
1995/2006. New York:Bantam Books.
ხმობდეს ცოტათი უფრო მეტს, ვიდრე ფსიქოლოგი-
ური პროცესებისთვის პოპულარული და შესატყვი-
სი სახელწოდებები, რომლებიც უკვე აღწერილი და
გამოკვლეულია. თუმცა სხვა მკვლევრები ემოცი-
ურ ინტელექტს განიხილავენ, როგორც ცალსახად
დამხმარეს იმის წინასწარმეტყველებაში, თუ ადა-
მიანებს რამდენად შეუძლიათ ერთმანეთთან ურ-
თიერთქმედება (Joseph & Newman, 2010; Zeidner,
Matthews & Roberts, 2009). იმის მიუხედავად, თუ
რამდენად სასარგებლოა ეს ცნება, როგორც მახა-
სიათებელი, იგი ვერ უზრუნველყოფს, განვითარე-
ბის კონტექსტში, კოგნიტური უნარების გაგების
ნათელ საშუალებას; იგი არ ხსნის იმას, თუ როგორ
იცვლება აზროვნება ადამიანების ცხოვრების გან-
მავლობაში. ერთ-ერთი მიდგომა, რომელიც აფა-
სებს იმ როლს, რომელიც სოციალურ და ემოციურ
ფაქტორებს აქვთ მთელი ცხოვრების განმავლობა-
ში, ეს არის ვორნერ შაის მიერ განვითარებული შე-
ხედულება.
473
◄ შაის შეძენის
პერიოდში,
ადრეული ასაკის
მოზრდილები მათ
ინტელექტუალურ
უნარებს იყენებენ,
რათა აირჩიონ
ცხოვრების სტილი
და მიჰყვნენ
კარიერას.
შაის მოზრდილების აზროვნების საფეხურები
ვორნერ შაის (2005; Schaie & Zanjani, 2006)
მიაჩნია, რომ მოზრდილთა აზროვნების განსხვა-
ვებული მახასიათებლებია არსებული კოგნიტური
უნარების მოქნილი გამოყენება. შაის ვარაუდით,
ბავშვობისა და მოზარდობის განმავლობაში, სამ-
ყაროს გასაგებად, ჩვენ უფრო და უფრო რთულ
სტრუქტურებს ვიძენთ. ფორმალურ-ოპერაციული
აზროვნების ძლიერი საშუალებები/ინსტრუმენტე-
ბი ამ პერიოდის ძირითადი მიღწევაა, რომელსაც
იგი შეძენის პერიოდს უწოდებს. ადრეულ მოზრდი-
ლობაში ჩვენ საკუთარ ინტელექტუალურ უნარებს
ვიყენებთ იმისთვის, რომ ვიზრუნოთ კარიერაზე და
ავირჩიოთ ცხოვრების სტილი; შაიმ ამას მიღწევის
პერიოდი უწოდა. ჩვენ ვიყენებთ ინტელექტუალურ,
პრობლემის გადაჭრისა და გადაწყვეტილების მი-
ღების უნარებს, მიზნების მიღწევისა და ცხოვრე-
ბის გეგმის შემუშავებისათვის შემეცნების ის ას-
პექტები, რომლებიც ტრადიციულ IQ-ტესტებში არ
გამოვლინდება.
მიღწევის პერიოდის წარმატებით დასრულების
შემდეგ, ინდივიდებს შეუძლიათ, გადავიდნენ კოგ-
ნიტური უნარების გამოყენების შემდეგ ფაზაში – ეს
პერიოდი გულისხმობს სო-
როგორ ფიქრობთ,
ციალურ პასუხისმგებლო-
შაის რომელ საფე-
ბას. როცა ჩვენ ვსაუბრობთ
ხურზე ხართ თქვენ?
შუა ხნის ამოცანებზე, შაის
თუ თქვენი მშობლე-
თანახმად, ჩვენ კოგნიტურ
ბი ან/და ბებია-ბა-
შესაძლებლობებს ვიყენებთ
ბუები ცოცხლები
იმისთვის, რომ გადავწყვი-
არიან, რომელ საფე-
ტოთ სხვების პრობლემები
ხურზე არიან ისინი?
ოჯახში, საზოგადოებასა და
სამსახურში.ზოგიერთი ადამიანისათვის ეს სოცი-
ალური პასუხისმგებლობები შეიძლება, საკმაოდ
474 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ბავშვობა და ადრეული შუა ხანი გვიანი
მოზარდობა მოზრდილობა (40-65 წლები) მოზრდილობა
(20-40 წლები) (65 და მეტი წლები)
შეძენის პერიოდი
მიღწევის პერიოდი
სოციალური პასუხისმგებლობის პერიოდი
აღმასრულებელი პერიოდი
რეორგანიზაციის პერიოდი
რეინტერგრაციის პერიოდი
მემკვიდრეობის პერიოდი
სურათი 12-10. შაის კოგნიტური განვითარების მოდელი
რთული იყოს. როცა ინდივიდები წარმატებით აერ-
თიანებენ ინსტიტუციების გაგების უნარს, ცოდნის
განსხვავებულ სახეობებსა და სოციალურ პასუხის-
მგებლობებს, მათ აქვთ უნარი, შეასრულონ აღმას-
რულებელი ფუნქციები, რომელიც მათ აძლევთ სა-
შუალებას, გადაწყვიტონ რთული, მრავალგანზო-
მილებიანი პრობლემები.
როცა ადამიანები პენსიაზე გასვლის ასაკს მი-
აღწევენ, ისინი ხშირად ყურადღებას ამახვილებენ
რეორგანიზაციაზე, სადაც ისინი სწავლობენ, დრო
სამუშაოდან სხვა აქტივობებზე გადაანაწილონ და
იპოვონ პენსიაზე ყოფნისას ცხოვრების აზრი. სა-
ბოლოოდ, გვიან წლებში, პრობლემის გადაჭრის
ბუნება კვლავ იცვლება. ამ საფეხურის ძირითა-
დი ამოცანაა ცხოვრების ადრეულ ეტაპის გამოც-
დილების რეინტეგრაციად ცხოვრების, როგორც
მთლიანის განცდა და ცხოვრების მიზნის გამოკ-
ვლევა. ცხოვრების თითქმის დასასრულისათვის
ადამიანები შეიძლება, ასევე, ყურადღებას ამახვი-
ლებდნენ მემკვიდრეობის შექმნაზე, სადაც ისინი
ამთავრებენ თავიანთი ცხოვრების საქმეს. მაგალი-
თად, ამ პერიოდში ინდივიდებმა შეიძლება დაგეგ-
მონ საკუთარი გარდაცვალება ან დარწმუნდნენ,
რომ შემდგომ თაობას უკვე გადასცეს ისტორიები,
საგნები ან მათ მიერ უკვე დასწავლილი ან ღირებუ-
ლი გაკვეთილები.
შაის მოდელი, რომელიც ასაკთანაა დაკავშირე-
ბული, განსაზღვრავს, რომ სხვადასხვა საფეხური
მოზრდილობაში სხვადასხვა პერიოდს შეესაბამება,
როგორც ეს 12-10 სურათშია ნაჩვენები. მიუხედა-
ვად ამისა, ის არ ამტკიცებს, რომ ყველა მოზრდი-
ლი ყველა საფეხურს გამოსცდის, არც იმას, რომ ეს
საფეხურები მხოლოდ იმ შემოფარგლული დროის
განმავლობაშია სახეზე, რომელსაც შაი აღწერს. შა-
ის მიდგომა ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ
მოზრდილობაში კოგნიტური განვითარების ფოკუ-
სი არ არის ინტელექტუალური შესაძლებლობების
გაფართოება ან კოგნიტურ სტრუქტურებში ცვლი-
ლება. იგი მიუთითებს ცხოვრების სხვადასხვა სა-
● [იხ. In It For Me?: The Myth Of Multitasking
on MyDevelopmentLab.com-ზე
ფეხურზე სხვადასხვა გზით ინტელექტის მოქნილ
გამოყენებას. ზრდასრულთა განვითარების შესა-
ხებ ბევრი მიდგომა ასევე ყურადღებას ამახვილებს
ადამიანის განვითარების ადაპტაციურ ბუნებაზე.
ცხოვრების ამ პერიოდის უკეთ გასაგებად, ზოგი-
ერთ უფრო მნიშვნელოვან თეორიას ამ თავის ბო-
ლო ნაწილში შევისწავლით. ●
შეამოწმე შენი ცოდნა 12-4
1. IQ, განსაკუთრებით მაშინ, როცა იგი კოგნიტური
სისწრაფისა და მეხსიერების ტესტებით იზომება,
ჩვეულებრივ, ცხოვრების რომელ პერიოდშია ყვე-
ლაზე მაღალი?
ა. მოზარდობაში; ბ. 20-დან 30 წლამდე;
გ. 40-დან 50 წლამდე; დ. 60-დან 70 წლამდე.
2. პიაჟეს მიხედვით, ინდივიდები კოგნიტური განვი-
თარების უმაღლეს დონეს დაახლოებით რომელი
წლის დასაწყისისთვის აღწევენ?
3. მოზრდილების აზროვნებას ხშირად მოიხსენიებენ,
როგორც _________ აზროვნებას, რომელიც პიაჟეს
ფორმალური ოპერაციების სტადიას მოსდევს.
4. ჩამოთვლილთაგან, რომელი ერთი არ არის იმ სა-
შუალებათაგანი, რომლითაც მოზრდილთა აზროვ-
ნება განსხვავდება მოზარდების აზროვნებისგან?
ა. მოზრდილთა აზროვნება ბევრად უფრო სწრაფია;
ბ. მოზრდილთა აზროვნება უფრო რთულია;
გ. მოზრდილთა აზროვნებას უკეთ შეუძლია სიტუ-
აციის ემოციური ასპექტების განხილვა;
დ. მოზრდილთა აზროვნება უფრო მეტად რეალო-
ბაზეა დამყარებული.
5. ადამიანის EQ წარმოადგენს ადამიანის მიერ საკუ-
თარი და სხვისი ________ გაგების უნარს:
ა. ექსტავერტული მიდრეკილებების;
ბ. განსაკუთრებული მახასიათებლების;
გ. უპირატესობის;
დ. ემოციის.
6. ვორნერ შაის მიხედვით, ადრეული მოზრდილობა
ის პერიოდია, რომელშიც ინდივიდები, ჩვეულებ-
რივ, ორიენტირდებიან
ა. მემკვიდრეობის შექმნაზე;
ბ. მიღწევაზე;
გ. შეძენაზე;
დ. რეორგანიზაციაზე.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
მოზრდილთა განვითარების სტრუქტურა
რთული ამოცანაა განვითარების იმ ცვლილებე-
ბის გაგება, რომლებიც მოზრდილობის პერიოდში
ხდება. ერთი მხრივ, ჩანს, რომ არსებობს საკმარი-
სად პროგნოზირებადი ცვლილებები, რომელთაც
ასაკის მატებასთან ერთად თითქმის ყველა მოზ-
რდილი გამოცდის: მაგალითად, აზროვნება უფრო
კომპლექსური ხდება და ინდივიდებს უკეთ შეუძ-
ლიათ სოციალური და ემოციური პერსპქტივების
გაგება. მეორე მხრივ, იმ კონკრეტულ გზებს, რო-
მელთაც ცხოვრებაში ვირჩევთ, შეიძლება სერიო-
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ზული შედეგები ჰქონდეს იმასთან დაკავშირებით,
თუ როგორ წარიმართება ჩვენი მოზრდილი ცხოვ-
რება. ფსიქოლოგები განვითარების ამ ორ მიდგო-
მას ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც პერიოდზე და-
ფუძნებულს და კონტექსტზე დაფუძნებულს.
პერიოდები და კონტექსტები
მოდელები, რომლებიც განსაზღვრავენ იმას,
თუ როგორ იცვლებიან ინდივიდები განვითარების
სხვადასხვა პერიოდში გადასვლასთან ერთად, ყუ-
რადღებას ამახვილებენ განვითარების საერთო მა-
ხასიათებლებზე. განვიხილოთ კოგნიტური განვი-
თარების პიაჟეს პერიოდებზე დაფუძნებული მიდ-
გომა: ყველა ნორმალური ბავშვი გაივლის განვითა-
რების თანმიმდევრულ პერიოდებს, რომელთაგან
თითოეული კონკრეტულ ასაკობრივ ინტერვალთა-
ნაა დაკავშირებული. კონკრეტული ცხოვრებისეუ-
ლი მოვლენები შედარებით უმნიშვნელო როლს ას-
რულებენ პერიოდებზე დაფუძნებულ მოდელებში.
მაგალითად, პიაჟეს მიდგომაში ინდივიდებისათვის
სპეციფიკურ საკითხებს – როგორებიცაა: ოჯახის
სტრუქტურა, სოციოეკონომიკური მდგომარეობა
და თუნდაც საგანმანათლებლო გამოცდილებები –
მცირე გავლენა აქვს იმაზე, თუ როგორ წარიმარ-
თება კოგნიტური განვითარება.
მეორე მხრივ, კონტექსტური მოდელი ბევრად
უფრო მეტ ყურადღებას ამახვილებს კონკრეტულ
გამოცდილებებზე, რომ-
პერიოდული და კონ-
ლებიც ინდივიდის ცხოვ-
ტექსტური მოდელე-
რებას აყალიბებენ. განვი-
ბი, განვითარების
ხილოთ აღზრდის სტილე-
მიმართულების ასახ-
ბის შესახებ ლიტერატუ-
სნელად, თანაბრად
რა: ის, თუ მშობლები რო-
სასარგებლო იქნება
გორ ექცევიან შვილებს,
იმ საზოგადოებე-
მნიშვნელოვან როლს ას-
ბისთვის, რომლებიც
რულებს ბავშვის პიროვ-
სწრაფ სოციალურ
ნების ჩამოყალიბებაში.
ცვლილებებშია, საკ-
ის თეორიები, რომლებიც
მაოდ სტაბილური
ყურადღებას ამახვილებენ
საზოგდოებებისგან
კონტექსტზე, ასევე იმა-
განსხვავებით?
საც გულისხმობენ, რომ
განვითარებაში მრავალი ფაქტორია მნიშვნელოვა-
ნი. ამდენად, კონტექსტური მოდელები ინდივიდს
განვითარებას მრავალ დონეზე განიხილავენ: ინ-
დივიდს, სპეციფიკური გენეტიკური წვლილითა
და ცხოვრებისეული გამოცდილებით, როგორც
ოჯახის წევრს, როგორც სხვადასხვა სოციალურ
ჯგუფს მიკუთვნებულს, ფართო საზოგადოებისა
და კულტურის ფარგლებში.
მოზრდილობაში, ისევე, როგორც მთელი ცხოვ-
რების განმავლობაში, პერიოდული და კონტექ-
სტური მიდგომის გაერთიანება, ალბათ, ყველაზე
სასარგებლო გზაა განვითარების კონცეპტუალი-
ზაციისათვის. განსაკუთრებით მაშინ, როცა პე-
475
რიოდული მოდელები ინდივიდების ვიწროდ გან-
საზღვრულ კოჰორტებს/ჯგუფებს აღწერს (მაგ.,
საშუალო კლასის მამაკაცები, რომლებიც მამები
არიან, ან ქალები, რომლებიც დიასახლისი დედე-
ბი არიან), ისინი განვითარებას ხშირად იმ კონტექ-
სტში აღწერენ, რომელიც საკმაოდ შეზღუდულია
და შესაძლოა, დამახასიათებელი არ იყოს განვითა-
რებისათვის უფრო ფართო პოპულაციაში. განსა-
კუთრებით მოცემული საზოგადოების ფარგლებში,
ჩვეულებრივ, არსებობს საკმაოდ სტანდარტული
კონტექსტები, რომელშიც ადამიანთა უმეტესო-
ბა ცხოვრობს. მაგალითად, აშშ-ში თითქმის ყველა
ადამიანი მათი ბავშვობისა და მოზარდობის პერიო-
დის უმეტეს წილს სკოლაში ატარებს და უმეტესო-
ბა მათგანი ჩაერთვება სამუშაო ძალაში და ახლო
ინტიმურ ურთიერთობებსდაამყარებს მეორე ადა-
მიანთან. ბევრი მათგანი მშობელიც ხდება. შედა-
რებით გვიან პერიოდში, შვილები ოჯახს ტოვებენ
და ადამიანთა უმეტესობა სამსახურსაც ანებებს
თავს. როცა კონტექსტი ადამიანთა დიდი ჯგუფე-
ბისათვის ასეთი მსგავსია, ეს განვითარებაში საერ-
თო თემებზე ფოკუსირების საშუალებას გვაძლევს.
მასში ზოგჯერ განვითარების მსგავს პატერნებს
ვხედავთ, რომლებიც ადამიანთა უმეტესობისთვის
ცხოვრების კონკრეტულ მომენტებში ვლინდება.
ბოლო 60 წლის განმავლობაში, ბევრი მნიშ-
ვნელოვანი მოდელი ხელმძღვანელობდა მოზრდი-
ლობის პერიოდის ჩვენეული გაგებით. თითოეულ
მოდელში განვითარების ტენდეციები ვლინდება.
ამ თავის ბოლო ნაწილში ამ თეორიათაგან ოთხის
ძირითად იდეებს განვიხილავთ, სადაც დაინახავთ,
რომ მოზრდილობას პერიოდების მაჩვენებლებში
ხშირად მხოლოდ სიმარტივისთვის განიხილავენ.
თუმცა განსაკუთრებით მოზრდილობის განმავლო-
ბაში უნდა გაითვალისწინოთ, რომ შეიძლება ფარ-
თო ინდივიდუალური განსხვავებები არსებობდეს
იმაში, თუ კონკრეტული ადამიანები როგორ გაივ-
ლიან მათი მოზრდილობის წლებს. გარდა ამისა, ყო-
ველთვის მნიშვნელოვანია კონტექსტის განხილვა-
იმ ჯგუფთან დაკავშირებით, რომელზეც დასკვნე-
ბია დაფუძნებული.
ჰევიჰერსტის განვითარების ამოცანები
მოზრდილთა განვითარების შესახებ ყველაზე
ადრეულ მიდგომათა შორის ერთ-ერთი რობერტ
ჰევიჰერსტს (1953) ეკუთვნის. მთელი ცხოვრე-
ბის განმავლობაში განვითარების კლასიკურ და
ძალიან პრაგმატულ აღწერაში მან მოზრდილობა
შემოგვთავაზა, როგორც პერიოდების წყება, რო-
მელშიც განვითარების გარკვეული ამოცანები უნ-
და შესრულდეს (იხ. ცხრილი 12-3). გარკვეული
თვალსაზრისით, ეს ამოცანები უზრუნველყოფს
ფართო კონტექსტს, რომელშიც განვითარება მიმ-
დინარეობს. ეს მოთხოვნები განსაზღვრავენ ჩვენი
476 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ცხრილი 12-3. ჰევიჰერსტის განვითარების
ამოცანები
ადრეული მოზრდილობის ამოცანები
 პარტნიორის შერჩევა
 მეუღლესთანერთად ცხოვრების სწავლა
 ოჯახის შექმნა
 ბავშვების გაზრდა
 ოჯახის მართვა
 პროფესიული საქმიანობის დაწყება
 სამოქალაქო პასუხისმგებლობის აღება
 კონგენიალურისოციალური ჯგუფის პოვნა
შუა ხნის ამოცანები
 მოზრდილთა სამოქალაქო და სოციალური პასუხის-
მგებლობის მიღწევა
 ცხოვრების ეკონომიკური სტანდარტის ჩამოყალიბება
და შენარჩუნება
 დასვენების ორგანიზება
 ბავშვებისთვის დახმარება, რათა ისინი პასუხისმგებლი-
ანი და ბედნიერი მოზრდილები გახდნენ
 მეუღლესთან ურთიერთობებში პიროვნული ასპექტის
გაძლიერება
 შუა ასაკის ფსიქოლოგიური ცვლილებების მიღება და
მათთან შეგუება
 ასაკოვან მშობლებთან ურთიერთობა
გვიანი მოზრდილობის ამოცანები
 შემცირებად ფიზიკურ ძალასა და ჯანმრთელობასთან
შეგუება
 პენსიაზე გასვლასა და შემცირებულ შემოსავალთან შე-
გუება
 მეუღლის გარდაცვალებასთან შეგუება
 საკუთარ ასაკობრივ ჯგუფთან მიკუთვნებულობის ჩა-
მოყალიბება
 სოციალური და სამოქალაქო ვალდებულებების მიღება
 დამაკმაყოფილებელი ფიზიკური საცხოვრებელი პირო-
ბების შექმნა
წყარო: Development tasks and education (3rd ed.)-დან, R.
J. Havighurst-მიერ, copyright © 1972 by Pearson Education.
ხელახლა გამოცემული Allynand Bacon, Boston, MA-ის ნე-
ბართვით.
გონებრივი შესაძლებლობების გამოყენებას. ადრე-
ულ მოზრდილობაში ეს ამოცანები, უმეტესწილად,
ოჯახის შექმნასა და კარიერის გაკეთებას გულის-
ხმობს. შუა ხანში ისინი მიმართულნი არიან ადრე-
ულ ეტაპზე შექმნილის შენარჩუნებასა და როგორც
ფიზიკურ ცვლილებებთან, ასევე ოჯახში ცვლილე-
ბებთან შეგუებაზე. შედარებით გვიან წლებში, და-
ბერებასთან ერთად, სხვა რეგულირებებიც უნდა
განხორციელდეს.
რა თქმა უნდა, დღეს მოზრდილებისა და მათი
ცხოვრების სტილის მიმართ ბევრად უფრო ფართო
განსაზღვრებები გამოიყენება, ვიდრე ხელმისაწ-
ვდომი იყო ჰევიჰერსტის კვლევით წარმოდგენილ
ადამიანთა უმეტესობისათვის. მიუხედავად ამისა,
ზემოხსენებული ამოცანების უმრავლესობას ბევ-
რი ამერიკელი მოზრდილი, განსაკუთრებით საშუ-
ალო კლასის უმრავლესობა, ჯერ კიდევ უნდა მი-
მართავდეს. ამდენად, ჰევიჰერსტის მოზრდილობის
სამსაფეხურიანი მოდელი მოქმედებს, როგორც სა-
სარგებლო გამშვები პუნქტი და იგი, ჩვეულებრივ,
ასახულია ბევრ თანამედროვე მიდგომაში, რომლე-
ბიც აღწერენ მოზრდილთა განვითარებას.
ერიკსონის განვითარების თეორია
ერიკ ერიკსონი ამტკიცებდა, რომ მოზრდილთა
განვითარება, ცხოვრების უფრო ადრეულ საფეხუ-
რებზე განვითარების მსგავსად, რიგი კონფლიქ-
ტებით, ანუ კრიზისებით ხასიათდება, რომლებშიც
ინდივიდი ცხოვრების მოცემულ ეტაპთან დაკავ-
შირებულ განვითარების ძირითად ამოცანას უპი-
რისპირდება და მას უკეთ ან უარესად გადაწყვეტს
(იხ. თავი 1). ერიკსონის აზრით, მოზრდილობა სამი
პერიოდისგან შედგება, რომელთაგან თითოეული
გულისხმობს კრიზისს, რომლის საშუალებით ინდი-
ვიდები ხელახლა განსაზღვრავენ საკუთარ თავს,
საკუთარ ადგილსა და პრიორიტეტებს სამყაროში
(Hoare, 2002).
ერიკსონის თანახმად, კრიზისი ინტიმურობა
იზოლაციის წინააღმდეგ განვითარების ის ამო-
ცანაა, რომელიც ყველაზე მეტად ადრეული მოზ-
რდილობისთვისაა დამახასიათებელი. ინტიმურობა
გულისხმობს მეორე ადამიანთან ორმხრივად სასი-
ამოვნო ახლო ურთიერთობის ჩამოყალიბებას. ეს
არის ორი იდენტობის კავშირი ინდივიდის უნიკა-
ლური თვისებების დაკარგვის გარეშე. ამის საწი-
ნააღმდეგოდ, იზოლაცია გულისხმობს სიახლოვის
მიღწევის უუნარობას ან მის მიღწევაში წარუმა-
ტებლობას ზოგჯერ იმიტომ, რომ ინდივიდის იდენ-
ტობა ძალიან სუსტია იმისთვის, რომ მეორე ადამი-
ანთან ახლო კავშირი გაბედოს (Erikson, 1968, 1983;
Erikson & Erikson, 1997).
ერიკსონის მიდგომაში განვითარების თითო-
ეულ პერიოდში კონფლიქტის გადაწყვეტას წინა
საფეხურები განაპირობებს. ინტიმურობის პერი-
ოდი განსაკუთრებით დამოკიდებულია იმაზე, თუ
როგორ გაუმკლავდე-
რა გზით წაახალისებს ამე-
ბიან ინდივიდები მო-
რიკული კულტურა ადრე-
ზარდობის პერიოდის
ულ მოზრდილობაში ინტი-
განვითარების ძირი-
მურობის განვითარებას?
თად ამოცანას – პი-
არსებობს გზები, რომლე-
როვნული იდენტობის
ბითაც ის განვითარების ამ
ნათელი განცდის შექ-
უპირატესობას არღვევს?
მნას (იხ. თავები 10
და 11). ბოლოდროინდელი კვლევის თანახმად, პი-
როვნული იდენტობის ნათელი განცდის ჩამოყალი-
ინტიმურობა იზოლაციის წინააღმდეგ
ერიქსონის თანახმად, კრიზისი ადრეულ
მოზრდილობაში, რომელიც ხასიათდება
კონფლიქტით მეორე ადამიანთან ორმხრივად
სასიამოვნო ურთიერთობის ჩამოყალიბებასა
და ასეთი ინტიმური/ახლო ურთიერთობის
პოვნაში წარუმატებლობას შორის.
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ბება შესაძლოა, უკეთ განვითარდეს მოზარდობის
შემდეგ, 20-იან და ადრეულ 30-იან წლებში და იდენ-
ტობის პრობლემები შეიძლება კვლავ მრავალჯერ
წარმოიშვას მოზრდილობის განმავლობაში (Born,
2007; Sneed, Whitbourne & Culang, 2006). ამდენად,
ბევრი ადრეული ასაკის მოზრდილი ორიენტირდება
როგორც იდენტობის, ისე ინტიმურობის საკითხებ-
ზე, თუმცა, ხშირად, ამათგან ერთი ან მეორე განვი-
თარების მნიშვნელოვანი ბერკეტია, დროის ნების-
მიერ მოცემულ მომენტში. მიუხედავად იმისა, რომ
ერიკსონის მიდგომა საფეხურებრივია, იგი ასევე
ძლიერ კონტექსტუალიზებულია, რადგან აღია-
რებს იმ სპეციფიკურ და უნიკალურ გამოცდილე-
ბებს, რომლიც ინდივიდის ცხოვრების განმავლობა-
ში გროვდება.
ლევინსონის მამაკაცის სიცოცხლის
პერიოდები
დანიელ ლევინსონის (1978, 1986) ხელმძღვანე-
ლობით ჩატარებულმა მამრობითი სქესის მოზრდი-
ლების განვითარების ინტენსიურმა კვლევამ აშშ-ში
მოზრდილი მამაკაცების ცხოვრების ციკლში სამი
ძირითადი ხანა დაადგინა: ადრეული მოზრდილო-
ბა, შუა ხანი და გვიანი მოზრდილობა. ლევინსონის
კვლევის მიხედვით, თითოეული ამ ხანის განმავ-
ლობაში ადამიანი უპირისპირდება განვითარების
რიგ ამოცანებს, როგორებიცაა: პარტნიორის პოვ-
ნა ან კარიერის არჩევა. ცხოვრებისეული ამოცანე-
ბის დასახვით და მათი გადაჭრით ადამიანს შეუძ-
ლია, განავითაროს ცხოვრების სტრუქტურა, რაც
გულისხმობს საერთო პატერნს, რომელიც საფუძ-
ვლად უდევს და აერთიანებს ადამიანის ცხოვრებას.
ლევინსონის მიხედვით, როცა თითოეული ხანის
ამოცანები თითქმის შესრულდება, ადამიანი, ჩვეუ-
ლებრივ, გადაინაცვლებს მისი არსებული ცხოვრე-
ბის სტრუქტურის გამოკვლევაზე. ეს გამოკვლევის
პროცესი სრულდება ცვლილებით, რომელსაც გა-
დაჰყავს ერთი ხანიდან მეორეზე და აისახება ხე-
ლახლა ჩამოყალიბებულ ცხოვრების სტრუქტურა-
ში, რომელიც მოცემული პიროვნების ამჟამინდელ
საჭიროებებსა და ცხოვრებისეულ პირობებთან
უფრო მეტად თავსებადია. ლევინსონის მიხედვით,
მამაკაცთა ცხოვრებაში ძირითადი ცვლილებები,
დაახლოებით, 17-25 წლებში მიმდინარეობს, რო-
ცა მამაკაცი ადრეულ მოზრდილობაში შეაბიჯებს;
დაახლოებით, 40-45 წლებში, როცა მამაკაცი შუა
ხანში შეაბიჯებს და, დაახლოებით, 60 წლისათვის,
როცა ის გვიან მოზრდილობაში შეაბიჯებს.
ადრეულ მოზრდილობაში, რომელიც ლევინსო-
ნის მიხედვით, 17-45 წლებს მოიცავს, ახალგაზრდა
ცხოვრების სტრუქტურა ● [იხ. Workforce
საერთო პატერნი, რომელიც on MyDevelopmentLab.com-ზე.
საფუძვლად უდევს და აერთიანებს
ადამიანის ცხოვრებას.
477
ცხრილი 12-4. ლევინსონის განვითარების
საფეხურები მოზრდილობაში შესვლისას
ოცნების განსაზღვრა
იდეალური მიზნის დასახვა, რომლის შესრულებას ადამია-
ნი მოზრდილობაში იმედოვნებს.
დამრიგებელის პოვნა
სანდო ადამიანის პოვნა, რომელიც მისი ოცნების მიმღები,
მხარდამჭერი და დამხმარეა. იძლევარჩევებს და არ არის
ავტორიტარი.
კარიერის განვითარება
ოცნებისა და დამრიგებლის გამოყენება იმისთვის, რომ
განსაზღვროს კარიერა და ჩაერთოს მის, განხორციელე-
ბაში.
ინტიმურობის დამყარება
საკუთარი ძლიერი და სუსტი მხარეების აღმოჩენა და იმ
კონკრეტული ადამიანის პოვნა, რომელთანაც იგი შეიძლე-
ბა ემოციურად ახლოს იყოს.
წყარო: The seasons of a man’s life-დან, D. J. Levinson-მი-
ერ, 1978, New York: Knopf;and The seasons of a woman’s
life, D. J. Levinson-მიერ 1996, New York: Ballantine
მამაკაცებმა მოზარდობის კონფლიქტები უნდა გა-
დაჭრან, მოზრდილთა საზოგადოებაში საკუთარი
ადგილი დაიმკვიდრონ და აიღონ ვალდებულება
საკუთარი ცხოვრებისა და ქცევის სტაბილურ და
პროგნოზირებად პატერნებზე. მამაკაცების უმრავ-
ლესობისათვის მთავარია ურთიერთობები სამსა-
ხურსა და ოჯახში. ლევინსონის მიხედვით, იმისათ-
ვის, რომ მოზრდილობაში წარმატებით გადაინაც-
ვლოს, ახალგაზრდა მამაკაცი უნდა დაოსტატდეს
განვითარების ოთხ ამოცანაში: (1) განსაზღვროს
„ოცნება,“ თუ რისი მიღწევა სურს, (2) იპოვოს დამ-
რიგებელი, (3) განავითაროს კარიერა და (4) და-
ამყაროს ინტიმური ურთიერთობა (იხ. ცხრილი
12-4). ლევინსონმა მოზრდილობის თითოეული პე-
რიოდისთვის განსაზღვრა შედარებითი ამოცანები,
რომლებიც მოკლედ მე-14 და მე-17 თავებშია გან-
ხილული. ●
ქალის ცხოვრების პერიოდები. ალბათ, წარ-
მოიდგენდით, რომ ლევინსონის კვლევამ მწვავე
კრიტიკა გამოიწვია, რომელთაგან ყველაზე მნიშ-
ვნელოვანი ის იყო, რომ მან კვლევაში არ ჩართო
ქალები. ეს კრიტიკა შემდგომ კვლევებში განიხი-
ლეს (Levinson, 1990, 1996), რომელმაც აჩვენა,
რომ ქალები განვითარებას დიდწილად იმავე გზით
გაივლიან, როგორც კაცები. მაგალითად, ლევინ-
სონს მიაჩნდა, რომ ქალები, კაცების მსგავსად,
კრიტიკულ ცვლილებას გამოსცდიან დაახლოებით
40 წლისათვის. ეს არის სტრესული პერიოდი, რო-
ცა გადაისინჯება კარიერის მიზნები და ცხოვრების
478 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
▲ ახალგაზრდა წარმატებული მოზრდილები, როგორც წესი,
არიან პრაქტიკულები, ორგანიზებულები და ინტეგრირებული
ინდივიდები.
სტილის არჩევანი. ქალები, ასევე, განვითარების
იმავე ამოცანებს უნდა აგვარებდნენ: მოზრდილო-
ბაში შესვლა გულისხმობს ოცნების განსაზღვრას,
დამრიგებლის პოვნას, პროფესიის არჩევასა და კო-
ნკრეტულ ადამიანთან ურთიერთობის დამყარებას.
ის, თუ ქალები როგორ გადაწყვეტენ ამ ამოცა-
ნებს, როგორც ჩანს, საკმაოდ განსხვავდება იმის-
გან, თუ როგორ გაივლიან მამაკაცები ცხოვრების
ამ მონაკვეთს (იხ.ცხრილი 12-5). მაგალითად, ლე-
ვინსონის კვლევის მიხედვით, ბევრად უფრო მოსა-
ლოდნელია, რომ მოზრდილობის ეს ადრეული ფა-
ზა ქალებისთვის მოიცავდეს როლურ კონფლიქტს,
რადგან ქალები აფასებენ ორივეს – კარიერის შექ-
მნასა და ოჯახურ ცხოვრებასა და ბავშვის მოვ-
ცხრილი 12-5. ლევინსონის მიხედვით, მამაკაცებისა
და ქალების მიერ კარიერის დაწყების შედარება
ოცნების განსაზღვრა
მამაკაცები: მათი მომავლის შესახებ ერთიანი ხედვა.
ქალები: „გახლეჩილი“ ოცნებები, რომლებიც გულისხმობს
იმის განცდას, რომ მოუწევს კარიერის დათმობა, ოჯახზე
ზრუნვის გამო.
დამრიგებლის პოვნა
მამაკაცები: უფრო გამოცდილი, მხარდამჭერი როლ-მოდე-
ლისგან სწავლა.
ქალები: ნაკლებად მოსალოდნელია, რომ იპოვონ დამრი-
გებელი, გამომდინარე იქიდან, რომ ნაკლები ქალი-დამრი-
გებელია ხელმისაწვდომი; კაცი-დამრიგებლები შეიძლება
გულისხმობდეს სექსუალურ მიზიდულობას, ან გაურკვევ-
ლობას შესაბამის როლებთან მიმართებით.
კარიერის განვითარება
მამაკაცები: უმეტესობა, 40 წლის ასაკისათვის, მთლიანად
კარიერითაა დაკავებული.
ქალები: ბევრს აბრკოლებს კონფლიქტი ოჯახურ ან პი-
როვნულ მიზნებთან; კარიერით დაკავება ხშირად შუა ასა-
კამდე არ ხდება.
წყარო: The seasons of a man’s life-დან, D. J. Levinson-მი-
ერ, 1978, New York: Knopf;and The seasons of a woman’s
life, D. J. Levinson-მიერ 1996, New York: Ballantine
ლაზე ძირითადი პასუხისმგებლობის აღებას. გარ-
და ამისა, ლევინსონის მუშაობის საწყის ეტაპზე
– 1980-იანები წლები – ნაკლებად ხელმისაწვდომი
იყო დასაქმებული განათლებული ქალი, დამრიგე-
მელი/მენტორი და მოლოდინები იმის შესახებ, თუ
ქალებს როგორ უნდა დაებალანსებინათ ოჯახსა
და კარიერას შორის პასუხისმგებლობები კარგად
არ იყო განსაზღვრული. თუმცა ლევინსონი ამტკი-
ცებდა, რომ როგორც მამაკაცებისთვის, ისე ქალე-
ბისთვის გადასვლის პერიოდები მჭიდრო კავშირ-
შია ასაკთან; სხვა მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, რომ
ოჯახური ცხოვრების ციკლის ეტაპი, როგორც
ჩანს, უკეთესი მაჩვენებელია იმისა, თუ როდის გა-
დადიან ქალები განვითარების ერთი საფეხურიდან
მეორეზე. (Harris, Ellicott & Hommes, 1986). ქალე-
ბის გადასვლები (და კრიზისები) შეიძლება, უფ-
რო ნაკლებად იყოს დაკავშირებული მათ ასაკთან,
ვიდრე – ძირითად ცხოვრებისულ მოვლენებთან,
როგორებიცაა: ბავშვების დაბადება ან მათი ოჯა-
ხიდან წასვლა.
ნორმატიული მოდელების შეზღუდვები
ლევინსონის მოდელები, ალბათ, ყველაზე არსე-
ბითად იმის გამო გააკრიტიკეს, რომ ისინი ადამი-
ანთა მცირე ჯგუფთან (40 კაცი და 45 ქალი) ჩატა-
რებულ სიღრმისეულ ინტერვიუებს ეყრდნობოდა,
რომელთაგან ყველას ძალიან მსგავსი, საშუალო
კლასის ცხოვრება ჰქონდა. როცა ცხოვრების გან-
სხვავებული სტილით გარემოცული ინდივიდების-
გან შემდგარ ჯგუფებს განიხილავენ, ნორმატიული
მოდელები, როგორიც ლევინსონის მოდელია, ნაკ-
ლებად სასარგებლოა განვითარების ცვლილებები-
სა და საფეხურების აღწერისათვის (e.g., Wheeler-
Scruggs, 2008). მიუხედავად ამისა, ლევინსონის
ცხოვრებისეული საფეხურების მოდელი კარგი მა-
გალითია იმისა, თუ ნორმატიული მოდელები, რომ-
ლებიც განვითარებას უკავშირებენ იმ ცხოვრები-
სეულ მოვლენებს, რომლებიც საერთოა უმეტესობა
ადამიანებისათვის, როგორ ასახავს კონკრეტული
ჯგუფის ცხოვრების სტილის ტენდენციებს, კონ-
კრეტულ ადგილას ან დროს (Bentley, 2007).
ნორმატიული მოდელების ერთ-ერთი ძლიერი
მხარეა ის, რომ ისინი აღიარებენ იმ მნიშვნელო-
ვან გავლენას, რომელიც სოციალურ როლებს აქვს
მოზრდილთა განვითარებაში. თუმცა სოციალური
ცვლილებების დროს, ასეთი მოდელები უნდა ადაპ-
ტირდეს იმ ახალ როლებთან, რომლებიც წარმოიქ-
მნება. განსაკუთრებით სოციალური ცვლილების
დროს, რომელშიც როლური მოლოდინები ცვლილე-
ბას განიცდის, ნორმატიული მოდელები რთულად
მიიწევს წინ (მიმართეთ განყოფილებას ცვალებადი
შეხედულებები: ისტორია, კულტურა და ინფორმა-
ციული ასაკი). ამ დროს არა მხოლოდ შესაფერისი
ქცევის შესახებ ზოგადი მოლოდინები არ არის კარ-
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12 479

◄ ნორმატიული
მოდელები კარგ ახ-
სნა-განმარტებებს
უზრუნველყოფენ სტა-
ბილური პერიოდების
განმავლობაში ტიპური
განვითარებისათვის.
თუმცა, ორმაგი კარი-
ერული ოჯახების (სა-
დაც დედაც და მამაც
მუშაობს) მნიშვნელო-
ვანმა ზრდამ როგორც
მამაკაცებისათვის, ისე
ქალებისათვის მისა-
ღები როლების უფრო
დიდი მრავალფეროვნე-
ბა შექმნა.
▲ სასარგებლო დამრიგებლის ხელმისაწვდომობამ შეიძლება
მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს ახალბედას წარმატებაში.
ეს უფროსი ინჟინერი მის სტაჟიორს ეხმარება სპეციალიზებული
ინსტრუმენტის გამოყენების სწავლაში.

გად განსაზღვრული, არამედ ინდივიდები ხშირად შესახებ ნებისმიერ პერსპექტივაში, მაგრამ ამ ფარ-
საკმაოდ განსხვავებულ გზებს ირჩევენ, ზოგიერთი თო სოციალურ მიმართულებებზე ინდივიდუალუ-
ეთანხმება ტრადიციულ როლებს, სხვები კი – ახ- რი რეაქციებიც უნდა იქნას აღიარებული. ●
ლად წარმოქმნილ შესაძლებლობებს.
აშშ-ში 1970-იანი და 1980-იანი ათწლეულები გოულდის გარდაქმნები ადრეულ
განსაკუთრებით ცვალებადი იყო, როცა ქალთა მო- მოზრდილობაში
ძრაობამ მათ მიმართ სოციალურ მოლოდინებში ნაწილობრივ, მიზეზი იმისა, რომ ლევინსონის
რადიკალურ ცვლილებებს უბიძგა. ამდენად, მოუ- მოზრდილთა განვითარების მოდელმა ასე ნათლად
ლოდნელი არ იყო, რომ ლევინსონის კვლევები ქა- ასახა მე-20 საუკუნის დასასრულის სოციალური
ლებისათვის უფრო მეტ როლურ გაურკვევლობას ცვლილებები, არის ის, რომ მან კარიერის როლზე
ადგენდა, ვიდრე – მამაკაცებისათვის. მაგალითად, გაამახვილა ყურადღება. განსაკუთრებით ქალე-
გვიან 1950-იან და 1960-იან წლებში, ქალების უმე- ბისათვის, სამუშაო ძალაში ცვლილებები ყველაზე
ტესობას მცირე როლური აღრევა ჰქონდა. მათი აშკარა სოციალური ცვლილებაა დროის იმ პერი-
უმრავლესობა ოცნებობდა, მხოლოდ დიასახლისო- ოდში, რაც ლევინსონის მოდელში აისახა. თუმცა,
ბით ყოფილიყვნენ დაკავებული (Helson & Picano, ლევინსონის მოდელი ინტელექტუალურ განვითა-
1990). ეს ოცნება მოძველდა, რადგან სოციალური რებაზე არ ფოკუსირდებოდა.
ცვლილებები ქალებს როჯერ გოულდმა (1978) შემოგვთავაზა მოზრ-
ფიქრობთ, რომ ტენდენ-
სამუშაო ძალაში რთავ- დილთა განვითარების ის მოდელი, რომელიც უფრო
ცია იმისა, რომ ქალებმა
და. ყველა დონეზე. მეტად კოგნიციაზე ფოკუსირდება. გოულდი დაინ-
დააკავშირონ განვი-
ადრეული ასაკის მოზ- ტერესებული იყო იმით, თუ როგორ იცვლებოდა
თარების გადასვლები
რდილი ქალებისათვის ინდივიდის ვარაუდები, აზრები, მითები და მსოფ-
უფრო მეტად ოჯახური
ხელმისაწვდომი როლე- ლმხედველობა მოზრდილობის სხვადასხვა პერი-
ცხოვრების ციკლთან,
ბი, დღეისთვის, ფარ- ოდის განმავლობაში. გოულდმა შეისწავლა აშშ-ის
ვიდრე ასაკთან, გახდა
თოა და ქალთა უმე- 16-დან 60 წლამდე ასაკის მამაკაცებისა და ქალების
უფრო ძლიერი, სუსტი
ტესობა ირჩევს ისეთს, ცხოვრების ისტორიები, რაც დაედო საფუძვლად
თუ უცვლელი დარჩა
რომე ლიც აერთიანებს მის შეხედულებას, რომ ადამიანები, მოზრდილობის
აშშ-ის კულტურასა და
ორი ვეს – კარიერასა სხვადასხვა საფეხურზე, განსხვავებულად ხედავენ
სუბკულტურაში?
და ოჯახს. ადრეული სამყაროს. იმის აღსაწერად, თუ ინდივიდის კოგნი-
ასაკის მოზრდილი მამაკაცების როლებიც ცვალე- ტური სისტემა როგორ აყალიბებს მის ქცევასა და
ბადობს, მათი პარტნიორების კარიერული პასუხის- ცხოვრებისეულ გადაწყვეტილებებს, გოულდის
მგებლობებისა და ოჯახურ ვალდებულებებში მა- აზრით, მოზრდილებმა უნდა შეიტანონ ეჭვი და გა-
თი გაზრდილ ჩართულობაზე საპასუხოდ. ალბათ, დაჭრან ცხოვრების ადრეულ ეტაპზე აზროვნების-
მნიშვნელოვანია ის, რომ სოციალური მოლოდინე- თვის დამახასიათებელი ძირითადი დაშვებები.
ბი უნდა განვიხილოთ მოზრდილთა განვითარების გოულდის შეხედულების თანახმად, ადრეუ-
ლი მოზრდილობის შესახებ (16-დან 22 წლამდე),
● [იხ. Gender Roles in the Family: Florence Denmark
ძირითადი ცრუ-ვარაუდი, რომელსაც უნდა დაუ-
on MyDevelopmentLab.com-ზე. პირისპირდნენ, ეს არის: „მე ყოველთვის ვიქნები
480 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
მშობლებზე მიკუთვნებული და დარწმუნებული
მათ სამყაროს ხედვაში“. ამ ილუზიის გასაგებად
და დასაძლევად, ადრეული ასაკის მოზრდილებმა
უნდა დაიწყონ მოზრდილი იდენტობის შექმნა, რო-
მელსაც მათი მშობლები ვერ გააკონტროლებენ ან
მოახდენენ ზემოქმედებას. თუმცა ახალგაზრდე-
ბის სელფის განცდა, ამ ეტაპზე, ჯერ კიდევ არამ-
ყარია და საკუთარ თავში დაურწმუნებლობა მათ
კრიტიკისადმი ძალიან მგრძნობიარეს ხდის. თუმ-
ცა ადრეული ასაკის მოზრდილები ასევე იწყებენ
მათი მშობლების, როგორც არასრულყოფილი და
შეცდომის დამშვები ადამიანების განხილვას, მათი,
როგორც ყოვლისშემძლე, მაკონტროლებელ ძა-
ლებად მიჩნევის ნაცვლად, როგორებადაც აქამდე
განიხილავდნენ. ეს მათ იმის გაგებაში ეხმარებათ,
რომ მათი საკუთარი შეხედულებები ფასეულია და
მოზრდილი თვითკონცეფციის ჩამოყალიბებისკენ
სვლის საშუალებას აძლევს.
22-28 წლებს შორის ადრეული ასაკის მოზრ-
დილები ხშირად სხვა მცდარ ვარაუდს ქმნიან, რაც
თვითდაჯერებულობის შესახებ მათ ეჭვებს ასა-
ხავს: „ჩემი მშობლების მანერით რაღაცეების კე-
თება ნებისყოფითა და დაჟინებით, შედეგებს გა-
მოიღებს. მაგრამ თუ მე ძალიან გამიცრუვდება
იმედი, დავიბნევი, დავიღლები, ან, უბრალოდ, ვერ
შევძლებ თავის გართმევას, ისინი ჩაერთვებიან და
მაჩვენებენ სწორ გზას“. ამ შეხედულებასთან შე-
საბრძოლებლად, ადრეული ასაკის მოზრდილებმა
საკუთარ ცხოვრებაზე სრული პასუხიმგებლობა
უნდა აიღონ, უარი თქვან მშობლების უწყვეტი დახ-
მარების მოლოდინზე. ეს უფრო მეტს გულისხმობს,
ვიდრე მამის ან დედის მბრძანებლობისგან გამოს-
ვლას; იგი მოითხოვს მოზრდილი ცხოვრების დადე-
ბით აქტიურ კონსტრუირებას; იპყრობს რა სამყა-
როს საკუთარი ძალებით, ასევე გადაიტანს ენერგი-
ას მუდმივი თვითდაკვირვებისა და ეგოცენტრიზ-
მიდან. გოულდმა აღმოაჩინა, რომ ამ პერიოდში
აზროვნების დომინანტური ფორმა ინტუიციური/
ინსაიტური განათებებისგან შეუპოვარ, დისციპლი-
ნურ, კონტროლირებად ექსპერიმენტირებასა და
მიზნობრივ ორიენტაციაზე გადაინაცვლებს. ●
28-დან 34-წლამდე მნიშვნელოვანი ცვლილებე-
ბი მიმდინარეობს მოზრდილთა დამოკიდებულებებ-
თან მიმართებით. ამ პერიოდში ძირითადი მცდარი
ვარაუდია: „ცხოვრება მარტივი და კონტროლირე-
ბადია. არანაირი მნიშვნელოვანი თანაარსებული
წინააღმდეგობრივი ძალები ჩემში არ არის.“ ეს წარ-
მოდგენა წინა საფეხურების წარმოდგენებისგან
ორი თვალსაზრისით განსხვავდება: იგი მიუთითებს
კომპეტენტურობის განცდასა და ნაკლოვანებების
აღიარებას. საკმარისად მოზრდილია იმისათვის,
● [იხ. Young Adulthood: Work, Jessica
on MyDevelopmentLab.com-ზე.
რომ აღიაროს შინაგანი მღელვარების არსებობა
ისე, რომ ეჭვ ქვეშ არ დაყენოს პიროვნული სიძლი-
ერის ან მთლიანობის განცდა. ნიჭები, ძლიერი მხა-
რეები და სურვილე-
თქვენი გამოცდილებისა
ბი, რომლებიც 20-იან
და ადრეული მოზრდილო-
წლებში ჩახშობილი
ბის ამ საფეხურზე მყოფ
იყო იმის გამო, რომ
ინდივიდებზე თქვენი დაკ-
ისინი არ ერგებოდნენ
ვირვებების საფუძველ-
მოზრდილობის ფარ-
ზე, ამ პერიოდის შესახებ
თე გეგმას, შესაძლოა,
გოულდის აღწერილობის
განახლდეს. გოულდს
რომელი ასპექტებია გან-
მოჰყავს მაგალითები,
საკუთრებით ზუსტი?
პრესტიჟულ იურდი-
ულ ფირმაში იმ ახალგაზრდა ამბიციური პარტნი-
ორის, რომელიც საჯარო სამსახურის განხილვას
იწყებს, ან თავაზიანი და მზრუნველობამოკლე-
ბული მარტოხელა ადამიანის, რომელიც მიხვდე-
ბა, რომ ბევრი ინტიმურიურთიერთობები არ არის
დამაკმაყოფილებელი. თუნდაც ისინი, რომელთაც
დაკმაყოფილებული აქვთ ახალგაზრდული ამბიცი-
ები, ამ პერიოდში, ჩვეულებრივ, მაინც გამოსცდი-
ან გარკვეულ ეჭვს, დაბნეულობასა და დეპრესიას.
მათ შესაძლოა, დაიწყონ იმ ღირებულებების კითხ-
ვის ქვეშ დაყენება, რომლებიც დაეხმარა მათ მშობ-
ლებისგან დამოუკიდებლობის მიღებაში. ზრდა
მოიაზრებს 20-იანი წლების ხისტი მოლოდინების
მსხვრევასა და უფრო გონივრული დამოკიდებუ-
ლებების მიღებას: „რასაც ვიღებ, უშუალო კავ-
შირშია იმასთან, რამდენი ძალისხმევის გამოყენე-
ბის სურვილიც მაქვს“. ინდივიდებს აღარ სჯერათ
გამართლების და გაუჩნდათ რწმენა მოწესრიგებუ-
ლი, მიზანმიმართული სამუშაოსადმი. იმავდროუ-
ლად, ისინი იწყებენ იმ ინტერესების, ღირებულე-
ბებისა და თვისებების გამომუშავებას, რომლებიც
ვლინდება და ვითარდება მთელი მოზრდილი ცხოვ-
რების განმავლობაში.
გოულდის მიხედვით, 35-45 წლებში ადგილი
აქვს სრულ ჩართულობას მოზრდილთა სამყარო-
ში. მოზრდილობის ამ საფეხურზე, მშობლები აღარ
აკონტროლებენ მოზრდილებს და მათ შვილები კი
ჯერ არ ეწინააღმდეგებიან მათ. თუმცა, იმავდრო-
ულად, მოზრდილები ამ საფეხურზე გამოსცდიან
დროის ზეწოლას და ისინი შიშობენ, რომ ვერ მიაღ-
წევენ ყველა მათ მიზანს. მათ შუა ხნის ფიზიკური
ცვლილებებიც აშინებთ და შეაშფოთებთ; შემცირე-
ბული კარიერული მობილურობაც ზღუდავს მათ.
სტაბილურობისა და უსაფრთხოებისთვის მისწრა-
ფებას, რაც უმნიშვნელოვანესი იყო მათი 30-იან
წლებში ყოფნისას, ჩაანაცვლებს დაუყოვნებლივი
მოქმედებისა და შედეგების მოთხოვნილება: აღარ
შეიძლება მეტი დაყოვნება. მათი მშობლების გარ-
დაცვალება და საკუთარი მოკვდაობის გაცნობი-
ერება მათ ცხოვრების ხშირი უსამართლობისა და
ტკივილის წინაშე აყენებთ; ისინი თავისუფლდებიან
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12 481

ცხრილი 12-6. გოულდის გარდაქმნები ადრეულ მოზრდილობაში

პერიოდი მცდარი ვარაუდი რეაქცია

16-22 წლები „მე ყოველთვის მივეკუთვნები ჩემ მშობლებს ადრეულ ასაკის მოზრდილებმა უნდა შექმნან საკუთარი
და დარწმუნებილი ვიქნები მათ სამყაროს ხედ- იდენტობა, რომელსაც მშობლები ვერ გააკონტროლებენ.
ვაში“.

22-28 წლები „ჩემი მშობლების მანერით რაღაცების კეთება ადრეული ასაკის მოზრდილები ნაკლებად ეგოცენტრუ-
შედეგებს გამოიღებს; თუ წარუმატებელი ვიქ- ლები და უფრო მოწესრიგებულნი ხდებიან და სრულ პა-
ნები, ისინი დამეხმარებიან“. სუხისმგებლობას იღებენ საკუთარ ცხოვრებაზე.

28-34 წლები „ცხოვრება მარტივი და კონტროლირებადია და ადრეული ასაკის მოზრდილები იწყებენ დათრგუნული
არ არსებობს რაიმე ძირითადი წინააღმდეგო- და განუხორციელებელი მოთხოვნილებების გაცნობიე-
ბები, რომლის წინაშეც უნდა წარვდგე“. რებას, გამომდინარე იქიდან, რომ მათ განავითარეს სა-
კუთარი ნაკლოვანებების განცდა, თუმცა ინარჩუნებენ
საკუთარ შესაძლებლობებში დარწმუნებულობას.

35-45 წლები ადრეული ასაკის მოზრდილები ამსხვრევენ ამ საფეხურზე მოზრდილები იწყებენ მოქმედებისა და
მცდარ ვარაუდებს და მთლიანად ერთვებიან შედეგების, ასევე, საკუთარი თავის, როგორც კომპეტენ-
მოზრდილთა ცხოვრებაში. ტური მოზრდილების, სრული, დამოუკიდებელი განცდის
განვითარების საჭიროების შეცნობას
წყარო: Transformations, growth and change in adult life-დან, R. L. Gould– მიერ, 1978, New York: Simon&Schuster

დაცულობის ბავშვური საჭიროებისგან. გოულდის ენტირდებიან განვითარების გარკვეულ ასპექტებ-

ვარაუდით, ეს მოზრდილის სრული და ავტონომიუ-
რი ცნობიერება გახლავთ, ამდენად, საფუძველს ამ-
ზადებს დარჩენილი მოზრდილი ცხოვრებისათვის
(იხ. ცხრილი 12-6).
კომენტარი
დასასრულს, მნიშვნელოვანია, გვახსოვდეს,
რომ ის თეორიები, რომლებიც ყურადღებას ამახ-
ვილებენ პერიოდებსა ან საფეხურებზე, სასარ-
გებლოა მოზრდილთა განვითარების გასაგებად,
მაგრამ რამდენიმე მიზეზის გამო არ უნდა იქნან
ძალიან მკაცრად წარმოდგენილნი (Bentley, 2007;
Whitbourne & Whitbourne, 2011). პირველი, პერიო-
დის იდეა, მოზრდილობის განმავლობაში, პიროვ-
ნების სტაბილური, მუდმივი ასპექტების დაფარ-
ვაზეა მიმართული, სანაცვლოდ, ორიენტირდება
გარდაქმნისა ან კრიზისის მომენტებზე. ადამიანთა
უმრავლესობა მოზრდილობას გამოსცდის სელფის
კარგად ინტეგრირებული, მუდმივი განცდით, რო-
მელიც არსებითად არ იცვლება მოზრდილობის ერ-
თი საფეხურიდან მეორემდე. მეორე, ეს თეორიები
მცირე ყურადღებას უთმობენ მოულოდნელ ცხოვ-
რებისეულ შემთხვევებს. გამომდინარე იქიდან,
რომ საფეხურებრივი თეორიები დიდად ნორმატი-
ულია, ისინი სრულიად არ აღიარებენ ინდივიდების
როლებისა და პასუხისმგებლობების მრავალფე-
როვნებასა და უნიკალურობას. მაგალითად, ოჯახ-
ში განქორწინების ან გარდაცვალების ფაქტი შეიძ-
ლება, რადიკალურად ახდენდეს გავლენას იმაზე,
თუ ინდივიდი როგორ გაივლის ცხოვრების დარ-
ჩენილ ნაწილს. მესამე, საფეხურებრივი თეორიები
აუფასურებენ მრავალმხრივი კონტექსტის როლს:
სანაცვლოდ, ისინი ხშირად ძალიან ვიწროდ ორი-
ზე, როგორებიცაა: კარიერის წამოწყება, მშობლე-
ბისგან განცალკავება ან ახლო და მნიშვნელოვანი
ინტიმური ურთიერთობის ჩამოყალიბება. ინდივი-
დებმა მათი ცხოვრების მრავალი მახასიათებელი
ერთ მნიშვნელოვან მთლიანში უნდა გააერთიანონ.
განვითარების მნიშვნელოვანი მოვლენები მუდმივ
ურთიერთქმედებაში არიან და გავლენას ახდენენ
ერთმანეთზე დინამიკური მანერით. და ბოლოს, სა-
ფეხურებრივი თეორიები ხშირად ასახავენ კონკრე-
ცხრილი 12-7. ადრეული მოზრდილობის ძირითადი
ამოცანების შესახებ შერჩეული თეორეტიკოსების
მიდგომები
თეორეტი- ადრეული მოზრდილობის ძირითადი
კოსი ამოცანა
შაი ინტელექტუალური, კოგნიტური უნარების
მოქნილი გამოყენება, პიროვნული და კა-
რიერული მიზნების მისაღწევად
ჰევიჰერსტი ოჯახის შექმნა და კარიერის ჩამოყალიბება
ერიქსონი მნიშვნელოვანი და ღრმა პიროვნული ურ-
თიერთობის ჩამოყალიბება, რომელიც გუ-
ლისხმობს ინტიმურობას, გრძელდება სან-
დო პიროვნული იდენტობის განვითარებაც
ლევინსონი ადრეული ცხოვრებისეული სტრუქტურის
განვითარება, რომელიც გულისხმობს კა-
რიერისა და კონკრეტულ პარტნიორთან
ახლო/ინტიმური ურთიერთობის ჩამოყალი-
ბებას
გოულდი დამოკიდებულების შესახებ მცდარი მო-
ლოდინების მოშორება, კომპეტენციის გან-
ვითარება, პიროვნული ნაკლოვანებების
აღიარება და საკუთარ ცხოვრებაზე პასუ-
ხისმგებლობის აღება
482 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ტული კულტურისა ან სუბკულტურის კოჰორტული
ჯგუფის გამოცდილებებს ისტორიის კონკრეტულ
მომენტში. ამდენად, მათი გამოყენება, როგორც
ადამიანის განვითარების აღმწერი ზოგადი თეო-
რიებისა, შეიძლება, შეზღუდული იყოს. ამ თავში
განხილული თეორიების შედარება შეჯამებულია
ცხრილში 12-7. ამ თეორიების მიერ წამოყენებულ
საკითხებს უფრო სრულყოფილად შემდეგ თავში
მივმართავთ, როცა ადრეულ მოზრდილობაში წარ-
მოქმნილ პიროვნულ და სოციოეკონომიკურ სა-
კითხებს განვიხილავთ.
შეამოწმე შენი ცოდნა 12-5
1. განვითარების თეორია, რომელიც ყურადღებას
იმ მოვლენებსა და გამოცდილებებზე ამახვილებს,
რომელთიც ბევრ ადამიანს აღენიშნება, მოიხსენი-
ება როგორც _ _ _ _ _ _ _ მოდელი; თეორიას, რომე-
ლიც უფრო მეტად ინდივიდის უნიკალურ გამოც-
დილებებზე ორიენტირდება, უწოდებენ _ _ _ _ _ _ _
მოდელს.
2. ჰევიჰერსტმა შემოგვთავაზა, რომ ადრეული მოზ-
რდილობის ორი ძირითადი ამოცანაა _______ და
_______.
3. ერიკსონისთვის ადრეული მოზრდილობის კრიზი-
სია _______.
4. ლევინსონის თანახმად, როცა ადრეული ასაკის
მოზრდილები მათი ცხოვრების კონკრეტული პე-
რიოდის ამოცანებს შეასრულებენ, ისინი, ჩვეუ-
ლებრივ,
ა. განიცდიან შვებას;
ბ. ხდებიან დეპრესიულები ან მშფოთვარენი;
გ. უბრუნდებიან უფრო ადრეულ პრობლემებს;
დ. გამოიკვლევენ საკუთარ არსებულ ცხოვრების
სტრუქტურას.
5. ნორმატიული მოდელები უფრო მეტად თუ უფრო
ნაკლებად სასარგებლოა სწრაფი კულტურული
ცვლილებების დროს?
6. სხვა თეორიებთან შედარებით, მოზრდილობის
შესახებ გოულდის მიდგომა უფრო მეტად ორიენ-
ტირდება
ა. ემოციურ განვითარებაზე;
ბ. ოჯახის სტრუქტურაზე;
გ. შემეცნებით საკითხებზე;
დ. ისტორიულ მოვლენებზე.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
თავის შეჯამება
შეხედულებები მოზრდილთა განვითარების შესახებ
როგორ აყალიბებენ ნორმატიული და იდიოსინ-
კრეზული/ინდივიდუალური მოვლენები ადამიანის
განვითარების ტრაექტორიებს?
■ განვითარების უფრო ადრეულ პერიოდებთან შე-
დარებით, მოზრდილობაში ცვლილებები ნაკლე-
ბად პროგნოზირებადია და ინდივიდები განსხვა-
ვებულად გაივლიან ცხოვრების გზას. მოზრდი-
ლობაში ძირითადი მარკერები უფრო მეტადაა
პიროვნულ, სოციალურ და კულტურულ ფაქტო-
რებთან დაკავშირებული.
■ მოზრდილობაში ბევრი მნიშვნელოვანი შემთხვევა
ნორმატიული შემთხვევაა, რაც გულისხმობს იმას,
რომ ისინი ასაკობრივი კოჰორტის ადამიანთა უმ-
რავლესობისათვის, შედარებით პროგნოზირებად
დროს მიმდინარეობს. ინდივიდუალური შემთხვე-
ვები გაუთვალისწინებელი შემთხვევებია და ისი-
ნი, ჩვეულებრივ, მნიშვნელოვან სტრესსა და გარ-
დაქმნას იწვევს.
ერთსა და იმავე წელს დაბადებული მოზრდილები
ყოველთვის ერთი და იგივე ასაკის არიან?
■ ასაკობრივი საათი არის დროის შინაგანი განცდა
იმის შესახებ, თუ როდის უნდა განვითარდეს ძი-
რითადი ცხოვრებისეული მოვლენები. ასაკობ-
რივ საათებზე ხშირად კულტურული ფაქტორები
ზემოქმედებს და, წარსულთან შედარებით, ახლა
უფრო მოქნილია, რადგან უფრო მეტი ადამიანი
ბევრ საქმიანობას არატრადიციულ ასაკში ახორ-
ციელებს.
■ ასაკი რთული ცნებაა, რომელიც მოიცავს ბიოლო-
გიურ ასაკს (რამდენი წლის არის ადამიანი ფიზიო-
ლოგიურად), სოციალურ ასაკსა (როგორ შეესაბა-
მება ადამიანის სტატუსი არსებულ კულტურულ
ნორმებს) და ფსიქოლოგიურ ასაკს (რამდენად
კარგად შეუძლია ადამიანს სოციალურ და გარე-
მოს მოთხოვნებთან ადაპტირება).
■ კონტექსტუალური პარადიგმები შეისწავლის იმ
მრავალი ფაქტორის გავლენას, რომლებიც ურთი-
ერთქმედებენ ერთმანეთთან და რომლებიც გავ-
ლენას ახდენენ განვითარებაზე და განსაკუთრე-
ბით მნიშვნელოვანია მოზრდილთა განვითარების
გასაგებად.
ზოგადი ფიზიკური განვითარება
ბოლო ათწლეულებში აშშ-ში ადრეული ასაკის
მოზრდილები უკეთეს ფიზიკურ ფორმაში იმყოფებიან
თუ უარესში?
■ ადრეული მოზრდილობის პერიოდში, ადამიანთა
უმეტესობას ახასიათებს მაქსიმალური ენერგია,
ძალა და კარგი ჯამრთელობა. ბიოლოგიური სის-
ტემების უმრავლესობა ოდნავ კლებას იწყებს 30-
იან და 40-იან წლებში და უფრო სწრაფად კი აღ-
ნიშნული ასაკის შემდეგ.
■ ზოგიერთი ინდივიდი იძენს ან განაგრძობს ისეთ
ჩვევებს, რომელთაც შესაძლებელია, ცხოვრების
მოგვიანებით ეტაპზე გამოიწვიონ ჯანმრთელო-
ბის პრობლემები, როგორებიცაა: ზედმეტი საკ-
ვების მიღება, ალკოჰოლის, თამბაქოსა და სხვა
ნარკოტიკების ზედმეტი მოხმარება და ვარჯიშის
ნაკლებობა.
■ ბევრი ფიზიკური უნარი მაქსიმალურად განვი-
თარდა 20-იან ათწლეულში, თუმცა გაუმჯობესე-
ბული კვების რაციონი და ვარჯიში ხელს უწყობს
ნებისმიერი ასაკის სპორტსმენს, უკეთესად მოემ-
ზადოს, ვიდრე ეს წინა თაობებში ხდებოდა.
■ ადრეულ მოზრდილობაში, სიკვდილის წამყვანი
მიზეზია უბედური შემთხვევები და მამაკაცები,
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12
ქალებთან შედარებით, სამჯერ უფრო მეტადაა
მოსალოდნელი, რომ დაიღუპონ. ასევე, ვლინდე-
ბა სხვა დაავადებებიც და წარმოიშობა ბევრი პი-
რობა, რომელიც ცხოვრების მოგვიანებით ეტაპ-
ზე პრობლემური იქნება (მაგ., გულის დაავადება,
სასუნთქი გზების დაავადება), თუმცა მათი სიმ-
პტომები ხშირად შენიღბულია. ადრეული ასაკის
მოზრდილებისათვის ხშირად რთულია ფიზიკურ
უნარშეზღუდულობებთან გამკლავება.
სქესი და სექსუალობა
ჩვეულებრივ, რა გამოწვევების წინაშე დგებიან
ადრეული ასაკის მოზრდილები მათ სექსუალურ ჯან-
მთელობასთან მიმართებით?
■ ადრეული მოზრდილობის განმავლობაში ხშირად
ადამიანები სექსუალურად ყველაზე უფრო აქტი-
ურნი არიან და ბავშვების ყოლას ბევრი სწორედ
ამ პერიოდში გეგმავს. მამაკაცების უმრავლესობა
ნაყოფიერი რჩება სქესობრივი სიმწიფის/პუბერ-
ტატიდან მოყოლებული. ქალები ნაყოფიერები
მხოლოდ მენოპაუზამდე/კლიმაქტერიულ პერი-
ოდამდე არიან, რაც დაახლოებით 50 წლისათვის
ხდება. 38 წლის შემდეგ, ქალების ნაყოფიერება,
ჩვეულებრივ, კლებულობს.
■ თუ ნაყოფიერება პრობლემაა, ამჟამად მრავალი
ალტერნატივა არსებობს, მათ შორის ჰორმონა-
ლური თერაპია და ექსტრაკორპოლარული (ხე-
ლოვნური) განაყოფიერება.
■ სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებები (STD)
მილიონობით ადრეული ასაკის ზრდასრულზე ზე-
მოქმედებს. ყველაზე გავრცელებული ბაქტერიუ-
ლი ინფექციებია: ქლამიდია, გონორეა და სიფილი-
სი. ასევე, გავრცელებულია ჰერპესული ვირუსიც.
■ შიდსი (AIDS) გამოწვეულია აივ (HIV) ვირუსით
გამოწვეული ინფექციით. მიუხედავად იმისა,
რომ აშშ-ში აივ/შიდსი (HIV/AIDS) პირველად გე-
ი-საზოგადოებასთან იყო დაკავშირებული, ის
გეი-დაავადებას არ წარმოადგენს. სანაცვლოდ,
აივ/შიდსი (HIV/AIDS) ვრცელდება ინფიცირებუ-
ლი ადამიანის ორგანიზმის შემცველ სითხესთან
კავშირით. ფაქტობრივად, დღეისათვის, შიდსით
დაავადებულთა დაახლოებით ნახევარი ქალია. აშ-
შ-ში აივ/შიდსის ავადობის საერთო მაჩვენებელი
შემცირებულია 1990-იანი წლებიდან მოყოლებუ-
ლი და ამჟამად შედარებით სტაბილურია. იგი გავ-
ლენას ახდენს აშშ-ის მოსახლეობის დაახლოებით
0.1%-ზე. შიდსი, ნაწილობრივ მაინც, შეიძლება
განაპირობებდეს უფრო უსაფრთხო სექსუალურ
ქცევაზე გადანაცვლებას.
როგორ შეიცვალა სექსუალური ცხოვრებისა და
სექსუალური ქცევის შესახებ დამოკიდებულებები აშ-
შ-ში, 1970-იანი წლებიდან დღემდე?
■ 1950-იან წლებში, სექსუალური ქცევა საკმაოდ
პირადი და კონსერვატიული იყო. 1970-იან წლებ-
ში, სექსუალური დამოკიდებულებები და ქცევები
უფრო ღია და თავისუფალი გახდა, თუმცა უფრო
მეტი კონსერვატიული/ ტრადიციული პრაქტიკა
კვლავ წარმოიშვა 1990-იან წლებში, ნაწილობრივ,
შიდსის ეპიდემიაზე საპასუხოდ.
483
■ ამჟამად ადრეული ასაკის მოზრდილები უფრო მე-
ტად იყენებენ დამცავ საშუალებებს. ისინი აღნიშ-
ნავენ, ვაგინალური სექსუალური ურთიერთობის
გარდა, სექსუალური პრაქტიკების მრავალ სახე-
ობაში ჩართვის შესახებ, რომელთა შორისაა ორა-
ლური და ანალური სექსუალური ურთიერთობა
და მასტურბაცია.
რა გავლენას ახდენს სექსუალური ორიენტაცია
იმაზე, თუ როგორ გამოცდილებას მიიღებს ადამიანი
ადრეულ მოზრდილობაში?
■ სექსუალური ორიენტაცია განსაზღვრავს, თუ
რომელი სქესი იზიდავს ადამიანს, ასევე იმას,
თუ რომელ სექსუალურ პარტნიორებთან შეიძ-
ლება ისურვოს მან, გახდეს ემოციურად ჩაბმუ-
ლი. ჰომოსექსუალური ორიენტაციის ინდივიდებს
(იგულისხმება გეი, ლესბოსელი ან ბისექსუალი)
ხშირად უჭირთ იდენტობის ჩამოყალიბება სოცი-
ალური ნეგატიური წინარწმენებისა (პრეჯიდუსე-
ბის) და დისკრიმინაციის გამო. ლესბოსელია ქალი
სხვა ქალების მიმართ სექსუალური ორიენტაცი-
ით; გეი მამაკაცს სხვა მამაკაცების მიმართ აქვს
სექსუალური ორიენტაცია. ბისექსუალს იზიდავს
როგორც მამაკაცები, ისე ქალები. ჰომოსექსუა-
ლობა კომპლექსური მიზეზებისგან გამომდინარე-
ობს, რომლებიც, ალბათ, როგორც ბიოლოგიურ,
ისე სოციალურ ფაქტორებს მოიცავს.
■ ჰომოსექსუალური ორიენტაციის მქონე ინდივი-
დები დიდწილად განვითარების იგივე გზას გაივ-
ლიან, რასაც ჰეტეროსექსუალური ორიენტაციის
მქონე ინდივიდები. სექსუალური ორიენტაცია არ
არის „ან-ან“ სახის, ნაცვლად ამისა, იგი კონტინი-
უმზე თავსდება. მიუხედავად ამისა, ვისაც ნების-
მიერი სახის ჰომოსექსუალური ორიენტაცია აქვს,
ხშირად განიცდის ნეგატიურ წინარწმენას (პრე-
ჯიდუსს).
■ ჰომოფობია წარმოადგენს ერთსქესიანი ორიენტა-
ციის მქონე ადამიანების მიმართ ნეგატიურ წინარ-
წმენას (პრეჯიდუსს), ზიზღს, შიშსა და სხვა უარ-
ყოფით დამოკიდებულებებს. ჰომოფობია განსა-
კუთრებით პრობლემურია მაშინ, როცა იგი ვლინ-
დება დამხმარე პროფესიონალების მიერ, როგო-
რებიც არიან: ექიმები და ფსიქოლოგები. ამჟამად
ტრანსგენდერი ინდივიდების (ისინი, რომელთა
სექსუალური ორიენტაცია არ არის მკაცრად ჰე-
ტეროსექსუალური) მიმართ დამოკიდებულებები,
გარკვეულწილად, უფრო ღია და მისაღები გახდა.
კოგნიტური განვითარება მოზრდილებში
ადრეული ასაკის მოზრდილების მიერ გამოყენე-
ბული აზროვნების პროცესები როგორ განსხვავდება
იმათგან, რომლებიც მოზარდთა შემეცნებას წარმარ-
თავენ?
■ შემეცნებითი უნარები, განსაკუთრებით ისინი,
რომლებიც რეაქციის სიჩქარესა და ფაქტების შე-
სახებ მეხსიერებას მოიცავს, ჩვეულებრივ, მაქსი-
მალურ დონეზე ადრეულ მოზრდილობაშია.
■ პიაჟე ამტკიცებდა, რომ კოგნიტური განვითარე-
ბა მის უმაღლეს დონეს, ფორმალური ოპერაციებს
აღწევს, დაახლოებით 12 წლის დასაწყისისათვის.
484 თავი 12 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
სხვა მკვლევრების მიხედვით, ადამიანების აზ-
როვნება, რომლებიც მოზრდილობაში შეაბიჯე-
ბენ, უფრო კომლექსური ხდება, ასახავს რა ამ
პერიოდში ტვინის შემდგომ განვითარებას. მოზ-
რდილთა აზროვნება ხშირად მოიაზრებს დიალექ-
ტურ აზროვნებას, რომელიც გულისხმობს ორაზ-
როვანი სიტუაციებისა და პრობლემების განხილ-
ვის უნარს, რაც მსჯელობასა და გადაწყვეტილე-
ბის მიღებას მოითხოვს.
■ პოსტფორმალური აზროვნება ძლიერ კონტექ-
სტუალიზებულია და მოიცავს როგორც სოცია-
ლურ, ისე ინტერპერსონალურ ასპექტებს. მიჩნე-
ულია, რომ პოსტფორმალური აზროვნება ვითარ-
დება ადრეული მოზრდილობის განმავლობაში.
პოსტფორმალური აზროვნება მოიცავს პრობლე-
მის გადაჭრის როგორც კოგნიტურ, ისე ემოციურ
ასპექტებს. მოზრდილობაში აზროვნება უფრო
კომპლექსური ხდება და უფრო ხშირად რეალობას
ეფუძნება.
■ ინტელექტის ბევრი თეორია აღიარებს ინტე-
ლექტის სოციალური და ემოციური ასპექტების
მნიშვნელობას. ემოციური ინტელექტი (EQ) ინ-
ტელექტის იმ ასპექტებზე მიუთითებს, რომლები-
თაც ადამიანები საკუთარ და სხვების ემოციებსა
და ემოციურ რეაქციებს მართავენ. მიუხედავად
იმისა, რომ ფსიქოლოგები დაობენ, EQ-ს ცნება
მნიშვნელოვნად უწყობს თუ არა ხელს კოგნიციის
სრულად გაგებას, აღმოჩენილია, რომ ინდივიდე-
ბი, რომელთაც მაღალი EQ აქვთ, ზოგჯერ უკე-
თესი შემსრულებლები არიან და უკეთ უძლებენ
სტრესს.
■ ვორნერ შაის მიხედვით, მოზრდილთა აზროვნე-
ბის დამახასიათებელი ნიშანია კოგნიტური მოქნი-
ლობა, მთელი ცხოვრების სხვადასხვა პერიოდის
განმავლობაში განსხვავებული გზებით ინტელექ-
ტის გამოყენების უნარი.
მოზრდილთა განვითარების სტრუქტურა
როგორ განსხვავდებიან განვითარების პერიოდუ-
ლი/საფეხურებრივი მოდელები კონტექსტური მოდე-
ლებისგან?
■ ადამიანის განვითარების პერიოდებზე დაფუძ-
ნებული მოდელები იმ საერთო ცხოვრებისეულ
შემთხვევებსა და რეგულირებებზე ამახვილებენ
ყურადღებას, რომელთაც ინდივიდების უმრავ-
ლესობა გამოსცდის. პერიოდებზე დაფუძნებულ
მიდგომებში სპეციფიკური, ინდივიდუალური შემ-
თხვევები შედარებით უმნიშვნელო როლს ასრუ-
ლებენ.
■ კონტექსტზე დაფუძნებული მოდელები უფრო
დიდ ყურადღებას ამახვილებენ კონკრეტულ გა-
მოცდილებებზე, რომლებიც თითოეული უნი-
კალური ინდივიდის ცხოვრებას აყალიბებენ და
ასევე ყურადღებას ამახვილებენ სხვადასხვა მო-
საზრებაზე, რომლებიც განვითარების პროცესის
გაგებას უწყობენ ხელს.
■ როგორც პერიოდული, ისე კონტექსტური მოდე-
ლები სასარგებლოა მოზრდილთა განვითარების
ახსნისათვის.
რომელია განვითარების ძირითადი ამოცანები,
რომელთა წინაშეც დგება აშშ-ში გაზრდილი ადრეული
ასაკის მოზრდილების უმეტესობა?
■ ჰევიჰერსტმა შემოგვთავაზა, რომ მოზრდილობა
შეიძლება დაიყოს სამ პერიოდად, რომელთაგან
თითოეულში განვითარების კონკრეტული ამოცა-
ნები უნდა შესრულდეს. ადრეული მოზრდილობა,
ჩვეულებრივ, მოიცავს ოჯახის შექმნასა და კარი-
ერის ჩამოყალიბებას.
■ ერიკსონიც განიხილავდა მოზრდილობას, რო-
გორც სამი პერიოდისგან შედგენილს, რომელ-
თაგან თითოეული კრიზისს შეიცავს. ადრეული
მოზრდილობა ორიენტირდება ინტიმურობაზე
წინააღმდეგ იზოლაციისა, სადაც ადამიანი ცდი-
ლობს მეორე ადამიანთან სასიამოვნო, ახლო ურ-
თიერთობის ჩამოყალიბებას. თუმცა ადრეული
ასაკის მოზრდილებმა შეიძლება, ასევე, მუშაობა
განაგრძონ საკუთარი იდენტობის ჩამოყალიბება-
ზე, რომელიც მოზარდობის პერიოდის ამოცანაა.
■ ლევინსონმა, თავდაპირველად, მამაკაცებთან
დაწვრილებითი ინტერვიუების ჩატარების საშუ-
ალებით, მამაკაცთა ცხოვრების ციკლში სამი ძი-
რითადი ხანა დაადგინა, რომელთაგან თითოეული
განსხვავებულ ამოცანებთანაა დაკავშირებული.
როცა ერთი საფეხურის ამოცანები შესრულდება,
მამაკაცები მათი არსებული ცხოვრების სტრუქ-
ტურის გადახედვას იწყებენ, საერთო პატერნს,
რომელიც საფუძვლად უდევს და აერთიანებს
ადამიანის ცხოვრებას. მოზრდილობაში გადასვლა
მოიაზრებს ოცნების განსაზღვრას, დამრიგებლის
პოვნას, კარიერის განვითარებასა და ინტიმურო-
ბის/სიახლოვის ჩამოყალიბებას. ქალებიც იგივე
პრობლემების წინაშე დგებიან, მაგრამ, მამაკა-
ცებთან შედარებით, ისინი უფრო მეტად გამოს-
ცდიან როლურ კონფლიქტებს და მათი გარდაქ-
მნები/ცვლილებები უფრო მეტად ცხოვრებისეულ
მოვლენებთანაა დაკავშირებული, ვიდრე ასაკთან.
■ ნორმატიული მოდელები, რომლებიც ძირითად
ცხოვრებისეულ მოვლენებს ეყრდნობიან, ხში-
რად კულტურულ და გენდერულ გამოცდილებებს
ასახავენ. ნორმატიული მოდელები ნაკლებად სა-
სარგებლოა სწრაფი კულტურული ცვლილებების
დროს ან მაშინ, როცა ინდივიდებს ბევრ განსხვა-
ვებულ როლზე მიუწვდებათ ხელი.
როგორ იცვლება ინდივიდის შემეცნებითი პრო-
ცესები და მსოფლმხედველობა ადრეული მოზრდი-
ლობის პერიოდში?
■ გოულდის მოდელი, რომელიც უფრო მეტად კოგ-
ნიტურ შეხედულებებზე ორიენტირდება, ვიდრე
სოციალურ ცვლილებებზე, ასკვნის, რომ სხვადას-
ხვა ასაკის მოზრდილები მიდრეკილნი არიან სამ-
ყაროს გარკვეულწილად სხვადასხვანაირად გან-
ხილვისკენ. პირველად, ადრეული ასაკის მოზრდი-
ლებს მიაჩნიათ, რომ მათ როლებს მათი მშობლები
განსაზღვრავენ; ამდენად, ისინი ორიენტირდები-
ან პიროვნული იდენტობის საკუთარი განცდის
განვითარებაზე. შემდეგ, ისინი პასუხისმგებლო-
ბას იღებენ საკუთარ არჩევანებზე. ბოლოს, ისინი
 ადრეული მოზრდილობა: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 12 485

ავითარებენ პიროვნული კომპეტენტურობის გან- ზისებზე. ისინი მიდრეკილნი არიან ინდივიდების

ცდასა და საკუთარი ნაკლოვანებების მიღებას.
■ თეორიები, რომლებიც მოზრდილთა განვითარე-
ბას აღწერენ, ძალიან ხისტად არ უნდა ინტერ-
პრეტირდნენ, რადგან ისინი ხშირად შეუსაბამოდ
ამახვილებენ ყურადღებას ცხოვრებისეულ კრი-
ცხოვრების უნიკალურობის უარყოფისკენ, აუ-
ფასურებენ მრავალი კონტექსტის ინტერაქციულ
ბუნებას და ხშირად ასახავენ კონკრეტული კო-
ჰორტული ჯგუფის ღირებულებებსა და გამოცდი-
ლებებს.

საკვანძო ტერმინები

ნორმატიული მოვლენები კონტექსტუალური პარადიგმები დიალექტური აზროვნება

იდიოსინკრეზული/ინდივიდუ- სექსუალური ორიენტაცია პოსტფორმალური აზროვნება
ალური მოვლენები ლესბოსელი ემოციური ინტელექტი (EQ)
ასაკობრივი საათი გეი ინტიმურობა იზოლაციის წინააღ-
ბიოლოგიური ასაკი ბისექსუალი მდეგ
სოციალური ასაკი ჰომოფობია ცხოვრების სტრუქტურა
ფსიქოლოგიური ასაკი

ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
13 ადრეული მოზრდილობა
პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
სა ს წავ ლო მიზ ნე ბ ი
■ როგორ განსაზღვრავენ სელფს
ადრეული ასაკის მოზრდი-
ლები?
■ რით განსხვავდება მეგობრობა
სიყვარულისგან ადრეულ მოზ-
რდილობაში?
■ რა არის სიყვარული და რატომ
არის იგი ადრეული ასაკის მოზ-
რდილებისთვის განსაკუთრე-
ბით მნიშვნელოვანი?
■ აშშ-ში მცხოვრები ადრეული
ასაკის მოზრდილების მიერ სა-
სიყვარულო პარტნიორის არჩე-
ვა რით განსხვავდება მსოფლი-
ოს სხვა კულტურებისგან?
■ როგორ იცვლება ქორწინების
ტენდენციები აშშ-სა და მსოფ-
ლიოს სხვა ადგილებში?
■ რომელია ძირითადი მახასია-
თებლები იმ გარდაქმნებისა,
რომლებიც მაშინ ვლინდება,
როცა ადამიანი მშობელი ხდე-
ბა?
■ აშშ-ში მარტოხელა მშობლობა
რატომ ხდება უფრო გავრცე-
ლებული და, ხშირად, რა განსა-
კუთებული გამოწვევები უკავ-
შირდება ბავშვის აღზრდის ამ
ფორმას?
■ როგორ იღებენ ადამიანები გა-
დაწყვეტილებას იმის შესახებ,
თუ რა სახის საქმიანობა ან
სამუშაო იქნება მათთვის საუ-
კეთესო არჩევანი?
■ როგორ იცვლება აშშ-ში ქა-
ლებისთვის სამუშაო ბოლო
რამდენიმე ათწლეულის გან-
მავლობაში?
■ როგორაა შეცვლილი ოჯა-
ხის წევრთა როლები ქალების
მზარდი რაოდენობის სამუშაო
ძალაში ჩართვის შესაბამისად?
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 487

თა ვის ში ნა ა რ სი
სელფი, ოჯახი და სამუშაო
პიროვნული სელფი
სელფი, როგორც ოჯახის წევრი
სელფი, როგორც მუშაკი
ახლო ურთიერთობების ჩამოყა-
ლიბება
მოზრდილთა მეგობრული ურთი-
ერთობები
წყვილის ჩამოყალიბება და განვი-
თარება
ქორწინება
თანაცხოვრება
გეი და ლესბოსელთა წყვილები
მარტოხელად დარჩენა
ოჯახის ცხოვრების ციკლი და
მოზრდილთა განვითარება
ოჯახის ცხოვრების ციკლი
მშობლის როლის მორგება
ბავშვთა განვითარების პროცეს-
თან დაკავშირებულ გამოწვე-
ვებთან გამკლავება
მარტოხელა მშობელი
პროფესიული ციკლი
პროფესიული ცხოვრების ეტაპე-
ბი
სამუშაო ძალაში თავის დამკვიდ-
რება
კარიერა და კარიერული არჩევა-
ნი
პროფესიის არჩევა და მომზადე-
ბა
სამუშაო და გენდერი
ცვლილებები ქალთა დასაქმების
პატერნებში
მუშაობის ბევრი მნიშვნელობა
კარიერაში ქალების როლი
დასაქმებულ წყვილთა დინამიკა

წ
ინა თავში განვიხილეთ მოზრდილთა განვითა-
რების რამდენიმე მიდგომა. ამ განსხვავებუ-
ლი მიდგომებისათვის საერთო საკითხია ის,
რომ ადრეული მოზრდილობა არის პერიოდი მნიშ-
ვნელოვანი პიროვნული ურთიერთობების ჩამოყა-
ლიბებისათვის, რომელიც მოიცვას ინტიმურობას/
სიახლოვეს; სამსახურებრივი მიმართულების პოვ-
ნისა და პროფესიული ზრდისათვის; პიროვნული
იდენტობის განცდის უკეთ გაცნობიერებისა და
მასთან შესაბამისობაში მოსვლისათვის. განვითა-
რებულ ქვეყნებში, ბევრი ინდივიდისთვის ზემოთ
აღნიშნული მიზნები აქტუალობას იძენს დროის
იმ პერიოდში, რომელსაც ფსიქოლოგები მოზრდი-
ლობაში შესვლას უწოდებენ. ეს არის გარდამავლი
პერიოდი მოზარდობასა და მოზრდილთა როლები-
სა და პასუხისმგებლობების სრულყოფილად მიღე-
ბას შორის. თუმცა განვითარების ამ ამოცანებზე
სრულყოფილად მიზანმიმართვა ხდება ადრეული
მოზრდილობის პერიოდში, რომელიც, როგორც წე-
სი, 40-45 წლამდე გრძელდება.
ნათელია, რომ ადამიანთა უმეტესობისათვის
მოზრდილობაში შესვლა და მთელ ამ პერიოდში
წარმატებული მოგზაურობა მჭიდრო კავშირშია
ადამიანის კარიერით, სასიყვარულო პარტნიორი-
თა და ოჯახით დაინტერესებასთან. ჩვენთვის მნიშ-
ვნელოვანი სამსახურის პოვნისა და სასიამოვნო
ინტიმური ურთიერთობების დამყარების უნარი
გვარგებს ახალ როლებს, რომლებიც, ჩვეულებრივ,
გულისხმობს მზარდ პიროვნულ და ფინანსურ და-
მოუკიდებლობას. მიუხედავად იმისა, რომ ადრეულ
მოზრდილობაში როლები უფრო ფაქიზად და ნაკ-
ლებად სისტემატურად იცვლება, ვიდრე ბავშვობა-
სა და მოზარდობაში, ისინი ჩვენ ცხოვრებაში მაინც
განაპირობებენ გარდაქმნებსა და გარდამტეხ მო-
მენტებს (Arnett, 2007 ) და ჩვენ ვიცვლებით მათი
გავლენით.
◄ ადრეულ მოზრდილობა-
ში სამსახურებრივ და ოჯა-
ხურ როლებს აქვთ ადამია-
ნის დროისა და იდენტობის
განცდის უმეტესი წილის
სტრუქტურირების ტენდენ-
ცია. ეს მამა ესწრება მისი
ქალიშვილის კალათბურთის
საუნივერსიტეტო თამაშს
და სასიამოვნოდ ატარებს
დროს მის მცირეწლოვან
ვაჟიშვილთან ერთად.
აშშ-ში ადრეული ასაკის ზრდასრულებს სულ
უფრო მეტი დრო სჭირდებათ იმ ვალდებულებე-
ბის შესრულებისთვის, რომლებიც, ჩვეულებრივ,
განსაზღვრავენ ამ პერიოდის გამოწვევებს. რო-
გორც წინა თავებში აღვნიშნეთ, უფრო და უფრო
მეტი ახალგაზრდა გადადებს ქორწინებას და უფ-
რო დიდი დრო სჭირდებათ კარიერის დასაწყებად.
ზოგიერთი გარკვეულ შიშს განიცდის და წუხს იმის
გამო, თუ როგორ მოერგოს მოზრდილთა ცხოვრე-
ბის სტილს. უმრავლესობისათვის ადრეული მოზ-
რდილობა ადაპტირების პერიოდია. მოზარდებთან
შედარებით, ადრეული ასაკის მოზრდილები გან-
სხვავებულად განიხილავენ გარკვეულ საკითხებს;
ისინი იქცევიან განსხვავებულად; მათ თავიანთი
რწმენები, დამოკიდებულებები და ღირებულებები
შესაბამისობაში მოჰყავთ იმ როლებსა და კონტექ-
სტებთან, რომელთაც ისინი გამოცდიან.
სამსახურებრივი როლები და ოჯახური ურ-
თიერთობები განსაზღვრავენ პარამეტრებს მოზ-
რდილთა განვითარების უმეტესი ნაწილისთვის,
488 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
განსაკუთრებით, ადრეულ მოზრდილობაში, როცა
ყალიბდება ძირითადი ცხოვრებისეული პატერნები.
გარდა ამისა, როგორც სამსახური, ასევე ოჯახური
ურთიერთობები ზემოქმედებს იმაზე, თუ როგორ
ვახდენთ საკუთარი იდენტობის განცდის სტრუქ-
ტურირებასა და რესტრუქტურირებას; ამდენად,
სამსახური და ოჯახური ურთიერთობები აყალი-
ბებს კონტექსტს, რომელშიც პიროვნული იდენტო-
ბა – ჩვენ მიერ სელფის განცდა – ვითარდება.
სელფი, ოჯახი და სამუშაო
მოზრდილთა განვითარება შეიძლება აღიწე-
როს სამი დამოუკიდებელი, მაგრამ ურთიერთმოქ-
მედი სისტემის კონტექსტში, რომელიც სელფის
სხვადასხვა ასპექტზე ორიენტირდება. აღნიშნულს
განეკუთნება სელფის, როგორც ინდივიდის; სელ-
ფის, როგორც ოჯახის წევრისა (მოზრდილი შვილი,
თანამეწყვილე, ან მშობელი) და სელფის, როგორც
მუშაკის, განვითარება (იხ. სურათი 13-1). ურთი-
ერქმედებები მრავალგვარია. მაგალითად, კვლევამ
აჩვენა, რომ, რაც უფრო დადებითია მამის სამუშაო
გამოცდილება, მით უფრო მაღალია მისი თვითშე-
ფასება და მეტია იმის ალბათობაც, რომ მას ჰქონ-
დეს მიმღები, თბილი და პოზიტიური აღზრდის სტი-
ლი (Grimm-Thomas & Perry-Jenkins, 1994; Parke,
2004). ვიდრე შევეხებით ამ თავის ძირითად თემებს
– ოჯახი და სამუშაო და პიროვნულსა და სოციო-
კულტურულ განვითარებაზე მათ გავლენას, მანამ
განვიხილავთ სელფის ზოგიერთ მნიშვნელოვან მა-
ხასიათებელს.
პიროვნული სელფი
როგორც წინა თავებში დავინახეთ, არსებობს
სელფის მრავალი გაგება, რომლებიც ბავშვობისა
და მოზარდობის ხანას აღწერენ. ხშირად მსგავ-
სი შეხედულებები ჰუმანისტურ მიდგომას ერგება,
რომელიც ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ინ-
დივიდები, თანდაყოლილად, თვითსრულყოფისათ-
ვის არიან მოტივირებულნი და ცდილობენ თავის
ცხოვრებაში პოზიტიური არჩევანის გაკეთებას.
მასლოუს მოთხოვნილებათა იერარქია. თვით-
განვითარების კლასიკური მიდგომა შემოგვთავა-
ზა აბრაჰამ მასლოუმ (1908-1970), რომელმაც ყუ-
რადღება იმ მოთხოვნილებებზე გაამახვილა, რომ-
ლებიც ადამიანებმა უნდა დაიკმაყოფილონ, რამდე-
ნადაც ისინი ცდილობენ, მიაღწიონ მათ უნიკალურ
პოტენციალსა და სელფის განცდას. მასლოუსთვის
თვითგანვითარების უპირატესი მიზანი თვითაქტუ-
თვითაქტუალიზაცია
პიროვნების სრული პოტენციალის
რეალიზება, მისი ნიჭისა და უნარების
განვითარების საშუალებით.
სელფი, როგორც
ინდივიდი
საზოგადოება სელფი,
და როგორც
კულტურა მუშაკი
სელფი, როგორც
ოჯახის წევრი
სურათი 13-1 სელფის სფეროები
მოზრდილთა განვითარების სამი სფერო გულისხმობს სელფს,
როგორც ინდივიდს, ოჯახის წევრსა და მუშაკს შორის დინამი-
კურ ურთიერთქმედებებს. ისინი საზოგადოებისა და კულტურის
ფართო კონტექსტში ვლინდება.
ალიზაცია იყო, რაც პიროვნების ნიჭისა და უნა-
რების ოპტიმალურად გამოყენებით, მისი სრულ-
ყოფილი განვითარების რეალიზებას გულისხმობს
(Maslow, 1954, 1979).
მიუხედავად ამისა, ადამიანთა უმრავლესობი-
სათვის ცხოვრებისეული პასუხისმგებლობები მო-
ითხოვს ორიენტირებას უფრო მეტად პირველად
მოთხოვნილებებზე, როგორიცაა კვებისა და უსაფ-
რთხოების მოთხოვნილებები. იმ განსხვავებული
მოთხოვნილებების უპირატესობის გასაანალიზებ-
ლად, რომელთაც ჩვენ გამოვცდით, მასლოუმ შე-
მოგვთავაზა მოთხოვნილებათა იერარქია, სადაც
თვითაქტუალიზაციას ყველაზე მაღალი პოზიცია
უჭირავს (იხ. სურათი 13-2). მასლოუს მიხედვით,
როცა ჩვენი ძირითადი ფიზიოლოგიური და უსაფ-
რთხოების მოთხოვნილებები დაკმაყოფილებულია,
მაშინ შეგვიძლია ენერგია მივმართოთ უფრო მაღა-
ლი დონის მოთხოვნილებების მიღწევაზე: გვიყვარ-
დეს, ვუყვარდეთ და მივეკუთვნებოდეთ საკუთარ
ოჯახსა და საზოგადოებას; მოვიპოვოთ როგორც
სხვების, ასევე საკუთარი თავის პატივისცემა და
დაფასება; და საბოლოოდ, გავხდეთ თვითაქტუა-
ლიზირებულები. მასლოუს აზრით, ჩვენი პიროვ-
ნება ორიენტირებულია თვითაქტუალიზაციისკენ.
ჩვენ ვეძიებით თვითსრულყოფას, თუნდაც ის მხო-
ლოდ პერიოდულად და, გარკვეულწილად, ვიწრო
კონტექსტში იყოს მიღწევადი. ამ მიზნისაკენ სვლა,
ხშირად, ადრეულ მოზრდილობაში იწყება.
კარლ როჯერსის უპირობო პოზიტიური მი-
ღება. მასლოუს მსგავსად, კარლ როჯერსსაც
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 489

უფრო ჯანსაღი თვითკონცეფციისა და მეტად

თვით-
აქტუალიზაცია
დაფასების
მოთხოვნილებები
მიკუთვნებულობისა და
სიყვარულის მოთხოვნილებები
უსაფრთხოების
მოთხოვნილებები
ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებები
სურათი 13-2. მასლოუს მოთხოვნილებათა იერარქია
მიუხედავად იმისა, რომ უფრო მაღალი მოთხოვნილებები, უფრო
დაბალ მოთხოვნილებებთან შედარებით, ნაკლებად მნიშვნელოვა-
ნი არ არის, ინდივიდებმა უფრო მაღალი დონის მოთხოვნილებე-
ბის, როგორიცაა მიკუთვნებულობისა და სიყვარულის მოთხოვნი-
ლებები, დაკმაყოფილებამდე უნდა დაიკმაყოფილონ შედარებით
დაბალი მოთხოვნილებები, როგორიცაა: საარსებო და უსაფრთხო-
ების მოთხოვნილებები. მოზრდილებმა, მათი სრული პოტენცი-
ალის განვითარების მიზნით, მთელი ცხოვრების განმავლობაში
უნდა გამოიმუშაონ მათი თვითაქტუალიზების მოთხოვნილებები.
წყარო: Motivation and personality (3rd ed.)-დან, A.H. Maslow, 1987,
R. D. Frager and J. Fadiman (Eds.)-ის მიერ, copyright © 1987.
ადაპტირებული Pearson Education, Inc., Upper Saddle River,
NJ-ის ნებართვით.
(1902-1987) სჯეროდა, რომ ინდივიდები თვითაქ-
ტუალიზებისა და თვითსრულყოფისკენ არიან მო-
ტივირებულნი და, რომ ადამიანური ბუნების არსი
ჯანსაღი და კონსტრუქციული იმპულსებისგან შედ-
გება (Rogers, 1980). თუმცა, განვითარებასთან ერ-
თად, ჩვენი მშობლებით დაწყებული მრავალი სხვა
რატომ ფიქრობთ, რომ მნიშვნელოვანი პიროვ-
მასლოუს თეორია და ნე ბა ხშირად გვიყენებს
როჯერსის თეორია, ჩვე- ღირ სების პირობებს მა-
ულებრივ, განისაზღვრე- თი შეფარული შეტყო-
ბა, როგორც ჰუმანის- ბინებებით: „ეს გააკეთე,
ტური პერსპექტივები? ეს არ გააკეთო“, თორემ
„შენ უხეირო ადამიანი
იქნები“. ადამიანს, რომელიც გაითავისებს ამ პირო-
ბებს, უვითარდება დაბალი თვითშეფასება, წარუ-
მატებლობის განცდა, განმეორებადი შფოთვა და
სასოწარკვეთილება, რადგან ღირსების პირობების
შესრულება ხშირად შეუძლებელია.
რეალისტური განცდის განვითარებისათვის იმის
შესახებ, თუ რისი მიღწევა შეგვიძლია ცხოვრება-
ში, როჯერსმა შემოგვთავაზა, რომ ჩვენ საკუთარ
თავსა და სხვებს უნდა მივუდგეთ უპირობო პოზი-
ტიური მიღებით, რაშიც იგი გულისხმობდა თბილ
მიმღებლობას, პირობების წაყენების გარეშე. რო-
გორც მშობელს, უპირობოდ გიყვარდეთ საკუთარი
შვილი, მისი ქცევის მიუხედავად. როცა ბავშვი ცუ-
დად იქცევა, შეუსწორეთ ეს ქცევა აუცილებლობის
შემთხვევაში, მაგრამ არასდროს შეეხოთ ბავშვის
განცდას, რომ ის უყვართ და რომ მას, როგორც
ადამიანს, აქვს ღირებულება. როგორც მეუღლემ,
გამოხატეთ შეშფოთება უსაფრთხო და მხარდამჭე-
რი ურთიერთობის კონტექსტში.
სელფის შესახებ თანამედროვე შეხედულე-
ბები. თვითაქტუალიზაციის კონცეფცია საინტე-
რესოა ფსიქოლოგიის სფეროში მომუშავე ბევრი
თეორეტიკოსისა და მკვლევრისათვის. მაგალითად,
ჩიქსენდმიჰაიმ შემოგვთავაზა მსგავსი კონცეფცია,
რომელსაც ის „დინებას“ უწოდებს და რომელიც
ემსახურება ჩვენ მოტივირებას ჩვენი მაქსიმუმის
განხორციელებისთვის. (Csнkszentmihalyi, 2009;
Nakamura & Csнkszentmihбlyi, 2009). ჩიქსენდმიჰა-
ის (გამოსათქმელად “chicks-send-me-high”) მიხედ-
ვით, დინება ის გონებრივი მდგომარეობაა, რომლის
დროსაც პიროვნება სრულიად შთანთქმული და
ჩათრეულია კონკრეტული აქტივობით. იგი განიც-
დება, როგორც ღრმა ტკბობის, კონცენტრირებისა
და „კონკრეტულ მომენტში“ ფოკუსირების მდგომა-
რეობა. როგორც ასეთი, დინება უზრუნველყოფს
დიდწილად თვითაქტუალიზაციის კონცეფციის
მსგავს ერთგვარ ოპტიმალურ გამოცდილებას, რო-
მელიც მასლოუმ და როჯერსმა აღწერეს. თვითაქ-
ტუალიზაციის მსგავსად, დინების მდგომარეობაც
იშვიათია; დინება, როგორც წესი, მოიცავს გამოწ-
ვევის განცდას. მაგალითად, ბევრ ადამიანს სია-
მოვნებს ტელევიზორის ყურება, მაგრამ ეს აქტივო-
ბა, ჩვეულებრივ, არ გულისხმობს დინების მდგომა-
რეობას. ნაცვლად ამისა, დინება განიცდება მაშინ,
როცა ჩვენ სრულიად კონცენტრირებულნი ვართ
ამოცანაზე – ალბათ, სრულყოფილი დოკუმენტის
წერაზე, ან ისეთი ფიზიკური უნარის სრულყოფა-
ზე, როგორიც კალიგრაფიაა. პოზიტიურ ფსიქო-
ლოგიაში განახლებული ინტერესის გათვალისწინე-
ბით, ჯანმრთელობასა და პიროვნულ კმაყოფილე-

ღირსების პირობები უპირობო პოზიტიური მიღება

სხვების მიერ ჩვენთვის თავს
მოხვეული პირობები, თუ ჩვენ,
როგორც ადამიანური არსებები,
ვართ ღირებულნი; ხშირად მათ
შორისაა მოწონებისა და სითბოს
მოშორება, თუ ქცევა სხვა ადამიანის
მოლოდინებს არ შეესაბამება.
როჯერსის წინადადება, რომ
ჩვენ თბილად უნდა მივიღოთ
სხვა პირი, როგორც ღირებული
ადამიანური არსება, უპირობოდ, ანუ
ღირსეულობის პირობების გარეშე.
490 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

სელფი, როგორც ოჯახის წევრი

▲სამსახური, რომელიც საინტერესოა, ღირებულია, გამომწვევია
და უზრუნველყოფს პროფესიული ზრდის შესაძლებლობებს. ამ მედ-
დას, რომელიც მუშაობს პაციენტებთან, რთულ ტექნოლოგიებსა და
მედიცინის სხვა პროფესიონალებთან, შედეგად აქვს კომპლექსური
სამუშაო პირობები, რომელიც მას საშუალებას აძლევს, გამოავლი-
ნოს შემოქმედებითობა და მიაღწიოს შესრულების მაღალ დონეს.
ბაზე მის აქცენტთან ერთად, დინების კონცეფციამ
კვლავ გამოაცოცხლა კვლევა და ინტერესი მასლო-
უსა და როჯერსის მიერ პირველად აღწერილ კონ-
ცეფციებში (Engeser & Schiepe – Tiska, 2012).
ადამიანის გამოცდილების პოზიტიურ ასპექ-
ტებზე ორიენტირების გარდა, თანამედროვე შე-
ხედულებები ყურადღებას ხშირად ამახვილებენ
იდენტობაზე, რომელიც მოიცავს ინდივიდის რო-
გორც პიროვნულ ნიშნებსა და უნარ-შესაძლებლო-
ბებს, ასევე იმ როლებს – მუშაკი, მშობელი, მეუღ-
ლე, მოქალაქე – რომელთა შესრულებასაც პიროვ-
ნება თავის თავზე იღებს. გარდა ამისა, მიიჩნევენ,
რომ იდენტობა ფლუიდურია, რაც იმას ნიშნავს,
რომ იგი მთელი ცხოვრების მანძილზე იცვლება და
შეესაბამება ადამიანის განვითარებადი პიროვნები-
სა და მისი როლის დინამიკურ ურთიერთქმედებას
(Bensen & Elder, 2011; Cotй, 2009).
იდენტობის ჩამოყალიბება, რა თქმა უნდა, ბავ-
შვობაში იწყება და ის არის მოზარდობის ძირითადი
ამოცანა (იხილეთ თავი 11). თუმცა იგი გრძელდება
მოზრდილობაში, სადაც იგი ხშირად ორიენტირდე-
ბა მშობლებისგან დამოუკიდებლობის ჩამოყალიბე-
ბასა და ზრდასრულთა პასუხისმგებლობების აღე-
ბაზე, რომელიც სამუშაოსა და პიროვნულ ურთი-
ერთობებს მოიცავს.
იდენტობის ფორმირებაში ცვლილების (რომელ-
საც მოზარდობიდან მოზრდილობამდე აქვს ადგი-
ლი) კონცეპტუალიზების სასარგებლო გზა იმის
განხილვაა, თუ როგორ ჩნდება დამოუკიდებლობის
სხვადასხვა ასპექტი და როგორაა ისინი განსაზღ-
ვრული. დამოუკიდებლობა, რა თქმა უნდა, რთუ-
ლი პროცესია, რომელიც მოიცავს მშობლებისგან
ემოციურ, დამოკიდებულებით, ფუნქციონალურ
და კონფლიქტურ გამოყოფას (იხ. ცხრილი 13-1).
ადრეულ მოზრდილობაში მშობლებისგან დამოუკი-
დებლობის მიღწევა მშობელთან მიჯაჭვულობაზეა
დამოკიდებული: როცა მოზარდებსა და ადრეულ
მოზრდილებს სანდო მხარდამჭერი ურთიერთობე-
ბი აქვთ მშობლებთან, დამოუკიდებლობის მიღწევა,
როგორც წესი, უფრო ადვილია (Koepke & Denissen,
2012; Lapsley & Edgerton, 2002). გარდა ამისა,
ახალგაზრდები, ჩვეულებრივ, წინ მიიწევენ დამოუ-
კიდებლობის ყველა სფეროში – ემოციურ, დამოკი-
დებულებებთან დაკავშირებულ, ფუნქციონალურ-
სა და კონფლიქტურში – თუმცა არა აუცილებლად
რაიმე კონკრეტული რიგით. მაგალითად, კოლეჯის
სტუდენტების კვლევები არსებით წინსვლაზე მიუ-
თითებს დამოუკიდებლობის თითოეულ ფორმაში,
კოლეჯის წლების განმავლობაში, თუმცა ფუნქციო-
ნალური დამოკიდებულება ხშირად ნარჩუნდება და-
მამთავრებელ წელსაც კი, რადგან ბევრი სტუდენტი

ცხრილი 13-1. ადრეულ მოზრდილობაში დამოუკიდებლობის მიღწევის ასპექტები

დამოუკიდებლობის ეს განმარტებები, როგორ აღწერენ თქვენს ცხოვრებაში ადრეულ მოზრდილობაში გადანაცვლებას?

დამოუკიდებლობის ტიპი აღწერილობა

ემოციური ადრეული ასაკის მოზრდილი, სოციალური და ფსიქოლოგიური მხარდაჭერისთვის, ნაკლე-

ბად დამოკიდებულია მშობლებზე.

დამოკიდებულებების მიხედვით ადრეული ასაკის მოზრდილი აყალიბებს დამოკიდებულებებს, ღირებულებებსა და რწმე-

ნებს, რომლებიც დამოუკიდებელია და შესაძლოა განსხვავებული იმათგან, რომელთაც
მშობლები ფლობენ.
ფუნქციონალური ადრეული ასაკის მოზრდილი ფინანსურად დამოუკიდებელი ხდება და შეუძლია, იზრუნოს
ყოველდღიურ პრობლემებზე.

კონფლიქტური ადრეული ასაკის მოზრდილი მშობლებს გამოეყოფა დანაშაულისა და ღალატის გრძნობე-

ბის გარეშე.

წყარო: ადაპტირებულია The dynamics between dependency and autonomy: Illustrations across the life span,”- დან, M. M.
Baltes and S. B. Silverberg, 1999-ს მიერ, in D. L.Featherman,R. M. Lerner, and M. Perlmutter (Eds.), Life-span development and
behavior: Vol. 1 (pp. 41-90), Hillsdale, NJ: Erlbaum; and “Varieties of empathy-based guilt,”by M. L. Hoffman, 2007, in J. Bybee
(Ed.), Guilt and children (pp. 91-112), San Diego: Academic Press
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ჯერ კიდევ მშობლებზეა ფუნქციონალურად დამო-
კიდებული (Kroger, Martinussen, & Marcia, 2010).
დამოუკიდებლობის მიღწევა კულტურულ განზო-
მილებებსაც მოიცავს. მაგალითად, აზიელი ამერი-
კელები და იმიგრანტი ოჯახების მოზარდები უფრო
დიდ მნიშვნელობას ოჯახურ ურთიერთდამოკიდე-
ბულებას ანიჭებენ, რაც დამოუკიდებლობის მიღწე-
ვას უფრო ართულებს (Tseng, 2004). თუმცა, კულ-
ტურის მიუხედავად, ადამიანის მოზრდილობაში გა-
დასვლისას, დამოუკიდებლობის მიღწევა ადრეული
მოზრდილობის განვითარების თანდათანობრივი,
მაგრამ მნიშვნელოვანი ნაწილია.
ახალი ოჯახური ურთიერთობების ჩამოყალი-
ბებაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვან კონტექსტს
ქმნის მოზრდილთა განვითარებისათვის. მაგალი-
თად, მოზრდილთა იდენტობის ერთ-ერთ დაწვრი-
ლებით კვლევაში, გამოკითხული მამაკაცებისა და
ქალების 90% მიუთითებდა, რომ მათი ოჯახური
როლები და პასუხისმგებლობები ყველაზე მნიშვნე-
ლოვანი კომპონენტები იყო იმის განსაზღვრაში, თუ
ვინ იყვნენ ისინი (Vanmanen & Whitbourne, 1997).
ძალიან ცოტა მამაკაცი და ქალი განსაზღვრავდა
საკუთარ თავს, ძირითადად, უფრო მათი კარიერის
თვალსაზრისით. მიუხედავად ამისა, კარიერული
გზაც მნიშვნელოვანია; სამუშაოს მნიშვნელოვანი
წვლილი მიუძღვის ჩვენ იდენტობაში – ვინ ვართ და
ვინ არ ვართ ჩვენ.
სელფი, როგორც მუშაკი
მასწავლებლები ვართ, სანტექნიკოსი, მმარ-
თველი თუ სახლში მყოფი მშობელი, ჩვენი სამუ-
შაო მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ჩვენ დღიურ
განრიგს, სოციალურ კავშირებსა და პიროვნული
განვითარების შესაძლებლობებს. ამასთანავე, ჩვე-
ნი სამსახური ხშირად განსაზღვრავს ჩვენ სტა-
ტუსს, შემოსავალსა და პრესტიჟს ისევე, როგორც
უზრუნველგვყოფს ფულით, რათა გამოვკვებოთ,
შევმოსოთ და თავშესაფრით უზრუნველვყოთ ჩვე-
ნი თავი და ჩვენი ოჯახები. ზოგიერთი სამსახური
შესაძლოა, ასევე წაახალისებდეს პიროვნულ ზრდა-
სა და უზრუნველყოფდეს შესაძლებლობებს შემოქ-
მედებისათვის, თვითგანვითარებისა და გაზრდილი
თვითშეფასებისათვის. მოკლედ, ჩვენი სამუშაო
უზრუნველყოფს მნიშვნელოვან კონტექსტს, რო-
მელშიც სელფი და იდენტობა ვითარდება.
როცა სამსახური მოიცავს განმეორებით, ნაკ-
ლებად საინტერესო და მოსაწყენ სამუშაოს, ადამია-
ნები, ჩვეულებრივ, ორიენტირდებიან მათი სამუშა-
ოს გარეგან ფაქტორებზე. მათ შორისაა ხელფასი,
სტატუსი, სამუშაო გარემოსა და სამუშაო საათების
გარეგანი ფაქტორები შინაგანი ფაქტორები
სამუშაოთი კმაყოფილება ხელფასის, სამუშაოთი კმაყოფილება, რომელსაც
სტატუსისა და სამუშაოს სხვა მომუშავენი იღებენ სამუშაოს
გარეგანი ჯილდოების სახით. შესრულებისგან.
491
შინაგანი ფაქტორები გარეგანი ფაქტორები
• სამუშაო გამომწვევია; • სამუშაო მოსაწყენი და
• სამუშაო საინტერესოა; უინტერესოა;
• სამუშაო გულისხმობს • სამუშაო პირობები
პიროვნულ ზრდას. მნიშვნელოვანია
(მაგ., ანაზღაურება,
ზედამხედველობა, საათები);
• თანამშრომელთა მხარდა-
ჭერა მნიშვნელოვანია.
• მაღალი სამსახურებრივი • დაბალი სამსახურეობრივი
კმაყოფილება; კმაყოფილება;
• სამსახურში მეტი • სამუშაოში ნაკლები
პიროვნული ჩართულობა; პიროვნული ჩართულობა;
• თვითიდენტობა განი- • თვითიდენტობა
საზღვრება სამსახურის განისაზღვრება
მაჩვენებლებში. სამსახურის გარეთ.
სურათი 13-3. სამუშაოს შინაგანი და გარეგანი მოტივაცია.
ადამიანები, რომლებიც მუშაობენ ისეთ სამსახურებში, რომელ-
თაც ახასიათებთ შინაგანი ფაქტორები, პიროვნულ იდენტობასა
და კმაყოფილებას უფრო მეტად მათი სამუშაოს ტერმინებში გან-
საზღვრავენ. ადამიანები, რომლებიც მუშაობენ ისეთ სამსახუ-
რებში, რომლებიც ძირითადად გარეგან ფაქტორებს მოიცავენ,
ცხოვრებისეულ კმაყოფილებას უფრო მეტად მათი სამსახურის
გარეთ პოულობენ.
მოხერხებულობა ან კომფორტულობა, ზედამხედ-
ველობისა და დამქირავებლის სხვა პრაქტიკების
ადეკვატურობა, თანამშრომელთა მხარდაჭერა და
დამოკიდებულებები, წინსვლის შესაძლებლობე-
ბი. როცა სამსახური უზრუნველყოფს შანსს, იყო
შემოქმედებითი ან პროდუქტიული, ან როცა იგი
გთავაზობს სასურველ გამოწვევებს და უზრუნველ-
ყოფს თვითშეფასებისა ან პატივისცემის შეძენის
შესაძლებლობას, ადამიანები უფრო მეტად ორიენ-
ტირდებიან სამუშაოს შინაგან ფაქტორებზე. ისინი
მათ სამუშაოს აღწერენ მისი საინტერესოობის მაჩ-
ვენებლებში და ორიენტირდებიან თავიანთ კომპე-
ტენციასა და მიღწევებზე, სიამოვნებას იღებენ ამ
სამუშაოს კეთებისგან და მისით (იხ. სურათი 13-3).
მოულოდნელი არ არის, რომ ის, თუ მომუშავე-
ნი როგორ გამოცდილებას იღებენ მათი სამსახუ-
რიდან, დიდწილად თავად ამ სამსახურზეა დამო-
კიდებული. ჩვენ საზოგადოებაში ბევრი სამსახუ-
რი მცირე გამოწვევასა და შესაძლებლობას გვთა-
ვაზობს პიროვნული ზრდისთვის და ადამიანები,
რომლებიც მათ ასრულებენ, ორიენტირდებიან მათ
გარეგან ფაქტორებსა და ფინანსურ გადარჩენაზე.
მსგავს სამსახურებში მომუშავე ადამიანებისათვის,
თანამშრომლებთან მეგობრული ურთიერთობები,
ხშირად, მათი სამუშაოს მნიშვნელოვან განზომი-
ლებას ქმნის.
492 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
იღბლიანი დასაქმებულები, რომელთა სამუ-
შაოც ყურადღებას შინაგან ფაქტორებზე ამახ-
ვილებს, როგორც წესი, სამსახურით უფრო მეტ
კმაყოფილებას, მაღალ მოტივაციას და მათ სამსა-
ხურში პიროვნულ ჩართულობას აღიარებენ: როცა
დასაქმებულები შინაგანად არიან მოტივირებულ-
ნი, მაშინ არსებობს მეტი სამსახურებრივი ჩართუ-
ლობა, უკეთესი სამსახურებრივი შესრულება და
უფრო ძლიერი იდენტობა, როგორც კომპეტენტუ-
რი მუშაკისა (Riggio, 2013). ეს, თავის მხრივ, ზრდის
შინაგან სამუშაო მოტივაციას, ამგვარად, უწყვეტი
სამუშაო ციკლი ხასიათდება მაღალი შესრულე-
ბით ისევე, როგორც დადებითი თვითკონცეფციით,
რამდენადაც იგი სამუშაოსთანაა დაკავშირებული.
ცხადია, შინაგანად მოტივირებულ სამსახურებში
დასაქმებულები თავიანთ იდენტობას უფრო მეტად
განსაზღვრავენ მათი სამუშაოსა ან კარიერის მაჩ-
ვენებლებში.
მიუხედავად ამისა, თუნდაც იმ ადამიანებისათ-
ვის, რომელთაც სიამოვნებთ მათი სამსახური, სა-
მუშაო მხოლოდ ერთ-ერთი ფაქტორია, რომელიც
ხელს უწყობს ადრეულ მოზრდილობაში იდენტო-
ბის ჩამოყალიბებას. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია
შეამოწმე შენი ცოდნა 13-1
1. რომელია ადრეულ მოზრდილობაში განვითარების
სამი ძირითადი ამოცანა?
2. თუ ადამიანს მუდამ ეუბნებიან, რომ „თუ შენ მაგას
გააკეთებ, აღარ მეყვარები,“ ადამიანი, რომელიც
ემუქრება, თავს ახვევს იმას, რასაც როჯერსმა
უწოდა _______.
3. ჩიქსენდმიჰაის მიხედვით, „დინების“ ცნება ყველა-
ზე მეტად ჰგავს
ა. სიყვარულს;
ბ. პატივისცემას;
გ. დაფასებას;
დ. თვითაქტუალიზაციას.
4. ხშირად, დამოუკიდებლობის რომელი სახე ვითარ-
დება ადრეულ მოზრდილობაში ყველაზე ბოლოს
ტრადიციულ, კოლეჯის ასაკის სტუდენტებში?
ა. ფუნქციური;
ბ. ემოციური;
გ. დამოკიდებულებასთან დაკავშირებული;
დ. კონფლიქტური.
5. მოზრდილთა დაახლოებით რამდენი პროცენტი
აღნიშნავს, რომ მათთვის ოჯახი ყველაზე მნიშვნე-
ლოვან პასუხისმგებლობათა შორისაა?
ა. 30%
ბ. 60%
გ. 90%
დ. 100%
6. ორიენტირება იმაზე, თუ რამდენია სამსახურებრი-
ვი შემოსავალი, ყურადღებას ამახვილებს მის ___
____ ფაქტორებზე; ორიენტირება იმაზე, თუ რამ-
დენად სასიამოვნოა იგი, ყურადღებას ამახვილებს
მის _______ ფაქტორებზე.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ადამიანის მოთხოვნილება ოჯახისა და მეგობრების
ყოლის შესახებ. შემდეგ ნაწილში ყურადღებას გა-
ვამახვილებთ ადრეულ მოზრდილობაში ახლო ურ-
თიერთობების მნიშვნელობაზე.
ახლო ურთიერთობების ჩამოყალიბება
ადრეულ მოზრდილობაში, სელფის განვითარე-
ბასთან ერთად, ადამიანთა უმრავლესობა ყურადღ-
ებას ამახვილებს განვითარების ორ ამოცანაზე –
სამუშაოსა და ოჯახზე, რომელთაგან უკანასკნელი
უფრო მეტად მნიშვნელოვანია ადამიანთა უმეტე-
სობისათვის. პარტნიორის პოვნა, ახლო ემოციუ-
რი კავშირის დამყარება, მეორე ადამიანის მიმართ
ხანგრძლივი ერთგულება – ესენი ადრეული ასაკის
მოზრდილთა უმეტესობისთვის მნიშვნელოვანი
ამოცანებია. იმის მიუხედავად, ახლო ურთიერთო-
ბები გულისხმობს მეგობრებსა თუ რომანტიკულ
პარტნიორებს, ისინი ძალიან მნიშვნელოვანია მოზ-
რდილთა ჯანსაღი განვითარებისათვის და ბევრი
ასეთი მნიშვნელოვანი ურთიერთობა ყალიბდება
მაშინ, როცა ადამიანები მოზრდილობის წლებში
შეაბიჯებენ.
მოზრდილთა მეგობრული ურთიერთობები
მეგობრული ურთიერთობები ზრდასრულთა
ცხოვრების ძირითადი ასპექტია. მიუხედავად იმი-
სა, რომ მეგობრობა შეიძლება სხვადასხვაგვარად
განისაზღვროს (Bukowski, Motzoi & Meyer, 2009;
Fehr, 1996), არსებობს მეგობრული ურთიერთო-
ბებისთვის ზოგიერთი საერთო მახასიათებელი.
ახლო მეგობრებს ენდობიან და ეყრდნობიან დაბ-
რკოლების დროს, ისინი ყოველთვის მზად არიან
დასახმარებლად და მათთვის სასიამოვნოა ჩვენ-
თან ერთად დროის გატა- თქვენი საუკეთესო
რება. მეგობრობა, როგორც მეგობრების რომელი
წესი, ხასიათდება დადე- მახასიათებლებია
ბითი ემოციური მიჯაჭვუ- თქვენთვის ყველაზე
ლობით, მოთხოვნილებათა
მნიშვნელოვანი?
დაკმაყოფილებითა და ურ-
თიერთდამოკიდებულებით (Monsour, 2002). ახლო
მეგობრები ერთმანეთს ენდობიან, ეხმარებიან და
ცდილობენ, მხარი დაუჭირონ ერთმანეთის კეთილ-
დღეობას. მოზრდილთა მეგობრულ ურთიერთო-
ბებს, რომლებიც დროთა განმავლობაში გრძელდე-
ბა, ახასიათებთ რეციპროკულობა და ორმხრივობა,
რაც გულისხმობს, რომ მეგობრული ურთერთობე-
ბი ორმხრივია და მეგობრები ზრუნავენ ერთმანეთ-
ზე (Regan, 2011; Samter, 2003). თუმცა მოზრდილ-
თა მეგობრულ ურთიერთობებს უფრო ფართოდ
მე-15 და მე-17 თავებში განვიხილავთ, მეგობრული
ურთიერთობები მნიშვნელოვანია ადრეულ ზრდას-
რულობაში ისევე, როგორც მთელი ცხოვრების
განმავლობაში (Chow, Roesle & Underwood, 2012).
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ბევრი თვალსაზრისით, ისინი რომანტიკული ურთი-
ერთობების მსგავსია, რომლებიც ასევე არსებითი
მნიშვნელობისაა, განსაკუთრებით ადრეული ასა-
კის მოზრდილებისთვის. ●
წყვილის ჩამოყალიბება და განვითარება
რომანტიკულად მიზიდული წყვილების დაკავ-
შირება ადრეული ასაკის მოზრდილთა უმრავლე-
სობის განვითარების მნიშვნელოვანი ასპექტია
(Greif & Deal, 2012). ხშირად, ინდივიდები მათი პი-
როვნული იდენტობის ნაწილს შედარებით სტაბი-
ლური წყვილის წევრობისას აღწევენ. მაგალითად,
როგორც ალბათ გახსოვთ, ერიკ ერიკსონმა შე-
მოგვთავაზა, რომ მნიშვნელოვანი ახლო/ინტიმური
ურთიერთობის ჩამოყალიბება განვითარების ძირი-
თადი ამოცანაა ადრეულ მოზრდილობაში (იხილეთ
თავი 12). ამდენად, მნიშვნელოვანია იმის გაგება,
თუ როგორ ირჩევენ ადამიანები მეწყვილეებს და
ზოგიერთი რატომ გადაწყვეტს დაქორწინებას, ზო-
გიერთი – თანაცხოვრებასა და სხვები კი – მარტო-
ხელად დარჩენას.
ასეთი ტენდენციების შესწვლა რთულია, გან-
საკუთრებით იმ პერიოდში, როცა სახეზეა კულ-
ტურული ძვრები. ეს ამჟამად აშშ-ში არსებული
ვითარებაა (Pew Social Trends, 2007, 2010; U.S.
Conference of Catholic Bishops, 2006). 1950-იანი
წლების შემდეგ, მკვეთრად და ღრმად სუსტდება ის
ნორმები, რომლებიც წყვილებისგან მოითხოვს და-
ქორწინებას, ქორწინების შენარჩუნებას, შვილების
ყოლას, ინტიმურ ურთიერთობაში მხოლოდ ქორწი-
ნების ფარგლებში ჩართვასა და მამაკაცებისა და
ქალების განცალკევებული როლების შენარჩუნე-
ბას. მიუხედავად ამისა, უმრავლესობა ადამიანე-
ბისა, მათ შორის გეი ან ლესბოსელი სექსუალური
უპირატესობის მქონენი, საბოლოოდ ირჩევენ ტრა-
დიციული ოჯახური ცხოვრების სტილს, რომელიც
გულისხმობს დაქორწინებას, ან მყარი ქორწინების
მსგავს ვალდებულებასა და მშობლობას. ამასთანა-
ვე, იმის მიუხედავად, წყვილები აირჩევენ თუ არა
იმ ოფიციალურ აღიარებას, რომელსაც ქორწინება
გულისხმობს, თითქმის ყველა წყვილი მიუთითებს
სიყვარულზე, როგორც მათი ურთიერთობის ძირი-
თად ასპექტზე.
სტენბერგის სიყვარულის სამკომპონენტიანი
თეორია. სიყვარული, მისი მოუხელთებელი ბუნე-
ბის გამო, ფსიქოლოგიური მიდგომიდან ერთ-ერთი
ყველაზე რთულად განსასაზღვრი და შესასწავლი
კონტრუქტთაგანია (Hsia & Schweinle, 2012). რო-
● [იხ. Changes in Friendship with Age ინტიმურობა
on MyDevelopmentLab.com-ზე სიახლოვის გრძნობა, რომელიც
სასიყვარულო ურთიერთობებში
ვლინდება.
493
ინტიმურობა
მეგობრული
სიყვარული
რომანტიკული (ინტიმურობა +
სიყვარული სრულყოფილი გადაწყვეტილება/
(ინტიმურობა+ სიყვარული ვალდებულება)
ვნება) (ინტიმურობა +ვნება
გადაწყვეტილება/
ვალდებულება) გადაწყვე-
ვნება ტილება/
უცნაური სიყვარული ვალდებუ-
(ვნება + გადაწყვეტილება/ვალდებულება) ლება
სურათი 13-4. სტენბერგის სიყვარულის სამკომპონენტიანი თე-
ორია
რობერტ სტენბერგმა დაადგინა სიყვარულის სამი კომპონენტი:
ინტიმურობა, ვნება და გადაწყვეტილება/ ვალდებულება. ისინი
მრავალმხრივ არიან კომბინირებულნი სიყვარულზე დაფუძნებუ-
ლი ურთიერთობების სხვადასხვა ტიპის განსასაზღვრად.
წყარო: ადაპტირებულია Feldman-ის მიერ, 1998, “A triangular theory
of love,” by R. J. Sternberg, 1986-დან Psychological Review, 93,
119-135.
ბერტ სტენბერგიის (2006a) სიყვარულის სამკომპო-
ნენტიანი თეორია ერთ-ერთი მიდგომაა, რომელიც
უზრუნველყოფს განვითარების პერსპექტივას იმის
შესახებ, თუ როგორ ვითარდება სიყვარული. სტენ-
ბერგმა შემოგვთავაზა, რომ სიყვარულს აქვს სამი
კომპონენტი – ინტიმურობა, ვნება და გადაწყვეტი-
ლება/ვალდებულება – როგორც ეს წარმოდგენი-
ლია სურათში 13-4. ინტიმურობა არის სიახლოვის
გრძნობა, რომელიც სასიყვარულო ურთიერთო-
ბებში ვლინდება. ინტიმურობა იმ ადამიანებთან
დაკავშირებულობის ან ემოციური კავშირის გან-
ცდაა, რომლებიც გვიყვარს. ჩვენ გულწრფელად
მოგვწონს ისინი და ბედნიერები ვართ, როცა ისი-
ნი გარშემო არიან. ჩვენ გვაქვს მათი იმედი, როცა
ჩვენ ისინი გვჭირდება და ვცდილობთ, სანაცვლოდ
მსგავსადვე დავეხმაროთ. შეყვარებული ადამიანე-
ბი იზიარებენ საქმიანობას, ქონებას, აზრებსა და
გრძნობებს. მართლაც, გაზიარება შესაძლოა ერთ-
ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყოს პარ-
ტნიორის არჩევიდან სასიყვარულო ქორწინებასა
ან ქორწინების მსგავს ურთიერთობაში გადანაც-
ვლებისათვის.
ვნება სიყვარულის მეორე კომპონენტია. იგი
მიუთითებს ურთიერთობაში ფიზიკურ მიზიდუ-
ლობაზე, აღგზნებასა და სექსუალურ ქცევაზე.
ზოგჯერ ინტიმურობა განაპირობებს ვნებას; სხვა
დროს ვნება წინ უძღვის ინტიმურობას. კიდევ სხვა
შემთხვევებში, სახეზეა ვნება ინტიმურობის გარე-
შე (როგორც ერთღამიან ურთიერთობაში), ან ინტი-
მურობა ვნების გარეშე (როგორც დედმამიშვილურ
ვნება
სიყვარულის კომპონენტი,
რომელიც ურთიერთობაში ფიზიკურ
მიზიდულობაზე, აღგზნებასა და
სექსუალურ ქცევაზე მიუთითებს.
494 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ცხრილი 13-2. სიყვარულის სახეობათა ტაქსონომია,

სტენბერგის სამკუთხოვან თეორიაზე დაყრდნობით
კომპონენტები*

სიყვარულის სახეობა ინტი- ვნება გადაწყვე-

მურო- ტილება/
ბა ვალდებუ-
ლება
მოწონება დიახ არა არა

ძლიერი გატაცება არა დიახ არა

ჩამქრალი სიყვარული არა არა არა
რომანტიკული სიყვარული დიახ დიახ არა

მეგობრული სიყვარული დიახ არა დიახ ▲ სტენბერგის მიხედვით, ინტიმურობა სასიყვარულო

ურთიერთობის ძირითადი მახასიათებელია.
უცნაური სიყვარული არა დიახ დიახ

სრულყოფილი სიყვარული დიახ დიახ დიახ ტნიორის შერჩევას – ურთიერთობის წარმართვას,

*დიახ მიუთითებს, რომ კონკრეტული კომპონენტი არსე-
ბობს; არა მიუთითებს, რომ მოცემული კომპონენტი არ
არსებობს. სიყვარულის ეს სახეები წარმოადგენს შეზღ-
უდულ შემთხვევებს, რომლებიც სამკუთხოვან თეორიას
ეყრდნობა. სასიყვარულო ურთიერთობების უმრავლესობა
კატეგორიებს შორის თავსდება, რადგან სიყვარულის სხვა-
დასხვა კომპონენტი გამოხატულია კონტინიუმზე და არა
დისკრეტულად.
წყარო: ადაპტირებულია “A triangular theory of love,” by
R. J. Sternberg, 1986, Psychological Review, 93, 119-135;
“Construct validation of a triangular love scale,” byR. J.
Sternberg, 1997, European Journal of Social Psychology,
27, 313-335;and “Aduplex theory of love,” byR. J. Sternberg,
2006, inR. J. SternbergandK. Weiss (Eds.), The new
psychology of love (pp. 184-199)-დან, New Haven, CT:Yale
University Press.
ურთიერთობაში). სტენბერგის სასიყვარულო სამ-
კუთხედის ბოლო კომპონენტია გადაწყვეტილება/
ვალდებულება, რომელიც გულისხმობს ორივეს –
გადაწყვეტას, ან გაანალიზებას იმისას, რომ ადამი-
ანი შეყვარებულია და ამ სიყვარულის შენარჩუნე-
ბის ვალდებულებას.
სიყვარული შეიძლება მოიცავდეს ინტიმურო-
ბის, ვნებისა და გადაწყვეტილება/ვალდებულების
სხვადასხვა კომბინაციას (იხ. ცხრილი 13-2). ნა-
თელია, რომ ქორწინებით დაინტერესებულ ადამი-
ანებს სრულყოფილი სასიყვარულო ურთიერთობის
იმედი აქვთ, რომელიც მოიცავს ინტიმურობას, ვნე-
ბასა და ვალდებულებას. მიუხედავად ამისა, მოსა-
ლოდნელია სიყვარულის სხვა ფორმებიც, როგორც
ამას გვიჩვენებს სტენბერგის მოდელი და ყველა
ახლო ურთიერთობა აუცილებლად სიყვარულს არ
ემყარება. ზოგიერთი მოიცავს რიტუალური პარ-
ვალდებულების ან სარგებლის განცდის გარეშე.
სხვები სექსუალურ მოთხოვნილებებზეა ორიენტი-
რებული, რაც შესაძლოა მანიპულაციური იყოს, ან
სულ მცირე დააბრკოლოს ინტიმურობის განვითა-
რების შესაძლებლობა. სხვები ცალმხრივია, სადაც
ერთ პარტნიორს სურს, გახდეს ინტიმური ურთიერ-
თობის ერთგული მაშინ, როცა მეორე პარტნიორს
ამის სურვილი არ გააჩნია. ●
ალბათ, მოულოდნელი არ არის, რომ სიყვარუ-
ლის ის სახე, რომელიც ურთიერთობებს ახასია-
თებთ, დროთა განმავლობაში იცვლება (Furman &
Winkles, 2012). მაგალითად, იმ მკვლევართა ჯგუფ-
მა, რომლებიც დიდი შერჩევის ინტერნეტკვლევას
ხელმძღვანელობდნენ აღმოაჩინეს, რომ სიყვარუ-
ლის განზომილებები მნიშვნელოვნად იცვლება
მოზრდილობის პერიოდში (Ahmetoglu, Swami &
Chamorro-Premuzic, 2010). მოზარდები და ადრეუ-
ლი ასაკის მოზრდილები მათ ურთიერთობებში უფ-
რო მეტად გამოსცდიდნენ ვნებას, რომელიც გვიან
მოზრდილობაში ინტიმურობასა და ვალდებულებას
უთმობს გზას. მნიშვნელობა აქვს ურთიერთობის
ხანგრძლივობასაც. ვნებიანი სიყვარული მიდრე-
კილი იყო განელებისკენ ხანგრძლივი ურთიერთო-
ბების შემთხვევაში. მეორე მხრივ, ინტიმურობა
და ვალდებულება დროთა განმავლობაში უფრო
ძლიერდებოდა და, ამასთან, ადრეული ასაკის მოზ-
რდილებთან შედარებით, უფრო მნიშვნელოვანი
იყო გვიანი ასაკის მოზრდილებისათვის. ასევე, გა-
მოჩნდა, რომ პიროვნული ნიშნებიც ქმნიდნენ გან-
სხვავებას იმის მიხედვით, თუ როგორ განიცდება
სიყვარული. მაგალითად, ინტერნეტგამოკვლევა-
ში აღნიშნული იყო, რომ მაღალკეთილსინდისიერი

გადაწყვეტილება/ვალდებულება ● [იხ. Triangular Theory of Love:

გაანალიზება იმისა, რომ ადამიანი Robert Sternberg
შეყვარებულია და ამ სიყვარულის on MyDevelopmentLab.com-ზე
შენარჩუნებისათვის ვალდებულების
ჩამოყალიბება.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ადამიანები მიდრეკილნი იყვნენ ურთიერთობების
ინტიმურობასა და ვალდებულებაზე, მაგრამ არა
აუცილებლად ვნებაზე დაყრდნობით აწყობაზე. სა-
სიამოვნო და, ზოგადად, არაკონფლიქტური ადა-
მიანები უფრო მეტად სტენბერგის სიყვარულის
სამივე სახეს გამოსცდიდნენ. ნათელია, რომ მოზ-
რდილობაში სასიყვარულო ურთიერთობები ბევრ
სხვადასხვა მიმართულებას მიჰყვება.
რომანტიკული პარტნიორის არჩევა. ისეთი
მნიშვნელოვანი ფაქტორი, როგორიც სიყვარულია,
ერთადერთი არ არის, რომელიც რომანტიკული
პარტნიორის არჩევაში მონაწილეობს. კიდევ ერთი
შეხედულება, რომელსაც ზოგიერთი მკვლევრის
რწმენა ემყარება, ორიენტირდება უფრო პრაგმა-
ტულ მოსაზრებებზე იმის შესახებ, თუ ადამიანის
მომავალ ცხოვრებაზე მის მიერ არჩეული პარტნი-
ორი როგორ იქონიებს გავლენას (Colyvan, 2010).
მაგალითად, სტიმული-ღირებულება-როლი თეო-
რიის მიხედვით (Murstein, 1982, 1999), მეწყვილეს
არჩევა მოტივირებულია თითოეული პარტნიორის
მიერ საუკეთესო შესაძლო „შეთანხმების“ მიღების
მცდელობით. კონკრეტულ ურთიერთობაში თითო-
ეული ადამიანი განიხილავს პარტნიორის აქტივებ-
სა და პასივებს, რათა განსაზღვროს ურთიერთობა
ღირებულია თუ არა.
სტიმული-ღირებულება-როლი თეორიის მიხედ-
ვით, წყვილი ურთიერთობის სამი საფეხურის ფარ-
გლებში ყალიბდება. სტიმულის საფეხურზე, როცა
წყვილი პირველად ხვდება ან ხედავს ერთმანეთს,
ისინი აკეთებენ საწყის შეფასებებს ერთმანეთის გა-
რეგნობის, პიროვნების, ინტელექტისა და, ალბათ,
სხვა ზედაპირული მახასიათებლების შესახებ. თუ
ორივე მხრიდან პირველი შთაბეჭდილებები სასურ-
ველია, შემდეგ წყვილი წინ მიიწევს ურთიერთობის
მეორე საფეხურისკენ – ღირებულება-შედარება. ამ
საფეხურზე მათი საუბრები ავლენს, თავსებადია
თუ არა მათი ინტერესები, დამოკიდებულებები,
რწმენები და მოთხოვნილებები. როლის საფეხურ-
ზე წყვილი განსაზღვრავს, შუძლიათ თუ არა შეთავ-
►ქორწინება გან-
სხვავებულ სახეს
იღებს სხვადასხვა
კულტურაში, მაგრამ
იგი ზრდასრულთა
განვითარების ძი-
რითადი მომენტია,
ფაქტობრივად, ყვე-
ლა კულტურაში.
495
▲პატარძალი და სიძე დასაქორწინებლად ემზადებიან სამხრეთ
აზიის ინდური საქორწინო ცერემონიისთვის
სებულ როლებში ფუნქციონირება, ქორწინებასა ან
მსგავსი სახის ხანგრძლივ ურთიერთობაში.
ინტერნეტგაცნობის სერვისები, როგორები-
ცაა eHarmony და Match.com ფუნქციონირებენ
აღნიშნული მიდგომის მსგავსი გადაწყვეტილების
მიღების მოდელების გამოყენებით. თუ პიროვნება
ინტერნეტგაცნობის სერვისებს გამოიწერს, პირ-
ველი საფეხური, როგორც წესი, ეს არის ადამია-
ნის უპირატესობებისა და ღირებულებების შესახებ
დაწვრილებითი კითხვარის შევსება და სურათისა
და გარკვეული ბიოგრაფიული ინფორმაციის წარ-
მოდგენა, როგორიცაა: განათლების დონე, საქ-
მიანობა, ოჯახური სტრუქტურა და შემოსავალი.
შემდეგ, კომპიუტერული პროგრამის საშუალებით,
ათანხმებენ პროფილებს და დგინდება სია იმ შესაძ-
ლო პარტნიორებისა, რომლებიც იზიარებენ მსგავს
ინტერესებს, ღირებულებებსა და ცხოვრებისეულ
მიზნებს. აბონენტებისათვის შემდეგი საფეხურია
შესაძლო თავსებადი პარტნიორების პროფილების
შეფასება და იმის განსაზღვრა, სასურველია თუ
არა პირისპირ შეხვედრა. შემდეგი საუბრის მეშვეო-
ბით, აბონენტებს შეუძლიათ უფრო მეტად შეისწავ-
ლონ ეს ღირებულებები და განსაზღვრონ, ისინი და
მათი მეწყვილეები რამდენად თავსებადი პარტნი-
ორები იქნებიან ხანგრძლივი ურთიერთობის კონ-
ტექსტში.
გარიგებით ქორწინებები. როგორც სხვადახვა
ისტორიულ პერიოდში ხდებოდა და ბევრი ამჟამინ-
დელი კულტურისთვისაც ჯერ კიდევ რეალობაა,
პარტნიორის პოვნა ნაკლებადაა წყვილის საქმე,
რადგან ზოგიერთ კულტურაში ქორწინებას ოჯა-
ხი გეგმავს. მიუხედავად იმისა, რომ მშობლების-
თვის ნების დართვა, შვილს აურჩიონ ცხოვრების
პარტნიორი, უცნაურად გამოიყურება ამჟამად აშ-
შ-ში მცხოვრები ბევრი ადამიანისათვის, მნიშვნე-
ლოვანია იმის გაგება, რომ გარიგებით ქორწინება
ნორმას წარმოადგენს მსოფლიოს დიდ ნაწილში და
განსაკუთრებით აზიაში, ინდოეთსა და ახლო აღ-
496 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
მოსავლეთში. დღეისათვის, როგორც წინა წლებ-
ში, ასეთი ქორწინებები, ჩვეულებრივ, რელიგიური,
კულტურული ან ფინანსური მიზნების გათვალის-
წინებითაა დაგეგმილი (Merali, 2012). მნიშვნელო-
ვანია, რომ გარიგებით ქორწინებები, ზოგადად,
არ წარმოადგენს ძალდატანებულ ქორწინებებს.
ნაცვლად ამისა, კულტურული მოლოდინები ისე-
თია, რომ ახალგაზრდები მათი მშობლებისა ან სხვა
მაჭანკლებისგან მათთვის შესაფერისი ცხოვრები-
სეული პარტნიორის შერჩევას ელიან. უმეტეს შემ-
თხვევაში, ეს ახალგაზრდები თანხმდებიან ასეთი
სისტემის სასურველობას. მაგალითად, ინდოეთში
ტრადიციული ოჯახები მათი შვილების დაქორწი-
ნებას ხშირად ბავშვობის ადრეულ პერიოდში ათან-
ხმებენ. როცა ბავშვები შესაბამის ასაკს აღწევენ,
მათ აქორწინებენ ქორწინების დახვეწილი ცერემო-
ნიით, რომელიც სავსეა ტრადიციით, სიხარულითა
და ზარ-ზეიმით.
თანამედროვე დასავლურ საზოგადოებაში გაზ-
რდილი ადამიანები გარიგებით ქორწინების კონ-
ცეფციას ხშირად თავისუფალი არჩევანის შეზღ-
უდვად და „ნამდვილი სიყვარულის“, როგორც
ქორწინებაში წამყვანი ძალის, შესახებ მათი მო-
საზრებების დარღვევად თვლიან (Penn, 2011). მა-
გალითად, მსოფლიოს მასშტაბით, უნივერსიტეტის
სტუდენტების საერთაშორისო კვლევაში, აშშ-ის,
ინგლისისა და ავსტრალიის სტუდენტების 80%-ის
ცნობით, ისინი სიყვარულის გარეშე არ დაქორწინ-
დებოდნენ, თუნდაც მის მეუღლეს ყველა სასურვე-
ლი თვისება ჰქონოდა (Levine, Sato, Hashimoto &
Verma, 1995). მიუხედავად ამისა, იმ კულტურებში,
სადაც გარიგებით ქორწინებები პრაქტიკაში მიღე-
ბული და პატივსაცემია, მსგავსი აღქმები, როგორც
წესი, არ ვლინდება (Ahluwalia, Suzuki & Mir, 2009).
უნივერსიტეტის სტუდენტების კვლევაში აღნიშნუ-
ლია, რომ ინდოეთის, პაკისტანისა და ტაილანდის
სტუდენტების 40%-ზე ნაკლები, დაქორწინების
განზრახვისას, სიყვარულს განიხილავს, როგორც
კრიტიკულად მნიშვნელოვან მახასიათებელს. ამ-
დენად, თუნდაც თანამედროვე, ახალგაზრდებში,
იმ კულტურებში, რომლებიც მათ ირგვლივაა, გარი-
გებით ქორწინებები მათი მოლოდინებისა და ტრა-
დიციების ნაწილად რჩება. მაგალითად, პროფესიის
მქონე ახალგაზრდა ინდოელების ერთ-ერთ კვლე-
ვაში მოცემულია, რომ მათი იდეალური მეუღლე-
ების არჩევისას, ეს ახალგაზრდები ორიენტირდე-
ბოდნენ კონკრეტული, სასურველი მიზნების მიღ-
წევაზე, რომლებიც დაკავშირებული იყო როგორც
გარიგებით, ისე თვითგანსაზღვრულ ქორწინებას-
თან. ამდენად, პროფესიის მქონე ახალგაზრდა ინ-
დოელები ასეთ საკითხებს უფრო განიხილავენ, რო-
გორც სიახლოვეს, თანასწორობასა და პიროვნულ
არჩევანს იმ მიზნებთან ერთად, რომლებიც გულის-
ხმობს „სიყვარულთან შეზრდას,“ პატარძლის სიძის
ოჯახის ნაწილად გახდომასა და ძლიერი ოჯახური
პარტნიორული ურთიერთობების შექმნაში ღმერ-
თის როლს. ამგვარად, შედეგად მიღებული ქორწი-
ნებები, გარკვეულწილად, უფროსებისა და ახალ-
გაზრდების შეხედულებებს შორის კომპრომისზეა
დამყარებული (Netting, 2010).
ქორწინება
აშშ ზრდასრულთა ცხოვრების სტილის ბევრი
განსხვავებული ნიმუშის მქონე სუბკულტურების
ქვეყანაა. გარდა ამისა, მონოგამური ქორწინება
შორს არის ყველაზე პოპულარული და ყველაზე
ხშირად არჩეული ცხოვრების სტილისგან. როგორც
ეს შეგიძლიათ 13-5 სურათში დაინახოთ, ასაკის მა-
ტებასთან ერთად ადამიანები უფრო მეტად ქორ-
წინდებიან. მაგალითად, არასდროს ყოფილან ქორ-
წინებაში 40 წლის მამაკაცების მხოლოდ 20% და
ქალების 14%. 2010 წელს, აშშ-ში, 75 და მეტი წლის
ასაკის ადამიანებში მხოლოდ მამაკაცების 3.5% და
ქალების 3.9% აცხადებდნენ, რომ ისინი არასდროს
დაქორწინებულან. მიუხედავად იმისა, რომ რთუ-
ლია ამის ზუსტად შეფასება, მნიშვნელოვანი დას-
კვნაა ის, რომ აშშ-ში ამჟამად მცხოვრები ადამია-
ნების 90%, მათი ცხოვრების გარკვეულ მომენტში
დაქორწინდება.
მოსახლეობის საფუძველზე ქორწინების ტენ-
დენციების შესწავლის სირთულის ძირითადი მიზე-
ზია ის, რომ ქორწინების პატერნები და მაჩვენებ-
ლები რამდენადმე მკვეთრად იცვლება აშშ-ში. მხო-
ლოდ რამდენიმე წინა ათწლეულთან შედარებით,
ამჟამად ქორწინებაში მყოფი აშშ-ის მოსახლეობის
პროცენტული მაჩვენებელი რამდენადმე მკვეთრად
დაეცა (იხ. სურათი 13-6). ასეთი შემცირების მიზე-
ზი ბევრია. მაგალითად, დღეისათვის, წინა ათწლე-
აშშ-ში დაქორწინებულთა პროცენტული
მაჩვენებლები ასაკის მიხედვით
კაცი
ქალი
ასაკობრივი ჯგუფები
სურათი 13-5. აშშ-ის დაუქორწინებელი მოსახლეობის პროცენ-
ტული მაჩვენებელი, სქესისა და ასაკობრივი ჯგუფის მიხედ-
ვით, 2010
წყარო: Table 57, “Marital status of the population by sex and age:
2010,” in “America’s families and living arrangements: 2010,”
U.S. Census Bureau, 2012, retrieved from http://www.census.gov/
compendia/statab/cats/population.html.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 497

ბების მიუხედავად, აშშ-ში ამჟამად

მცხოვრები ადამიანების უმეტესო-
შავკანიანი ბის ცხოვრებაში ქორწინება კვლავ
მამაკაცი გავრცელებულ შემთხვევად რჩება.
პროცენტული მაჩვენებლები

შავკანიანი
ქალი აშშ-ის კულტურის ძირითად ნა-
თეთრკანიანი წილში ქორწინებისთვის მზადება
მამაკაცი
თეთრკანიანი
ხშირად მოიცავს პარტნიორის არჩე-
ქალი ვის, პარტნიორული ურთიერთობისა
ჯამურად და დანიშვნის რიტუალებს; პარტნი-
მამაკაცი
ჯამურად ორის არჩევა, როგორც წესი, ადამი-
ქალი ანის არჩევანია და დაფუძნებულია
„შეყვარებულად“ ყოფნაზე. ქორწი-
ნებითი კავშირი სიმბოლურად გამო-
ხატულია საქორწინო ცერემონიით,
სურათი 13-6. 15 და მეტი წლის ასაკის დაქორწინებული ადამიანების პროცენტული რომელიც შეიძლება იყოს უბრალო,
მაჩვენებელი, სქესისა და წარმომავლობის მიხედვით, 1960-2010, აშშ. ან მოიცავდეს დახვეწილ და საზო-
წყარო: Table UC3 in “America’s families and living arrangements: 2010,” U.S. Census გადოებრივ საქორწინო დღესასწა-
Bureau, 2012, retrieved from http://www.census.gov/population/www/socdemo/hh-
fam/cps2010.html. ულს. თუმცა, ქორწილის მასშტაბის
მიუხედავად, ორი გაფართოებული
ულებთან შედარებით, ადამიანები ირჩევენ გარკვე- ოჯახი ერთმანეთთან დაკავშირებული ხდება. თა-
ულწილად გვიან ასაკში დაქორწინებას და, ამდენად, ვად ქორწინებისგან მოელიან, რომ წყვილებისა და
ადრეული ასაკის ბევრი მოზრდილი ჯერ კიდევ მარ- მათი ოჯახებისათვის უზრუნველყოფს ემოციურ
ტოხელაა, თუმცა ისინი საბოლოოდ, მათი ცხოვრე- საზრდოს, სექსუალურ კმაყოფილებასა და ფინან-
ბის გარკვეულ პერიოდში, დაქორწინდებიან. აშშ-ის სურ უსაფრთხოებას. თუმცა, ბევრი სოციალუ-
მოსახლეობის აღწერის დარეგისტრირებული მონა- რი ინსტიტუტის მსგავსად, ქორწინებაც საკმაოდ
ცემების მიხედვით, 1970 წელს მამაკაცების 57% და სხვადასხვაგვარადაა განსაზღვრული კულტურაზე
ქალების 88% პირველ ქორწინებაში იყვნენ 20 და დაყრდნობით.
24 წლებს შორის; 2009 წელს ეს პროცენტული მაჩ- მაგალითად, ტრადიციულ არაბულ კულტუ-
ვენებლები ნახევარზე მეტით შემცირდა, კერძოდ რებში დაქორწინებულ ცხოვრებაზე გადასვლას
– 24% და 38%-მდე (იხ. სურათი 13.7). ამდენად, ად- ყურადღებით მართავენ უფროსი ნათესავები და
რეული მოზრდილობა, კონკრეტულად, ცხოვრების გაფართოებული ოჯახი. როგორც კი გოგონა მი-
ის პერიოდი ხდება, როცა ბევრი ადამიანი მარტო- აღწევს სქესობრივი სიმწიფის პერიოდს, ოჯახის
ხელაა. ამასთანავე, ხალხი გარკვეულწილად უფ- სიფ ხიზლის საშუალებით ქალწულობის შენარჩუ-
რო ხანგრძლივად ცხოვრობს ამჟამად, ვიდრე წინა ნებამ, ოჯახის ღირსების ინტერესში შეიძლება
ათწლეულებში და ბევრად უფრო გავრცელებულია მიიღოს გადაუდებელი, სიკვდილ-სიცოცხლის ხა-
ცხოვრების დასასრულისთვის დაქვრივება, ვიდრე რისხი. მამაკაცებთან ყველანაირი კავშირი – მათ
ცხოვრების ადრეულ ეტაპზე. აღნიშნული, აგრეთ- შორის საქმროსთან – აკრძალულია მას შემდეგ,
ვე, ხელს უწყობს დაქორწინებული მოსახლეობის რაც მომავალი ქმარი შეირჩევა. ქორწინებები ხში-
პროცენტულ მაჩვენებელში ზოგად კლებას. მოცე-
მული სურათის ნაწილია განქორწინებაც. მაგალი-
პირველი ქორწინების ასაკის მედიანა

თად, 2010 წელს, ამერიკის შეერთებულ შტატებში,

2 მილიონზე მეტი ქორწინება და 900 000-ზე ნაკლე-
ბი განქორწინება დაფიქსირდა; (Centers for Disease
Control [CDC], 2012a). მიუხედავად იმისა, რომ აშშ- მამაკაცი
ში განქორწინების მაჩვენებელი შედარებით სტა- ქალი

ბილურია ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში,

მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში იგი მკვეთრად
გაიზარდა. ამასთანავე, თანაცხოვრება ბევრად უფ-
რო გავრცელებულია დღეისათვის, ვიდრე წარსულ-
ში; ბევრად მეტი წყვილი ერთად ცხოვრებას ირჩევს ასაკობრივი ჯგუფები
ქორწინებაში ყოფნის გარეშე. მაგალითად, 2010
წელს ერთად ცხოვრობდა 7.5 მილიონი დაუქორწი- სურათი 13-7. პირველი ქორწინების საშუალო ასაკი, 1890-2010

ნებელი წყვილი, რაც 13%-ით მეტია წინა წელთან წყა რო: Data from U.S. Census Bureau, accessed at Information
Please Database, Pearson Education, Inc., http://www.infoplese.
შედარებით (Kreider, 2010). თუმცა, ასეთი ცვლილე- com/i9pa/A0005061.html.
498 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
რად გარიგებულია: ახალგაზრდა მამაკაცის უფ-
როსი ნათესავები ამოწმებენ სასურველ ახალგაზ-
რდა გოგოებსა და მათ ოჯახებს. ტრადიციულად,
ემხრობიან „ბიძაშვილთა ქორწინებებს“, მამის ძმის
ქალიშვილთან, რათა შეინარჩუნონ ოჯახის ქონე-
ბა და დაიცვან ოჯახის ღირსება. ამგვარად, ოჯახს
შეუძლია დარწმუნებული იყოს, რომ ახალგაზრდა
პატარძალს დამოძღვრავენ და დაიცავენ მისაღები
მანერით. მსოფლიოს სხვადასხვა არაბულ კულტუ-
რაში ჩვეულებები ცვალებადობს, მაგრამ ოჯახის
ღირსება და ერთგულება ძლიერ დაფასებულია და
ქორწინება ამ სისტემის კვლავ ძირითად ნაწილად
რჩება (Schvaneveldt, Kerpelman & Schvaneveldt,
2005; Sharifzadeh, 1998).
მთელ მსოფილიოში ქორწინებები ძალიან მნიშ-
ვნელოვანია ისევე, როგორც კულტურული ტრა-
დიციები. მამაკაცები და ქალები, მათ კულტურაზე
დაყრდნობით, ქორწინებაში სავსებით განსხვავე-
ბულ როლებს ასრულებენ (Arnett, 2010a). მაგალი-
თად, აფრიკის ბევრ რეგიონში ახალგაზრდა მამა-
კაცებს, რომელთაც დაქორწინება სურთ, უნდა გა-
დაიხადონ მზითვი იმისთვის, რომ მიიღონ ოჯახის
ქალიშვილზე დაქორწინების ნებართვა. ზოგჯერ
მზითვი ძალიან მაღალია, მაგალითად, სიძეს შესაძ-
როგორია თქვენი მშობლე- ლოა პატარძალი და-
ბის შეხედულება „შერე- უჯდეს ბევრი მსხვილ-
ულ“ ქორწინებაში თქვენი ფეხა საქონელი, ალ-
ჩართვის გეგმების შესა- ბათ, იმდენი, რომ მან
ხებ? როგორია ამ საკითხ- გარკვეული პერიოდი
ზე თქვენი მოსაზრებები? უნდა იმუშაოს, რათა
თავს დაქორწინების
უფლება მისცეს. აფრიკის ბევრ რეგიონში საკმაოდ
გავრცელებულია მრავალცოლიანობა. როგორც
წესი, „პირველ ცოლს“ განსაკუთრებული გავლენი-
ანი პოზიცია უჭირავს სხვა ცოლებს შორის, მაგრამ
თითოეულს ეძლევა დრო ქმართან ყოფნისთვის და
ყველა დაბადებული ბავშვი ჩათვლილია მის (მამა-
კაცის) კანონიერ მემკვიდრედ. ჩრდილოეთ აფრი-
კაში, სადაც ჭარბობს მუსლიმანური რეგიონები,
ოჯახების უმრავლესობა ტრადიციულ, პატერნა-
ლისტურ/მამობრივ ოჯახურ სტრუქტურას ეთან-
ხმება. აქ, მოელიან, რომ ოჯახის მამას დაემორჩი-
ლებიან კითხვების გარეშე, ამდენად, ქორწინებები
განსაზღვრული და მოლაპარაკებულია მამისა და,
ალბათ, სხვა მამაკაცი ნათესავების მიერ ისევე,
როგორც არაბულ კულტურებში ხდება ეს. ამ კულ-
ტურებში ქალებს მცირე უფლებები აქვთ და მათგან
მოელიან, რომ ისინი ქცევას ტრადიციულ ღირებუ-
ლებებს შეუთანხმებენ. ხოლო მათ, რომლებიც არ
ემორჩილებიან, ხშირად ძალიან უხეშად ექცევიან.
როგორც ხედავთ, ქორწინებები – ისევე, როგორც
ქმრებისა და ცოლების მიერ აღებული როლები –
ძალიან მნიშვნელოვნადაა კულტურაზე დამოკიდე-
ბული. ამ ფართო კულტურული ტრადიციების გან-
ხილვა საკმაოდ სცილდება ამ ტექსტის საზღვრებს.
თუმცა, ბევრი წყარო ნათელს ჰფენს იმ ტრადიცი-
ებსა და რიტუალებს, რომლებიც სხვადასხვა კულ-
ტურაში განსაზღვრავენ პარტნიორის შერჩევასა
და ქორწინებას (მეტი ინფორმაციისათვის იხილეთ:
Hamon & Ingoldsby, 2003; Jankowiak, 2008).
მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ში ქორწინებების
უმეტესობა თავისუფალია ქორწინებამდელი გამო-
ძიებისა და მოლაპარაკებისგან, აქ ძლიერი შეზღ-
უდვები ნარჩუნდება იმ ურთიერთობებისათვის,
რომლებიც სოციალურ, ეკონომიკურ, რელიგიურსა
ან ეთნიკურ საზღვრებს არღვევს. მაგალითად, თა-
ნამედროვე აშშ-ის კულტურაში ბევრი ჯგუფისთვის
სექსუალური ურთიერთობა მიღებულია ქორწი-
ნების შემდგომ. ამჟამად აშშ-ში მცხოვრები ბევრი
ადამიანი ქორწინებას განიხილავს, როგორც ინსტი-
ტუტს, რომელიც უნდა შედგებოდეს მხოლოდ ერთი
მამაკაცისა და ერთი ქალისგან და გეი-ქორწინებას
არაკანონიერად მიიჩნევს. როგორც 2012 წლის ივ-
ნისში, ერთი და იმავე სქესის ორ წარმომადგენელს
შორის დაქორწინება კანონით აიკრძალა ექვსი შტა-
ტის გარდა ყველაში, მიუხედავად ამისა, გეი-ქორ-
წინების შესახებ ეროვნული დისკუსია შორს არის
დასკვნის გამოტანისგან. ამასთანავე, საზოგადოებ-
რივი ჯგუფები და სოციალური ინსტიტუტები ისე-
ვე, როგორც მშობლები, ხშირად ალმაცერად უყუ-
რებენ ნებისმიერი სახის „შერეულ“ ქორწინებას.
მიუხედავად ამისა, გარკვეული მინიშნება არ-
სებობს იმაზე, რომ კულტურის დანიშნულება შე-
სუსტებულია, ალბათ, აშშ-ის პოპულაციის მზარდი
მრავალფეროვნების საპასუხოდ. მაგალითად, 2010
წელს შეკრებილი აშშ-ის აღწერის სტატისტიკური
მონაცემები აჩვენებს, რომ რასათა და ეროვნება-
თაშორისი, საპირისპირო სქესის დაქორწინებულ
წყვილთა ოჯახები თითქმის მესამედით გაიზარ-
და წინა ათწლეულის განმავლობაში – 2000 წელს
7%-დან 2010 წელს 10%-მდე (U.S. Census Bureau,
2012n). უფრო ინტერრასობრივი/ინტერეთნიკური
ურთიერთობებისკენ ასეთი მიდრეკილება კიდევ
უფრო გამოხატული იყო თანაცხოვრებაში მყოფ
პარტნიორებსა (18%) და ერთსქესიან პარტნიო-
რებს შორის (21%). ნათელია, რომ აშშ-ში ურთი-
ერთობების ბუნება ქვეყნის მოსახლეობის მზარდ
მრავალფეროვნებას ასახავს.
თანაცხოვრება
ამასთანავე, უფრო მეტი წყვილი არჩევს თანა-
ცხოვრებას, ან ერთად ცხოვრებას ქორწინების კა-
ნონიერი კონტრაქტის გარეშე. წყვილიდან გამომ-
დინარე, თანაცხოვრება, ანუ „ერთად ცხოვრება,“
შეიძლება იყოს, ან არ იყოს ქორწინების მსგავსი.
თანაცხოვრებაში მყოფი წყვილების ნახევარ-
ზე მეტს (57%) არ ჰყავთ შვილები, მაგრამ რჩება 2
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
მილიონზე მეტი ისეთი ოჯახი, რომელთაც ჰყავთ
ბავშვები. თანაცხოვრების შესახებ ზუსტი სტა-
ტისტიკა რთული მოსაყვანია იმის გამო, რომ ზო-
გიერთი წყვილი თავს იკავებს მათი ურთიერთობის
გაცხადებისგან და იმის გამოც, რომ თანაცხოვრე-
ბას ხშირად ცვალებადი ბუნება აქვს. მიუხედავად
ამისა, აშშ-ს მოსახლეობისათვის, როგორც მთლი-
ანისათვის, 40-წლიანი პერიოდის განმავლობაში
(1970-დან 2010 წლამდე) თანაცხოვრება 15-ჯერ,
დაახლოებით ნახევარი მილიონიდან 7.5 მილიონ
წყვილამდე გაიზარდა (Kreider, 2010). თანამცხოვ-
რებთა უმრავლესობა ადრეული ასაკის მოზრდი-
ლებია: 2011 წელს თანაცხოვრებაში მყოფი მამაკა-
ცების 62.5% და ქალების 66.4% 40-წლამდე ასაკის
იყო (U.S. Census Bureau, 2012k). თუმცა, ოჯახური
პარტნიორული ურთიერთობის ეს პატერნი ვრცელ-
დება მთელ მოზრდილობაში და თანაცხოვრება
მოზრდილთა ყველა ასაკობრივ ჯგუფშია წარმოდ-
გენილი.
ერთად ცხოვრება არაფორმალური თანაცხოვ-
რების შეთანხმებაში ურთიერთობის შენების ბევრ
იმავე სახის ამოცანას მოითხოვს, რომლის წინაშეც
დაქორწინებული წყვილები დგებიან. კონფლიქ-
ტები უნდა გადაიჭრას და აუცილებელია მუდმივი
და ეფექტური ურთიერთობა. დაქორწინებულთა
მსგავსად, ერთად მცხოვრები წყვილები უნდა გაუმ-
კლავდნენ ვალდებულების, ერთგულებისა და სიმ-
ტკიცის საკითხებს. თუმცა, გარკვეული განსხვავე-
ბები არსებობს დაქორწინებულ და თანაცხოვრება-
რომელი ფაქტორები შეიძ- ში მყოფ წყვილებს შო-
ლება ხსნიდნენ იმას, თუ რის. თანაცხოვრებით
ქორწინებამდე თანაცხოვ- ურთიერთობაში მყოფ
რებაში მყოფი წყვილები როგორც მამაკაცებს,
რატომ არ არიან ზოგჯერ ისე ქალებს, დაქორ-
ისეთივე ბედნიერები წინებულებთან შედა-
ქორწინებაში, როგორც რებით, უფრო მეტად
ის წყვილები, რომლებიც აქვს ამ ურთიერთო-
ქორწინებამდე არ ცხოვ- ბის გარეთ სასიყვარუ-
რობდნენ ერთად? ლო ურთიერთობები,
რაც შესაძლოა მიანიშ-
ნებდეს, რომ თანაცხოვრებაში მყოფი ჰეტეროსექ-
სუალი წყვილები უფრო მეტ დაძაბულობას განიც-
დიან, ვიდრე რომელიმე დაქორწინებული ჰეტერო-
სექსუალი ან გეი, ან ლესბოსელი წყვილები (Wilson
& Daly, 2001).
მიუხედავად იმისა, რომ თანაცხოვრებაში მყო-
ფი ჰეტეროსექსუალი წყვილების დიდი უმრავლე-
სობა დაქორწინებას გეგმავს, რეალურად მხოლოდ
დაახლოებით ერთი მესამედი ახორციელებს. მიზე-
ზები იმისა, თუ ამ ურთიერთობათაგან ზოგიერთი
რატომაა მტკიცე და სხვები კი – არა, ისევე მრავალ-
ფეროვანია, როგორაც მათში ჩართული ადამიანები
(Lamanna & Reidmann, 2012). შესაბამისად, ზოგი-
ერთი კვლევა აღმოაჩენს, რომ თანაცხოვრებაში
499
მყოფი წყვილები ისევე მორგებულნი და იმავე ხა-
რისხით ერთგულნი არიან ერთმანეთის მიმართ, რო-
გორც დაქორწინებული წყვილები; სხვა კვლევათა
მიგნებით, თანაცხოვრებაში მყოფი წყვილები არი-
ან ნაკლებად ბედნიერები და უფრო მეტად გამოს-
ცდიან ურთიერთობის სხვადასხვა ტიპის პრობლე-
მებს (Kulik & Havusha-Morgenstern, 2011; Manning
& Cohen, 2012; Stanley, Rhoades & Fincham, 2011).
თანაცხოვრების შესახებ განხილვების უმეტესობა
ურთიერთობათა ხარისხში მონაწილე იმ ფაქტორე-
ბის რთულ ურთიერთქმედებას მოიცავს, როგორე-
ბიცაა სიღარიბე, წყვილისთვის ოჯახის მხარდაჭე-
რა, თანაცხოვრებაში მყოფი პარტნიორების ასაკი,
მოსალოდნელია თუ არა ქორწინება გარკვეულ
მომენტში, ჩართულნი არიან თუ არა ბავშვები და
ა.შ. ალბათ, ერთ-ერთი ძირითადი დასკვნა, რომლის
გამოტანა ამ ეტაპზე შეიძლება, ის არის, რომ ზო-
გიერთ წყვილს ურჩევნია ერთად ცხოვრება დროის
გარკვეული პერიოდის განმავლობაში და ისინი, ვი-
საც აქვთ პიროვნული იდენტობის ძლიერი გრძნო-
ბა, ეკონომიკური და სოციალური მხარდაჭერა და
მათი ურთიერთობის შესახებ რეალური მოლოდი-
ნები, ზოგადად, საუკეთესოდ ცხოვრობენ. მეო-
რეა, ალბათ, ის, რომ იმ მოსაზრების მიუხედავად,
რომ ქორწილამდე ერთად ცხოვრება ხელს უწყობს
ურთიერთობაში „დაბრკოლებების გადამუშავებს“
და განაპიროებებს უფრო ბედნიერ და სტაბილურ
ქორწინებას, თანაცხოვრება იშვიათად განაპირო-
ბებს უფრო დადებით შედეგებს, ვიდრე ქორწინება,
წინასწარი თანაცხოვრების გარეშე.
გეი და ლესბოსელი წყვილები
თუმცა თანაცხოვრებაში მყოფი ჰომოსექსუა-
ლებისათვის ვითარება გარკვეულწილად განსხვა-
ვებულია. გამომდინარე იქიდან, რომ ბევრ ადგი-
ლას გეი მამაკაცებსა და ლესბოსელ ქალებს ხელს
უშლიან მათ პარტნიორებზე დაქორწინებაში, მათი
მდგომარეობა შეიძლება აღვწეროთ, როგორც თა-
ნაცხოვრება; თუმცა სტატისტიკური მონაცემე-
ბი, რომლებიც მათ ურთიერთობებს აღწერს, იმათ
ჰგავს, რომლებიც აღწერენ უფრო დაქორწინებულ,
ვიდრე თანაცხოვრებაში მყოფ ჰეტეროსექსუალებს
(Hyde & DeLamater, 2011). მაგალითად, ჰომოსექ-
სუალი წყვილები, ჰეტეროსექსუალი წყვილების
მსგავსად, უპირატესობას ანიჭებენ ხანგრძლივ,
ერთგულ ურთიერთობებს (Peplau & Beals, 2002),
თუმცა გეი მამაკაცები (მაგრამ არა ლესბოსელი
ქალები), გარკვეულწილად, უფრო მიმღებნი არიან
მათი რომანტიკული ურთიერთობების მიღმა არა-
რომანტიკული სექსუალური შეხვედრებისადმი.
გეი და ლესბოსელი თანაცხოვრების შესახებ
დისკუსია განსაკუთრებით მაშინ მწვავდება, რო-
ცა წარმოიქმნება ჰომოსექსუალთა დაქორწინებისა
და შვილად აყვანის საკითხები. მიუხედავად იმისა,
500 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
დასაოჯახებელი დაოჯახებული ქვრივი
სურათი 13-8. ოჯახური მდგომარეობა, ადრეული ასაკის
მოზრდილი მამაკაცები და ქალები, 2010
წყარო: U. S. Census Bureau. (2012). Table 57. Marital Status of
the Population by Sex andAge: 2010. Statistical Abstract of the
United States, 2011. Author.
რომ იმ დროისთვის, როცა ეს წიგნი დაიწერა, ერ-
თი და იმავე სქესის ორ წარმომადგენელს შორის
ქორწინება მხოლოდ ექვს შტატსა და აშშ-ის გარეთ
რამდენიმე ქყვეყანში იყო იურიდიულად სანქცი-
რებული, აღნიშნული შესაძლოა მნიშვნელოვნად
იყოს შეცვლილი იმ დროისათვის, როცა თქვენ ამ
ტექსტს წაიკითხავთ. შვილის აყვანა ნაკლებად იკ-
რძალება გეი და ლესბოსელი წყვილებისათვის, რაც
ნაწილობრივ მხარდაჭერილია კვლევით, რომელიც
აჩვენებს, რომ ჰომოსექსუალი წყვილების ოჯა-
ხებში გაზრდილი ბავშვები ისეთივე პოპულარულ-
ნი და კარგად მორგებულნი არიან, როგორც სხვა
ბავშვები (Farr, Forssell & Patterson, 2010; Hyde
& DeLamater, 2011). როგორც ტრადიციულ ოჯა-
ხებში გაზრდილი ბავშვების შემთხვევაში, ჰომო-
სექსუალი მშობლების მიერ გაზრდილი ბავშვების
უმრავლესობა ჰეტეროსექსუალურ ორიენტაციას
ავითარებს (Goldberg, 2010; Herek, 2006; Patterson,
2006). ამ და სხვა მსგავსი დასკვნების აღიარებით,
პედიატრთა ამერიკულმა აკადემიამ (AAP), 2002
წელს, მიიღო პოზიცია ჰომოსექსუალებისათვის მა-
თი პარტნიორების ბავშვების შვილად აყვანის ნე-
ბის დართვის მხარდასაჭერად (AAP, 2002).
გეი მამაკაცებისა და ლესბოსელების თანაცხოვ-
რებასა და ოჯახურ პატერნებში ასეთი ცვალებადო-
ბები ყურადღებას ამახვილებს აშშ-ის საზოგადოე-
ბაში განხორციელებულ სოციალურ ცვლილებებზე.
შემდეგი ცვლილებაა იმ ადრეული ასაკის მოზრდი-
ლების წილის ზრდა, რომლებიც, საერთოდ, არც და-
ქორწინებას ირჩევენ და არც თანაცხოვრებას.
მარტოხელად დარჩენა
„მარტოხელა“ ცხოვრების სტილზე წარმოდ-
გენის შესაქმნელად, სასარგებლოა იმის გაგება,
რომ დაუქორწინებლად ან ურთიერთობის მიმართ
ერთგულების გარეშე დარჩენის არჩევანი ისტო-
რიულად ცვალებადობს, ხშირად სოციალური გარ-
კაცი 20-29 დაქმნის საპასუხოდ. მაგალითად, გვიან 1930-იანი
ქალი 20-29
წლებში, მაშინ, როცა ქვეყანა დიადი დეპრესიისგან
კაცი 30-39
ქალი 30-39
ჯანსაღდებოდა, უფრო ცოტა ადამიანი ქორწინდე-
კაცი 40-54 ბოდა და მათგან, ვინც ქორწინდებოდა, შედარე-
ქალი 40-54 ბით გვიან ასაკში ქმნიდნენ ოჯახს. ეს ტენდენცია
გაგრძელდა მეორე მსოფლიო ომის განმავლობა-
ში, როცა მილიონობით დროებით მარტოხელა ქა-
ლი შეუერთდა სამუშაო ძალას მაშინ, როცა მათი
შეყვარებულები ან ქმრები საზღვრებს გარეთ იბ-
რძოდნენ და იღუპებოდნენ. ომის შემდეგ ვითარება
მნიშვნელოვნად შეიცვალა. 1950-იანი წლების შუა
განქორწინებული
პერიოდისთვის საქორწინო ასაკის მოზრდილების
მხოლოდ 4% რჩებოდა მარტოხელად და პირვე-
ლი ქორწინების ასაკად უფრო ახალგაზრდა ასაკი
იყო დარეგისტრირებული. მარტოხელად დარჩენა
კვლავ პოპულარული გახდა 1970-იან და 1980-იან
წლებში: 45 წლამდე ასაკის მარტოხელა ადამიანებ-
ში დაქორწინების მაჩვენებელი დეპრესიის შემდგომ
არსებულ დაბალ მაჩვენებლამდე დაეცა და არ შეც-
ვლილა. ამჟამად, 2008-2009 წლების ეკონომიკური
ვარდნის საპასუხოდ, უფრო მეტად ეცემა. ალბათ,
მოულოდნელი არ არის, რომ დაუქორწინებელი
მოზრდილების წილი, გარკვეულწილად ცვალება-
დობს რასობრივი/ეთნიკური ჯგუფის მიხედვით
(იხილეთ, სურათი 13-8). თეთრკანიანი ამერიკე-
ლები ყველაზე ნაკლებად რჩებიან მარტოხელებად;
ყველაზე მეტად მოსალოდნელია, რომ შავკანიანი
ამერიკელები არასდროს დაქორწინდნენ.
თეთრკანიანი შავკანიანი აზიელი ლათინო
ამერიკელი
გაცილებული ქვრივი
არ ყოფილა დაქორწი-
ქორწინებაში ნებული
სურათი 13-9. 15 და მეტი წლის ასაკის ყველა აშშ-ის მოზრდილის
ოჯახური მდგომარეობა, რასის/ეთნიკურობის მიხედვით, 2010
წყარო: U. S. Census Bureau. (2012). Table 56. Marital Status of
the Population by Sex, Raceand Hispanic Origin, 1990 to 2010.
Statistical Abstract of the United States, 2011. Author
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 501

ხედვები იცვლება
ერთად ცხოვრება თუ მარტო ცხოვრება ზოგჯერ ადრეული ასაკის მოზრდილები ერთად ცხო-
ვრებას არჩევენ, რადგან ისინი რომანტიკულად არიან

რლობების
ოცა ახალგაზრდები მოზრდილობის პასუხისმგებ-
აღებას იწყებენ, ისინი, როგორც წესი,
გრძნობენ მათი მშობლებისგან დამოუკიდებლად გახდო-
მის საჭიროებას. მიუხედავად ამისა, თავის დაღწევა ხში-
რად ფინანსური რეალობითაა შეკავებული და სრულიად
დამოუკიდებელი ცხოვრების სტილის ჩამოყალიბება,
ჩვეულებრივ, გამოყოფის ნაცვლად, უფრო გარდამავალი
სახეს იღებს. დღეისათვის, რა საცხოვრებელ ვარიანტებს
განიხილავენ ადრეული ასაკის მოზრდილები?
ხშირად, განსაკუთრებით ადრეულ მოზრდილობა-
ში, ახალგაზრდები აგრძელებენ მშობლებთან ერთად
ცხოვრებას. ფაქტობრივად, 18-24 წლებს შორის მყოფი
ადამიანების დაახლოებით ნახევარი ცხოვრობს სახლში,
ერთ ან მეტ მშობელთან ერთად. თუმცა ეს პროცენტული
მაჩვენებელი ასაკთან ერთად იკლებს, ხშირად დაქორწი-
ნების საპასუხოდ. 30 წლისათვის, ადრეული ასაკის მოზ-
რდილების ნახევარზე მეტი მეუღლესთან ერთად ცხოვ-
რობს; 35-45 წლისათვის ეს პროცენტული მაჩვენებელი
68%-მდე იზრდება (U.S. Census Bureau, 2012l). ალბათ
გასაკვირი არ არის, რომ ქორწინების საშუალო ასაკი
როგორც მამაკაცებისათვის, ისე ქალებისათვის იზრდე-
ბა აშშ-ში. დღეისათვის, ქალებისათვის დაქორწინების
საშუალო ასაკი, დაახლოებით, 26 წელია და მამაკაცები-
სათვის – დაახლოებით 28 წელი. 1970 წელს ქორწინების
საშუალო ასაკი ქალებისათვის 20.8 და მამაკაცებისათ-
ვის 23.4 იყო. თუმცა ბევრი ადრეული ასაკის მოზრდილი
ჯერ კიდევ ირჩევს დაქორწინებას, ნათელია, რომ ადრე-
ული ასაკის მოზრდილი დაუქორწინებელი მოსახლეობა
მნიშვნელოვნადაა გაზრდილი ბოლო 35 წლის განმავლო-
ბაში. ალბათ, მშობლებთან რამდენიმე წლით ცხოვრების
შემდეგ, ადრეული ასაკის მოზრდილების უმრავლესობა
– როგორც დაქორწინებულნი, ისე დაუქორწინებლები –
უფრო მეტად არიან მზად საკუთარი ადგილის
დასამკვიდრებლად. რა სახის პირობებს/ვარი-
ანტებს ირჩევენ ისინი?
დაუქორწინებელი ადრეული ასაკის მოზ-
რდილებისათვის, ჩვეულებრივ, საცხოვრე-
ბელი პირობების არეალი ფართოა და დიდი
არჩევანია შესაძლებელი. ზოგჯერ, პირობე-
ბის არჩევა მარტივია. თუ ადრეული ასაკის
მოზრდილები განათლების გაგრძელებას აირ-
ჩევენ, ხშირად სტუდენტებისთვის არსებობს
საცხოვრებელი სტრუქტურები, რომლებიც
აკმაყოფილებს მათ ცხოვრებისეულ საჭი-
როებებს. ბევრი კოლეჯი და უნივერსიტეტი
სთავაზობს საცხოვრებელი პირობების/ვა-
რიანტების მთელ რიგს, ერთსქესიანი საერ-
დაკავშირებულნი. როგორც მანამდე აღვნიშნეთ, აშშ-ის
მოსახლეობის აღწერის ბიურო (2012m) გვამცნობს, რომ
ბოლო აღწერაში, დაახლოებით 7.5 მილიონი ჰეტეროსექ-
სუალი წყვილი აღიარებდა საკუთარ თავს, როგორც დაუ-
ქორწინებელ პარტნიორებს და მათგან ნახევარზე ცოტა-
თი მეტი (4.3 მილიონი) იყო ადრეული ასაკის მოზრდილი.
აღწერა ასევე აღნიშნავდა იმას, რომ 600 000 ადამიანზე
მეტი საკუთარ თავს განსაზღვრავდა, როგორც ერთსქე-
სიანი თანაცხოვრების პარტნიორებს და ამ ადამიანთა-
გან ბევრი ასევე ადრეული ასაკის მოზრდილი იყო.
ზოგჯერ საცხოვრებლის არჩევა შედარებით უფრო
რთულია. მოზრდილების სამ მეოთხედზე მეტი მიუთი-
თებდა, რომ ცხოვრობდა მეუღლის გარდა, სხვა ადამიან-
თან ერთად. ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო მათი მშობლები,
ოთახის ერთი ან მეტი მეზობელი, ან მათ ცხოვრებაში
მნიშვნელოვანი ადამიანი. ან, ეკონომიკური გამოწვე-
ვის ამ ეპოქაში, ახალგაზრდა ადამიანი შეიძლება ცხოვ-
რობდეს უცხოსთან ერთად გადასახადების გამო. როცა
ახალგაზრდა ადამიანი სამსახურს იწყებს, განსაკუთრე-
ბით თუ იგი გულისხმობს განსხვავებულ საზოგადოებაში
გადასვლას, საცხოვრებელი ადგილის პოვნა შესაძლოა,
მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენდეს. ხშირად,
მარტოხელა ადამიანებს არ შეუძლიათ ხელმისაწვდომი
ადგილის პოვნა, თუ მათ არ სურთ ოთახის ერთი ან მე-
ტი მეზობლის ყოლა; ადრეული ასაკის მოზრდილები უფ-
რო და უფრო მეტად ბრუნდებიან მათ მშობლებთან, სულ
მცირე, მანამ, სანამ მათ შეუძლიათ საკმარისი ფულის
დაზოგვა იმისთვის, რომ შეძლონ თავიანი თავის წარმა-
ტებით მოქმედებაში მოყვანა. მიუხედავად იმისა, რომ
იკლებს სხვებთან ერთად მცხოვრები ადრეული ასაკის
მოზრდილების პროცენტული მაჩვენებელი, 35-44 წლებს
ცხოვრობს სხვებთან
ერთად, მათ შორის
მშობლებთან
ცხოვრობს
მეუღლესთან ერთად
ცხოვრობს მარტო
ასაკობრივი ჯგუფები

თო საცხოვრებლიდან დაწყებული შერეულ

საცხოვრებელ დარბაზებამდე და თუნდაც სურათი 13-10. აშშ-ში ადრეული ასაკის მოზრდილების საცხოვრებელი პირო-
ბინებამდე დამთავრებული იმ სტუდენტთა ბები, ასაკის მიხედვით, 2010
ჯგუფებისათვის, რომელთაც სურთ ყოველ- აღვნიშნოთ, რომ მარტო ცხოვრება შედარებით იშვიათია, ადრეული მოზრდი-
ლობის წლების განმავლობაში.
დღიურ საოჯახო საქმეებზე, როგორიცაა საჭ-
წყარო: Table 58-დან. Living arrangements of persons 15 years-old and over by
მლის მომზადება, მეტი პასუხისმგებლობების race and age, 2010. Statistical abstract of the United States: 2012, U.S. Census
აღება. Bureau, 2012, Washington, DC: Author
502 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
შორის მყოფი მოზრდილების თითქმის მეოთხედი ჯერ
კიდევ ცხოვრობს ვინმესთან ერთად, ვინც მისი მეუღლე
არ არის (იხილეთ, სურათი 13-10).
ადრეული მოზრდილობა ასევე ის პერიოდია, რომ-
ლის განმავლობაშიც ბევრი ადამიანი ქორწინდება – უმე-
ტესობა მათგანი პირველად. ფაქტობრივად, ადრეული
ასაკის იმ მოზრდილთა პროცენტული მაჩვენებელი,
რომლებიც ქორწინდებიან, მნიშვნელოვნად იზრდება 20-
44 წლების ასაკისთვის. მაშინ, როცა 20-24 წლის ასაკის,
მოზრდილობაში ახლად შესულთა დაახლოებით 15% და-
ქორწინებულია, ეს მაჩვენებელი 50%-მდე იზრდება 25-
34 წლისათვის (იხილეთ, სურათი 13-7). 30-34 წლისათ-
ვის, აშშ-ის მოზრდილთა დაახლოებით ორი მესამედია
დაქორწინებული.
რა თქმა უნდა, ზოგ ადამიანს მარტო ცხოვრება
ურჩევნია, თუმცა ეს უფრო ძვირად ღირებული ვარიან-
ტია. 2010 წელს, ადრეული ასაკის მოზრდილების 8.5%
იუწყებოდა, რომ ცხოვრობდა მარტო და ეს მაჩვენებე-
ლი საკმაოდ მყარია 20-44 წლებში (იხილეთ, სურათი
13-10; U.S. Census Bureau, 2012m). ხშირად, „დამოუკი-
დებელი“ ახალგაზრდა ადამიანების ეს ჯგუფი, როგორც
უფრო მობილურობაზე, სიუხვესა და მოხმარებაზე მი-
მართული ჯგუფი, საინფორმაციო საშუალებების სამიზ-
ნეს წარმოადგენს. მარკეტოლოგები ამ ახალგაზრდა, მი-
ზანსწრაფულ, მარტოხელათა ჯგუფს აწვდის მანქანებს,
ფილმებს, ტელეშოუებს, მუსიკას, ტანსაცმელსა და სხვა
პროდუქციას. ახალგაზრდა, ფინანსურად დამოუკიდებე-
ლი სახლის მეპატრონეები, რომელთაც გადაავადეს და-
ქორწინება და შვილების ყოლა, რათა ორიენტირებული
იყვნენ კარიერაზე, განმცხადებლის ოცნებას წარმოად-
გენენ, რადგან დაშვებაა, რომ მათ ნაკლები ფინანსური
პასუხისმგებლობები ექნებათ და ორიენტირდებიან და
ფულს დახარჯავენ საკუთარ ჯანმრთელობაზე, გარეგ-
ნობასა და სიამოვნების მიღებაზე (Morrow, 2003). სტა-
ტისტიკური მონაცემები ადასტურებს ამ ვარაუდებს:
თანამედროვე ადრეული ასაკის მოზრდილების-
თვის მარტოხელად დარჩენა შესაძლოა, უბრალოდ,
გადავადებულ ქორწინებას ნიშნავდეს (იხილეთ,
სურათი 13-9). 2010 წელს, 20-24 წლის ასაკის აშშ-
ის მამაკაცთა 88.7% და ქალების 79.3% არასდროს
ყოფილან დაქორწინებულნი. შედარებით უფროს
ადრეულ მოზრდილთა ჯგუფებში, არასდროს და-
ქორწინებული მამაკაცებისა და ქალებისათვის
მსგავსი პროცენტული მაჩვენებლები იყო 36.5%
და 27.1%, შესაბამისად, 30-34 წლის ასაკის ადამი-
ანებისთვის; 20.4% და 13.8%, შესაბამისად, 40-44
წლის ასაკის ჯგუფში მყოფთათვის (U.S. Census
Bureau, 2012l). ეს სტატისტიკური მონაცემები ნათ-
ლად გვიჩვენებს იმას, რომ რაც უფრო ასაკოვანია
ადამიანი, მით მეტია ალბათობა, რომ ის დაქორწი-
ნებული იქნება. თუმცა, მნიშვნელოვანია იმის აღ-
ნიშვნა, რომ თითოეულ ასაკობრივ ჯგუფში, არას-
დროს დაქორწინებული ადრეული ასაკის მოზრდი-
ლების პროცენტული მაჩვენებლები უფრო მაღა-
ლია ახლა, ვიდრე ნებისმიერ დროს, ბოლო 50 წლის
მარტოხელა ადამიანები, რომლებიც მარტო ცხოვრობენ,
უფრო მეტს ხარჯავენ ალკოჰოლზე ($314 წლიურად,
$181-თან შედარებით), ისევე, როგორც წასაკითხ მასა-
ლაზე, ჯანმრთელობაზე ზრუნვასა და თამბაქოს ნაწარ-
მზე; ასევე უფრო მოსალოდნელია, რომ მათ თავიანთვის
იყიდონ ფუფუნების საგნები, კლებადი საქმიანი აქტი-
ვობის ეკონომიკის წინაშეც კი, ვიდრე დაქორწინებულმა
ადამიანებმა და მათ, ვინც ოთახის მეზობლებთან ერთად
ცხოვრობენ (Morrow, 2003).
თუმცა, მარტო ცხოვრება ყოველთვის არ არის მომ-
ხიბვლელი. ადრეული ასაკის მოზრდილები ხშირად არ
ფლობენ მაღალ ხელფასებს და საცხოვრებელმა ხარ-
ჯებმა შეიძლება ამოწუროს მათი შემოსავლის უმეტესი
წილი, ცოტაოდენი ფული დაუტოვოს ისეთი ფუფუნების-
თვის, როგორიცაა გარეთ ჭამა, ძვირად ღირებული ტან-
საცმლისა და ფეხსაცმლის ყიდვა და სათანადო კლუბსა
ან სპორტულ დარბაზთან დაკავშირება. ადრეული ასაკის
მოზრდილების უმრავლესობას დამოუკიდებელი ცხოვ-
რება მოქნილობის საშუალებას აძლევს ცხოვრების იმ
სტილის შექმნისთვის, რომელსაც სურს, რომ მისდიოს,
მაგრამ, როგორც წესი, მნიშვნელოვან ფინანსურ შეზღ-
უდვებთან ერთად.
რას ფიქრობთ იმ საცხოვრებელი პირობების შესახებ,
რომლებიც ადრეული ასაკის მოზრდილებისთვის დღეი-
სათვის ხელმისაწვდომია? თუ თქვენ გვიანი თინეიჯერო-
ბის, ან ადრეული 20-იანი წლების ასაკში ხართ, რა სახის
საცხოვრებელი პირობები გაქვთ? რა არის ამაში კარგი
და ცუდი? რას მიანიჭებდით უპირატესობას? რომელია
ის დაბრკოლებები, რომლებიც თქვენ გამოსცადეთ? რა
გეგმები გაქვთ საცხოვრებლის შესახებ შემდეგი 10 წლის
განმავლობაში? თუ თქვენ უკვე განვლეთ 20-იანი წლები,
რა საცხოვრებელი პირობები აირჩიეთ? რატომ გადაწყ-
ვიტეთ იმ გზით ცხოვრება, რომლითაც ცხოვრობდით?
იყო ვარიანტები, რომლებზეც უარი თქვით? რა ვარიან-
ტებს/ პირობებს აირჩევდით, კვლავ 21 წლის რომ იყოთ?
განმავლობაში. ადრეული ასაკის დაუქორწინებელი
მოზრდილების რიცხვში ასეთ ზრდას ბევრი შედეგი
აქვს საზოგადოებისათვის (იხ: განყოფილება ცვა-
ლებადი შეხედულებები: ერთად ცხოვრება თუ მარ-
ტოხელა ცხოვრება).
ეს ტენდენცია გაგრძელდება თუ არა, გაძლიერ-
დება თუ შემცირდება, გაურკვეველი რჩება. ადა-
მიანები სხვადასხვა მიზეზით ხსნიან იმას, თუ რა-
ტომ ირჩევენ მარტოხელა ცხოვრებას. გარკვეულ-
წილად, ეკონომიკური ხელმოკლეობა ასრულებს
როლს: ზოგი ადამიანი არჩევს ქორწინების გადადე-
ბას მანამ, სანამ მათ ექნებათ სტაბილური სამსახუ-
რი და გარკვეული ფული ბანკში. სხვებისთვის მარ-
ტოხელა დარჩენა არა იმდენად არჩევანია, არამედ
შესაფერისი პარტნიორის პოვნის შეუძლებლობის
არასასურველი შედეგია. სხვები ირჩევენ მარტო
ცხოვრებას, როგორც ახლო ურთიერთობებით სი-
ამოვნების მიღების გზას, რომლის დროსაც თავი-
დან ირიდებენ ქორწინების შესაძლო შეზღუდვებსა
და პრობლემებს: მათ შესაძლოა არ სურდეთ, თავი
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 503

◄ქალის ფეხმძი- ოჯახური ცხოვრების ციკლი და

მობის პერიოდში
ორივე მშობელს
შეუძლია ერთმანე-
თისთვის ემოციური
მხარდაჭერის
შეთავაზება.
შეზღუდულად იგრძნონ მეუღლის მიერ, რომელიც
მათი პიროვნული განვითარების გზაზე დგას და
მათ შესაძლოა ეშინოდეთ იმ ადამიანთან მოწყენი-
ლობის, უბედურების, ბრაზის, სექსუალური იმედ-
გაცრუების, ან მარტოობის განცდის, რომელთანაც
ისინი სიახლოვეს აღარ გრძნობენ. ამასთანავე, ისი-
ნი შესაძლოა ვინმესთან თავს საკმარისად დაკავში-
რებულად არ გრძნობდნენ იმისთვის, რომ საკუთარ
თავზე აიღონ ზრდასრულთა ერთ-ერთი ყველაზე
შრომატევადი პასუხისმგებლობა – მშობლობა, რო-
მელსაც ჩვენ შემდეგ ნაწილში შევისწავლით, როცა
დავაკვირდებით ოჯახური ცხოვრების ციკლსა და
მოზრდილთა განვითარებას.
მოზრდილთა განვითარება
ოჯახური ცხოვრების ციკლი
მოზრდილთა უმრავლესობა რიგ ძირითად ცხო-
ვრებისეულ ცვლილებებს განიცდის. ყველა მოზ-
რდილი მოზრდილთა ცხოვრებისეული ციკლის
ყველა ძირითად მოვლენას არ გამოცდის. შეიძლე-
ბა, მნიშვნელოვანი სხვაობა არსებობდეს იმ გავლე-
ნაში, რომელსაც ნებისმიერი მოვლენა სხვადასხვა
ადამიანზე ახდენს. მიუხედავად ამისა, მოზრდილ-
თა ცხოვრების, როგორც ციკლის განხილვა, სადაც
ერთმანეთს ენაცვლება მნიშვნელოვანი ეტაპები,
სასარგებლოა ცხოვრების ამ ფაზის უწყვეტობის
გაგებისთვის (იხ. სურათი 13-11). ტიპური ოჯა-
ხის ცხოვრების ციკლში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი
მოვლენაა მშობლობა. მისი გამოწვევები და მოთხ-
ოვნები განვითარების მნიშვნელოვან ფაზას შეად-
გენს მშობლებისთვის, როგორც ინდივიდებისთვის
საწყისი ოჯახიდან გამოყოფა
დაქორწინება, ან მნიშვნელოვანი
რომანტიკული პარტნიორობის ჩამოყალიბება

შეამოწმე შენი ცოდნა 13-2

1. რომელია რობერტ სტენბერგის სიყვარულის სამი
კომპონენტი?
ბავშვის დაბადება: მშობლობის დასაწყისი
2. სტიმული-ღირებულება-როლი თეორიის თანახ-
მად, ჩვენ სასიყვარულო პარტნიორს ვირჩევთ
ა. იმ აქტივისა და პასივის მიხედვით, რომელნიც
მათ მოაქვთ ურთიერთობისთვის;
ბ. მათ პიროვნებასა და ჩვენ საკუთარ პიროვნებას
შორის „შესაბამისობის“ მიხედვით; უმცროსი შვილის სკოლაში შესვლა
გ. იმ ვნების მიხედვით, რომელსაც ჩვენ ვგრძნობთ;
დ. იმის მიხედვით, მოსწონთ თუ არა ჩვენ ოჯახებს.
3. თუ მიმდინარე ტენდენციებს ვაღიარებთ, აშშ-ში
მცხოვრები ადამიანების დაახლოებით რამდენი
პროცენტი დაქორწინდება მათი ცხოვრების გარ- ბოლო შვილის ოჯახიდან წასვლა
კვეულ მომენტში?
4. თანაცხოვრებაში მყოფი ჰომოსექსუალების ურ-
თიერთობები უფრო მეტად ჰგავს თანაცხოვრება-
ში მყოფი ჰეტეროსექსუალების, თუ დაქორწინე-
ბული ჰეტეროსექსუალების ურთიერთობებს? პენსიაზე გასვლა
5. რა არის პედიატრთა ამერიკული აკადემიის ოფი-
ციალური საყრდენი, ჰომოსექსუალი წყვილისთვის
შვილების აყვანის ნების დასართავად?
6. ამჟამად, ინდივიდების დაქორწინების საშუალო
მეუღლის გარდაცვალება
ასაკი _________ მამაკაცებისათვის და ________
ქალებისათვის.
ა. იზრდება; მცირდება;
ბ. იზრდება; იზრდება; სურათი 13-11. მოზრდილთა ცხოვრების ციკლში ძირითადი
მოვლენების მაგალითები
გ. მცირდება; იზრდება;
მიუხედავად იმისა, რომ ის სპეციფიკური მოვლენები, რომლებიც
დ. მცირდება; მცირდება. მოზრდილთა ცხოვრების ციკლს აყალიბებს, უნიკალურია თითოეუ-
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ლი ინდივიდისათვის, მოზრდილების უმრავლესობა მსგავს პატერ-
ნებს განიცდის იმ გზაზე, რომლითაც მათი ცხოვრება ვითარდება.
504 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
და წყვილისთვის, როგორც სისტემისთვის (Carter,
McGoldrick & Petkov, 2011; Harwood, McLean, &
Durkin, 2007).
მშობლობა
პირველი შვილის დაბადება სამუდამოდ ცვლის
ოჯახური ცხოვრების მიმართულებას. მშობლობა
როგორც დედას, ისე მამას ახალ როლებსა და პასუ-
ხისმგებლობებს აკისრებს, რომელიც გამოწვევებსა
და გაოცების მდგომარეობას უკავშირდება. ახალ-
ბედა მშობლების უმრავლესობისათვის ბავშვის
დაბადებას ფიზიკური და ემოციური დაძაბულობა
მოაქვს – ძილისა და სხვა რეჟიმების დარღვევა, ფი-
ნანსური დანახარჯი, გაზრდილი დაძაბულობა და
სხვადასხვა სახის კონფლიქტი. დედა ხშირად დაღ-
ლილია, მამა შეიძლება თავს უგულებელყოფილად
მიიჩნევდეს და ორივე მშობელი განიცდის, რომ თა-
ვისუფლება შეუმცირდათ. ცოლისა და ქმრის სიახ-
ლოვე და კომპანიონობა შეიძლება, შესუსტებული
იყოს ოჯახის ახალი წევრის შემოსვლით, რადგან
რომელიმე ან ორივე მშობლის ყურადღებამ შესაძ-
ლოა, ბავშვზე გადაინაცვლოს.
მშობლის როლში შესვლა ოჯახური ცხოვრე-
ბის ციკლში ერთ-ერთი ძირითადი პერიოდთაგა-
ნია. იგი, ჩვეულებრივ, შეუქცევადია: მშობლები
ვერ „გაეყრებიან“ თავიანთ შვილებს. მშობლობა
მოითხოვს დიდძალ ადაპტაციასა და კორექტირე-
ბას. მაგალითად, ზოგიერთი ახალდაქორწინებუ-
ლი წყვილი სიამოვნებას იღებს ცხოვრების შედა-
რებით მაღალი ცხოვრების დონისგან, როდესაც
ორივე მეუღლე მუშაობს და უზრუნველსაყოფი არ
ჰყავთ ბავშვი. ისინი ყიდულობენ მანქანებს, ავეჯსა
და ტანსაცმელს. ისინი ხშირად მიირთმევენ გარეთ
და ტკბებიან მრავალი გასართობი საქმიანობით.
ეს, შესაძლოა, მოულოდნელად დასრულდეს პირ-
ველი ბავშვის დაბადებით (Bornstein, 2012; Carter,
McGoldrick & Petkov, 2011). მშობლად გახდომის შე-
დეგები, ხშირად, პიროვნული და ოჯახური ცხოვრე-
ბის რამდენიმე კონკრეტულ სფეროში განიცდება
(Strong, DeVault & Cohen, 2011; იხ. ცხრილი 13-3).
მამები და დედები, მიუხედავად იმისა, რომ
მათთვის ბევრი საქმე საერთოა, ჩვეულებისამებრ,
განსხვავებულ რეაქციებს გამოხატავენ პირველი
შვილის დაბადებაზე. თანამედროვე აშშ-ის კულ-
ტურაში მნიშვნელოვანი მრავალფეროვნების მიუ-
ხედავად, ქალები მათი ცხოვრების სტილს ცვლიან
ისე, რომ უპირატესობა მიანიჭონ ბავშვის აღზრდი-
სა და ოჯახის როლებს. მეორე მხრივ, მამაკაცები,
უფრო ხშირად, მეტ ძალისხმევას სამუშაოსკენ მი-
მართავენ, რათა უკეთესად უზრუნველყონ თავი-
ანთი ოჯახები (Feldman, Sussman & Zigler, 2004).
ბავშვის დაბადებას მოსდევს ახალი ზეწოლები და
გამოწვევები და სწრაფია როლების ცვლა. ჩვეუ-
ლებისამებრ, ორივე მშობელი განიცდის სიამაყისა
ცხრილი 13-3. მშობლად გახდომის შედეგები
ცვლილებები იდენტობასა და შინაგან სამყაროში
თითოეული მშობლის მიერ სელფის ცვლილებების განცდა,
იმის შესახებ ვარაუდებთან ერთად, თუ როგორ მუშაობს
ოჯახური ცხოვრება
ცვლილებები როლებსა და ქორწინების შიგნით
ურთიერთობებში
მშობლებს შორის შრომის განაწილება იმ დროს იცვლება,
როცა ორივე სტრესის ქვეშაა, ძილის დარღვევებისა და
იმის გამო, რომ არ შეუძლიათ მარტო დარჩნენ იმდენი ხა-
ნი, რამდენიც მათ სურთ.
ცვლილებები თაობასთან დაკავშირებულ როლებსა და
ურთიერთობებში
გარდაქმნა გავლენას ახდენს ბებია-ბაბუაზე ისევე, რო-
გორც მშობლებზე, რადგან ხდება როლების რესტრუქტუ-
რიზება.
იცვლება ოჯახის გარეთა როლები და ურთიერთობები
გარე ცვლილებები ყველაზე უფრო დედაზე ზემოქმედებს,
რადგან მისგან უფრო მოსალოდნელია, საკუთარ თავზე
აიღოს ბავშვის მზრუნველობა და გადადოს კარიერა, დრო-
ებით მაინც.
ახალი მშობლური როლები და ურთიერთობები
წყვილმა უნდა მართოს ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირე-
ბული ახალი პასუხისმგებლობები და შეთანხმებას მიაღწი-
ოს მნიშვნელოვან ოჯახურ ღირებულებებსა და უპირატე-
სობებზე.
და მღელვარების გრძნობებს, პასუხისმგებლობის
უფრო დიდ გრძნობასთან ერთად, რაც ზოგჯერ შე-
იძლება, ძალიან დიდიც იყოს (Lawrence, Rothman,
Cobb & Bradbury, 2010). მიუხედავად იმისა, რომ
ზოგიერთი წყვილი, ბავშვის დაბადების შემდეგ,
უფრო დიდ ცოლ-ქმრულ კმაყოფილებას განიც-
დის, ბევრ ქორწინებაში ვლინდება სექსუალური
პრობლემები, კომუნიკაციისა და ინტერესების ნაკ-
ლები გაზიარება, იზრდება უთანხმოება (Carter &
McGoldrick, 2005; Lawrence et al., 2008). წყვილებს,
ახალშობილზე ზრუნვასთან ერთად, სჭირდებათ,
რომ გამონახონ დრო ერთმანეთისა და სხვა ინტე-
რესებისათვის.
პირველი შვილის დაბადება უფრო წარმოად-
გენს გადასვლას, ვიდრე – კრიზისს (Harwood,
McLean & Durkin, 2007; Mitnick, Heyman, & Smith,
2009). მრავალი ფაქტორი ახდენს გავლენას იმაზე,
თუ ახალბედა მშობლები რამდენად კარგად შეეგუ-
ებიან მათ ახალ როლებს. სოციალური მხარდაჭე-
რა, განსაკუთრებით მეუღლისგან, გადამწყვეტია
ახალბედა დედისთვის (Cowan, Cowan, Pruett &
Pruett, 2006; Feinberg & Kan, 2008). ფეხმძიმობის
პერიოდში ქორწინების ბედნიერება კიდევ ერთი
მნიშვნელოვანი ფაქტორია როგორც ქმრის, ისე
ცოლის შეგუებაში; ფაქტობრივად, მამის შეგუება-
ზე დიდი გავლენა აქვს იმას, თუ როგორ აფასებს
დედა მის ქორწინებასა და ფეხმძიმობას (Wallace &
Gotlib, 1990). ასევე, მნიშვნელოვანია პატარას მა-
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ცხრილი 13-4. მშობლობის საფეხურები
საფეხური ბავშვის ასაკი
ხატის შექმნა კვერცხუჯრედის განაყოფიე-
რებიდან დაბადებამდე
აღზრდა დაბადებიდან 2 წლამდე
ავტორიტეტი 2-5 წლები
განმარტებითი/ 6-12 წლები
ინტერპრეტაციული
ურთიერთკავშირი 13 წლიდან ბავშვების მიერ
ოჯახის დატოვებამდე
წასვლა როცა მოწიფული შვილები
ოჯახს ტოვებენ.
ხასიათებლები. მაგალითად, „რთული“ ბავშვების
მშობლები (იხ. მე-5 თავი) უფრო ხშირად მიუთითე-
ბენ ქორწინებით კმაყოფილების შემცირებაზე, ვიდ-
რე ისინი, რომელთა პატარები უფრო ადვილი ტემ-
პერამენტის მქონენი არიან (Belsky & Rosenberger,
1995; Crockenberg & Leerkes, 2003). საერთოდ,
მნიშვნელოვანია, გვახსოვდეს, რომ ქორწინების
პირველი რამდენიმე წელი – ბავშვებთან ერთად,
თუ მათ გარეშე – მოითხოვს შეგუებას და შესაძ-
ლოა, სტრესული იყოს (Mitnick, Heyman & Smith,
2009). ამდენად, რთულია საყოველთაო დასკვნების
შეთავაზება იმის შესახებ, თუ ახალბედა მშობლები
როგორ რეაგირებენ შვილის დაბადებაზე, რადგან
ყველა წყვილი, ყველა ბავშვი და ოჯახური პირობე-
ბი უნიკალურია. ●
ბავშვების განვითარების საფეხურებთან
გამკლავება
მშობლებისადმი მოთხოვნები ოჯახური ცხოვ-
რების ციკლის თითოეულ ეტაპზე იცვლება. მაგა-
ლითად, ჩვილი მოითხოვს თითქმის აბსოლუტურ
და მუდმივ მზრუნველობას, რასაც ზოგიერთი მშო-
ბელი უფრო ადვილად უზრუნველყოფს, ვიდრე
სხვები. ბავშვისათვის თითოეული კრიტიკული პე-
რიოდი წარმოქმნის ან თავიდან ააქტიურებს კრი-
ტიკულ პერიოდს მშობლებისათვის (Crockenberg
& Leerkes, 2003; Strong, DeVault & Cohen, 2011).
ბავშვების ზრდასთან ერთად, მკვეთრად იცვლე-
ბა მათი მოთხოვნილებები და ასევე ის ამოცანები,
რომლებიც მშობლებმა უნდა განახორციელონ (იხ.
ცხრილი 13-4). მშობლები, რომელთაც არ შეუძ-
● [იხ. Adoption: Jane Marie and Dale
on MyDevelopmentLab.com-ზე
505
მშობლების ამოცანები
მშობლები ქმნიან ხატს, თუ როგორი მშობლები იქნებიან ისინი.
მშობლები მიჯაჭვულნი ხდებიან ბავშვზე და სწავლობენ, დააბა-
ლანსონ მათი ვალდებულებები ოჯახისა და პიროვნული და პრო-
ფესიული ცხოვრების მიმართ.
მშობლები აფასებენ მათი აღზრდის სტილს და ადგენენ წესებსა და
პასუხისმგებლობებს.
მშობლები აგრძელებენ აღზრდის შესახებ მათი თეორიების შეფა-
სებასა და შემოწმებას.
მშობლებმა თავიდან უნდა განსაზღვრონ მათი ავტორიტეტის
საზღვრები, რათა მოერგონ თავისუფლებისადმი მათი შვილების
მზარდ მოთხოვნილებებს.
მშობლებმა უნდა გაუშვან შვილები და ასევე გაბედულად უნდა
შეხვდნენ მათი, როგორც მშობლების, წარმატებებსა და წარუმა-
ტებლობებს.
ლიათ ბავშვებთან ეფექტურად გამკლავება ერთ
ეტაპზე, შესაძლოა საკმაოდ კარგად გაართვან ამას
თავი მეორე საფეხურზე. მაგალითად, მშობლებმა,
რომელთაც ბევრი სირთულე აქვთ ჩვილებთან მი-
მართებით, შესაძლოა საკმაოდ ეფექტურად გაარ-
თვან თავი სკოლამდელ ბავშვს ან მოზარდს. პირი-
ქითაც შეიძლება იყოს სწორი; მშობელი, რომელიც
თავისუფლად გრძნობს თავს უსუსურ ჩვილთან,
შესაძლოა პრობლემები ჰქონდეს დამოუკიდებლო-
ბისკენ მიდრეკილ თინეიჯერთან.
ოჯახური ცხოვრების ციკლში თითოეულ ფა-
ზაზე, მშობლებს უწევთ არა მხოლოდ ახალ გამოწ-
ვევებსა და მათი ცვალებადი და განვითარებადი
შვილების მოთხოვნებთან გამკლავება, არამედ მათ
ასევე უნდა გადახედონ საკუთარ ურთიერთობა-
საც (Carter & McGoldrick, 2005). წყვილებმა უნდა
შეიმუშაონ გადაწყვეტილებების მიღებისა და კონ-
ფლიქტების გადაჭრის გზები, რომლებიც შეინარ-
ჩუნებს ერთიანობასა და თითოეული პარტნიორის
პატივისცემას. მაგალითად, მოზარდის დაუმორ-
ჩილებლობისა და დამოუკიდებლობისკენ სწრაფ-
ვით შექმნილი ახლად აღმოცენებული ზეწოლები
მოითხოვს, რომ წყვილმა
თქვენი განვითარების
ოჯახური სისტემა ისე
რომელი საფეხური აღ-
მოარგოს, რომ შვილების
მოჩნდა თქვენი მშობ-
მზარდ ავტონომიურობას
ლებისთვის ყველაზე
ადგილი დაუთმოს. ოჯა-
მეტად გამომწვევი და
ხის სისტემა, რომელიც
რთული? რატომ ფიქ-
ხისტი ან, მეორე მხრივ,
რობთ ასე?
ძალიან არასტრუქტუ-
რულია, ჩვეულებრივ, კარგად ვერ ერგება ბავშვის
უფრო და უფრო ცვალებად მოთხოვნილებებს. მო-
უგვარებელმა დაძაბულობებმა შეიძლება, ხელი
შეუშალოს ქორწინების ურთიერთობას, ან მათი,
506 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

როგორც მშობლების, კარგად ფუნქციონირების

უნარს. ●
მარტოხელა მშობლობა
მშობლობის ტვირთი განსაკუთრებით მწვავეა
იმ მარტოხელა მშობლებისათვის, რომელთა დიდი
უმრავლესობა დასაქმებული დედები არიან. 2000
წლამდე აშშ-ში მარტოხელა მშობლის ოჯახების რა-
ოდენობა თანდათანობით იმატებდა, დღეს კი მარ-
ტოხელა მშობლის ოჯახების პროცენტული მაჩვე-
ნებელი დასტაბილურდა და დაახლოებით 26%-ს შე-
ადგენს (იხ. სურათი 13-12). 2010 წელს, შვილების
მყოლი ოჯახების 26.5%-ის მარჩენალი მარტოხელა
მშობელი იყო, 23.1%-ის – მარტოხელა დედა, ხოლო
3.4%-ის – მარტოხელა მამა (U.S. Census, 2012).
მარტოხელა მშობლობა უკავშირდება სხვადას-
ხვა სახის სტრესს. მარტოხელა მშობლებს სჭირდე-
ბათ არა მხოლოდ ოჯახის ყველა გადაწყვეტილების
მიღება და პარტნიორის მხარდაჭერის გარეშე ბავ-
შვზე ზრუნვის ყველა სირთულის მართვა, არამედ,
იმავდროულად, სახეზეა ფინანსური შედეგებიც.
ბევრად მოსალოდნელია, რომ მარტოხელა მშობ-
ლის ოჯახები ოჯახის მხარდასაჭერად, ორის ნაც-
ვლად, მხოლოდ ერთი შემოსავლით ფინანსურ და-
ძაბულობას განიცდიდნენ. მაგალითად, 2010 წელს,
აშშ-ში, ორმშობლიან ოჯახებში, ოჯახის საშუალო
შემოსავალი $71 627 იყო. მარტოხელა მშობლის იმ
ოჯახებში, რომლებიც მამაკაცის მიერ იმართებო-
და, საშუალო შემოსავალი იყო $41 501, იმ მარტო-
ხელა მშობლის ოჯახებისგან განსხვავებით, რო-
მელთაც ქალი მართავდა და სადაც ეს მაჩვენებელი
იყო $29 770 (U.S. Census, 2012).
მარტოხელა დედის ოჯახები. რა არის პასუ-
ხისმგებელი იმ მარტოხელა დედების ოჯახების
▲მშობლები შესაძლოა, ბავშვებს უკეთ უმკლავდებიან
განვითარების ერთ საფეხურზე, ვიდრე მეორეზე. ეს მშობლები,
ჩანს, რომ მხიარულობენ მათ მცირეწლოვან ბავშვებთან.
● [იხ. Challenges of Becoming a New Parent
on MyDevelopmentLab.com-ზე
ოჯახში არ არის არც
ერთი მშობელი
ჰყავს მამა, არ ჰყავს
დედა
ჰყავს დედა, არ ჰყავს
მამა
ჰყავს ორივე მშობელი
სურათი 13-12. ბავშვების საცხოვრებელი პირობები, 1970-დან
2010 წლამდე
წყარო: Table 69-დან, “Children under 18 years old by presence of
parents: 2000 to 2010,” in Statistical Abstract of the United States,
2012, U.S. Census Bureau, 2012. Washington, DC: Author.
რაოდენობის ზრდაზე? ერთ-ერთი ფაქტორია გან-
ქორწინების გაზრდილი მაჩვენებელი, რომელსაც
დედებისათვის ბავშვებზე მეურვეობის მინიჭების
ტრადიცია ახლავს. მიუხედავად იმისა, რომ გან-
ქორწინება ნებისმიერ ასაკშია მოსალოდნელი, იგი
ყველაზე მეტად დაქორწინებიდან პირველ 10 წელ-
შია გავრცელებული და, ამდენად, განსაკუთრებით
ზემოქმედებს ადრეული ასაკის მოზრდილებზე.
მნიშვნელოვნად იზრდება მეუღლეებთან დაშორე-
ბულ, მაგრამ არა განქორწინებულ დედათა რაო-
დენობაც. შემდეგი ძირითადი ფაქტორია დაუქორ-
წინებელ დედებში შობადობის ზრდა. 2009 წელს
დაბადებულთა 41.07% დაუქორწინებელ დედებზე
მოდიოდა; შავკანიან ქალბატონებთან ეს რიცხვი
72.3%-ს შეადგენდა (Martin et al., 2011).
ამჟამად ქალებისათვის უკეთესი სამუშაო შე-
საძლებლობები და გაუმჯობესებული სტატუსი
ზოგიერთ დედასა და ბავშვს, სულ მცირე, დროის
მოკლე პერიოდში, მამების მხარდაჭერის გარე-
შე არსებობის საშუალებას მაინც აძლევს. თუმცა,
მარტოხელა მშობლობა შეიძლება დამქანცველი
„ბრძოლა“ იყოს ნებისმიერი ეკონომიკური დონის
მქონე ოჯახისათვის. მარტოხელა მშობლები ზოგ-
ჯერ დამანგრეველ სტრესს განიცდიან (McAdoo,
1995). მიუხედავად ამისა, მარტოხელა მშობლების
უმრავლესობა კარგად ართმევს თავს აღზრდის გა-
მოწვევებს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეკონომი-
კურ პრობლემებს წარმატებით უმკლავდება.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 507

მარტოხელა დედები და სი-

ღარიბე. ადრე წარმოდგენილი
მონაცემები ცხადყოფს, რომ მარ-
ტოხელა მშობლების უმეტესობი-
სათვის და განსაკუთრებით მარ-
ტოხელა დედებისათვის ეკონო- ოჯახში არის ორივე
მშობელი
მიკური გამოწვევების არსებობა ოჯახში არის
მოსალოდნელია. მუდმივად მარ- მხოლოდ მამა
ოჯახში არის
ტოხელა დედები უფრო ნაკლებს მხოლოდ დედა
გამოიმუშავებენ, ვიდრე მარტო-
ხელა მამები. 2010 წლის მონაცე-
მებით, ის ოჯახები, რომელთაც
მარტოხელა დედები არჩენდნენ,
თითქმის ორჯერ უფრო მეტად ჯამურად თეთრ- შავ- აზიელი ლათინო-
ყველა კანიანი კანიანი ამერიკელი
იყვნენ სიღარიბის ზღვარს ქვე- რასა
მოთ – 46.9%, ვიდრე ისინი, ვისაც
მარტოხელა მამები ინახავდნენდ სურათი 13-13. აშშ-ის 18 წლამდე ასაკის ბავშვების სიღარიბეში მცხოვრები მშობლები,
28.1%. მარტოხელა მშობლობა- რასის/ ეროვნების მიხედვით, 2010 წელი
სა და სიღარიბეს შორის მკვეთრი წყარო: “People in families by family structure, age, and sex, iterated by Income-to-Poverty
ურთიერთკავშირი გამოსახულია ratio and race: 2010,” U.S. Census Bureau, 2012, in Current population survey, 2011,
annual social and economic supplement, retrieved from http://www.census.gov/hhes/www/
13-13 სურათში. ხშირად ძალი- cpstables/032011/pov/new02_100_01.htm.
ან რთულია თავის გატანა განსა-
კუთრებით შესაფერისი განათლების არმქონე მარ- კონგრესმა აამოქმედა პირადი პასუხისმგებლობი-
ტოხელა დედებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ სა და მუშაობის შესაძლებლობის შეთანხმების აქტი
სიღარიბეში განუსაზღვრელი ვადით რჩება ოჯახე- (PRWORA), რომელიც კეთილდღეობის რეფორმის
ბის მცირე რაოდენობა, შეზღუდული საგანმანათ- პირველი სერიოზული მცდელობა იყო. PRWORA-
ლებლო საფუძვლის მქონე მარტოხელა მშობლის მა, როგორც დეფიციტის შემცირების აქტმა, 2005
მიერ მართულ ოჯახებში, ბავშვები შესაძლოა, ნა- წელს ხელახლა გაიარა ავტორიზაცია. ეს აქტი გუ-
ხევარ ბავშვობას მაინც სიღარიბეში ატარებენ. ლისხმობდა იმას, რომ საზოგადოებრივი დახმარე-
ეს მდგომარეობა განსაკუთრებით პრობლემუ- ბა გარდაექმნა სისტემად, რომელიც დახმარების
რია იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც ხელმოკლე ქვეშ მყოფ დედებს ხელს შეუწყობდა დამოუკიდე-
რასობრივ და ეთნიკურ ჯგუფებს მიეკუთვნებიან. ბელ, თვითმყოფად მუშაკად გახდომაში, იმ პროგ-
მაგალითად, სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი რამის არსებობის ნაცვლად, რომელიც მათ წააქე-
მარტოხელა დედის ოჯახები უფრო ხშირად და დი- ზებ და, ყოფილიყვნენ დამოკიდებული, დახმარების
დი რაოდენობითაა აფროამერიკულ ოჯახებს შო- პა სი ური მიმღებნი, რომლებიც მიმართულნი არიან
რის. შავკანიანთა ოჯახების 56%-ს, რომელთაც 18 მა თი დამოკიდებულების შემდეგი თაობისათვის გა-
წლამდე ასაკის შვილები ჰყავთ, მარტოხელა მშო- და ცე მა ზე. ის, თუ ზუსტად როგორ უნდა მომხდა-
რიყო აღნიშნულის შეს-
ბელი მართავს (U.S. Census, 2012). მეორე, სიღა- ჩვეულებრივ, რა უპი-
რულება, ამერიკის შე-
რიბეში მცხოვრები შავკანიანები და ესპანელები რატესობებსა და ნაკ-
ერთებულმა შტატებმა
უფრო მეტად რამდენიმე თაობიან ოჯახებში ცხოვ- ლოვანებებს უნდა გუ-
შემდეგი სახელმძღვანე-
რობენ (Antonucci, Jackson, & Biggs, 2007; Fields, ლისხმობდეს იმ ოჯახში
ლო პრინციპების ფარ-
2004). ეს გაფართოებული ოჯახები უმეტესად მოი- ცხოვრება, სადაც სხვა-
გლებში განსაზღვრა:
ცავენ მარტოხელა დედის ერთ-ერთ მშობელს, ამას- დასხვა თაობის წარმო-
(1) შეიქმნა შედარებით
თანავე ოჯახის სხვა ან არა ოჯახის წევრებს. ასეთ მად გენლები არიან თავ-
მჭიდრო განრიგი სა-
ვითარებებში, ხშირად, მარტოხელა დედისათვის მოყრილნი?
ხელმწიფო პროგრამე-
ხელმისაწვდომია დამატებითი ფინანსური, ფსიქო- ბის განსახორციელებლად; (2) დაწესდა პირდაპირ
ლოგიური და სოციალური რესურსები და, შესაბა- და უვადო სოციალურ დახმარებაზე შეზღუდვები
მისად, მან შეიძლება, ნაკლებ იზოლირებულად და და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია; (3) სოციალუ-
დათრგუნულად იგრძნოს თავი. რი და სხვა სახის დახმარების მისაღებად, დედის-
1996 წლამდე, ბავშვების მყოლი ოჯახები, რო- გან მოითხოვებოდა მუშაობა. სხვა სიტყვებით რომ
მელთა მდგომარეობა სოციალურ დახმარებას მო- ვთქვათ, განზრახვა მდგომარეობს იმაში, რომ მოხ-
ითხოვდა, მრავალშვილიანი ოჯახების დახმარების დეს უზრუნველყოფისა და სიღარიბის ციკლის შეც-
(AFDC) პროგრამით სარგებლობდნენ. 1996 წელს ვლაში ურთიერთმონაცვლეობა.
508 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
▲მარტოხელა მშობლობა გამოწვევაა როგორც მამებისთვის, ისე
დედებისთვის.
საწყის ეტაპზე, კეთილდღეობის რეფორმა საკ-
მაოდ წარმატებული იყო, თუმცა ქალები, რომლე-
ბიც საშუალო კვალიფიკაციის მქონენი იყვნენ და
რომელთაც გარკვეული სამუშაო ისტორია ჰქონ-
დათ, ხშირად, უფრო ადვილად უბრუნდებოდნენ
მუშაობას, ვიდრე ისინი, რომელთაც მხოლოდ არაკ-
ვალიფიციული სამუშაოს შესრულება შეეძლოთ ან
ჰქონდათ მცირედი ან საერთოდ არ ჰქონდათ სამუ-
შაო ისტორია. გვიანი 1990-იანი წლების სამუშაო
უნარების განვითარების ტრენინგმა და გაზრდილ-
მა სამუშაო ბაზარმა ბევრ ქალს მისცა სრულგანაკ-
ვეთიან სამსახურებში გადანაცვლების საშუალება.
თუმცა, PRWORA გარკვეულ პრობლემებს უქმნის
მარტოხელა მშობლებს, რომელთა 90% ქალია. ალ-
ბათ, ყველაზე მნიშვნელოვანი პრობლემა ბავშვზე
მზრუნველობაა. ხელმისაწვდომი ბავშვთა ზრუნვის
ფედერალური ფონდები შეზღუდულია და პროგრა-
მის მოთხოვნები და შეზღუდვები აისახა იმ ქალე-
ბის მზარდ რაოდენობაში, რომლებიც არაუფლება-
მოსილნი არიან ბავშვის მოვლაში დახმარებისთვის
(Cherlin, 2004, 2008; Collins & Mayer, 2010; Thorne,
2004).
დღიური მზრუნველობის პრობლემა გართულე-
ბულია იმ ფაქტით, რომ იმ ქალების უმრავლესობა,
რომლებიც PRWORA-ის ფარგლებში ფინანსდები-
ან, ისეთ სამსახურებში მუშაობენ, რომლებიც მინი-
მალურ ხელფასებს იხდიან, რაც სიღარიბის ზღვარს
ქვემოთაა სამწევრიანი ოჯახისათვისაც. ცხადია,
ბევრ მარტოხელა დედას არ შეუძლია შვილების
შესაფერისად უზრუნველყოფა მაშინაც კი, როცა
მუშაობს და იზრდება შეუსაბამობა იმას შორის, რა-
საც ადამიანები გამოიმუშავებენ და რისი ყიდვაც
მათ თავიანთი ხელფასით შეუძლიათ (Bernstein,
2004; Collins, Mayer, Morgan, Acker & Weigt, 2010).
PRWORA-ს მიზანი კეთილშობილურია – თაობათა
სიღარიბის ციკლის აღკვეთა. თუმცა, ჯერ კიდევ
უცნობია, კეთილდღეობის ამ „რეფორმას“ რამდე-
ნად შეუძლია, მიაღწიოს დაპირებულ დადებით შე-
დეგებს და მნიშვნელოვნად შეიცვლება თუ არა იგი,
რათა უკეთესი შედეგები მოიტანოს.
მარტოხელა მამის ოჯახები. მიუხედავად იმი-
სა, რომ მარტოხელა მშობლის ოჯახებს, დედებთან
შედარებით, უფრო ნაკლებად მართავენ მამები,
მარტოხელა მამის ოჯახების რაოდენობა იზრდება.
განქორწინებული მამების, სულ მცირე, 10% შვი-
ლებზე მეურვეობას იღებს და 16% მონაწილეობს
ბავშვებზე ერთობლივ მზრუნველობაში. მიუხედა-
ვად იმისა, რომ მარტოხელა მამები, ჩვეულებრივ,
უფრო შეძლებულნი არიან ფინანსური თვალსაზ-
რისით, ისინი ბევრ იმავე პრობლემასა და დაძაბუ-
ლობას განიცდიან, რომელთაც მარტოხელა დედე-
ბი (Amato & Dorius, 2010).
მარტოხელა დედების მსგავსად, მარტოხე-
ლა მამების უმრავლესობა შვილებთან ემოციური
ჩართულობის მაღალ დონეს ინარჩუნებს (Tamis-
LeMonda & McFadden, 2010). ისინი ინტენსიურად
არიან ჩართულები შვილებზე მზრუნველობაში და
წუხან იმის გამო, თუ ვერ ახერხებენ ან არ ატარე-
ბენ მათთან საკმარის დროს. მარტოხელა მამების
უმრავლესობას ბავშვის აღზრდაში დიდი წვლილი
ჯერ კიდევ განქორწინებამდე შეჰქონდა, რაც მათ
მარტოხელა მშობლობისთვის მომზადებაში დაეხ-
მარა. ამ გამოცდილების მიუხედავად, ოჯახისა და
სამსახურის ერთდროულად შენარჩუნების მოთხ-
ოვნები გამოწვევას წარმოადგენს. გასაკვირი არ
არის, რომ ბევრ მარტოხელა მამას მარტოობისა და
დეპრესიის იგივე გრძნობები აქვს, როგორიც ბევრ
შეამოწმე შენი ცოდნა 13-3
1. აშშ-ში შემდეგი ჯგუფებიდან რომლის ზომა იზ-
რდება ყველაზე სწრაფი ტემპით?
ა. ოჯახების, რომელთაც ორივე მშობელი მარ-
თავს.
ბ. ოჯახების, რომელთაც მარტოხელა დედები მარ-
თავთ.
გ. ოჯახების, რომელთაც მარტოხელა მამები მარ-
თავთ.
2. 18 წლამდე ასაკის შვილების მყოლი შავკანიანთა
ოჯახების დაახლოებით რამდენ პროცენტს მარ-
თავს ქალი?
ა. 33%-ს; ბ. 44%-ს;
გ. 65%-ს; დ. 74%-ს.
3. რა იყო PRWORA-ის მიზანი, რომელიც კონგრესმა
1996 წელს მიიღო?
4. რა არის ის ძირითადი გამოწვევა, რომლის წინაშეც
დგას PRWORA-ზე დამოკიდებული მარტოხელა
დედების უმრავლესობა?
5. განქორწინებული მამაკაცების დაახლოებით რამ-
დენ პროცენტს აკისრებენ ბავშვებზე მეურვეო-
ბას?
ა. 1%-ს; ბ. 10%-ს;
გ. 30%-ს; დ. 50%-ს.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ცხრილი 13-5. ჰევიჰერსტის ტრადიციული ერთკარიერული სამუშაო ციკლის განვითარების მოდელი
საფეხური განვითარების პერიოდი
მუშაკთან იდენტიფიცირება 5-10 წლები
მუყაითობის ძირითადი უნარ 10-15 წლები
-ჩვევების შეძენა
მუშაკის იდენტობის შეძენა 15-25 წლები
პროდუქტიულ ადამიანად 25-40 წლები
ქცევა
პროდუქტიული საზოგადოე- 40-70 წლები
ბის შენარჩუნება
პროდუქტიული და პასუხის- 70 და მეტი წლები
მგებლიანი ცხოვრების გან-
სჯა/ გადახედვა
წყარო: ადაპტირებულია “Stages of vocational development” დან, R. J. Havighurst-ის მიერ, 1964, in H. Borow (Ed.), Man in a
world at work (pp. 560-578), Boston: Houghton Mifflin.
მარტოხელა დედას. ამასთან, მარტოხელა დედების
მსგავსად, მარტოხელა მამები აღმოაჩენენ, რომ
რთულია მეგობრების აქტიური წრისა და ემოცი-
ური მხარდაჭერის სხვა წყაროების შენარჩუნება.
თუმცა, მარტოხელა დედების მსგავსად, მათ ხში-
რად შეუძლიათ, მნიშვნელოვანი მეგობრული ურ-
თიერთობები დაამყარონ სამსახურში და სამუშაომ
შეიძლება, დააკმაყოფილოს არა მხოლოდ ეკონომი-
კური, არამედ სოციალური და ინტელექტუალური
საჭიროებებიც. ჩვენ სამსახურებრივ ციკლს შემ-
დეგ ნაწილში შევისწავლით.
პროფესიული ციკლი
სამუშაოს დიდი გავლენა აქვს ადამიანების და-
მოკიდებულებებსა და ცხოვრების სტილზე. მათი
სამსახური შესაძლოა, განსაზღვრავდეს მათ ცხოვ-
რებას, ცვალებადსა თუ შედარებით დარეგული-
რებულს; საზოგადოების ტიპს, რომელშიც ისინი
იცხოვრებენ და ოჯახის იმ ტიპსა და ცხოვრების
იმ სტანდარტს, რომელიც მათ ექნებათ. სამუშაო,
შესაძლოა, ასევე, გავლენას ახდენდეს მეგობრულ
ურთიერთობებზე, მოსაზრებებზე, ნეგატიურ წი-
ნასწარგანწყობებსა (პრეჯიდუსებსა) და პოლიტი-
კურ კავშირებზე.
პროფესიული ციკლი
მუშაკის ცხოვრებაში, პერიოდებისა თუ
საფეხურების თანმიმდევრობა – დაწყებული
პროფესიის შესწავლისა და არჩევანის
გაკეთებიდან, განათლებისა და წვრთნის გავლით
დამწყების სტატუსამდე, დაწინაურებებიდან იმ
პოზიციებით დამთავრებული, რომლებიც უფრო
ადრეულ გამოცდილებებზეა დაშენებული.
509
ამოცანის აღწერა
ბავშვები იდენტიფიცირდებიან მომუშავე მამებსა და დედებ-
თან და მათ თვითკონცეფციაში შედის მუშაობის იდეა.
მოსწავლეები სწავლობენ მათი დროისა და ძალისხმევების ორ-
განიზებას და დაისწავლიან, რომ, საჭიროების დროს, თამაშზე
მეტად უპირატესობა მუშაობას მიანიჭონ.
ადამიანები ირჩევენ პროფესიას და იწყებენ მისთვის მომზადე-
ბას.
მოზრდილთა სრულყოფილი უნარები აუცილებელია მათი არ-
ჩეული პროფესიისათვის და წინ მიიწევენ კარიერაში.
მუშაკები მათი კარიერის მაღალ პოზიციაზე არიან და იწყებენ
მოქალაქეობრივი და საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობების
შესრულებას.
მუშაკები, ამჟამად პენსიონრები, იხსენებენ მათ კარიერასა და
წვლილს, იმედია კმაყოფილებით.
მოზრდილის კარიერა მიჰყვება პროფესიულ
ციკლს, რომელიც, მუშაკის ცხოვრებაში, პერიო-
დებისა თუ საფეხურების ცვლად თანმიმდევრობას
გულისხმობს. ჩვეულებრივ, პროფესიული ციკლი
ბავშვობაში იმ აზრებითა და გამოცდილებებით
იწყება, რომლებიც პროფესიის არჩევას განაპი-
რობებს; იგი გრძელდება არჩეული პროფესიის ან
პროფესიების ძებნით და მთავრდება სამუშაოდან
დათხოვნით. რა თქმა უნდა, ყველა ადამიანის პრო-
ფესიული ციკლი უნიკალურია და სავსეა შემთხვე-
ვების, არჩევნებისა და გადაწყვეტილებების დიდი
რაოდენობით. მუშაობა ცხოვრების მნიშვნელოვანი
ასპექტია, განსაკუთრებით ადრეული ასაკის მოზ-
რდილებისათვის. როგორ ირჩევენ ინდივიდები კა-
რიერას/პროფესიას და რას განიცდიან ისინი მათ
სამსახურებში?
პროფესიული ციკლის საფეხურები
ყველა დასაქმებული მოზრდილის სამსახუ-
რებრივი ისტორია შეიძლება დაიყოს არჩევნებისა
და გამოცდილებების სერიებად, რომლებიც ხში-
რად ბავშვობაში იწყება და ფართოვდება სამუშაო
წლების განმავლობაში, პენსიაზე გასვლამდე/სამ-
სახურიდან დათხოვნამდე. პროფესიული ციკლის
განვითარების კლასიკურ მოდელში, რობერტ ჰე-
ვიჰერსტმა (1964) აღწერა, თუ ადამიანები, ტრადი-
ციულად, როგორ ავითარებენ სამსახურის შესახებ
მათ დამოკიდებულებებს და თუ როგორ შეიძლება,
ვითარდებოდეს მათი კარიერა (იხ. ცხრილი 13-5).
გარკვეულწილად მოძველებული კონტექსტის მი-
უხედავად, ჰევიჰერსტის მოდელი კვლავ ხელს უწ-
ყობს ჩვენ ამჟამინდელ გაგებას იმის შესახებ, თუ
510 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
როგორ მიდიან ადამიანები პროფესიების არჩე-
ვამდე (Patton & McMahon, 2006; Seiffge-Krenke &
Gelhaar, 2008). მაგალითად, ჩანს, რომ ინდივიდები
კარიერულ არჩევანზე ფიქრს ცხოვრების ძალიან
ადეულ ეტაპზე იწყებენ, თუმცა სამსახურების მი-
მართ ბავშვების შეხედულებები საკმაოდ სტერეო-
ტიპულია (Palladino Schultheiss, 2008).
რა თქმა უნდა, ჰევიჰერსტის მოდელი განვი-
თარდა 1960-იან წლებში, პერიოდში, რომელიც
ეკონომიკის სწრაფი ზრდითა და შედარებით სტაბი-
ლური პროფესიული რელიეფით ხასიათდება. დღეს
სამუშაო სფერო საოცრად განსხვავებულია. მაგა-
ლითად, ადამიანთა უმრავლესობა მთელი თავისი
კარიერის მანძილზე ერთ სამსახურში დიდხანს არ
მუშაობს; ნაცვლად ამისა, ტიპურ პატერნს წარმო-
ადგენს, ადამიანის სამუშაო წლების განმავლობა-
ში, სამსახურებისა და კომპანიების რამდენჯერმე
შეცვლა. ამასთანავე, ბევრი მოზრდილი მიმართავს
ერთ ან მეტ ძირითად შუაკარიერულ ცვლილებას,
როცა იცვლიან არა მხოლოდ სამსახურებს, არამედ
პროფესიებსაც, რაც შეიძლება გულისხმობდეს გა-
დამზადებას, ისევე, როგორც ახალ ქალაქში გადას-
ვლას. გარდა ამისა, ეს ცვლილებები შესაძლოა, იმ
ფაქტორების შედეგი იყოს, რომლებიც პიროვნების
კონტროლს აღემატება, როგორიცაა კომპანიის მი-
ერ მუშახელის შემცირებისა და გათავისუფლები-
სას, ან მაშინ, როცა მუშაკის სამსახური უბრალოდ
მოძველებული ხდება. სხვა მხრივ, ასეთი ცვლილე-
ბები შესაძლოა, პიროვნების კარიერული გადაფა-
სებისგან გამომდინარეობდეს მაშინ, როცა ადამია-
ნები „მაქსიმუმს“ მიაღწევენ და არ შეუძლიათ შემ-
დგომი განვითარება მათ ამჟამინდელ საქმიანობა-
ში, ან, შესაძლოა, ისინი უბრალოდ „გადაიწვან“ და
იძულებულნი გახდნენ, იპოვონ სხვა რაიმე, რასაც
გააკეთებენ.
კიდევ ერთი გზა, რითიც სამუშაო შეიცვალა, ის
არის, რომ იგი უფრო და უფრო ტექნიკური გახდა.
სამსახური ხშირად მნიშვნელოვან ტექნიკურ მომ-
ზადებასა და განათლებას მოითხოვს, რომელიც
საშუალო სკოლას აღემატება. ბევრი ადამიანისათ-
ვის, კარიერისთვის მომზადებაში, აუცილებელ სა-
ფეხურად მიჩნეულია კოლეჯი, თუმცა საგანმანათ-
ლებლო მიღწევა (განსაკუთრებით, კოლეჯი) და
სამსახურთან დაკავშირებული სხვა მოსამზადებე-
ლი შესაძლებლობები ერებს შორის მნიშვნელოვ-
ნად განსხვავდება.
სამუშაო ძალაში ადგილის დაკავება
დროებითი საქმიანობის არჩევითა და შესაფე-
რისი მომზადებისა და განათლების მიღებით, ად-
რეული ასაკის მოზრდილები მზად არიან სამუშაო
ძალაში ჩასართველად. მიუხედავად იმისა, თუ რა
სახის საქმიანობაში ჩაერთვება ადამიანი, მოზ-
რდილთა უმრავლესობა, პროფესიაში ჩართვისა
და მონაცვლეობისას, შეგუების პროცესს გადის
(Hutchison & Niles, 2009).
ფორმალური და არაფორმალური მომზადე-
ბა. სამუშაო ძალაში ჩართვამდე, ადამიანები იძენენ
გარკვეულ უნარებს, ღირებულებებსა და დამოკი-
დებულებებს, როგორც ფორმალურად, ისე არა-
ფორმალურად. ფორმალური პროფესიული მომ-
ზადება გულისხმობს საშუალო სკოლაში სტრუქ-
ტურირებულ სწავლას, პროფესიული მომზადების
პროგრამებს, კოლეჯს, ისევე, როგორც სამუშაო
წვრთნას. არაფორმალური პროფესიული მომზადე-
ბა უფრო დახვეწილ ფორმებს იღებს. იგი მოიცავს
იმ დამოკიდებულებების, ნორმებისა და როლური
მოლოდინების მიღებას, რომლებიც კონკრეტუ-
ლი სამსახურის შესაფერისია. ვიდრე ფორმალურ
მომზადებას დავიწყებდეთ, ჩვენ არაფორმალურ
ნორმებსა და ღირებულებებს ვიძენთ მშობლებისა
და მასწავლებლებისგან, საქმიანობათა და პრო-
ფესიათა წევრებისგან, თუნდაც სატელევიზიო და
კინოპორტალებიდან. ჩვენ ვსწავლობთ სხვებზე
დაკვირვებისა და ჩვენი ყოველდღიური გამოცდი-
ლებებიდან. არაფორმალური სოციალიზაცია იმდე-
ნად ყოვლისმომცველია, რომ იგი ხშირად განსაზღ-
ვრავს კარიერისთვის მოსამზადებელი ფორმალუ-
რი საფეხურების ჩვენ არჩევანს.
მოლოდინების რეალობასთან შესაბამისობა.
როცა ადრეული ასაკის მოზრდილები მუშაობას
იწყებენ, მათ შესაძლოა განიცადონ ის, რასაც შე-
იძლება რეალობის შოკი ეწოდოს. მოზარდობისა და
კარიერისთვის მომზადების პერიოდში, ადამიანებს
ხშირად მაღალი მოლოდინები აქვთ იმის შესახებ,
თუ როგორი იქნება მათი სამუშაო და რას მიაღწე-
ვენ ისინი. როცა მომზადება მთავრდება და სამსა-
ხური იწყება, დამწყებები ხშირად სწრაფად სწავ-
ლობენ, რომ ზოგიერთი მათი მოლოდინი არარეა-
ლურია. მათი სამუშაო შეიძლება იყოს მოსაწყენი
და მექანიკური, მათი ზედამხვედველები შეიძლება
იყვნენ არასამართლიანნი და მათ თანატოლებთან
მუშაობა იყოს რთული. სამუშაოს მიზნები შეიძლე-
ბა დაკარგული იყოს ბიუროკრატიული პოლიტიკის
ლაბირინთში ან ექვემდებარებოდეს უპირატესო-
ბის ახირებას და სამსახური შესაძლოა იყოს უფრო
რთული ან უფრო კომპლექსური, ვიდრე იყო ნავა-
რაუდევი. რეალობის შოკი, ახალგაზრდა მუშაკის
ახალ სიტუაციასთან შეგუებისას, შესაძლოა, აისა-
ხოს იმედგაცრუების პერიოდში.
მენტორების/დამრიგებლების როლი. დასაწყ-
ისი ფაზა, ჩვეულებრივ, კომპეტენციისა და ავტო-
ნომიის ზრდის საშუალებას თანდათანობით იძლე-
ვა. სამუშაოს კონტექსტში შეგირდები უნარებსა
და თვითდაჯერებულობას ხშირად იმ მენტორების
ხელშეწყობით იძენენ, რომლებიც მათ შესაბამისი
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ღირებულებებისა და ნორმების დასწავლაში ეხმა-
რებიან.
რამდენიმე მკვლევარს აღნიშნული აქვს კარ-
გი დამრიგებლების დადებითი როლი ახალგაზ-
რდა მუშაკების განვითარებაში (e.g., Brewer, 2012;
Ramaswami & Dreher, 2007; Tonidandel, Avery &
Phillips, 2007). მენტორები ასრულებენ სწავლებისა
და წვრთნის როლებს. ისინი მხარს უჭერენ ახალ-
გაზრდა მუშაკების წინსვლას. ისინი მოქმედებენ,
როგორც მოდელები სოციალური ქცევისთვის, ისე-
ვე, როგორც სამუშაოსთან დაკავშირებული ქცევი-
სათვის. ზოგადად, ისინი ამსუბუქებენ დამოუკიდე-
ბელი მუშაობის სტატუსზე გადასვლას. თუმცა მენ-
ტორების/დამრიგებლების პოვნა უფრო ადვილია
ზოგიერთი მუშაკისათვის, ვიდრე სხვებისათვის.
მაღალკვალიფიციურ და ტექნიკურ პროფესიებ-
ში ქალებს ზოგჯერ ჯერ კიდევ უჭირთ მენტორის
პოვნა იმ ქალების შედარებით მცირე რაოდენობის
გამო, რომელთაც ასეთ სფეროებში უმაღლესი დო-
ნის პოზიციებს მიაღწიეს. მართალია, მენტორული
გამოცდილება, ზოგადად, დადებითია, მაგრამ ყო-
ველთვის სასარგებლო არ არის ადამიანის პროფე-
სიულ განვითარებაში (Tolar, 2012). მაგალითად, მა-
მაკაცებს, ისევე, როგორც ქალებს, შეუძლიათ, ის-
წავლონ საპირისპირო სქესის მენტორებისგან, მაგ-
რამ შეიძლება, ჩაერთოს სექსუალობის საკითხები.
აღმასრულებელ, ადმინისტრაციულ და მმართველ
პოზიციებზე უფრო მეტი ქალისთვის წარმატების
მისაღწევად შემოთავაზებულ ყველაზე წარმატე-
ბულ სტრატეგიათაგან ერთ-ერთი პარტნიორობაზე
დაფუძნებული მენტორული ურთიერთობების წა-
ხალისება იქნებოდა (Young, Cady & Foxon, 2006).
შუაკარიერული მიღწევა. ადრეული ასაკის
მოზრდილების უმრავლესობისათვის შუაკარიერუ-
ლი პერიოდი გამყარების დროა; ამ პერიოდში სამუ-
შაო განსაზღვრული ხდება, სამსახურთან დაკავში-
რებული მოლოდინები ნათელია. ჩვეულებრივ, მას
შემდეგ, რაც ადამიანები ირჩევენ კარიერას და აყა-
ლიბებენ მასში მოქმედების წესს, ისინი სხვა მიმ-
ზიდველი პროფესიების შესახებ ივიწყებენ და, ნაც-
ვლად ამისა, ხელს კიდებენ საქმეს და ესწრაფვიან
წინსვლასა და წარმატებას. ვისაც კარგად გამოს-
დის, მენტორს ხშირად უკან ჩამოიტოვებს, რადგან
ადამიანი სამსახურში უფრო ავტონომიური ხდება
და შესაძლებელია თავადაც იყოს მენტორი.
სამსახურებრივი წინსვლა, ზოგადად, ისეთი
მარტივი არ არის, როგორც მოსალოდნელია. რაც
უფრო წინ მიიწევს ადამიანი, მით უფრო ნაკლები
სივრცე რჩება წინსვლისთვის. აქედან გამომდინა-
რე, ადრეული 40 წლის ასაკისთვის ზოგიერთ მუ-
შაკს იმედი უცრუვდება და, გარკვეულწილად, ცი-
ნიკური ხდება. თუმცა, უმრავლესობისათვის ეს
მათ კარიერულ წინსვლაში სტაბილური პერიოდია
და ისინი განიცდიან ცხოვრებისეულ კმაყოფილე-
511
◄პროფესიის/
კარიერის არჩევა
ხშირად თვით-
კონცეფციაში
განმსაზღვრელი
მახასიათებელია.
ამ ახალგაზრდა
ქალს, მისი არჩე-
ვანით, რომ გახ-
დეს ადვოკატი,
ასვე არჩეული
აქვს განსაზღვრუ-
ლი პროფესიული
დისკურსი მისი
პროფესიული
ცხოვრებისთვის.
ბას. სანაცვლოდ, ისეთი სფეროები, როგორიცაა:
ოჯახი, მოხალისედ მუშაობა და დასვენება – უფრო
მნიშვნელოვანი ხდება და პიროვნული სრულყოფი-
სა და კმაყოფილების საშუალებას იძლევა. ამასთა-
ნავე, ზოგიერთი ადამიანი, ამ ეტაპზე, გადააფასებს
საკუთარ სამუშაოს, შესაძლოა, მთლიანად შეიცვა-
ლოს პროფესია. მაგალითად, მასწავლებელმა შეიძ-
ლება გადაწყვიტოს კომპიუტერულ ოპერატორად
გადამზადება და წამოიწყოს დამატებითი სწავლა
იმ მიზნით, რომ შეიცვალოს პროფესიული მიმარ-
თულება. მართლაც, აშშ-ის ეკონომიკის სამრეწვე-
ლოდან ინფორმაციაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე
გადასვლისა და იმ სიხშირის გათვალისწინებით,
რომლითაც ადამიანები იცვლიან კომპანიებსა და
სამსახურებს, ასეთი შუაკარიერული ცვლილებები
უფრო გავრცელებული ხდება. აქედან გამომდინა-
რე, მიმდინარეობს მუშაობის ტრადიციული მოდე-
ლების თავიდან შესწავლა და განახლება, რათა მო-
ერგონ ასეთ ცვლილებებს.
კარიერა და პროფესიის არჩევა
დღევანდელ ეკონომიკაში ინდივიდები რიგი
თავბრუდამხვევი პროფესიული ვარიანტების წინა-
შე დგანან. ცხოვრების რომელ საფეხურზე ირჩევენ
ადამიანები, თუ რომელ პროფესიასა თუ კარიერას
მიჰყვნენ? ზოგჯერ ადამიანები პროფესიას იწყებენ
სრული თვითგამოკვლევის შემდეგ, რაც მოიცავს
სხვადასხვა სახის სამუშაოს შესწავლას. კარიერუ-
ლი კონსულტაციის სფერო წარმოიშვა იმისთვის,
რომ ადამიანებს ისეთი სამსახურების შერჩევაში
დახმარებოდა, რომლებიც მათი უნარებისა და ინ-
ტერესების კარგი შესატყვისი იქნებოდა. ●
კარიერული კონსულტაცია
კარიერული სფერო, რომელიც ცდილობს
ინდივიდების უნარებისა და ინტერესების
სამსახურის მახასიათებლებთან შესაბამებას.
● [იხ. Discover Me: Match Personalities to Careers
on MyDevelopmentLab.com-ზე
512 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ჰოლენდის კარიერის თეორია. ისეთი სამსა- შესაბამების მცდელობას. სამსახურთან შესატყ-

ხურის პოვნა, რომელიც კარგად შეესაბამება ადა- ვისობის, ალბათ, ყველაზე ფართოდ გამოყენებუ-
მიანის უნარებსა და ინტერესებს, ადვილი არ არის. ლი მეთოდი ჯონ ჰოლენდის კარიერის თეორიიდან
ერთ-ერთი მეთოდი, რომელსაც ზოგჯერ კარიერის მომდინარეობს.
კონსულტანტები იყენებენ, გულისხმობს სამსახუ- მან (Holland, 1996, 1997) შემოგვთავაზა ინდი-
რების კატეგორიებად დაყოფას, რომლებიც წარ- ვიდების კარიერასთან დაკავშირებული ექვსი ტიპი:
მოადგენს სამუშაოს განსხვავებულ სახეებსა და რეალისტური, კვლევითი, შემოქმედებითი, სოცია-
ამ სამსახურების ინდივიდის პიროვნულ სტილთან ლური, ინიციატივური, ტრადიციული (იხ. ცხრილი
13-6). გარდა ამისა, საქმიანობებიც შესაძლოა და-
ცხრილი 13-6. ჰოლენდის კარიერის თეორია იყოს იმ პიროვნული მახასიათებლების შესაბამი-
სად, რომელთაც ისინი მოითხოვენ. დასაქმებისათ-
ტიპი მახასიათებლები წარმომადგენელი
პროფესია ვის მნიშვნელოვანია პიროვნება-სამუშაო წყვილის
პოვნა. მაგალითად, ის ადამიანი, რომელსაც მაღა-
რეალისტური  ძლიერი ხურო/დურგალი ლი სოციალური და დაბალი კვლევითი ინტერესები
 პრაქტიკული
 ფიზიკურად ძლი- აქვს, ბევრად უფრო შესაბამისობაში იქნება ისეთ
ერი და აქტიური პროფესიასთან, როგორიცაა სოციალური მუშაკი,
 კარგი მოტორუ- ვიდრე ისეთ პროფესიასთან, როგორიცაა სამედი-
ლი უნარები
ცინო ტექნოლოგი. კარიერული კონსულტაციის
კვლევითი  ინტროსპექტუ- სამედიცინო ტექნო- პროცესის საშუალებით, ინდივიდებს შეუძლიათ
ლი/თვითანალი- ლოგი გახდნენ საკუთარი ინტერესებისა და უპირატე-
ზური სობების უფრო მეტად მცოდნენი და გამოიყენონ
 ანალიტიკური
ეს ცოდნა პროფესიის დასაბუთებული არჩევანის-
 ცნობისმოყვარე
 ამოცანაზე ორი- თვის. ჩვეულებრივ, როგორც ადამიანები, ისე საქ-
ენტირებული მიანობები უფრო კომპლექსურია, ვიდრე ამას ჰო-
ლენდის მოდელი გულისხმობს. მიუხედავად ამისა,
შემოქმედე-  არატრადიცი- მომხსენებელი/კო-
იმ იდეას, რომ ადამიანები ყველაზე კარგად იმ სამ-
ბითი ული/არასტან- რესპონდენტი
დარტული სახურებში მუშაობენ, რომლებიც მათ ინტერესებსა
 შემოქმედებითი და პიროვნულ მახასიათებლებს შეესაბამება, დიდი
 ინტროსპექტუ- მხარდაჭერა აქვს კარიერის განვითარების ლი-
ლი/თვითანალი-
ტერატურაში (Gottfredson & Johnstun, 2009; Herr,
ზური
 დამოუკიდებელი Cramer & Niles, 2004; იხ. განყოფილება სცადეთ ეს!
გამოიკვლიეთ პროფესიის ის ტიპი, რომელიც ყვე-
სოციალური  კომუნიკაბე- საზოგადოებრივი ლაზე მეტად შეგესაბამებათ).
ლური ჯანდაცვის მედდა
 პასუხისმგებელი პროფესიის არჩევა და მომზადება
 ჰუმანური
 ზოგჯერ რელი- რა თქმა უნდა, ადამიანები საქმიანობასა ან სამ-
გიური სახურს ირჩევენ სხვადასხვა მიზეზის გამო და არა
ინიციატივიანი  მაღალი ვერბა- რეალტორი/უძრავი მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი მათ პიროვნებას კარგად
ლური უნარები ქონების გაყიდვის „ერგება“. ხშირად ერთვება ინდივიდის წარმომავ-
 პოპულარული აგენტი ლობა და შესაძლებლობაც, ზოგჯერ მნიშვნელო-
 თვითდაჯერე- ვანი ხარისხითაც. მაგალითად, ეკონომიკური ვარ-
ბული
 მაღალი ენერგი- დნისა და მაღალი უმუშევრობის პერიოდში ადამი-
ულობა ანებს შესაძლოა დიდი არჩევანი არ ჰქონდეთ და,
უბრალოდ, იძულებით ორიენტირდნენ გარკვეული
ტრადიციული  კეთილსინდისი- მდივანი სახის სამსახურზე, რომელიც თავს გაატანინებთ.
ერი
 ქმედითი ასეთ პირობებში, იშვიათად არ გვსმენია იმ ინდი-
 დამჯერი ვიდების შესახებ, რომელთაც არქიტექტორობა ან
 მოწესრიგებული მუსიკოსობა სურდათ, მაგრამ, ნაცვლად ამისა, სა-
ჯარო მოხელე ან სამედიცინო მუშაკები გახდნენ,
წყარო: ადაპტირებულია “Relative importance of personality
and general mental ability in mangers“ judgments of იმის მიხედვით, თუ რომელი სამსახურია ხელმი-
applicant qualifications ”-–-“, W. S. Dunn, M. R. Barnick, and საწვდომი. გარდა ამისა, განსაზღვრული მიზნების
D. S. Ones-ს მიერ, 1995, Journal of Applied Psychology, არმქონე ან მრავალფეროვანი ინტერესებისა და
80(4), 500-509 უნარების მქონე ადამიანებმა შეიძლება, ნებისმიე-
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 513

რი ხელმისაწვდომი სამუშაო დაიკავონ და ცხრილი 13-7. სხვადასხვა პროფესიაში ყველა ეროვნების ქა-
ხშირად იცვალონ სამსახურები. ● ლისა და იმ ადამიანების წარმომადგენლობა, რომელიც საკუ-
ზოგჯერ ადამიანები ოჯახურ გავლე- თარი თავის, როგორც შავკანიანის ან ესპანელის, იდენტიფი-
ნებს მათი პროფესიული არჩევანის გან- ცირებას ახდენს, აშშ, 2010
საზღვრის საშუალებას აძლევენ. ზოგ სრული პროცენტული მაჩვენებელი
ბავშვს იმისთვის ამზადებენ, რომ ოჯახური
ბიზნესი საკუთარ თავზე აიღოს, ანუ მიჰ- პროფესია ქალე- შავკა- ესპანე- აზიე-
ბი ნიანები ლები ლები
ყვეს მშობლის კვალს, მიუხედავად იმისა,
რომ მას შესაძლოა, უპირატესობა სხვა საქ- დაქირავებულთა/დასაქმებულთა 47.2 10.8 14.3 4.8
მიანობისთვის ჰქონდეს მინიჭებული. შეიძ- ჯამი
ლება მეუღლის ან შვილების რჩენის საჭი- სტომატოლოგიური ასისტენტები 97.5 5.7 20.0 5.6
როებამაც განაპირობოს ის, რომ ადამიანე-
ბი სამსახურს იმისგან განსხვავებულ სფე- მასწავლებლები, საბავშვო ბა- 97.0 13.7 9.6 2.7
ღამდელი აღმზრდელები და სა-
როებში ეძებენ, ვიდრე ისინი აირჩევდნენ ბავშვო ბაღის აღმზრდელები
ამ იძულების არარსებობის შემთხვევაში.
ამასთანავე, ადამიანის სქესსა ან ეროვნე- მდივნები და ადმინისტრაციული 96.1 8.6 9.4 1.9
ასისტენტები
ბას ზოგჯერ შეუძლია, შეზღუდოს საქმია-
ნობათა ხელმისაწვდომი ვარიანტები. მასწავლებლის თანაშემწეები 92.4 12.7 15.1 2.9

სქესი და ეროვნება. მრავალი მიზეზის დიპლომირებული მედდები 91.1 12.0 4.9 7.5
გამო, ქალები და უმცირესობათა ზოგიერთი
მოახლეები და სახლის დამლა- 89.0 16.3 40.8 5.0
ჯგუფის წევრები ჭარბად არიან წარმოდგე- გებლები
ნილნი დაბალი სტატუსისა და დაბალანაზღ-
აურებად სამსახურებში და ნაკლებად წარ- სანიტრები, საავადმყოფოს მუშა- 88.2 34.6 14.7 4.0
კები, ქრონიკული ავადმყოფების
მოდგენილნი – უფრო მაღალანაზღაურებად
სახლში მომსახურე პირები
პროფესიებში, როგორც ეს 13-7 ცხრილშია
ნაჩვენები (Leicht, 2008; U.S. Census, 2012). მასწავლებლები, დაწყებითი სკო- 81.8 9.3 7.3 2.4
ლა
მკვლევრები ამ შეუსაბამობებს ორი გზით
ხსნიან. ერთ-ერთი ახსნაა ის, რომ ინდივი- სოციალური მუშაკები 80.8 22.9 11.3 3.3
დები ადრიანად აკეთებენ არჩევანს, რომე- ავტობუსის მძღოლები 47.0 25.1 12.3 2.2
ლიც საბოლოოდ განსაზღვრავს, რა საქმი-
ანობას შეუძლიათ ან არ შეუძლიათ მათ, მასწავლებლები, კოლეჯი და 45.9 6.3 5.0 11.0
უნივერსიტეტი
რომ გაჰყვნენ.
ფიქრობთ, რომ კოლეჯე-
მაგალითად, საფოსტო სამსახურის მუშაკი 45.3 29.5 11.1 8.3
ბი და უნივერსიტეტები
აშშ-ში უფრო მეეზოვე და ადმინისტრაციული 33.2 17.1 30.9 3.2
აქტიურად უნდა უწყობ-
ნაკლებად მო- შენობის დამლაგებლები
დეს ხელს ქალებსა და უმ-
სა ლოდ ნე ლი ა,
ცირესობათა ჯგუფების ექიმები და ქირურგები 32.3 5.8 8.8 15.7
რომ შავკანია-
წევრებს იმისთვის, რომ
ნებმა და ესპა- გამოსასწორებელი დაწესებულე- 26.1 22.0 13.3 1.2
დაიკავონ ის პროფესიები, ბის თანამშრომლები
ნელებმა დაამ-
რომლებიც, ისტორიუ-
თავრონ საშუ- კორპორაციის აღმასრულებელი 25.5 2.8 4.8 3.2
ლად, თეთრკანიანი მამა-
ალო სკოლა, დირექტორი
კაცებითაა გადავსებული?
ვიდრე თეთ- არქიტექტორები 24.4 2.1 7.8 1.9
ასეთმა დაწესებულებებმა რკა ნი ა ნებ მა.
აქტიურად უნდა შეუწყონ მათ, ვინც სკო- ყასბები და თევზის დამუშავების 21.2 14.0 36.2 10.4
ხელი მამაკაცების ჩარ- ლაში სიარულს მოხელეები
თვას ისეთ საქმიანობებში წყვეტს, იმ სამ-
სამოქალაქო ინჟინრები 9.7 4.9 6.9 8.9
– როგორებიცაა სწავლება სახურების მო-
და მოვლა – რომელშიც ავიაციის პილოტები და საჰაერო 5.2 1.0 6.3
პო ვე ბის თვის ინჟინრები
უფრო მეტად ქალები კონკურენციის
არინ დასაქმებულები? რა- გაწევა არ შე- დურგლები 1.4 4.0 25.7 1.4
ტომ ან რატომ არა? უძლიათ, რომ- წყარო: ცხრილი 616-დან, “Employed civilians by occupation, sex, race,
and Hispanic origin: 2010,” in Statistical Abstract of the United States:
● [იხ. Career and Personality 2012, აღდგენილია http://www.census/gov/prod/2011pubs/12statab/
on MyDevelopmentLab.com-ზე labor.pdf-დან
514 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ლებიც საშუალო სკოლისა ან კოლეჯის განათლე-
ბას მოითხოვს. ქალებმა შესაძლოა, მათი არჩევანი
შეზღუდონ იმ შემთხვევაში, თუ ისინი ეჭვქვეშ აყე-
ნებენ მათ კომპეტენტურობას მეცნიერებებსა და
ტექნოლოგიაზე დაფუძნებულ პროფესიებში, რო-
გორიცაა საინჟირნო. ზოგიერთი ქალი ისეთ პრო-
ფესიას ირჩევს, რომელიც მათ მოქნილ სამუშაო
გრაფიკს სთავაზობს, რათა მეტი დრო დაუთმონ
თავიანთ ოჯახებს. მათ შესაძლოა, აირჩიონ ნა-
ხევარგანაკვეთიანი სამუშაო, ჩაერთონ და გამო-
ეთიშონ სამუშაო ბაზარს მათი შვილის აღზრდის
პერიოდში, ან ეძებონ დროში ნაკლებად შეზღუდუ-
ლი და სტრესული სამუშაოები, რომელთაც ასევე
შეზღუდული კარიერული და ფინანსური პოტენცი-
ალი აქვთ. პროფესიის არჩევაზე შეიძლება, გავლე-
ნა იქონიოს მშობლებისგან როლურმა მოდელირე-
ბამაც.
დასაქმების ამ პატერნებისათვის მეორე ახსნაა
დისკრიმინაცია. ქალები და უმცირესობათა ზოგი-
ერთი ჯგუფის წევრები შესაძლოა, სხვა სამსახუ-
რებთან შედარებით, ფაქიზად (ან არა ფაქიზადაც)
იყვნენ მიმართულნი ზოგიერთი სამსახურისკენ,
თანაბარი შესაძლებლობის ფედერალური მოთხოვ-
ნების მიუხედავად. მაგალითად, ზოგიერთი კვლე-
ვა მიუთითებს, რომ უკეთეს პოზიციებს ჯერ კიდევ
უფრო ხშირად მამაკაცებს აძლევენ, ვიდრე ქალებს
თანაბარი უნარების პირობებშიც კი (Bendl, 2010;
Bobbitt-Zeher, 2011). ასევე, შესაძლებელია, რომ
დაწინაურებები თანაბარი არ იყოს. მიუხედავად
იმისა, რომ ქალები და უმცირესობები სამუშაო ძა-
ლაში ჩართვას კვლავ აგრძელებენ, ის განათლება
შეამოწმე შენი ცოდნა 13-4
1. გზა, რომელსაც ადამიანის სამუშაო ცხოვრება
მიჰყვება, ეწოდება _______.
2. მიუთითეთ იმ ორ გზაზე, რომლითაც მუშაობა შე-
იცვალა 1960-იანი წლების შემდეგ.
3. ჩვეულებრივ, ინდივიდის კარიერის რა ეტაპზე გა-
ნიცდება რეალობის შოკი?
ა. საშუალო სკოლაში, კარიერის დაგეგმვისას;
ბ. კარიერის დაწყებიდან მალევე;
გ. შუა კარიერაში;
დ. პენსიაზე გასვლასთან მიახლოებისას.
4. კარიერის შესახებ ჰოლენდის თეორიის მიხედვით,
ადამიანებმა უნდა ეძებონ სამსახურები, რომლე-
ბიც
ა. კარგად იხდიან;
ბ. კარგ სამუშაო პირობებს ფლობენ;
გ. უზრუნველყოფენ მათ პიროვნებებეთან კარგ
„მორგებას“;
დ. ჰპირდებიან ხანგრძლივ კარიერულ გზას, რომ-
ლის შეცვლაც მოსალოდნელი არ არის.
5. შემოგვთავაზეთ ორი მიზეზი, თუ რატომ შეიძლე-
ბა, რომ ქალებს ნაკლებს უხდიდნენ, ვიდრე მამა-
კაცებს.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
და უნარები, რომლებიც თეთრკანიანი მამაკაცები-
სათვის მაღალ ხელფასებს პროგნოზირებს, ხშირად
მსგავსივე მაღალ ხელფასებში არ აისახება შავკა-
ნიანებისათვის, ესპანელებისა ან ქალებისათვის.
შემდეგ ნაწილში უფრო დაწვრილებით განვიხი-
ლავთ სამუშაოსა და გენდერს.
სამუშაო და გენდერი
ამჟამად, აშშ-ში, პროფესიისა ან კარიერის შექ-
მნა განვითარების მნიშვნელოვანი მოვლენაა ად-
რეული ასაკის მოზრდილთა უმრავლესობის ცხოვ-
რებაში. განსაკუთრებით აშშ-ის ქალებისათვის,
მუშაობა განვითარების შედეგებსაც გულისხმობს
ნაწილობრივ იმიტომ, რომ, მუშაობენ თუ არა, ქა-
ლებმა, კაცებთან შედარებით, უფრო მოსალოდ-
ნელია, საკუთარ თავზე აიღონ ოჯახის ძირითადი
პასუხისმგებლობები. ამდენად, ოჯახური ციკლის
განვითარება მჭიდროდაა დაკავშირებული იმას-
თან, თუ ქალები როგორ უახლოვდებიან მათ პრო-
ფესიულ მიზნებს. თუმცა ქალები, ჩვეულებრივ,
აშშ-ის სამუშაო ძალის ნაწილია. განსაკუთრებით
1970-იანი წლების შემდეგ, ისინი უფრო მეტად და-
საქმდნენ, ოჯახისთვის მნიშვნელოვან შედეგებთან
ერთად. აშშ-ის სამუშაო ძალაში უფრო მეტი ქალის
ჩართვასთან ერთად, მამაკაცებისა და ქალებისათ-
ვის როლები შეიცვალა როგორც ოჯახში, ისე სამ-
სახურში. ამდენად, ბუნებრივია, რომ ჩვენ ამ თავს
სამუშაოსა და სქესის მოკლე განხილვით ვასრუ-
ლებთ.
ცვლილებები ქალთა მუშაობის პატერნებში
ქალებისთვის ანაზღაურებადი დასაქმება, რა
თქმა უნდა, ახალი ფენომენი არ არის. ქალები, ჩვეუ-
ლებრივ, მუშაობენ სახლს გარეთ, განსაკუთრებით,
ეკონომიკური სიდუხჭირის პერიოდებში. ადრეულ
1800-იან წლებში, ინდუსტრიალიზმის გაზრდამდე,
მამაკაცები და ქალები ხშირად მათ ძალისხმევებს
ოჯახურ ბიზნესსა და მეურნეობაში აერთიანებ-
დნენ, რითიც ზოგიერთი კვლავ არის დაკავებული.
გვიან მე-19 საუკუნემდე, მამაკაცები არ განიხილე-
ბოდნენ, როგორც მათი ოჯახებისათვის „ბუნებრი-
ვი“ უზრუნველმყოფელნი (Padavic & Reskin, 2002)
მაშინ, როცა ქალები ზრუნავდნენ ბავშვებსა და
ოჯახზე. მეორე მსოფლიო ომის დროს, როცა და-
საქმებული მამაკაცების დიდი რაოდენობა საზღ-
ვრებს გარეთ იბრძოდა, ქალების რეკორდული რა-
ოდენობა დასაქმდა. ომის დასასრულს, სამუშაო
ძალაში ქალების მონაწილეობა კვლავ შემცირდა,
რათა გზა მიეცათ ომიდან დაბრუნებული ვეტერა-
ნებისათვის. თუმცა, 1970-იან წლებში, ვითარება
კვლავ შეიცვალა, რადგან უფრო და უფრო მეტი ქა-
ლი ჩაერთო სამუშაო ძალაში და ბევრმა ქალმა შექ-
მნა კარიერა.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13 515

ფაქტობრივად, დასაქმების სფეროში ერთ-ერთ

ყველაზე შესამჩნევ წინსვლას ბოლო ათწლეულებში
აშშ-ში ქალების პროცენტულ მაჩვენებელში მნიშ-
ვნელოვანი ზრდა წარმოადგენს. 1950 წელს, მეორე
მსოფლიო ომის დასრულებიდან 5 წლის შემდეგ, აშ-
კაცი
გჯერათ, რომ 21-ე სა- შ-ის 16 და მეტი წლის ქალი

უკუნეში, აშშ-ში, მამა- ასაკის, დაახლოებით,

კაცებისათვის ტიპური ყოველ სამ ქალში ერთი
სამუშაო როლები უფრო სა მუშაო ძალაში იყო
მოქნილი ხდება, რათა ჩარ თული. დღეისათ-
მათ ოჯახზე ზრუნვის პა- ვის, ეს პროცენტული
სუხისმგებლობების საკუ- მაჩ ვე ნებელი თითქმის სურათი 13-15. აშშ-ის სამოქალაქო სამუშაო ძალაში მამაკაცე-
თარ თავზე აღების უფრო 60%-მდეა გაზრდილი. ბისა და ქალების პროცენტული მაჩვენებელი, 1970-2010.

დიდი შესაძლებლობა მი- ამასთან, ქალების უმ-
რავ ლესობა არ საქმდე-
ეცეთ? რა მტკიცებულე-
ბით შეგიძლიათ გაამყა- ბ ა, ვიდ რე ისინი არ და-
როთ თქვენი მოსაზრება? ამ თავ რე ბენ საშუალო
სკოლას და ბევრი, სამ-
სახურის დაწყებამდე, ელოდება კოლეჯისა ან და-
მატებითი ტექნიკური განათლების დასრულებას.
მაგალითად, 1970 წელთან შედარებით, როცა სამო-
ქალაქო სამუშაო ძალაში მყოფი ქალების მხოლოდ
დაახლოებით ერთი მეხუთედი დადიოდა კოლეჯში
ან ტექნიკურ სკოლაში, დღეს მომუშავე ქალების
დაახლოებით ორი მესამედი ხვდება ამ კატეგორია-
ში (იხ. სურათი 13-14). ამდენად, თუმცა 2010 წელს
დასაქმების მაჩვენებელი 16 და მეტი წლის ასაკის
ყველა ქალისთვის 58.6%-ია, იგივე მაჩვენებელი
25-54 წლის ქალებისთვის 75.2%-ს (U.S. Bureau of
Labor, 2011a), ხოლო მაკაცებისთვის, შესაბამისად,
71.2%-სა და 89.3%-ს შეადგენს.
სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით,
დღეს, აშშ-ში, თითქმის ისევე შესაძლებელია, რომ
ქალები ანაზღაურებად სამსახურებში მუშაობ-
დნენ, როგორც მამაკაცები. 2010 წელს ქალები
შეადგენდნენ სამუშაო ძალის 47%-ს და, როგორც
ჩანს, ეს პროცენტული მაჩვენებელი ნელ-ნელა იზ-
კოლეჯის ან მასთან
საშუალო სკოლის დიპლომზე ნაკლები დაკავშირებული ხარისხი
საშუალო სკოლა დამთავრებულები, კოლეჯდამთავრებულები
არაკოლეჯის
სურათი 13-14. ქალების განაწილება სამუშაო ძალასა და განათ-
ლებაში, 1970 და 2010 წლები.
წყარო: “Women at work,” Bureau of Labor Statistics, March 2011,
აღდგენილია http://www.bls.gov/spotlight/2011/women-დან.
წყარო: ცხრილი 2, “Employment status of the civilian
noninstitutional population 16 years and over by sex, 1970-2010
annual averages,” in Women in the labor force: A databook (2011
edition), U.S. Bureau of Labor Statistics, 2011, აღდგენილია http://
www.bls.gov/cps/wlf-databook2011.htm-დან.
რდება. მაგალითად, სამოქალაქო სამუშაო ძალაში
ქალების პროცენტული მაჩვენებელი 1970 წლიდან
განუხრელად გაიზარდა 1990 წლამდე, როდესაც
მან სტაბილიზება დაიწყო. თუმცა, სამოქალაქო
სამუშაო ძალაში მამაკაცთა პროცენტული მაჩვე-
ნებელი ნელ-ნელა, მაგრამ სტაბილურად შემცირ-
და 1970 წლის შემდეგ (U.S. Bureau of Labor, 2011b;
იხ. სურათი 13-15). 2008 წელს დაწყებულმა ეკო-
ნომიკურმა ვარდნამ ამ შედეგს, როგორც ჩანს, სა-
თავე დაუდო, თუმცა კვლავ არ არის ნათელი, თუ
როგორ შეიძლებოდა ეს ტენდენცია შეცვლილიყო
ეკონომიკის აღდგენისას. ბოლოდროინდელმა ეკო-
ნომიკურმა ვარდნამაც უფრო მძიმე დარტყმა მია-
ყენა რასობრივ და ეთნიკურ უმცირესობათა ჯგუ-
ფებს, ვიდრე თეთრკანიან მუშაკებს. მაგალითად,
ისტორიულად თეთრკანიანი ქალები იმ ჯგუფს მიე-
კუთვნებიან, რომლის სახლს გარეთ დასაქმება ყვე-
ლაზე ნაკლებად იყო მოსალოდნელი. მიუხედავად
ამისა, ამჟამად, რეალურად, უფრო მეტადაა მო-
სალოდნელი, რომ თეთრკანიან ქალებს ჰქონდეთ
სამსახურები, ვიდრე შავკანიან ან ესპანელ ქალებს,
ნაწილობრივ, სამუშაო ძალაში ამ ყველაზე ნაკლე-
ბად უპირატესთა შორის შემცირებების გამო (U.S.
Bureau of Labor, 2011c).
ასევე მნიშვნელოვანია იმ შემოსავლების გათ-
ვალისწინება, რომელთაც ქალები მაღალანაზღა-
ურებადი პროფესიებიდან იღებენ. ამჟამად, ქალე-
ბი ყველა ეკონომიკურ სექტორში ფლობენ ძალა-
უფლებასა და გავლენიან პოზიციებს (კვლავ, იხ.
ცხრილი 13-7). მაგალითად, 2010 წელს ქალები
შეადგენდნენ: სამედიცინო სფეროში მოღვაწე მეც-
ნიერთა ნახევარზე მეტს; ადვოკატების, თერაპევ-
ტებისა და ქირურგების თითქმის მესამედს; ყველა
სტომატოლოგისა და კორპორაციის აღმასრულებე-
ლი დირექტორების მეოთხედს და ფსიქოლოგების
ორ მესამედს. პროფესიონალურ და მომიჯნავე საქ-
516 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
მიანობებში მენეჯერის პოზიცია ნახევარზე ოდნავ
მეტ ქალს ეკავა (U.S. Census Bureau, 2011a). გარ-
და ამისა, ეს მონაცემები, ზოგადად, ორი-სამჯერ
უფრო მაღალია, ვიდრე იყო მხოლოდ ორი ათწლე-
ულის წინათ, რაც დოკუმენტურად ადასტურებს ქა-
ლების, როგორც მამაკაცებთან თანასწორი მომუ-
შავე პარტნიორების მიერ მიღწეულ შემოსავლებს.
თუმცა ქალები ჯერ კიდევ ფლობენ სამსახურთა
დიდ ნაწილს ბევრ დაბალანაზღაურებად პროფესი-
ებში, როგორებიცაა მასწავლებლის ასისტენტები,
მოახლეები და მოსამსახურეები, მდივნები. ფაქ-
ტობრივად, 2010 წელს, ნებისმიერი ორი ქალიდან
ერთი დაბალანაზღაურებად, დაბალდაწინაურებად
სამსახურში მუშაობდა. გარდა ამისა, ქალები კვლავ
ნაკლებ ფულს გამოიმუშავებდნენ საშუალოდ, ვიდ-
რე კაცები. 2010 წელს ეს შეადგენდა მამაკაცების
გამომუშავებულ ყველა დოლარზე დაახლოებით 81
ცენტს (U.S. Department of Labor, 2011). თუმცა ეს
პროცენტული მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად გაი-
ზარდა 1979 წლის შემდეგ – პირველი წელი, როცა
ამ სტატისტიკურ მონაცემებს თვალყური მიადევ-
ნეს და როცა ქალები გამოიმუშავებდნენ მამაკაც-
თა მიერ გამომუშავებულის 62%-ს – უცვლელად
შენარჩუნდა, დაახლოებით 80-81%-ზე, 2004 წლის
შემდეგ. არსებობს ეროვნული/ეთნიკური განსხვა-
ვებები გამომუშავებებში ამ ე. წ. „გენდერულ გან-
სხვავებასთან“ მიმართებით. მაშინ, როცა თეთრკა-
ნიანი/ევროპული წარმომავლობის ქალები გამოი-
მუშავებდნენ 81%-ს ისევე, როგორც მათი ევროპუ-
ლი წარმომავლობის მამაკაცი კოლეგები, აზიელი
ქალები გამოიმუშავებდნენ 83%-ს, ესპანელი ქა-
ლები – 91%-ს და შავკანიანი ქალებიდ 94%-ს. სამ-
წუხაროდ, უმეტესწილად, ეს განპირობებულია არა
იმ სამსახურების მაღალი ხარისხით, რომელთაც
უმცირესობათა ჯგუფების ქალები ფლობდნენ,
არამედ უფრო იმ დაბალანაზღაურებადი სამსახუ-
რების სიუხვით, რომლებიც შავკანიან და ესპანელ
მამაკაცებს ჰქონდათ (U.S. Department of Labor,
2011).
მუშაობის მრავალი მნიშვნელობა
მამაკაცების მსგავსად, ქალები სამუშაო სფე-
როში მონაწილეობენ ბევრი მიზეზის გამო; რო-
გორც მამაკაცებისათვის, ისე ქალებისათვის ძირი-
თადი მიზეზი, ჩვეულებრივ, ეკონომიკური საჭირო-
ებაა. მარტოხელა დედები ხშირად მათი ოჯახები-
სათვის შემოსავლის ერთადერთი წყაროები არიან;
ბევრ დაქორწინებულ წყვილსაც კი უჭირს თავის
გატანა ორივე მეუღლისგან შემოსავლის ქონის გა-
რეშე. დღეს ორმშობლიან ოჯახებში ცოლების შე-
მოსავალი ოჯახის მთლიანი შემოსავლის თითქმის
40%-ს შეადგენს, 1980 წელთან შედარებით, როცა
იგი დაახლოებით მხოლოდ 27% იყო (U.S. Bureau of
Labor Statistics, 2011d). ბევრი მამაკაცის მსგავსად,
ბევრი ქალი კმაყოფილებას პოულობს და რეალიზ-
დება სახლს გარეთ დასაქმებაში. ისინი თავიანთ სა-
მუშაოს საინტერესოდ და გამომწვევად მიიჩნევენ
და განიხილავენ მას, როგორც თვითმართვისა ან
გაზრდილი პასუხისმგებლობის შესაძლებლობას;
მათ მოსწონთ ხელფასით, მომავლში მეტი უსაფ-
რთხოებითა და წინსვლის შესაძლებლობით სარ-
გებლის მიღება (Whitbourne & Whitbourne, 2011).
რა მიზეზებიც არ უნდა იყოს, დასაქმებული
ქალები მიდრეკილნი არიან, იყვნენ როგორც ფი-
ზიკურად, ისე ფსიქოლოგიურად უფრო ჯანსაღნი,
ვიდრე უმუშევარი ქალები (Barnett & Hyde, 2001)
გვიან მოზრდილობაშიც კი (Vandewater & Stewart,
2006). მრავალი როლის შესრულება ხელს უწყობს
ფსიქიკურ ჯანმრთელობას. უფრო მეტიც, ქალე-
ბი, რომელთაც სიამოვნებთ მათი სამსახური, უფ-
რო მეტ სარგებელს იღებენ მისგან. ეს შესაძლოა
ერთ-ერთი მიზეზი იყოს იმისა, რომ პროფესიონა-
ლი ქალები, რეალურად, უფრო მეტ ფიზიკურ და
ფსიქოლოგიურ სარგებელს იღებენ მათი სამუშაო-
დან, ვიდრე საკანცელარიო მუშაკები, მიუხედავად
ამ პროფესიონალ ქალთა სამუშაოს უფრო დიდი
პასუხისმგებლობებისა და სტრესისა. პოტენციური
როლური დაძაბულობების, ოჯახური პრობლემები-
სა და სტრესის გათვალისწინებით, გასაკვირია ის,
რომ პრაქტიკულად არანაირი მტკიცებულება არ
არსებობს, რომელიც მიუთითებს, რომ დასაქმება,
სამუშაოს ტიპის მიუხედავად, მავნებელია ქალთა
ფიზიკური ან ფსიქიკური ჯანმრთელობისთვის.
ქალთა როლი კარიერაში
სახლს გარეთ დასაქმებული ქალები აუცილებ-
ლად კარიერის იმავე სახის ტრაექტორიას არ მიჰ-
ყვებიან, რომელიც მამაკაცებისთვისაა დამახასი-
ათებელი. ნაცვლად ამისა, ისინი მიჰყვებიან სხვა-
დასხვა კარიერულ გზებს. მიუხედავად იმისა, რომ
ქალების უფრო და უფრო მეტი რაოდენობა მისდევს
კარიერული უწყვეტობის ტრადიციულ მამაკაცურ
პატერნს, სხვები წყვეტენ მუშაობას შვილების ყო-
ლისას, შესაძლოა, სამუშაო ძალას უბრუნდებიან
მოგვიანებით. სხვა კარიერულ პატერნს ის ქალე-
ბი ირჩევენ, რომელთაც სურთ, ადრეულ მოზრდი-
ლობაში თავიანთი თავი მხოლოდ ოჯახის შექმნას
დაუთმონ, მაგრამ სახლს გარეთ კარიერა შექმნან
უმცროსი შვილის პირველ კლასში ან, შესაძლოა,
მოგვიანებით, მისი კოლეჯში შესვლის შემდეგ. 21-ე
საუკუნეში, ქალს შეუძლია, სანამ შვილები მცირეწ-
ლოვნები არიან, საშუალოდ 10 წელი მათზე ზრუნ-
ვას სრულად დაუთმოს, ამავდროულად, დასაქმე-
ბისთვის, კარიერის შექმნისა, ან სხვა ინტერესების
განსახორციელებლად მათ წინ საშუალოდ 35 წელი
აქვთ. ალბათ, მოულოდნელი არ არის, რომ ბევრი
ქალი ჯერ კიდევ წყვეტს მუშაობას, დროებით მა-
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ინც, რათა მოუაროს შვილებს, რასაც კაცები იშვი-
ათად აკეთებენ. ეს პაუზები კი პირდაპირ აისახება
მამაკაცებისა და ქალების შემოსავლებზე.
თუმცა ნამდვილი განსხვავებები მამაკაცებისა
და ქალების სამუშაოსადმი მიდგომაშია, ასევე არ-
სებობს უცვლელი მითები და სტერეოტიპები. ერთ-
ერთი ასეთი მითია ის, რომ მმართველ, პროფესიულ
ან ტექნიკურ თანამდებობებში ქალებს ნაკლებად
სურთ, გარისკონ ან გაიღონ კარიერულ წინსვლას-
თან დაკავშირებული მსხვერპლი. შემდეგია ის, რომ
ქალებს არ სურთ, არ სჭირდებათ, ან არ აქვთ მამა-
კაცების მსგავსი ხელფასების მოლოდინი მაშინაც
კი, როცა მათ აწინაურებენ. მსგავსმა მითებმა შე-
საძლოა, ხელი შეუწყოს ქალებისათვის გენდერულ
უთანასწორობებს ანაზღაურებასა და სამუშაო პი-
რობებთან მიმართებით. ქალებს არ აქვთ მიღწევის
ნაკლები მოტივაცია, ან, მამაკაცებთან შედარებით,
ნაკლებად განსაზღვრული კარიერული გეგმები.
თუმცა ქალები ხშირად ირჩევენ ისეთ პროფესიებს,
რომლებიც უფრო მეტი მოქნილობის საშუალებას
იძლევა. შესაბამისად, ქალები ტრადიციულ ქალურ
პროფესიებში, როგორებიცაა – განათლება, სოცი-
ალური სამუშაო და მედდობა, შესაძლოა, ზოგჯერ
აღიქმებოდნენ, როგორც ნაკლებად ამბიციურნი,
რადგან ისინი იმედოვნებენ, რომ მათი სამსახური
მოერგება მათი ქორწინებისა და ოჯახის პასუხის-
მგებლობებს. მამაკაცები უფრო და უფრო ირჩევენ
ამ ისტორიულად ქალურ პროფესიებში მუშაობას,
სავარაუდოდ, ბევრი იმავე მიზეზის გამო, რითიც
ქალებმა აირჩიეს ისინი – კარგი სამუშაო პირობე-
ბი, მოქნილობა, კარგი ანაზღაურება და საინტერე-
სო, მნიშვნელოვანი სამუშაო. განსახილველი რჩება
ის, თუ ტრადიციულად ქალურ პროფესიებში მამა-
კაცთა შემოსვლამ როგორ შეიძლება ამ პროფესი-
ებში შეცვალოს მუშაობისა და ანაზღაურების ბუ-
ნება. ტრადიციულად, მამაკაცურ პროფესიებში,
როგორებიცაა ბიზნესი, სამართალი და მედიცინა,
ზოგადად, ქალებსაც აქვთ იმავე კარიერის მიმდე-
ვარი მამაკაცების გეგმების მსგავსი კარიერული
გეგმები.
სახლს გარეთ დასაქმებულ ქალებს, ჩვეულებ-
რივ, საკმაოდ ფართო თვალთახედვის შესაძლებ-
ლობა ეძლევათ, რომელშიც ისინი კარიერას მათი
ცხოვრების ძირითად ნაწილად მიიჩნევენ. ზოგი-
ერთი ქალი ოჯახის შექმნას მნიშვნელოვნად და
რეალიზების საშუალებად მიიჩნევს, სამსახურს კი
განიხილავს, როგორც საკუთარი თავის შესახებ
დადებითი შეხედულებისთვის გარკვეულწილად ხე-
ორმხრივი შემოსავლის მქონე წყვილი
დაქორწინებული ან დაუქორწინებელი წყვილი,
რომელიც იზიარებს ოჯახს, რომელშიც ორივე
მათგანს, როგორც ანაზღაურებადი სამუშაო
ძალის წევრებს, ოჯახურ შემოსავალში თავისი
წვლილი შეაქვს.
517
ლის შემწყობ საშუალებას. ნაწილი ოჯახის შექმნას
განიხილავს, როგორც აშკარად მძიმე სამუშაოს და
თავის თავზე შეხედულებას პროფესიულ მიღწევებ-
ზე ამყარებს. ერთ-ერთი კვლევაში (Pietromonaco,
Manis & Markus, 1987) კარიერაზე ორიენტირებუ-
ლი და არაორიენტირებული დასაქმებული ქალე-
ბის თვითშეფასების, ცხოვრებით კმაყოფილებისა
და თვითაღქმის ანგარიშები მნიშვნელოვნად გან-
სხვავდებოდა ერთმანეთისგან. კარიერაზე ორი-
ენტირებული ქალები ბევრად ბედნიერნი იყვნენ,
ჰქონდათ უფრო მაღალი თვითშეფასება და დადე-
ბითი თვითკონცეფცია, როცა ისინი სრული განაკ-
ვეთით მუშაობდნენ, ვიდრე მაშინ, როცა იყვნენ
დროებით უმუშევარნი ან მუშაობდნენ ნახევარგა-
ნაკვეთიან სამუშაოებზე ან ისეთ სამსახურებში,
რომლებიც არ აძლევდათ მათი უნარების გამოყე-
ნების საშუალებას. შედეგები სავსებით განსხვავე-
ბული იყო იმ ქალებისთვის, რომელთაც საკუთარი
თავი აღწერეს კარიერაზე არაორიენტირებულად.
მათი თვითშეფასება და ცხოვრებით კმაყოფილება
დაკავშირებული არ იყო იმასთან, დასაქმებულნი
იყვნენ სრული თუ ნაწილობრივი განაკვეთით.
ორმხრივი შემოსავლის მქონე
წყვილების დინამიკა
მიუხედავად იმისა, თუ რა არის მათი მუშაო-
ბის მოტივაცია, ფაქტია, დღეისათვის, ამერიკელი
ქალების უმრავლესობა დასაქმებულია. ქალების
დასაქმების მნიშვნელოვანმა ზრდამ ერთგვარად
განსაზღვრა უფრო და უფრო გავრცელებული ფე-
ნომენი, რომელიც ცნობილია, როგორც ორმხრივი
შემოსავლის მქონე წყვილი, ან ორმხრივი შემო-
სავლის მქონე ქორწინება, სადაც დაქორწინებული
ან დაუქორწინებელი წყვილი იზიარებს ოჯახს, რო-
მელშიც ორივე მათგანს, როგორც ანაზღაურებადი
სამუშაო ძალის წევრებს, ოჯახურ შემოსავალში
თავისი წვლილი შეაქვს. დღეს მილიონობით ქალი
მათ ქმრებთან სრულყოფილად იზიარებს უზრუნ-
ველმყოფელის როლს. ამჟამად ორმხრივი შემო-
სავლის მქონე ოჯახები ნორმას წარმოადგენს (U.S.
Department of Labor, 2011).
ცხადია, უპირატესობები არსებობს ორმხრივი
შემოსავლის მქონე ქორწინებებთან მიმართებით.
უფრო მაღალი საერთო შემოსავალი ცხოვრების
უფრო მაღალ სტანდარტს ხდის შესაძლებელს. არ-
სებობს უფრო მეტი ფული ყოველდღიური საჭირო-
ებებისათვის, გაუთვალისწინებელი შემთხვევები-
სათვის, უკეთესი საცხოვრებელი ადგილისათვის
და ბავშვების უკეთესი განათლებისათვის. მამები
სარგებელს იღებენ ოჯახში უფრო აქტიური როლის
შესრულებით, განსაკუთრებით ბავშვებთან ურთი-
ერთობის თვალსაზრისით. კოლეჯის განათლების
მქონე, ორმაგშემოსავლიანი წყვილებისათვის, ალ-
ბათ, ყველაზე მნიშვნელოვანი სარგებელია ცოლის-
518 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

სცადე!
გამოიკვლიეთ პროფესიის ის ტიპი, რომელიც ლებიც ასევე უნარების ბევრ განსხვავებულ ნაკრებს
ყველაზე მეტად შეგესაბამებათ მოიცავს, შეიძლება დაიყოს ყველაზე მნიშვნელოვანი
განზომილებების მიხედვით. კარიერული წარმატების-

ჯადამიანთა უმრავლესობის ექვსი ძირითადი პიროვ-

ონ ჰოლენდის (1996, 1997) მიხედვით, შესაძლებელია
ნული ტიპის მაჩვენებელში კატეგორიზაცია, რომელთა-
გან თითოეული ჩვენს კულტურაში აღზრდის საერთო
შედეგია. მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ადამიანი, უფ-
რო მეტი ან ნაკლები ხარისხით, ამ ტიპების ნაზავია, უმ-
რავლესობა შეიძლება იდენტიფიცირდეს, როგორც უფ-
რო მეტად შესაბამისი ერთ ტიპთან, ვიდრე სხვებთან.
მსგავსად ამისა, სხვადასხვა სახის სამსახურები, რომ-
თვის, ჰოლენდის მოდელის მსგავსი პიროვნება-სამუ-
შაო წყვილი მოდელების მიხედვით, არსებითია ისეთი
პროფესიის მოძებნა, რომელიც იმავე სახის უნარებსა
და ამოცანებს მოიცავს, რომელთაც თქვენ ფლობთ და
უპირატესობას ანიჭებთ.
იმის შესასწავლად, თქვენი პიროვნული ტიპი რო-
გორ შეიძლება შეესაბამებოდეს იმ სამსახურსა ან კა-
რიერას, რომელიც თქვენ გაქვთ ან განგიზრახავთ, რომ
გქონდეთ, სცადეთ საკუთარი თავის რანჟირება ჰოლენ-

ჰოლენდის ამ ტიპის ადამიანების მახასიათებლები ამ ტიპის სამსახურები შესაბა-

ტიპი მისია?
რეალისტური 1 ურჩევნიათ ინსტრუმენტების სისტემატური მანი- 1 დურგალი, სასჯელაღსრულე- დიახ?
2 პულაციები; ჯანსაღი, პრაქტიკული, ფიზიკურად 2 ბის ჩინოვნიკი, ელექტრიკოსი,
3 ძლიერი და აქტიური; აქვთ სპორტული ინტერესე- 3 ფერმერი, რადიოლოგიის ტექ-
4 ბი; კარგი მოტორული უნარები; შედარებით სუსტი 4 ნიკოსი, დაზგათმშენებელი არა?
5 ვერბალური და ინტეპერსონალური უნარები 5
6 6
კვლევითი 1 აქვთ მეცნიერული ორიენტაცია; თვითანალიზური, 1 ბიოლოგი, თერაპევტი, პედი- დიახ?
2 ანალიტიკური, ცნობისმოყვარე, დამოუკიდებელი, 2 ატრი, სამეცნიერო მკვლევარი,
3 გარკვეულწილად არასტანდარტული ღირებულე- 3 სოციოლოგი, ელექტრონიკის
4 ბებით; ამოცანაზე ორიენტირებული; არ მოსწონთ 4 ტექნიკოსი არა?
5 განმეორებითი სამუშაო; საკუთარ თავებს განიხი- 5
6 ლავენ, როგორც თავშეკავებულებსა და ლიდერო- 6
ბის უნარებს მოკლებულებს

შე მოქ მე დე ბი- 1 სიამოვნებთ შემოქმედებითი გამოხატვა; არიან 1 ხელოვნების მასწავლებელი; დიახ?

თი 2 თვითანალიზურები, მაგრამ აფასებენ ინდივიდუა- 2 მწერალი; მაუწყებელი; ბიბლი-
3 ლურ გამოხატვას; არასტანდარტული; არაკონფორ- 3 ოთეკარი; მომხსენებელი; პოე-
4 მული; ორიგინალური; დამოუკიდებელი 4 ტი; უცხო ენის მასწავლებელი არა?
5 5
6 6
სოციალური 1 მოსწონთ სხვების გარშემო ან ჯგუფებში მუშაობა; 1 დაწყებითი განათლების მას- დიახ?
2 კომუნიკაბელური, პასუხისმგებლიანი, ჰუმანური 2 წავლებელი, მღვდელი ან ქუ-
3 და ზოგჯერ რელიგიური; აქვთ ეფექტური ვერბა- 3 რუმი, სპორტული მოედნის
4 ლური და ინტერპერსონალური უნარები; პრობლე- 4 ხელმძღვანელი, საზოგადოებ- არა?
5 მებს ჭრიან უფრო ინტერპერსონალური ურთიერ- 5 რივი ჯანდაცვის მედდა, ლი-
6 თობების საშუალებით, ვიდრე ფიზიკური და ინტე- 6 ცენზირებული უმცროსი მედ-
ლექტუალური საშუალებებით და, სპეციალური განათლების
მასწავლებელი

ინიციატივი- 1 მოსწონთ ლიდერობა და სხვებზე გავლენა; მაღალი
ანი 2 ენერგეტიკულობა, ვერბალური უნარების მაღალი
3 დონე; პოპულარული, თვითდაჯერებული და კომუ-
4 ნიკაბელური; მიზიდულია ძალაუფლების პოზიციე-
5 ბით; ირიდებს ამოცანებს, რომლებიც მოიაზრებენ
6 სტაბილურ ინტელექტუალურ ძალისხმევასა ან
კონფორმულობას
ტრადიციული 1 კეთილსინდისიერი, ქმედითი, დამჯერი, მოწესრი-
2 გებული, კონფორმული და პრაქტიკული; აფასებენ
3 მატერიალურ საკუთრებებს, მოსწონთ მოწესრიგე-
4 ბული გარემო და სისტემური ამოცანები; ურჩევ-
5 ნიათ დაქვემდებარებული პოზიციები, რომლებიც
6 მოიცავენ ნათელ მიმართულებებსა და მცირე
ფიზიკურ ძალისხმევას ან ინტერპერსონალურ უნა-
რებს
1 სპორტული დირექტორი, კოს- დიახ?
2 მეტოლოგი, უნივერსალური მა-
3 ღაზიის მმართველი, დამკრძა-
4 ლავი ბიუროს დირექტორი, არა?
5 უძრავი ქონების გაყიდვების
6 აგენტი, კომივოიაჟერი, კადრე-
ბის განყოფილების ხელმძღვა-
ნელი
1 ბუღალტერი, სტომატოლოგის დიახ?
2 თანაშემწე, საავადმყოფოს დო-
3 კუმენტაციის მწარმოებელი,
4 წარმოების მენეჯერი, მდივანი, არა?
5 სტატისტიკოსი
6
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
დის ექვს ძირითად ტიპზე, რომელიც შემდეგ ცხრილშია
წარმოდგენილი. პირველი, გაითვალისწინეთ თქვენი მა-
ხასიათებლები. რისი გაკეთება მოგწონთ? თქვენი აზ-
რით, რა სახის უნარებია თქვენი ყველაზე ძლიერი უნა-
რები? რა სახის ამოცანების კეთება მოგწონთ ყველაზე
ნაკლებად? 1-დან (ყველაზე მაღალი) 6-მდე (ყველაზე
დაბალი) გაანაწილეთ თქვენი ყველაზე ძლიერი მახასი-
ათებლები, შესაბამისი რიცხვის შემოხაზვით, რომელიც
ჰოლენდის თითოეული ტიპის შემდეგაა ჩაწერილი.
შეხედეთ ცხრილში წარმოდგენილი სამსახურების
ჩამონათვალს. თუმცა, არსებობს ბევრი სამსახური, რო-
მელიც ჰოლენდის თეორიაში, სამუშაოს ექვსი ტიპიდან
თითოეულში თავსდება. ამ ცხრილში მოცემული სამსა-
ხურები წარმოდგენას გიქმნით იმის შესახებ, თუ რა სა-
ხის სამსახურები შეესაბამება თითოეულ ტიპს. რომელ-
მა სამსახურებმა მიგიზიდათ ყველაზე მეტად? ყველაზე
მეტად რომელი გსურთ, გქონდეთ? რომლებია ყველაზე
ნაკლებად მიმზიდველი? რომლის თავიდან არიდება
გსურთ ყველაზე მეტად? როგორც ადრე, ახლაც გაიმე-
ორეთ იმ სამსახურების 1-დან (ყველაზე მაღალი) 6-მდე
(ყველაზე დაბალი) რანჟირება, რომელთა ფლობასაც
უპირატესობას მიანიჭებდით.
ასახეთ, რასაც დააკვირდით
ბოლო სვეტში, ცხრილის მარჯვენა მხარეს, აღნიშ-
ნეთ, თუ არსებობს ამა თუ იმ ტიპის ადამიანის მახასი-
ათებლებსა და სხვადასხვა სახის სამსახურებს შორის
„შესაბამისობა“. თუ თქვენი რანჟირებები სავსებით შე-
ესაბამებოდა (5 და 5), ან თუ ისინი მხოლოდ 1 ან 2 პუნ-
ქტით განსხვავდებოდნენ (6 და 4), ეს ჩათვალეთ, შესა-
თვის სამსახურისა ან კარიერისგან თვითრეალიზა-
ციის მიღების თანაბარი შანსი.
აღსანიშნავია, რომ არსებობს სტრესი და რო-
ლური კონფლიქტები. ისინი, ნაწილობრივ, წარმო-
იქმნება ცოლისა და ქმრის, როგორც მუშაკების და
ორივე პარტნიორის, როგორც ოჯახის წევრების
როლების შეთავსების საჭიროებისგან. ზოგჯერ
ერთი როლი შესაძლოა, უფრო მეტ დროსა და ენერ-
გიას მოითხოვდეს, ვიდრე სხვები. განსაკუთრებით
ადრეული მოზრდილობის პერიოდში, როცა მშობ-
ლებმა უნდა შეუთანხმონ როგორც მცირეწლოვანი
შვილების მნიშვნელოვანი მოთხოვნილებები, ისე
მათი საკუთარი ბრძოლები კარიერის შექმნისთვის,
როლები ხშირად წინააღმდეგობაშია ერთმანეთ-
თან, რაც იძულებულს ხდის წყვილს, ჩამოაყალი-
ბოს პრიორიტეტები და გადაჭრას კონფლიქტები.
გამომდინარე იქიდან, რომ სამსახურებრივი მოთხ-
ოვნები იშვიათადაა შეთანხმებადი, ეს დისკუსიე-
ბი ხშირად იმაზე ორიენტირდება, დასაქმებული
მშობლები თუ როგორ გაინაწილებენ ოჯახურ და
ბავშვის მოვლის პასუხისმგებლობებს. ოჯახური
ამოცანები – განსაკუთრებით, ბავშვის მოვლა –
უფრო თანაბრადაა განაწილებული ორმხრივი შე-
519
ბამისად. თუ ისინი 3-ით ან მეტით განსხვავდებოდნენ
(5 და 1), ის ჩათვალეთ შეუსაბამოდ. რამდენად კარგად
შეესაბამება თქვენი პიროვნული ტიპი იმ პროფესიას,
რომელიც გაქვთ ან სამსახურების იმ ტიპებს, რომლე-
ბიც თქვენ შეიძლება გსურთ, რომ გქონდეთ?
განიხილეთ საკითხები
პროფესიების შესახებ ბევრ თეორიაში ყურადღე-
ბა გამახვილებულია იმაზე, რომ პროფესიის არჩევაში
მნიშვნელოვანი განზომილება გულისხმობს ადამიანის
უნარებისა და უპირატესობების მოცემული სამსახურის
მოთხოვნილ უნარებსა და სამუშაო პირობებთან შესა-
ბამისობას. ფიქრობთ, რომ ჰოლენდის თეორიაში აღწე-
რილი მახასიათებლები, ან პიროვნული ტიპები მნიშვნე-
ლოვანი კლასიფიკაციის სქემას წარმოადგენს, რომლის
მიხედვით შესაძლებელია ადამიანების კატეგორიებად
დაყოფა? სხვა საშუალებებით დადგინდებოდა, როგორ
განსხვავდებიან ადამიანები მათი ძირეული ღირებულე-
ბებისა და უპირატესობების თვალსაზისით? ფიქრობთ,
რომ ჰოლენდის მოდელის მსგავსი, ადამიანი-სამსახური
შესაბამისობის მოდელის მიხედვით, ადამიანების სამსა-
ხურებთან დაწყვილება სასარგებლო საშუალებაა კარი-
ერული არჩევანის შესახებ ადამიანთა კონსულტაციის-
თვის? ფიქრობთ, რომ კონკრეტული ტიპის ადამიანები
ყველაზე უკეთ გარკვეული სახის სამსახურებს ერგე-
ბიან? თქვენთვის რომელი სამსახურია ყველაზე მეტად
მორგებული? იქნებოდა თქვენი ადამიანი-სამსახური
წყვილი ჰოლენდის ხედვის შესაბამისი? თუ არა, რატომ
ფიქრობთ, რომ მოხიბლული ხართ ამ სამსახურით?
მოსავლის მქონე ზოგიერთ ოჯახში, ვიდრე სხვებში
და ოჯახური ამოცანების გენდერულად დაბალან-
სებული განაწილება ეროვნულ ტენდეციას წარმო-
ადგენს (Shirley & Wallace, 2004). ამერიკელი დასაქ-
მებული ქალების უმრავლესობა ჯერ კიდევ მიდრე-
კილია ოჯახისა და ბავშვის მოვლისთვის ძირითადი
პასუხისმგებლობის ქონისკენ და ბავშვზე ზრუნვის
პასუხისმგებლობებში ნებისმიერი აღქმული უსა-
მართლობა მოსალოდნელია, რომ დისტრესში აი-
სახოს განსაკუთრებით დედებისთვის. მაგალითად,
მამებთან შედარებით, დედებისგან ბევრად უფრო
მოსალოდნელია „მრავალამოცანიანობა“, ერთდრო-
ულად ბავშვის მოვლა და საოჯახო საქმეების შეს-
რულება (Offer & Schneider, 2011).
ღამის, ან ურთიერთმონაცვლე სამუშაო ცვლებ-
მა, რომელსაც მშობლები ბავშვის მოვლაზე მათი
დამოკიდებულების შესამცირებლად მიმართავენ,
განსაკუთრებით მოსალოდნელია, რომ პრობლემე-
ბი გამოიწვიოს. მშობლებს, რომლებიც სხვადასხვა
საათებში მუშაობენ, მცირე დრო აქვთ გადაწყვე-
ტილებების ერთად მიღებისა და დასვენებისთვის
(Perry-Jenkins, Goldberg, Pierce & Sayer, 2007).
მშობლები, რომლებიც სამსახურში ნახევარ განაკ-
520 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

ვეთზე ბრუნდებიან, განსაკუთრებით მოწყვლად- ◄ ხშირად ორ-

მხრივი შემოსავ-
ნი არიან. ისინი შესაძლოა იძულებულნი გახდნენ,
ლის მქონე ოჯა-
რომ პარტნიორებს სთხოვონ სახლში დახმარება; ხებში მშობლები
გრძნობენ, რომ მათ უნდა აიღონ პასუხისმგებლო- მრავალი როლისა
და პასუხისმგებ-
ბა ოჯახსა და ბავშვზე ზრუნვაზე. იმავდროულად,
ლობის გასაგებ
შესაძლოა აღმოაჩინონ, რომ ამოცანების ერთობ- სტრესს განიცდი-
ლიობა მათთვის ძალიან დამღლელია (Goldberg ან. მსგავს ოჯა-
ხებში მომთხოვნი
& Perry-Jenkins, 2004). მართლაც, ზოგიერთს მი- და კონფლიქტური
აჩნია, რომ დასაქმებულ მშობლებს ნამდვილად განრიგების დრო-
აქვთ ორი სრულგანაკვეთიანი სამსახური – როცა ით ზეწოლებს
შეუძლია, გავ-
ისინი სამსახურიდან სახლში ბრუნდებიან, ისინი ლენა იქონიონ
იწყებენ ბავშვის მოვლის, საოჯახო საქმეების, საჭ- ბავშვებზე ისევე,
მლის მომზადებისა და სხვა იმ ამოცანების „მეორე როგორც მოზ-
რდილებზე.
ცვლას“, რომლებიც საყოფაცხოვრებო მოთხოვ-
ნებს მოიცავს (Hochschild & Machung, 2012). სამ-
სახურებრივი და ოჯახუ-
თვლით, რომ შედარე-
რი პასუხისმგებლობების როცა ცდილობს როგორც სამსახურებრივი, ისე
ბით დაბალანაზღაურე-
დაბალანსება დიდ დროს ოჯახური პასუხისმგებლობების დაკმაყოფილებას.
ბადი სამსახურის მქონე
მოითხოვს; საღამოობი- ზოგჯერ ძალიან რთულია სამსახურის მოთხოვნე-
პარტნიორმა საკუთარ
თა და შაბათ-კვირების ბის საკმარისად დაკმაყოფილება, როცა, იმავდრო-
თავზე უფრო მეტი პა-
განმავლობაში დასაქმე- ულად, აკმაყოფილებ ოჯახის საჭიროებებს. მო-
სუხისმგებლობა უნდა
ბული მშობლები ხშირად ულოდნელი არ არის, რომ მსგავსი კონფლიქტები
აიღოს ოჯახური ვალ-
დგანან უამრავი საყო- წარმოიშობა სამსახურის მოთხოვნებისგან, სამუ-
დებულებებისა და ბავ-
ფაცხოვრებო პრობლე- შაო საათებისგან, ოჯახისა და სამუშაო განრიგის
შვის მოვლისთვის? რა-
მის წინაშე – დაწყებული უთანხმოებებისა და ოჯახური კრიზისებისგან. მიუ-
ტომ, ან რატომ არა?
ბავშვის მოვლიდან საჭ- ხედავად იმისა, რომ ორ-
რა ფაქტორებით შე-
მლის მომზადებით, დარეცხვითა და დასუფთავე- მხრივი შემოსავლის მქო-
იძლება აიხსნას, თუ
ბით დასრულებული. ნე წყვილებში, როგორც
რატომაა ბევრი ადამია-
ლოგიკურად და სამართლიანად უნდა გამოიყუ- ქალები, ისე მამაკაცები,
ნისთვის უსიამოვნო ის,
რებოდეს დაშვება იმისა, რომ ორმხრივი შემოსავ- ამ კონფლიქტებს განიც-
რომ ცოლებს აქვთ ისე-
ლის მქონე წყვილები თანაბრად უნდა ინაწილებ- დიან, ჩვეულებრივ, ქა-
თივე ან უფრო მეტი შე-
დნენ საყოფაცხოვრებო საქმეებს, მაგრამ ეს ასე ლები სამსახურებრივ და
მოსავალი, ვიდრე მათ
იშვიათად ხდება (Hochschild & Machung, 2012; van ოჯახურ როლებს შორის
ქმრებს? რას ფიქრობთ
Hooff, 2011). ფაქტობრივად, როცა საოჯახო საქმე- კონფლიქტის უფრო მა-
ამის შესახებ?
ებში გენდერული განსხვავება მცირდება, უმეტე- ღალ დონეებზე მიუთი-
სად ეს ხდება იმიტომ, რომ ქალები აკეთებენ ნაკ- თებენ. პროფესიონალი ქალების მიერ განცდილი
ლებს, ვიდრე იმ მიზეზით, რომ მამაკაცები აკეთე- როლური კონფლიქტი განსაკუთრებით მწვავეა
ბენ მეტს (Shirley & Wallace, 2004). კვლევებმა აჩვე- მაშინ, როცა ისინი მუშაობენ ხანგრძლივი დროით
ნეს, რომ მაშინაც კი, როცა ორივე მეუღლე სრული და არიან დროის ზეწოლის ქვეშ. განსაკუთრებით
განაკვეთით მუშაობს, ცოლები აგრძელებენ ორ- მაშინ, როცა ოჯახის შემოსავალი დაბალია, სტრე-
სამჯერ მეტი ყოველდღიური საოჯახო საქმეების სი ხშირად ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილია (იხ.
კეთებას, ვიდრე მათი ქმრები (Bianchi, Milkie, Sayer განყოფილება აქტუალური საკითხები: სამსახუ-
& Robinson, 2000). კვლევებმა ისიც აჩვენეს, რომ რებრივი და ოჯახური როლების შეთავსება – გან-
სახლში მამაკაცების მიერ შესრულებული სამუშაო, საკუთრებული გამოწვევა დაბალშემოსავლიანი,
ზოგადად, იკლებს, მათი შემოსავლის ზრდასთან ორმხრივი კარიერის მქონე წყვილებისათვის).
ერთად (Antial & Cottin, 1988), თუმცა ის, თუ რო- სამუშაო-ოჯახი როლური კონფლიქტით განპი-
გორ განისაზღვრება ოჯახური სამუშაო, ამ შედე- რობებული სტრესი, გარკვეულწილად, გაშუალებუ-
გის გარკვეულ კვალიფიკაციას უზრუნველყოფს ლია იმ ფაქტით, რომ დღეს დასაქმებული ქალები
(Eichler & Albanese, 2007). წარმოადგენენ უფრო ნორმას, ვიდრე გამონაკ-
შესასრულებელი სამუშაოს მოცულობასთან ლისს. გამომდინარე აქედან, სახლს გარეთ დასაქ-
გამკლავების გარდა, ორმხრივი შემოსავლის მქო- მებული დედები არ აღიქმებიან, როგორც „უცნაურ-
ნე ქორწინებებში სხვა დაძაბულობებიც არსებობს. ნი“ ან „ეგოცენტრულნი“ იმგვარად, როგორც ისინი
მაგალითად, ბევრი ორმხრივი შემოსავლის მქონე შესაძლოა, წინა ათწლეულებში განიხილებოდნენ.
წყვილი მწვავე როლურ კონფლიქტებს განიცდის, თუმცა კვლავ არსებობს გარკვეული უკმაყოფი-
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
აქტუალური საკითხები
სამუშაო და ოჯახური როლების შეთავსება –
განსაკუთრებული გამოწვევა
დაბალშემოსავლიანი, ორმხრივი
კარიერის მქონე წყვილებისათვის
ორმხრივი შემოსავლის მქონე ოჯახი აშშ-ში ნორმას
წარმოადგენს განსაკუთრებით 30 წლის ახალგაზრდე-
ბისთვის. ორმხრივი შემოსავლის მქონე წყვილებმა უნდა
გამოიმუშაონ პარტნიორობა და შეთანხმდნენ იმ როლებ-
ზე, თუ ვინ რას გააკეთებს და როდის. სამუშაო განრიგე-
ბი, ბავშვის მოვლის ღონისძიებები, დრო ერთმანეთისათ-
ვის და ის, თუ ვინ რომელ საყოფაცხოვრებო საქმეებსა
და როლებზე აიღებს პასუხისმგებლობას, წყვილმა რეგუ-
ლარულად უნდა შეათანხმოს. ამის გარდა, მიღებული გა-
დაწყვეტილებები სამართლიანად უნდა იქნას მიჩნეული.
როგორ აბალანსებენ ინდივიდები მათი, როგორც მშობ-
ლის, მეუღლისა და მუშაკის როლებს?
ზოგადად, ორმხრივი შემოსავლის მქონე ოჯახებში,
პარტნიორებს შორის მოლაპარაკებებს გარკვეული ის-
ტორიის გარეშე არ აქვს ადგილი. თითოეული მოზრდილი
ოჯახურ ამოცანებს მოლოდინებით უდგება არა მხოლოდ
იმის შესახებ, თუ მამაკაცებმა და ქალებმა რა უნდა და
რა შეუძლიათ, რომ გააკეთონ, არამედ თითოეული ადა-
მიანის სამუშაოს მნიშვნელობის შესახებაც. თითოეულ
პარტნიორს აქვს უნარებისა და ინტერესების კონკრეტუ-
ლი ნაკრები. ზოგიერთი წყვილისათვის, ყველაზე კრიტი-
კული მოლაპარაკებები შეიძლება, ორიენტირდეს იმაზე,
თუ ვინ უხელმძღვანელებს ოჯახის ფინანსურ ვალდე-
ბულებებს; სხვებისთვის ეს მოლაპარაკებები შეიძლება
ფოკუსირდეს იმაზე, თუ ვინ მოამზადებს საჭმელს, ვინ
დაეხმარება ბავშვებს საშინაო დავალების შესრულებაში,
ან ვინ ატარებს მათ სკოლასა და ღონისძიებებზე. ზოგი-
ერთმა ოჯახმა ასევე უნდა მოილაპარაკოს, თუ მათ რა
რაოდენობის დახმარება დასჭირდებათ და რამდენის მი-
ღების შეაძლებლობა აქვთ. აქტიურად ჩართავენ ბებია-
ბაბუებს? მისაღებია სრულგანაკვეთიანი დღიური ზრუნ-
ვის ვარიანტი? თითოეულმა წყვილმა უნდა შეიმუშაოს
შესაფერისი ზომები, თუ როგორ მოხდება ოჯახზე ზრუნ-
ვა, თითოეული ადამიანის სამუშაო გრაფიკის შეზღუდ-
ვებისა და სამსახურებრივი პასუხისმგებლობების გათვა-
ლისწინებით.
შემოსავლის ყველა დონეზე, როგორც მამაკაცები-
სათვის, ისე ქალებისათვის, რთულია სამსახურებრივი და
ოჯახური პასუხისმგებლობების შეთავსება. თუმცა გან-
საკუთრებით მათთვის, რომელთა შემოსავალიც სოციო-
ეკონომიკური სკალის ქვედა დონემდე ვარდება, ოჯახის
მოთხოვნების მართვასთან დაკაშირებული ზეწოლები,
სამსახურის მიერ თავსმოხვეულ ზეწოლებთან ერთად,
შესაძლოა, განსაკუთრებით რთული იყოს. დაბალი შე-
მოსავალი, რთული სამუშაო საათები, მოუქნელი გრაფი-
კები, სამსახურიდან დროებითი გათავისუფლებები და
ბავშვის მოვლის ხელმისაწვდომი ღონისძიებების პოვნის
სირთულე, სხვა ბევრ ფაქტორთა შორის, აჩენს პრობლე-
მებს, რომელთაც დაბალშემოსავლიანი, ორმხრივი კარი-
521
ერის მქონე წყვილები უნდა გაუმკლავდნენ (Crouter &
Booth, 2004; Plotnick, 2011). ზოგიერთმა ოჯახმა მუშაო-
ბის გრაფიკების შესაბამისობის, გადასახადების, ბავშვის
მოვლის ხელმისაწვდომი საშუალების მოძებნის, მისაღებ
სამეზობლოში ხელმისაწვდომი სახლის პოვნისა და ერ-
თმანეთისთვის გარკვეული თავისუფალი დროის ქონის
დიდი პრობლემები, შესაძლოა, გონივრულად ვერ გა-
დაწყვიტოს.
ერთ-ერთი ცნობილი გამოწვევა, რომლის წინაშეც
დაბალშემოსავლიანი ორმხრივი კარიერის მქონე ოჯა-
ხები დგანან, გულისხმობს ტრადიციული 40-საათიანი
სამუშაო კვირის გაფართოვებას, რათა დააკმაყოფი-
ლოს 24/7-თან მიახლოებული ეკონომიკის მოთხოვნები
(Presser, 2004). ვაჭრობა და მომსახურება, რომლებიც
კვირაში 7 დღე 24 საათის განმავლობაშია ხელმისაწვდო-
მი, შესაძლოა ძალიან კარგი იყოს მომხმარებლებისთვის,
მაგრამ აზარალებდეს ოჯახურ ცხოვრებასა და მუშაკის
ჯანმრთელობას, იმ დასაქმებულებს, რომელთაგან ბევრს
ისეთი სამსახურები აქვს, რომლებიც სახელფასო სკალის
ქვედა ბოლოზე თავსდება. დაბალსტაჟიანი და დაბალ-შე-
მოსავლიანი ახალგაზრდები სამუშაოს უფრო ღამისა და
შაბათ-კვირის ცვლებში ასრულებენ. ესენი სწორედ ის
ინდივიდები არიან, რომელთაც მცირეწლოვანი შვილე-
ბი ჰყავთ. მკვლევრებს დიდი ხანია ესმით, რომ „ცვლაში
მუშაობას“ უარყოფითი გავლენის მოხდენა შეუძლია იმ
ინდივიდებზე, რომლებიც მუშაობენ არანორმირებულ ან
არასაჭირო საათებში, მაგრამ როგორია შედეგები ამ მო-
მუშავეების ოჯახური ცხოვრებისათვის?
მსგავსი კითხვების გამოსაკვლევად, მერი პერი-ჯენ-
კინსმა (2004) ლონგიტუდური კვლევა მიმართა მუშათა
კლასის 150 ორმხრივი შემოსავლის მქონე ოჯახზე. პერი-
ჯენკინსმა გამოიკვლია, რომ შვილების მყოლი, ორმხრი-
ვი შემოსავლის მქონე ოჯახების ერთ მესამედს „თავისუ-
ფალ ცვლაში“ დასაქმებული ერთი ოჯახის წევრი მაინც
ჰყავს. მიუხედავად იმისა, რომ, ზოგადად, თავისუფალ
ცვლაში დასაქმებულთა უმრავლესობა ასეთ გრაფიკს
უპირატესობას არ ანიჭებს, დაბალშემოსავლიანი, ორ-
მშობლიანი ოჯახების ერთი მესამედი მაინც ასეთ გან-
რიგს ირჩევს, რადგან ოჯახის სხვა წევრმა შეძლოს ბავ-
შვის მოვლა. როცა ერთ-ერთი მშობელი დილის 9:00-დან
საღამოს 5:00-მდე მუშაობს და მეორე მშობელი – საღა-
მოს 11:00-დან დილის 7:00-მდე, ბავშვის მოვლის საჭირო-
ებები შემცირებული ან არიდებულია. თუმცა, შესაძლოა,
არსებობდეს სხვა დანახარჯები, დაკავშირებული შეთავ-
სებასა და ზეწოლებთან, რომელთაც ასეთი გრაფიკები
მოითხოვს.
პერი-ჯენკინსის კვლევა, რომელიც ორმხრივი კარი-
ერის მქონე წყვილებზე ცვლის გარეშე მუშაობის გავ-
ლენას ეხებოდა, მოიცავდა მშობლების გამოკითხვას/
ინტერვიუირებას მათი ყოველდღიური ცხოვრების შე-
სახებ. ამას მოსდევდა კვლევები და ერთი წლის შემდეგ
მეორე ინტერვიუ. შედეგებმა აჩვენებს, რომ ბავშვის აღ-
ზრდის ადრეულ ეტაპებზე, როცა ისინი მცირეწლოვნები
არიან, თავისუფალ ცვლაში მუშაობა დედის ჯანმრთე-
522 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ლობისა და კეთილდღეობისთვის უფრო საზიანო იყო,
ვიდრე მამისთვის. თავისუფალ ცვლაში დასაქმებულ დე-
დებს ნაკლები ეძინათ, უფრო უჭირდათ ბავშვის მოვლის
შეთავსება სამუშაოს მოთხოვნებთან და ხშირად იყვნენ
დეპრესიაში, ვიდრე რეგულარული სამუშაო გრაფიკის
მქონენი. დედის ან მამის ცვლაში ერთწლიანი მუშაობა,
ჩვეულებრივ, წყვილის ერთმანეთთან ურთიერთობის-
თვის ხელის შემშლელი იყო – ცოლები უფრო ნაკლებ
ცოლ-ქმრულ სიყვარულზე ჩიოდნენ. ცვლაში მუშაობის
მეორე წლისათვის, მამებიც აღნიშნავდნენ უფრო ნაკლებ
ცოლ-ქმრულ სიყვარულზე. ცხადია, დროთა განმავლო-
ბაში, წყვილის ურთიერთობების ხარისხი შეიძლება გაუ-
არესდეს, რადგან მძიმე სამუშაო და ოჯახური პირობები
თავის როლს ასრულებს (Perry-Jenkins, Goldberg, Pierce
& Sayer, 2007; Sheely, 2010).
მაღალი სამსახურებრივი მოთხოვნები უფრო ფართო
ოჯახურ სისტემაზეც ზემოქმედებს. ბევრი დაბალშემო-
სავლიანი წყვილი სხვა ნათესავებს იყენებს, ბავშვის და-
ბალანაზღაურებადი მოვლისთვის. თუმცა ასეთ ზომებს
შესაძლოა, ჰქონდეს სოციალური დანახარჯი. ახალგაზ-
რდა მშობლები ხშირად დავალებულად გრძნობენ თავს
მათი საკუთარი მშობლების, მეგობრებისა და სხვა ნათე-
ლება მცირეწლოვანი შვილების მყოლი იმ დედების
მიმართ, რომლებიც სრული განაკვეთით მუშაობენ,
განსაკუთრებით მაშინ, თუ მათი ეკონომიკური სა-
ჭიროება მწვავე არ არის. გარდა ამისა, თუნდაც
ორმხრივად შემომტან ოჯახებში, ხშირად შენარჩუ-
ნებულია ტრადიციული ღირებულებები. ერთ-ერთ
კვლევაში, მამაკაცების 78% და ქალების 65% აც-
ნობიერებდა ცოლების შემოსავლის საჭიროებას,
მაგრამ ეს არ იყო მათთვის სასიამოვნო (Deutsch,
1999). მნიშვნელოვანია როლური კონფლიქტისა
და სამართლიანობის შესახებ აღქმები – შესაძლოა,
უფრო მნიშვნელოვანიც კი, ვიდრე სინამდვილე. სა-
ერთო ოჯახური კმაყოფილების განხილვისას, ის,
თუ, თითოეული მეუღლის აღქმით, როგორი უნდა
იყოს შრომის სამართლიანი განაწილება, შეიძლე-
ბა ისევე მნიშვნელოვანი იყოს, როგორც თითოეუ-
ლი მეუღლის მიერ შესრულებული საოჯახო საქმის
რეალური ოდენობა (Braun, Lewin-Epstein, Stier &
Baumgдrtner, 2008; Goldberg & Perry-Jenkins, 2004).
მიუხედავად იმისა, დასაქმებული მშობლები
თუ როგორ შეათანხმებენ მათ საოჯახო პასუხის-
მგებლობებს, ჩვეულებრივ, აშკარაა შფოთვა, რო-
ცა ორმხრივი კარიერის მქონე მშობლებს უჭირთ
შესაფერისი, შესაძლო ყოველდღიური ზრუნვის
დაკმაყოფილება მათი შვილებისათვის. მშობლე-
ბის განსაკუთრებულ შფოთვას იწვევს ახალშობი-
ლის სხვისი მზრუნველობის ქვეშ დატოვებასთან
დაკავშირებული საკითხიც; გარდა ამისა, ისინი შე-
საძლოა ფინანსურ ზეწოლასაც განიცდიდნენ, რაც
პირდაპირ კავშირშია ჩვილისთვის მზრუნველის აყ-
ვანის საჭიროებასთან. ბავშვის დაბადებისას, დედა
სავების მიმართ, რომლებიც ბავშვის მოვლაში ეხმარები-
ან; ისინი გრძნობენ ვალდებულებას, რომ საჩუქრებით
დაუბრუნონ დრო და მზრუნველობა. გარდა ამისა, როცა
ბავშვებზე სხვები ზრუნავენ, ის, თუ რა სახის მზრუნვე-
ლობას იღებენ ბავშვები – და რა გაკვეთილებსა და წე-
სებს ასწავლიან მათ – ხშირად, მშობლების კონტროლის
მიღმააა. ზოგჯერ ეს იწვევს უთანხმოებას მშობლებსა
და ოჯახის იმ წევრებს შორის, რომლებიც უფასო მოვ-
ლას უზრუნველყოფენ; ზოგჯერ თვითონ წყვილი ვერ
თანხმდება, თუ რომელია მათი შვილებისთვის მისაღები
ზომები/ღონისძიებები. ნებისმიერ შემთხვევაში, ასეთი
რთული და უთანხმოებისკენ მიდრეკილი ღონისძიებე-
ბის შესახებ მოლაპარაკების სტრესი და დაძაბულობები
შესაძლოა, ყველა დაინტერესებულ პირზე უარყოფითად
აისახოს.
რისი გაკეთება შეიძლება? მასში ჩართული საკითხ-
ები არა მხოლოდ კომპლექსურია, არამედ წარმოუდგენ-
ლად რთულია გადასაჭრელად. რა შესაძლო გადაწყვეტი-
ლებებს ხედავთ? დაბალშემოსავლიან, ორმხრივი კარიე-
რის მქონე წყვილს, როგორ ურჩევდით იმ მოთხოვნებთან
გამკლავებას, რომელთაც სამუშაო და ოჯახი გულის-
ხმობს?
გარკვეულ სამედიცინო შვებულებას იღებს, რომე-
ლიც, ჩვეულებრივ, 6 კვირაზე მეტ ხანს არ გრძელ-
დება. თუმცა, ეს იშვიათადაა საკმარისი დრო ყვე-
ლა იმ რეგულაციის განსახორციელებლად, რომლე-
ბიც საჭიროა ჩვილზე მზრუნველობის დამატებითი
მოთხოვების უზრუნველსაყოფად, განსაკუთრებით
მაშინ, როცა ბავშვი ამ ოჯახის პირველი შვილია და
ბავშვზე მზრუნველობის შესახებ გადაწყვეტილე-
ბები პირველად უნდა იქნას შეთანხმებული. მამებს
იშვიათად აქვთ მამობრივი შვებულების არჩევანი,
მიუხედავად იმისა, რომ საოჯახო და სამედიცინო
შვებულების 1993 წლის აქტი (FMLA) ითვალისწი-
ნებს ფეხმძიმობას, მშობიარობასა და შვილებას,
ამდენად, ოჯახებს აქვთ სამსახურიდან გარკვეული
დროით წამოსვლის არჩევანი, რათა ჩამოაყალიბონ
ახალი რუტინები/რეჟიმები. თუმცა საოჯახო შვე-
ბულება მხოლოდ 12 კვირა გრძელდება და, რაც
ძალიან მნიშვნელოვანია, ზოგადად, არაანაზღაუ-
რებადია. ამდენად, ბევრ ოჯახს უბრალოდ არ შე-
უძლია, რომ ამ ვარიანტის არჩევის უფლება მისცეს
თავს. ზოგიერთი ოჯახისათვის, საუკეთესო არჩე-
ვანია ერთ-ერთი მშობლის – ჩვეულებრივ, დედის
– სამსახურიდან გათავისუფლება, სულ მცირე, ბავ-
შვების მცირეწლოვნობის პერიოდში.
გარდა ამისა, როგორც დავინახეთ, ეს შესაძლოა
საუკეთესო არჩევანი არ იყოს, განსაკუთრებით იმ
მშობლებისთვის, რომლებიც სახლში რჩებიან. ოჯა-
საოჯახო შვებულება
შვებულება, რომელსაც კანონი მოითხოვს
ოჯახურ საქმეებსა და პრობლემებზე
გამკლავების მიზნით.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
ხების უმეტესობას ფინანსურად უჭირს მათი ცხოვ-
რების სტილის შენარჩუნება, როცა დასაქმებულ
მშობელთაგან ერთ-ერთს ანაზღაურებადი სამსახუ-
რი არ აქვს. როცა არსებობს უწინდელზე ნაკლები
ფული, შესაძლოა წარმოიქმნას დაძაბულობები და
კონფლიქტები. ნებისმიერი დაძაბულობის მიუხე-
დავად, ქალები, კაცების მსგავსად, ზოგადად, არ-
სებით სარგებელს იღებენ მუშაობისგან. რატომ
შეიძლება ასე იყოს? ერთ-ერთი შესაძლებლობა
სოციალური მხარდაჭერაა. ქალებს შეუძლიათ, სამ-
სახურში მათ თანამშრომლებს მეგობრობისთვის,
რჩევისა და ემოციური მხარდაჭერისთვის მიმარ-
თონ. მუშაობას ასევე შეუძლია, ხელი შეუწყოს და-
დებით თვითშეფასებას; ეს ასეა როგორც მამაკაცე-
ბისათვის, ისე ქალებისათვის, რომლებიც ამაყობენ
იმით, რისი მიღწევაც მათ საკუთარ სამსახურებში
შეუძლიათ. ამასთანავე, მუშაობას შეუძლია კონ-
ტროლის გრძნობის უზრუნველყოფა მაშინ, როცა
სახლში რაღაცები ცუდად მიდის (Rodin & Ickovics,
1990; Vandewater & Stewart, 2006). ამდენად, და-
საქმება შეიძლება მოქმედებდეს, როგორც დამცავი
ზონა ოჯახთან დაკავშირებული სტრესების წინააღ-
მდეგ, განსაკუთრებით ქალებისათვის, თუმცა მამა-
შეამოწმე შენი ცოდნა 13-5
1. მამაკაცები მათი ოჯახებისთვის „ბუნებრივ უზ-
რუნველმყოფლებად“ პირველად მიჩნეულნი იქნენ
ა. 1600-იან წლებში;
ბ. გვიან 1800-იან წლებში;
გ. პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ;
დ. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ.
2. 1970-იანი წლების შემდეგ, დასაქმებული ქალების
პროცენტული მაჩვენებლის ზრდა უფრო დიდი იყო
თეთრკანიანი თუ შავკანიანი ქალებისათვის?
3. ამჟამად ქალები აშშ-ის სამუშაო ძალის _______ -ს
შეადგენს.
ა. 37%; ბ. 47%;
გ. 57%; დ. 67%.
4. ამერიკელი მამაკაცების მიერ გამომუშავებული
ყოველი დოლარისთვის ამერიკელი ქალები გამო-
იმუშავებენ დაახლოებით _______ .
5. იმ ქალებთან შედარებით, რომლებიც არ მუშაო-
ბენ, დასაქმებულ ქალებს, ჩვეულებრივ, აქვთ ____
___ ფიზიკური ჯანმრთელობა და _______ ფსიქო-
ლოგიური ჯანმრთელობა.
ა. უარესი, უკეთესი;
ბ. უკეთესი, უარესი;
გ. უარესი, უარესი;
დ. უკეთესი, უკეთესი.
6. აშშ-ში საოჯახო შვებულების აქტი ყველა დასაქ-
მებულს, ყოველწლიურად, უზრუნველყოფს, სულ
მცირე, _______ კვირიანი _______ შვებულებით.
ა. 2; ანაზღაურებადი
ბ. 6; არაანაზღაურებადი
გ. 8; ანაზღაურებადი
დ. 12; არაანაზღაურებადი
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
523
კაცებისათვისაც, ამავდროულად, დასაქმება შეიძ-
ლება იყოს მასტაბილიზებელი ძალა ადრეული მოზ-
რდილების შუა ხანში გადასვლისას. შემდეგ თავში
განვიხილავთ შუა მოზრდილობასა და იმ ფიზიკურ,
კოგნიტურ, პიროვნულ და სოციოკულტურულ გან-
ვითარებას, რომელიც ამ პერიოდში ვლინდება.
თავის შეჯამება
სელფი, ოჯახი და სამუშაო
ზოგადად, როგორ განსაზღვრავენ სელფს, ადრეული
ასაკის მოზრდილები?
■ როცა ადამიანები მოზრდილები ხდებიან, ისინი
ორიენტირდებიან ახლო/ინტიმური ურთიერთობე-
ბის ჩამოყალიბებაზე, სამსახურის ან პროფესიის
არჩევასა და იმაზე, რომ გახდნენ უფრო მოხერ-
ხებულნი საკუთარ პიროვნულ იდენტობასთან მი-
მართებით. სასიამოვნო ახლო ურთიერთობისა და
პროფესიის შერჩევა გულისხმობს როლურ ცვლი-
ლებებს, თუმცა ასეთი რეგულაციები, ჩვეულებ-
რივ, შედარებით შეუმჩნეველია, ცხოვრების უფ-
რო ადრეულ საფეხურებთან შედარებით.
■ აბრაჰამ მასლოს მიხედვით, თვითგანვითარების
საბოლოო მიზანია თვითაქტუალიზაცია, რომელიც
გულისხმობს ადამიანის ნიჭებისა და უნარების გა-
მოყენებით, მისი სრული განვითარების რეალიზე-
ბას. თუმცა ცხოვრებისეული გარემოებები ხშირად
ადამიანებისგან მოითხოვს იმ გადაუდებელ მოთხ-
ოვნილებებზე ორიენტირებას, რომლებიც მოთხ-
ოვნილებათა იერარქიაში უფრო დაბლა იმყოფება.
■ კარლ როჯერსმა აღნიშნა, რომ პიროვნული განვი-
თარება ფერხდება, როცა ინდივიდს უწესებენ ღირ-
სეულობის პირობებს, რომლებიც გულისხმობს სიყ-
ვარულისა და მოწონების მოშორებას იმ შემთხვევა-
ში, თუ ქცევა არ შეესაბამება სხვათა მოლოდინებს.
მასლოუს მსგავსად, როჯერსსაც სჯეროდა, რომ
ინდივიდები მოტივირებულნი არიან თვითსრულყო-
ფისა და თვითაქტუალიზაციისკენ. დადებითი გან-
ვითარება წახალისებულია მაშინ, როცა ადამიანებს
ეპყრობიან სითბოთი და მიღებით, რასაც როჯერსმა
უპირობო პოზიტიური მიღება უწოდა.
■ ჩიქსენდმიჰაიმ შემოგვთავაზა თვითაქტუალიზა-
ციის მსგავსი ცნება, სახელწოდებით დინება. სელ-
ფის შესახებ ეს და სხვა თანამედროვე შეხედულე-
ბები ხშირად ორიენტირდებიან იდენტობაზე, რო-
მელიც მოიცავს ადამიანის როგორც პიროვნულ
ნიშნებს, ისე მის როლებს.
■ ადრეულ მოზრდილობაში იდენტობის განვითარე-
ბის მნიშვნელოვანი ასპექტია მშობლებისგან და-
მოუკიდებლობის მიღწევა. ადრეული ასაკის მოზ-
რდილების იდენტობაში ხშირად ოჯახური როლე-
ბი ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტია.
■ სამუშაო, ჩვეულებრივ, მეორე მნიშვნელოვან კონ-
ტექსტს უზრუნველყოფს იდენტობის განვითარე-
ბაში. როცა სამუშაო მოსაწყენია, ადამიანები მათ
გარეგან ფაქტორებზე ორიენტირდებიან, როგო-
რებიცაა: ხელფასი და კეთილმოწყობა. როცა სა-
524 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
მუშაო საინტერესოა და უზრუნველყოფს პიროვ-
ნული ზრდის შესაძლებლობას, ადამიანები უფრო
ხშირად ორიენტირდებიან სამსახურის შინაგან
ფაქტორებზე, როგორებიცაა მიღწევისა და გან-
სხვავების კეთების შესაძლებლობა. როცა სამსა-
ხური ყურადღებას შინაგან ფაქტორებზე ამახვი-
ლებს, ხშირად უფრო მაღალია სამუშაოთი კმაყო-
ფილება და შესრულების ხარისხი.
ახლო ურთიერთობების ჩამოყალიბება
როგორ განსხვავდება ადრეულ მოზრდილობაში
მეგობრობა სიყვარულისგან?
■ მეგობრული ურთიერთობები მნიშველოვანია
როგორც ადრეულ მოზრდილობაში, ისე მთელი
ცხოვრების განმავლობაში.
■ ერიკ ერიკსონმა ყურადღება გაამახვილა ადრეულ
მოზრდილობაში, მნიშვნელოვანი ახლო/ინტიმური
ურთიერთობის ჩამოყალიბებაზე. ამჟამად უფრო
დიდია მოქნილობა და მიღება იმ სხვადასხვა გზე-
ბისა, რომლებშიც შეიძლება ინტიმური ურთიერ-
თობები გამოვლინდეს, მიუხედავად ამისა, მოზ-
რდილთა უმრავლესობა მაინც ქორწინებისა და
მშობლობის ტრადიციული ოჯახური ვარიანტების
არჩევას განაგრძობს.
რა არის სიყვარული და რატომ არის იგი ადრეული
ასაკის მოზრდილებისთვის განსაკუთრებით მნიშვნე-
ლოვანი?
■ რობერტ სტენბერგმა სიყვარული განსაზღვრა,
როგორც სამი კომპონენტის მქონე: ინტიმურობა
(ემოციური სიახლოვე), ვნება (ფიზიკური მიზიდუ-
ლობა და აგზნება) და გადაწყვეტილება/ვალდებუ-
ლება (ურთიერთობაში ყოფნისა და მასში დარჩე-
ნის გადაწყვეტილება). სიყვარულის ბევრი ფორმაა
შესაძლებელი, რომელიც ასახავს ამ სამი კომპო-
ნენტის სხვადასხვა ბალანსს. ახლო ურთიერთობე-
ბი შეიძლება მტკივნეული იყოს ან საზიანო.
■ სტიმული-ღირებულება-როლი თეორიის მიხედ-
ვით, ჩვენ სასიყვარულო პარტნიორებს ვირჩევთ,
ამდენად, ვიღებთ საუკეთესო „გარიგებას.“ ურთი-
ერთობები იწყება საწყისი სტიმულის საფეხურით,
რომელშიც პარტნიორები მიზიდულობის შესახებ
პირველ შეფასებებს აკეთებენ; შემდეგ ისინი გა-
დაინაცვლებენ ღირებულება-შედარების საფე-
ხურზე, რომლის მსვლელობისას პარტნიორები
განსაზღვრავენ მათ თავსებადობას და ბოლოს,
ისინი ასრულებენ როლის საფეხურით, რომელიც
მოიცავს ერთმანეთისადმი ხანგრძლივი ვალდე-
ბულებების ჩამოყალიბებას. კომპიუტერული გაც-
ნობის სერვისებიც მსგავს მიდგომას იყენებენ იმ
სასიყვარულო პარტნიორების გამოვლენისთვის,
რომლებიც ერთმანეთისათვის კარგ მეწყვილეს
უზრუნველყოფენ.
რით განსხვავდება ერთმანეთისგან აშშ-ში მცხოვ-
რები ადრეული ასაკის მოზრდილებისა და მსოფლიოს
სხვა კულტურებში მცხოვრებთა სასიყვარულო პარ-
ტნიორის არჩევა?
■ სასიყვარულო პარტნიორის არჩევა თანამედროვე
დასავლურ კულტურებში, ჩვეულებრივ, ინდივი-
დის პრეროგატივაა. თუმცა პარტნიორის არჩევი-
სა და ქორწინების ჩვეულებები ძალიან ფართო-
დაა გავრცელებული მთელ მსოფლიოში და ბევრ
კულტურაში ქორწინებებს მშობლები ათანხმებენ.
შესაბამისად, „შეყვარებულობის“ კონცეფცია ნაკ-
ლებად მნიშვნელოვანია ასეთ პირობებში.
როგორ იცვლება ქორწინების ტენდენციები აშშ-სა
და მსოფლიოს სხვა ადგილებში?
■ აშშ-ის კაცებისა და ქალების 90%-ზე მეტი დროის
გარკვეულ მომენტში გადაწყვეტს დაქორწინებას,
თუმცა აშშ-ში ქორწინების მაჩვენებელი ბოლო
წლებში მცირდება. ურთიერთობისა და ქორწინე-
ბის ჩვეულებები კულტურით არის მნიშვნელოვ-
ნად განსაზღვრული.
■ უფრო მეტი ამერიკელი წყვილი იღებს თანაცხ-
ოვრების შესახებ გადაწყვეტილებას, რისი მაჩვე-
ნებელიც 1970 წლის შემდეგ ათჯერ გაიზარდა.
მიუხედავად იმისა, რომ თანაცხოვრებაში მყოფი
ბევრი წყვილი დაქორწინებას გეგმავს, რეალურად
მხოლოდ, დაახლოებით, ერთი მესამედი ქორწინ-
დება. თანაცხოვრება უკეთეს ან უფრო ბედნიერ
ქორწინებას არ უკავშირდება და იგი შესაძლოა,
დაკავშირებული იყოს ურთიერთობის ნაკლებად
დადებით შედეგებთან.
■ შესაძლოა, იმის გამო, რომ უმეტეს ადგილებში გეი
და ლესბოსელ წყვილებს კანონიერად ქორწინება
არ შეუძლიათ, მათი თანაცხოვრების პატერნები
უფრო მეტად ჰგავს დაქორწინებული, ვიდრე თა-
ნაცხოვრებაში მყოფი ჰეტეროსექსუალების პატერ-
ნებს. როცა გეი მამაკაცურ ან ლესბოსელ წყვილებს
შვილად აჰყავთ, ან ჰყავთ შვილები, ამ ბავშვებს
უვითარდებათ ისეთივე პატერნები, როგორიც ჰე-
ტეროსექსუალი მშობლების ოჯახებშია შესამჩნევი.
■ დაუქორწინებელ მოზრდილთა პროცენტული მაჩ-
ვენებლის ცვალებადობაზე ხშირად ისტორიული
მოვლენები ზემოქმედებს. 1970-იანი წლების შემ-
დეგ, ადრეული ასაკის მოზრდილების პოპულა-
ციაში მარტოხელად დარჩენისკენ მიდრეკილება
იზრდება, თუმცა ეს ტენდენცია ასახავს იმ ფაქ-
ტსაც, რომ მოზრდილები დაქორწინებას არჩევენ
გარკვეულწილად უფრო გვიან ასაკში, ვიდრე ეს
წინა ათწლეულებში ხდებოდა.
ოჯახური ცხოვრების ციკლი და მოზრდილთა
განვითარება
რომელია ძირითადი მახასიათებლები იმ გარდაქ-
მნებისა, რომლებიც მაშინ ვლინდება, როცა ადამიანი
მშობელი ხდება?
■ მშობლობა გულისხმობს ახალ როლებსა და პასუ-
ხისმგებლობებს და მოითხოვს უამრავ მორგებასა
და ცვლილებას. აშშ-ში, მამაკაცებთან შედარებით,
უფრო მოსალოდნელია, რომ ქალებმა მათი ცხოვ-
რება ისე მოაწყონ, რომ უპირატესობა ბავშვის
აღზრდას მიანიჭონ, თუმცა, ჩვეულებრივ, ორივე
მშობელი გარკვეულ კორექტირებებს მიმართავს.
■ მშობლად გახდომა, ზოგადად, უფრო ადვილია,
როცა ხელმისაწვდომია სოციალური მხარდაჭერა,
მაღალია ცოლ-ქმრული ბედნიერება, მშობლებს
აქვთ მაღალი თვითშეფასება და ბავშვი ძალიან
რთული არ არის.
 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 13
■ ბავშვების ზრდასთან ერთად, იცვლება მათი საჭი-
როებები და ასევე მშობლების მიმართ მოთხოვნე-
ბიც. მშობლებმა უნდა გადახედონ თავიანთ ურთიერ-
თობას, როგორც ოჯახის მორგებასა და ადაპტაციას.
რატომ ხდება აშშ-ში მარტოხელა მშობლობა უფ-
რო გავრცელებული და რა განსაკუთებული გამოწვე-
ვები უკავშირდება ბავშვის აღზრდის ამ ფორმას?
■ აშშ-ში უფრო და უფრო იზრდება მარტოხელა
მშობლის მყოლი ოჯახების რაოდენობა, რომელთა
უმრავლესობასაც დედები მართავენ. 2010 წელს
შვილების მყოლი ოჯახების 26.5%-ს მარტოხელა
მშობლები მართავდნენ. ეს ტენდენცია შედეგია
განქორწინების მზარდი მაჩვენებლის, განქორწი-
ნების გარეშე დაშორების რიცხვის ზრდისა და,
განსაკუთრებით შავკანიან ქალებში დაუქორწინე-
ბელი დედების რაოდენობის ზრდის.
■ მარტოხელა მშობლები სტრესის განცდის განსა-
კუთრებული რისკის წინაშე დგებიან მაშინ, როცა
სახეზეა ეკონომიკური ზეწოლებიც. თითქმის ორ-
ჯერ უფრო მეტადაა მოსალოდნელი, რომ მარტო-
ხელა დედები, მარტოხელა მამებთან შედარებით,
სიღარიბის ზღვარს მიღმა ცხოვრობდნენ. ეკონომი-
კური გამოწვევა მეტადაა მოსალოდნელია იმ შავკა-
ნიანთა ოჯახებში, რომელთაც შეზღუდული განათ-
ლების მქონე დედები მართავენ. თუმცა, სიღარიბე-
ში მცხოვრებ შავკანიანთა და ესპანელთა ოჯახებს
უფრო მოსალოდნელია, რომ ჰყავდეთ გაფართოვე-
ბული ოჯახები, რომელთაც გარკვეული დამატები-
თი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა შეუძლიათ.
■ 1996 წელს კონგრესმა აამოქმედა პირადი პასუ-
ხისმგებლობისა და მუშაობის შესაძლებლობის
შეთანხმების აქტი (PRWORA), რომელიც კეთილ-
დღეობის პირველ ძირითად რეფორმას წარმოად-
გენს. ამ პროგრამის მიზანია კეთილდღეობაზე
მყოფი დედებისათვის დახმარება, რათა დამოუ-
კიდებელი მუშაკები გახდნენ. ადრეული ნიშნები
აჩვენებს, რომ ეს პროგრამა საკმაოდ წარმატებუ-
ლია, განსაკუთრებით მუშაობის გარკვეული უნა-
რებისა და გამოცდილების მქონე დედებისათვის.
თუმცა შეზღუდული და ხელმისაწვდომი დღიური
მოვლა ბევრი დედისათვის გამოწვევად რჩება.
■ მარტოხელა მამები ბევრი იმავე გამოწვევის წი-
ნაშე დგანან, რომელთა წინაშეც დედები არიან.
თუმცა ისინი, ჩვეულებრივ, ფინანსურად უფრო
შეძლებულნი არიან.
პროფესიული ციკლი
როგორ იღებენ ადამიანები გადაწყვეტილებას
იმის შესახებ, თუ რა სახის საქმიანობა ან სამუშაო იქ-
ნება მათთვის საუკეთსო არჩევანი?
■ პროფესიული ციკლი მუშაკის ცხოვრებაში პერი-
ოდებისა ან საფეხურების ცვალებადი თანმიმდევ-
რობაა. ყველა ადამიანის პროფესიული ციკლი უნი-
კალურია და აღასავსეა მოვლენებითა და გადაწყ-
ვეტილებებით. ჰევიჰერსტის პროფესიის არჩევის
კლასიკური მოდელი გვთავაზობს, რომ ინდივიდე-
ბი მუშაობის შესახებ ფიქრს ცხოვრების ადრეულ
ეტაპზე იწყებენ, შესაძლოა, ბავშვობაშიც კი.
■ ამჟამად ადამიანთა უმრავლესობას რამდენიმე
525
განსხვავებული სამსახური აქვს და შეუძლია კა-
რიერის შეცვლა შუა ხანში. დღეს სამსახურები
უფრო და უფრო ტექნიკური ხდება.
■ დასაქმებამდე ადამიანები იძენენ ფორმალურ
(როგორიცაა განათლება ან გავარჯიშება) და არა-
ფორმალურ უნარებს (როგორიცაა სამსახურის
შესახებ დამოკიდებულებები და მოლოდინები).
■ პროფესიული ციკლის საწყის ფაზაში, როცა ად-
რეული ასაკის მოზრდილები მუშაობას იწყებენ,
შესაძლოა, მათ განიცადონ შოკი, რადგან სამუშაო
მოსალოდნელისაგან განსხვავებული აღმოჩნდება
ხოლმე. მენტორებს ხშირად შეუძლიათ, დაეხმა-
რონ ახალგაზრდა მუშაკებს შესაფერისი სამუშაო
უნარებისა და დამოკიდებულებების შეძენაში. ქა-
ლებს ზოგჯერ უფრო უჭირთ შესაბამისი მენტო-
რის მოძებნა, ვიდრე მამაკაცებს.
■ შუა კარიერაში მყოფი მოზრდილების უმრავლე-
სობისათვის სამუშაო რუტინად იქცევა და ისი-
ნი, ხშირად, მენტორებს უკან ჩამოიტოვებენ. თუ
ადამიანის კარიერა ისე სწრაფად არ მიიწევს წინ,
როგორც მოსალოდნელია, ზოგჯერ ეს ადამიანი
შეიცვლის კარიერას ან ცხოვრების არაკარიერულ
სფეროებში მოძებნის კმაყოფილებას.
■ კარიერული/პროფესიული კონსულტაციის სფერო
წარმოიშვა ადამიანებისთვის იმის განსაზღვრაში
დასახმარებლად, თუ რომელი პროფესიებია მათი
შესაძლებლობებისა და ინტერესებისათვის ყვე-
ლაზე მეტად შესაფერისი. ჰოლენდის კარიერის
თეორია გულისხმობს როგორც ადამიანთა ტიპე-
ბის, ისე სამსახურის მოთხოვნების კატეგორიზა-
ციასა და „წყვილის“ პოვნას.
■ ზოგჯერ ადამიანები პროფესიას ან სამსახურს ირ-
ჩევენ ოჯახის მოლოდინებისა ან ეკონომიკური სა-
ჭიროების გამო. აშშ-ში ქალები ჭარბად არიან წარ-
მოდგენილნი დაბალი სტატუსის, დაბალანაზღა-
ურებად სამსახურებში და არასაკმარისად უფრო
მაღალანაზღაურებად თანამდებობებსა და პრო-
ფესიებში. ეს შესაძლებელია ორნაირად აიხსნას:
ქალები, ოჯახის მოთხოვნებიდან გამომდინარე,
ირჩევენ ნაკლებად მოთხოვნად სამუშაოს და ისი-
ნი შეიძლება იყვნენ დისკრიმინაციის მსხვერპლნი.
სამუშაო და გენდერი
როგორ იცვლება აშშ-ში ქალებისთვის სამუშაო
ბოლო რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში?
■ იმ ქალების უმრავლესობა, რომლებიც ცდილო-
ბენ სამსახურებრივი და ოჯახური როლების შე-
თავსებას, ხშირად უფრო მოქნილად უდგებიან
მათ კარიერას. ქალები, ჩვეულებრივ, მუშაობდნენ
სახლს გარეთ, მაგრამ სოციალური მოლოდინები-
სა და ისტორიული მოვლენების ცვლილებამ, ნე-
ბისმიერ ეპოქაში, გავლენა იქონია სამუშაო ძალა-
ში ქალების რაოდენობაზე.
■ განსაკუთრებით 1970-იანი წლების შემდეგ, აშშ-
ის სამუშაო ძალაში ქალების თანაფარდობა იზ-
რდება. მიუხედავად იმისა, რომ, უმუშევრობის
თვალსაზრისით, თეთრკანიანი ქალები უფრო დიდ
ნაწილს შეადგენდენ, 2008 წელს დაწყებული ეკო-
ნომიკური ვარდნის შედეგად, ამჟამად, თეთრკა-
ნიან ქალებთან შედარებით, უმცირესობების წარ-
526 თავი 13 ადრეული მოზრდილობა: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

მომადგენელი ქალები უფრო მეტად არიან უმუშე-
ვარნნი. დღეს ქალები აშშ-ის სამუშაო ძალის და-
ახლოებით 47%-ს შეადგენენ. ისინი ბევრი ისეთი
პროფესიიდან იღებენ შემოსავლებს, რომელთაც
ადრე მამაკაცები ფლობდნენ.
■ დასაქმებული ქალების დაახლოებით ნახევარს
დაბალანაზღაურებადი, ნაკლებად დაწინაურება-
დი სამსახური აქვს. ქალები, დღეს, მამაკაცების
მიერ გამომუშავებულ ყოველ დოლარზე, საშუა-
ლოდ, 81 ცენტს გამოიმუშავებენ.
■ ქალები, მამაკაცების მსგავსად, ბევრი მიზეზის
გამო მუშაობენ, მათ შორისაა ფინანსური საჭირო-
ება და პიროვნული სრულყოფა. დასაქმებული ქა-
ლები მიდრეკილნი არიან, იყვნენ ფიზიკურად და
ფსიქოლოგიურად უფრო ჯანმრთელები, ვიდრე
უმუშევარი ქალები, განსაკუთრებით მაშინ, თუ
მათ სიამოვნებთ მათი სამუშაო.
■ კარიერის მქონე ქალები მუშაობის სხვადასხვა
გზას ირჩევენ. ქალების უმრავლესობა, ბავშვების
მოვლის აუცილებლობის გამო, კვლავ წყვეტს მუ-
შაობას, დროებით მაინც, რასაც მამაკაცები იშვი-
ათად აკეთებენ.
■ აღმოჩნდა, რომ კარიერაზე ორიენტირებული და-
საქმებული ქალები უფრო ბედნიერები იყვნენ და
უფრო მაღალი თვითშეფასება ჰქონდათ, ვიდრე და-
უსაქმებელ ქალებს; იმ ქალებს, რომლებიც მუშაობ-
დნენ ნახევარ განაკვეთზე, ან დაბალკვალიფიციურ
სამსახურებში. თუმცა, ქალები, რომლებიც კარიე-
რაზე არ იყვნენ ორიენტირებულნი, თანაბრად ბედ-
ნიერები იყვნენ იმისგან დამოუკიდებლად, მუშაობ-
დნენ სრულ თუ ნახევარ განაკვეთზე.
როგორ შეიცვალა ოჯახის წევრთა როლები, ქა-
ლების მზარდი რაოდენობის სამუშაო ძალაში ჩარ-
თვის შესაბამისად?
■ სამუშაო ძალაში ქალების რიცხვის ზრდამ შედე-
გად ორმხრივი შემოსავლის მქონე წყვილების რა-
ოდენობაც გაზარდა, რომლებიც უფრო მაღალი
საერთო ოჯახური შემოსავლებით სარგებლობენ.
მიუხედავად იმისა, რომ მამები, ჩვეულებრივ, სარ-
გებელს იმის გამო იღებენ, რომ ისინი უფრო აქტი-
ურ ოჯახურ როლს ასრულებენ, მაინც არსებობს
ორივე პარტნიორის მიერ ოჯახური და სამსახუ-
რებრივი პასუხისმგებლობების შეთავსებასთან
დაკავშირებული ბევრი სტრესი.
■ დასაქმებული ქალები ოჯახისა და ბავშვის მოვ-
ლასთან დაკავშირებით თავიანთ თავზე მაინც უფ-
რო მეტ პასუხისმგებლობას იღებენ, ვიდრე მამა-
კაცები, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ისინი ნახევარ
განაკვეთზე მუშაობენ. ქალები, ასევე, სამსახუ-
რებრივ და ოჯახურ როლებს შორის კონფლიქტის
უფრო მაღალი დონის შესახებ აღნიშნავენ, ვიდრე
მამაკაცები.
■ აშშ-ში საოჯახო და სამედიცინო შვებულების
1993 წლის აქტის (FMLA) თანახმად, ყველა დასაქ-
მებულს, კანონიერად, ყოველწლიურად 12-კვირი-
ანი არაანაზღაურებადი ოჯახური შვებულების
უფლება აქვს.
■ ორმხრივი შემოსავლის მქონე ოჯახებისთვის და-
მახასიათებელია სტრესი, განსაკუთრებით მაშინ,
როცა მშობლებს უჭირთ ბავშის მოვლის მისაღები
საშუალების პოვნა.
■ ასევე, გარკვეული სოციალური მიუღებლობა არ-
სებობს იმ ქალების მიმართ, რომლებიც მუშაობას
„ირჩევენ“ მაშინ, როცა მათი შვილები მცირეწლოვ-
ნები არიან. ამასთან დაკავშირებით ზოგიერთს
გააჩნია ტრადიციული ღირებულებები, რომელთა
მიხედვით, დედები დასაქმებულნი არ უნდა იყვნენ
სახლის გარეთ. მიუხედავად ამისა, ქალებს მუშა-
ობისგან მნიშვნელოვანი სარგებლის მიღება შე-
უძლიათ, შესაძლოა, იმ სოციალური მხარდაჭერის
გამო, რომელსაც თანამშრომლები უზრუნველყო-
ფენ და იმ წვლილის გამო, რომელიც მუშაობას შე-
აქვს ქალის თვითშეფასებაში. სამუშაო, განსაკუთ-
რებით ქალებისათვის, შესაძლოა მოქმედებდეს,
როგორც დამცავი ზონა ოჯახთან დაკავშირებული
სტრესის წინააღმდეგ და იგი შეიძლება მასტაბი-
ლიზებელი ძალა იყოს მოზრდილთა ცხოვრებაში.

საკვანძო ტერმინები
თვითაქტუალიზაცია
ღირსების პირობები
უპირობო პოზიტიური მიღება
გარეგანი ფაქტორები
შინაგანი ფაქტორები პროფესიული ციკლი
ინტიმურობა (სიახლოვე) კარიერული კონსულტაცია
ვნება ორმხრივი შემოსავლის მქონე
გადაწყვეტილება/ვალდებულება წყვილი
საოჯახო შვებულება

ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
შუა ხანი
ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება 14
სასწავლო მ ი ზ ნე ბ ი :

■ როგორ უდგებიან შუა ხნის ადა-

მიანები განვითარების ამ პერი-
ოდს – როგორც ცხოვრების სა-
უკეთესო პერიოდს თუ დაღმას-
ვლის დასაწყისს?
■ არსებობს შუა ხნის კრიზისი?
■ ფიზიკური ფუნქციების რომელი
ცვლილებებია დაკავშირებული
შუა ხანთან?
■ რა არის კლიმაქსი და როგორია
მისი ტიპური მიმდინარეობა მა-
მაკაცებსა და ქალებში?
■ როგორ იცვლება მამაკაცებისა
და ქალების სექსუალობა შუა
ხანში შესვლისას?
■ ჯანმრთელობასთან დაკავში-
რებული რომელი პრობლემებია
ყველაზე დამახასიათებელი შუა
ხნის პერიოდისათვის?
■ როგორ ძლიერდება ცხოვრების
ადრეულ წლებში შეძენილი ჩვე-
ვების გავლენა შუა ხანში?
■ რომელი კოგნიტური ცვლილე-
ბებია ყველაზე მეტად დამახასი-
ათებელი შუა ხნისათვის?
■ როგორ ეგუებიან მოზრდილები
შუა ხანში გადასვლასთან და-
კავშირებული კოგნიტური უნა-
რების მცირე გაუარესებას?
528 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

თა ვის ში ნა არ სი
შუა ხანში განვითარება
„პრაიმ ტაიმი“ თუ დასასრულის
დაავადება და ჯანმრთელობა
დასაწყისი?
შუა ხნის კრიზისი: ეს სინამდვი-
ლეა?
აღქმა და სინამდვილე შუა ხანში
ფიზიკური განვითარება და
ცვლილება
უნარების ცვლილება
კლიმაქტერიული პერიოდი
სექსუალობა შუა ხანში კონგიტური განვითარება და
ცვლილება
ფლუიდური ინტელექტიVSკრის-
ჯანმრთელობასთან დაკავშირე-
ტალური ინტელექტი
ბული ჩვევების კუმულაციური
გამოცდილება და ექსპერტულო-
ეფექტები
ბა
სტრესი და ჯანმრთელობა
კოგნიტური უნარები სამუშაოზე
ეთნიკურობა, სიღარიბე და ჯან-
მრთელობა

ჩ
ვენ უკვე განვიხილეთ ჩვილობა, ბავშვობა,
მოზრდილობაში შესვლის პერიოდი და ადრე-
ული მოზრდილობა. შევისწავლეთ განვითარე-
ბის ის გარდამტეხი მოვლენები, რომლებიც განაპი-
რობებენ ადამიანების ცხოვრებისა და შედარებით
სტაბილური გარეგნობისა თუ პიროვნების ფორმი-
რებას. მივუთითეთ იმ სოციალურად მნიშვნელოვა-
ნი მოვლენების შესახებაც, რომლებიც აღნიშნავენ
მოზრდილობაში გადასვლას – სახლიდან წასვლა,
დაქორწინება, შვილის ყოლა და კარიერის შექმნა.
რა ხდება შემდეგ? თუ ეს უკვე ყველაფერია და
ამით დამთავრდა?
ითვლება, რომ შუა ხანი მოიცავს 40-დან 60-65
წლამდე ასაკობრივ პერიოდს და შეადგენს ადამი-
ანის სიცოცხლის ხანგრძლივობის მნიშვნელოვან
ნაწილს. ისმის კითხვა, ეს ახალი გამოწვევების ხა-
ნაა თუ დრო, როდესაც ადამიანი ადრე მიღებული
გადაწყვეტილებების მიხედვით ცხოვრობს და მხო-
ლოდ მცირე ცვლილებებიღა შეაქვს მათში? მო-
ცემულ თავში განვიხილავთ შუა ხანში მიმდინარე
ტიპურ ფიზიკურ და კოგნიტურ ცვლილებებს; ყუ-
რადღება გამახვილდება იმ მნიშვნელოვან ცხოვ-
რებისეულ მოვლენებზეც, რომლებიც ამ პერიოდში
ადამიანის გამოცდილების თავისებურებებს გან-
საზღვრავს.
განვითარება შუა ხანში
განვითარების თეორეტიკოსები შუა ხანს აღიქ-
ვამენ მე-20 საუკუნის კულტურულ კონსტრუქტად
(Wahl&Kruse, 2005;Wethington, Kessler&Pixley,
2004). მისი დაწყება და დასრულება მნიშვნელოვ-
ნადაა დამოკიდებული პიროვნების მიერ განცდილ
ცხოვრებისეულ გამოცდილებებზე. მიიჩნევს თავს
შუა ხნის ასაკის მქონედ 43 წლის ქალბატონი, რო-
მელსაც ახლა შეეძინა ბავშვი? თავისი კარიერისა
და ცხოვრების შუა ეტაპზე მქონედ მიიჩნევს თავს
41 წლის მამაკაცი, რომელიც ჩართულია ახალი
სამსახურისათვის გადამზადების პროგრამაში? თუ
თვლის, რომ ეს ცხოვრების ახალი „სტარტია“? თა-
ნამედროვე ამერიკულ კულტურაში შუა ხნის და-
საწყისად ხშირად 40 წელს მივიჩნევთ. ჩვეულებ-
რივ, ადამიანის მე-40 დაბადების დღე განსაკუთრე-
ბულად აღინიშნება. იუბილარს ბევრს ეხუმრებიან
„გორაკს მიღმა“ არ-
ფიქრობთ, რომ მომავალში
სებობის შესახებ, უგ-
შუა ხანი განიმარტება
ზავნიან დამცინავ მი-
განსხვავებულად,
სალოც ბარათებს და
ვიდრე დღეს? რომელმა
შეიძლება დაკარგული
სოციალურმა და
ახალგაზრდობის გა-
კულტურულმა ძვრებმა
მო შავ ტანსაცმელში
შეიძლება გამოიწვიოს
გამოწყობილიც კი ეს-
ასეთი ცვლილებები?
ტუმრონ.
შუა ხნის პერიოდი შეიძლება 40 წელზე უფ-
რო ადრე ან გვიან დაიწყოს. მისი ხანგრძლივობა
განსხვავებულია დაბერებასთან დაკავშირებუ-
ლი ბევრნაირი ფაქტორის არსებობის გამო (Brim,
Ryff&Kessler, 2004). ზოგიერთი ფაქტორი სოცია-
ლურ და ოჯახის სტატუსს უკავშირდება. შუა ხანი
გარდამავალი პერიოდია, ორ თაობას შორის გადე-
ბული ხიდი.
შუა ხნის ადამიანები თავს გრძნობენ გამოყო-
ფილად არა მხოლოდ ახალგაზრდებისა და ადრე-
ული მოზრდილებისაგან, არამედ ასევე მოხუცე-
ბისგანაც, განსაკუთრებით კი პენსიონრებისგან.
ზოგიერთი ადამიანი შუა ხანში შესვლას მაშინ გა-
ნიცდის, როცა შვილები სახლიდან მიდიან.
სხვა ფაქტორები შეიძლება იყოს ფიზიკური და
ბიოლოგიური. ქალმა შეიძლება უცებ გაანალიზოს,
რომ მისი ვაჟი მასზე მაღალი გახდა; მამაკაცმა შე-
იძლება აღმოაჩინოს, რომ კალათბურთის მოედან-
ზე ფეხი უკან რჩება ან მისი მოძრაობა შენელებუ-
ლია ართრიტის დაწყების გამო. ჯანმრთელობაც
ხომ ერთ-ერთი ფაქტორია. რამდენად გვანან ერ-
თამენთს 40 წლის, კარგ ფიზიკურ ფორმაში მყოფი,
ენერგიითა და ძალღონით აღსავსე ადამიანები იმა-
ვე ასაკის, ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების მომხმა-
რებელ ადამიანებს, ჭარბწონიანებს, ან იმ ადამია-
ნებს, რომლებიც ცოტას ვარჯიშობენ?
გასათვალისწინებელია ფსიქოლოგიური ფაქ-
ტორების არსებობაც, რომელთა უმეტესებობა
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14 529

გულისხმობს უწყვეტობასა და ცვლილებასთან და- ასაკობრივ ჯგუფს „ხელმძღვანელების თაობას“

კავშირებულ საკითხებს. ამ პერიოდში ადამიანები
აანალიზებენ, რომ უკვე მიღებული აქვთ სამუშა-
ოსა და ცხოვრებასთან დაკავშირებული ბაზისუ-
რი გადაწვეტილებები, რომლებიც განსაზღვრავენ
მათ შემდგომ ცხოვრებას. მომავალი არასოდესაა
ბოლომდე წინასწარ განსაზღვრული, მაგრამ ის
ადამიანს იმდენ სხვადასხვაგვარ შესაძლებლობას
არ მისცემს, რამდენითაც ადრე უზრუნველყოფ-
და. სამსახურებსა და კარიერასთან დაკავშირებუ-
ლი ფაქტორებიც გარკვეულ როლს ასრულებს; შუა
ხანამდე ადამიანების უმეტესობას უკვე შექმნილი
აქვს სამუშაო ისტორია და ნათლად აქვს დასახული
სამომავლო პასუხისმგებლობებთან დაკავშირებუ-
ლი სურათი. ეს განსაკუთრებით ეხებათ ისეთ სამ-
სახურებში დასაქმებულებს, სადაც დაწინაურება
საპატიოდ მიიჩნევა. და ბოლოს, ეკონომიკური პი-
რობები, სოციალური კლასი და ეპოქა ასევე ზემოქ-
მედებს იმაზე, თუ როგორ აღვიქვამთ შუა ხანს.
„პრაიმ ტაიმი“ თუ დასასრულის დასაწყისი?
რა განცდები აქვთ ადამიანებს შუა ხანთან და-
კავშირებით? თეორეტიკოსები და თავად შუა ხნის
ადამიანები ვერ თანხმდებიან იმასთან დაკავში-
რებით, შუა ხანი სტაბილობის, პოტენციური ლი-
დერობისა და ახალი საქმეების განხორციელების
დროა თუ უკმაყოფილების, შინაგანი შფოთვისა და
დეპრესიის პერიოდი. ასეთი შეუსაბამო შეხედულე-
ბების მთავარი მიზეზია ის, რომ ადამიანებს შუა
ხანთან დაკავშირებული ურთიერთგანსხვავებუ-
ლი გამოცდილებები აღენიშნებათ. შუა ხნის ბევრი
მოზრდილი შეიძლება ხვდებოდეს, რომ ახალგაზ-
რდა არაა, მაგრამ მაინც კმაყოფილების განცდა
ჰქონდეს და სწამდეს, რომ „აყვავების ხანაში“ იმ-
ყოფება. შუა ხნის ადამიანები ხშირად გრძნობენ
თავს „უსაფრთხოდ“, დამკვიდრებულად და დაცუ-
ლად (Helson&Soto, 2005; Ryff, 2008). უმეტესობას
შეიძლება უმნიშვნელოვად გაუარესებული ფიზი-
კური უნარები შეენიშნებოდეს, მაგრამ გამოცდი-
ლება და საკუთარი თავის შესახებ დაგროვილი
ცოდნა შესაძლებლობას აძლევს, რომ უფრო მეტად
მართოს საკუთარი ცხოვრება შუა ხანში, ვიდრე
რომელიმე სხვა ასაკში. ამ პერიოდში გადაწყვეტი-
ლებების მიღება ადვილად, კომპეტენტურად და
თვითდაჯერებულად შეუძლიათ, რაც ადრე არ ხე-
ლეწიფებოდათ. ამიტომაა, რომ 40-დან 60 წლამდე
უწოდებენ და მთავრობის, კორპორაციებისა თუ
საზოგადოების გადაწყვეტილების მიმღები წევრე-
ბი უმეტესად სწორედ შუა ხნის ადამიანები არიან.
თანამედროვე აშშ-ში შუა ხნის თაობა ისეთი განათ-
ლებული და ჯანმრთელია, როგორც არასოდეს.
უმეტესობა აღნიშნავს, რომ აქვს თვითეფექტურო-
ბის განცდა ცხოვრების რამდენიმე მნიშვნელოვან
სფეროში მაინც (Brim, Ryff&Kessler, 2004; Clark-
Plaskie&Lachman, 1999).
რა თქმა უნდა, არსებობენ შუა ხნის ადამიანები,
რომლებიც არც მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებებს
იღებენ და არც კორპორაციებსა თუ სამთავრობო
სააგენტოებს მართავენ; ზოგიერთ მათგანს თავის
ცხოვრებაზე კონტროლის განცდაც კი არ აქვს.
ზოგს კი ჯანმრთელობის პრობლემები აღენიშნება.
ასეთი პერსპექტივის გათვალისწინებით, შუა ხანი
აქტივობის შემცირების პერიოდად შეიძლება განი-
ხილებოდეს და უკავშირდებოდეს ფსიქოლოგიური
და ბიოლოგიური კრიზისების არსებობას (Levinson
1978, 1996).
უფრო მეტიც, ადამიანების უმეტესობას შუა
ხანში ამბივალენტური დამოკიდებულებები აღე-
ნიშნება. ცხოვრების ეს პერიოდი შეიძლება ით-
ვლებოდეს აყვავების ხანად ოჯახის, კარიერისა
თუ ნიჭიერების ქონის თვალსაზრისით; თუმცა,
ამასთანავე, ადამიანებმა იციან თავიანთი მოკვდა-
ვობის შესახებ და აწუხებთ ფიქრები იმასთან და-
კავშირებით, თუ როგორ სწრაფად გარბის დრო,
დარჩენილი წლები კი კიდევ უფრო სწრაფად გავა.
ადამიანების მიერ დროის სწრაფ დინებასთან და-
კავშირებით გაკეთებული ინტერპრეტაციები მათ
მიერ მიღებულ ცხოვრებისეულ გამოცდილებებთან
ერთად განსაზღვრავს იმას, თუ როგორ შეფასდება
შუა ხანი – თანდათანობითი გადასვლისა თუ კრი-
ზისის პერიოდად.
შუა ხნის კრიზისი: ეს სინამდვილეა?
შუა ხანთან დაკავშირებული პოპულარული
კონცეფცია უკავშირდება ასაკის მატებასთან და-
კავშირებულ იდენტობის კრიზისს. „ცხოვრების
სეზონებთან“ დაკავშირებული დანიელ ლევინსო-
ნის შეხედულება (იხ. თავი 12) ეხება კრიზისის მო-
დელს, რომლის მიხედვით შუა ხნის ცვლილებები
მკვეთრად ხორციელდება და ხშირად დაძაბულო-
ბით ხასიათდება (Levinson, 1978, 1996). ლევინსო-
ნის მოდელის მიხედვით, ადრეული მოზრდილობა

„ხელმძღვანელების თაობა“ კრიზისის მოდელი

შუა ხნის ადამიანების თაობის
აღმნიშვნელი ტერმინი; გულისხმობს
იმას, რომ ამ ასაკობრივ ჯგუფს
მიკუთვნებულები ადამიანები ცხოვრებაზე
გავლენის მომხდენი პოლიტიკური
გადაწყვეტილებების უმეტესობას იღებენ.
შეხედულება იმასთან დაკავშირებით,
რომ შუა ხნის ცვლილებები
მკვეთრად მიმდინარეობს და ხშირად
სტრესულია.
530 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
▲რას ნიშნავს ამ მამაკაცისათვის ის ფაქტი, რომ 50 წლის ასაკში
ატარებს ამ წითელ მანქანას? შეიძლება, შუა ხნის კრიზისი აქვს,
მაგრამ უფრო მეტად მოსალოდნელია, რომ, უბრალოდ, სარგებ-
ლობს კარგი ჯანმრთელობის, ეკონომიკური კეთილდღეობისა თუ
დამოუკიდებელი მოზრდილობის ქონასთან დაკავშირებული სია-
მოვნებების განცდის შესაძლებლობით.
შედარებით სტაბილურ პერიოდადაა მიჩნეული,
როდესაც ადამიანის მოქმედებები მიმართულია კა-
რიერისა და სრულფასოვანი ოჯახური ცხოვრების
შექმნისაკენ. ამ პერიოდის დასასრულს კი სახეზეა
შუა ხნის კრიზისი, როდესაც ადრე მიღებული გა-
დაწყვეტილებები კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება და
ცხოვრების პატერნების ხელახლა ჩამოყალიბების
საჭიროება ჩნდება.
ლევინსონის მიხედვით, ჩვეულებრივ, მამაკა-
ცებს შუა ხნის კრიზისი 40-დან 45 წლამდე ასაკში
აქვთ და ეს უკავშირდება შემდეგ ძირითად საკითხ-
ებს: ახალგაზრდობის შენარჩუნება, მასკულინუ-
რად ყოფნა ფემინურობის წინააღმდეგ, კონსტრუქ-
ციულობა დესტრუქციულობის წინააღმდეგ და
სხვებთან ახლო კავშირების ქონა მათგან გაუცხ-
ოების წინააღმდეგ. შუა ხნის მამაკაცებზე ჩატა-
რებულ კვლევაში ლევინსონმა აღმოაჩინა, რომ
კვლევის მონაწილეების სამ მეოთხედს ეს საკითხ-
ები ძალიან აშფოთებდა. ამასთან ერთად, ლევინ-
სონმა დაასკვნა, რომ მამაკაცების უმეტესობა შუა
ხნის კრიზისს განიცდის, რის შემდეგაც გადადი-
ან ემოციურად და ფსიქოლოგიურად შედარებით
სტაბილურ პერიოდში. შუა ხნის ტიპური კრიზისი
შეიძლება მიმდინარეობდეს დაახლოებით ამგვა-
რად: 40 წლის ასაკში მამაკაცმა შეიძლება მის მიერ
განვლილ ცხოვრებაზე კითხვების დასმა დაიწყოს:
წარმატებით მიაღწია დასახულ მიზნებს, ან, „ღირ-
და კი ეს ყველაფერი ბრძოლად?“ თუ მან ვერ მი-
აღწია სასურველ მიზნებს ცხოვრებაში, შეიძლება
იფიქროს, რომ ცვლილებების განხორციელების
შანსი მეტად არ ექნება. მაშასადამე, ის კითხვის
● [იხ. იხ. ემოციური პროცესები და გადასვლის მოდელი
დაბერება: სუზან ჩარლზი შეხედულება იმასთან დაკავშირებით,
on MyDevelopmentLab.com-ზე რომ ცვლილებები შუა ხანში
თანდათანობით მიმდინარეობს და შუა
ხნის კრიზისი ნორმა არაა.
ნიშნის ქვეშ აყენებს თავისი ცხოვრების მთლიან
სტრუქტურას სამუშაოსა და ოჯახური ურთიერთო-
ბების ჩათვლით (Levinson, 1986). მიუხედავად იმი-
სა, რომ ლევინსონის კვლევაში საშუალო კლასის
წარმატებული თეთრკანიანი მამაკაცები იღებდნენ
მონაწილეობას, მან დაასკვნა, რომ შუა ხნის კრიზი-
სი განვითარებისათვის დამახასიათებელი ჩვეული
მოვლენაა. ის დაახლოებით მსგავსად განიცდება
ქალებშიც (Levinson, 1978, 1996). ●
შუა ხნის კრიზისის ცნებისათან დაკავშირებით
შუა ხნის თანამედროვე კონცეპტუალიზაციები ხში-
რად კრიტიკულად განიხილავენ ლევინსონის მიერ
აღწერილ მოდელს. თეორეტიკოსები მხარს უჭერენ
გადასვლის მოდელს თვალსაჩინო მეთოდოლოგი-
ებზე დაყრდნობით და უარყოფენ მოსაზრებას იმის
შესახებ, რომ შუა ხნის კრიზისი ნორმაა (Helson,
1997; Wethington, Kessler&Pixley, 2004). მოზრდი-
ლების განვითარებაზე ჩატარებული ლონგიტუ-
დური კვლევების უმეტესობა შუა ხნის დაწყებისას
არსებულ რადიკალურ პიროვნულ თუ ცხოვრე-
ბის ადაპტაციასთან დაკავშირებულ ცვლილებებს
არ ავლენს (Willis, Marti&Rocke,2010). პირიქით,
მკვლევრები მიუთითებენ პრობლემის გადაწყვეტი-
ლებასთან, პიროვნებასთან, ცხოვრების სტილთან
თუ მისადმი ზოგად ორიენტაციასთან მიმართებით
არსებულ უფრო მეტ თანმიმდევრულობასა და უწყ-
ვეტობაზე (Whitbourne&Whitbourne, 2011). უფრო
მეტიც, ცხოვრების კრიზისები უმეტესად ხდება
ისეთ სპეციფიკურ მოვლენებთან დაკავშირებით,
როგორებიცაა მე-
შუა ხნის კრიზისთან დაკავ-
გობრის ან მშობლის
შირებული რომელი კულ-
გარდაცვალება, მო-
ტურული სტერეოტიპები
ულოდნელი დაავა-
შეგიძლიათ გაიხსენოთ?
დება, უმუშევრობა,
განსხვავდება ერთმანე-
ახალი სამსახური,
თისაგან მამაკაცებსა და
შვილის ომში წას-
ქალებთან დაკავშირებით
ვლა, ბავშვის დაბა-
არსებული შუა ხნის კრიზი-
დება ან შვილად აყ-
სის სტერეოტიპები?
ვანა, გაყრა და ა.შ.
ამასთანავე, ცხოვრების კრიზისები განსხვავებუ-
ლად მოქმედებს მამაკაცებსა და ქალებზე (იხ. თავი
15). მაგალითად, სახლში მყოფ დედაზე შეიძლება
მეტი ზეგავლენა იქონიოს უმცროსი შვილის სახ-
ლიდან წასვლამ, ვიდრე მამაზე, რომელიც ნაკლე-
ბად იყო ჩართული მასზე ყოველდღიური ზრუნვის
პროცესში. ამას გარდა, გარდამავალი მოვლენები
შეიძლება მოხდეს არა მხოლოდ 40-დან 45 წლამდე,
არამედ ცხოვრების ნებისმიერ დროს.
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება მოზრდილო-
ბაში მოხდეს აღნიშნული კრიზისები, გადასვლის
სხვადასხვა მოდელის მიხედვით, განვითარება უფ-
რო ხშირად ხასიათდება წინასწარგანსაზღვრული,
მოსალოდნელი და დაგეგმილი ძირითადი ცხოვრე-
ბისეული მოვლენების თანმიმდევრობით. მიუხედა-
ვად გარკვეული სოციალური და ფსიქოლოგიური
თავისებურებებისა, ადამიანების უმეტესობა წარ-
მატებით ადაპტირდება ამ მოვლენებთან, რადგან
იციან მოსალოდნელი ცხოვრებისეული ცვლილებე-
ბის დადგომის შესახებ. მაგალითად, 40 წლის მცი-
რე ბიზნესის მწარმოებელმა შეიძლება გააკეთოს
რეგულარული დანაზოგი გადავადებული გადასა-
ხადის ინდივიდუალურ საპენსიო ანგარიშზე (IRA).
ამის მიზეზია იმის ცოდნა, რომ დაახლოებით 60
წლის ასაკში შეიძლება პენსიაზე მოუწიოს გასვლა.
50 წლის ასაკში შეიძლება უკვე ნაპოვნიც ჰქონდეს
პენსიონერობისათვის იდეალური სახლი და რეგუ-
ლარულად განიხილავდეს თავის საპენსიო გეგმებს
მეუღლესა და შვილებთან ერთად. გადასვლის მო-
დელების მიხედვით, ადამიანები ემზადებიან ძირი-
თადი ცხოვრებისული ცვლილებებისათვის და წი-
ნასწარ განჭვრეტის საფუძველზე ახორციელებენ
მოქმედებების სერიას. ასე რომ, ასაკთან დაკავში-
რებული შუა ხნის კრიზისი შეიძლება გადაიჭრას
მის დადგომამდე.
მიუხედავად იმისა, თუ როგორ ხდება ადამიანე-
ბის შესვლა შუა ხნის პერიოდში, მათი უმეტესობა
მაინც აფასებს თავის ცხოვრებას. ზოგიერთმა თავი
შეიძლება იგრძნოს ეფექტურად, კომპეტენტურად
და საკუთარი ძლევამოსილების პიკზე მყოფად;
სხვებმა კი თავიანთი ცხოვრება შეიძლება მტკივნე-
ულად განიცადონ. კრიზისს ნაკლები ალბათობით
წარმოშობს დაბერების ეფექტებთან (მაგ., თმის გა-
ჭაღარავება, წელის გაზრდილი გარშემოწერილობა,
ან მენოპაუზა) თანმხლები მოულოდნელი და უჩვე-
ულო მოვლენებიც კი (მაგ., გაყრა ან უმუშევრობა),
თუ ისინი წინასწარ განჭვრეტილია და ნორმალურად
მიიჩნევა (Mason, 2011; Neugarten&Brown-Rezanka,
1996; Sneed, Whitbourne, Schwartz&Huang, 2012).
მნიშვნელოვანი და სარწმუნო კვლევების ანგარიშე-
ბის მიხედვით, მოზრდილების უმეტესობა შუა ხანს
განიცდის, როგორც დაბერებასთან დაკავშირებუ-
ლი თანდათანობითი ცვლილებების (გადასვლების)
წლებად (როგორც პოზიტიური, ასევე ნეგატიური
ცვლილებების) (Willis, Martin&Rocke, 2010).
აღქმა და სინამდვილე შუა ხანში
ახალგაზრდებისა და ადრეული მოზრდილების
უმეტესობისათვის რთულია, იფიქრონ შუა ხანზე,
როგორც რაღაც განსაზღვრულზე. ისინი წარმოიდ-
გენენ დიდ შავ ხვრელს, რომელშიც უნდა გაატარონ
თავიანთი ცხოვრების სულ მცირე 20 წელიწადი.
ახალგაზრდები ხშირად განიხილავენ შუა ხანს, რო-
531
გორც ზრდისა და განვითარების დასრულებულ პე-
რიოდს, რადგან ამ დროს კარიერასა თუ ურთიერ-
თობებთან დაკავშირებული ახალგაზდრული ოც-
ნებები და ვნებები უკვე გადალახულია. ახალგაზ-
დრობა დაკავშირებულია იმედთან, მაშინ, როცა,
შუა ხანი ჭაობში ყოფნასთან ასოცირდება. თუმცა,
კვლევა საპირისპირო დასკვნას უჭერს მხარს. სო-
ციოლოგი და MacArthur-ის კვლევითი ქსელის წევ-
რი, რონალდ კესლერი, შუა ხნის წარმატებული გან-
ვითარების შესახებ შემდეგს აღნიშნავს:
მონაცემების მიხედვით, შუა ხანი ცხოვრების
საუკეთესო დროა. აშშ-ის მთლიანი პოპულაციის
სურათის გათვალისწინებით, 50 წელი საუკეთესოა.
ამ დროს არ გიწევთ მოხუცებულობასთან დაკავ-
შირებულ ტკივილებსა თუ ახალგაზრდობის თან-
მხლებ მღელვარებებთან გამკლავება: გამოჩნდება
ვინმე, ვინც შემიყვარებს? წავწევ ოდესმე წინ ჩემს
კარიერას? ზოგადი დისტრესის დონე დაბალია
– დეპრესიის და შფოთვის მაჩვენებლები იკლებს
დაახლოებით 35 წლის ასაკში და აღარ იმატებს
გვიან 60-იან წლებამდე. თქვენ ხართ ჯანმრთელი
და პროდუქტიული. საკმარისი ფული გაქვთ იმი-
სათვის, რომ გააკეთოთ ის, რაც მოგწონთ. ჩამო-
ყალიბებული გაქვთ ურთიერთობები და გაყრის
ალბათობა ძალიან დაბალია. შუა ხანი არის „ის“,
რისკენაც ისწრაფვოდით. ახლა კი, უკვე ყურადღ-
ება შეგიძლიათ გადაიტანოთ „ყოფნაზე“ და არა
„გახდომაზე“ (as cited in Gallagher,1993, p. 53).
კვლევის მიხედვით ასევე იკვეთება, რომ შუა
ხნის კრიზისი უფრო გამონაკლისია, ვიდრე ნორმა
(Freund&Ritter, 2009; Wethington, Kessler&Pixley,
2004). ადამიანების უმეტესობა უმტკივნეულად გა-
დაინაცვლებს შუა ხანში, უახლოვებენ რა დიდებას-
თან, სიმდიდრესთან, წარმატებასა თუ სილამაზეს-
თან დაკავშირებულ ახალგაზდრულ მიზნებს უფრო
რეალისტურ მოლოდინებს. მაგალითად, 42 წლის
ქალბატონი და დედა, რომელიც 18 წლის ასაკში
მსახიობობაზე ოცნებობდა, შეიძლება მიხვდეს,
რომ ჰოლივუდში ვერასოდეს მოხვდება, მაგრამ,
სამაგიეროდ ადგილობრივ თეატრში მაინც ითამა-
შებს.
ინტროსპექციისათვის თავის არიდების ტენდენ-
ციით გამოირჩევიან ისინი, ვინც დიდი ალბათობით
განიცდიან შუა ხნის კრიზისს. მათ ასევე შეიძლება
მიმართონ უარყოფის რეაქციას სხეულსა და ცხოვ-
რების ცვლილებებთან დაკავშირებული ფიქრები-
სათვის თავის ასარიდებლად. მაგალითად, 45 წლის
ადამიანმა, რომელიც ფიქრობს, რომ ჯერ კიდევ შე-
სანიშნავი ათლეტია, ემოციურად ძლიერ მტკივნე-
ულად შეიძლება განიცადოს 15 წლის ვაჟიშვილის
მიერ კალათბურთში მისთვის მოგება. ამას გარდა,
შუა ხნის კრიზისი უფრო მეტად დამახასიათებე-
ლია მდიდრებისათვის, ვიდრე ღარიბი ან მუშათა
532 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
კლასისათვის. შეიძლება უფრო ადვილია, პიროვ-
ნება შეცდეს შუა ხნის რეალობის სწორად აღქმა-
ში მაშინ, როდესაც ბანკში არსებული ფული იცავს
მას ცხოვრების სირთულეებისგან და სიმძიმისგან
(Gallagher, 1993). და ბოლოს, თუ შუა ხნის კრიზისს
მაინც აქვს ადგილი, ის უმეტესად დაკავშირებუ-
ლია ინდივიდის სპეციფიკურ ცხოვრებისეულ მოვ-
ლენებთან; მასზე ასევე აისახება სოციალური გავ-
ლენები, რომლებიც სხვადასხვა თაობაზე თავისე-
ბურ ზეგავლენას ახდენენ. თანამედროვე შუა ხნის
ადამიანებს, მათი თაობისათვის დამახასიათებელი
სპეციფიკის გათვალისწინებით, უფრო დიდი ალბა-
თობით შეიძლება შეემთხვეთ შუა ხნის კრიზისი 30-
იან ან 50-იან წლებში, ვიდრე 40-იან-ში (Rosenberg,
Rosenberg&Farrell, 1999; Whitbourne&Willis, 2006)
(იხ. სცადეთ ეს! რა არის შუა ხანი?).
შუა ხანში ფიზიკური ცვლილებები გარდაუვა-
ლია. მნიშვნელობა არ აქვს, თუ როდის და როგორ
შეეჯახებიან ინდივიდები დაბერების პროცესის
ფაქტს. შესაძლოა, რომ, ცხოვრების ამ ეტაპზე ინ-
დივიდები პირველად განიცდიან და გრძნობენ, რომ
უფრო ასაკოვნად გამოიყურებიან. შემდეგ ქვეთავ-
ში განვიხილავთ ამ ცვლილებებს და იმას, თუ რო-
გორ ეგუება მათ ადამიანების უმეტესობა.
შეამოწმე შენი ცოდნა 14-1
1. ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელი ასაკობრივი
შუალედი განიხილება შუა ხნის პერიოდად აშშ-ში?
ა. 35-დან 55 ან 60 წლამდე;
ბ. 40-დან 60 ან 65 წლამდე;
გ. 35-დან 65 ან 70 წლამდე;
დ. 50-დან 70 ან 75 წლამდე.
2. ბიზნესსა და მთავრობაში გადაწყვეტილების მიმ-
ღებთა უმრავლესობა შუა ხნის წლებშია. შესაბა-
მისად, მათ ზოგჯერ უწოდებენ ________ თაობას.
3. საუკეთესო სიტყვა იმის აღსაწერად, თუ როგორ
განიცდის ადამიანთა უმრავლესობა შუა ხნის
ასაკს, სავარაუდოდ, არის:
ა. ენერგიული;
ბ. დეპრესიული;
გ. ხალისიანი;
დ. ამბივალენტური.
4. გადასვლის მოდელების მიხედვით, ადამიანთა
შესვლას შუა ხნის პერიოდში ყველაზე მეტად ახა-
სიათებს:
ა. უწყვეტობა;
ბ. კრიზისი;
გ. წყვეტა;
დ. თითქმის უწყვეტი არეულობა.
5. თუ კაცი უარყოფს დაბერების ფაქტს და ცდი-
ლობს, ახალგაზრდა გამოჩნდეს, დიდია თუ მცი-
რეა იმის ალბათობა, რომ ის შუა ხნის კრიზისს
განიცდის?
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
ფიზიკური განვითარება და ცვლილება
შუა ხანთან დაკავშირებული ყველაზე უფრო
თვალსაჩინო ცვლილებები ფიზიკურია. ფიზიკური
უნარების უმეტესობა პიკს აღწევს მოზარდობისა
და ადრეული მოზრდილობისას, ადრეულ შუა ხანში
კი სტაბილური რჩება; შემდეგ ფიზიკური დეგრადა-
ციის პირველი ნიშნები ჩნდება. ბევრი შუა ხნის ადა-
მიანისათვის საკმაოდ დეპრესიულია ეს მომენტი –
სარკეში დანახული ახალი ნაოჭები, წელის გაზრდი-
ლი გარშემოწერილობა, თმის შემცირება ან ჭაღარა
თმები საფეთქლებზე. ●
ასეთი გამაფრთხილებელი ნიშნები ზოგიერთი-
სათვის შემაშფოთებელია. ეს ხშირად დამოკიდებუ-
ლია დაბერებასა და გარდაცვალებასთან დაკავში-
რებით პიროვნების დამოკიდებულებებზე. ფიზიკუ-
რი ცვლილებების ნიშნები მოწიფულობის ნიშანია
თუ დაკნინების? მე-ხატისა და ცხოვრებისეული
აქტივობების ცვლილებას მოითხოვს ზოგიერთი
ისეთი აშკარა ბიოლოგი-
როგორ ფიქრობთ, აშ-
ური ცვლილებები, რო-
შ-ში ქალებს უფრო აწუ-
გორებიცაა მენოპაუზა
ხებთ დაბერების ეფექ-
ქალებში, ერექციის შემ- ტები თუ მამაკაცებს?
ცირება მამაკაცებში, რომელი არგუმენტით
მხედველობის გაუარე- გაამყარებდით თქვენს
სება ორივე სქესში. ეს შეხედულებას?
ცვლილებები ისე უნდა
გაიაროს ადამიანმა, რომ შენარჩუნდეს დამაკმა-
ყოფილებელი ცხოვრების სტილი. საბედნიეროდ,
მიუხედავად იმისა, რომ შუა ხანში მოზრდილების
უმეტესობა განიცდის ჯანმრთელობის თანდათა-
ნობით გაუარესებას, მათი სუბიექტური კეთილ-
დღეობისა და ცხოვრებით კმაყოფილების განცდა
იგივე რჩება (Cavanaugh&Blanchard-Fields, 2011;
Rцcke&Lachman, 2008). რა თქმა უნდა, დაბერება-
ზე ბევრი ფაქტორი მოქმედებს. ასევე აღსანიშნავია
ისიც, რომ ადამიანები სხვადასხვა ტემპით ვითარ-
დებიან. თუმცა, ჩვეულებრივ, 50 წლის ასაკამდე
უკვე საკმარისი ფიზიკური ცვლილებები არსებობს
იმისათვის, რომ დაბერების პროცესი შესამჩნევი
იყოს (Merrill&Verbrugge, 1999). ცხრილში 14-1 შე-
ჯამებულია შუა ხანში მიმდინარე ფიზიკური ცვლი-
ლებები.
ცვლილებები უნარებში
შუა ხანში არსებული ფიზიკური უნარების და-
ქვეითება გულისხმობს როგორც სენსორული და
მოტორული უნარების, ასევე სხეულის შინაგანი
ფუნქციონირების შემცირებასაც (Cleary, Zaborski&
Ayanian, 2004; Erber, 2010).
● [იხ. კოსმეტიკური ქირურგია
on MyDevelopmentLab.com-ზე
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
სცადე!
რა არის შუა ხანი?
აშშ-ში, ისევე, როგორც ბევრ სხვა განვითარებულ
ქვეყანაში, ადამიანების სიცოცხლის ხანგრძლივობა
მნიშვნელოვნად გაიზარდა ბოლო 100 წლის განმავ-
ლობაში. შესაბამისად, ცხოვრების შუა ხნის დადგომამ
უფრო გადაიწია. უფრო მეტიც, ასაკთან დაკავშირებით
ადამიანების შეხედულებები იცვლება ასაკის მატებას-
თან ერთად – 18 წლის ასაკში 30 წელი ასაკოვნად ით-
ვლება; მაგრამ 50 წლის ასაკში 30 წელი ახალგაზრდო-
ბად ეჩვენება ადამიანს. შუა ხნის ცნების გასაგებად,
სცადეთ შემდეგი!
აარჩიეთ 10 მოზრდილი (ან მეტი), რომლებიც სხვა-
დასხვა ასაკობრივ ჯგუფს მიეკუთვნებიან. უმჯობესია,
რომ ზოგიერთი მათგან გვიანი მოზარდობის ან დაახ-
ლოებით 20 წლის იყოს, ზოგი მიახლოებით 30 ან 40
წლების, ზოგიერთი დაახლოებით 50 ან 60, ხოლო ზო-
გიერთი 70 წლის ან უფრო ასაკოვანი. შეეკითხეთ მათ
შემდეგი სამი კითხვა და ჩაიწერეთ მათი პასუხები და
ზუსტი ასაკი:
■ თქვენი აზრით, რომელ ასაკში იწყება შუა ხანი?
■ თქვენი აზრით, რომელ ასაკში მთავრდება შუა ხა-
ნი?
■ თქვენი აზრით, რომელი ასაკი უკავშირება ცხოვრე-
ბის აყვავების ხანას, ზენიტს?
თქვენ მიერ შეგროვილი ინფორმაციის შეჯამებაში
დაგეხმარებათ ქვემოთ მოცემული ცხრილის გაკეთება.
ცხრილი უნდა შედგებოდეს იმდენი რიგისაგან, რამდენ
ადამიანსაც გამოჰკითხავთ. სავარაუდოდ, მონაცემე-
ბის გაანალიზებას გააადვილებს გამოკითხულთა ასა-
კობრივ ჯგუფებად დაყოფა. ეცადეთ, რომ გაცემული
პასუხები დაალაგოთ ყველაზე ახალგაზრდა რესპონ-
დენტიდან ყველაზე ასაკოვნის მიმართულებით, რათა
დააკვირდეთ ასაკთან დაკავშირებით გამოვლენილ ტენ-
დენციებს.
დაფიქრდით იმაზე, რასაც დააკვირდით
რომელი უმცირესი და უდიდესი ასაკი დასახელდა
შუა ხნის დასაწყისად და დასასრულად? თქვენი რესპონ-
დენტების მიერ გაცემული პასუხები მნიშვნელოვნად
იცვლებოდა თუ კონკრეტული ასაკის გარშემო ტრია-
თქვენი აზრით, რომელ თქვენი აზრით, რომელ ასაკში
ასაკში იწყება შუა ხანი? მთავრდება შუა ხანი?
533
ლებდა? რომელი ასაკი დაასახალეს მათ ცხოვრების აყ-
ვავების პერიოდად? თითოეულ კითხვასთან მიმართე-
ბით გამოთვალეთ საშუალო ასაკი. რომელი საშუალო
ასაკი გამოვლინდა შუა ხნის დასაწყისად? დაასახელეთ
საშუალო ასაკი, რომელიც შუა ხნის დამთავრებად მი-
იჩნეოდა? საშუალოდ რომელ ასაკში დგება ცხოვრების
აყვავების ხანა? რაიმე კუთხით ხომ არ გაგაკვირვათ ამ
პასუხებმა?
განიხილეთ საკითხები
თქვენ მიერ გამოკითხული ადამიანების ასაკი ზე-
მოქმედებდა იმაზე, თუ რომელ ასაკს დაასახელებდნენ
ისინი შუა ხანად? მათი ასაკი ასევე ხომ არ ახდენდა გავ-
ლენას იმაზე, თუ რომელ წელს მიიჩნევდნენ ცხოვრების
აყვავების ხანად? ახალგაზრდები, უფროსი ასაკის რეს-
პონდენტებისაგან განსხვავებით, უფრო მცირე ასაკს
ხომ არ ასახელებდნენ შუა ხნისა და ცხოვრების ზენი-
ტის პერიოდებად? გაგიკვირდათ თქვენ მიერ მიღებუ-
ლი შედეგები? როგორ ფიქრობთ, ხომ არ იცვლება ადა-
მიანების შეხედულებები ასაკის მატებაზე მათი წლების
მატებასთან ერთად? ამყარებს თქვენს შეხედულებას
მიღებული მონაცემები?
თქვენი აზრით, რესპონდენტების მიერ გაცემულ
პასუხებში ხომ არ იქნება გენდერული ან ეთნიკური
განსხვავებებიც? მაგალითად, ცნობილია, რომ აშშ-ში,
ქალების სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა მამაკა-
ცებზე მაღალია და თეთრკანიანი ამერიკელები კი უფ-
რო დიდხანს ცხოვრობენ, ვიდრე უმცირესობის ნების-
მიერი სხვა ჯგუფის წარმომადგენელი.
საშუალო და მაღალ სოციოეკონომიკურ ჯგუფს მი-
კუთვნებული ადამიანების სიცოცხლის ხანგრძლივობა
უფრო მეტია, ვიდრე დაბალი სოციოეკონომიკური სტა-
ტუსის მქონეების. როგორ ფიქრობთ, ადამიანების პა-
სუხებზე გავლენას ახდენს მათი კონკრეტული ჯგუფის
დემოგრაფიული მახასიათებლები, თუ, ზოგადად, მთე-
ლი საზოგადოების? ამჩნევთ თქვენს მონაცემებში რა-
იმე ტენდენციას, რომელიც ამ კითხვაზე პასუხის გაცე-
მაში დაგეხმარებათ? თქვენი აზრით, რომელი ყველაზე
მნიშვნელოვანი ფაქტორები ზემოქმედებს ადამიანების
მიერ შუა ხნის განსაზღვრაზე?
თქვენი აზრით, რომელი ასა- თითოეული მონაწილის
კი უკავშირდება ცხოვრების ასაკი
აყვავების ხანას?
534 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ცხრილი 14-1. ფიზიკური ცვლილებები შუა ხანში
შეგრძნება
 მხედველობის სიმახვილის შემცირება, შორეული
ობიექტების გამოკლებით
 სმენის დაქვეითება, განსაკუთრებით კი მაღალი
სიხშირის ბგერების
 გემოს შეგრძნების შესუსტება
რეაქციის დრო
 რეაქციის სისწრაფის შემცირება
შინაგანი ცვლილებები
 ნერვული სისტემის მუშაობის შენელება
 ჩონხის გახისტება და შეკუმშვა
 კანისა და კუნთების ელასტიურობის დაკარგვა; ნა-
ოჭების გაჩენა
 კანქვეშა ცხიმის დაგროვება
 გულისა და ფილტვების ქმედითუნარიანობის შემ-
ცირება
სქესთან დაკავშირებული ცვლილებები ქალებში
 მენოპაუზა (ოვულაციისა და მენსტრუაციის
შეწყვეტა)
 ესტროგენის შემცირებული პროდუცირება
 საშვილოსნოს შეკუმშვა და მკერდის ზომის
შემცირება
 წამოხურება; ღამის ოფლიანობა
 ძვლოვანი მასის შემცირება (ოსტეოპოროზი)
 ვაგინალური ატროფია
სქესთან დაკავშირებული ცვლილებები მამაკაცებში
 ანდროგენების პროდუცირების თანდათანობითი
შემცირება
 ერექციის გაძნელება
სენსორიკა. ვიზუალური უნარები მოზარ-
დობიდან დაწყებული 40-50 წლებამდე სტაბი-
ლობით ხასიათდება. შემდეგ კი მხედველობის
სიმახვილე მცირდება (Fozard&Gordon-Salant,
2001; Whitbourne&Whitbourne, 2011). ნაწილობ-
რივი გამონაკლისია ახლომხედველობა: ადამია-
ნები ხშირად შორს მდებარე ობიექტებს შუა ხანში
უკეთ ხედავენ, ვიდრე ახალგაზრდობაში. ჩვეუ-
ლებრივ, სმენა ნაკლებად მახვილი ხდება 20 წლი-
დან, შემდეგ კი თანდათანობით უარესდება, გან-
საკუთრებით მაღალი სიხშირის ბგერების მიმართ
(Fozard&Gordon-Salant, 2001). სმენის დაკარგვა
უფრო მეტად გავრცელებულია მამაკაცებში, ვიდ-
რე ქალებში. ეს ფაქტი შეიძლება უკავშირდება
სამსახურებთან დაკავშირებულ გარემო ფაქტო-
რებს. მაგალითად, მშენებლობაზე ხშირადაა მა-
ღალი სიხშირის ბგერები და ხმაური. ნებისმიერ
შემთხვევაში, შუა ხანში სმენის დაქვეითება იშვი-
ათადაა ისეთი სიძლიერის, რომ გავლენა იქონიოს
ყოველდღიური საუბრების ნორმალურ მიმდინარე-
ობაზე (Olsho, Harkins&Lenhardt, 1985). შუა ხან-
● [იხ. შუა ხანში კოგნიტური ცვლილებები ● [იხ. ფიზიკური ცვლილებები შუა ხანში
მეორადია მენოპაუზასთან შედარებით on MyDevelopmentLab.com-ზე.
on MyDevelopmentLab.com-ზე.
ში, სხვადასხვა დროს, მცირდება გემოს, ყნოსვისა
და ტკივილისადმი სენსიტიურობა. თუმცა, აღსა-
ნიშნავია, რომ ეს ცვლილებები უფრო თანდათა-
ნობით მიმდინარეობს და ნაკლებად შესამჩნევია,
ვიდრე მხედველობისა და სმენის შემთხვევაში
(Bartoshuk&Weiffenbach,1990; Whitbourne&different
points Whitbourne, 2011). ტემპერატურის ცვლილე-
ბისადმი სენსიტიურობა კვლავ მაღალია შუა ხანში
(Newman, 1982). მიუხედავად იმისა, რომ შუა ხან-
ში სენსორული უნარების დაქვეითება საშუალო
სისწრაფით ხდება და არა მკვეთრად, ადამიანები
ხშირად დიდ ყურადღებას მიმართავენ მხედველო-
ბაზე, სმენაზე და ა.შ. მაშასადამე, ასაკთან დაკავ-
შირებულ ამ მცირე ცვლილებებმაც კი შეიძლება
გამოიწვიოს მეხსიერების, ყურადღებისა და სხვა
კოგნიტური პროცესების გადატვირთვა (Scheiber,
2006). აქედან გამომდინარე, სენსორიკაზე ასაკის
მატების გავლენა შეიძლება გულისხმობდეს ადაპ-
ტურობის დაკარგვას და უფრო ზოგადი ხასიათის,
ასაკთან დაკავშირებული დაკნინების დაწყებას
(Sosnoff, Vallantine&Newell, 2007). ●
მოტორული უნარები და რეაქციის დრო.
ასაკის მატებასთან ერთად, განსაკუთრებით კი
50 წლის შემდეგ, რეაქციის სისწრაფე იკლებს
(Gabbard, 2012; Newell,Vaillancourt&Sosnoff, 2006).
თუმცა ხშირად სამუშაო ფუნქციების შესრულება
არ იცვლება, რადგან გამოცდილება და პრაქტიკა
შეიძლება ანაზღაურებდეს რეაქციის დროში შენე-
ლებას (Stones&Kozma, 1996). მაგალითად, როდე-
საც ადამიანი ყოველდღიურად ჩეხავს შეშას, ბეჭ-
დავს მონაცემებს ან თამაშობს ჩოგბურთს, ნაკლე-
ბად განიცდის სამუშაოს შესრულების გაუარესებას
შუა ხანში. ასევე, ნაკლებად აღენიშნებათ ასაკის მა-
ტების თანმდევი ფიზიკური უნარების დაქვეითება
იმ მოზრდილებს, რომლებიც თავიანთ მომავალთან
დაკავშირებით პოზიტიურ განწყობებს იყალიბებენ
(Kahana, Kahana&Zhang, 2005). თუმცა, შუა ხანში,
ახალი მოტორული უნარების დასწავლა ნელ-ნელა
უფრო და უფრო რთულდება.
შინაგანი ცვლილებები. შუა ხანი დაკავშირე-
ბულია სხეულის სხვა ნაწილების ცვლილებასთა-
ნაც. მაგალითად, მოზრდილობაში ჩონჩხი იკუმშე-
ბა და ხისტდება; ადამიანი სიმაღლეში იკლებს. კანი
და კუნთები კარგავს ელასტიურობას და ჩნდება ნა-
ოჭები; გროვდება კანქვეშა ცხიმი, განსაკუთერბით
კი დიაფრაგმის არეში, რაც საკუთარ გარეგნობაზე
წუხილის მიზეზი ხდება. ერთ-ერთი კვლევის მიხედ-
ვით, შუა ხნის ქალების 87% და მამაკაცების 59%
მიმართავდა დიეტას წონის კონტროლის მიზნით
(Ziebland,Robertson, Jay&Neil, 2002). ●
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14 535

►მენოპაუზის დროს ფიზიკური ცვლილებები და მენოპაუზის სიმ-

და მის შემდგომ პე-
რიოდში ბევრი ქალი
ბედნიერად გრძნობს
თავს, რადგან მათი
აქტიური დედობის
პერიოდი დასასრულს
უახლოვდება და ახლა
თავიანთი თავისათვის
მეტი დრო რჩებათ.
იცვლება კარდიოვასკალური სისტემის ეფექ-
ტურობაც. მოზრდილობის დაწყებიდან, ყოველი
ათწლეულის შემდეგ, გული საშუალოდ 8%-ით ნაკ-
ლებ სისხლს მიაწოდებს სხეულს. შუა ხნის დადგო-
მამდე, კორონარული სისხლძარღვების გაფართო-
ება, 20 წლის ასაკთან შედარებით, დაახლოებით
ერთი მესამედით მცირდება. შუა ხანში კარგი კარ-
დიოვასკალური ჯანმრთელობა დაკავშირებულია
ცხოვრების უკეთეს ხარისხსა და მოხუცებულობა-
ში დაავადებების განვითარების დაბალ რისკთან
(Daviglus, et al., 2003). ფილტვების ქმედითუნარი-
ანობა ასევე მცირდება. შუა ხანში ადამიანებს არ
შეუძლიათ ისეთი ხანგრძლივი და მძიმე მუშაობა,
როგორც ადრეულ მოზრდილობაში. ეს განპირო-
ბებულია იმით, რომ გამძლეობა და სიმტკიცე და-
მოკიდებულია სხეულის ქსოვილებისადმი მიწოდე-
ბული ჟანგბადის რაოდენობაზე (Siegler, Kaplan,
Von Dras&Mark, 1999). თუმცა დაკნინების ხარისხი
მაინც მნიშვნელოვნად განისაზღვრება ცხოვრების
სტილით.
კლიმაქტერიული პერიოდი
შუა ხანში მამაკაცებსა და ქალებს კლიმაქ-
ტერიული პერიოდი აღენიშნებათ, რომელიც და-
კავშირებულია ჰორმონალურ ცვლილებებთან და
ფიზიკური და ემოციური რეაქციების გარკვეული
ერთობლიობა ახლავს. ქალებში კლიმაქტერიული
პერიოდის ყველაზე დრამატული ასპექტია მენო-
პაუზა – ოვულაციისა და მენსტრუაციის შეწყვეტა,
რასაც შეიძლება ერთვოდეს ფიზიკური სიმპტომე-
ბი და ინტენსიური ემოციური რეაქციები. როგორც
უკვე აღინიშნა, მამაკაცებში მთელი ცხოვრების
განმავლობაში წარმოიქმნება სპერმა და მამაკაცუ-
რი ჰორმონები; მაშასადამე, მამაკაცებს მსგავსი
მენოპაუზა არ ახასიათებთ, პოპულარულ მედიაში
მისი პერიოდული გაშუქების ფაქტების მიუხედა-
ვად. თუმცა, შუა ხანში მამაკაცებსაც აღენიშნებათ
თანდათანობითი ბიოლოგიური ცვლილებები, რომ-
ლებსაც ახლავს ემოციური „ჩავარდნები“ და სექსუ-
ალური ქცევის შეცვლა.
პტომები. ჩვეულებრივ, ქალებს ბოლო მენსტრუა-
ცია 45-დან 55 წლის ასაკამდე პერიოდში აქვთ. თუმ-
ცა ზოგიერთ ქალს შეიძლება უფრო ადრე ან გვია-
ნაც აღენიშნებოდეს (Carlson, Eisenstat&Ziporyn,
2004;Rossi, 2004). მენოპაუზის დადგომისას, პირ-
ველ ხანებში, ოვულაცია და მენსტრუაციული ციკ-
ლი მერყეობს, შემდეგ კი საერთოდ წყდება. ეს
ცვლილებები დაახლოებით 7 ან 8 წლის განმავლო-
ბაში გრძელდება. მაშასადამე, მენოპაუზა პროცე-
სია და არა მოვლენა (Rossi, 2004).
მენოპაუზის პროცესის ადრეულ ფაზას ხშირად
პრემენოპაუზას უწოდებენ. ამ პერიოდში ესტრო-
გენი – ქალის ძირითადი ჰორმონი – არასტაბილო-
ბით გამოირჩევა და მენსტრუალური ციკლი ნაკლე-
ბად რეგულარული ხდება. ესტროგენის არასტაბი-
ლურობის გამო, ზოგიერთ თვეში, კვერცხუჯრედის
მომწიფებაც არ ხდება. ბევრი ქალისათვის პრემე-
ნოპაუზასთან დაკავშირებული სიმპტომები იწყება
30 წლის დასასრულსა და 40-იან წლებში და რთულ-
დება დაორსულებაც. მერყეობს ასევე ქალის მეორე
მნიშვნელოვანი ჰორმონი – პროგესტერონი. ჩვეუ-
ლებრივ, გვიან 40-იან წლებში, ქალების უმეტესო-
ბა შედის პრემენოპაუზის პერიოდში, რომელიც და-
კავშირებულია ესტროგენის კიდევ უფრო მკვეთრ
მერყეობასთან. ამ ფაზაში მენსტრუალური ციკლი
კიდევ უფრო ნაკლებად პროგნოზირებადია და და-
ორსულების შანსიც იკლებს. ქალების უმეტესობა
არაკომფორტულ შეგრძნებებს განიცდის, რომ-
ლებსაც „წამოხურებას“ ეძახიან. ამ დროს ქალის
კანის ტემპერატურა მნიშვნელოვნად იმატებს და
უეცრად საოცარი სიცხეს შეგრძნება ვითარდება.
„წამოხურება“ აღინიშნება ქალების დაახლოებით
50-60%-ში (Avis, 1999; Carlson, Eisenstat&Ziporyn,
1996). როდესაც ეს ღამე იჩენს თავს, ძილის დეპ-
რივაციაც ვითარდება (Xu, et al., 2012). სწორედ
ამას უკავშირდება ქალების მიერ მენოპაუზასთან
დაკავშირებული ბევრი ისეთი პრობლემა, როგორე-
ბიცაა თავის ტკივილები, გონებაგაფანტულობა და
ემოციური არასტაბილურობა. ამდენად, ქალების
დაახლოებით 20% თვლის ამ სიმპტომებს შემაწუ-
ხებლად (Avis, 1999). ქალების მცირე ნაწილს აღე-
ნიშნება ჰორმონების ცვლილებასთან დაკავშირე-
ბული მნიშვნელოვანი სირთულეები. საბოლოოდ,
ესტროგენის და პროგესტერონის დონე ისე ეცემა,
რომ მენსტრუაცია წყდება. პოსტმენოპაუზის სა-
ფეხურზე დანარჩენი ჰორმონების შემცირებასთან
დაკავშირებული სხვა ფიზიკური ცვლილებებიც

კლიმაქტერიული პერიოდი მენოპაუზა

შუა ხანში მამაკაცებისა და ქალები-
სათვის დამახასიათებელი ფიზიკური
და ემოციური სიმპტომების ფართო
კომპლექსი, რომელსაც ახლავს
რეპროდუქციული ცვლილებები.
მენსტრუაციის სამუდამო შეწყვეტა. ხდება
შუა ხანში და შეიძლება ახლდეს ფიზიკური
სიმპტომები და ემოციური რეაქციები,
რომლებიც ცვალებადია სხვადასხვა
ადამიანსა და კულტურაში.
536 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
მიმდინარეობს. მაგალითად, სარძევე ჯირკვლები
კარგავს სიმაგრეს, საშვილოსნო და გენიტალიები
კი გარკვეულწილად დუნდება. ვაგინალური სის-
ხლძარღვების კედლების შიდა ფენა (სარჩული)
თხელდება, ნაკლებელასტიური ხდება და ნაკლები
ლუბრიკაციული ფლუიდები წარმოიშობა (Rossi,
2004). აქედან გამომდინარე, მენოპაუზის შემდეგ,
ბევრი ქალი იყენებს ლუბრიკაციის ხელოვნურ სა-
შუალებებს სექსუალურ ურთიერთობაში სიამოვნე-
ბის მისაღებად. ●
მენოპაუზასთან დაკავშირებული ემოციური
ეფექტები. ქალების მცირე ნაწილისათვის მენო-
პაუზის ფიზიკურ ცვლილებებს ისეთი ემოციური
ცვლილებებიც ახალვს, როგორებიცაა დეპრესია
და რეპროდუქციული ფუნქციის დაკარგვის გა-
მო ნაკლები ქალურობის შეგრძნება (Wang-Cheng,
Neuner&Barnabei,2007). კვლევების მიხედვით, მე-
ნოპაუზისა და პოსტმენოპაუზის პერიოდში სიმ-
პტომების რთულად გადატანისა და დეპრესიის
განვითარების უფრო მაღალი რისკის ქვეშ არიან
ის ქალები, რომლებიც ცხოვრების ადრეულ წლებ-
ში დეპრესიით იტანჯებოდნენ (Strauss, 2011). მა-
შასადამე, მენოპაუზასა და დეპრესიას შორის აღ-
ნიშნული კავშირი უფრო მეტად სხვა ფაქტორები-
თაა განპირობებული, ვიდრე თავად მენოპაუზით
(Bromberger, et al., 2010). ქალებმა, რომლებსაც არ
ჰყოლიათ შვილები და სრულად არ დაუკავებიათ
თავიანთი გონება ორსულობაზე ფიქრით, შეიძლე-
ბა განიცადონ სინანულის, დანაკარგისა და დეპ-
რესიის შეგრძნებები. თუმცა ქალების უმეტესობა
ამ სირთულეებს არ აწყდება მენოპაუზისას (იხ.
ცხრილი 14-2). უფრო მეტიც, ზოგიერთი მკვლევა-
რი აღნიშნავს, წინა წლებთან შედარებით, ემოციუ-
რი სირთულეების შემცირებას მენოპაუზისა და მის
შემდგომ პერიოდში. ფართო მასშტაბით ჩატარებუ-
ლი ეროვნული კვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ
ქალების 4% აღნიშნავდა მენსტრუალური ციკლის
დაკარგვასთან დაკავშირებულ სინანულის შეგ-
რძნებებს; დაახლოებით ნახევარი კი შვების გან-
ცდაზე მიუთითებდა (Rossi, 2004).
ზოგადად, მნიშვნელოვანი კვლევები აჩვენებს,
რომ ქალების უმეტესობა მენოპაუზაზე ნეგატიუ-
რად არ რეაგირებს არც მცირე და არც დიდი დრო-
ის გასვლის შემდეგ (Judd, Hickey&Bryant, 2012).
პენსილვანიის ერთ კვლევაში მენოპაუზისა და 5
წელზე მეტი ხანგრძლივობის პოსტმენოპაუზის პე-
რიოდში მყოფი 500-ზე მეტი ჯანმრთელი ქალი მო-
ნაწილეობდა. 50%-ზე მეტი აღნიშნავდა, რომ არ
იყვნენ უგუნებოდ და დეპრესიულად და „ეს ცვლი-
ლება“ იმაზე ადვილი აღმოჩნდა, ვიდრე ელოდნენ
● [იხ. მენოპაუზა
on MyDevelopmentLab.com-ზე
(Matthews, Wing, Kuller, Meilahn&Owens, 2000).
ბევრი ქალი უფრო თავისუფლად გრძნობს თავს და
აქვთ იმის შეგრძნება, რომ მეტად აკონტროლებენ
თავიანთ ცხოვრებას. მათ მოსწონთ, რომ არ უწევთ
მენსტრუაციის პერიოდსა და შესაძლო დაორსულე-
ბაზე ფიქრი. იმავდროულად, მათი დედობის აქტიუ-
რი როლი სრულდება და ხშირად მეტი დრო რჩებათ
თავიანთი თავისათვის. იმ ქალების უმეტესობაც
კი, რომლებისათვისაც მენოპაუზა საკმაოდ უსია-
მოვნოა, ადვილად, დისტრესისა და შფოთვის გარე-
შე გადალახავს ამ მოვლენას.
მენოპაუზის კულტურულმა კონტექსტმაც შე-
იძლება გავლენა იქონიოს ქალების გრძნობებზე,
ქცევაზე და აქტუალურ ფიზიკურ სიმპტომებზე
(Lock, 1993). მაგალითად, ინდოეთის ზოგიერთ
კასტაში, მენოპაუზას ტრადიციულად ახალი პოზი-
ტიური სტატუსი მოაქვს ქალებისათვის; მათ უკვე
აღარ მოეთხოვებათ, რომ საზოგადოებისაგან იზო-
ლირებული იყვნენ და მხოლოდ თავიანთ მეუღლე-
ებთან და ოჯახთან ასოცირდებოდნენ. მენოპაუზის
შემდეგ, მათ შეუძლიათ ისიამოვნონ სოციალური
ურთიერთობების ფართო სპექტრში მამაკაცები-
სა და ქალების თანხლებით. ინდოელი ქალების
მონაწილეობით ჩატარებულ ერთ-ერთ კვლევაში
არც ერთმა ქალბატონმა არ აღნიშნა აშშ-ში მე-
ნოპაუზასთან დაკავშირებული ისეთი ნეგატიური
სიმპტომები, როგორებიცაა ძლიერი უგუნებობა,
დეპრესია ან თავის ტკივილები (Flint, 1982). მენო-
პაუზის კროსკულტურული კვლევების შედეგების
ზოგადი სურათის მიხედვით, ნეგატიური სიმპტო-
მები ფართოდ ვარირებს როგორც კულტურიდან
კულტურამდე, ასევე ერთ კულტურაში მცხოვრებ
სხვადასხვა ქალს შორის. მსგავსი დასკვნების მი-
ხედვით, მენოპაუზასთან დაკავშირებული სიმპტო-
მები არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ ფსიქოლო-
გიური და კულტურული ფაქტორების შედეგიცაა
(Robinson, 2002).
გრძელვადიანი ეფექტები. თუმცა მენოპაუზის
სიმპტომები მხოლოდ კულტურული ინტერპრეტა-
ციების შედეგი არაა. მენოპაუზისას აღნიშნული
ესტროგენის დაკარგვა იწვევს ძვლოვან მასასა და
გენიტალიებში ხანგრძლივ ფიზიოლოგიურ ცვლი-
ლებებს; სავარაუდოდ, იზრდება კორონარული და-
ავადებების რისკიც.
მიუხედავად იმისა, რომ შუა ხნის დასასრულს,
მამაკაცებიცა და ქალებიც განიცდიან ძვლოვა-
ნი მასის შემცირებას, ქალებში ეს პროცესი ორ-
ჯერ უფრო მეტად და სწრაფად მიმდინარეობს
(Whitbourne&Whitbourne, 2011). შედეგად, ძვლების
მოტეხილობა უფრო მეტად გავრცელებულია ასა-
კოვან ქალებში, ვიდრე ასაკოვან მამაკაცებში. ეს-
ტროგენის ნაკლებობის გამო ქალებში ძვლოვანი
მასის შემცირება ძლიერდება მენოპაუზის შემდეგ.
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14 537

ცხრილი 14-2. დაბერებასთან დაკავშირებულ სამ საკითხზე ქალების მიერ გამოთქმული წუხილი

საკითხი „სრულებითაც არა“ (%) „ცოტათი“ (%) „საკმაოდ ან დიდად“ (%)

საკმაოდ ასაკოვანი იმი- 82.0 7.8 10.2

სათვის, რომ ბავშვები
იყოლიო

ნაკლებად მომხიბვლელ 36.3 34.6 29.1

ქალად თავის მიჩნევა

ასაკის მატებასთან ერთად 21.6 38.0 40.4

მეტი დაავადების ქონა

შენიშვნა: გამოკითხული ქალები მონაწილეობდნენ კვლევაში „შუა ხანი აშშ-ში“ (MiduS), ასაკობრივი ჯგუფი
25-დან 74-მდე.
წყარო: „მენოპაუზის პერიოდის ტრანზიცია და დაბერების პროცესები“ A. S. Rossi, 2004, in o. d. Brim, C. d. Ryff,
და R. C. Kessler (eds.), რამდენად ჯანმრთელი ვართ? შუა ხანთან დაკავშირებული კეთილდღეობის ეროვნული
კვლევა (გვ. 153-204). Copyright © 2004. Reprinted by permissions of the university of Chicago Press.

აშშ-ში საკმაოდ გავრცელებულია ოსტეოფოროზი ული მენოპაუზა), თუ ისინი არ ღებულობდნენ ეს-

– ძვლოვანი მასის შემცირებისა და ძვლების გაძლი-
ერებული მოტეხილობების აღმნიშვნელი სამედი-
ცინო ტერმინი. აშშ-ის ზოგადი ქირურგიის (2004)
(Surgeon General) ანგარიშის მიხედვით, 2020
წლამდე, მოსალოდნელია, რომ 50 წელზე უფროსი
ამერიკელების ნახევარს ბარძაყის ოსტეოფორო-
ზის განვითარების რისკი ჰქონდეთ; ამ ადამიანების
უმეტესობა კი პოსტმენოპაუზის პერიოდში მყოფი
ქალი იქნება. ამ ფაზაში მყოფი ყველა ქალის და-
ახლოებით ნახევარს კი, 50 წელზე ზემოთ ასაკში,
ძვლების მოტეხილობასთან დაკავშირებული ოსტე-
ოფოროზი ექნებათ (McBean, Forgac&Finn, 1994).
უფრო რთული დასადგენი აღმოჩნდა გულის
დაავადებასა და მენოპაუზას შორის კავშირი. დღე-
ვანდელი მონაცემების მიხედვით, პრემენოპაუზის
თქვენი აზრით, კულტურის პერიოდში მყოფი ქა-
რომელი კონკრეტული ას- ლებისათვის ესტრო-
პექტები იქნება ყველაზე გენი გულის დაავადე-
მნიშვნელოვანი იმასთან ბების განვითარების
მიმართებით, თუ როგორ წინააღმდეგ ერთგვა-
აღიქვამს ქალი მენოპაუ- რი დამცავი მექანიზ-
ზის სიმპტომებს? მის როლს ასრულებს.
ამ დასკვნას ამყარებს
მონაცემები, რომელთა მიხედვით, მენოპაუზამდე
პერიოდში, კარდიოვასკალური დაავადებების მაჩ-
ვენებელი გაცილებით უფრო დაბალია ქალებში,
ვიდრე მამაკაცებში; შემდეგ კი, ქალებში ისეთივე
მაღალი ხდება, როგორც მამაკაცებში. იმ ახალ-
გაზრდა ქალებშიც მნიშვნელოვნად იზრდებოდა
კარდიოვასკალური დაავადებების გაჩენის რისკი,
რომლებსაც საკვერცხეები ამოაჭრეს (ქირურგი-
ოსტეოფოროზი
ძვლოვანი მასის შემცირებისა და ძვლების
მოტეხილობის გაძლიერება; მისი განვითარების
ალბათობა განსაკუთრებით იზრდება შუა ხანსა
და მის შემდგომ პერიოდში
ტროგენის ჩამნაცვლებელ ხელოვნურ ჰორმონებს.
ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპია. ჯან-
მრთელობის რისკის ქვეშ დაყენებისა და ესტროგე-
ნის შემცირებასთან დაკავშირებული უსიამოვნო
სიმპტომების გამო, მენოპაუზისას ზოგიერთი ქალი
ჩანაცვლებით ჰორმონალურ თერაპიას მიმართავს
(HRT). ჩანაცვლებითი ჰორმონალურ თერაპია – ეს-
ტროგენის, პროგესტერონის ან ორივე მათგანის
მიწოდების გზით ხელს უწყობს ისეთი სიმპტომების
შემცირებას, როგორებიცაა „წამოხურება“ და ვაგი-
ნალური ცვლილებები. 1998 წელს, აშშ-ში, 45-დან
64 წლის ასაკის, დაახლოებით, სამიდან ერთი ქალი
იტარებდა ჩანაცვლებით ჰორმონალურ თერაპიას
(Pinn &Bates, 2003).
მენოპაუზის უსიამოვნო სიმპტომების შემცი-
რებისათვის ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერა-
პიის ეფექტურობა საკმაოდ აღიარებულია. თუმცა
ბოლო დროს ჩატარებული კვლევები გარკვეულ
კითხვებს ბადებს მისი დიდი ხნის გამოყენები-
სას წარმოშობილი შესაძლო გვერდითი ეფექტე-
ბის შესახებ; ზოგიერთ შემთხვევაში ის სასარგებ-
ლოა, ზოგჯერ კი შეიძლება საზიანო აღმოჩნდეს
(Canderelli, Leccesse&Miller, 2007; Lobo, 2007;
National Institutes of Health [NIH], 2012b). მაგა-
ლითად, კვლევები აჩვენებს, რომ ჩანაცვლებითი
ჰორმონალური თერაპია გარკვეულ როლს ასრუ-
ლებს ძვლოვანი მასის შემცირების შეჩერებაში
(NIH, 2012b; U.S. Food and Drug Administration, 2012;
Yarbrough,Williams&Allen, 2004). ადრეული კვლევე-
ბის მიხედვით, ჩანაცვლებით ჰორმონალურ თერა-
პიას ასევე შეუძლია პოსტმენოპაუზის პერიოდში
გულის დაავადებების განვითარების რისკის შემცი-
რება (Grodstein, et al., 1997; Hu, et al.,1999). თუმცა
უფრო თანამედროვე კვლევები აჩვენებს, რომ ჩა-
ნაცვლებითმა ჰორმონალურმა თერაპიამ სინამდვი-
ლეში შეიძლება გაზარდოს ქალებში კარდიოვასკა-
538 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ლური პრობლემებისა და სიმსივნის გარკვეული
სახეების განვითარების რისკი, განსაკუთრებით კი
მკერდის კიბოსი (American College of Obstetricians
and Gynecologists, 2012). ადრეული კვლევების მი-
ხედვით, ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპია
სასარგებლო შეიძლება აღმოჩნდეს ალცჰაიმერის
დაავადებისა და დემენციის სხვა ფორმების პრე-
ვენციისათვის; თუმცა ასეთი კვლევების შედეგე-
ბი მაინც ურთიერთსაწინააღმდეგოა. ზოგიერთი
კვლევა არ ადასტურებს ჩანაცვლებით ჰორმონა-
ლურ თერაპიასა და კოგნიტურ ფუნქციებს შორის
კავშირს (მაგ., Luetters et al., 2007), სხვები კი ავ-
ლენს კოგნიტურ ფუნქციებზე მის დადებით გავლე-
ნას (e.g., Ryan, et al., 2012). მიუხედავად იმისა, რომ
დღეისათვის უცნობია კოგნიტური ფუნქციებისათ-
ვის ჰორმონების დამცველობითი მექანიზმი, მაგ-
ნიტურ-რეზონანსული (fMRI) კვლევები აჩვენებს,
რომ ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპიით მო-
სარგეებლებს თავის ტვინის გარკვეული ნაწილების
უფრო მაღალი აქტივობა აღენიშნებოდათ, ვიდრე
სხვებს (მაგ., Maki et al., 2011). კვლევის მიხედვით,
დემენციის პრევენციაზე ესტროგენს დადებითი
გავლენა ექნება იმ შემთხვევაში, თუ მისი გამოყე-
ნება ადრევე დაიწყება, მაშინ, როდესაც ნეირონები
ჯერ კიდევ ჯანსაღია.
მაშასადამე, ჩანაცვლებით ჰორმონალურ თერა-
პიასთან დაკავშირებული რისკები და სარგებლები
გაურკვეველი და რთულად გასაშიფრია. დიდი რაო-
დენობისა და ზოგჯერ წინააღმდეგობრივი კვლევე-
ბის გაგების გასაადვილებლად, მენოპაუზის ჩრდი-
ლოეთ ამერიკულმა საზოგადოებამ, 2012 წელს
გამოსცა ქალებისათვის გასათვალისწინებელი მი-
თითებები („გაიდლაინები“). მათში მოცემულია შემ-
დეგი საკითხები:
■ ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპია ყველა-
ზე ეფექტურ მკურნალობად რჩება და ქალების
უმეტესობას უსაფრთხოდ შეუძლია მისი გამო-
ყენება;
■ ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპიით სარ-
გებლობამდე, პირად ექიმთან უნდა განიხილონ
რისკ-ფაქტორები იმ ქალებმა, რომლებსაც აღე-
ნიშნებათ სისხლის კოლტები, გულის დაავადე-
ბა, ინსულტი ან მკერდის კიბო;
■ ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპიის სხვა-
დასხვა ფორმა განსხვავებულადაა დაკავშირებუ-
ლი მკერდის კიბოსთან. უფრო კონკრეტულად,
მხოლოდ ესტროგენი უსაფრთხოდ შეიძლება
იქნას მიღებული 7 წლის განმავლობაში. თუმცა,
ესტროგენისა და პროგესტერონის კომბინაციის
გამოყენება უფრო მალე უნდა შეწყდეს.
■ 60 წლამდე ასაკის ჯანმრთელი ქალების უმეტე-
სობა არ განიცდის გულის დაავადებების განვი-
თარების რისკის მატებას ჩანაცვლებითი ჰორ-
მონალური თერაპიის გამოყენებისას.
სახვევებით, კრემით, გელით ან სპრეით მიღე-
ბული ჩანაცვლებითი ჰორმონალური თერაპია შე-
იძლება ნაკლებად სარისკო იყოს სისხლის კოლტე-
ბისათვის, ვიდრე ორალური გზით მედიკამენტების
მიღება. თუმცა ეს დასკვნა ჯერ კიდევ სპეკულაცი-
ურია და შემდგომ კვლევას საჭიროებს. ჩანაცვლე-
ბითი ჰორმონალური თერაპიის ჯანმრთელობისათ-
ვის ზიანისა თუ სარგებლის მიყენებასთან დაკავში-
რებული კითხვები ახლა უფრო მეტად აქტუალუ-
რია, ვიდრე წინათ. დღევანდელი სიტუაციის გათვა-
ლისწინებით, ქალებისათვის ყველაზე კარგი რჩევა
ისაა, რომ სანდო ექიმთან კონსულტაციის გზითა
და ინდივიდუალური სიმპტომებისა და რისკების
პროფილის გათვალისწინებით დაგეგმილ მკურნა-
ლობას მიმართონ (American College of Obstetricians
and Gynecologists, 2012; Lobo, 2007). ●
ცვლილებები მამაკაცებში. მამაკაცებისათვის
არ არსებობს მენოპაუზის მსგავსი რაიმე მკვეთრი
მოვლენა (Finch, 2001). ანდროგენები (მამაკაცის
ჰორმონები) საკმაოდ ნელ-ნელა მცირდება შუა ხნის
დასაწყისიდან (Seidman, 2003) და არ იწვევს სექ-
სუალური სურვილისა თუ ქცევის მკვეთრ ვარდნას.
თუმცა, ვიცით, რომ ბევრ მამაკაცს აღენიშნება სექ-
სუალური ინტერესისა და აქტივობის ცვლილებები,
ჩვეულებრივ, გვიანი 40-იანი წლებიდან. როგორც
ქალების შემთხვევაში, მამაკაცებშიც ფართო სა-
ხის ინდივიდუალური განსხვავებები შეინიშნება.
მიუხედავად იმისა, რომ მამაკაცების უმეტესობა
რეპროდუქციულ უნარს ინარჩუნებს შუა ხანსა და
ხშირად გვიანი მოზრდილობის პერიოდშიც, ბევრი
მათგანი განიცდის სექსუალური სურვილის კლე-
ბას; თუმცა ეს ხშირად დაკავშირებულია სამსახუ-
რებრივ სტრესთან, ოჯახურ საკითხებთან ან, ზო-
გადად, ნაკლები ენერგიის ქონასთან. მამაკაცების
განსაკუთებული წუხილის საგანია ერექტილური
დისფუნქცია (იმპოტენცია), რომელიც იმაზე მეტა-
დაა გავრცელებული, ვიდრე ხშირად ვარაუდობენ.
კვლევების მიხედვით, მამაკაცების დაახლოებით
50%, 40 წლის ზევით, განიცდის ერექტილურ დის-
ფუნქციას (Paduch,Bolyakov, Beardsworth&Watts,
2012). დაახლოებით 10-დან 20%-მდე შუა ხნის მა-
მაკაცებს საკმაოდ ხშირად აღენიშნებათ მსგავსი
პრობლემები (Korfage, et al., 2008).
ერექტილურ დისფუნქციას (როდესაც აღინიშ-
ნება ნაკლებად ხშირი, დასრულებული ან ძნელად
სტიმულირებადი ერექციები) ხშირად მიიჩნევდნენ
ფსიქოლოგიური ფაქტორების შედეგად და იკურნე-
ბოდა კონსულტირებით, თუ კი საერთოდ შესაძლე-
ბელი იყო მისი განკურნება. თუმცა, ახალი კვლევე-
ბის მიხედვით, მას უმეტეს შემთხვევაში ფიზიოლო-
● [იხ. ესტროგენი და მეხსიერება
on MyDevelopmentLab.com-ზე
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
გიური საფუძველი გააჩნია (McVary, 2007; Steggall,
2007). ზოგჯერ ეს პრობლემები ჯანმრთელობის
სხვა სირთულეების გამო მიღებული მედიკამენ-
ტების გვერდითი ეფექტებია; ასეთ შემთხვევებში
წამლები ისე უნდა შეირჩეს, რომ მძიმე სექსუალუ-
რი გვერდითი ეფექტები არ გამოიწვიოს. ზოგჯერ
ერექტილური დისფუნქციის განვითარების რისკს
ზრდის ჯანმრთელობის ისეთი პრობლემები, რო-
გორებიცაა: კარდიოვასკალური დაავადებები, ქო-
ლესტერინის მაღალი დონე, დიაბეტი, მოწევა (Gol-
dstein, 2004; Slowinski, 2007a). უდავოა, რომ სექ-
სუალური დისფუნქციის გამომწვევი ფაქტორები
კომპლექსურია და შეიძლება იყოს ფსიქოლოგიუ-
რი, ფიზიოლოგიური ხასიათის ან ორივე მათგანის
მოქმედების შედეგი (Bodie, Beeman&Monga, 2003;
Ducharme, 2004).
ერექტილური პრობლემების არსებობისას, ბევ-
რი მამაკაცი ამჯობინებს ისეთი ფართოდ გავრცე-
ლებული მედიკამენტების მიღებას, როგორებიცაა
ვიაგრა, ციალისი ან ლევიტრა. 1998 წლიდან ბა-
ზარზე გამოჩენილი და ფართო მასშტაბებით რეკ-
ლამირებული ეს მედიკამენტები ეფექტურია იმ
მამაკაცების 60%-დან 80%-ში, რომლებსაც დაუ-
ნიშნეს (Padma-Nathan&Giuliano, 2001). ეს წამლები
სისხლძარღვების გაფართოების საშუალებით მოქ-
მედებენ; ისინი საკმაოდ ფართოდ გამოიყენება და
გააჩნიათ რამდენიმე სერიოზული გვერდითი ეფექ-
ტი, რომელთა შორის ყველაზე ფართოდ გავრცე-
ლებულია თავის ტკივილები. როდესაც არ ჩანს,
რომ ფიზიოლოგიური ფაქტორებია პრობლემის მი-
ზეზი, ხშირად კონსულტირებაც შველის (Slowinski,
2007b). ●
სექსუალობა შუა ხანში
როგორც ვნახეთ, შუა ხანთან დაკავშირებული
ფიზიოლოგიური და ფსიქოლოგიური ცვლილებები
მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ქალებისა და მა-
მაკაცების სექსუალურ ფუნქციონირებაზე (Hock,
2012; Tepper&Owens, 2007). სექსუალური კმაყო-
ფილების განცდაზე ასევე მოქმედებს ის, თუ რო-
გორ რეაგირებენ ადამიანები შუა ხნის ცვლილებებ-
ზე. ჩვეულებრივ, შუა ხანში იკლებს სექსუალური
აქტივობის სიხშირე და სექსუალური პარტნიორე-
ბის რაოდენობა (Burgess, 2004; Moore, Strauss,
Herman&Donatucci, 2003).
ფიზიოლოგიური ცვლილებები გარკვეული დო-
ნით ნელდება, მაგრამ სექსუალურმა აქტივობამ
შეიძლება იკლოს ჯანმრთელობის პრობლემების
გამო. სექსუალურ აქტივობას ხელს უშლის ისეთი
დაავადებები, როგორებიცაა ჰიპერტენზია, დია-
ბეტი, გულის კორონარული დაავადება და ისეთი
● [იხ. შუა ხანი: ჯანმრთელობა, ჯეფი
on MyDevelopmentLab.com-ზე
539
ემოციური პრობლემებიც, როგორიცაა დეპრესია.
ამას გარდა, ამ დაავადებების განსაკურნებლად
გამოყენებულ მედიკამენტებს შეიძლება ჰქონდეთ
უარყოფითი გავლენა სექსუალურ აქტივობაზე. მა-
გალითად, გულის კო-
როგორ ფიქრობთ, მედია
რონარული დაავადე-
შუა ხნის მამაკაცის მა-
ბის მკურნალობისას
ღალ სექსუალურ აქტივო-
გამოყენებულ წამლებს
ბას წარმოაჩენს თუ და-
შეიძლება ჰქონდეთ იმ-
ბალს? რომელი მტკიცე-
პოტენციის განვითა-
ბულებით გაამყარებდით
რების გვერდითი ეფექ-
თქვენს შეხედულებას?
ტი. სექსუალური სურ-
ვილის შემცირება შეუძლია, აგრეთვე, ბევრ ტრან-
კვილიზატორსა და ანტიდეპრესენტს. ერთ-ერთი
ფაქტორია ასევე ნაკლები შესაძლებლობების ქონა
– შუა ხანთან ასოცირებულმა დარჩენილი დროის
სიმცირემ შეიძლება ხელი შეუშალოს სექსუალუ-
რი ინტერესების გაჩენას. კარიერიდან და ოჯახი-
დან მომდინარე სირთულეები ბევრ წყვილს ცოტა
ენერგიას და დროს უტოვებს სექსისათვის. ბევრი
ადამიანისათვის ინტერპერსონალური და ოჯახუ-
რი პრობლემები ასევე დამაბრკოლებელია სექსუ-
ალური ურთიერთობებისათვის (Hyde&LeLamater,
2011).
შუა ხნის მამაკაცის სექსუალური დაუკმაყოფი-
ლებლობისა და შფოთვის მიზეზი ხშირად დაკავში-
რებულია სამუშაო სტრესთან ან ხანგრძლივ სექ-
სუალურ პარტნიორთან გაჩენილი მოწყენილობის
განცდასთან (Featherstone&Hepworth, 1985). მამა-
კაცის სექსუალურ აქტივობაზე შეიძლება გავლენა
იქონიოს ცუდმა ფიზიკურმა ფორმამაც. მამაკაცებ-
მა, რომლებიც სექსის გამო ღელავენ და იმპოტენ-
ციის ან ნაწილობრივი ერექციის ერთი ეპიზოდი
აღენიშნებათ, შეიძლება დაიჯერონ, რომ ასაკის
გამო მათი სექსუალური უნარები გაქრა. შემდგო-
მი მარცხებისაგან თავის არიდების მიზნით, მათ
შეიძლება საერთოდ აარიდონ თავი სექსს ან ისეთ
ალტერნატიულ ტექნიკებს მიმართონ, როგორიცაა
მასტურბაცია. თუმცა, როგორც ზემოთ აღინიშნა,
ბაზარზე ვიაგრას გამოჩენის შემდეგ, ბევრი მამა-
კაცი ამჯობინებს ექიმთან მისვლას და მსგავსი მე-
დიკამენტების მიღებას, თუკი ჯანმრთელობასთან
დაკავშირებული ფაქტორები გამოირიცხება.
ქალებისთვის მენოპაუზასთან დაკავშირებუ-
ლი ფიზიოლოგიური ცვლილებები ხშირად ნიშნავს
ორგაზმის მისაღწევად მეტი დროის საჭიროებას.
მსგავსი შენელება აღინიშნება მამაკაცებშიც; მათ
შეიძლება მეტი დრო დასჭირდეთ ერექციისა და
ორგაზმის მისაღწევად; თუმცა, ხშირად, მათ ასევე
შეიძლება გაუგრძელდეთ ერექცია დიდი ხნის გან-
მავლობაში. მაშასადამე, მამაკაცებსა და ქალებს
მეტი დრო სჭირდებათ სექსისას. ამის შედეგია
ხშირად უფრო მეტი ფიზიკური სიახლოვის ქონა,
საპირისპიროდ წინა წლებისაგან, როდესაც ისი-
540 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

შესახებ ახლახან ჩატარებული ორი ფართომას-

შტაბიანი კვლევა შუა ხანში სექსუალობის გაგების
გარკვეულ შესაძლებლობას იძლევა.
პირველი კვლევა ჩატარდა ადრეულ 1990-იან
წლებში ჩიკაგოს უნივერსიტეტის მკვლევრების მიერ
(Laumann, Gagnon, Michael&Michaels, 1994), მეორე
კი – 2000-იანი წლების შუა პერიოდში, ინდიანას უნი-
ვერსიტეტის მკვლევრების მიერ (სექსუალური ჯან-
მრთელობის ხელშეწყობის ცენტრი, 2010). ამ კვლე-
ვებში განსხვავებული საკითხები შეისწავლებოდა,
თუმცა ორივემ აჩვენა, რომ შუა ხნის ადამიანებს
კვლავ ჰქონდათ სექსუალური ცხოვრება და უმე-
ტესობა მათგანი ისევე იღებდა ამით სიამოვნებას,
როგორც ადრეულ მოზრდილობაში; ბევრი მათგანი
ასევე დაინტერესული იყო სექსუალური ქცევების
▲მიუხედავად იმისა, რომ შუა ხანში სექსუალური უნარები
მცირდება, მამაკაცებსა და ქალებს კვლავ აქვთ სექსუალური და მრავალფეროვნებით. მაგალითად, მამაკაცებისა და
რომანტიკული ინტერესები. ქალების უმეტესობამ აღნიშნა, რომ სექსისგან გარ-
კვეულ ფიზიკურ და ემოციურ კმაყოფილებას გა-
ნი უფრო სწრაფად განიცდიდნენ ორგაზმს (Hyde ნიცდიდა და ეს პროცენტული მაჩვენებელი ბევრად
&DeLamater, 2011; Laumann, Gagnon, Michael& არ განსხვავდებოდა არც ადრეულ მოზრდილობაში
Michaels, 1994). შესვლის და ადრეული მოზდილობის პერიოდებისა-
შუა ხნის ადამიანებს, რომლებსაც იშვიათად გან და არც შუა ხნის დასაწყისი წლებისაგან. თუმცა
აქვთ სექსი, ხშირად მცდარი წარმოდგენები აქვთ 50 წლის დასაწყისიდან, გარკვეული ცვლილებები
იმასთან დაკავშირებით, რომ სხვებს აქტიური და აღინიშნა სექსუალური კმაყოფილების თვალსაზ-
სრულფასოვანი სექსუალური ცხოვრება გააჩნიათ რისით. მამაკაცებს კვლავ სასიამოვნოდ მიაჩნდათ
(Laumann, Gagnon, Michael&Michaels, 1994). მათ სექსი და მათი კმაყოფილება ასაკთან ერთად მატუ-
უკმაყოფილებას შეიძლება ეს ფაქტორი ახლდეს. ლობდა კიდეც, თუმცა, ცხოვრების ამ ეტაპიდან ქა-
უფრო მეტიც, მედიაც ისეთი შთაბეჭდილების ლების სექსით ზოგადი კმაყოფილების მაჩვენებელი
ფორმირებას უწყობს ხელს, თითქოს ყველას აქვს მცირდებოდა (Laumann, Gagnon, Michael&Michaels,
სექსუალური ცხოვრება ქორწინებასა თუ ქორწინე- 1994; იხ. სურათი 14-1).
ბის გარეშე ურთიერთობებში. თუმცა ეს ასე არაა. განსხვავებული სურათი იხატება სექსუალური
ფართომასშტაბიანი კვლევის შედეგები მხარს შინაარსის ქცევებთან დაკავშირებით; ეს აქტივო-
უჭერს სიყვარულის, სექსისა და ქორწინების საკმა- ბა მამაკაცებსა და ქალებში პიკს აღწევს ადრეულ
ოდ კონვენციურ ხედვას, რომლის მიხედვით, გავ- მოზრდილობაში, მაგრამ მცირდება შუა ხანში შეს-
რცელებულია მონოგამიური
კავშირები და ბევრს საკმაოდ
იშვიათადაც აქვს სექსუალუ-
რი ურთიერთობა.
რა თქმა უნდა, სექსი მხო- კაცები - ფიზიკურად
ლოდ ფიზიკურ აქტს არ გუ- კმაყოფილი
ლისხმობს – სექსუალობა სო- ქალები - ფიზიკურად
ციოკულტურულ კონტექსტში კმაყოფილი
კაცები - ემოციურად
არსებული ფიზიკური ქცევე- კმაყოფილი
ბის, ემოციების, ღირებულებე- ქალები - ემოციურად
ბის და კოგნიციების კომპლექ- კმაყოფილი
სია. რა ვიცით შუა ხანში მიმდი-
ნარე სექსუალობის შესახებ?
იმის გამო, რომ სექსი პირადი
ხასიათის აქტივობაა, რთულია
ზუსტად იმის განსაზღვრა, თუ სურათი 14-1. აშშ-ში გამოკითხული ქალებისა და კაცების პროცენტული მაჩვენებელი,
რომლებმაც აღნიშნეს, რომ ფიზიკურ ან ემოციურ კმაყოფილებას განიცდიდნენ
რომელი სახის სექსუალურ აქ- თავიანთ ძირითად სექსუალურ პარტნიორთან ურთიერთობაში, წლის განმავლობაში.
ტივობებს მიმართავენ და ანი- წყარო: ცხრილი 3.7, Table 3.7, “Percentage of sexual satisfaction/substance use in self-reported
ჭებენ მოზრდილები უპირატე- ‘primary’ partnership last year. In E. O. Laumann, J. H. Gagnon, R. T. Michael, and S. Michaels,
1994, The social organization of sexuality: Sexual practices in the United States, Chicago:
სობას. თუმცა სექსუალობის University of Chicago Press.
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14 541

ვები შუა ხანსა და შემდგომ

პერიოდში. შუა ხანში იზრდე-
კაცები - მარტო მასტურბაცია
ბა ქალების დაქვრივების მაჩ-
ქალები - მარტო მასტურბაცია
ვენებელი, რაც უკავშირდება
კაცები - მასტურბაცია
პარტნიორთან ერთად პარ ტნიორის თანხლებით გან-
ქალები - მასტურბაცია ხორციელებული სექსუალური
პარტნიორთან ერთად
კაცები - ვაგინალური კავშირი ქცევების კლებას; მამაკაცე-
ქალები - ვაგინალური კავშირი
ბის შემთხვევაში კი ეს უფრო
მეტად დაკავშირებულია ასა-
კაცები - ორალური სექსი (მიმღები)
კის მატებასთან ერთად ჯან-
ქალები - ორალური სექსი (მიმღები) მრთელობის გაუარესებასთან
(Karraker&DeLamater, 2011).
მენოპაუზისას ქალები სექსით
ნაკლებ კმაყოფილებას განიც-
სურათი 14-2. ამერიკელების სექსუალური შინაარსების ქცევების განხორციელების პრო- დიან, რაც ასევე ხელს უწყობს
ცენტული მაჩვენებელი ბოლო წლის განმავლობაში, ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით. სექსუალური ცხოვრებისადმი
წყარო: “Percentage of Americans performing certain sexual behaviors in the past year,” Center
ნაკლებ ინტერესსა და მისით
for Sexual Health Promotion, 2010, retrieved from http://www.nationalsexustudy. Indiana.edu/.
დაკავების სურვილის გაჩენას
ვლის შემდეგ (Center for Sexual Health Promotion, (Woods&Mitchell, 2010).
2010; იხ. სურათი 14-2). მაშასადამე, ბევრი მოზრდილისათვის შუა ხან-
სხვადასხვა ფაქტორი დასახელდა იმის ასახ- ში სექსუალობა ხელახლა განისაზღვრება და მეტი
სნელად, თუ რატომ მცირდება სექსუალური ქცე- ყურადღება გამახვილებულია გრძნობადობაზე
(sensuality); ეს გულისხმობს იმ ფიზიკური გამოხა-
შეამოწმე შენი ცოდნა 14-2 ტულებების მრავალფეროვნებას, რომლებიც შეიძ-
ლე ბა წინ უძღვოდეს და განაპირობებდეს სექსუა-
1. შუა ხანში, ჩვეულებრივ, რეაქციის დრო _______
და შესრულება _______
ლურ აქტს. მოწიფულ სექსუალობას ისევე გამოხა-
ა. ნელდება; არ იცვლება; ტავს ჩახუტება, ხელის დაჭერა, შეხება თუ ხელის
ბ. არ იცვლება; მცირდება; გადასმა, როგორც მზრუნველობა და სიყვარული.
გ. ნელდება; იზრდება; მზუნველობისა და ინტერესის ასეთ გამოხატულე-
დ. სწრაფდება; მცირდება; ბებს სხვადასხვა ფუნქცია აქვთ შუა ხანში; ისინი
2. ჰორმონალური ცვლილებების გამო ფიზიკური და განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ავადმყოფობი-
ემოციური ცვლილებების ერთობლიობას, რომ-
ლებსაც მამაკაცები და ქალები განიცდიან, ეწო-
სას. ამ თემას შემდეგ ქვეთავში განვიხილავთ.
დება _______ .
3. ტექსტის მიხედვით, აშშ-ში მცხოვრები ქალების ავადმყოფობა და ჯანმრთელობა
რამდენ პროცენტს მიაჩნია მენოპაუზის სიმპტო-
მები შემაწუხებლად? ასაკის მატებასთან ერთად, სხეულში ბევრი
ა. 20%; ბ. 50%; ცვლილება მიმდინარეობს, მათ შორისაა ავადმყო-
გ. 70%; დ. 95%. ფობისადმი გაზრდილი მოწყვლადობა. ბევრი ადა-
4. მენოპაუზას ყველა ქემოთ ჩამოთვლილი ცვლილე- მიანის ვარაუდით, მოზრდილობაში ავადმყოფობით
ბა ახასიათებს, გარდა გამოწვეული სიკვდილიანობის მაჩვენებელი კიდევ
ა. ოსტეოფოროზის გაზრდილი რისკი;
ბ. ესტროგენის შემცირებული გამომუშავება;
უფრო გაიზრდება. შუა ხანში სიკვდილიანობის მი-
გ. ვაგინის გაფართოება; ზეზები უმეტესად სიმსივნეებსა და გულის შეტე-
დ. სექსუალური კავშირისას საშოს ნაკლები ლუბ- ვებს უკავშირდება (U.S. Census Bureau, 2012r).
რიკაცია. სწორედ ამ პერიოდში იზრდება მათი შემთხვევე-
5. 40 წლის შემდეგ, მამაკაცების დაახლოებით რამ- ბი (იხ. სურათი 14-3). გვიან მოზრდილობაში (65
დენი პროცენტი განიცდის ერექტიულ დისფუნ- წლის ზემოთ) სიკვდილიანობის მაჩვენებელი უფ-
ქციას?
ა. 5%; ბ.15%;
რო მეტად უკავშირდება ინფექციურ დაავადებებს,
გ. 50%; დ. 85%. ფსიქიკურ დარღვევებს (განსაკუთრებით დემენ-
6. შუა ხნის დასასრულისაკენ, ფიზიკური და ემოცი- ციის ისეთ სახეს, როგორიცაა ალცჰაიმერი), სიმ-
ური სექსუალური კმაყოფილება მამაკაცებისათ-
ვის _______ და ქალებისათვის _______ გრძნობადობა
ა. იზრდება; იზრდება; ბ. მცირდება; მცირდება; ჩახუტება, შეხება, ხელის გადასმა და
გ. იზრდება; მცირდება; დ. მცირდება; იზრდება. სხვა ქცევები, რომლებიც შეიძლება
წინ უძღოდეს და განაპირობებდეს
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე. სექსუალურ აქტს.
542 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

რომლებიც მათი განვითარების მაღალი რისკის

სიმსივნე მქონე ადამიანებში ჩნდება. ბევრ შემთხვევაში შე-
გული ინიშნება აღნიშნული ქრონიკული დაავადებების
შემთხვევები/სუი- მიხედვით გენდერული განსხვავებები (იხ. ცხრილი
ციდი/მკვლელობა
ქრონიკული
14-3); ეს ხშირად განპირობებულია მამაკაცებისა
ღვიძლი/დიაბეტი და ქალების მიერ არჩეული სხვადასხვა ცხოვრე-
ცერებროვასკულა-
რული დაავადება ბის სტილით. თუმცა გავლენას შეიძლება ახდენ-
რესპირატოტული დეს მოწყვლადობის განსხვავებული სქესთაშორი-
HIV/AIDS სი პატერნების არსებობაც. გვიან მოზრდილობაში
სიკვდილიანობის ავადმყოფობით გამოწვეული სიკვდილი უკეთესად
სხვა მიზეზები
აღიწერება, როგორც ასაკთან დაკავშირებული მიმ-
დინარე პროცესების შედეგი.
სურათი 14-3. ადრეულ, შუა და გვიან მოზრდილობაში გავრცე- მიუხედავად იმისა, რომ სიმსივნე და გულის
ლებული სიკვდილიანობის მიზეზები და მისი პროცენტული დაავადებები შუა ხანში სიკვდილიანობის ყველაზე
მაჩვენებელი ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით გავრცელებული მიზეზებია, სხვა დაავადებებთან
წყარო: ცხრილი 122, “Deaths and death rates by leading casus of
death and age: 2007,” in Statistical abstract of the United States: მიმდინარე პროცესებიც გასათვალისწინებელია.
2012, U.S. Census Bureau, 2012, Washington, DC: Author. შუა ხანში მიმდინარე ზოგიერთი დაავადება სი-
ცოცხლისათვის საშიში არაა, მაგრამ საკმაოდ დის-
სივნეებს, გულის პრობლემებს და დეგენერაცი-
კომფორტული და ხელის შემშლელია ყოველდღი-
ულ კარდიოვასკალურ დაავადებას (იხ. თავი 16).
ურ ცხოვრებაში. მაგალითად, ართრიტით იტანჯე-
მაშასადამე, შუა ხანში სიკვდილიანობა შეიძლება
ბა შუა ხნის ბევრი ქალი და მამაკაცი (იხ. ფიგურა
განპირობებული იყოს ქრონიკული დაავადებებით,
14-4).
ზოგადად, შუა ხნის ქალები კაცებზე მეტად
ცხრილი 14-3. ასაკთან დაკავშირებული სიკვდილის ინარჩუნებენ ჯანმრთელობის მდგომარეობას (იხ.
მაჩვენებლები სიკვდილიანობის მიზეზებისათვის,
ნახაზი 14-5). მთელი ცხოვრების განმავლობაში,
სქემის მიხედვით (100,000 მოსახლეზე)
ნებისმიერ ასაკში, მამაკაცების სიკვდილიანობის
კაცი ქალი
მაჩვენებელი დაახლოებით ორჯერ აღემატება ქა-
ზოგადი რისკი, ყველა მიზეზი 900.6 643.4 ლებისას. ეს, ნაწილობრივ, განპირობებულია იმით,
გულის დაავადებები 232.3 150.4
ფსიქიკური დაავადება
ინსულტი 40.9 39.9
მოტეხილობები ან
ერთობლივი დაზიანებები
სიმსივნეები 213.6 148.5 ფილტვები
დიაბეტი
რესპირატორული დაავადებები 71.3 54.1 გული ან სხვა
(გრიპისა და პნევმონიის ჩათვლით) ცირკულატორული
ართრიტი ან სხვა
ღვიძლის დაავადებები 12.7 6.0 ძვალკუნთოვანი
ფსიქიკური დაავადება
დიაბეტი 25.6 18.8

აივ ინფექცია 4.8 1.9

შემთხვევები 53.6 25.1

სუიციდი 18.9 4.8

მკვლელობა 9.3 2.4

ალცჰაიმერის დაავადება 20.6 26.7

* ასაკთან დაკავშირებული მაჩვნებლები გამოითვლება

დროის მოცემულ მონაკვეთში ორი ან მეტი ჯგუფის რის-
კების შესადარებლად. ესენია შედარებითი მაჩვენებლები,
რომლებიც აქტუალური რისკის შესახებ ინფორმაციას არ
შეიცავენ. მოცემულ შემთხვევაში მოყვანილია მამაკაცე-
ბისა და ქალების სიკვდილის რისკის შედარებითი საშუა-
ლოები ყველა ასაკობრივი კატეგორიის მიხედვით. სურათი 14-4. მოცემული ქრონიკული დაავადებების გამო აქტი-
წყარო: From Table 24, “Age-adjusted death rates for ვობის შეზღუდვა შრომისუნარიან მოზრდილებში, ასაკის მი-
ხედვით, აშშ.
selected causes of death, by sex, race, and Hispanic origin:
წყარო: From “Limitation of activity caused by chronic conditions:
United States, selected years 1950-2008,” in Health, United
Working-age and older adults,” National Center for Health Statistics
States, 2011, National Center for Health Statistics (NCHS), (NCHS), 2010, Health, United States, 2009: With special feature on
2012, Hyattsville, MD: Author. medical technology, Hyattsville, MD: Author.
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14 543

რად არ გაზრდილა, აშშ-ში მცხოვრები

ადამიანების მნიშვნელოვანი ნაწილი
შუა ხანი შუა ხანში ჯანმრთელობის კარგ მდგო-
მარეობას ინარჩუნებს.
კაცი
ჯანმრთელობასთან დაკავშირებუ-
ლი სასარგებლო ჩვევები. ჯანმრთე-
ლობისათვის მისაღები ქცევებისათვის
ქალი დამახასიათებელია მათი განხორციე-
ლების დიდი ხანი. ბევრ ადამიანს აქ-
ტიური, ხანგრძლივი მოზრდილობის
პერიოდი დაბალანსებული ექნება ჯან-
საღი კვების, ზომიერი ვარჯიშის და
და ჯანმრთელობის რეგულარული კონტ-
ზევით როლის პირობებში. უფრო მეტიც, ჯა-
სურათი 14-5. სიკვდილიანობის მაჩვენებლები ასაკისა და სქესის მიხედვით
ნ მრთელობის ბევრ ექსპერტს სწამს,
შენიშვნა: ასაკთან დაკავშირებული მაჩვენებლები გამოითვლება დროის მოცე- რომ რეგულარული ვარჯიშით, ნაკ-
მულ მონაკვეთში ორი ან მეტი ჯგუფის რისკების შესადარებლად. ესენია შედა- ლები სტრესითა და ჯანსაღი კვებით
რებითი მაჩვენებლები, რომლებიც აქტუალური რისკის შესახებ ინფორმაციას
არ შეიცავენ. ამ შემთხვევაში მოცემულია მამაკაცებისა და ქალების სიკვდილის
ადამიანებს შეუძლიათ შეანელონ და-
რისკის შედარებითი საშუალოები. ბერების პროცესი და მთელ შუა ხანსა
წყარო: Table 29, “Death rates for all causes, by sex, race, Hispanic origin, and age: და შემდგომ პერიოდში გააგრძელონ
United States, selected years 1950-2008,” National Center for Health Statistics
(NCHS), 2012, Health, United States, 2011: With special feature on socioeconomic
ცხოვრება ახალგაზრდული სიცოცხ-
status and health, Hyattsville, MD: Author. ლისუნარიანობითა და კეთილდღეობის
განცდით (Katzel&Steinbrenner, 2012;
რომ მათი უმეტესობა საფრთხის შემცველი საქმი- Merrill&erbrugge, 1999; Spiro, 2001).
ანობებითაა დაკავებული. ისიც გასათვალისწინე- განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ვარჯიში: ბე-
ბელია, რომ მამაკაცებს გარკვეული დაავადებების ვრმა კვლევამ დაადასტურა, რომ შუა ხნის დად-
მიმართ, ქალებთან შედარებით, მეტი გენეტიკური გომამდე და მის 45 წლის წინ დაბადებული
მიდრეკილება შეიძლება გააჩნდეთ. ხელშემწყობია განმავლობაში ვარ- ადამიანების სიცოცხლის მო-
ფსიქოლოგიური ფაქტორებიც: მამაკაცებს უფრო ჯიშს შეუძლია გა- სალოდნელი ხანგრძლივობა
ნაკლებად აწუხებთ საკუთარი ჯანმრთელობა და ზარდოს ადამიანის დაახლოებით 68 წელს შეად-
ავადმყოფობისას ნაკლებად იტარებენ სამედიცი- ფიზიკური შესაძ- გენდა. დღეს, 45 წლის ასა-
ნო შემოწმებას. მამაკაცებში ასევე უფრო მეტადაა ლებლობები და ამ- კის ადამიანების სიცოცხლის
გავრცელებული თვითმკვლელობა. შუა ხანში სიკ- ტანობა. ვარჯიშის მოსალოდნელი ხანგრძლი-
ვდილიანობის მაჩვენებელზე მნიშვნელოვან გავ- გარკვეული სახეე- ვობა დაახლოებით 80 წელია.
ლენას ახდენს განათლების დონე (იხ. ნახაზი 14-6). ბი (განსაკუთრებით ყველაზე მეტად რომელ ფაქ-
საშუალო სკოლაზე უფრო მაღალი საფეხურის გა- აერობიკის ვარჯი- ტორებს მიუძღვით წვლილი
ნათლების მქონე ადამიანებში სიკვდილის რისკი, შები) ზრდის გული- ასეთ განსხვავებულ მაჩვე-
საშუალო ან არასრული საშუალო განათლების მქო- სა და ფილტვების ნებლებში?
ნეებთან შედარებით, ნახევარჯერ ნაკლებია (Xu, ქმე დუ ნა რი ა ნო ბას,
Kochanek, Murphy&Tejada-Vera, 2010).
◄ შუა ხნის ადამი-
ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული ჩვევების ანები, რომლებიც
კუმულაციური ეფექტები ვარჯიშობენ, ინარჩუ-
ნებენ კიდევაც ახალ-
საბედნიეროდ, შუა ხნის ადამიანთა უმეტესო- გაზრდულ სიცოცხ-
ლისუნარიანობასა
ბა არ იტანჯება სერიოზული, სიცოცხლისათვის და კეთილდღეობის
საშიში დაავადებებით. ცხრილში 14-4 ნაჩვენებია, განცდას.
რომ დაბერებასა და ჯანმრთელობასთნ დაკავში-
რებით სასიამოვნო სიახლეებიც შეინიშნება. მაგა-
ლითად, აშშ-ში 45 წლამდე მიღწეული ადამიანების
სიცოცხლის ხანგრძლივობა დაახლოებით 80 წელს
შეადგენს და მათი 80%-ზე მეტი საკმაოდ კარგ ჯან-
მრთელობას ინარჩუნებს 65 წლამდე (U.S. Census
Bureau, 2012i). მიუხედავად იმისა, რომ სიცოცხ-
ლის საშუალო ხანგრძლივობა 85 წელს ზემოთ ბევ-
544 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ჯანმრთელობასთან და-
კავშირებული მავნე ჩვევები.
ადრეულ მოზრდილობაში ჯან-
მრთელობისათვის მავნე ჩვევე-
ბის კუმულაციური ეფექტები
ხშირად თავს იჩენს შუა ხანში
კაცი – ქრონიკული დაავადებების
ქალი უმეტესობა განვითარებას იწყ-
ებს მათ დიაგნოსტირებამდე
დიდი ხნით ადრე. ამ ქრონიკუ-
ლი დარღვევების განვითარე-
ბის მიზეზებში სიგარეტის მო-
წევა ლიდერობს. მოწევა ხელს
არასრული საშუალო სრული საშუალო კოლეჯის უწყობს ფილტვის, პირის, ხა-
განათლება ან GED განათლება ან GED დამთავრების ხის, ხორხის, საყლაპავი მილის,
ხარისხი
მსხვილი ნაწლავის, მუცლის,
სურათი 14-6. სიკვდილის მაჩვენებელი ყველა გამომწვევი მიზეზის გათვალისწინებით,
პანკრიასის, საშვილოსნოს,
ასაკის (25-დან 64-მდე) და განათლების დონის მიხედვით. კისრის, თირკმლის, შარდსა-
შენიშვნა: ასაკთან დაკავშირებული მაჩვენებლები გამოითვლება დროის მოცემულ მონაკვეთ- დინარის და შარდის ბუშტის
ში ორი ან მეტი ჯგუფის რისკების შესადარებლად. ესენია შედარებითი მაჩვენებლები, რომ-
ლებიც აქტუალური რისკის შესახებ ინფორმაციას არ შეიცავენ. ამ შემთხვევაში მოცემულია
სიმსივნის განვითარებას; იზ-
მამაკაცებისა და ქალების სიკვდილის რისკის შედარებითი საშუალოები. რდება სხვადასხვა რესპირატო-
წყარო: “Deaths: Final data for 2007,” by J. Q. Xu, K. D. Kochanek, S. L. Murphy, & B. Tejada- რული დაავადების განვითარე-
Vera, 2010, National Vital Statistics Reports, 58(19), National Center for Health Statistics (NCHS),
Hyattsville, MD.>
ბის ალბათობა ემფიზემას ჩათ-
ვლით; აგრეთვე, კარდიოვას-
რისი მეშვეობითაც სხეული მეტი ჟანგბადითა და კალური დაავადებებისაც, არტერიოსკლეროზის,
ენერგიით მარაგდება. ხანმოკლე, სუსტი დატვირ- ჰიპერტენზიის და სხვა. ითვლება, რომ დღეს, აშშ-
თვის ვარჯიშის პროგრამებსაც კი შეუძლია გული- ში, სიკვდილის 2.4 მილიონზე მეტი ფაქტიდან 20%
სა და ფილტვების ფუნქციონირების შთამბეჭდავი (დაახლოებით 480 000) გამოწვეულია მოწევასთან
გაუმჯობესება და სიძლიერის მატება მდჯომარე დაკავშირებული დაავადებებით (American Cancer
წესით მცხოვრები ადამიანებისათვის. რეგულარუ- Society, 2011). სიკვდილიანობის 30% დაკავშირებუ-
ლი ვარჯიშის წყალობით, შესაძლებელია კუნთოვა- ლია მოწევის მიზეზით განვითარებულ სიმსივნეებ-
ნი ქსოვილის განლევის პროცესის შენელება, სხეუ- თან, ხოლო 80% – ფილტვის სიმსივნეების შედეგად
ლის ცხიმოვანი მასის შემცირება, სახსრების პრობ- გარ დაც ვალებასთან. ფილტვის კიბო სიმსივნეებით
ლემების პრევენცია და ართრიტის ზოგიერთი სა- გა მოწ ვე ული გარდაცვალებების მთავარი მიზეზია
ხის განვითარებისათვის წინააღმდეგობის გაწევა. მამაკაცებსა და ქალებში. სიმსივნეებსა და მოწე-
ვას შორის კავშირის არსებობა არაა გასაკვირი, თუ
ცხრილი 14-4. დაბადებასა და ჯანმრთელობასთან მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ სიგარეტი შე-
დაკავშირებული სასიამოვნო სიახლეები იცავს არა მხოლოდ ნიკოტინს, არამედ სიმსივნის
გამომწვევ 60-ზე მეტ სხვა ცნობილ ქიმიურ ნივთი-
 შესაძლებელია, რომ დაბერებასთან დაკავშირებული ერებასაც (American Cancer Society, 2011).
ბევრი ფუნქციის დაკარგვის პროცესი შეწყდეს ან შე-
სიგარეტის მავნეობის შესახებ 50-წლიანი მე-
ნელდეს
 70 წლის შემდეგაც კი, მხოლოდ 20%-დან 30%-მდე ადა- დი ა კამ პანიის მიუხედავად, აშშ-ში მცხოვრები მოზ-
მიანების ნაწილს აღენიშნება გულის დაავადების სიმ- რდი ლე ბის დაახლოებით 20% კვლავ აგრძელებს
პტომები მოწევას. თუმცა პროცენტული მაჩვენებელი მნიშ-
 ასაკოვან ადამიანებში აღნიშნული კოგნიტური ფუნ- ვნელოვნად დაეცა 1965 წლის შემდეგ, როდესაც
ქციონირების გაუარესების შემთხვევების უმეტესობა
უკავშირდება განკურნებად დაავადებებს
მოზრდილების დაახლოებით 42% ეწეოდა (National
 40 წლის შემდეგ, ყოველწლიურად დაახლოებით ერთი Center for Health Statistics [NCHS], 2012a). სიგარე-
ფუნტის მომატება სასარგებლოა. რა თქმა უნდა, შუა ტის მოწევასთან დაკავშირებული ჯანმრთელობის
ხნის ადამიანებმა თავიდან უნდა აიცილონ სიმსუქნე, რისკები კარგადაა ცნობილი, თუმცა ნიკოტონი
მაგრამ 5-10 ფუნტის გამო წუხილი არ ღირს ძლიერი დამოკიდებულების გამომწვევი ნარკო-
 და ბოლოს: ასაკის მატებისას ადამიანები გამოუსადე-
გარი არ ხდებიან. უბრალოდ, ასეთი მოხუცები ახალ-
ტი კია. მწეველების დაახლოებით 70%-ს სურს მო-
გაზრდობაშიც გამოუსადეგარი იყვნენ. წე ვი სათვის თავის დანაბება, 35% ცდილობს ამას
ყოველწლიურად, თუმცა მხოლოდ 5%-ზე ნაკლები
წყარო: From “A study for the ages,” by N. Shute, 1997, U.S. აღწევს ამას წარმატებით (American Cancer Society,
News and WorldReport, 122(22), 67-70, 72, 76-78, 80.
2011). სიგარეტის მოწევით ყველაზე მეტად ცდუნ-
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
►ალკოჰოლზე და
თამბაქოზე
დამოკიდებულების
გრძელვადიანი
შედეგები ხშირად
შუა ხანშია
თვალსაჩინო.
დებიან ისეთი დემოგრაფიული ჯგუფები, როგო-
რებიცაა ნაკლები განათლების მქონე, სიღარიბის
ზღვარს ქვემოთ მცხოვრებნი და მოზრდილობის
პერიოდში შემავალი ადამიანები (American Cancer
Society, 2011; NCHS, 2012a).
რეგულარული მოწევა, უბრალოდ, ერთი ჩვე-
ვაა, რომელსაც შეუძლია ქრონიკული დაავადებე-
ბის განვითარება. ნებისმიერი ნარკოტიკის (ალკო-
ჰოლის ჩათვლით) ინტენსიურ მოხმარებას საკმაოდ
ხანგრძლივი შედეგები გააჩნია. ასაკის მატებასთან
ერთად, ღვიძლს და თირკმელს უჭირთ უჩვეულო
რაოდენობის ნივთიერებებისაგან სხეულის გასუფ-
თავება. ამ ორი ორგანის დაზიანება ხშირად აშკა-
რაა შუა ხანში (Horiuchi, Finch,Mesle&Vallin, 2003).
ბოლო დროს ჩატარებული ეროვნული კვლევების
მიხედვით, აშშ-ის მოზრდილი მოსახლეობის ნახე-
ვარზე მეტი ალკოჰოლს იღებდა ბოლო 30 დღის
განმავლობაში. 35 წლის და მეტი ასაკის მქონეებ-
ში 5% ალკოჰოლის სტაბილური მომხმარებელი
იყო, დაახლოებით 20% კი წვეულებებზე სვამდა.
აღსანიშნავია, რომ ორივე მათგანის ზრდის ტენ-
დენცია გამოვლინდა (CDC, 2011c). შესაბამისად,
ალკოჰოლთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის
მაჩვენებელი მაღალია. ყოველწლიურად დაახლო-
ებით 80 000 ადამიანი კვდება ალკოჰოლის ჭარბი
მიღების გამო. აშშ-ში, ალკოჰოლის მოხმარება სიკ-
ვილიანობის გამომწვევ მიზეზებში მესამე ადგილ-
ზე, პირველ ორ ადგილზე კი თამბაქოს მიღება და
სიმსუქნეა (CDC, 2011c).
სიგარეტის მოწევისა და ალკოჰოლის მოხმა-
რების ფართოდ გავრცელების მიუხედავად, აშშ-
ში მცხოვრები მოზრდილების ჯანმრთელობისათ-
ვის სერიოზული ნეგატიური შედეგების მომტანია
სხვა ნივთიერებებზე დამოკიდებულებებიც. დღე-
ვანდელი მონაცემებით, დაახლოებით 40 000 გარ-
545
დაცვალების ფაქტი პირდაპირ უკავშირდება ნარ-
კოტიკების მოხმარებას. აქ შედის ზედოზირების,
სუიციდის, ნარკოტიკების მიღებისას შემთხვევი-
თი დაზიანებების და მშობლის მიერ ნარკოტიკის
მოხმარების გამო ახალშობილების გარდაცვალე-
ბის ფაქტები (Kochanek, Xu, Murphy, Miniño&Kung,
2011). უფრო მეტიც, ნარკოტიკების მოხმარება (სი-
გარეტისა და ალკოჰოლის მიღების მსგავსად) არა-
პირდაპირ უკავშირდება ბევრი სხვა მიზეზის გამო
სიკვდილიანობას, რადგან ეს ნივთიერებები ასო-
ცირდება სხვა არაჯანსაღი ჩვევების ქონასთანაც.
მათ შორის მნიშვნელოვანია არაჯანსაღი კვება,
სიმსუქნე და არარეგულარული ვარჯიში.
სიმსუქნე ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო
პრობლემა გახდა. აშშ-ში მცხოვრები, 20-დან 74
წლამდე ასაკის მოზრდილების 70%-ზე მეტს ჭარ-
ბი წონა ან სიმსუქნე აღენიშნებათ. ეს პროცენტუ-
ლი მაჩვენებელი უკიდურესად გაიზარდა ბოლო
წლებში – 1980 წლის შემდეგ დაახლოებით 60%-
ით (FIFARS, 2010d). წონასთან დაკავშირებული
პრობლემები უფრო მნიშვნელოვანია შუა ხანში
გადასვლის პერიოდში; 45-დან 65 წლამდე მამაკა-
ცებისა და ქალების დაახლოებით 40% მსუქანია და
მათი სხეულის მასის ინდექსი (BMI) 30.0-ზე მეტია
(Ogden, Carroll, Kit&Flegal, 2012; იხ. თავი 8, სადაც
განხილულია სხეულის მასის ინდექსი). ჭარბი წო-
ნა ითვლება რიგით მეორე სიკვდილის გამომწვევ
მიზეზად და დაავადებად მოწევის შემდეგ და ალ-
კოჰოლზე დამოკიდებულებამდე. სწორედ შუა ხან-
ში იჩენს თავს ჯანმრთელობაზე სიმსუქნის ისეთი
ხილული შედეგები, როგორებიცაა: დიაბეტი, სის-
ხლის მაღალი წნევა და კარდიოვასკალური დაავა-
დების სხვა ფორმები. ამ პერიოდში ისინი უფრო
აშკარა და პრობლემატური ხდებიან. ხანგრძლივი
ჭარბი წონა ასევე გავლენას ახდენს კუნთებსა და
სახსრებზე – გავრცელებულია ბარძაყისა და მუხ-
ლის პრობლემები. ჭარბწონიანი მოზრდილებისათ-
ვის ქრონიკული პრობლემაა ზურგის ქვედა ნაწი-
▲ ყოველდღიური ცხოვრების სირთულეებმა და სტრესმა, ასეთი
საცობის ჩავლითაც კი, შეიძლება გავლენა იქონიოს ჯანმრთე-
ლობასა და კეთილდღეობაზე.
546 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ლის ტკივილიც. როგორც წინა თავებში აღინიშნა,
სიმსუქნეს ახლავს არასწორი კვებისა და არარეგუ-
ლარული ვარჯიშის ჩვევები. მოზრდილებისათვის
შექმნილი წონის დასაკლები პროგრამები ფოკუსი-
რებულია ჯანსაღი კვებისა და სათანადო ვარჯიშის
ჩვევების გამომუშავებაზე.
სტრესი და ჯანმრთელობა
უფრო და უფრო მეტი მტკიცებულება აჩვენებს,
რომ ადამიანების ცხოვრების წესს მნიშვნელოვანი
გავლენა აქვს მათ ჯანმრთელობაზე. სტრესი შუა
ხანში ბევრი დაავადების გამომწვევია. მაგალითად,
გულის დაავადების შემთხვევაში, კომპლექსური
ურთიერთქმედება არსებობს ცხოვრების სტილს,
პიროვნულ და გენეტიკურ ფაქტორებსა და სტერსს
შორის. თუმცა სტრესი ცხოვრების ნორმალური ნა-
წილია. აღნიშნული ფაქტი ბადებს კითხვას – ყველა
სტრესული მოვლენა ერთნაირად საშიშია? ცხოვრე-
ბისეულ მოვლენასა და სტრესს შორის კავშირის გა-
საგები კლასიკური მიდგომა მომდინარეობს პაცი-
ენტებზე ჩატარებული კვლევიდან. მათ სთხოვდნენ,
რომ ავად გახდომამდე მათ ცხოვრებაში მომხდარი
სხვადასხვა ცხოვრებისეული მოვლენა შეეფასე-
ბინათ სტრესულობის მიხედვით (Holmes&Rahe,
1967). ცხრილში 14-5 ზოგიერთი ცხოვრებისეული
მოვლენა უფრო სტრესულადაა შეფასებული, ვიდ-
რე სხვები. მაგალითად, 1967 წელს მეუღლის გარ-
დაცვალება ყველაზე ძლიერი სტრესის წარმომშობ
მოვლენად დასახელდა და შეფასდა 100 ქულით.
მეორე უკიდურესობა კი გამოიკვეთა კვების ჩვევე-
ბის ცვლილებასთან დაკავშირებით. ეს უკანასკნე-
ლი მხოლოდ მსუბუქად ხელის შემშლელ მოვლენად
დასახელდა და მიენიჭა ღირებულება 15. რა თქმა
უნდა, სტრესული მოვლენები სოციალურ კონტექ-
სტში ხდება. შესაბამისად, ცხოვრებისეული მოვ-
ლენებიდან მომდინარე სტრესის რაოდენობა დრო-
თა განმავლობაში იცვლება. ამის გამო, 1997 წელს,
რიჩარდ რაემ (Richard Rahe) შეცვალა შეფასების
სკალა და აღნიშნა, რომ წინა ათწლეულებთან შე-
დარებით თანამედროვე ცხოვრება მეტად სტრესუ-
ლია (Miller&Rahe, 1997). ახლახან ჩატარდა ონლა-
ინგამოკითხვა 10 ძირითადი ცხოვრებისული მოვ-
ლენების შესახებ. ზოგიერთი მათგანი უფრო ნაკ-
ლებად სტრესულია მოზრდილებისათვის, ვიდრე ეს
40 წლის წინ იყო. სხვები კი პირიქით (Jayson, 2008;
იხილეთ ცხრილი 14-5).
რა თქმა უნდა, თითოეული ადამიანი უნიკალუ-
რად განიცდის სტრესულ მოვლენებს. ინდივიდის
მიერ მოვლენის აღქმა და ინტერპრეტაცია მნიშვნე-
ლოვან როლს ასრულებს იმაში, თუ რა სიძლიერის
სტრესის გამომწვევი გახდება ის. მაგალითად, გაყ-
რა შეიძლება დამანგრეველი აღმოჩნდეს 50 წლის
მამაკაცისათვის, რომელსაც ცოლი მის საუკეთესო
მეგობარზე დაქორწინების გამო მიატოვებს; მაგ-
ცხრილი 14-5. სტრესის სკალა ცხოვრებისეული
მოვლენებისათვის, 1967 და 2007 წლები
1967 2007
მეუღლის გარდაცვალება 100 80
ოჯახის წევრის გარდაცვალება 63 70
გაყრა 73 65
სამსახურიდან გათავისუფლება 47 62
ორსულობა/ბავშვის გაჩენა 40 60
მეგობრის გარდაცვალება 37 58
დაქორწინება 50 50
პენსიაზე გასვლა 45 49
საქორწინო შეთანხმება 45 48
სამსახურის შეცვლა 36 47
შვილის მიერ ოჯახის დატოვება 29 43
წყარო: Adapted from “Point values add up to far more
stress these days,” by S. Jayson, USA Today (2008, May 5),
Life section, p. 4D.
რამ, ნაკლებად ტრავმული იქნება წყვილისათვის,
რომლებიც ერთად შეთახმდნენ გაშორებაზე. ამას
გარდა, ზოგიერთ ადამიანს სხვებზე უკეთ შეუძ-
ლიათ სტრესთან გამკლავება (Zautra&Reich, 2011).
მკვლევრები აღნიშნავენ, რომ ერთი და იგივე მოვ-
ლენა ერთისათვის ძლიერი დისტრესის წყარო შე-
იძლება გახდეს, სხვისათვის კი პოზიტიური გამოწ-
ვევის დატვირთვა ჰქონდეს (Lazarus, 1981, 1999,
2000). გარკვეულ როლს ასრულებს ასაკის ფაქ-
ტორიც: კოლეჯის სტუდენტების მიერ აღქმული
სტრესული მოვლენები განსხვავდება ცხოვრების
შემდეგ პერიოდში განცდილი სტრესისაგან (Aldwin,
2011; Renner&Mackin, 2002). წინასწარ განჭვრე-
ტილი და მოსალოდნელი მოვლენა უფრო ნაკლებ-
სტრესულია, ვიდრე უცაბედი და გაუფრთხილებე-
ლი. და ბოლოს, აღსანიშნავია ისიც, რომ სტრესულ
მოვლენებს კუმულაციური ეფექტი აქვთ: თუ ერ-
თსა და იმავე დროს რამდენიმე სტრესული მოვლე-
ნა ხდება, შედეგი გაცილებით ცუდია, ვიდრე მაშინ,
როდესაც ერთი ან ორი შემთხვევა ვლინდება. მაშა-
სადამე, გარკვეული სტრესული მოვლენის ზეგავ-
ლენა დამოკიდებულია სხვა მიმდინარე ვითარებებ-
ზეც (Cooper&Dewe, 2007).
რა თქმა უნდა, სტრესი ვითარდება არა მხო-
ლოდ მნიშვნელოვანი/გარდამტეხი ცხოვრებისეუ-
ლი მოვლენებისაგან, არამედ ყოველდღიური მცი-
რე დაბრკოლებების ერთობლიობისგანაც. სტრე-
სის გამომწვევია რიგში ლოდინი, გადატვირთულ
მოძრაობაში მანქანის ტარება, ბავშვებთან ჩხუბი,
გარეგნობით უკმაყოფილება თუ არასაკმარისი
ფულის ქონა. ეს სტრესული მოვლენები მნიშვნე-
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
ლოვან გავლენას ახდენს ადამიანის ფიზიკურ და
ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე (Aldwin, 2007, 2011;
Harrington, 2013; Lazarus, 1981). ამას გარდა, ძირი-
თადი ცხოვრებისეული მოვლენები ხშირად კიდევ
უფრო ამძაფრებს პატარ-პატარა დაბრკოლებების
ეფექტებს. მაგალითად, ოჯახის დანგრევისას ადა-
მიანს უწევს როგორც ამ მოვლენის ემოციურ ზე-
მოქმედებასთან გამკლავება, ასევე ცოტა შემოსავ-
ლის, სახლის საქმეებზე მეტი პასუხისმგებლობისა
თუ შვილების მონახულებასთან დაკავშირებული
პრობლემებისათვის თავის გართმევა. მნიშვნელო-
ვანი სტრესული მოვლენის არსებობას შეუძლია
ბევრნაირად შეუწყოს ხელი ყოველდღიური ცხოვ-
რებიდან მომდინარე სტრესის განვითარებას.
მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ ავადმყო-
ფობის განვითარების ალბათობა გაცილებით მე-
ტია ბევრი სტრესორის შემთხვევაში. სტრესის წყა-
როებს კი ამ შემეთხვევაში
თქვენი აზრით, რომე-
ნაკლები მნიშვნელობა ენი-
ლი ძირითადი ცხოვ-
ჭებათ (Folkman, 2011). შუა
რებისეული მოვლე-
ხანი ადვილად შეიძლება
ნები იწვევს ყველაზე
ჩაითვალოს უკიდურესად
მეტ სტრესს? ეს მოვ-
ლენები შეესაბამება მაღალი სტრესის განვი-
თარების პოტენციურ პე-
იმ სქემას, რომელიც
მოცემულია ცხრილში რიოდად, რადგან ამ დროს
14-5? ადამიანებს გარდაეცვლე-
ბათ მეუღლეები, იყრებიან,
გადიან პენსიაზე და შეიძლება სერიოზული დაავა-
დების ქონის შესახებაც შეიტყონ. ●
რა ზიანის მომტანია სტრესი? დიდი ხნის გან-
მავლობაში ვაკვირდებოდით სტრესული ცხოვრე-
ბის სტილსა და დაავადებების განვითარების რის-
კის მატებას (გულის დაავადებები, ინსულტი, დი-
აბეტი, წყლულები, სიმსივნეები) შორის კავშირს.
ძლიერი და ხანგრძლივი სტრესი ხელს უწყობს
დაავადებების განვითარებას იმუნური სისტემის
დასუსტების გზით (Caserta, et al., 2008; Hamilton-
West, 2011; Segerstrom, 2007). სტრესი ასევე გავ-
ლენას ახდენს საკუთარ თავზე ზრუნვის სურვილსა
და შესაძლებლობაზე: სტრესულ მდგომარეობაში
ნაკლებს ვვარჯიშობთ, ცუდად ვიკვებებით, ძილის
პრობლმები გვაქვს და ვიწყებთ ისეთი არაჯანსაღი
ქცევების განხორცილებასაც კი, როგორებიცაა:
მოწევა და ალკოჰოლის მიღება (Biondi et al., 2001).
საბედნიეროდ, შუა ხნის დადგომამდე, მოზრდი-
ლების უმეტესობას ჩამოყალიბებული აქვს ისეთი
ცხოვრების სტილი, რომ შეუძლია მართოს სტრესი
და შეძენილი აქვს მისი დაძლევის უნარები (Aldwin,
2011; Aldwin, Yancura, &Boeninger, 2004).
● [იხ. სტრესის მიმართ მოწყვლადობისადმი ● [იხ. ურბანული გავრცელება და
გენდერული განსხვავებები სიმსუქნე
on MyDevelopmentLab.com-ზე on MyDevelopmentLab.com-ზე
547
ეთნიკურობა, სიღარიბე და ჯანმრთელობა
რა თქმა უნდა, ზოგიერთ მოზრდილს, სხვებთან
შედარებით, უფრო სტრესულ პირობებში უწევს
ცხოვრება. უმცირესობის ჯგუფების ბევრი წარ-
მომადგენელი და სიღარიბეში მცხოვრებნი ხში-
რად აწყდებიან პრობლემებს, რომლებიც სტრესის
განვითარებას უწყობს ხელს. ეს ყველაფერი კი
ნეგატიურად აისახება ჯანმრთელობის მდგომარე-
ობაზე და უკავშირდება ამ ჯგუფებში ადრეული
სიკვდილიანობის შემთხვევებს. ეს ტვირთი მთე-
ლი ცხოვრების განმავლობაში გრძელდება, თუმცა
განსაკუთრებით აშკარაა შუა ხანსა და გვიან მოზ-
რდილობაში. მაგალითად, 45-დან 64 წლის ასაკობ-
რივ ჯგუფში სიკვდილიანობის მაჩვენებელი შავკა-
ნიან მოსახლეობაში, თეთრკანიანებთან შედარე-
ბით, დაახლოებით ორჯერ უფრო მაღალია (NCHS,
2012c). სტატისტიკა აჩვენებს, რომ შავკანიანები
თეთრკანიანებთან შედარებით უფრო მეტი ალბა-
თობით გარდაიცვლებიან ცხოვრების ამ პერიოდში
გულის დაავადებებით, ჰიპერტენზიით, სიმსივნით,
დიაბეტით, შემთხვევებითა თუ შეძენილი იმუნოდე-
ფიციტის სინდრომით. ესპანელების ჯგუფებსაც
ასევე უფრო მაღალი სიკვდილიანობა აღენიშნე-
ბათ ინფექციების, პარაზიტარული დაავადებების,
დიაბეტის, ჰიპერტენზიისა თუ იმუნოდეფიციტის
სინდრომის გამო (NCHS, 2012c). ერთ-ერთი ფაქ-
ტორია დაბალი შემოსავლის მქონე ან უმცირესო-
ბის ჯგუფების სამეზობლოებში გავრცელებული
მკვლელობების მაღალი მაჩვენებლები. ●
ამ განსხვავებებს ბევრი სოციალური ფაქტო-
რი განაპირობებს (იხილეთ მიმდინარე საკითხები:
ჯანმრთელობა და სოციალური საკითხები – რატომ
არიან ზოგიერთი ჯგუფები რისკის ქვეშ?). დაბა-
ლი შემოსავლის მქონე,
შეგიძლიათ, ახსნათ, ეთ-
უმცირესობის ჯგუფის
ნიკურობას, სტრესსა და
წარ მო მად გენ ლი სათ-
ჯანმრთელობაზე ზრუნ-
ვის ცხოვრების ბევრი
ვას შორის არსებული
ასპექტია სტრესის შემ-
დამოკიდებულება ყვე-
ცველი. ეს უკანასკნე-
ლაზე კარგად თავად ამ
ლი კი ხელს უწყობს
ცვლადებს შორის ურთი-
არაჯანსაღი ქცევების,
ერთქმედების პროცესით
ჯან მრთე ლო ბი სათ ვის
რატომ აიხსნება?
გაზრდილი საფრთხი-
სა და ადრეული სიკვდილიანობის შემთხვევების
არსებობას (Aldwin,2011; Aldwin&Levenson, 2001).
ადამიანებს ყოველდღიური სტრესის დაძლევაში
ეხმარებათ სიგარეტი, ალკოჰოლი, ნარკოტიკები
და საკვების ჭარბად მიღება. აღნიშნული ერთ-ერ-
თი მიზეზია იმისა, თუ რატომაა უფრო მეტად გავ-
რცელებული ჯანმრთელობისათვის მავნე ჩვევები
548 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
აქტუალური საკითხები
ჯანდაცვა და სოციალური საკითხები –
რატომ არიან ზოგიერთი ჯგუფები რისკის ქვეშ?
ა დამიანისათვის შუა ხანი, ნაწილობრივ, არის ამ პერი-
ოდამდე არსებული შესაძლებლობების, გამოწვევების,
მტკიცე მუშაობის, წარუმატებლობების, სტრესისა თუ
გადარჩენისათვის გამომუშავებული დაძლევის სტრატე-
გიების „გამოფიტვის“ პერიოდი. ეროვნულმა სტატისტი-
კამ ნათლად აჩვენა, რომ სიღარიბეში მცხოვრებ და დის-
კრიმინაციის მსხვერპლ ადამიანებს ნაკლებად ჯანსაღი
ცხოვრების სტილი აღენიშნებათ. ამ უკანასკნელის ზე-
გავლენა კი უფრო აშკარა ხდება ასაკის მატებასთან ერ-
თად. ამ ჯგუფების წევრების მიერ განცდილი ცხოვრე-
ბისეული დაძაბულობები აისახება: დაავადებების მაღალ
მაჩვენებლებში, სტრესში, სიმსუქნეში, ადრეულ გარდაც-
ვალებასა და ფინანსურ პრობლემებში.
რომელი ფაქტორები აღწერს ყველაზე კარგად იმას,
თუ რატომ არიან ეს ჯგუფები რისკის ქვეშ? ასეთი კომ-
პლექსური საკითხებისა და იმის უკეთ გასაგებად, თუ
როგორ განიცდიან მოზრდილები შუა ხანს, MacArthur-ის
ფონდმა დააარსა შუა ხნის წარმატებული განვითარების
კვლევითი ქსელი (MIDMAC). სოციალური მეცნიერების
ინტერდისციპლინალურმა ჯგუფმა ჩაატარა ფართომას-
შტაბიანი და საკმაოდ დეტალური ეროვნული მულტი-
დისციპლინალური გამოკითხვა – შუა ხნის ეროვნული
კვლევა აშშ-ში (MIDUS). მასში მონაწილეობდა აშშ-ში
მცხოვრები 7000-ზე მეტი შემთხვევითი პრინციპით არ-
ჩეული მოზრდილი (Brim, Ryff&Kessler, 2004; MIDUS,
2011). პირველი სატელეფონო ინტერვიუ დაახლოებით
45 წუთის განმავლობაში გრძელდებოდა, მას მოსდევდა
დეტალური კითხვარი, რომლის შევსებას მიახლოებით 2
საათი სჭირდებოდა. კვლევის პროცედურის სპეციფიკი-
დან გამომდინარე, მკვლევრები ელოდნენ, რომ შუა ხნის
პოპულაციის დაბალშემოსავლიანი ნაწილი ნაკლებად იქ-
ნებოდა წარმოდგენილი, რაც გაართულებდა ამ ჯგუფის
წევრებზე დასკვნების გაკეთებას. ამის გამო, დამატებით
გამოიკვლიეს დაბალი შემოსავლის მქონე ნიუ-იორკისა
და ჩიკაგოს მაცხოვრებლები. ჩატარდა წარსული და აწ-
მყო ცხოვრების შემსწავლელი სიღრმისეული ინტერვიუ-
ები იმავე ეთნიკური წარმომავლობისა და ენაზე მოსაუბ-
რე სენსიტიური ინტერვიუერების მიერ.
MIDUS-ის მკვლევრებმა კარგად დაინახეს, თუ რო-
გორია დაბალი შემოსავლის და უმცირესობის ჯგუფების
წარმომადგენელი შუა ხნის მოზრდილების ცხოვრება,
რადგან დამატებითი ძალისხმევა დასჭირდათ ამ ადამი-
ანების კვლევაში ჩართვისათვის. ისინი ხშირად კვლევის
ანგარიშების მიღმა რჩებიან.
ზოგადი შედეგები აჩვენებს, რომ შრომისმოყვარე,
ამაყ, დაბალი შემოსავლის უმცირესობის ჯგუფების წარ-
მომადგენელ მოზრდილებს 40-50-იან წლებში ყველაფე-
რი აქვთ გაკეთებული, რაც შეეძლოთ. ზოგჯერ ისინი
ზრუნავენ შვილიშვილებზე, რადგან მათი შვილი მარ-
ტოხელა მშობელი, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე
პირი, ავადმყოფი ან პატიმარია. ხშირად მათ თავადაც
უწევთ რომელიმე ქრონიკული დაავადების – მაღალი
წნევის ან დიაბეტის ატანა. ისინი ბევრს შრომობენ საჭი-
რო თანხის გამოსამუშავებლად რესტორნებსა და მომსა-
ხურების სხვა სფეროებში. თუმცა ხშირად ვერ სარგებ-
ლობენ ბევრი საპენსიო თუ ჯანდაცვის პაკეტით. არაა
გასაკვირი, რომ ასეთი მძიმე ყოფა თავის კვალს ტოვებს
ცხოვრების სტილსა თუ ჯანმრთელობაზე.
მიჩიგანის უნივერსიტეტის მკვლევრის, ერლაინ გე-
რონიმუსის მიხედვით, მძიმე ეკონომიკური მდგომარეო-
ბის მქონე უმცირესობის ჯგუფების წევრები განიცდიან
ე.წ. „ჭკნობას“ (Newman, 2006). აღნიშნული ჰიპოთეზის
მიხედვით, სიღარიბესა და ქრონიკული დისკრიმინაცი-
ის პირობებში მცხოვრებ ადამიანებს უწევთ ეთნიკური
თუ რასობრივი სტატუსიდან მომდინარე აკუმულაციუ-
რი სტრესისათვის თავის გართმევა. მოცემული სტრესი
დასაბამს აძლევს ადრეულ დაავადებებსა და სიკვდილი-
ანობას. ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ სპეციფი-
კურ კითხვებზე პასუხების გასაცემად 2002 წელს ჩატარ-
და MIDUS-ის პროექტის მეორე ნაწილი (MIDUS, 2011).
MIDUS II-ის ფარგლებში გამოიკითხა თავდაპირველ
კვლევაში მონაწილეების 75%. მასში ყურადღება გამახ-
ვილდა შუა ხნის ადამიანების ჯანმრთელობასთან დაკავ-
შირებულ საკითხებსა და კოგნიტური ფუნქციონირების
დონეზე. მაშასადამე, პროექტის ეს მხარე მიზნად ისახავს
დაბერების პროცესის მიმდინარეობასთან დაკავშირე-
ბით უკეთესი წარმოდგენის შექმნას. MIDUS-ის პროექ-
ტის მესამე ნაწილი ახლახან დაფინანსდა და გრძელდება
2011-2016 წლებში. მასში ჩართული იქნება 2 600 ახალი
რესპონდენტი და ეხება იმას, თუ რა ზეგავლენას ახდენს
არსებული ეკონომიკური ვარდნა აშშ-ში მცხოვრებ შუა
ხნის ადამიანების ცხოვრებაზე. პროექტის აღნიშნული
ნაწილი ასევე ცნობილია MIDUS refresher-ის სახელწო-
დებით და ფოკუსირებულია არა მხოლოდ დასაქმების
სტატუსის, არამედ შუა ხნის ადამიანების ეკონომიკური
და ემოციური კეთილდღეობისა თუ ოჯახური ცხოვრების
შესწავლაზე. MIDUS III-ში ასევე ხელახლა გამოიკითხები-
ან თავდაპირველი რესპონდენტები. აღნიშნული ლონგი-
ტუდური პერსპექტივა კი უკეთეს წარმოდგენას შექმნის
აშშ-ში მცხოვრები შუა ხნის ადამიანების ცხოვრების მიმ-
დინარეობაზე.
ეს შემდგომი კვლევები განსაკუთრებით მნიშვნელო-
ვანია, რადგან კვლევის შედეგების მიხედვით, დაბალი
შემოსავლის და უმცირესობის ჯგუფების წევრობა ხელს
უწყობს ჯანმრთელობის რისკების გაჩენას. დიდი ხანია,
ცნობილია, რომ ფინანსური პრობლემები უკავშირდე-
ბა ჯანმრთელობისათვის ზიანის მომტან ჩვევებს, ჯან-
მრთელობაზე ზრუნვის არასათანადო შესაძლებლობას
და შედეგად, ჯანმრთელობის გაუარესებულ მდგომარე-
ობასა და ადრეულ სიკვდილიანობას. თუმცა, მაშინაც კი,
როდესაც აშშ-ში მცხოვრებ შავკანიანებს თეთრკანიანე-
ბის მსგავსი ეკონომიკური პოზიციები აქვთ საზოგადეო-
ბაში, მათში მაინც უფრო მეტადაა გავრცელებული ქრო-
ნიკული დაავადებებისა და ადრეული სიკვდილის შემ-
თხვევები. მაშასადამე, ჯანმრთელობის გაუარესებასთან
დაკავშირებულია როგორც დაბალი შემოსავალი, ასევე
უმცირესობის სტატუსი (Newman, 2003).
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
რომელი ფაქტორები განაპირობებს დაბალი სოცი-
ოეკონომიკური მდგომარეობისა და უმცირესობის ჯგუ-
ფებში ჯანმრთელობის ცუდ მდგომარეობას? სიღარიბე-
ში ცხოვრებისა და ქრონიკული დისკრიმინაციის პირო-
ბებში ადამიანების მიერ განცდილი სტრესი მნიშვნელო-
ვანი საკითხია (Peters, 2006; Williams&Mohammed, 2009).
ასევე გასათვალისწინებელია ქალაქის ცენტრში მძიმე
ცხოვრება და ყოველდღიური გამოწვევები. ჯანდაცვაზე
ხელმისაწვდომობა კი სხვა საკითხია. ერთ-ერთი ფაქტო-
რია გარემოზე კონტროლის განცდაც. ადამიანების რწმე-
ნა, რომ არ შეუძლიათ თავიანთ ცხოვრებაში მიმდინარე
მოვლენების კონტროლირება, შეიძლება ხშირად ქრონი-
კული და რთულად დაძლევადი სტრესის მიზეზი გახდეს.
ერთ-ერთი ფაქტორია განათლებაც: კარგი ფიზიკური და
ფსიქიკური ჯანმრთელობის მქონე ადამიანებს უფრო მე-
ტად აქვთ მიღებული კოლეჯის ან სრული საშუალო გა-
ნათლების ხარისხი მაინც.
უმცირესობის ჯგუფებში. მიუხედავად იმისა, რომ
ჯანმრთელობის ეს ჩვევები გრძელვადიან ნეგატი-
ურ შედეგებს განაპირობებს, ისინი იწვევენ სწრაფ
ფიზიოლოგიურ და ფსიქოლოგიურ მექანიზმებს,
რომლებიც ყოველდღიური სტრესის დაძლევაში
ეხმარება ადამიანებს (Hamilton-West, 2011). რა-
სიზმთან დაკავშირებული სტრესი ასევე სერიო-
ზული საზიანო შედეგების მომტანია (Peters, 2006;
Williams&Mohammed, 2009).
ჯანდაცვის სერვისებით სარგებლობის არათა-
ნაბარი შესაძლებლობა აქვთ უმრავლესობისა და
უმცირესობის წევრებს ან მატერიალურად შეჭირ-
ვებულ მდგომარეობაში მყოფ ადამიანებს. ეს კიდევ
ერთი ფაქტორია იმისა, რომ მოცემული ჯგუფების
წევრები ჯანმრთელობის განსხვავებული მდგო-
მარეობით ხასიათდებიან. ბევრი დაბალანაზღაუ-
რებადი სამსახური დასაქმებულს არ უზრუნველ-
ყოფს ჯანმრთელობის დაზღვევით. ხოლო მაშინ,
როდესაც გამომუშავებული ხელფასის ოდენობა
საკმარისად მაღალია, ოჯახები არ სარგებლობენ
მთავრობის მიერ შეთავაზებული ჯანმრთელობის
ზრუნვის რაიმე პაკეტით. ცუდი სამუშაო პირობე-
ბის მქონე ოჯახები საკმარისად ეფექტურადაც არ
იყენებენ ჯანდაცვის სისტემას და მხოლოდ სას-
წრაფო დახმარების საჭიროებისას მიმართავენ მას.
ასე რომ, ჯანმრთელობის დაზღვევის გარეშე არსე-
ბული დაბალანაზღაურებადი სამსახურები უმცი-
რესობისა და მცირე შემოსავლის მქონე ადამიანებს
არ აძლევს რეგულარული ჯანმრთელობის სკრი-
ნინგის, ფიზიკური შემოწმებისა და ადრეული პრე-
ვენციული ღონისძიებებისათვის მიმართვის შესაძ-
ლებლობას. ხარისხიან ჯანდაცვის მომსახურებაზე
წვდომა კიდევ უფრო გართულებულია მათთვის,
ვინც ინგლისურ ენაზე არ საუბრობს და აშშ-ის ჯან-
დაცვის სისტემაში არსებული ბიუროკრატიით დამ-
ფრთხალია.
549
რა თქმა უნდა, ყველა ეს ფაქტორი ერთად მოქმე-
დებს ადამიანის ცხოვრებაში და კუმულაციური ეფექტი
აქვს მასზე. ადამიანების უმეტესობას შეუძლია თავი გა-
ართვას სტრესის მართვად დონეს განსაკუთრებით მაშინ,
როდესაც ერთი სტრესული მოვლენა მეორის დადგომამ-
დე ხდება. თუმცა ღარიბებს სტრესული მოვლენები ამო-
სუნთქვის საშუალებას არ აძლევთ, განსაკუთრებით მა-
შინ, როდესაც ეთნიკური ან რასობრივი დისკრიმინაციაც
ვლინდება. თუმცა ბევრი ადამიანი ჯერ კიდევ იჩენს ამ-
ტანობას მნიშვნელოვანი გამოწვევების პირობებშიც კი.
მაგალითად, თეთრკანიან ამერიკელებთან შედარებით,
უმცირესობის ჯგუფების წევრები ნაკლებად იტანჯებიან
დეპრესიით. ამის მიუხედავად, მათთვის უფრო რთულია
ცხოვრება და მკვლევრების აზრით, ასეთი განგრძობი-
თი ხასიათის სტრესით აიხსნება სიღარიბესა და უმცი-
რესობის სტატუსთან დაკავშირებული ჯანმრთელობის
რისკები.
2010 წელს კონგრესმა მიიღო ხელმისაწვდო-
მი ჯანდაცვის აქტი, რომელიც ასევე ცნობილია
არაფორმალური სახელწოდებით „Obamacare“. ამ
აქტის მიზანია აშშ-ში მცხოვრები იმ ადამიანების
ჯანდაცვის სერვისებით უზრუნველყოფა, რომლე-
ბიც არ იყვნენ დაზღვეულები ან საკმარისი რაოდე-
ნობით არ უნაზღაურდებოდათ ჯანდაცვის სერვი-
სები. აღნიშნული აქტის შესახებ აზრთა სხვადას-
შეამოწმე შენი ცოდნა 14-3
1. შუა ხანში სიკვდილის ორი ყველაზე გავრცელებუ-
ლი მიზეზია _______ და _______ .
2. აშშ-ში 45 წლის ადამიანის სიცოცხლის ხანგრძლი-
ვობაა დაახლოებით:
ა. 72; ბ. 80;
გ. 88; დ. 93.
3. შუა ხანში სიკვდილის გამომწვევი სამი პრევენცი-
რებადი მიზეზია (რიგში პირველიდან მესამემდე):
ა. ალკოჰოლის მოხმარება, მოწევა, სიმსუქნე;
ბ. სიმსუქნე, ალკოჰოლის მოხმარება, მოწევა;
გ. სიმსუქნე, მოწევა, ალკოჰოლის მოხმარება;
დ. მოწევა, სიმსუქნე, ალკოჰოლის მოხმარება.
4. აშშ-ში მცხოვრები მოზრდილების დაახლოებით
რამდენი პროცენტია ჭარბწონიანი ან მსუქანი?
ა. 55%; ბ. 45%;
გ. 60%; დ. 70%.
5. სტრესი ზრდის დაავადებების მიმართ მოწყვლა-
დობას. ეს კი განაპირობებს ნაადრევ სიკვდილს,
რადგან სუსტდება
ა. იმუნური სისტემა;
ბ. გულის სისხლძარღვები;
გ. ტვინი;
დ. საჭმლის მომნელებელი სისტემის მიერ საკვე-
ბის გადამუშავების პროცესი.
6. დაასახელეთ სამი მიზეზი, თუ რატომ აღინიშნება
დაავადებებისა და ნაადრევი სიკვდილის მაღალი
მაჩვენებლები დაბალი შემოსავლის მქონე უმცი-
რესობის ჯუფებში.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
550 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ხვაობა არსებობდა და საინტერესოა, თუ როგორ
დაინერგება მასში მოცემული პირობები. აღსანიშ-
ნავია, რომ ეს აქტი აღიარებს მდიდრების და ღარი-
ბების ჯანმრთელობაზე ზრუნვის იმ უთანასწორო
შესაძლებლობას, რომელიც დღეს არსებობს.
კოგნიტური უწყვეტობა და ცვლილება
მიუხედავად იმისა, რომ ასაკის მატებასთან ერ-
თად კოგნიტური ფუნქციონირება უარესდება, ახ-
ლა უკვე ვიცით, რომ ბევრი ასეთი გაუარესება უფ-
რო მოგვაინებით ვლინდება და იმაზე უფრო ნელა
მიმდინარე პროცესია, ვიდრე მკვლევრებს 20 წლის
წინ ეგონათ (Berg, 2000). უფრო მეტიც, სერიოზული
კოგნიტური გაუარესება დაბერების უნივერსალუ-
რი ასპექტი არ არის. ეს პროცესი ხშირად მხოლოდ
ინტელექტუალური ფუნქციონირების გარკვეულ
სფეროებზე ზემოქმედებს. (იხ. თავი 16). მიუხედა-
ვად იმისა, რომ ზოგიერთი ასაკთან დაკავშირებუ-
ლი მცირე კოგნიტური ცვლილებები ადრეულ მოზ-
რდილობაშიც შეიძლება მოხდეს (Salthouse, 2009),
კოგნიტური უნარების უმრავლესობა შუა ხნის გან-
მავლობაში ძლიერი რჩება. ინტელექტის ზოგიერთი
მნიშვნელოვანი ასპექტი აქტიურადაც კი იზრდება
შუა ხანსა და შემდგომ პერიოდში, განსაკუთრებით
კოლეჯდამთავრებულ მოზრდილებში, რომლებიც
აქტიურობას ინარჩუნებენ (Gour et al., 2011; Li, et
al., 2004; Schaie, 2007; Tucker-Drob, 2009). გავრცე-
ლებული სტერეოტიპისაგან განსხვავებით, რომ-
ლის მიხედვით ინტელექტუალური განვითარება
მოზარდობასა და ადრეულ მოზრდილობაში აღწევს
პიკს, შუა ხანი ბევრი მაღალი დონის კოგნიტური
უნარის მაქსიმალური წარმოჩენის დროა, განსა-
კუთრებით სამუშაოსა და ყოველდღიურ ცხოვრე-
ბასთან დაკავშირებულ სფეროებში (Schaie, 1996,
2007; Willis, 1989).
ფლუიდური და კრისტალური ინტელექტი
დაბერებასთან ერთად, მიმდინარე კოგნიტური
ცვლლებების შესწავლის სასარგებლო გზაა სხვა-
დასხვა სახის პრობლემის გადასაჭრელად ადამიანის
მიერ გამოყენებული უნარების გათვალისწინება.
ინტელექტუალური უნარების დაყოფის ერთ-ერ-
თი გავრცელებული მეთოდია მათი დაყოფა კრის-
ტალურ და ფლუიდურ ინტელექტად (იხ. ცხრილი
14-6). კრისტალურ ინტელექტში იგულისხმება გა-
ნათლებისა და ცხოვრებისეული გამოცდილებების
შედეგად აკუმულირებული ცოდნა და უნარები. ის
ასევე განიხილება, როგორც კოგნიტური პრაგმა-
კრისტალური ინტელექტი ფლუიდური ინტელექტი
განათლებისა და ცხოვრებისეული ახალი ცოდნისა და შესაძლებლობების
გამოცდილებების შედეგად აკუმულირებული შეძენისათვის საჭირო უნარები; ასევე
ცოდნა და უნარები; ასევე განიხილება, განიხილება კოგნიტურ მექანიკად.
როგორც კოგნიტური პრაგმატულობა.
ტულობა. ის დასწავლილია და მეტწილად განიცდის
კულტურის ზეგავლენას. (Baltes, 1993; Nisbett, et
al., 2012). ფლუიდური ინტელექტი შედგება ახალი
ცოდნისა და შესაძლებლობების შეძენისათვის სა-
ჭირო ისეთი უნარებისაგან, როგორებიცაა დამახ-
სოვრება, ინდუქციური აზროვნება და ობიექტებსა
და მოვლენებს შორის ახალი ურთიერთქმედებების
აღქმა. ის განიხილება კოგნიტურ მექანიკად, რომ-
ლის მიხედვით, აღნიშნული უნარები უფრო მჭიდ-
როდ უკავშირდება ნევროლოგიურ ფუნქციონირე-
ბას და მეტი ალბათობით იცვლება ტვინის დაზია-
ნებისას (Baltes, 1993; Nisbett et al., 2012; Sternberg,
Grigorenko&Oh, 2001). მაშასადამე, არაა გასაკვირი
ტვინის სკანირების FMRI-ის კვლევების შედეგები,
რომელთა მიხედვით, ზოგადი ინტელექტი უკავ-
შირდება ტვინის ფართო არეალის რეგიონების აქ-
ტივობას; ფლუიდური და კრისტალური ინტელექტი
კი ტვინის სხვადასხვა, ერთმანეთისაგან განცალ-
კევებულ რეგიონებთან ასოცირდებიან (Blair, 2010;
Nisbett et al., 2012).
ადრეული კვლევები შეისწავლიდა იმას, თუ რო-
გორ იცვლებოდა კრისტალური და ფლუიდური ინ-
ტელექტი მოზრდილობის განმავლობაში. შედეგე-
ბის მიხედვით, კრისტალური ინტელექტი ინარჩუ-
ნებდა ფუნქციონირების მაღალ დონეს შუა ხანში
და იზრდებოდა კიდევაც; ფლუიდური ინტელექტი
კი დაღმასვლას იწყებდა ადრეულ მოზრდილობა-
ში და, ასაკის მატებასთან ერთად, უარესდებდა
(Horn&Blankson, 2005; Horn&Noll, 1997; იხ. ფიგურა
14-7). თუმცა ამ ადრეულ კვლევებში გამოყენებუ-
ლია კროსსექციური კვლევის მეთოდები, რომლე-
ბიც სხვადასხვა ასაკის ჯგუფებს ადარებს ერთმა-
ნეთს (იხ. თავი 1). აქედან გამომდინარე, შეუძლე-
ბელი იყო იმის განსაზღვრა, ასაკთან დაკავშირებუ-
ლი გაუარესებული ფუნქციონირება მენტალური
გამოფიტვის შედეგი იყო, თუ სხვადასხვა კოჰორ-
ტის მიერ განცდილი განსხვავებული სწავლებისა
და ცხოვრებისეული გამოცდილებების. ისინი ხომ
სხვადასხვა პერიოდში დაიბადნენ, რამაც ცხოვ-
რების განსხვავებულ ტიპებს ჩუყარა საფუძველი.
ახალგაზრდა კოჰორტები უფრო განათლებულები
და ჯანმრთელები იყვნენ და უკეთესი კვების საშუ-
ალება ჰქონდათ. ამიტომ, მიზანშეწონილია ვარა-
უდის გამოთქმა იმის შესახებ, რომ გამოვლენილი
ასაკობრივი დაღმასვლა, ნაწილობრივ, ამ ფაქტო-
რების შედეგი უფროა, ვიდრე დაბერების.
რა ხდება მაშინ, როდესაც კრისტალურ და
ფლუიდურ ინტელექტს ლონგიტუდური მიდგო-
მით იკვლევენ? შედეგები იცვლება ერთი კვლევი-
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14 551

ცხრილი 14-6. კრისტალური და ფლუიდური ინტელექტის შედარება

კრისტალური ინტელექტი ფლუიდური ინტელექტი

განსაზღვრება განათლებისა და ცხოვრებისეული გამოცდილე- ახალი ცოდნისა და შესაძლებლობებისათვის სა-

ბების შედეგად აკუმულირებული ცოდნა და უნა- ჭირო უნარები; ასევე განიხილება კოგნიტურ მე-
რები; ასევე განიხილება კოგნიტურ პრაგმატუ- ქანიკად.
ლობად.

წყარო კულტურა მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. ნევროლოგიური ფუნქციონირება ახდენს დიდ

გავლენას

რეპრეზენტატული ლექსიკა; სივრცითი მიმართებები;

ამოცანები ზოგადი ცოდნა; ინდუქციური აზროვნება.
ექსპერტული შეფასება.

ასაკთან ასაკი უმეტესად გავლენას არ ახდენს. მოზრდილობაში იწყებს გაუარესეაბას და ასაკის

დაკავშირებული მატებასთან ერთად უარესდება; ისეთი ამოცა-
ცვლილებები ნების შესრულება უარესდება განსაკუთრებით,
რომელთა შესრულება საჭიროა სწრაფად.

დან მეორემდე, მაგრამ განათლების მაღალი დონის
მქონე პოპულაციის შესწავლისას ნათელია, რომ
ბევრი ინტელექტუალური უნარი შუა ხანში იზ-
რდება. მაგალითად, ასაკისა და ინტელექტუალური
ფუნქციონირების შესახებ სიეტლის ლონგიტუდუ-
რი კვლევის შედეგების თანახმად (Schaie, 2007),
მოზრდილობაში საკმაოდ დიდ ხანს ნარჩუნდება
ან იზრდება სხვადასხვა ინტელექტუალური უნა-
რები ფლუიდური და კრისტალური ინტელექტის
ჩათვლით; დაღმასვლა კი მხოლოდ 60 წლის შემდეგ
შეინიშნება (იხ. ფიგურა 16-8). უფრო მეტიც, ზო-
გიერთი კვლევა აჩვენებს, რომ შუა ხნის ადამიანე-
ბი უფრო მცოდნეები არიან სხვადასხვა ამოცანის
შესრულებაში, ვიდრე ახალგაზრდები (Ackerman,
2000; Tucker-Drob, 2009).
ინტელექტუალურ ფუნქციონირებასთან და-
კავშირებული ასპექტები. როგორც ჩანს, მოზრდი-
ლების უმრავლესობა, შუა ხანში, ინტელექტუალუ-
რი უნარების ფართო სპექტრის ფუნქციონირების
მაღალ დონეს ინარჩუნებს (Gerstorf,
Ram, Hoppmann, Willis&Schaie, 2011;
Willis&Schaie, 2006). როდესაც ვუ-
გაზრდა
ყურებთ იმას, თუ როგორ იცვლებიან
ადამიანები ასაკის მატებისას, შედეგე-
ბი აჩვენებს, რომ ადამიანების 45-60%,
ზოგადი ინტელექტუალური ფუნქცი- საწყისი
ონირების მხრივ, სტაბილურ დონეს
ინარჩუნებს 70-იან წლებშიც კი; ეს შემცირება
მიემართება როგორც ფლუიდურ, ასე-
ვე კრისტალურ ინტელექტს. ადამია-
ნების, დაახლოებით, 10-დან 15%-მდე
ინტელექტუალური უნარების გაუმ-
ჯობესებასაც კი ავლენს 70-იანი წლე-
ბის შუა პერიოდში. თუმცა, დაახლო-
ებით, 30%-ს კოგნიტური გაუარესება
აღენიშნება 60 წლის მიღწევამდეც; სურათი 14-7. ინტელექტუალურ უნარებში ასაკობრივი კროსსექციური შერჩევის
ამის მიზეზი შეიძლება იყოს ტვინში შედარება, ადრეული კვლევების მიხედვით
მიმდინარე დაავადებების ან ალკოჰოლისა და ნარ-
კოტიკების გამო ტვინის დეგენერაციის პროცესი
(Schaie, 2007; Willis&Schaie, 1999).
თუ შეინიშნება ასაკთან დაკავშირებული ინტე-
ლექტუალური ფუნქციონირების გაუარესება, ის
უმეტესად შემჩნევადია სისწრაფესთან დაკავშირე-
ბული ამოცანების შესრულებისას, რადგან შუა ხან-
ში ბევრი ფსიქომოტორული პროცესი თანდათანო-
ბით მცირდება ფიზიკური და ნევროლოგიური დაღ-
მასვლის გამო (Nisbett et al., 2012; იხ. სურათი 14-7).
მაგალითად, კვლევებმა აჩვენა, რომ მოზრდილები
კომპლექსურ პრობლემებს უფრო ნელა ჭრიან; ეს
კი დაკავშირებულია იმასთან, რომ, როგორც FMRI
სკანირებამ აჩვენა, ტვინის პრეფრონტალური რე-
გიონები მცირდება (Head, Rodrigue, Kennedy&Raz,
2008). თუმცა, ჩვეულებრივ, ეს ზოგადი შენელება
შუა ხანში არ შეიმჩნევა, რადგან მოზრდილები სიჩ-
ქარის დროის შემცირებას დიდი მოცულობის ზო-
გადი ცოდნითა და ეფექტურობით აკომპენსირებენ
კრისტალური
ინტელექტი
ლექსიკა
ზოგადი ცნება
ექსპერტული შეფასება
ზოგადი ინტელექტი
ფლუიდური ინტელექტი
სივრცითი მიმართებები
ინდუქციური აზროვნება
ქრონოლოგიური ასაკი (წლები)
552 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
(Hess, 2005; Mata, Schooler&Rieskamp, 2007). უფ-
რო მეტიც, ზოგიერთი მკვლევრის თქმით, ტვინის
შემცირებისას, მისი რეგიონები აქტივაციის უფრო
მაღალ დონეს ავლენენ (Greenwood, 2007a). მაშა-
სადამე, შესაძლებელია, რომ დაბერებულმა ტვინ-
მა თვითონვე აანაზღაუროს სტრუქტურული და-
ნაკარგები ისეთი რეორგანიზაციით, რომ უფრო
ეფექტური ფუნქციონირება შეძლოს. მიუხედავად
იმისა, რომ ყველა მკვლევარი არ ეთანხმება ამ ახ-
სნის ვალიდურობას (მაგ.,Greenwood, 2007b), უმე-
ტესობის აზრით, ჯანმრთელი შუა ხნის ადამიანე-
ბის ტვინის ცვლილებები მნიშვნელოვნად არ უკავ-
შირდება კოგნიტური ფუნქციონირების გაუარესე-
ბას (Salthouse, 2011, 2012).
რა თქმა უნდა, შუა ხნის ადამიანებს უფრო მე-
ტი ცხოვრებისეული გამოცდილება აქვთ, ვიდრე
ახალგაზრდებს. ამიტომ მათ, უბრალოდ, მეტი იცი-
ან. ბევრი ამოცანის შესრულებისას, ეს დიდი მო-
ცულობის ცოდნა და გამოცდილება დამხმარეა ასა-
კობრივი გაუარესების კომპენსაციისათვის. უფრო
მეტიც, გონებრივი აქტიურობის შენარჩუნება ადა-
მიანს ეხმარება კოგნი-
როგორ ფიქრობთ, რო-
ტური დაღმავსვლისათ-
მელი სამსახურებია
ვის თავის არიდებაში.
რთულად შესასრუ-
ადამიანები, რომლებიც
ლებელი როგორც შუა
ინტელექტუალურ საქ-
ხნის ადამიანების, ასევე
მეებს ასრულებენ და ეს
ახალგაზრდებისათვის?
მათი ძირითადი პროფე-
რა სახის უნარებს და შე-
სიის ფარგლებს სცილ-
საძლებლობებს მოითხ-
დება, ან ინტერესდები-
ოვენ ეს სამუშაოები?
ან ახალი აქტივობებითა
და აზროვნების სტილით, უფრო მეტად ინარჩუნე-
ბენ ინტელექტუალურ ფუნქციონირებას შუა ხანში
(Pirttila-Backman&Kajanne, 2001; Valenzuela et al.,
2012). რთული გონებრივი ამოცანების შესრულე-
ბას ინტელექტუალურ პროცესებზე დადებითი შე-
დეგი აქვს მოხუცებულობაშიც კი (Carlson et al.,
2009; Gow, Johnson, Pattie&Brett, 2011; Hess, 2005).
შუა ხანში კოგნიტური ფუნქციონირება ბევ-
რადაა დამოკიდებული წარსული ცხოვრებისეული
გამოცდილების სიმდიდრეზე. მაშასადამე, თუ ამ
თვალსაზრისს ეთანხმებით, შეიძლება ზედმეტა-
დაც ჩათვალოთ დასწავლისა და მეხსიერების შე-
სახებ ისეთი კვლევების ჩატარება, რომლებშიც
კოლეჯის სტუდენტებისა და უფროსი ასაკის ადა-
მიანების ტესტის შედეგები დარდება და რესპონ-
დენტებს ახალი ინფორმაციის შემცველი ამოცა-
ნების შესრულება მოეთხოვებათ. უფროსი ასაკის
ადამიანებს ახასიათებთ პრობლემების კონტექ-
სტში მოთავსება, დაკონკრეტება და აბსტრაქტულ
დეკლარაციული ცოდნა პროცედურული ცოდნა
ფაქტობრივი ცოდნა (ცოდნა რაიმეს მოქმედებაზე ორიენტირებული ცოდნა (ცოდნა
შესახებ). იმის შესახებ, თუ როგორ გააკეთო რაიმე)
მნიშვნელობებზე მეტად პრაქტიკულ ტერმინებში
გააზრება. სწორედ ამ მიდგომის გამო, ისინი ხში-
რად უფრო დაბალ ქულებს იღებენ ასეთ ტესტებ-
ში. მათგან განსხვავებით, კოლეჯის სტუდენტები
ცხოვრების ისეთ პერიოდში არიან, როდესაც ახა-
ლი ინფორმაციის ნაკადთან გამკლავება მათთვის
მნიშვნელოვან ადაპტაციურ უნარს წარმოადგენს.
შესაძლოა, უფრო მიზანშეწონილი იყოს, რომ შუა
ხნის ადამიანების კოგნიტური უნარების გაზომვი-
სას მეტი აქცენტი გაკეთდეს გამოცდილებასა და
ექსპერტულობაზე, ვიდრე ახალგაზრდებისათვის
დამახასიათებელი სტრატეგიების შემოწმებაზე
(Ackerman, 2011; Salthouse, 1987).
გამოცდილება და ექსპერტულობა
ასაკის მატებასთან ერთად ინტელექტუალური
აქტიურობის შენარჩუნება მეტი ცოდნით უზრუნ-
ველყოფს ადამიანს; ეს ეხება როგორც დეკლა-
რაციულ ცოდნას – ფაქტობრივ ცოდნას (ცოდნა
რაიმეს შესახებ), ასევე პროცედურულ ცოდნას
– მოქმედებაზე ორიენტირებული ცოდნა (ცოდნა
იმის შესახებ, თუ როგორ გააკეთო რაიმე). ორივე
უმჯობესდება გამოცდილების მიღებისა და უნა-
რების სრულყოფის გზით. გამოცდილების გზით
ცოდნის დაგროვება ხელს უწყობს ექსპერტულო-
ბას, რაც ხშირად ანაზღაურებს შუა ხანში არსებულ
კონგიტურ დაღმასვლას. კონკრეტულ სფეროში
ექსპერტულობა დაკავშირებულია უკეთესი შესრუ-
ლების დონესთან. მაგალითად, ექსპერტის ცოდნა
უკეთაა ორგანიზებული, ინფორმაციის ერთეუ-
ლებს შორის მეტი კავშირია დამყარებული, რაც
პრობლემის ეფექტურ გადაწყვეტას განაპირობებს.
ექსპერტის უნარები ასევე უფრო ავტომატურია
(იხ. თავი 6) და შესაძლებელი ხდება ყურადღების
მიპყრობა კომპლექსური დავალების სხვადასხვა
ასეპექტზე. ამას გარდა, ექსპერტები სწრაფად და
ადვილად ამოიცნობენ პატერნებს და სათანადო
რეაქციებსა და პროცედურებთან აკავშირებენ მათ
(Staudinger&Pasupathi, 2000); ამ გზით ისინი, გამო-
უცდელებთან შედარებით, უფრო სწრაფად ჭრიან
პრობლემებს.
რა თქმა უნდა, ექსპერტულობა წინააღმდეგო-
ბას ვერ გაუწევს ასაკობრივ დაღმასვლას, რომე-
ლიც ტვინში მიმდინარე ცვლილებების შედეგია:
ადამიანების დაბერებისას მცირდება ტვინის ბევრი
რეგიონი მეხსიერების, სივრცული უნარების, სხვა-
დასხვა ამოცანის შესრულებისა და სწრაფად ფიქ-
რის შესაძლებლობების ჩათვლით (Raz&Kennedy,
2009). ასევე მცირდება სივრცული უნარებიც (Pak,
Czaja, Sharit, Rogers&Fisk, 2008). ტვინში მიმდი-
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
► გამოცდილება
შუა ხნის ადამია-
ნებს შესაძლებლო-
ბას აძლევს, რომ
იყვნენ პროდუქ-
ტიულები. ფოტო-
ზე ვხედავთ, რომ
დურგალი ავეჯის
დასამზადებლად
იყენებს ცხოვრების
განმავლობაში შე-
ძენილ ხეზე მუშაო-
ბის გამოცდილება-
სა და სხვა სპეცი-
ფიკურ უნარებს.
ნარე ეს ასაკობრივი ცვლილებები აისახება მოქ-
მედებების შესრულებაზე: კონტროლირებულ პი-
რობებში ასაკოვანი მბეჭდავები უფრო ნელა მუ-
შაობენ; ხანში შესული არქიტექტორები ასევე უფ-
რო მეტად წუხან ვიზუალურ-სივრცითი უნარების
დაკარგვის გამო (Salthouse, Babcock, Skovronek,
Mitchell&Palmon, 1990). თუმცა გამოცდილება კომ-
პენსაციას ახდენს. უფრო გამოცდილმა არქიტექ-
ტორმა თითქმის ავტომატურად იცის, თუ რომელი
სამშენებლო მასალებია ყველაზე გამოსადეგი. ასა-
კოვანმა მბეჭდავმა შეიძლება სიტყვების გრძელი
წყება წაიკითხოს და ამით შეძლოს ბეჭდვის სის-
წრაფის შენარჩუნება. ასეთი კომპენსატორული შე-
საძლებლობები საშუალებას აძლევს მოზრდილებს,
რომ შეინარჩუნონ პროდუქტიულობა შუა ხანსა
და შემდგომ წლებში (Krampe&Charness, 2006;
Salthouse, 1990). ხშირად ისინი სჯობნიან კიდევაც
უფრო ახალგაზრდა, მაგრამ ნაკლებად გამოცდილ
დასაქმებულებს.
დაბერებისას ხშირად ხდება ჩანაცვლების პრო-
ცესი: როდესაც ერთი უნარი მცირდება, სხვა უმ-
ჯობესდება. გამოცდილების შეძენისას ადამიანები
მუდმივად ახდენენ თავიანთი ცოდნის სისტემის
რესტრუქტურირებას, რათა ის უფრო კოჰესიური,
სწორი და ხელმისაწვდომი გახდეს. ასეთი გაუმ-
ჯობესების მცდელობები კი ხელს უწყობს შესრუ-
ლებას. ეს სწორია როგორც ზოგად ცოდნასთან
დაკავშირებით (მაგ., როგორ გამოიყენო ყვითელი
ფურცლები), ასევე პროფესიული ცოდნის მიმარ-
თაც, როგორიცაა, მაგალითად, ტექნიკური პროცე-
დურის უფრო ეფექტურად განხორციელება. სამუ-
შაოზე მაღალი დონის კომპეტენციით მოქმედების
უნარი, ხშირად, შუა ხანში ასაკის მატებასთან და-
კავშირებული პოზიტიური ხედვის შენარჩუნები-
სათვის მნიშვნელოვანი წყაროა.
553
კოგნიტური უნარები სამუშაო ადგილზე
შუა ხნის ადამიანების უმეტესობისათვის კოგ-
ნიტური უნარების უწყვეტი განვითარების კონ-
ტექსტს სამუშაო ადგილი ქმნის. მათი კოგნიტური
შესაძლებლობები მნიშვნელოვნადაა დაკავშირე-
ბული თავიანთ სამუშაო მოთხოვნებთან. გონებ-
რივი მოქნილობის ტესტებში უფრო მაღალ ქუ-
ლებს იღებენ ადამიანები, რომლებსაც მუდმივად
უწევთ კომპლექსური სამუშაო ამოცანებისათვის
თავის გართმევა, ვიდრე რუტინული სამუშაოს
მქონეები (Kohn, 1980; Schooler, 2009; Schooler,
Mulatu&Oates, 2004). გონებრივი მოქნილობის მა-
ღალი ხარისხი აღენიშნებათ ასევე მოზრდილებს,
რომლებსაც მაღალი დონის პროფესიული დირექ-
ტიულობის გამოყე-
როგორ ფიქრობთ, კო-
ნება უწევთ – რეგუ-
ლეჯის დამთავრებისას,
ლარული ფიქრი, ინი-
თქვენი ინტელექტუალური
ციატივა და დამოუ-
ცხოვრების კომპლექსუ-
კიდებელი მსჯელო-
რობა გაიზრდება თუ შემ-
ბა (Schooler, 2001,
ცირდება? რას შეიძლება ეს
2009). ნიშნავდეს გვიან მოზრდი-
დღეს სულ უფ- ლობაში თქვენი კოგნიტუ-
რო მეტად სჭირდე- რი განვითარებისათვის?
ბათ დასაქმებულებს
გონებრივი მოქნილობა. ტექნოლოგიური ცვლი-
ლების გამო უმრავლესობა ჩვენგანს ახალი უნა-
რების გამომუშავება უწევს, რათა შევინარჩუნოთ
სამსახურები ან ვიშოვოთ სხვა. შეცვლილ სამუშაო
გარემოში არსებულ მოთხოვნებს უკეთესად უმ-
კლავდებიან ის შუა ხნის ადამიანები, რომლებსაც
ახალი ამოცანების შესასრულებლად საჭირო კოგ-
ნიტური უნარები და ფლექსიბურობა ახასიათებთ.
ეს განსაკუთრებით ეხება ისეთ სფეროებს, როგო-
რებიცაა მედიცინა, ინჟინერია და კომპიუტერული
ტექნოლოგია, სადაც ძველი ცოდნა გამოუსადეგა-
რი ხდება ახალი ცვლილებებისა და საჭიროებების
დადგომისთანავე.
დაძველების შესახებ კონცეფცია შუა ხანში
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რადგან ფორმა-
ლური სასკოლო განათლების მიღება ადამიანებს
წლების წინ აქვთ დასრულებული, აქტიური მუშა-
ობის პერიოდი კი ბევრი მოზრდილისათვის ბოლო
საუკუნის განმავლობაში მნიშვნელოვნად გაიზარ-
და. 1900 წელს, ადამიანის დაბადებისას, სიცოცხ-
ლის საშუალო ხანგრძლივობა 47.3 წელს შეადგენ-
და, 1950 წელს – 68.2 წელს, 2000 წელს – 77.0 წელს,
2020 წლამდე კი მოსალოდნელია, რომ 79.5 წელს
შეადგენდეს (U.S. Census Bureau, 2012d). ცხადია,
რაც უფრო დიდ ხანს ცხოვრობენ ადამიანები, მით
უფრო იზრდება მათი სამუშაო წლებიც. ამას გარ-
და, იზრდება ტექნოლოგიური ინოვაციის განვითა-
რების ტემპიც; სამუშაო წლებზე კი ხშირად ახდენს
გავლენას სამსახურებრივი ცვლილებები, რაც უახ-
554 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
ხედვები იცვლება
თანამედროვე ტექნოლოგიური სამსახურები-
სათვის გადამზადება
თგადამზადება ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. შუა
ანამედროვე ინფორმაციულ ეპოქაში დასაქმებულთა
ხნის ბევრმა ადამიანმა იცის, რომ გადამზადება საჭიროა
სამსახურის შესანარჩუნებლად, სხვა პოზიციის მისაღე-
ბად, ახალ დეპარტამენტში გადასასვლელად ან სხვა სამ-
სახურის საპოვნელად. სამსახურიდან გათავისუფლები-
სას საჭიროა ახალი კარიერისა და სპეციალობის პოვნა,
რაც ასევე ახალი უნარების შესაძენად საჭირო გადამ-
ზადებას მოითხოვს. ტექნოლოგიურ სიახლეებზე დამო-
კიდებული გახდა ბევრი ისეთი სამსახური და კარიერა,
როგორებიცაა საექთნო და სამდივნო საქმე, ქარხანაში
მუშაობა, ვაჭრობა. მომსახურების სფეროში არსებულ
სამსახურებშიც კი ტექნიკის მართვის იმაზე მეტი უნარია
საჭიროა, ვიდრე ათწლეულის წინათ. მსგავსი საჭირო გა-
დამზადებების უმეტესობა სამსახურებშივე ხდება. თუმ-
ცა, სამუშაო ძალების უმეტესობას სთხოვენ ხელახალი
განათლების ქონას. ასეთი მოთხოვნები შეიძლება სტრე-
სული იყოს შუა ხნის დასაქმებულებისთვის, რომლებსაც
შეიძლება ეშინიათ იმისა, რომ ვერ გაუწევენ კონკურენ-
ციას ახალგაზრდა თანამშრომლებს, რომლებიც ტექნო-
ლოგიების ეპოქაში გაიზარდნენ და უფრო თანამედროვე
უნარებს ფლობენ.
მაშასადამე, შუა ხნის დასაქმებულები შეიძლება წა-
აწყდნენ კოგნიტურ გამოწვევებს, როდესაც აღმოაჩენენ,
რომ არსებული უნარ-შესაძლებლობები მოძველებული
ხდება (Czaja et al., 2006; Czaja&Ownby, 2010). სწრაფ-
მა ტექნოლოგიურმა ცვლილებამ შეიძლება გამოიწვიოს
ჯანსაღი, ეფექტური დასაქმებულების ღელვა და დაბნე-
ულობა. ხელახალი განათლების მიღების გეგმა ოჯახური
და ჯანმრთელობის პრობლემებისაგან სტრესში მყოფი
დასაქმებულებისთვის ძლიერი შიშის განმაპირობებელია.
როგორც ვნახეთ, კოგნიტური და პერცეპტული უნარე-
ბის დაქვეითება შუა ხნის ბევრ ადამიანს არ ახასიათებს.
შუა ხნის დასაქმებულების უმეტესობა კარგ კოგნიტურ
უნარებს ინარჩუნებს, მაგრამ უმეტესობა ასევე განიც-
დის დაღმასვლას ორ კონკრეტულ სფეროში – გონებრივი
მუშაობის სისწრაფე – რეაგირება და ახალი ინფორმაცი-
ისა, თუ პროცედურების დასწავლის სიადვილე. სწორედ
ამ უნარების გასაუმჯობესებლადაა საჭირო გადამზადება
(Charness, 2009; Van Gerven, Paas&Tabbers, 2006). მაგა-
ლითად, ბევრი სამსახურისას აუცილებელია მონაცემების
სწრაფი შეყვანა ან გაანალიზება, რაც სწრაფ მოტორულ
უნარებს მოითხოვს. როდესაც შუა ხნის ადამიანებისათ-
ვის უცხოა კომპიუტერული ტექნოლოგიები, კომპიუტე-
რული აპლიკაციების დასწავლასაც ახალგაზრდებთან
შედარებით უფრო დიდხანს უნდებიან (Charness, 2009;
Priest, Nayak&Stuart-Hamilton, 2007). შუა ხნის დასაქმე-
ბულებს ასევე უჭირთ დეტალების სწორად აღქმა და და-
მახსოვრება, განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც ისინი
კომპიუტერის ეკრანზეა წარმოდგენილი. შუა ხანში ასევე
უარესდება მხედველობა, სათვალის ტარება კი ზოგჯერ
პრობლემის საუკეთესო გადაწყვეტა არაა.
როდესაც საჭიროა საფუძვლიანი გადამზადება, ბევ-
რი მოზრდილი მიმართავს საზოგადოებრივ კოლეჯებს.
სამსახურიდან გათავისუფლების პერიოდებში ზოგი-
ერთი საზოგადოებრივი კოლეჯი ძლივს აკმაყოფილებს
უამრავი დასაქმებულის სპეციფიკურ უნარებში გადამ-
ზადების სურვილს. ყოველ სემესტრში ათასობით ასაკო-
ვანი სტუდენტი იყრის თავს საზოგადოებრივი კოლეჯის
კამპუსებში ხანმოკლე გადამზადების კურსებისათვის
თუ ერთწლიანი ან ორწლიანი ხარისხის მისანიჭებელი
პროგრამებისათვის. ეს მათ ისეთ სამსახურებში მუშაო-
ბის შესაძლებლობას აძლევთ, სადაც ძველი უნარებითა
და ცოდნით მუშაობა არ შეეძლოთ.
კოლეჯში დაბრუნება ხშირად მნიშვნელოვან ცვლი-
ლებებსა და გამოწვევებთან შეგუებას გულისხმობს. ზო-
გიერთი საგანმანათლებლო პროგრამა ისეა დაგეგმილი,
რომ ითვალისწინებს კარიერის შუა ეტაპზე მყოფი მოზ-
რდილების თავისებურებებს. ხშირად კურსები მათთვის
მოსახერხებელ დროსაა შეთავაზებული. თუმცა სხვები
შეიძლება მეტად მოითხოვდნენ სტუდენტურ ცხოვრე-
ბასთან შეგუებას. ჩვეულებრივ, სტუდენტის როლი გან-
სხვავდება წინარე სამუშაოს პასუხისმგებლობებისაგან,
განსაკუთრებით მაშინ, თუ კლასები უმეტესად 18-დან 22
წლამდე სტუდენტებითაა დაკომპლექტებული. შუა ხნის
კოლეჯის სტუდენტებს ასევე აშინებს ის ფაქტი, რომ
ახალგაზრდა სტუდენტებისათვის სრულიად ნაცნობი
და კომფორტული ჩანს ფართო სპექტრის თანამედროვე
ტექნოლოგიებთან მუშაობა. გამოწვევებთან გამკლავება
კიდევ უფრო რთული ხდება მათთვის, ვისთვისაც ინგლი-
სური მეორე ენაა.
თუმცა ადამიანური ფაქტორების დიზაინის სფერო
ყურადღებას ამახვილებს ასაკოვანი შემსწავლელები-
სათვის უკეთესი გარემოს შექმნაზე (Rogers&Fisk, 2000,
2010). ადამიანური ფაქტორების ინჟინრები ყურადღე-
ბას ამახვილებენ მათ კოგნიტურ და ფიზიკურ საჭიროე-
ბებზე და ისეთ დანადგარებსა და სასწავლო მიდგომებს
იმუშავებენ, რომლებიც მათ უნარებს მიესადაგება (Van
Gerven, Paas&Tabbers, 2006). მაგალითად, შუა ხნის
ადამიანები ხშირად უფრო ნელა სწავლობენ ახალ ტექ-
ნოლოგიებს. ასე რომ, გაკვეთილები ისეთი ხანგრძლი-
ვობით უნდა დაიგეგმოს, რომ სწავლება წარმატებული
იყოს. ბევრი ტექნიკის დიზაინი ასაკოვანი დასაქმებუ-
ლების თავისებურებების გათვალისწინების გარეშეა
შექმნილი. ადამიანური ფაქტორების ინჟინრები ასეთ
სიტუაციებს შეისწავლიან და მანქანების დიზაინს ხე-
ლახლა ქმნიან ისე, რომ მათთვის ადვილად გამოსაყე-
ნებელი იყოს. მაგალითად, კითხვის გასაადვილებლად
ადიდებენ ვიზუალურ გამოსახულებებს; თუ მანაქანები
ასაკოვანი მუშებისათვის მძიმეა, სამუშაო შეიძლება მცი-
რე ეტაპებად დაიყოს, რომლის დროსაც უფრო მსუბუქ
ტვირთთან ექნებათ შეხება. კომპიუტერის გამოყენების
საჭიროების შემთხვევაში, ტრენინგ-პროგრამებში, მოზ-
რდილების საჭიროებების გათვალისწინებით, მეტი დრო
უნდა გამოყონ სწავლების პროცესისათვის. ეს ხშირად
სრულიად ახალი ენის სწავლებას ჰგავს. ინდივიდუალუ-
რი ტემპის გათვალისწინებით წარმართული სწავლება
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
დამატებითი პრაქტიკის შესაძლებლობასაც იძლევა, რაც
შუა ხნის ადამიანებისათვის გამოსადეგია (Czaja et al.,
2006; Czaja&Ownby, 2010). ტრენინგ-პროგრამებიც ისე
უნდა იყოს დაწერილი, რომ ითვალისწინებდეს უფროსი
ასაკის ადამიანების ინტერესებს, უფრო გამოცდილი და-
საქმებულების თავისებურებებს და აძლევდეს მათ იმის
განცდას, რომ თავიანთი ცოდნა და უნარები სრულიად
გამოუსადეგარი არაა.
ასაკოვანი დასაქმებულების გადამზადებასთან და-
კავშირებული საკითხების განხილვის შემდეგ, წარმო-
ლესი ცოდნისა და უნარების ფლობას მოითხოვს.
ამის გამო, ფორმალური განათლებისას შეუძლე-
ბელია ადამიანმა სრულად მიიღოს კარიერისათვის
საჭირო ცოდნა. თითქმის ყველა სამსახურში, ადა-
მიანებმა უნდა განაგრძონ თავიანთი უნარების გა-
უმჯობესება მთელი კარიერის განმავლობაში (იხი-
ლეთ პერსპექტივების შეცვლა: თანამედროვე ტექ-
ნოლოგიური სამსახურებისათვის გადამზადება).
კომპანიები ხშირად სთავაზობენ თავიანთ თა-
ნამშრომლებს უნარების გასაუმჯობესებელ ტრე-
ნინგ-პროგრამებს ან აგზავნიან სკოლებსა თუ სხვა
განათლების მისაღებ ადგილებზე. ბევრ სწავლის
მოსურნე დასაქმებულს აწინაურებენ ისეთ პოზი-
ციებზე, რომლებიც უფრო რთული უნარების ფლო-
ბას მოითხოვს. ზოგიერთი პროფესიის ფარგლებში
(იურისპრუდენცია, მედიცინა, დაზღვევა, ბუღალ-
ტერია) აუცილებელია პრაქტიკოსის მიერ მუდმივი
საგანმანათლებლო კურსების გავლა სერთიფიკა-
ციისა და ლიცენზიის შესანარჩუნებლად. თუმცა
სხვა სფეროებში დამატებითი გადამზადება მხო-
ლოდ ინდივიდუალურ სურვილსა და პასუხისმგებ-
ლობას შეიძლება უკავშირდებოდეს. ზოგიერთმა
შეიძლება გააგრძელოს კოლეჯში სწავლა წოდების
მისაღებად ან სხვა კარიერისათვის გადაემზადოს.
◄ სამსახურის კომ-
პლექსურობასთან
მნიშვნელოვნადაა
დაკავშირებული
მოზრდილობა-
ში კოგნიტური
უნარები. უწყვეტ
გადამზადებას,
კომპლექსურ სამუ-
შაო გარემოსა და
აზრიან, გამომწვევ
სამუშაოს შეუძლია
ხელი შეუწყოს გო-
ნებრივ ზრდას და ამ
გამოცდილი ექთნის
უწვეტ მენტალურ
ფლექსიბურობას.
555
იდგინეთ სამსახური ან კარიერა, რომლის ქონასაც გა-
ნიზრახავთ. 10 ან 20 წლის შემდეგ, გადამზადების რა
საჭიროებები იარსებებს ამ სფეროში? როგორ ფიქრობთ,
ხალისით მიუდგებით გადამზადებას თუ ისე, როგორც
არასასიამოვნო საჭიროებას? თუ იცნობთ მოზრდილებს,
რომლებმაც მიმართეს გადამზადების პროგრამებს, რა
გამოცდილება შეიძინეს მათ ამით? დადებითად შეაფა-
სებდით ამას თუ ნეგატიურად? რა შემდგომი საკითხები
შეიძლება გადამზადებისას დაისვას შუა ხანში არსებულ
სოციალურ და ოჯახურ მოთხოვნებთან დაკავშირებით?
აშშ-ში არსებულ კამპუსებში საკმაოდ ხშირად შეგ-
ხვდებათ არატრადიციული სტუდენტები.
შუა ხანში კომპლექსური ამოცანების შესრულე-
ბა ინტელექტუალური პროცესების მაღალ დონეზე
შენარჩუნებისათვის აუცილებელია. ინტელექტუ-
ალურ ქმედუნარიანობაზე დადებით გავლენას ახ-
დენს მრავალფეროვან დასასვენებელ აქტივობებში
ჩართვაც. ეს ეხება როგორც დასაქმებულებს, ისე
უმუშევრებს (Schooler, 2009; Stern&Munn, 2010).
პიროვნული მახასიათებლებიც ასევე გასათვალის-
წინებელია იმის ასახსნელად, თუ რატომ აგრძე-
ლებს ზოგიერთი მოზრდილი ინტელექტუალური
ამოცანების შესრულებას, სხვები კი უფრო პასი-
ურები ხდებიან (Charles&Horwitz, 2010; Lachman,
Rosnick&Rцcke, 2009; Stine-Morrow, 2007). მსგავს
საკითხებს უფრო სიღრმისეულად შემდეგ თავში
განვიხილავთ.
შეამოწმე შენი ცოდნა 14-5
1. შუა ხანში ასაკთან დაკავშირებული ინტელექტუ-
ალური დაღმასვლა იმაზე მეტია ან ნაკლები, ვიდ-
რე ადრე ფიქრობდნენ?
2. განათლებისა და ცხოვრებისეული გამოცდილებე-
ბის მეშვეობით აკუმულირებულ ცოდნას ეწოდება
_______; ახალი ცოდნისა და უნარების შეძენას-
თან დაკავშირებულ ინტელექტს, რომელზეც უფ-
რო მეტად აისახება ნევროლოგიური ფუნქციონი-
რება, ეწოდება _______ ინტელექტი.
3. ქვემოთ ჩამოთვლილი დავალებებიდან, ყველაზე
მეტად რომელზე შეიძლება აისახოს ასაკთან და-
კავშირებული დაღმასვლა?
ა. სამსახურთან დაკავშირებული ცოდნა;
ბ. დამახსოვრებული ფაქტები;
გ. ცოდნა იმის შესახებ, თუ როგორ მუშაობს ან
როგორ უნდა გაკეთდეს რაიმე;
დ. ამოცანები, რომლებიც სწრაფ რეაგირებას მო-
ითხოვნენ.
4. ასაკის მატებისას, მაღალი ინტელექტუალური
ფუნქციონირების შენარჩუნებისათვის ყველაზე
კარგი საშუალება რა არის?
5. 1900 წელს სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა
იყო _______ ; 2000 წელს კი _______
ა. 37, 57; ბ. 57, 67;
გ. 47, 77; დ. 45, 91.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
556 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება
თავის შეჯამება
განვითარება შუა ხანში
შუა ხნის ადამიანები როგორ უდგებიან განვითა-
რების ამ პერიოდს – ცხოვრების საუკეთესო ნაწილს
თუ დაღმასვლის დასაწყისს?
■ ჩვეულებრივ, შუა ხანად ითვლება 40-დან 60 წლამ-
დე ასაკობრივი პერიოდი, თუმცა, ინდივიდუალუ-
რი გარემოებების გათვალისწინებით, ეს პერიოდი
შეიძლება დაიწყოს ან დამთავრდეს უფრო ადრე
ან გვიანაც.
■ შუა ხანში შესვლისა და მისი დამთავრების მიმა-
ნიშნებლები შეიძლება იყოს სოციალური და ოჯა-
ხის სტატუსი, ფიზიკური და ბიოლოგიური სტა-
ტუსი და ის ისტორიული მოვლენები, რომლებიც
ადამიანის ცხოვრებაზე ახდენს ზეგავლენას.
■ ბევრი მოზრდილი ფიქრობს, რომ შუა ხანში, მა-
თი პროდუქტიულობა პიკს აღწევს – ამ პერიოდში
ხშირად მათ „ხელმძღვანელების თაობას“ უწოდე-
ბენ. თუმცა სხვებისთვის, შუა ხნის წლები შეიძ-
ლება იყოს პიროვნული გამოწვევებისა და გაუ-
არესებული ჯანმრთელობის ხანა. ადამიანების
უმეტესობას ამბივალენტური დამოკიდებულება
აქვს შუა ხანთან დაკავშირებით და მიიჩნევს მას,
როგორც მაღალი პროდუქტიულობის პერიოდად,
ასევე ცხოვრების დასასრულად.
სინამდვილეში არსებობს შუა ხნის კრიზისი?
■ დანიელ ლევინსონის მიხედვით, მამაკაცები შუა
ხნის კრიზისს განიცდიან 40-დან 45 წლის ასაკში,
როდესაც აცნობიერებენ, რომ ბერდებიან. კრიზი-
სის მოდელის მიხედვით, შუა ხნის ცვლილებები
უეცრად ხდება და სტრესულია. შუა კლასის თეთ-
რკანიან მამაკაცებთან და, მოგვიანებით, ქალებ-
თან ჩატარებული ინტერვიუების შედეგად, ლევინ-
სონი შუა ხნის კრიზისს ამერიკელი მამაკაცებისა
და ქალების ტიპურ ცხოვრებისეულ მოვლენად
განიხილავს.
■ თუმცა სხვა თეორეტიკოსები უარყოფენ იდეას
იმის შესახებ, რომ შუა ხნის კრიზისი ნორმაა. ისი-
ნი მხარს უჭერენ გადასვლის მოდელს, რომლის
მიხედვით, შუა ხნის განვითარება უფრო განგრძო-
ბითად მიმდინარე პროცესია; როდესაც კრიზისი
ხდება, ის უფრო მეტად დაკავშირებულია გარ-
კვეულ მოვლენებთან და არა ასაკთან. ასაკთან
დაკავშირებული ბევრი პოტენციური კრიზისის
თავიდან არიდება შესაძლებელია მათი დაგეგმვის
შემთხვევაში.
■ ბევრი მოზრდილი არ განიცდის შუა ხნის კრიზისს,
მაგრამ ადამიანებს მრავალფეროვანი გამოცდი-
ლება აქვთ იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ
გაუმკლავდნენ შუა ხანს. ადამიანები, რომლებსაც
შუა ხნის კრიზისი აქვთ, ხშირად უარყოფენ დაბე-
რების ფაქტს ან ცხოვრების ხელახლა შეფასები-
სათვის რაიმე ბიძგის მიმცემ მოვლენას (მაგალი-
თად, დაავადებას, სიკვდილს ან გაყრას).
ფიზიკური განვითარება და ცვლილება
ფიზიკური ფუნქციების რომელი ცვლილებებია
დაკავშირებული შუა ხნის წლებთან?
■ შუა ხნის ყველაზე აშკარა ცვლილებები ფიზიკური
ხასიათისაა. ფიზიკური უნარების უმრავლესობა
ადრეულ მოზრდილობაში აღწევს პიკს, შუა ხან-
ში სტაბილური რჩება, დაახლეობით 50 წლიდან კი
დაკნინებას იწყებს.
■ მხედველობა, სმენა და სხვა შეგრძნებებიც გა-
უარესებას იწყებს შუა ხანში, თუმცა, ჩვეულებ-
რივ, ეს ცვლილებები უმნიშვნელოა. როდესაც ეს
პრობლემატური ხდება, სათვალეებით ან სასმენი
აპარატით შეიძლება კორექტირება.
■ ასაკის მატებასთან ერთად მცირდება რეაქცი-
ის დროც, განსაკუთრებით 50 წლის შემდეგ; შუა
ხანში, პრაქტიკისა და გამოცდილების წყალობით,
აქტუალური შესრულების დონე მუდმივი რჩება.
თუმცა ახალი მოტორული უნარების დასწავლა
ასაკთან ერთად მაინც რთულდება.
■ შუა ხანში ჩონჩხი იწყებს შეკუმშვას, ჩნდება ნა-
ოჭები და ბევრ ადამიანს უგროვდება ცხიმოვანი
მასა. მცირდება გულისა და ფილტვების ქმედუნა-
რიანობაც.
რა არის კლიმაქტერიული პერიოდი და, ჩვეულებ-
რივ, როგორ განიცდება ის მამაკაცებისა და ქალების
მიერ?
■ შუა ხანში მამაკაცებსა და ქალებსაც აღენიშნე-
ბათ კლიმაქტერიული პერიოდი, რომელიც რეპ-
როდუქციული და ჰორმონალური ცვლილებების
თანმხლები ფართო სპექტრის ფიზიკური და ემო-
ციური სიმპტომებით ხასიათდება. ქალებს უდგე-
ბათ მენოპაუზის პერიოდი, როდესაც ოვულაცია
და მენსტრუაცია წყდება.
■ ჩვეულებრივ, მენოპაუზა 45-დან 55 წლის ასაკობ-
რივ პერიოდში ხდება. მენოპაუზის დროს, ამე-
რიკელი ქალების, დაახლოებით, 50%-დან 60%-ს
აქვთ „წამოხურება“, ზოგიერთ ქალს კი სხვა სიმ-
პტომებიც. ქალების, დაახლოებით, 20% ამ სიმ-
პტომებს შემაწუხებლად მიიჩნევს.
■ ზოგიერთ ქალი მენოპაუზისას განიცდის ემოცი-
ურ ცვლილებებს, მათ შორის, დეპრესიას. თუმცა
ზოგიერთს ამ პერიოდში ნაკლები ემოციური სირ-
თულეები აღენიშნება. ემოციურ რეაქციებზე შე-
იძლება გავლენა იქონიოს კულტურულმა მოლო-
დინებმა.
■ მენოპაუზის თანმხლები ესტროგენის დაკარგვა
განაპირობებს სხვადასხვა ფიზიკურ რეაქციას,
ძვლოვანი მასის დაკარგვასა და ძვლების მოტეხი-
ლობის მატებას (ოსტეოფოროზი), გენიტალიების
ატროფიას, გულის დაავადებების განვითარების
მაღალ რისკს.
■ იმის გამო, რომ მენოპაუზა დაკავშირებულია უსი-
ამოვნო სიმპტომებთან და ჯანმრთელობის რის-
კებთან, ზოგიერთი ქალი იტარებს ჩანაცვლებით
ჰორმონალურ თერაპიას (HRT), რომლის დროსაც
მიეწოდებათ ესტროგენი, პროგესტერონი ან ორი-
ვე მათგანის კომბინაცია. თუმცა ჩანაცვლებითი
ჰორმონალური თერაპია დაკავშირებულია სიმ-
 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება თავი 14
სივნეების, განსაკუთრებით კი, მკერდის სიმსივ-
ნის გაზრდილ მაჩვენებელთან. ექიმების უმეტე-
სობის აზრით, მისი გამოყენება მიზანშეწონილია
მცირე ხნის განმავლობაში.
■ მამაკაცებში, ანდროგენი (მამაკაცების ჰორმონი)
შუა ხნის დაწყებისას თანდათანობით მცირდება;
შედეგად, ზოგიერთი მამაკაცი ნაკლებად სექსუა-
ლურ სურვილს განიცდის. ხშირად ეს სხვა ცხოვ-
რებისეულ სტრესორებთან უფრო მეტადაა დაკავ-
შირებული, ვიდრე ჰორმონების შემცირებასთან.
■ ასაკის მატებასთან ერთად უფრო გავრცელებული
ხდება ერექტიული დისფუნქცია (იმპოტენცია). 40
წელზე მეტი ხნის მამაკაცების დაახლოებით 50%
განიცდის ერექტიულ დისფუნქციას. ბევრი მამა-
კაცი აღნიშნული პრობლემის გამო დანიშნულ მე-
დიკამენტებსაც იღებს, რომლებიც მამაკაცების
60%-დან 80%-შია ეფექტური. კონსულტირება შე-
იძლება სასარგებლო იყოს მათთვის, ვისი პრობ-
ლემებიც ფიზიოლოგიური არაა.
როგორ იცვლება სექსუალობა მაშინ, როდესაც
მამაკაცი და ქალი შუა ხანში შედიან?
■ ჩვეულებრივ, შუა ხანში სექსუალური აქტივობის
სიხშირე იკლებს ფიზიოლოგიური ცვლილებების,
ავადმყოფობის, წამლების გვერდითი ეფექტების,
დროის ზეწოლის, სამუშაოზე და სახლში პრობლე-
მების ან პარტნიორთან მოწყენილობის გამო. შუა
ხანში მამაკაცებსა და ქალებს ასევე მეტი დრო
სჭირდებათ ორგაზმის მისაღწევად.
■ კვლევების მიხედვით, ორივე სქესის წარმომად-
გენლებისათვის, 50 წლამდე, იგივე რჩება სექსით
კმაყოფილების ფიზიკური და ემოციური ასპექტე-
ბი. თუმცა, უფრო გვიან ასაკში, მამაკაცები უფრო
მეტი კმაყოფილების განცდას აღნიშნავენ, ქალე-
ბი კი – ნაკლებს.
■ სექსუალურ ქცევას რაც შეეხება, კვლევების მი-
ხედვით, აქტივობა პიკს აღწევს ადრეულ მოზრდი-
ლობაში, რის შემდეგაც ნელ-ნელა მცირდება.
■ ბევრი მოზრდილისათვის შუა ხანში სექსუალობა
სხვა განსაზღვრებას იღებს და უფრო მეტი ყუ-
რადღება მახვილდება გრძნობაზე, რაც მოიცავს
ჩახუტებას, შეხებას, ხელის გადასმასა და სხვა ქცე-
ვებს, რომლებიც შეიძლება წინ უძღოდეს სექსს.
ავადმყოფობა და ჯანმრთელობა
ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული რომელი
პრობლემებია ყველაზე მეტად გავრცელებული შუა
ხანში?
■ ასაკის მატებასთან ერთად, ადამიანები ავადმყო-
ფობის განვითარებისადმი უფრო მოწყვლადი ხდე-
ბიან. შუა ხანში გარდაცვალების ფაქტების უმე-
ტესობა სიმსივნესთან და გულის შეტევებთანაა
დაკავშირებული. ამ პერიოდში, სიკვდილი ხშირად
ქრონიკული დაავადებითაა განპირობებული, რაც
მაღალი რისკის მქონე ადამიანებს უვითარდებათ.
■ შუა ხანში, ჩვეულებრივ, ქალები უფრო ჯანმრთე-
ლები არიან, ვიდრე მამაკაცები. ასევე მეტი სიჯან-
საღით ხასიათდებიან განათლების მაღალი დონის
მქონენი, ვიდრე არასრული საშუალო ან საშუალო
განათლების მიმღებები.
557
როგორ ძლიერდება ადრეულ ცხოვრებაში შეძენი-
ლი ჩვევების ეფექტები შუა ხანში?
■ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ სასარგებლო
ჩვევებს დიდი ხანგრძლივობა ახასიათებთ. კარგი
დიეტა, ჯანმრთელობაზე რეგულარული ზრუნვა
და ვარჯიში ხელს უწყობს კარგ ჯანმრთელობას.
■ ჯანმრთელობისთვის მავნე ჩვევების ზეგავლენა
შუა ხანში იჩენს თავს. დაავადებებისა და ადრეუ-
ლი სიკვდილიანობის სამი პირველი პრევენცირე-
ბადი მიზეზია მოწევა, სიმსუქნე და ალკოჰოლის
ინტენსიური მოხმარება.
■ მოზრდილების დაახლოებით 20% ეწევა; მოწევა კი
დაკავშირებულია აშშ-ში მცხოვრები ადამიანების
გარდაცვალების 20%-ზე მეტთან. დღეს ამერიკე-
ლი მოზდრილების 70% ჭარბწონიანი ან მსუქანია
და ეს მაჩვენებელი 60%-ითაა გაზრდილი 1980
წლის შემდეგ. წონის პრობლემები განსაკუთრე-
ბით აშკარაა შუა ხანში. დღევანდელი მონაცემე-
ბით, 45-დან 65 წლამდე ამერიკელი მამაკაცებისა
და ქალების 40% მსუქანია.
■ შუა ხანში მიმდინარე ბევრ დაავადებაზე ზეგავ-
ლენას ახდენს ძლიერი სტრესი. სტრესული მოვ-
ლენების თავმოყრისას დაავადების განვითარების
გაცილებით მეტი ალბათობა არსებობს. სტრესს
შეიძლება განაპირობებდეს როგორც ცალკეული
მოვლენები (მაგალითად, გარდაცვალება ან სამ-
სახურის დაკარგვა), ასევე აკუმულირებული ყო-
ველდღიური სირთულეები. ზოგიერთ ადამიანს
სხვებთან შედარებით უკეთ შეუძლია სტრესთან
გამკლავება.
■ ძლიერი და გახანგრძლივებული სტრესი ხელს
უწყობს ავადმყოფობის განვითარებას იმუნური
სისტემის დასუსტების გამო. ეს ასევე ნაკლებუ-
ნარიანს ხდის ადამიანს იმისათვის, რომ იზრუნოს
საკუთარ ჯანმრთელობაზე.
■ სიღარიბეში მცხოვრებ ან უმცირესობის წარმო-
მადგენელ ადამიანებს ხშირად უწევთ სპეციფი-
კურ გამომწვევებთან გამკლავება, რაც ხელს უწყ-
ობს სტრესის მაღალი დონის განვითარებას. მათ
ასევე აღენიშნებათ უფრო ცუდი ჯანმრთელობა
და ადრეული სიკვდილიანობის ფაქტები; ეს ტენ-
დენციები კი განსაკუთრებით იჩენს თავს შუა ხან-
ში.
■ დაბალი შემოსავლის მქონე და უმცირესობის
ჯგუფის წევრ მოზრდილებს უფრო მეტად მოსა-
ლოდენელია, რომ აღენიშნებოდეთ ჯანმრთელო-
ბისათვის მავნე ჩვევები, ჯანდაცვაზე ნაკლები
ხელმისაწვდომობა და განათლების დაბალი დო-
ნე. თითოეული ეს ფაქტორი კი დაკავშირებულია
ქრონიკული დაავადებებისა და ადრეული სიკვდი-
ლიანობის მაღალ მაჩვენებლებთან.
კოგნიტური განვითარება და ცვლილება
რომელი კოგნიტური ცვლილებები უკავშირდება
ყველაზე მეტად შუა ხანს?
■ ასაკის მატებასთან ერთად კოგნიტური ფუნქციო-
ნირება იკლებს, თუმცა სერიოზული დაქვეითება
უნივერსალური არაა და თუ ის ვლინდება, ინტე-
ლექტუალური ფუნქციონირების მხოლოდ რამდე-
558 თავი 14 შუა ხანი: ფიზიკური და კოგნიტური განვითარება

ნიმე სფეროს ეხება. შუა ხანი ბევრი კოგნიტური
უნარის მაქსიმალური წარმოჩინების პერიოდია,
განსაკუთრებით მათი, რომლებიც სამუშაოსა და
ყოვედღიურ ცხოვრებას უკავშირდება.
■ კრისტალური ინტელექტი გულისხმობს განათ-
ლებისა და ცხოვრებისეული გამოცდილების შე-
დეგად დაგროვილ ცოდნასა და უნარებს; იგი
დაისწავლება და მასზე მნიშვნელოვან გავლენას
ახდენს კულტურა. ფლუიდური ინტელექტი და-
კავშირებულია ახალი ცოდნისა და შესაძლებლო-
ბების შეძენისათვის საჭირო უნარებთან და მასზე
მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ნევროლოგიური
ფუნქციონირება.
■ ადრე ჩატარებული კროსსექციური შერჩევის
კვლევის შედეგების მიხედვით, კრისტალური ინ-
ტელექტი არ იცვლება და შეიძლება გაიზარდოს
კიდევაც შუა ხანში. თუმცა ფლუიდური ინტელექ-
ტი მცირდება. ბოლოდროინდელი ლონგიტუდუ-
რი კვლევის მიხედვით, ბევრი ინტელექტუალური
უნარი იზრდება ამ პერიოდში და მხოლოდ 60 წლის
შემდეგ იწყებს დეგრადაციას. გამონაკლისია და-
ვალებები, რომლებიც სისწრაფეს მოითხოვს.
როგორ ეგუებიან მოზრდილები კოგნიტური ფუნ-
ქციონირების იმ სუსტ გაუარესებას, რომელიც შუა
ხანში შესვლას უკავშირდება?
■ ასაკის მატებასთან ერთად ტვინის ბევრი რეგიონი
მცირდება, განსაკუთრებით, მეხსიერებასა და გა-
დაწყვეტილების მიღებაზე პასუხისმგებელი არეე-
ბი. მიუხედავად იმისა, რომ შუა ხნის ადამიანები
განიცდიან მეხსიერებისა და რეაქციის სისწრაფის
საშუალო გაუარესებას, მათი აქტუალური შეს-
რულების დონე მაინც არ იცვლება; ეს კი დაკავ-
შირებულია დიდი რაოდენობის ზოგადი ცოდნისა
და გამოცდილების ფლობასთან. თუმცა არსებობს
ინდივიდუალური განსხვავებების ფართო სპექ-
ტრი. მოზრდილობაში აქტიური ინტელექტუალუ-
რი ფუნქციონირება დაკავშირებულია უკეთეს
ინტელექტუალური ფუნქციონირების შენარჩუნე-
ბასთან.
■ ასაკთან ერთად მეტი გამოცდილება გროვდება,
რაც ხელს უწყობს ადამიანის ექსპერტულობას.
ექსპერტული ცოდნა უკეთაა ორგანიზებული, უფ-
რო ავტომატურია და ექსპერტები მეტად სწრაფა-
დაც იღებენ გადაწყვეტილებებს. ექსპერტულობამ
შეიძლება აანაზღაუროს ასაკობრივი ინტელექ-
ტუალური დანაკარგები როგორც დეკლარაციუ-
ლი (ფაქტობრივი ცოდნა), ასევე პროცედურული
ცოდნის (მოქმედებაზე ორიენტირებული ცოდნა)
მეშვეობით.
■ გონებრივი მოქნილობის მაღალი მაჩვენებელი
აქვთ ადამიანებს, რომელთა სამუშაოც ბევრ ინ-
ტელექტუალურ გამოწვევას სთავაზობს მათ. ეს
უნარი სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება თანა-
მედროვე ტექნიკურ სამყაროში.
■ 1900 წელს სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა
47.3 წელს შეადგენდა; 2020 წლამდე, მოსალოდ-
ნელია, რომ ის 79.5-მდე გაიზარდოს. მაშასადამე,
მოზრდილებს მეტი წლის გატარება მოუწევთ სა-
მუშაოზე. გონებრივი მოქნილობა ძალიან მნიშ-
ვნელოვანია იქიდან გამომდინარე, რომ სამსახუ-
რების უმეტესობა იცვლება და დასაქმებულებიც
ხშირად შეიცვლიან კარიერასა და სამუშაოს. ბევ-
რი მოზრდილისათვის სასარგებლოა დამატებითი
განათლების მიღება ან გადამზადება.
■ ინტელექტუალური ფუნქციონირების მაღალი
დონის შენარჩუნებისათვის მნიშვნელოვანია მოზ-
რდილობაში სხვადასხვა სამუშაო თუ რეკრეაციუ-
ლი აქტივობებით დაკავება.

საკვანძო ტერმინები

„ხელმძღვანელების“ თაობა მენოპაუზა ფლუიდური ინტელექტი

კრიზისის მოდელი ოსტეოფოროზი დეკლარაციური ცოდნა
გადასვლის მოდელი მგრძნობელობა პროცედურული ცოდნა
კლიმაქსი კრისტალური ინტელექტი

ჩემი ვირტუალური ცხოვრება

რა გადაწყვეტილებას მიიღებ ბავშვის აღზრდისას?
რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მოცემულ გადაწყვეტილებებს?
ვირტუალურად ბავშვის აღზრდისა და საკუთარი ვირტუალური
ცხოვრების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის
იხ. MyVirtualLife www.MyDevelopmentLab-ზე.
შუა ხანი
პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
სასწავლო მ ი ზ ნე ბ ი :
■ რამდენად კარგად აღწერს შუა
ხანში მიმდინარე პროცესებს
სახელწოდება „განვითარება
და ცვლილება“?
■ რას გულისხმობენ თეორეტი-
კოსები, როდესაც ამბობენ,
რომ გენერაციულობის მიღწე-
ვა შუა ხანში მიმდინარე განვი-
თარების პროცესის პირველა-
დი ამოცანაა?
■ რამდენად განსხვავებულად
რეაგირებენ მამაკაცები და ქა-
ლები შუა ხანზე?
■ რომელი მნიშვნელოვანი გარე-
მოებების გათვალისწინებით
შეიძლება ჩაითვალონ შუა ხნის
ადამიანები „პროცესების წარ-
მმართველ თაობად“?
■ როგორ რეაგირებენ მშობლები
იმ ფაქტზე, როდესაც მათი უმ-
ცროსი შვილი სახლს ტოვებს?
■ რა გამოწვევების წინაშე დგე-
ბიან შუა ხნის ადამიანები,
როდესაც მათ მშობლებს, შვი-
ლებს ან ბებია-ბაბუას დახმა-
რება სჭირდებათ?
15
■ როგორ განსხვავდება მეგობ-
რობის გამოცდილება შუა ხანში
ცხოვრების წინა პერიოდებში
მიმდინარე მეგობრობისაგან?
■ რა გამოწვევები ახლავს გაყ-
რასა და ხელახლა ქორწინებას
და რომელი ფაქტორები ეხმა-
რება შუა ხნის ადამიანებს მათ
გადალახვაში?
■ კარიერასთან დაკავშირებუ-
ლი რომელი თავისებურებები
იჩენს ხოლმე თავს შუა ხანში
და რა სახის პროფესიულ გა-
მოწვევებს აწყდება შუა ხნის
ზოგიერთი ადამიანი?
■ შუა ხნის ადამიანების პიროვ-
ნულ განვითარებას სტაბილო-
ბა უფრო მეტად ახასიათებს
თუ ცვლილებები?
560 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

თა ვის ში ნა არ სი
პიროვნების განვითარება და მოზრდილებსა და ბავშვებს შო- შერეული ოჯახები
ცვლილება რის ურთიერთობები
პროფესიული განვითარება და
შუა ხნის ამოცანები ურთიერთობები ასაკოვან მშობ-
ცვლილება
შუა ხანთან დაკავშირებული პი- ლებთან
ბებიად/ბაბუად გახდომა სამსახურის ცვლილება და
როვნული რეაქციები
მეგობრობა: მთელი ცხოვრების სტრესი
ოჯახი და მეგობრები: ინტერპერ- პერსპექტივა განვითარება და ცვლილებები
სონალური კონტექსტი
ოჯახის შეცვლა პიროვნების სტრუქტურაში
თაობა, რომელიც პროცესებს
დაქორწინება, გაყრა, ხელახალი ხუთფაქტორიანი მოდელი
წარმართავს
ქორწინება სტაბილობა თუ ცვლილება?

შ
უა ხანი დაახლოებით 40 წლიდან 60-65 წლამ-
დე გრძელდება. ამ პერიოდში მოზრდილე-
ბი აწყდებიან და აანალიზებენ ცვლილებებს,
რომლებიც ეხება სამუშაოს, მშობლობასთან დაკავ-
შირებულ მოთხოვნებს, ინტიმური ურთიერთობე-
ბის როლებს და, ზოგადად, სამყაროში მიმდინარე
მნიშვნელოვან პროცესებს. ყველაფრის გათვალის-
წინებით, ესაა წუხილისა და ბევრი ფიქრის წლები.
ცხოვრებისეულ მოვლენებს მუდმივი სოციალური
და კოგნიტური ცვლილებები ახლავს. ეს კი იმის
განცდას ტოვებს, თითქოს ნაკლები მყარი საფუძ-
ველიღა დარჩა, რომელზე დაყრდნობაც შეიძლება
შუა ხანში. შუა ხნის წლები შინაგანი და გარეგანი
სტაბილობისა და ცვლილების პერიოდია. შინაგანი
გარდაქმნა შესაძლებელია თანდათანობითი მიმდი-
ნარეობდეს მნიშვნელოვანი ცხოვრებისეული მოვ-
ლენებისა და ექსტერნალური ცვლილებების შემო-
ტევის დროსაც კი.
შუა ხანში მიმდინარე განვითარებისა და ცვლი-
ლებების კონტექსტში საზეხეა რეფლექსია და გადა-
ფასებები. საკუთარ ცხოვრებას ისეთი მნიშვნელოვა-
ნი მოვლენების დროს გადავხედავთ, როგორებიცაა
მშობლის გარდაცვალება, მეგობრის სერიოზული
ავადმყოფობა, ახალი სამსახური, შუა ხანში ბავშვის
დაბადება ან უმცროსი შვილის კოლეჯში გაშვება. ამ
ყველაფერს კრიტიკულად ვაფასებთ; მიდრეკილება
გვაქვს, ვიფიქროთ საკუთარ სიკვდილზე, განსაკუთ-
რებით მაშინ, როდესაც ახლობელი მძიმედ ავადდება
ან გარდაიცვლება; ჩვენ გადავახარისხებთ ღირებუ-
ლებებს იმის მიხედვით, თუ სინამდვილეში რას აქვს
ცხოვრებაში მნიშვნელობა. ასეთი რეფლექსიისას
ნაკლებად ვფიქრობთ, თუ რამდენ ხანს ვიცოცხლეთ
და ყურადღებას ვამახვილებთ იმაზე, თუ რამდენი
დრო დაგვრჩა სიკვდილამდე.
ასეთი ფიქრები და გადაფასებები სამი ურთი-
ერთდაკავშირებული სფეროს კონტექსტში ხდება:

▲ ერიქსონის თეორიის მიხედვით, შუა ხანში, კეთილდღეობის განცდისათვის ცენტრალური

მნიშვნელობა აქვს გენერაციულობას. ოჯახურ ცხოვრებაში გენერაციულობას გამოხატავს
როგორც ახლად დაბადებული ბავშვით ხელში სურათზე გამოსახული ქალბატონი, ასევე მეო-
რე ფოტოზე აღბეჭდილი ბაბუა, რომელიც დაახლოებით 50 წლისაა. ორივე მათგანი შეიძლე-
ბა იყოს დაკავებული სამსახურით, სოციალური აქტივობებით ან ჰობით, რაც ახალ თაობაზე
ზრუნვის შესაძლებლობების ქონასაც გულისხმობს.
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
სელფი, ოჯახი და სამუშაო (იხილეთ თავი 13). თი-
თოეულ ამ სფეროში ადამიანები განსხვავებულად
ვითარდებიან. მაგალითად, მკვეთრად განსხვავე-
ბული ცხოვრების სტილი და გამოცდილებები აქვთ
პიროვნებებს, რომლებმაც 40 წლის ასაკში გადაწყ-
ვიტეს ბავშვის ყოლა, კარიერის განმავლობაში ბევ-
რჯერ დაიწყეს და მიატოვეს სამუშაო, გაიყარნენ
ან ხელახლა იქორწინეს და მათ, რომლებსაც საერ-
თოდ არ შეუქმნიათ ოჯახი, ან ძალიან ადრე გააჩი-
ნეს შვილები, აქვთ სტაბილური კარიერა და შეი-
ნარჩუნეს მეუღლე.
მოცემულ თავში განხილულია შუა ხანში მიმდი-
ნარე პიროვნული და სოციოკულტურული განვითა-
რების კომპლექსურობა; ყურადღება გამახვილებუ-
ლია ინტერპერსონალურ ურთიერთობებსა და სა-
მუშაოზე. თანამედროვე ცხოვრების ცენტრალური
საკითხია ცვლილება და მასთან ადაპტირება. აღ-
ნიშნულ თავს დავიწყებთ პიროვნულ განვითარება-
სა და ცვლილებასთან დაკავშირებული საკითხების
შესწავლით.
პიროვნების განვითარება და ცვლილება
მოზრდილობის პერიოდის გაანალიზებისას თე-
ორეტიკოსები ფოკუსირდებიან ისეთ მნიშვნელო-
ვან ცხოვრებისეულ მოვლენებზე, როგორებიცაა
– მშობლიური სახლის დატოვება, დაქორწინება,
უფროსი შვილის სახლიდან წასვლა და გარე სამყა-
როში შებიჯება, პენსიაზე გასვლა და ა.შ. მაშასადა-
მე, მოზრდილობის შესწავლისას მნიშვნელოვანია
იმის გათვალისწინება, თუ როგორი გავლენა აქვს
ამ მოვლენებს ადამიანების ცხოვრების მიმდინა-
რეობაზე. შუა ხანი განისაზღვრება განვითარების
იმ ძირითადი ამოცანებით, რომელთა მეშვეობით
სხვადასხვა თეორეტიკოსი ცხოვრების ამ საფე-
ხურს ახასიათებს. მათ შორის მნიშვნელოვანია
ქორწინება, დასაქმება, შვილის ყოლა და ოჯახუ-
რი ურთიერთობები (Wethington, Kessler&Pixley,
2004). აღნიშნული ამოცანები მამაკაცებისა და ქა-
ლებისათვის გარკვეულწილად განსხვავებულია და
ზოგჯერ ადრეული და გვიანი მოზრდილობის ეტა-
პებსაც ეხება; თუმცა ისინი მაინც ქმნიან შუა ხნის
განვითარების გაგებისათვის საჭირო კონტექსტს.
შუა ხნის ამოცანები
მართალია, შუა ხანში მიღებული გამოცდილე-
ბების აღწერა-ახსნისათვის ცხოვრებისეული მოვ-
ლენები გამოიყენება, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს
იმას, რომ ამ პერიოდის გაგება მარტივია. არაერ-
თი კვლევა აჩვენებს, რომ შუა ხანი დიდი მრავალ-
ფეროვნებითა და მღელვარებებით ხასიათდება.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, შუა ხანი პიროვნუ-
ლი ზრდის პერიოდია, რაც ხშირად ფიზიკური და
სოციალური სტრესორებითაა განპირობებული
561
(Chiriboga, 1996; Sutin, Costa, Wethington&Eaton,
2010; Willis, Martin&Röcke, 2010).
როგორც ხვდებით, შუა ხნის განსაზღვრისთვის
მეტი მნიშვნელობა აქვს შესასრულებელ ამოცანებს
და არა თავად ასაკს. მაგალითად, შუა ხნის ბევრი
ადამიანი ზრუნავს როგორც ახალგაზრდა შვილებ-
ზე, ასევე ასაკოვან მშობლებზე. ამასთანავე, ფარ-
თოდ იცვლება ის ასაკი, რომლის დროსაც ადამი-
ანები გარკვეულ ამო-
გაიხსენეთ შუა ხნის ადამი-
ცანებს ასრულებენ
ანები, რომლებსაც კარგად
შუა ხანში. ზოგიერთი
იცნობთ. ვის მიიჩნევენ
45 წლის ასაკში უმ-
ისინი თავიანთ საუკეთესო
ცროს შვილს კოლეჯ-
მეგობრებად? ისინი მათი
ში აგზავნის, სხვე-
თანატოლები არიან, თუ
ბი კი სწორედ მაშინ
ოჯახური ცხოვრების ციკ-
ქმნიან ახალ ოჯახს.
ლის მხრივ მიესადაგებიან
ამასთანავე, შუა ხნის
ერთმანეთს?
ადამიანები იმათთან
ამყარებენ მეგობრულ ურთიერთობებს, რომლებიც
ოჯახური ცხოვრების ციკლის მათსავე საფეხურ-
ზე იმყოფებიან და ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ ამ
ადამიანების ქრონოლოგიურ ასაკს.
ერიკსონის გენერაციულობა სტაგნაციის წი-
ნააღმდეგ. ერიკ ერიკსონის მიხედვით, როგორი
განსხვავებული როლებიც არ უნდა ჰქონდეთ ადა-
მიანებს, შუა ხანში ყველას უწევს გენერაციულობა
სტაგნაციის წინააღმდეგ ამოცანის გადაწყვეტა.
ამ დროს მათ უნდა ჩამოუყალიბდეთ განცდა, რომ
ღირებულად იცხოვრეს, ან პირიქით, არასრულფა-
სოვნების შეგრძნება განუვითარდეთ. ერიკსონი გე-
ნერაციულობაში გულისხმობდა იმას, თუ რამდენად
შეაქვთ მოზრდილებს დადებითი წვლილი საზოგა-
დოების განვითარებაში და რამდენად მოქმედებენ
ისინი სხვების სასარგებლოდ. უფრო კონკრეტუ-
ლად, ის გენერაციულობის სამ განზომილებას გა-
მოყოფდა: პროაქტიური განზომილება – მოზრდი-
ლების მიერ თავიანთი ბავშვების მოთხოვნილებე-
ბის დაკმაყოფილება; პროდუქტული განზომილება
– სამუშაოს ინტეგრაცია ოჯახურ ცხოვრებასთან,
ან შემდგომ თაობაზე ზრუნვასთან; კრეატიული
განზომილება – საზოგადოების სასიკეთოდ მოქ-
მედება გაცილებით უფრო ფართო მასშტაბების
დონეზე. გენერაციულობა შეიძლება გამოიხატოს
პროსოციალური აქტივობებით, მუშაობით, მშობ-
ლის როლის შესრულებით ან საყვარელ ადამია-
ნებზე ზრუნვით. გენერაციულობასთან დაკავში-
რებული აქტივობები გარკვეულწილად იცვლება
კულტურიდან კულტურამდე. თუმცა მოზრდილები
გენერაციულობა სტაგნაციის წინააღმდეგ
ერიქსონის მიხედვით, შუა ხანში
გადასაჭრელი ამოცანა, რომლის შედეგად
ადამიანები საკუთარ ცხოვრებას ღირებულად
მიიჩნევენ, ან უსარგებლოდ ეჩვენებათ ის.
562 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
შვილების აღზრდისა და შემდგომი თაობების კე-
თილდღეობისათვის ზრუნვის პასუხისმგებლობას
ყველა საზოგადოებაში იღებენ (McAdams, 2008;
McAdams&Olson, 2010); ესენი გენერაციულობის
კრიტერიუმებია. ადამიანების უმრავლესობისათ-
ვის გენერაციულობა მრავალი როლის შესრულებას
გულისხმობას, დაწყებული ოჯახური ცხოვრებით
და დამთავრებული სამუშაოთი (Peterson&Duncan,
2007; Westermeyer, 2004).
როგორც პირველ თავშია შეჯამებული, ერიკ-
სონი განვითარების პროცესის დასახასიათებლად
რვა საფეხურს გამოყოფს. ერიკსონის თეორიის
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრინციპი გულისხმობს
იმას, რომ შემდგომი ცხოვრებისეული გამოცდილე-
ბები ადრეულ საფეხურებზე გადაჭრილ ამოცანებს
ემყარება. მეორე მნიშვნელოვანი პრინციპი კი ეხე-
ბა იმას, რომ განვითარების წინა ეტაპებისათვის
მნიშვნელოვანი საკითხები დროდადრო შემდგომ
წლებშიც იჩენს თავს – განსაკუთრებით სტრესის
ან რაიმე ცვლილების არსებობისას. მაგალითად,
ავტონომიურობისა და დამოკიდებულების კრიზისი
სახეხეა 45 წლის ასაკშიც, თუ ადამიანის ფიზიკუ-
რი ჯანმრთელობა მოულოდნელად გაუარესდება
(მაგ.: გულის შეტევისას); მეუღლის გარდაცვალე-
ბამ კი შეიძლება განაახლოს ინტიმურობის დამყა-
რების ძლიერი მოთხოვნილება. ფაქტობრივად, თი-
როგორ ფიქრობთ, განვი- თოეულ მნიშვნელოვან
თარების ადრეულ საფე- ცხოვრებისეულ მოვ-
ხურებზე არსებულ სხვა-
ლე ნასთან ადაპტაცია
ადრე გადაწყვეტილი
დასხვა კონფლიქტთან
კრიზისების გადახედ-
აბრუნებს ადამიანს ისეთი
ვასა და ხელახლა შე-
ერთმანეთისაგან განსხვა-
ფასებას საჭიროებს.
ვებული ტრავმები, რო-
ერიკსონს სჯეროდა,
გორებიცაა, მაგალითად,
რომ გენერაციულო-
სამსახურის დაკარგვა,
ბის მიღწევამდე, მნიშ-
მეუღლის გარდაცვალება,
ვნელოვანი ცხოვრები-
გაყრა ან ჯანმრთელობის
სეული გარემოებისას
სერიოზული პრობლემა?
(როგორებიცაა – მე-
უღლის გარდაცვალება ან სერიოზული დაავადება)
ხელახლა უნდა გავიაროთ ადრეული განვითარების
ისეთ საკითხები, როგორებიცაა: ნდობა, ავტონო-
მიურობა, ინიციატივიანობა, შრომისმოყვარეობა,
იდენტობის ჩამოყალიბება და ინტიმურობა.
როდესაც ადამიანები ვერ აღწევენ გენერაცი-
ულობას, ამას შედეგად მოჰყვება სტაგნაციისა
და მოწყენილობის განცდები. ზოგიერთ ადამიანს
უჭირს რაიმე ღირებულება დაინახოს შემდგომ თა-
ობაზე ზრუნვაში და ცხოვრებით უკმაყოფილოა.
სხვებს შეიძლება ცოტა რამისთვის მიუღწევიათ
ცხოვრებაში, ან მიღებული შედეგები მათთვის ნაკ-
ლებფასეულია. ასეთ შემთხვევაში, სხვა ადამიანე-
ბის დახმარების ნაცვლად, მათი ყურადღება მთლი-
ანად მიპყრობილია საკუთარ გამოცდილებებზე და
სტაგნაციას განიცდიან.
ერიკსონის შეხედულების განვრცობა. მიუხე-
დავად იმისა, რომ, ერიკსონის თეორიის მიხედვით,
შესაძლებელია მთელი ცხოვრების განვითარების
გაგება, ზოგიერთი თეორიტიკოსი მას შეზღუდუ-
ლად მიიჩნევდა, განსაკუთრებით კი მოზრდილობის
დახასიათებისას (Magen,Austrian& Hughes, 2002).
რობერტ პეკმა (1968) თავის ახალ კლასიკურ ნაშ-
რომში აღნიშნა, რომ ერიკსონის მიერ გამოყოფილ
რვა საფეხურში ძალიან დიდი ადგილი უკავია ბავ-
შვობას, მოზარდობასა და ადრეულ მოზრდილობას.
მართალია, ამ პერიოდებს განვითარების მნიშვნე-
ლოვანი კრიზისები ახლავს, მაგრამ, პეკის აზრით,
გაცილებით მეტი ახალი საკითხი და ამოცანა წამო-
იჭრება შუა ხანსა და შემდგომ წლებში. მათ შესაჯა-
მებლად კი შემდეგი ორი საფეხური არასაკმარისია:
გენერაციულობა სტაგნაციის წინააღმდეგ და ეგოს
მთლიანობა სასოწარკვეთის წინააღმდეგ (როდე-
საც ადამიანები თვალს გადაავლებენ მთელ გან-
ვლილ ცხოვრებას და აფასებენ; იხილეთ თავი 17).
მოზრდილობისათვის დამახასიათებელი გან-
საკუთრებული გამოწვევების გათვალისწინებით,
პეკმა ჩამოაყალიბა მოზრდილების განვითარების
შვიდი საკითხი (კონფლიქტები), რომლებიც შეჯა-
მებულია ცხრილში 15-1. მიუხედავად იმისა, რომ
პეკმა ისინი მკაცრად შემოსაზღვრა შუა ხანისა
და გვიანი მოზრდილობის საფეხურებით, ადამია-
ნების უმეტესობა ზოგიერთ მათგანს ცხოვრების
ადრეულ ან უფრო გვიან საფეხურებზეც შეიძლე-
ბა განიცდიდეს. პეკი ყურადღებას ამახვილებს შუა
ხანზე და მიიჩნევს, რომ ის მნიშვნელოვან საფუძ-
ველს ქმნის დარჩენილი ცხოვრების მიმდინარეობი-
სათვის. 50-დან 60 წლამდე პერიოდი ხშირად კრი-
ტიკულია ისეთი გადაწყვეტილებების მიღებასთან
დაკავშირებით, რომლებიც ადამიანების შემდგომ
ცხოვრებას განსაზღვრავს (Newton&Stewart, 2012;
Stanley&Isaacowitz, 2012).
შუა ხანთან დაკავშირებული პიროვნული
რეაქციები
შუა ხანში ადაპტაციასთან დაკავშირებული
ერთ-ერთი მთავარი ასპექტია ცხოვრების წინა ეტა-
პებზე მიღწეული მიზნებისა და ცხოვრებისეული
პატერნების ხელახლა შეფასება. ტრადიციულად,
ეს პროცესი მამაკაცებისა და ქალებისათვის გან-
სხვავებულად მიმდინარეობდა, რადგან ადრეულ
მოზრდილობაში კაცები უფრო მეტად კარიერულ
მიზნებზე აკეთებდნენ აქცენტს, ქალები კი – ოჯახ-
ზე. რა თქმა უნდა, ასეთი სტერეოტიპული როლები
დღესაც გვხვდება ბევრ ტრადიციულ ოჯახში; თუმ-
ცა უფრო და უფრო გავრცელებული ხდება შერეუ-
ლი როლები: ამ შემთხვევაში, ორივე – მამაკაცები
და ქალები – მუშაობენ და ოჯახური საქმეების შეს-
რულებაზეც იღებენ პასუხისმგებლობას (Marks,
Bumpass&Jun, 2004; Stewart&Newton, 2010). რა
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15 563

ცხრილი 15-1. პეკის შეხედულებები მოზრდილების განვითარებასთან დაკავშირებით

შუა ხანი
სიბრძნის ღირებულების აღიარება ფიზიკური ძალის ღირებულების აღიარების საპირისპიროდ
ფიზიკური ენერგია და ჯანმრთელობა სუსტდება, ადამიანები საკუთარ ენერგიას ფიზიკური საქმიანობიდან გონებრივზე
გადართავენ.
ურთიერთობებში სოციალური საწყისის წინ წამოწევა, სექსუალობის საპირისპიროდ
ეს გამოწვეულია ბიოლოგიური ცვლილებებითა და სოციალური ფაქტორებით. ფიზიკურმა ცვლილებებმა შეიძლება უბიძ-
გონ ადამიანებს, რომ ორივე სქესის წარმომადგენლებთან ხელახლა განსაზღვრონ თავიანთი ურთიერთობები – ყურადღე-
ბის გადატანა ხდება თანამშრომლობაზე და არა სექსუალურ სიახლოვეზე ან კონკურენციაზე.
ემოციური მოქნილობა ემოციური გაღარიბების წინაღმდეგ
ემოციური მოქნილობა განაპირობებს კორექტირებას, რომელსაც უნდა მიმართოს ადამიანმა ისეთ შემთხვევებში, როდესაც
ინგრევა ოჯახი, მიდიან მეგობრები და ძველი ინტერესები მნიშვნელობას კარგავს.
გონებრივი მოქნილობა გონებრივი რიგიდულობის წინააღმდეგ
ინდივიდმა უნდა იბრძოლოს თავისი ძველი ცხოვრებისეული წესების შენარჩუნების ტენდენციასა და ახალი იდეების მი-
მართ უნდობლობის წინააღმდეგ, გონებრივი რიგიდულობა – ეს არის ძველ გამოცდილებასა და მსჯელობებზე დამოკიდე-
ბულების ტენდენცია. ამის მაგალითია შემდეგი მსჯელობა: „რადგან მე მთელი ცხოვრება არ მომწონდნენ რესპუბლიკელები
(დემოკრატები, პროტესტანტები), ვერ ვხედავ მიზეზს, ახლა რატომ უნდა შევცვალო ჩემი დამოკიდებულება“.

გვიანი მოზრდილობა
ეგოს დიფერენციაცია როლების შთანთქმის წინააღმდეგ
თუ ადამიანები საკუთარ თავს მხოლოდ ოჯახისა და სამსახურის ტერმინებში განსაზღვრავენ, მაშინ პენსიაზე გასვლამ,
საქმიანობის შეცვლამ, ოჯახის დანგრევამ ან შვილის ოჯახიდან წასვლამ შეიძლება ძლიერ ნეგატიური გავლენა მოახდინოს
მათზე. ეგოს დიფერენციაცია გულისხმობს საკუთარი თავის განსაზღვრას ისე, რომ ოჯახისა და სამსახურის ფარგლებს
გასცდე.
სხეულიდან ტრანსცედენცია სხეულით დაინტერესების წინააღმდეგ
ეს გულისხმობს ადამიანის უნარს იმასთან დაკავშირებით, რომ მეტისმეტი ყურადღება არ გაამახვილოს დაბერების პროცე-
სის თანმხლებ ტკივილებსა თუ სხვა ფიზიკურ ჩივილებზე.
ეგოსგან ტრანსცედენცია ეგოთი შთანთქმის წინააღმდეგ. მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანებმა გამუდმებით სიკვდილზე
არ იფიქრონ („ეგოს ღამე“). ადამიანები სიკვდილზე ფიქრს ძლევენ ხოლმე იმის წარმოდგენით, რომ მათ სიცოცხლეს შთა-
მომავლები გააგრძელებენ.

წყარო: Adapted from “Psychological developments in the second half of life,” by R. C. Peck, 1968, in B. L. Neugarten (Ed.),
Middle age and aging (pp. 88-92), Chicago: University of Chicago Press.

თქმა უნდა, შუა ხანთან დაკავშირებით ბევრი ინ- მიუხედავად იმისა, რომ, შუა ხანში მამაკაცებსა და
დივიდუალური რეაქცია არსებობს. მიუხედავად ქალებს გარკვეულწილად განსხვავებული გამოც-
ამისა, აღსანიშნავია, რომ ბევრ მამაკაცსა და ქალს დილებები შეიძლება ჰქონდეთ, გასაკვირი არაა,
აღენიშნება მსგავსი გამოცდილებები. მაშასადამე, რომ განვითარების ზოგიერთი პატერნი მაინც სა-
ერთო იყოს.
► 40 წლის ასაკში,
მამაკაცები და ქა- მამაკაცების რეაქციები შუა ხანთან დაკავში-
ლები ყურადღებას რებით. შუა ხანში მიმდინარე ცვლილებების შესა-
აქცევენ დაბერების
ფიზიკურ ნიშნებს. ამ ხებ ჩატარებული კვლევები ზოგჯერ მხოლოდ ერ-
სურათზე გამოსახუ- თი გენდერის წარმომადგენლებზე ფოკუსირდება.
ლი ქალბატონი შუბ-
ასე რომ, გარკვეულწილად განსხვავებულ წყარო-
ლზე გაჩენილი ნაო-
ჭების წინააღმდეგ ებზე დაყრდნობით შეგვიძლია დავასკვნათ, თუ რა
ბოტოქსს იკეთებს, სახის გამოცდილებები აღენიშნებათ მამაკაცებსა
რათა უფრო ახალ-
გაზრდულად გამოი-
და ქალებს შუა ხანში. ბევრი მამაკაცისათვის შუა
ყურებოდეს. ხნის მიმდინარეობაზე გავლენა აქვს კარიერასა
და ოჯახთან დაკავშირებით ადრე აღებულ ვალ-
დებულებებს. ამ საფეხურისთვის უმრავლესობას
უკვე შექმნილი აქვს ცხოვრების რუტინული გზა,
რაც წამოჭრილი პრობლემების მოგვარებაში ეხმა-
რებათ. გამოკითხვის შედეგებით, ბევრი მამაკაცი
განვითარების ისეთ მსგავს გამოწვევებს აწყდება
(Rosenberg, Rosenberg, & Farrell, 1999), როგორე-
ბიცაა: მოხუც მშობლებზე ზრუნვა, მოზარდ შვი-
564 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ლებთან ურთიერთობის აწყობა, პიროვნული შეზღ-
უდვებისა და მზარდი ფიზიკური მოწყვლადობის
აღიარება. თანამედროვეობაში ეს საკითხები დამა-
ხასიათებელია როგორც მამაკაცებისათვის, ასევე
ქალებისათვის.
აღსანიშნავია, რომ ტრადიციულად, აშშ-ის სა-
ზოგადოება მამაკაცებისაგან მოითხოვდა წარმა-
ტებისა და მასკულინობის სტანდარტთან შესაბა-
მისობას, რის მიღწევასაც ბევრი მამაკაცი ჯერ
კიდევ ცდილობს. ტრადიციულად, მამაკაცების
ფსიქოლოგიური კეთილდღეობა, პირველ რიგში,
მათ სამსახურებრივ როლებს უკავშირდებოდა.
თუმცა დღეს აღიარებულია, რომ შუა ხანში მიმ-
დინარე ოჯახური ურთიერთობები მამაკაცებისათ-
ვის ძალიან მნიშვნელოვანია. უფრო მეტიც, შუა
ხანი ხასიათდება მამების პრაიმ ტაიმად, რადგან
ახალგაზრდა შვილებზე მათი გავლენა იზრდება
(Nydegger&Mitteness, 1996). შუა ხნის მამაკაცე-
ბისათვის ოჯახის მნიშვნელობას სხვა კვლევებიც
უჭერს მხარს.
ჩვეულებრივ, დღეს უკვე მამაკაცებიც უმეტე-
სად ისევე განიცდიან შუა ხანს, როგორც ქალები.
მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ მამაკაცების
სექსით კმაყოფილება შუა ხანში ქალებზე მაღალია,
ორივე მათგანი სექსუალური კმაყოფილების გან-
ცდას უკავშირებს როგორც ემოციონალურ, ასე-
ვე ფიზიკური სიამოვნების მომგვრელ ასპექტებს
(Carpenter, Nathanson&Kim, 2009; Center for Sexual
Health Promotion, 2012). ასევე, მსგავსი ფსიქოლო-
გიური ეფექტები აქვს მამობას და დედობას შუა
ხანში (Pudrovska, 2008). კვლევებისას გამოვლე-
ნილი რაიმე განსხვავებული შედეგები კი უკავშირ-
დება იმას, რომ შუა ხნის პერიოდში მშობლის რო-
ლიდან მამაკაცები უფრო მეტ სარგებელს იღებენ,
ვიდრე ქალები (Marks, Bumpass&Jun, 2004).
ქალების რეაქციები შუა ხანთან დაკავშირე-
ბით. ქალები, მამაკაცების მსგავსად, შუა ხანში
ხშირად განიცდიან რთულ გარდამავალ პერიო-
დებსა და გადაფასებებს. ფართო ინდივიდუალუ-
რი განსხვავებების არსებობის მიუხედავად, ის
ქალები უფრო მეტად განსაზღვრავენ თავიანთ
თავს ოჯახური ციკლის ტერმინებში (ვიდრე კარი-
ერული ციკლის ტერმინებში), რომელთა ცხოვრე-
ბაზეც ტრადიციული ფემინური როლები აისახება
(McGoldrick&Carter, 2003). მაგალითად, დასავლეთ-
ში მცხოვრებ ქალებზე ჩატარებული ერთი კვლევის
მიხედვით გამოვლინდა ტენდენცია იმისა, რომ ქა-
ლები (Reinke, 1985) მნიშვნელოვანი ცხოვრებისეუ-
ლი ცვლილებების შესახებ მოთხრობისას ყურადღ-
როლური კონფლიქტი როლური დაძაბულობა
სხვადასხვა როლთან დაკავშირებული ერთი როლიდან მომდინარე მოთხოვნებით
ისეთი მოთხოვნებით გადატვირთვა, გადატვირთვა, როგორიცაა, მაგალითად,
როგორებიცაა, მაგალითად, სამუშაო, დედობა ან მამობა.
ოჯახური ვალდებულებები, შვილის ყოლა.
ებას ამახვილებენ ოჯახური ციკლის სამ მოვლენა-
ზე. პირველი მნიშვნელოვანი გარდამტეხი მოვლენა
ადრეულ მოზრდილობაში ვლინდება; 80%-მა მნიშ-
ვნელოვანი როლური ცვლილება ბავშვის დაბადე-
ბასა და მისი აღზრდის პირველ წლებს დაუკავში-
რა. გამოკითხულთა 40% შუა ხნის მნიშვნელოვან
ცხოვრებისეულ ცვლილებად მიიჩნევდა შვილების
მიერ სახლის დატოვებას; თუმცა ცოტა თუ აღწერ-
და მას ტრავმულ გამოცდილებად. ქალების 33%-ის
მიხედვით კი, ბოლო ძირითადი ცხოვრებისეული
ცვლილება დაკავშირებული იყო მენოპაუზის დად-
გომასთან.
რა თქმა უნდა, ქალები, მამაკაცების მსგავსად,
მოზრდილობაში სხვადასხვა ცხოვრებას ირჩევენ
და ბევრი ქალი ისეთ მიზნებს ისახავს, რომლებიც
დედისა და ცოლის ტრადიციული როლებისგან
შორსაა. განსხვავებული ცხოვრების სტილის არჩე-
ვის მიუხედავად, ოჯახუ- როგორ ფიქრობთ, შუა
რი ციკლისა და კარიერის
ხნის მამაკაცებთან შე-
საკვანძო მოვლენები ხში- დარებით, რამდენად
რად განსაზღვრავენ ქა- აწუხებთ შუა ხნის ქა-
ლების სტატუსსა და შუა ლებს გარეგნობასთან
ხანში ცხოვრების თავისე- დაკავშირებული ცვლი-
ბურებას. ძირეული ცხოვ- ლებები?
რებისეული მოვლენების
დადგომის დრო ასევე განსაზღვრავს ქალებისა და
მამაკაცების მიერ განცდილი სტრესის სპეციფი-
კურ ბუნებას (იხილეთ თავი 13). სტრესის ერთ-ერ-
თი სახეობაა როლური კონფლიქტი, რომელსაც შუა
ხნის ადამიანები აწყდებიან. ამ დროს პიროვნების
სხვადასხვა როლიდან მომდინარე მოთხოვნები ერ-
თმანეთს ეწინააღმდეგება. შუა ხნის ქალებისთვის
ყველაზე დამახასიათებელი როლური კონფლიქტი
ეხება საკმარისი დროის დათმობას, როგორც ოჯა-
ხური ცხოვრებისათვის, ასევე კარიერისათვის. მა-
გალითად, როგორ მოამზადებს ვახშამს ქალი, რო-
მელიც უნდა წავიდეს შვილის ფეხბურთის თამაშზე
დასასწრებად და ასევე მოსასწრები აქვს „ბიზნეს-
დედლაინები“, რომლებიც ზეგანაკვეთურ მუშაო-
ბას მოითხოვს?
როლური დაძაბულობა სახეზეა, როდესაც
ადამიანს ძალიან ბევრი მოთხოვნა წაეყენება ერთი
მოცემული როლის ფარგლებში. მაგალითად, რო-
დესაც მშობელი ცდილობს, რომ ყურადღება მიაქ-
ციოს სამ მოზარდ შვილს და შეუძლებლად მიაჩნია
თითოეული მათგანის სრულფასოვნად დაკმაყოფი-
ლება. დასაქმებული მამაკაცები და ქალები შეიძ-
ლება განიცდიდნენ კარიერასთან დაკავშირებულ
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
როლურ დაძაბულობას, როდესაც სამსახურებრივი
მოთხოვნები იმდენად ბევრია, რომ სამუშაოსათ-
ვის გამოყოფილ დროში მათი შესრულება შეუძლე-
ბელია. როლურ დაძაბულობასა და როლურ კონ-
ფლიქტს შეიძლება განიცდიდნენ შუა ხნის ადამი-
ანები მაშინ, როდესაც მოხუცი მშობლების მოვლა
უწევთ. თუმცა სამუშაოსა და ოჯახური ცხოვრების
კომბინაცია, შვილებისა და მშობლების საჭიროე-
ბების ერთობლივად დაკმაყოფილება თავისთავად
სტრესული არაა და ხშირად დამაჯილდოებელი
ეფექტიც შეიძლება ჰქონდეს (Lee, Zarit, Rovine,
&Birditt, 2012). ამასთანავე, კვლევები აჩვენებს,
რომ შუა ხნის ის ქალები და მამაკაცები უფრო მეტ
სუბიექტურ კეთილდღეობას განიცდიან, რომლე-
ბიც ბევრ როლს ასრულებენ (Chrouser Ahrens&Ryff,
2006). ასევე, აღსანიშნავია, რომ ბევრი ადამიანის
უკეთეს ფსიქიკურ ჯანმრთელობას განაპირობებს
სამუშაოსა და ოჯახურ როლებს შორის ბალანსის
დამყარება და არა ცხოვრების მხოლოდ ერთ ას-
პექტზე ვიწროდ ფოკუსირება (Putney&Bengtson,
2001).
მიზნები და არჩევანი. ცხოვრების რა გზაც არ
უნდა აირჩიონ მამაკაცებმა და ქალებმა, შუა ხანში
ისინი მაინც ხელახლა განიხილავენ და შეაფასებენ
შეამოწმე შენი ცოდნა 15-1
1. მამაკაცები უფრო მეტად განსაზღვრავენ თავი-
ანთ ამოცანებს ოჯახური ციკლის ტერმინებში თუ
ქალები?
2. წარმოიდგინეთ, რომ ანდრია არის 50 წლის. ის
ენერგიის დიდ ნაწილს ხარჯავს იმისთვის, რომ
შეაგროვოს ფული ბავშვთა ზრუნვის ცენტრის
გასახსნელად, რომელიც განკუთვნილი იქნება
თავის სამეზობლოში მცხოვრები ღარიბი ოჯახე-
ბისათვის. ერიქსონი ამას განიხილავდა _______
განზომილების ფარგლებში.
ა. კრეატიული; ბ. პროკრეატიული;
გ. პროდუქტიული; დ. ორგანიზაციული.
3. ერიქსონისადმი მიმართული პეკის კრიტიკა ძირი-
თადად იმას ეხებოდა, რომ ერიქსონმა ეს პერიოდი
წარმოადგინა, როგორც ძალიან _______.
ა. ხანგრძლივი; ბ. მარტივი;
გ. მნიშვნელოვანი; დ. დეპრესიული.
4. ტექსტში მოყვანილი კვლევების მიხედვით, ქვე-
მოთ ჩამოთვლილთაგან, რომელი არ შედის ქალე-
ბისთვის მნიშვნელოვან ცხოვრებისეულ ცვლილე-
ბებში?
ა. შვილების მიერ ოჯახის დატოვება;
ბ. მენოპაუზა;
გ. სექსუალური ინტერესის შემცირება;
დ. შვილების ყოლა.
5. როდესაც ადამიანი ერთი ცხოვრებისეული რო-
ლის ფარგლებში ძალიან ბევრი პასუხისმგებლო-
ბითაა გადატვირთული, ამას ეწოდება _________
_____.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
565
თავიანთ მიზნებს. ამ პერიოდში მათ გაცნობიერე-
ბული აქვთ, რომ უკვე შექმნეს ოჯახი და აირჩეს კა-
რიერა, რომლის შესაბამისადაც უნდა იცხოვრონ.
შვილებისა და სამუშაოს გამო გულგატეხილი ზო-
გიერთი მოზრდილი ამ დროს შეიძლება მოწყენილი
და ენამწარე გახდეს. სხვებმა კი შეიძლება, უბრა-
ლოდ, გადააფასონ და გადააწყონ ცხოვრებისეული
პრიორიტეტები. მაგალითად, ზოგიერთი შუა ხანში
გადაწყვეტს, ნაკლები ყურადღება დაუთმოს პრო-
ფესიულ განვითარებას და ოჯახითა და სხვა ინტერ-
პერსონალური ურთიერთობებით უფრო მეტად და-
კავდეს (Ryff, Singer&Seltzev, 2002). სხვა ადამიანე-
ბის დახმარებისათვის საშუალების გამონახვა გან-
საზღვრავს გენერაციულობის განცდას, რომელიც
შუა ხანში ჯანსაღი ადაპტაციის მახასიათებელია
(Cox,Wilt, Olson&McAdams, 2010; Jeong&Cooney,
2006) (იხილეთ აქტუალური საკითხები: გენერა-
ციულობის შესწავლა აფრიკელი ამერიკელებისა
და თეთრკანიანი ამერიკელების ოჯახებში). და ბო-
ლოს, შუა ხანში გენერაციულობას ხელს უწყობს
ოჯახის, მეგობრებისა და ინტერპერსონალური ურ-
თიერთობების ქონა. შემდეგ ქვეთავში სწორედ ამ
მნიშვნელოვან ურთიერთობებს განვიხილავთ.
ოჯახი და მეგობრები: ინტერპერსონალური
კონტექსტები
შუა ხნის მამაკაცებისა და ქალებისათვის სა-
სიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ინტერპერსონალუ-
რი ურთიერთობები. მეგობრული კავშირების ქო-
ნა კვლავ პრიორიტეტია, მაგრამ, ამასთანავე, შუა
ხნის ადამიანები ახალგაზრდა (ჩვეულებრივ, იგუ-
ლისხმებიან მათი შვილები) და უფროს თაობას (მა-
თი ასაკოვანი მშობლები) შორის ერთგვარი ხიდის
როლსაც ასრულებენ.
თაობა, რომელიც პროცესებს წარმართავს
შუა ხნის ადამიანები შეცვლილ როლებს ინ-
ტერპერსონალური და ოჯახური ურთიერთობების
ფართო სპექტრის ფარგლებში ეგუებიან. ამასთან,
მათ ხშირად უყალიბდებათ თავიანთ ცხოვრებაზე
ახალი ხედვები. ახლა უკვე ისინი წარმოადგენენ
თაობას, რომელიც პროცესებს წარმართავს. ეს
ახალი პასუხისმგებლობა მათგან მოითხოვს თავი-
ანთი ცხოვრების კრიტიკულად შეფასებას და მიღ-
წევების მეტად რეალისტურად გაანალიზებას. შუა
ხანში ადამიანები ზუსტად აცნობიერებენ პიროვ-
ნულ და პროფესიულ წარმატებებს. ამ დროს მათ
შეიძლება ინანონ კიდევაც, თუ რატომ არ მიაღწიეს
ზოგიერთ მიზანს; მათ იმის აღიარებაც უწევთ, რომ
ზოგ მიზანს უკვე ვეღარასოდეს მიაღწევენ.
სხვა ჯგუფებთან შედარებით, შუა ხნის ასაკის
ადამიანებს ყველაზე მეტად აწმყოზე ფოკუსირება
მოეთხოვებათ. ახალგაზრდები ხშირად იყურებიან
566 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

წინ, მოხუცები კი – უკან. შუა ხნის ადამიანებს ხში- ◄შუა ხნის ადა-
მიანებმა თავიანთ
რად ისეთი ცვალებადი პასუხისმგებლობების ქონა
მოზარდ შვილებს
უწევთ, რომლებიც ეხება როგორც მათ, ასევე უფ- თავისუფლება უნდა
როს და უმცროს თაობას. მიანიჭონ, რათა მათ
თქვენს ოჯახში ვინ შეძლონ ზრდას-
ასე რომ, შუა ხნის ადამი-
არიან „ნათესაური რული ცხოვრები-
ანებს ხშირად „ნათესაუ- სათვის მზადების
კავშირის მცველები“? დაწყება.
რი კავშირის მცველის“
როგორ ფიქრობთ,
როლი ეკისრებათ (Richlin-
ისინი უმეტესად მა-
Klonsky&Bengtson, 1996),
მაკაცები არიან თუ
ისინი ინარჩუნებენ ოჯა-
ქალები?
ხურ რიტუალებს, აღნიშ-
ნავენ წარმატებებს, არ ივიწყებენ ოჯახურ ისტო-
რიებს, ხმას მიაწვდენენ შორს მყოფ ოჯახის წევ-
რებს და დღესასწაულებზე ყველას ერთად კრებენ.
ეს ყველაფერი კი ხელს უწყობს ახლო ოჯახური
კავშირების შენარჩუნებას. ვიდრე მამები. ამას ნაწილობრივ ის განაპირობებს,
რომ დედები უფრო მეტად აღზრდის ავტორიტე-
მოზრდილ შვილებთან ურთიერთობები
ტულ სტილს იყენებენ (Devries, Kerrick&Oetinger,
შუა ხნის პერიოდში მოზრდილ შვილებთან ურ- 2007; Koepke&Denissen, 2012). მოზარდების მი-
თიერთობები, ჩვეულებრივ, უკავშირდება მათ მი- ერ ზრდასრულობის პასუხისმგებლობების აღებას
ერ დამოუკიდებელი ცხოვრების დაწყებასა და მათ მხარს ის მშობლები უჭერენ, რომლებიც მათთან
გარეშე ყოფნასთან შეგუებას. ამ პერიოდში ადამი- კონტაქტს ინარჩუნებენ, ენდობიან და პატივს სცე-
ანებმა უნდა ისწავლონ, რომ ზრდასრულ შვილებ- მენ მათ გადაწყვეტილებებსა და მოწიფულობისაკენ
თან ურთიერთობა რეციპროკული მანერით დაამ- სწრაფვას (Kins, Beyers, Soenens&Vansteenkiste,
ყარონ. ● 2009). მშობლებმა შვილები ისეთი უნდა მიიღონ,
როგორიც არიან. ზოგჯერ შვილები შეიძლება დაბ-
მოზარდებისა და ადრეული მოზრდილების
რუნდნენ კიდევაც სახლში. სახლიდან წასვლის პირ-
სახლიდან წასვლა. მშობლისა და შვილის ურთიერ-
ველ ხანებში დამოუკიდებლად ცხოვრებას ყველა
თობებისათვის ახალი სახის მიცემა იწყება მაშინ,
ვერ ახერხებს. ზრდასრული შვილების დაახლოე-
როდესაც მოზარდები ზრდასრულების სამყარო-
ბით 30-დან 40%-მდე სახლში ოჯახის დანგრევის,
ში გადააბიჯებენ. რა თქმა უნდა, ეს მნიშვნელო-
სამსახურის დაკარგვის და არასაკმარისი თანხის
ვანი ცვლილებაა როგორც შვილებისათვის, ასევე
გამომუშავების გამო ბრუნდება და სახლში მანამ
მშობლებისათვის. მართალია, შვილის მიერ დამოუ-
რჩებიან, სანამ ახლიდან ეცდებიან გარე სამყაროში
კიდებელ ცხოვრებასთან დაკავშირებული პასუხის-
დამოუკიდებელ ცხოვრებას (Pew Research Center,
მგებლობების აღება მშობლებს აღელვებთ, მაგრამ,
2012). ზრდასრულთა მცირე ნაწილი სახლში საცხ-
ამავდროულად, მშობლების უმეტესობისათვის
ოვრებლად სამუდამოდ დარჩენის განზრახვითაც
გაზრდილი თავისუფლება, პირადი სივრცე და შე-
ბრუნდება.
მოსავალი სასიამოვნოცაა (Berman & Napier, 2000;
Gorchoff,John&Helson, 2008). „ბუმერანგული თაობა“. დღეს მოზრდილობა-
რა თქმა უნდა, შვილების მიერ სახლის დატო- ში გადასვლის პერიოდში მყოფი სულ უფრო მეტი
ვებაზე ზოგიერთი ოჯახი უფრო მსუბუქად რე- ადამიანი ბრუნდება დედასთან და მამასთან საცხ-
აგირებს, ვიდრე სხვები (Nelson, Padilla-Walker, ოვრებლად. 1980-იან წლებში, 25-დან 34 წლამდე
Christensen, Evans&Carroll, 2011). როგორც წესი, მოზრდილების მხოლოდ დაახლოებით 11% ცხოვ-
ამ ფაქტს დედები უფრო მომზადებული ხვდებიან, რობდა მშობლების სახლში. მას შემდეგ ეს პრო-

ნათესაური კავშირის მცველი ● [იხ. მშობელისა და შვილის ზრდასრულობაში გადაბიჯება

ეს როლი მიეწერებათ შუა ხნის ურთიერთობების ცვლილება მშობლები თავიანთ მოზრდილ
ადამიანებს და გულისხმობს on MyDevelopmentLab.com-ზე შვილებს სახლიდან უშვებენ და ისინი
ოჯახური რიტუალების ზრდასრულობისათვის დამახასიათებელ
შენარჩუნებას, წარმატებების როლებს ირგებენ.
აღნიშვნას, ოჯახური ისტორიების
გახსენებას, შორს მყოფი ოჯახის
წევრებისათვის ხმის მიწვდენას და
დღესასწაულებაზე ყველას შეკრებას,
რაც ხელს უწყობს ახლო ოჯახური
კავშირების შენარჩუნებას.
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
აქტუალური საკითხები
აფრიკელი და თეთრკანიანი ამერიკელების
ოჯახებში გენერაციულობის კვლევა
ბ
ევრი თეორეტიკოსი, ერიქსონისა და პეკის ჩათვლით,
შუა ხანს აღიქვამენ პერიოდად, როცა აქტივობების
უმეტესობა გენერაციულობის მიღწევაზეა ფოკუსირებუ-
ლი. გენერაციულობა გულისხმობს მოზრდილების მიერ
შემდეგ თაობაზე ზრუნვას და მოიცავს ისეთ მრავალფე-
როვან აქტივობებს, როგორებიცაა: შვილების აღზრდა,
ახალგაზრდებისთვის როლური მოდელის ფუნქციის შეს-
რულება, ახალგაზრდა თაობის განვითარებისთვის საჭი-
რო სოციალური მხარდაჭერის უზრუნველყოფა და მემ-
კვიდრეობის შექმნა.
გენერაციულობის შესახებ ერიქსონის მიერ ჩამოყა-
ლიბებული კონცეფცია შუა ხნის ადამიანებისათვის მნიშ-
ვნელოვანი აქტივობების აღწერისა და ახსნისათვის კარგ
საშუალებას იძლევა; მიუხედავად ამისა, კონსტრუქტის
გაზომვა მაინც რთულია. უფრო მეტიც, შუა ხნის, რო-
გორც გენერაციულობა სტაგნაციის საპირისპიროდ მიმ-
დინარე პერიოდის შესახებ კონცეპტუალიზაციის ნახე-
ვარ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ ჩამოყალიბდა. მაშინ კი
მოზრდილების ცხოვრებისეული პატერნები დღევანდე-
ლისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა. ისმის კითხვა
– გენერაციულობის კონცეპტს თანამედროვე სამყარო-
შიც აქვს რაიმე აზრი? როგორ შეიძლება მისი გაზომვა?
ის ყველა კულტურის წარმომადგენელს ერთნაირად შე-
ესაბამება? რომელი ფაქტორები განაპირობებს გენერა-
ციულობის დაბალ ან მაღალ დონეს შუა ხანში?
ბოლო პერიოდში მსგავსი კითხვებით მეტად დაინ-
ტერესდნენ მკვლევრები, რომლებმაც აღმოაჩინეს, რომ
შუა ხანი გაცილებით უფრო მეტის მომცველი პერიოდია
(Willis, Martin&Röcke, 2010). როგორც ჩანს, ფართო ინდი-
ვიდუალური განსხვავებები არსებობს იმასთან დაკავში-
რებით, თუ რა გამოცდილებები აქვთ მოზრდილებს გენე-
რაციულობასთან დაკავშირებით. ზოგიერთი მოზრდილი
მას სამსახურში გამოხატავს, ზოგიერთი – ოჯახსა და სა-
ზოგადოებაში აღწევს; სხვები ძალისხმევას მიმართავენ
ახალგაზრდა თაობაზე ზრუნვაში, ინტერესდებიან მენ-
ტორობით ან მასწავლებლობით. იქიდან გამომდინარე,
რომ ადამიანები გენერაციულობას ასე მრავალფეროვ-
ნად განიცდიან, მკვლევრებს ამ მახასიათებლის გასაზო-
მად საჭირო მეთოდების შემუშავებისას დიდი შემოქმე-
დებითობის გამოჩენა მართებთ; უნდა შეისწავლებოდეს
ფართო სპექტრის კონტექსტებისა და ურთიერთობების
ქცევები. მკვლევრები ხშირად სთხოვენ მოზრდილებს თა-
ვიანთი „პერსონალური ბიოგრაფიის“ შექმნას, რომლის
ფარგლებშიც ისეთ კითხვებს გასცემენ პასუხებს, როგო-
რებიცაა: „ვინ ვარ მე?“ ან „რა მიმაჩნია ცხოვრებაში ყვე-
ლაზე მნიშვნელოვნად?“. ამ პასუხების მიხედვით, მდიდა-
რი სურათი იხატება იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ
ცხოვრობენ ადამიანები და რაა მათთვის ღირებულება.
თუმცა ასეთი თვისობრივი საზომები რთული შესაჯა-
მებელია. მკვლევრებმა შეიმუშავეს სხვა საზომი ინსტრუ-
მენტებიც, მაგალითად, ლოიოლას გენერაციულობის სკა-
ლა (Loyola Generativity Scale). ის შედგება 20 მტკიცებისა-
გან და ეხება მოზრდილების ისეთ ზოგად საფიქრალებს,
როგორებიცაა: „ვცდილობ, რომ გავაზიარო ის ცოდნა,
რომელიც გამოცდილებებიდან შევიძინე“, „ვერ ვგრძნობ,
567
რომ სხვებს ვჭირდები“ (de St. Aubin, McAdams&Kim,
2004; McAdams &de St. Aubin, 1992). რესპონდენტები თი-
თოეულ დებულებას 4-ბალიან სკალაზე აფასებენ დაწყე-
ბული პუნქტიდან „არ შეესაბამება“ დამთავრებული „თით-
ქმის ყოველთვის შემესაბამება“. ასევე შეიძლება ქცევე-
ბის შეფასებაც. როდესაც ადამიანებს გენერაციულობის
მაღალი დონე აღენიშნებათ, მოსალოდნელია მათი აქტი-
ურად ჩართულობა ოჯახურ და საზოგადოებრივ ცხოვ-
რებაში. ამიტომ, რესპონდენტებს სთხოვენ, მიუთითონ,
თუ რამდენად ხშირად მონაწილეობენ ასეთ აქტივობებში.
შესაძლებელია ისიც, რომ ჩამოაყალიბონ საკუთარი ღი-
რებულებებისა და იმ აქტივობების სია, რომელთა შესრუ-
ლებასაც ყოვედღიურად ცდილობენ.
გენერაციულობის შესაფასებელი უკეთესი საზომე-
ბის განვითარებასთან ერთად, მკვლევრები უკვე შეის-
წავლიან კულტურისა და სხვადასხვა როლის გავლენას
მოზრდილების მიერ ათვისებული გენერაციულობის პა-
ტერნებზე. მაგალითად, აფრიკელი ამერიკელებისა და
თეთრკანიანი მოზრდილების გენერაციულობასთან და-
კავშირებულ კვლევაში მკვლევრებმა შეისწავლეს, თუ
რა კავშირი არსებობდა გენერაციულობასა და სოცია-
ლურ აქტიურობას შორის (Hart, McAdams, Hirsch&Bauer,
2001). ზემოთ აღნიშნული რამდენიმე საზომის გამოყე-
ნებით გამოკვლეული 253 ამერიკელი მოზრდილის ასა-
კი 34-დან 65 წლამდე მერყეობდა. მონაწილეების დაახ-
ლოებით ნახევარი აფრიკელი ამერიკელი იყო, ნახევარი
კი – თეთრკანიანი. საინტერესოა, რომ გენერაციულობის
გაზომვის თითოეული მეთოდის გამოყენებისას ერთი და
იგივე შედეგები გამოვლინდა. აფრიკელი ამერიკელე-
ბისა და თეთრკანიანების გენერაციულობა ოჯახისა და
მეგობრების სოციალურ მხარდაჭერას უკავშირდებოდა
– გენერაციულობის მაღალი დონის მქონეები სხვების
ცხოვრებაში უფრო მეტად იყვნენ ჩართული. გენერაციუ-
ლობა ასევე უკავშირდებოდა რელიგიურ და პოლიტიკურ
აქტივობებში მონაწილეობას; ასევე, გენერაციულობის
მაღალი დონის მშობლები უფრო აქტიურად იყვნენ ჩარ-
თულნი თავიანთი შვილების ცხოვრებაში. უფრო კონ-
კრეტულად, გენერაციული მოზრდილები მკაფიოდ მიუ-
თითებდნენ პროსოციალურ ღირებულებებს და თავიანთ
თავს როლურ მოდელებად განიხილავდნენ.
აფრიკელი ამერიკელები უფრო მაღალ ქულებს აჩ-
ვენებდნენ ზოგადი საფიქრალების/წუხილისა და სოცი-
ალური მხარდაჭერის გასაზომ ინსტრუმენტებზე; მათ
ცხოვრებაში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა ასევე რე-
ლიგიას. თეთრკანიანებთან შედარებით, აფრიკელი ამე-
რიკელი მშობლები უფრო მეტად აღიქვამდნენ თავიანთ
თავს როლურ მოდელებად და შვილებისათვის სიბრძნის
გადაცემის წყაროდ. ისინი უფრო ფრთხილად უდგებოდ-
ნენ მშობლობას, რაც შეიძლება რასიზმისა და რთული
ცხოვრების გამოცდილებებს გამოეწვია. აღსანიშნავია,
რომ ორივე ჯგუფის წარმომადგენლები ინსპირაციის
მთავარ წყაროდ მიუთითებდნენ რთულ ცხოვრებისეულ
გამოცდილებებს, რომელთა გადალახვაც მოახერხეს.
ასეთი შედეგები შუა ხანთან დაკავშირებული საკითხების
უკეთესად გაგების საშუალებას იძლევა. აუცილებლად
უნდა გაგრძელდეს კვლევები, რომლებიც შეისწავლიან,
თუ როგორ პოულობენ შუა ხნის ადამიანები საზრისს.
568 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ცენტული მაჩვენებელი უფრო და უფრო იზრდება.
Pew-ის კვლევითი ცენტრის მიერ ბოლო დროს ჩა-
ტარებული კვლევების მიხედვით, მოზრდილობაში
გადასვლის პერიოდში მყოფი ადამიანების დაახ-
ლოებით 22% მშობლებთან ერთად ცხოვრობს; ეს
მაჩვენებელი 30 წლის წინანდელზე ორჯერ მეტია.
უფრო მეტიც, გაცილებით ბევრი ცხოვრობს მშობ-
ლებთან ადრეული მოზრდილობის პერიოდშიც. აღ-
სანიშნავია, რომ მათი უმეტესობა კმაყოფილია სახ-
ლში არსებული საცხოვრებელი პირობებით. აღნიშ-
ნულ ჯგუფს „ბუმერანგულ თაობასაც“ უწოდებენ.
ახალგაზრდების მშობლიურ სახლში დაბრუნე-
ბის სურვილს ბევრი ფაქტორი განაპირობებს, მაგ-
რამ უმთავრესი მაინც ეკონომიკურ მდგომარეობას
უკავშირდება. ასეთი მოზრდილები, დიდი ალბათო-
ბით, უმუშევრები არიან, არ აქვთ მიღებული კო-
ლეჯის განათლება და განიცდიან დამოუკიდებელი
ცხოვრებისათვის საჭირო ფინანსების ნაკლებო-
ბას. ამ ჯგუფის წარმომადგენელი ადრეული მოზ-
რდილების დაახლოებით მესამედი აღნიშნავს, რომ
დააგვიანდათ ქორწინება და შვილების ყოლა (Pew
Research Center, 2012). საინტერესოა, რომ, ამ
მხრივ, გენდერული და რასობრივი განსხვავებები
მცირეა: თანაბრად ალბათურია, რომ მშობლებთან
დაბრუნდნენ როგორც მამაკაცები, ასევე ქალები.
თეთრი, შავკანიანი და ესპანურად მოლაპარაკე
მოზრდილებიდან მშობლიურ სახლში ცხოვრობ-
და 38%, 32% და 45%. უმეტეს შემთხვევაში, ისი-
ნი კარგად ეგუებოდნენ ამ მდგომარეობას: მათგან
მხოლოდ ერთმა მეოთხედმა აღნიშნა, რომ მშობ-
ლებთან ურთიერთობის პრობლემები ჰქონდათ.
რა გავლენა აქვს მშობლებზე მათთან საცხოვ-
რებლად შვილის დაბრუნებას? უმეტეს შემთხვევა-
ში ამას დადებითი შედეგები ახლავს. ფინანსური
თვალსაზრისით, შვილი შეიძლება თავისი შემო-
სავლით ეხმარებოდეს საცხოვრებელ ხარჯებში.
Pew-ს კვლევითი ცენტრის მიერ ჩატარებული გა-
მოკითხვის მიხედვით, ასეთი მოზრდილების ნახე-
ვარი მაინც ქირას იხდის, დაახლოებით 90%-ს კი
სახლის ხარჯების დაფარვაში გარკვეული წვლილი
შეაქვს. მხოლოდ 8%-მა აღნიშნა, რომ მშობლებისა-
გან იღებდნენ ფინანსურ დახმარებას. პიროვნული
თვალსაზრისით, შვილის საცხოვრებლად მათთან
დაბრუნება მშობლების უმეტესობისთვის ფრუს-
ტრაციის რაიმე წყაროს არ წარმოადგენს. ისინი
ისევე კმაყოფილები არიან საკუთარი ოჯახური
ცხოვრებით, როგორც მშობლები, რომელთა მოზ-
რდილი შვილებიც მათგან დამოუკიდებლად ცხოვ-
რობენ (Pew Research Center, 2012).
● [იხ. Family Relationships in Middle ცარიელი ბუდე
Adulthood Across Cultures ოჯახური ციკლის პერიოდი, როცა
on MyDevelopmentLab.com-ზე უმცროსი შვილი ოჯახს ტოვებს.
რა თქმა უნდა, ოჯახის ახალი წევრის დამატება
გარკვეულ ცვლილებას გულისხმობს. ფართისა და
რესურსების გაყოფის გარდა, ზრდასრული შვილის
მშობლებზე ეკონომიკურმა დამოკიდებულებამ შე-
იძლება შვილის განვითარებასთან დაკავშირებით
დედ-მამას იმედი გაუცრუოს, რაც მშობლების კმა-
ყოფილების დაბალ დონეს განაპირობებს. ეს შე-
იძლება შვილებსა და მშობლებს შორის დაძაბული
ურთიერთობის მიზეზი გახდეს (Aquilino, 1996).
ამასთანავე, შვილი სახლში ხშირად მაშინ ბრუნდე-
ბა, როცა მშობლებს შუა ხანთან დაკავშირებული
ამოცანების გადაწყვეტა უწევთ. ასეთ შემთხვე-
ვაში, მშობლებმა და შვილებმა თავიანთ როლებსა
და მოლოდინებს უნდა გადახედონ; დედ-მამამ უნ-
და გაიაზროს თავიანთი შვილების, როგორც უკვე
მოზრდილების, ახალი სტატუსი.
გარკვეულ როლს ასრულებს აგრეთვე კულ-
ტურული ფაქტორები. მაგალითად, იტალიაში ნო-
რმალურია, რომ შვილები დაქორწინებამდე მშო-
ბლებთან ერთად ცხოვრობდნენ (Rossi, 1997).
კულტურული განსხვავებები შეინიშნება ამერი-
კის შეერთებულ შტატებში მცხოვრებ სხვადას-
ხვა ეთნიკურ ჯგუფშიც. მაგალითად, აზიური და
ლათინო-ამერიკული ოჯახების წარმომადგენელი
ზრდასრული შვილები მშობლებთან ერთად აგრძე-
ლებდნენ ცხოვრებას, რაც ოჯახისადმი პატივისცე-
მისა და დახმარების გამოხატულებად ითვლებო-
და (Fuligni&Pedersen, 2002; Kiang&Fuligni, 2009).
კულტურული კონტექსტის გათვალისწინების გარ-
და, ოჯახების გაერთიანება გრძელვადიან საგანმა-
ნათლებლო და ეკონომიკურ სარგებლებს იძლევა
მთელი ოჯახისათვის (Putney&Bengtson, 2001). ●
„ცარიელი ბუდე“. მშობლების უმეტესობა აღ-
ნიშნავს, რომ შვილის კოლეჯში სასწავლებლად
წასვლა მნიშვნელოვანი ოჯახური მოვლენაა, რო-
მელსაც ახლავს როგორც სიამაყისა და ბედნიერე-
ბის, ასევე სევდის განცდები. ეს ცვლილება გან-
საკუთრებით მაშინ იგრძნობა, როდესაც ბოლო
შვილი ტოვებს ოჯახს, მშობლები კი წლების გან-
მავლობაში მიჩვეულები იყვნენ შვილებთან ერთად
ცხოვრებას. შვილების მიერ ოჯახის დატოვების
მოვლენა, რა მიზეზითაც არ უნდა იყოს – სწავლის,
დაქორწინების, სამხედრო სამსახურის თუ სამსა-
ხურის გამო – ოჯახის სტრუქტურასა და წევრებს
შორის ურთიერთობაზე ზემოქმედებს. მშობლებმა
უნდა გადახედონ თავიანთ როლებს, პასუხისმგებ-
ლობებს და ერთმანეთთან ურთიერთობის თავი-
სებურებებს. მკვლევრები ხშირად ამახვილებდნენ
ყურადღებას ამ ცვლილების ნეგატიურ ასპექტებ-
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
25-34 წლების მოზრდილების %-ლი მაჩვენებელი, რომლებიც
სხვადასხვა თაობისგან შემდგარ ოჯახში ცხოვრობენ
პროცენტი
სურათი 15-1. მშობლებთან ერთად მცხოვრები ადრეული
მოზრდილების პროცენტული მაჩვენებლები აშშ-ში,
1940-2010 წლებში.
მშობლებთან ერთად მცხოვრები ადრეული მოზრდილების ყვე-
ლაზე მცირე მაჩვენებელი 1980 წელს დაფიქსირდა, რის შემდე-
გაც ზრდის ტენდენცია გამოვლინდა. ეს ნაწილობრივ განპირობე-
ბული უნდა იყოს ეკონომიკური მდგომარეობის გაუარესებით.
წყარო: “The boomerang generation: Feeling OK about living
with Mom and Dad,” Pew Research Center, 2012, retrieved
from http://www.pewsocialtrends.org/2012/03/15/theboomerang-
generation/?src=prc-headline.
ზე და აღნიშნავდნენ, რომ ბოლო შვილის მიერ ოჯა-
ხის დატოვებას დეპრესია და ემოციური დისტრესი
ახლდა. ეს განსაკუთრებით დედებს ახასიათებდათ,
რომელთა როლიც ტრადიციულ ოჯახებში მნიშ-
ვნელოვნად იცვლებოდა. გამოიყენებოდა ტერმინი
„ცარიელი ბუდე“, რომელიც უმცროსი შვილის მიერ
ოჯახის დატოვებას აღწერდა და დედების მიერ ამ
ცვლილებასთან შეგუების სირთულეს გამოხატავ-
და. ისინი შვილებსა და ოჯახზე მზრუნველობასთან
დაკავშირებული თავიანთი პირველადი მნიშვნელო-
ბის სტატუსის დაკარგვას მისტიროდნენ.
მშობლების როლები იცვლება, როდესაც შვი-
ლები სახლში აღარ ცხოვრობენ და ოჯახის დი-
ნამიკა გადახედვას საჭიროებს (Lewis&Gorman,
2011). თუმცა დღეს, ბევრი მკვლევრის მიხედვით,
ბუდის დაცარიელებასთან დაკავშირებული ცვლი-
ლება უფრო პოზიტიურ ემოციებთანაა დაკავშირე-
ბული. მაგალითად, „ცარიელ ბუდეში“ დარჩენილ
მშობლებზე ჩატარებული კვლევების შედეგად გა-
მოვლინდა, რომ მხოლოდ უმცირესობის წარმო-
მადგენელ მშობლებს აქვთ დანაკარგის განცდა,
რაც პოზიტიური ემოციებით არ კომპენსირდება.
(Mitchell&Lovegreen, 2009). ამ დროს ცოლქმრუ-
ლი კმაყოფილების დონე მატულობს, რადგან ერ-
თმანეთისათვის მეტი დროის დათმობა შეუძლიათ
(Gorchoff, John&Helson, 2008).
როგორც ნებისმიერი სხვა ცხოვრებისეული
ცვლილებებისას, ამ მხრივაც, რა თქმა უნდა, ბევრი
ინდივიდუალური განსხვავება არსებობს. შვილების
სახლიდან წასვლა შეიძლება უფრო დრამატულად
იმ პარტნიორებმა აღიქვან, რომლებიც წლების გან-
მავლობაში ცალ-ცალკე ცხოვრობდნენ, განსხვავე-
569
ბული ინტერესები ჩამოიყალიბეს ან შეუჩვევლები
არიან დიდი დროის ერთად გატარებას. სხვადასხვა
ცხოვრების სტილის მქონე მშობლები შეიძლება
შვილებისადმი ერთნაირ მიდგომას იზიარებდნენ
მანამ, სანამ ისინი მათთან ცხოვრობენ, მაგრამ
სწორედ მათი წასვლის შემდეგ შეიძლება იგრძნონ
თავი დაკარგულად. თუმცა აღსანიშნავია, რომ შუა
ხნის წყვილების უმეტესობას მსგავსი ღირებულე-
ბების, ტრადიციებისა და გამოცდილებების ის-
ტორია აქვთ. ეს კი წარმატებული ურთიერთობის
დამყარებისათვის პოზიტიურ საფუძველს ქმნის. ის
წყვილებიც კი, რომლებიც ურთიერთთანამშრომ-
ლობით არ გამოირჩევიან, ხშირად ეყრდნობიან ერ-
თმანეთს ემოციონალური მხარდაჭერის მისაღებად
და საერთო რესურსებს წარმატებით იზიარებენ.
მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი წყვილისთვის
ცოლქმრული კმაყოფილების საფუძველს აღარ
წარმოადგენს ინტერაქციის ის პატერნები, რომ-
ლებსაც ბავშვების დაბადებამდე განიცდიდნენ,
მათი უმრავლესობა მაინც წარმატებით უმკლავდე-
ბა შვილების ზრდასრულად ჩამოყალიბების ეტაპს
(Lauer&Lauer, 2012).
კვლევები აჩვენებს, რომ „ცარიელი ბუდის“
გავლენა უფრო და უფრო შესუსტებულია აშშ-ში
მცხოვრები შუა ხნის ადამიანების უმეტესობის-
თვის. ქალების შესაძლებლობების გაზრდამ და
თანამედროვე ამერიკულ კულტურაში როლების
ფართო განსაზღვრამ მეტი არჩევანის გაკეთების
საშუალება მისცა მშობლებს როგორც შვილების
სახლში ცხოვრების პროცესში, ისე – მას შემდეგ.
თუმცა „ცარიელი ბუდის“ ცვლილება მეტ მნიშვნე-
ლობას იძენს ერთი თვალსაზრისის გათვალისწი-
ნებით: ადამიანების სიცოცხლის ხანგრძლივობა
გაზრდილია. ასე რომ, შვილების დამოუკიდებელი
ცხოვრების დაწყების შემდგომ მშობლების ცალკე
გატარებული წლების რაოდენობა მატულობს. მა-
გალითად, 1900 წელს აშშ-ში სიცოცხლის საშუალო
ხანგრძლივობა 47.3 წელს შეადგენდა, 1950 წელს
– 68.2 წელს, დღეს კი – 78.5 წელს (U.S. Census
Bureau, 2012q; იხილეთ ცხრილი 15-2). ასე რომ, თა-
ნამედროვე მშობლების უმეტესობამ შვილების მი-
ერ სახლის დატოვების შემდეგ შეიძლება 30 ან 40
წელი იცოცხლოს. ეს კი „ცარიელ ბუდეს“ მოზრდი-
ლების ცხოვრების მნიშვნელოვან ნაწილად ხდის.
რეციპროკული (ორმხრივი) ურთიერთობები.
რა თქმა უნდა, მშობლების მიერ შვილების სახლი-
დან წასვლასთან დაკავშირებულ განცდებზე გარ-
კვეული გავლენა აქვს იმასაც, თუ როგორი ურთი-
ერთობა აქვთ ერთმანეთთან. იდეალურ შემთხვევა-
ში, როდესაც შვილები იზრდებიან, უფრო თანასწო-
რუფლებიან ინტერაქციას ამყარებენ მშობლებთან,
რაც რეციპროკული აღება-მიცემის პრინციპზეა
აგებული. ასეთ უცაბედ და სწრაფ ცვლილებას
წლების განმავლობაში ეყრება საფუძველი. მოზა-
570 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ცხრილი 15-2. სიცოცხლის ხანგრძლივობა ამერიკე-
ლი ქალებისა და მამაკაცებისათვის
წელი მამაკაცები ქალები
1900 46.3 48.3
1950 65.6 71.1
1975 68.8 76.6
2009 76.0 80.9
2025 (პროექტირებული) 77.0 81.2
2050 (პროექტირებული) 79.4 83.2
2100 (პროექტირებული) 83.1 86.4
წყარო: From Statistical abstract of the United States,
2011, U.S. Census Bureau, 2011, Washington, DC: U.S.
Government Printing Office; and “Life tables for the United
States Social Security area 1900-2100,” by F. C. Bell & M. L.
Miller, 2012, retrieved from http://www.ssa.gov/oact/NOTES/
as/20/LifeTables_body.html.
რდებსა და ადრეული მოზრდილობის პერიოდში
მყოფ შვილებს ხშირად უჩნდებათ თავიანთ თავ-
თან მარტო დარჩენისა და მშობლების შეფასებე-
ბისაგან მოშორების მოთხოვნილება. ამ დროს, შუა
ხნის მშობლებმა შეიძლება თავი დაუფასებლად იგ-
რძნონ.
რეციპროკული ურთიერთობების დამყარება
გაცილებით ადვილია, თუ მშობლებსა და შვილებს
დადებითი ურთიერთობები ჰქონდათ ბავშვობა-
სა და მოზარდობაში. ამ პერიოდში რეციპროკული
ურთიერთობების დამყარება გაცილებით რთულია
ისეთი ოჯახური დაძაბულობების ჭარბად არსებო-
ბისას, რომელიც ახლავს, მაგალითად, მშობლის ავ-
ტორიტარულ სტილს. ეს ასევე ძნელად მისაღწევია
ოჯახური კრიზისის ისეთი შემთხვევების არსებო-
ბისას, როგორებიცაა: ოჯახის წევრის ავადმყოფო-
ბა ან სიკვდილი, ფინანსური სირთულეები, გაყრა
ან უმუშევრობა. მიუხედავად ამისა, შუა ხნის მშობ-
ლების უმეტესობა ბედნიერებას გამოთქვამს მშობ-
ლის გამოცდილებასთან დაკავშირებით (Mitchell,
2010). ცხოვრების ამ საფეხურზე დედობა/მამობა
დადებით გამოცდილებად აღიქმება განსაკუთრე-
ბით მაშინ, როდესაც ოჯახის წევრები ჯანმრთელე-
ბი არიან (Keyes&Ryff, 1999).
ასაკოვან მშობლებთან ურთიერთობები
მე-20 საუკუნის პოპულაციის ერთ-ერთ ყველა-
ზე დრამატულ ცვლილებას სიცოცხლის ხანგრძლი-
ვობის გაზრდა წარმოადგენდა (იხილეთ ცხრილი
15-2). 1900 წელს ოთხიდან ერთ ბავშვს გარდაეც-
ვლებოდა მშობელი, სანამ 15 წლის გახდებოდნენ;
2000 წელს კი – ოციდან ერთ ბავშვს. დღეს, აშშ-ში,
შუა ხნის ადამიანების უმეტესობას ცოცხალი ჰყავს
ერთი ან ორივე მშობელი; მაშასადამე, შუა ხნის
ბევრ ადამიანს უწევს თავიანთი ასაკოვანი მშობ-
ლების ცვალებად საჭიროებებთან და როლებთან
მორგება.
როდესაც მშობლებს ჯანმრთელობის კარგი
საერთო
მდგომარეობა აქვთ და დამოუკიდებლად ცხოვრო-
47.3 ბენ, შუა ხნის შვილებთან მათი ურთიერთობები რე-
68.2 ციპროკულობით ხასიათდება; მშობლები და შვილე-
72.6 ბი ერთმანეთს ეხმარებიან (Lowenstein, Katz&Gur-
Yaish,2007; McIlvane, Ajrouch&Antonucci, 2007).
78.5
მათი ურთიერთობები ხშირად იცვლება, როდესაც
- მშობლები ავად ხდებიან და მარტო ცხოვრება აღარ
- შეუძლიათ. სწორედ ასაკოვანი მშობლების შეზღუ-
-
დულ უნარებს უკავშირდება მათი შვილებთან თა-
ნაცხოვრება (Brody, Litvin, Hoffman&Kleban, 1995b).
თუმცა, იმის გამო, რომ დამოუკიდებლობა ყოველი
თაობისათვის ღირებულებას წარმოადგენს, აშშ-ში
ასაკოვანი მშობლების 10%-ზე ნაკლები შუა ხნის
შვილებთან ერთად ცხოვრობს და მათაც, ეკონომი-
კური პრობლემების ან ფიზიკური შესაძლებლობე-
ბის შეზღუდულობის გამო, სხვა გზა არა აქვთ.
დახმარების რეციპროკულობა. შუა ხნის ად-
ამიანების უმეტესობას განგრძობითი ხასიათის
ურთიერთობები აქვთ თავიანთ ასაკოვან მშობლე-
ბთან, რაშიც იგულისხმება რეგულარული კონტაქ-
ტი, მოგონებების გაზიარება და ურთიერთდახმა-
რება. ბევრი გამოკითხვის შედეგად, მშობლებსა
და ზრდასრულ შვილებს შორის კვლავ გრძელდე-
ბა სოციალური, ემოციური და მატერიალური რე-
სურსების გაცვლა (Bookman&Harrington, 2007;
Troll&Fingerman, 1996). მაგალითად, ბევრი ასაკო-
ვანი მშობელი თავი-
როგორ ეხმარებიან
ანთ შუა ხნის შვილებ-
თქვენი ოჯახის წევრე-
სა და შვილიშვილებს
ბი მოხუც ნათესავებს,
ფინანსურად ეხმარება
რომლებსაც დამატებითი
(Killian, 2004), საშუა- დახმარება სჭირდებათ?
ლო და მაღალი კლასის როგორ ფიქრობთ, ასაკო-
ოჯახებში მაინც. რო- ვანი ადამიანების მოვლის
დესაც უფროს თაობას მხრივ, კულტურული გან-
ფინანსური დახმარება სხვავებები შეინიშნება?
არ შეუძლია, თავიანთ
ზრდასრულ შვილებს სოციალური მხარდაჭერითა
და პატარა ბავშვების მოვლით უზრუნველყოფენ;
ეს განსაკუთრებით გავრცელებულია მარტოხელა
მშობლის სტატუსის მქონე ზრდასრული შვილების
შემთხვევებში (Ruiz&Silverstein, 2007).
ზრდასრული შვილების მშობლებისადმი და-
მოკიდებულებაზე მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს
თავიანთი ცხოვრებისეული გამოცდილებები და
ოჯახური ცხოვრების ციკლის საფეხური. დედ-მა-
მაზე განსხვავებულად ირეაგირებენ 42 წლის ქალი,
რომელსაც უკვე გაზრდილი შვილები ჰყავს, პრო-
ფესიული ცხოვრების პიკზე იმყოფება და მშობ-
ლებისაგან 1000 მილის დაშორებით ცხოვრობს და
იმავე ასაკის მქონე ქალი, რომელიც მხოლოდ დი-
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15 571

ასახლისობითაა დაკავებული და მშობლებთან ახ- ◄ ხანში შესულ

მშობელთა მოვლა
ლოს ცხოვრობს. მნიშვნელოვანია ოჯახური ისტო-
ხშირად შუა
რიაც: თითოეული მშობლისა და შვილის ურთიერ- ხნის ადამიანთა
თობა უნიკალურია და ინტერაქციის განსხვავებულ პასუხისმგებლობაა,
რომელიც შეიძლება
პატერნებს ბადებს. უფრო მეტიც, შვილების მიერ
იყოს სასარგებლოც
მშობლებისადმი დახმარების ხარისხი იცვლება და სტრესულიც.
ადამიანიდან ადამიანამდე და ერთი ოჯახიდან მეო- ზოგჯერ ხდება
წინა წლებში
რემდე. ასეთი ურთიერთობები ხშირად ხასიათდება არსებული როლების
გენდერული განსხვავებებითაც. ტრადიციულად, შებრუნებაც,
ცხოვრების ამ საფეხურებზე მშობლებსა და შვილს როდესაც ვაჟი ან
ქალიშვილი იღებს
შორის ურთიერთობისას იგულისხმება ის, რომ ქა- გადაწყვეტილებებს
ლიშვილი უნდა უვლიდეს მშობლებს. აღსანიშნა- მშობლების ნაცვლად.
ვია, რომ ასეთ ინტერაქციებზე შეიძლება გავლენა
ჰქონდეს ეთნიკურ და სოციალური კლასის თავისე-
ბურებებსაც.
როლური ცვლილებები. ასაკის მატებასთან
ერთად, შუა ხნის ადამიანებისა და თავიანთი მშობ-
ლების როლები იცვლება (Bengtson&Putney, 2006). 80-90% მაინც აღნიშნავს, რომ თავიანთ ასაკოვან
შუა ხნის ადამიანების თაობა სავსეა პასუხისმგებ- მშობლებზე სახლში ზრუნავენ; ეს ეხება იმ შემ-
ლობებით – მუშაობენ, ზრდიან შვილებს და ფუნ- თხვევებს, როდესაც მშობელი საცხოვრებლად
ქციონირებენ, როგორც საზოგადოების მთავა- თავის ოჯახში გადაჰყავთ, ან მათი დამოუკიდებე-
რი „შემოქმედნი“. მათ მშობლებს, თუ ჯერ კიდევ ლი ცხოვრების შემთხვევაში, საჭირო დახმარებით
ცოცხალი არიან, შეიძლება ჰქონდეთ ჯანმრთე- უზრუნველყოფენ (Bookman&Harrington, 2007;
ლობის პრობლემები, გასული იყვნენ პენსიაზე ან Spector&Fleishman, 2001). შუა ხნის მზრუნველე-
სჭირდებოდეთ ფინანსური დახმარება. წლების ბის უმეტესობისთვის მშობლისადმი პასუხისმგებ-
განმავლობაში, ძალაუფლება ნელ-ნელა და ბუნებ- ლობას ახლავს როგორც დამაჯილდოებელი, ასევე
რივად გადადის ასაკოვანი მშობლებიდან თავიანთ სტრესული ეფექტი. ზოგიერთ შემთხვევაში დაძაბუ-
შუა ხნის შვილებზე. თუ ორივე თაობამ არ გააანა- ლობაც იქმნება და შეიძლება ისეთი კონფლიქტები
ლიზა, რომ როლების შეცვლა სასიცოცხლო ციკ- გამოიწვიოს, რომლებიც უკავშირდება მოხუცების
ლის გარდაუვალი ნაწილია, ამან შეიძლება მათ შო- შვილებზე დამოკიდებულებას, მშობელსა და შვილს
რის კონფლიქტი გამოიწვიოს (Albert&Brody, 1996; ან და-ძმა შორის არსებული ურთიერთობების სირ-
Brody, 2006). საბედნიეროდ, შუა ხნის ადამიანების თულეებს. შეიძლება თა-
უმეტესობა ამას ხვდება და ახლო, მზრუნველ ურ- რატომ გგონიათ,
ვი იჩინოს ადრინდელმა
თიერთობებს ინარჩუნებს როგორც მშობლებთან, რომ ქალიშვილებსა
მეტოქეობამ, შეკრულმა
ასევე თავიანთ შვილებთან; ეს ეწინააღმდეგება თა- და რძლებს უფრო
ალიანსებმა ან მიკერძო-
ობათაშორის კონფლიქტებთან დაკავშირებულ გავ- შეჰფერით ხანში შესულ
ებულობამ. მშობლებზე
რცელებულ სტერეოტიპებსა და მითებს. ადამიანებზე ზრუნვა,
ზრუნვა შუა ხნის ადამია-
ვიდრე ვაჟიშვილებს
ასაკოვან მშობლებზე ზრუნვა. დღევანდელ ნებს საკუთარ მომავალს
ან სიძეებს?
სამყაროში უფრო დიდხანს ცხოვრობენ ადამიანე- დაანახვებს; ისინი იაზ-
ბი, რომლებსაც ქრონიკული დაავადებები ან ჯან- რებენ, რომ თავადაც შეიძლება გახდნენ შვილებზე
მრთელობის პრობლემები აწუხებთ; ცხოვრების დამოკიდებული. მაშასადამე, ასაკოვან მშობლებზე
ბოლომდე ცოტა თუ მიაღწევს ისე, რომ შვილებ- ზრუნვა შეიძლება არასასიამოვნო იყოს და გულის-
ზე დამოკიდებულება არ გამოსცადოს. მშობლებ- ხმობდეს ავტონომიურობის დათმობას. სტრესის
ზე ხანგრძლივი ზრუნვის პასუხისმგებლობა უკვე წყარო შეიძლება გახდეს ისეთი ემოციური კონ-
ნორმა გახდა (Bookman&Harrington, 2007). ერთ-ერ- ფლიქტებიც, რომლებიც უკავშირდება დროის, პა-
თი კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ 35-დან 54 სუხისმგებლობის, სოციალური და რეკრეაციული
წლამდე ხუთი ზრდასრულიდან ერთი მაინც ზრუ- აქტივობების განაწილებას (Brody, 2006).
ნავდა ნათესავზე ან მეგობარზე ბოლო წლის გან- დასაქმებულის სტატუსის მიუხედავად, უფ-
მავლობაში. რო მეტად მოსალოდნელია, რომ მოხუც მშობლებ-
მიუხედავად გავრცელებული აზრისა, თითქოს ზე ზრუნავდნენ ქალიშვილები და რძლები, ვიდ-
მოხუცებზე ზრუნვა სამედიცინო და სხვა ფორმა- რე მამრობითი სქესის წარმომადგენელი ოჯახის
ლურ დაწესებულებებს გადაეცა, ეს უფრო გამო- წევრები (Bracke, Christiaens&Wauterickx, 2008;
ნაკლისების სახით შეინიშნება. ზრდასრულების Spector&Fleishman, 2001). ქალიშვილის ცხოვრების
572 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ბევრ გარემოებაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ
რეაგირებს ის მოხუცი მშობლების საჭიროებებზე.
მაგალითად, მის ასაკზე (დაახლოებით 30 წლისაა,
40-ის თუ 50-ის?), ოჯახური ცხოვრების ციკლში
მის პოზიციაზე (უკვე გაზრდილი ჰყავს შვლები თუ
ჯერ სკოლაშიც არ შეუყვანია ისინი?) და სამსა-
ხურზე (სრულ განაკვეთზე მუშაობს თუ მთლიანად
დიასახლისობითაა დაკავებული?) (Brody, 2006).
ქალიშვილები ხშირად განიცდიან დაძაბულობას
გაწეული მზრუნველობის გამო. სტრესი განსაკუთ-
რებით მაშინ მატულობს, როდესაც მეუღლეებისა
და შვილების მხრიდან მხარდაჭერას ვერ გრძნობენ
(Brody, 2006). დახარჯული ძალისხმევის მიუხედა-
ვად, შუა ხნის ბევრ მზრუნველს ჰგონია, რომ და-
კისრებულ მოვალეობას კარგად ვერ ართმევს თავს.
ერთ კვლევაში მომვლელი ქალების 60%-ს სინდისი
ქენჯნიდა იმასთან დაკავშირებით, რომ საკმარისს
არ აკეთებდნენ; 75%-მა კი დაადასტურა, რომ ისე
ვერ ზრუნავდნენ თავიანთ მოხუც მშობლებზე, რო-
გორც ადრე (Brody, 1985). შუა ხნის მომვლელების
უმეტესობას სასიამოვნოდ მიაჩნდა ის ფაქტი, რომ
მშობლებისათვის საპასუხო სიკეთის გაკეთების შე-
საძლებლობა ეძლეოდათ (Putney&Bengtson, 2001).
შვილიშვილის ყოლა
შუა ხნის ადამიანები ოჯახში ახალ როლს შეიძ-
ლება ირგებდნენ ზუსტად მაშინ, როდესაც თავი-
ანთი მშობლები დასახმარებლად უხმობენ. ამერი-
კელების უმეტესობას პირველი შვილიშვილი შუა
ხანში ჰყავთ; თუმცა, ქალები და ზოგიერთი უმცი-
რესობის ჯგუფის წარმომადგენლები უფრო ადრეც
ხდებიან ბებიები და ბაბუები (Szinovacz, 1998). თა-
ნამედროვე აშშ-ში ბებიად გახდომის საშუალო ასა-
კი 50 წელია; ბაბუებისათვის კი – დაახლოებით 52
წელი (Legacy, 2012). იქიდან გამომდინარე, რომ სი-
ცოცხლის ხანგრძლივობა გაიზარდა, ცოცხალი ბე-
ბია-ბაბუა მეტ ბავშვს ჰყავს: თანამედროვე ამერი-
კელი მოზარდების 90%-ზე მეტს ბებია-ბაბუათაგან
ორი მაინც ცოცხალი ჰყავს (Legacy, 2012).
შვილიშვილის ყოლა ძლიერ სასიამოვნო და სია-
მაყის მომგვრელია უმეტესობისთვის. ბებია-ბაბუის
როლები კი საკმაო მრავალფეროვნებით ხასიათდე-
ბა. მათ შეუძლიათ აღზარდონ ახალი თაობა მშობ-
ლის როლთან დაკავშირებული ყოველდღიური პა-
სუხისმგებლობებისა და შვილებთან პოტენციური
კონფლიქტების გარეშე. ზოგიერთი შვილიშვილს
სრული დატვირთვით უვლის, თუ მათი შვილები მე-
უღლეს გაშორებული არიან ან სხვა პრობლემები
აღენიშნებათ; სხვები თავიანთი დროის ნახევარს
მაინც უთმობენ შვილიშვილებს და ეს მაშინაც, რო-
ცა თავად სრული დატვირთვით მუშაობენ. მაშა-
სადამე, ამერიკულ კულტურაში გავრცელებული
ბებია-ბაბუის როლი დაიწყო სავარძელში მჯდომი
ცხრილი 15-3. ბებია-ბაბუის მიერ შესრულებული
მნიშვნელოვანი როლები
ადგილზე ყოფნა
ზოგჯერ ბებია-ბაბუა თავიანთი მნიშვნელოვანი როლის
აღწერისას აღნიშნავენ ხოლმე, რომ უბრალოდ შვილიშვი-
ლებთან ერთად უნდა იმყოფებოდნენ. ისინი შვილიშვილე-
ბისა და მათი მშობლების სტაბილობის შენარჩუნებისათ-
ვის საჭირო წყაროს წარმოადგენენ. ზოგჯერ კი ოჯახის
დანგრევასაც უშლიან ხოლმე ხელს.
ოჯახის ეროვნული მცველი
ზოგიერთი მათგანი აღნიშნავს, რომ მათი მნიშვნელოვანი
როლი უკავშირდება გადაუდებელი პრობლემების არსე-
ბობისას ადგილზე ყოფნას. ასეთ პერიოდებში ისინი უბ-
რალოდ „ადგილზე ყოფნის“ როლს უნდა ასრულებდნენ და
შვილიშვილები ჰყავდეთ ჩაბარებული.
არბიტრი
ზოგიერთი თავის როლს ხედავს ოჯახის უწყვეტობისა და
ღირებულებების შენარჩუნებაში, კონფლიქტების მოგვა-
რებისათვის საჭირო დახმარების გაწევაში. თაობათა შო-
რის არსებული ღირებულებების სხვადასხვაობის მიუხედა-
ვად, ზოგიერთს მიაჩნია, რომ უკეთ შეუძლია კონფლიქტე-
ბის მართვა მეტი გამოცდილების ქონისა და დისტანციაზე
დგომის გამო.
ოჯახური ბიოგრაფიის შენარჩუნება
ისინი ოჯახის უწყვეტობის განცდას ბადებენ, შვილიშვილებს
ასწავლიან ოჯახურ მემკვიდრეობასა და ტრადიციებს.
წყარო: From “Diversity and symbolism in the grandparent
role,” by V. L. Bengtson, 1985, in V. L. Bengtson and J. F.
Robertson (Eds.), Grandparenthood (pp. 11-25), Beverly
Hills, CA: Sage.
მოხუცი ადამიანიდან და მიიღო ოჯახის აქტიური
წევრის სახე.
ბებია-ბაბუის აქტივობა საკმაოდ დიდი ინდი-
ვიდუალობით ხასიათდება, თუმცა მაინც გავრცე-
ლებულია გარკვეული როლები, რომლებსაც ასრუ-
ლებენ ისინი (იხილეთ ცხრილი 15-3). მაგალითად,
ზოგიერთნი თავიანთი შვილიშვილის გასამხიარუ-
ლებად „გამრთობის“ როლს ასრულებენ; მიჰყავთ
ისინი სამოგზაუროდ, საყიდლებზე ან საინტერესო
ადგილებში. თუ ისინი შვილიშვილებთან ერთად
ცხოვრობენ, მათი როლები მშობლებისას ემსგავ-
სება. ●
დღევანდელი მონაცემებით, დაახლოებით 10-
11% მაინც ზრდის თავის შვილიშვილს; უფრო მე-
ტი კი მნიშვნელოვანი მხარდამჭერისა და მშობლის
მსგავს როლს ასრულებს მათთვის (Lumpkin, 2008;
U.S. Census Bureau, 2012p). თუ მარტოხელა ან
ორივე მშობელი მუშაობს, მთელი დღის განმავლო-
ბაში შვილიშვილზე ბებია-ბაბუა ზრუნავს. აშშ-ში, 5
წლამდე ასაკის დაახლოებით სამიდან ერთ ბავშვს
ბებია-ბაბუა უვლიან, როცა დედები სამსახურში
არიან (U.S. Census Bureau, 2012e).
● [იხ. პირველი შვილიშვილის ყოლა
on MyDevelopmentLab.com-ზე
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
ბებიები და ბაბუები ხშირად ეხმარებიან შვი-
ლიშვილებს ღირებულებებისა და პრიორიტეტე-
ბის ჩამოყალიბებაში. მაგალითად, როგორც გა-
ვრცელებულია, მათ მნიშვნელოვანი გავლენა
აქვთ ბავშვების რელიგიური რწმენების ჩამოყა-
ლიბებაზე და, ამ მხრივ, მათს სოციალიზაცია-
ში აქტიურად მონაწილეობენ. (Bengtson, Copen,
Putney&Silverstein,2008; Ruiz&Silverstein, 2007).
თუმცა მშობლის როლის შეთავსება ბებია-ბაბუე-
ბისათვის შეიძლება გამოწვევად აღიქმებოდეს. და-
ბალი ან არასტაბილური შემოსავლის მქონეთათ-
ვის ბავშვის აღზრდისათვის საჭირო ფინანსების
გამონახვა კი სირთულეს წარმოადგენს. ბავშვებზე
გამუდმებული ზრუნვა შეიძლება თავისუფლების
შემზღუდავიც აღმოჩნდეს, რაც ასევე შეამცირებს
მათ დასასვენებელ აქტივობებში მონაწილეობას ან
მეგობრებთან ერთად დროის გატარებას. მაშასადა-
მე, ასეთი შემბოჭველი ბებია-ბაბუობა გულისხმობს
როგორც გამოწვევებს, ასევე შესაძლებლობებს
(Dolbin-MacNab, 2009). მიუხედავად ამ ყველაფრი-
სა, მათ შეუძლიათ შვილიშვილების უზრუნველყო-
ფა მათი უსაფრთხო განვითარებისათვის საჭირო
მხარდაჭერით, რასაც უმრავლესობა სიამოვნებით
აკეთებს (Coall&Hertwig, 2011).
აღსანიშნავია კულტურული და ეთნიკური თა-
ვისებურებების შესწავლა. სამი თაობისაგან შემ-
დგარი ოჯახები უფრო მეტად გავრცელებულია
აზიელებში, ფერადკანიანებში, ესპანელებში,
მკვიდრ ამერიკელებში და ესკიმოსებში, ვიდრე
არაესპანური წარმომავლობის თეთრკანიანებში.
ბევრი თაობისაგან შემდგარ ოჯახებში შვილიშვი-
ლები ბებია-ბებუების სახლში ცხოვრობენ. სწორედ
ამ უკანასკნელთა 50%-ზე მეტი შვილიშვილების
მთავარ მომვლელებს წარმოადგენენ შავკანიანი და
ადგილობრივი ამერიკელების ოჯახებში. ბაბუები
ხშირად ინარჩუნებენ ოჯახის უფროსის სტატუსსა
და პოზიციას. როგორიც არ უნდა იყოს ბებია-ბაბუ-
ის როლი, შუა ხნის ადამიანებისათვის ეს მოვლე-
ნა ოჯახური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ასპექტია
(იხილეთ ჩანართი სცადეთ ეს! რა განაპირობებს
კარგ ბებია-ბაბუობას?).
მეგობრობა: მთელი ცხოვრების პერსპექტივა
მართალია, ოჯახური პასუხისმგებლობები და
ურთიერთობები შუა ხნის ადამიანების ცხოვრებაში
მნიშვნელოვან როლს ასრულებს, მაგრამ კმაყოფი-
ლებისა და სისავსის განცდისათვის აუცილებელია
თანატოლ მეგობრებთან ინტერაქციების გაგრძე-
ლებაც (Hruschka, 2010; Mason, 2011). მეგობრობა
ცხოვრების ცენტრალური ნაწილია მათთვის, ვინც
დაუქორწინებელია ან შვილები არ ჰყავთ. მეგობ-
რობის გზით ისინი ისეთ მნიშვნელოვან ცხოვრე-
ბისეულ ამოცანებს აღწევენ, როგორიცაა, მაგა-
ლითად, ინტიმურობის ჩამოყალიბება. მეგობრობა
573
ემოციური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას
უზრუნველყოფს იმ ასაკოვანი ადამიანებისათვი-
საც, რომლებიც დაქვრივებული არიან.
მთელი ზრდასრულობის განმავლობაში მიდრე-
კილი ვართ მეგობრების მახასიათებლების კონსის-
ტენტური შეფასებისაკენ. მაგალითად, ერთ-ერთ
კვლევაში, დამამთავრებელი კლასის სტუდენტებს,
ახლად დაქორწინებულებს და ადრეული მოზრდი-
ლობისა და გვიანი შუა ხნის წარმომადგენლებს
სთხოვეს, რომ აღეწერათ თავიანთი მეგობრობა;
მათ მსგავსი სახის აღწერილობები ჩამოაყალიბეს.
მეგობრობაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა რე-
ციპროკულობას მიენიჭა და ხაზი გაესვა ურთიერ-
თდახმარებასა და გაზიარებას. აგრეთვე, ადამიანე-
ბი თავიანთ მეგობრებს მათ მსგავსად მიიჩნევდნენ
და ყურადღებას ამახვილებდნენ გაზიარებულ გა-
მოცდილებებსა და კარგი კომუნიკაციის შესაძლებ-
ლობაზე (Fiske&Chiriboga, 1990).
მეგობრობასთან დაკავშირებით გამოვლენილი
ერთი ასაკობრივი განსხვავება უკავშირდებოდა
იმას, რომ გვიანი შუა ხნისას უფრო კომპლექსუ-
რი ხასიათის მეგობრობის ტენდენციას ამჟღავნებ-
დნენ ადამიანები. ადრეულ მოზრდილობაში ადამი-
ანების უმეტესობა უფრო
როგორ ფიქრობთ, რო-
მეტად ოჯახითა და სამ-
გორ შეიცვლება თქვე-
სახურებით იყო დაკავე-
ნი მეგობრობის პატერ-
ბული, მეგობრობისათვის
ნები მოზრდილობის
კი ცოტა დრო რჩებოდა.
სხვადასხვა ეტაპზე გა-
შუა ხანში კი გავრცელე-
დასვლასთან ერთად?
ბული იყო კომპლექსური
და მრავალგანზომილებიანი მეგობრული ურთიერ-
თობების ჩამოყალიბება. ამ ასაკში ადამიანები აფა-
სებდნენ თავიანთი მეგობრების უნიკალურ მახასი-
ათებლებს. ეს შეიძლება იმითაა განპირობებული,
რომ ასაკის მატებასა და განვითარებასთან ერთად,
ადამიანები უკეთ შეიცნობენ თავიანთ ბუნებას და
უფრო მეტად შეუძლიათ სხვების კომპლექსური
ბუნების გაგებაც (Fiske&Chiriboga, 1990).
საინტერესოა, რომ მეგობრობაზე ზოგჯერ უფ-
რო მეტი გავლენა აქვს სქესთა შორის განსხვავე-
ბებს, ვიდრე ასაკობრვს (Adams, 2006; Greif, 2009;
Rose, 2007). ხშირად ქალები უფრო მყარ მეგობ-
რულ კავშირებს ამყარებენ და ყველაზე დიდ მნიშ-
ვნელობას რეციპროკულობასა და ინტიმურობას
ანიჭებენ; მამაკაცები კი მეგობრებს მსგავსების
პრინციპით ირჩევენ (Felmlee&Muraco, 2009). ასევე,
მამაკაცებსა და ქალებს შორის მეგობრობას განსა-
კუთრებული ხასიათი აქვს (Hruschka, 2010); თანა-
მედროვე შუა ხნის ადამიანების მეგობრული კავში-
რები, უწინდელთან შედარებით, მეტი ჰეტეროგე-
ნურობით ხასიათდება ეთნიკური თუ გენდერული
ასპექტების გათვალისწინებით. მიუხედავად იმისა,
რომ მთელი ცხოვრების განმავლობაში მეგობრობა
უმეტესად ერთი სქესის წარმომადგენლებს შორის
574 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

სცადე!
რა განაპირობებს კარგ ბებია-ბაბუობას?
კოლეჯის სტუდენტების უმეტესობას ერთი ან მე-
ტი ბებია-ბაბუა მაინც ჰყოლია, რომელთანაც კონტაქ-
ტი ჰქონდათ. ზოგჯერ ძალიან კარგად ვიცნობთ ჩვენს
ბებიებსა და ბაბუებს; მათთან ერთად გვიცხოვრია ან
ბევრი დრო გაგვიტარებია მათი მზრუნველობის ქვეშ.
ზოგჯერ კი ნაკლებად ვიცნობთ, განსაკუთრებით მა-
შინ, თუ მათგან მოშორებით გავიზარდეთ. მიუხედავად
იმისა, თუ რამდენად კარგად იცნობთ თქვენი მშობლე-
ბის მშობლებს, მათთან ურთიერთობების გარკვეული
გამოცდილებები საშუალებას მოგცემთ, გააანალიზოთ,
როგორი ბებია-ბაბუა იყვნენ ისინი თქვენთვის. თუ არ
გახსოვთ ან არ იცნობდით მათ, სავარჯიშოს შესრულე-
ბისას შეიძლება დაიხმაროთ მშობლები ან სხვა სტუ-
დენტს შეეკითხოთ, თუ რა სახის გამოცდილებები ჰქონ-
და ბებია-ბაბუასთან ურთიერთობისას.
ქვემოთ მოცემული ცხრილი შეავსეთ ბებია-ბაბუას-
თან ურთიერთობისას მიღებული საკუთარი გამოცდი-
ლებების საფუძველზე. თითოეული მათგანის მიმართ
გამოთქმული დებულებები შეაფასეთ 1-დან 5-ბალიან
სკალაზე, სადაც 1 აღნიშნავს დათანხმების ძლიერ ხა-
რისხს, 5 კი – პირიქით, კატეგორიულ უარს. შეიძლება
მოგინდეთ, რომ დაამატოთ გარკვეული კითხვები.
მოახდინეთ თქვენს დაკვირვებებზე რეფლექსია
როდესაც დაფიქრდით თქვენს ბებია-ბაბუაზე, თი-
თოეულთან მიმართებით რა ზოგადი აზრები მოგივი-
დათ თავში? თითოეულთან მიმართებით უპასუხეთ შემ-
დეგ კითხვებს: თბილი და ახლო ურთიერთობა გქონდათ
მათთან თუ უფრო დისტანციური და ფორმალური? ის
დისციპლინის დამცველი უფრო მეტად იყო, თუ თქვენ-
თან ერთად გართობისა და თამაშის მოყვარული? მათ
უფრო, მკაცრი თუ რბილი წესები ჰქონდათ, ვიდრე
თქვენს მშობლებს? ზოგადად რომ შევაფასოთ, მათთან
დადებითი, ნეგატიური თუ ნეიტრალური ურთიერთობა
გქონდათ? როგორ ფიქრობთ, რატომ გქონდათ ასეთი
ურთიერთობა და არა სხვაგვარი?
გასათვალისწინებელი საკითხები
ბებია-ბაბუას სხვადასხვანაირი როლის შესრულება
შეუძლიათ შვილიშვილების ცხოვრებაში. ბევრია დამო-
კიდებული იმ სპეციფიკურ გარემოებებზე, რომლებიც
ურთიერთობებს ახლავს. გასათვალისწინებელია ბე-
ბია-ბაბუის ასაკი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა,
თქვენთან გეოგრაფიული სიახლოვე, თქვენს მშობლებ-
თან მათი ურთიერთობის ხასიათი, ბებია-ბაბუის ფინან-
სური შესაძლებლობები, კულტურული მოლოდინები
და ნორმები. რა დონით ზემოქმედებს ეს ფაქტორები
ბებია-ბაბუასთან ურთიერთობაზე? მათთან ემოციურ
სიახლოვეს გრძნობთ? რა მოგწონთ მათში ყველაზე მე-
ტად და ნაკლებად? თქვენ რომ იყოთ ბებია ან ბაბუა,
როგორ ფიქრობთ, რას იტყოდნენ თქვენზე შვილიშვი-
ლები? როგორ ფიქრობთ, გახდებით ბებია ან ბაბუა?
თუ კი, როგორი ბებია/ბაბუა იქნებით? რა არის შვილიშ-
ვილებთან ურთიერთობის ყველაზე დიდი სიხარული და
გამოწვევები? როგორ ფიქრობთ, როგორ ირეაგირებთ
ამ გამოწვევებზე?

ცხოვრებისეული მოვლენები ბებია/ბაბუა 1 ბებია/ბაბუა 2 ბებია/ბაბუა 3 ბებია/ბაბუა 4

დაბადების დღეებსა და სხვა ძირითად დღესასწაულებს

ჩემთან ერთად აღნიშნავდა
მივლიდა, როცა ვიყავი ბავშვი

დადებითი ურთიერთობები ჰქონდა ჩემს მშობლებთან

ჩემს სახლში ცხოვრობდა ან მასთან ახლოს

ჩემი დისციპლინის მართვაში იყო ჩართული

აზრიან და შესაფერის საჩუქრებს მაძლევდა ხოლმე

ფინანსურად უჭერდა მხარს ჩემს ოჯახს

ჩემთვის მნიშვნელოვან როლურ მოდელს წარმოადგენდა

მომწონს მისი მიღწევები

ვაღმერთებ მის მიღწევებს

მჯერა, რომ ის ჩემით ამაყობს

მეტად იყო ჩართული ჩემს ცხოვრებაში მაშინ, როცა უფ-

რო პატარა ვიყავი
მოსწონს ჩემი ახლანდელი ცხოვრების სტილი და არჩევა-
ნები
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
▲მეგობრობა აქტუალობას არ კარგავს არც შუა ხანში. ამ ქალ-
ბატონებს შეიძლება მართლა სიამოვნებთ ბოულინგის თამაში,
მაგრამ მათი თავშეყრის მთავარი მიზეზი მაინც ძირითადი ცხოვ-
რებისეული მოვლენების შესახებ ერთმანეთთან საუბარსა და
სოციალური მხარდაჭერის მიღებას უკავშირდება.
მყარდება, ზოგიერთი ზრდასრული მაინც ძლიერი
სახის მეგობრულ კავშირებს ამყარებს საპირისპი-
რო სქესის წარმომადგენელთანაც (Mehta&Strough,
2009). უფრო მეტიც, შუა ხნის ადამიანებს მეგობ-
რობა თავიანთი ინტერესების გამოხატვისა და
სხვებისთვის მხარდაჭერის საშუალებას აძლევთ;
ეს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას პიროვნული გა-
მომწვევების დროს იძენს. თუმცა ბევრი შუა ხნის
ადამიანს შეიძლება მეგობრობისთვის დროის გამო-
ნახვა უჭირდეს ოჯახურ ცხოვრებაზე განსაკუთრე-
ბული ფოკუსირების გამო.
შეამოწმე შენი ცოდნა 15-2
1. შუა ხნის ადამიანები ხშირად პასუხისმგებელნი
არიან ოჯახური კავშირების შენარჩუნებაზე; ისი-
ნი ასრულებენ ___________ როლს.
2. დღევანდელი მონაცემებით, ზრდასრული შვილე-
ბის დაახლოებით რამდენი პროცენტი ბრუნდება
მშობლიურ სახლში ცოტა ხნით მაინც საცხოვრებ-
ლად?
ა. 10-დან 15%-მდე; ბ. 20-დან 25%-მდე;
გ. 30-დან 40%-მდე; დ. 50-დან 60%-მდე.
3. სიტუაციას, როდესაც ბოლო შვილი ტოვებს მშობ-
ლიურ სახლს, ჰქვია _________.
4. მოხუც ნათესავებს უფრო მეტად ფორმალურ და-
წესებულებებში ათავსებენ დღეს მოსავლელად,
თუ ოჯახის წევრები ზრუნავენ მათზე?
5. მოხუც მშობლებზე ვაჟები უფრო მეტად ზრუნა-
ვენ თუ ქალიშვილები?
ა. ვაჟები; ბ. ქალიშვილები;
გ. ორივე თანაბრად.
6. შუა ხანში მეგობრობას, ქალებთან შედარებით,
მამაკაცები უფრო მეტად ამყარებენ _______ დაყ-
რდნობით.
ა. პატიოსნება; ბ. ასაკი;
გ. ინტიმურობა; დ. მსგავსება.
√ •__[ შეამოწმე MyDevelopmentLab.com-ზე.
575
ცვლილებები ოჯახში
შუა ხანი კარიერისთვის საკმაოდ დატვირთული
პერიოდია; ამ დროს ოჯახური დინამიკა შვილების
სახლიდან წასვლის გამო იცვლება, ოჯახის სხვა
წევრებს დამატებითი მზრუნველობა სჭირდებათ,
შუა ხნის ადამიანებს კი თავიანთი მოლოდინების
რეალობასთან მორგება უწევთ. გარკვეულ როლს
ასრულებს სოციალური ცვლილებებიც. მართალია,
ვერავინ იტყვის, რომ ტრადიციული ნუკლეარული
ოჯახი არ არსებობს, მაგრამ ოჯახების მხოლოდ
20% თუ ინარჩუნებს ტრადიციულ ჩარჩოს, რომ-
ლის ფარგლებშიც მამა მუშაობს და სახლში დარჩე-
ნილი დედა ბავშვებზე ზრუნავს (Brookings, 2011).
2011 წელს აშშ-ში ჩატარებული აღწერის მიხედვით,
ბავშვების დაახლოებით ორი მესამედი ორივე მშობ-
ლებთან ერთად ცხოვრობს და ასეთი ოჯახების
უმეტესობაში ორივეს სამსახური აქვს. აშშ-ში ოჯა-
ხის სტრუქტურის ცვლილება განპირობებულია
ისეთი სოციალური ფაქტორებით, როგორებიცაა:
ქალებისა და უმცირესობის ჯგუფების გაზრდი-
ლი შესაძლებლობები, ეკონომიკური სირთულეები
და კულტურული ღირებულებებისა და ნორმების
ცვლილებები. ოჯახის განსაზღვრება გაფართოე-
ბულია და მისი წევრების სოციალურ და პიროვნულ
მოთხოვნილებებსა და პრიორიტეტებს მოიცავს,
რადგან ადამიანები ისეთი ცხოვრების სტილს იქ-
მნიან, რომელიც მათ საჭიროებებსა და ღირებუ-
ლებებს მიესადაგება (Coleman, Ganong&Warzinik,
2007; Wiseman, 2008).
ქორწინება, გაყრა და ხელახლა ქორწინება
ქორწინებისა და გაყრის სტატისტიკის მაჩვე-
ნებლების ინტრეპრეტაცია ხშირად რთულია. აშშ-
ში, 2009 წელს, დაახლოებით 2.08 მილიონი ადა-
მიანი იყო დაქორწინებული, ხოლო 1.19 მილიონი
– განქორწინებული (U.S. Census Bureau, 2012).
ასეთ სტატისტიკაზე დაყრდნობით ხშირად შესაძ-
ლებელია დავასკვნათ, თითქოს ქორწინების ნახე-
ვარზე მეტი გაყრით მთავრდება. თუმცა ეს უმეტეს
შემთხვევაში მცდარია, რადგან შესადარებლად
ერთი წლის ფარგლებში დაშორებული წყვილების
რაოდენობას იყენებენ; ეს კი არ ნიშნავს იმას, რომ
მოცემული წყვილები აუცილებლად იმავე წელს და-
ქორწინებული არიან.
ბევრი ფაქტორის გათვალისწინებაა საჭირო იმ
ალბათობის ზუსტად შესაფასებლად, თუ რამდე-
ნი ქორწინება დასრულდება გაყრით. მაგალითად,
აღსანიშნავია, რომ წყვილები უმეტესად ადრეულ
მოზრდილობაში იყრებიან (იხილეთ სურათი 15-2).
2009 წელს პირველი ქორწინებების გაყრის საშუა-
ლო ასაკი მამაკაცებისათვის 32 წელს შეადგენდა,
ქალებისათვის კი – 30.1 წელს. მეორე ქორწინებისა
და გაყრის შემთხვევაში მამაკაცების ასაკი 42 წელი
576 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება

კაცები

ქალები

გაყრილების %-ლი ქვრივების %-ლი

მაჩვენებელი მაჩვენებელი

სურათი 15-2. აშშ-ში მოზრდილობის პერიოდში გაყრისა და დაქვრივების მაჩვენებლები ასაკისა და სქესის მიხედვით.
წყარო: “Number, timing, and duration of marriages and divorces: 2009,” U.S. Census Bureau, 2011, retrieved from http://www.
census.gov/prod/2011/pubs/p70-125.pdf.

ცხრილი 15-4. მითები და ფაქტები ქორწინებისა და გაყრის შესახებ

მითი ფაქტი

1 ბავშვების ყოლა ორივე პარტნიორის ცოქმრულ პირველი ბავშვის ყოლა ამცირებს ცოლქმრულ კმაყოფილებას.
კმაყოფილებას ზრდის.
2 მამაკაცები უფრო მეტ სარგებელს იღებენ ქორ- ქორწინებიდან სარგებელს იღებს როგორც ქალი, ასევე კაცი. ცოცხ-
წინებიდან, ვიდრე ქალები. ლობენ დიდხანს, ჯანმრთელად და ბედნიერად.
3 მარტოხელებს უფრო მეტი და დამაკმაყოფილე- დაქორწინებულებს უფრო ხშირად აქვთ სექსი. აღნიშნავენ, რომ მეტ
ბელი სექსუალური ცხოვრება აქვთ, ვიდრე და- ფიზიკურ და ემოციურ კმაყოფილებას იღებენ.
ქორწინებულებს.
4 გაყრის პროცესების ინიციატორი კაცები არიან. გაყრის დაახლოებით ორი მესამედის ინიციატორი ქალები არიან.
5 ბავშვებისათვის უკეთესია იზრდებოდნენ დედი- ბავშვებისათვის დედინაცვალ/მამინაცვალთან ცხოვრება არაა უფრო
ნაცვალ/მამინაცვალთან ერთად, ვიდრე მარტო- კარგი: ზოგჯერ უარესიცაა, ვიდრე მარტოხელა მშობელთან.
ხელა მშობელთან.
6 ქმრების ცოლქმრული კმაყოფილება უფრო მა- მართალია, 1960-იან წლებში ჩატარებულმა კვლევებმა ეს დაადას-
ღალია მაშინ, როდესაც ცოლები დიასახლისები ტურა, მაგრამ დღევანდელი მონაცემებით, ეს ორი რამ არაა დაკავში-
არიან და არ მუშაობენ. რებული.
7 ქმრებს ბევრ ცვლილებასთან შეგუება უწევთ რეალურად, ქალებს უფრო მეტ ცვლილებასთან უწევთ შეგუება და
ქორწინებისას, ვიდრე – ცოლებს. ქორწინება მათთვის უფრო სტრესულია, ვიდრე – ქმრებისათვის.
8 წარმატებული წყვილები ხანგრძლივი ქორწი- წყვილების უმეტესობა ქორწინების შენარჩუნებისათვის მნიშვნელო-
ნების მიზეზებად რომანტიულ სიყვარულსა და ვან მიზეზად მეგობრული კავშირის ქონას ასახელებს და არა რომან-
კარგ ბედს ასახელებენ. ტიულ სიყვარულს.
9 ბავშვებისთვის უკეთესია, მშობლები დაცილ- გაყრა ბავშვებისთვის ტრავმულია: უბედური ქორწინების შემთხვევა-
დნენ, ვიდრე იცხოვრონ მათთან მაშინ, როდესაც შიც კი ბავშვებს აქვთ უკეთესი ეკონომიკური მდგომარეობა, ძლიერი
ისინი უბედურები არიან. ოჯახური და საზოგადოებრივი კავშირები, მშობლებთან ურთიერთო-
ბის მეტი დრო და ჯანსაღი ემოციური მდგომარეობა.
10 ქორწინებების ნახევარი გაყრით მთავრდება. თუ დაშორებების ღევანდელი სტატისტიკა ასე გაგრძელდება, ქორ-
წინების გაყრით დასრულების შანსი დაახლოებით 40%-ია.
წყარო: Adapted from “Marriage and family therapists’ endorsement of myths about marriage,” by B. E. Caldwell and S. R.
Woolley, 2008, The American Journal of Family Therapy, 36, 367-387; and “Top ten myths of divorce,” by D. Popenoe and B. D.
Whitehead, 2002, Rutgers, RI: The National Marriage Project, retrieved from http://marriage.rutgers.edu.
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15 577

მამაკაცები ქალები

და მეტი და მეტი
ასაკობრივი ჯგუფი ასაკობრივი ჯგუფი

არასოდეს ერთხელ ორჯერ სამჯერ ან მეტჯერ

დაქორწინება დაქორწინება დაქორწინება დაქორწინება

სურათი 15-3. აშშ-ში შუა ხანსა და გვიან მოზრდილობაში ქორწინების შემთხვევები ასაკისა და სქესის მიხედვით. დიაგრამებზე
ნაჩვენებია თითოეულ ასაკობრივ ჯგუფში სხვადასხვა ტენდენციის შედეგად გამოკვეთილი განსხვავებული შედეგები მამაკაცებისა
და ქალებისთვის: მამაკაცები უფრო გვიან ქორწინდებიან და ცოლად ირთავენ მათზე ახალგაზრდა ქალებს; მამაკაცები უფრო ხშირად
ქორწინდებიან ხელახლა გაყრის ან მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ; ქალები კი უფრო ადრე ქვრივდებიან.
წყარო: From “Number, timing, and duration of marriages and divorce: 2009,” U.S. Census Bureau, 2011, in Current populations reports,
retrieved from http://www.census.gov/prod/2011/pubs/p70-125.pdf.

იყო, ქალების კი – 39.3 წელი (U.S. Census Bureau,
2011c). თუმცა პირველი ქორწინების საშუალო ასა-
კი აშშ-ში იზრდება, რაც გაყრის მაჩვენებლებზეც
იქონიებს გავლენას. ქორწინებისა და დაშორების
სტატისტიკა მნიშვნელოვნად იცვლება ასაკობრივი
ჯგუფის გათვალისწინებით (იხილეთ სურათი 15-
3). მაგალითად, 40 წლამდე პერიოდში, მამაკაცების
77% და ქალების 83% ოჯახს ქმნის, ხოლო კაცების
18% და ქალების 23% შორდება. 60 წლამდე მამაკა-
ცების 89% და ქალების 91% დაქორწინებულია, ხო-
ლო მათი 36% და 37% – დაშორებული (U.S. Census
Bureau, 2011c). დამატებით გასათვალისწინებელი
ფაქტორია ის, რომ მეორე და მესამე ქორწინებები
უფრო მეტი ალბათობით გაყრით მთავრდება, ვიდ-
რე – პირველი. ასე რომ, რთული გამოსათვლელია,
თუ როგორია აქტუალური გაყრის მაჩვენებელი.
ყველა ამ ტენდენციის გათვალისწინებით, ქორწი-
ნების დაშორებით დასრულების შანსი დღეს 40%-ს
უახლოვდება.
რატომ შორდებიან წყვილები. შუა ხანში წყვი-
ლების დაშორების ბევრი მიზეზი იგივეა, რაც ახა-
ლგაზრდობაში. მაგალითად, ზოგჯერ გაყრა და-
კავშირებულია ქორწინების შესახებ მცდარი წარ-
მოდგენების არსებობასთან. ქორწინების შესახებ
მოლოდინებისა და მითების კონსტრუირებას დიდ
ყურადღებას უთმობენ საეკლესიო პირები, იურის-
ტები, ქორწინების კონსულტანტები, მედია, ოჯახი
თუ მეგობრები. ასეთი მითები ხშირად არარეალის-
ტურ მოლოდინებს შეიცავს, რაც წარუმატებლო-
ბის საფუძველს ქმნის (Fine&Harvey, 2006; იხილეთ
ცხრილი 15-4). როდესაც ცხოვრების ნებისმიერ
საფეხურზე მყოფ ადამიანებს უფრო მეტის მიღე-
ბა სურთ ქორწინებისაგან, ვიდრე რეალურად გა-
აჩნიათ, უბედური ურთიერთობების გაგრძელებას
გაყრას ამჯობინებენ (Coleman, Ganong&Warzinik,
2007; Lamanna&Reidmann, 2012).
ქორწინებები იშვიათად მთავრდება მოულოდ-
ნელი დაშორებით, განსაკუთრებით კი შუა ხან-
ში. უფრო ხშირად გაყრა ხანგრძლივი ემოციური
დისტანციის კულმინაციაა. არამყარი ქორწინების
შემთხვევაში, „ბუდის დაცარიელების“ საფეხური
პიროვნულ და მეუღლეთაშორის კრიზისს ქმნის.
წყვილები აცნობიერებენ, რომ შვილების გამო ერ-
თად დარჩენა მეტად საჭირო არაა; ამ დროს მათ
შეიძლება დასვან კითხვა, თუ სურთ დარჩენილი
ცხოვრების ერთად გატარება.
გარემოებების მიუხედავად, ორივე პარტნიორი-
სათვის უსიამოვნოდ გასახსენებელია ქორწინების
ბოლო თვეები. თუმცა გაყრაზე საბოლოო გადაწყ-
ვეტილებას მაინც ერთ-ერთი იღებს. როგორც წე-
სი, დაშორების შესახებ საკითხს პირველად ქალები
წამოჭრიან, რადგან ისინი უფრო ადრე განიცდიან
ქორწინებით უკმაყოფილებას, ვიდრე ქმრები. შე-
საბამისად, ისინი უფრო ხშირად არიან დაშორების
ინიციატორები (Hewitt, Western&Baxter, 2006).
გაყრის შემდგომ ცხოვრებასთან შეგუება.
ვინც არ უნდა იყოს გაყრის ინიციატორი, დაშორე-
ბულები ყველანაირად უნდა ეცადონ ცხოვრების
ხელახლა დაწყებას. ცხოვრების აწყობა შეიძლება
უფრო რთული იყოს შვილების ყოლის შემთხვე-
ვაში (იხილეთ თავი 13). დაშორებულ ქალებსა და
მამაკაცებზე ჩატარებული კვლევების შედეგად გა-
მოვლინდა, რომ მათ პრაქტიკულ ცხოვრებასთან
დაკავშირებული ბევრი ისეთი პრობლემა აწუხებთ,
578 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
რომელთა გათვალისწინება ქორწინებისას არც კი
უწევდათ; ამის მიზეზია ის, რომ ოჯახი, როგორც
სისტემა, ადვილად ართმევს თავს ცხოვრებისეულ
გამოწვევებს. მაგალითად, დაშორებული მამაკა-
ცების უმეტესობას სახლის საქმეების შესრულე-
ბასთან დაკავშირებული პრობლემები აწუხებს,
რომელთა მოგვარებას ყოფილი მეუღლეებისგან
მიჩვეულნი იყვნენ. ორივე სქესზე გარკვეულწილად
ზემოქმედებს ფინანსური სირთულეებიც. ახლა უკ-
ვე მათ ხშირად უწევთ
როგორ ფიქრობთ, შუა
წინანდელი შემოსავლის
ხანში უფრო რთულია
განაწილება ერთის ნაც-
განქორწინება თუ ად-
ვლად ორ სახლზე. ფინან-
რეულ მოზრდილობა-
სური მდგომარეობის გა-
ში? რომელი ფაქტო-
მო ყველაზე მეტად გან-
რებია გასათვალისწი-
ქორწინებამდე მხოლოდ
ნებელი ამ კითხვაზე
დიასახლისობით დაკავე-
პასუხის გასაცემად?
ბული ქალები იტანჯები-
ან; ეს პრობლემაა განსაკუთრებით მაშინ, თუ სასა-
მართლო მამას ალიმენტს ან ბავშვისთვის საჭირო
სხვა გადასახადების გადახდას არ დააკისრებს. ამ
ეკონომიკური სირთულეების გამო ბევრი მუშაობას
იწყებს, ზოგჯერ – პირველადაც კი. თუ ზოგიერთი
ქალი განქორწინებამდე ისედაც მუშაობდა, ხში-
რად მათ ზეგანაკვეთური მუშაობა ან მეორე სამ-
სახურის შოვნა უწევთ; შედეგად, მათ ცოტა დრო
რჩებათ შვილებისათვის, საკუთარი თავისათვის კი
– არანაირი. შეიძლება მამაკაცებსაც დასჭირდეთ
მეტ ხანს მუშაობა ან დამატებითი სამსახურის მო-
ძებნა; ასე რომ, შეიძლება მათაც განიცადონ ყოფი-
ლი ცოლების მსგავსი პრობლემები.
ცოლქმრული ურთიერთობის დანგრევა სტრე-
სული მოვლენაა, რა მიზეზითაც არ უნდა იყოს გა-
მოწვეული – განქორწინებითა თუ ერთ-ერთი მე-
უღლის გარდაცვალებით (Coleman, Ganong&Leon,
2006; Fine&Harvey, 2006; Howe, 2011). ინტიმური
ურთიერთობის დაკარგვას ხშირად ახლავს სევ-
და და გლოვა. უბედური ქორწინების შემთხვევა-
შიც კი ადამიანები ხშირად ფიქრობენ იმაზე, უნ-
და დაშორებულიყვნენ თუ არა. ამ დროს სახეზეა
როგორც ჩვეული რუტინისა და ცხოვრებისეული
პატერნების რღვევა, ასევე მარტოობის განცდა.
ადამიანების უმეტესობა განქორწინებას საკუთარი
ცხოვრების წარუმატებელ გამოცდილებად აღიქ-
ვამს. უარყოფის გრძნობა აქვთ იმ პარტნიორებს,
რომელთაც დაშორების შესახებ გადაწყვეტილება
თავად არ მიუღიათ. გავრცელებულია დამცირე-
ბულობისა და უმწეობის განცდები. საბოლოო გა-
დაწყვეტილება უკმაყოფილობებით დატვირთული
ქორწინების შემთხვევაშიც კი შოკის მომგვრელია.
გაყრის ინიციატორი შეიძლება დაშორებამდე მტან-
ჯველი თვეებისა და წლების განმავლობაში არსე-
ბულზე უფრო დიდ სტრესს განიცდიდეს. განქორ-
წინების ინიციატორი მეუღლე შეიძლება განიცდი-
დეს სევდას, დანაშაულისა და ბრაზის გრძნობებს.
თუმცა ამ განცდებს აკომპენსირებს კონტროლის
გრძნობა, რომელსაც დაშორებისათვის უკვე კარ-
გად მომზადებული პარტნიორი განიცდის; მეორე
მხარისათვის კი ეს შეიძლება სრული სიურპრიზი
აღმოჩნდეს, რაც აღნიშნულ მოვლენასთან შეგუე-
ბას კიდევ უფრო ართულებს (Amato &Dorius, 2010).
შუა ხანში განქორწინება განსაკუთრებით რთუ-
ლია, რადგან ორივე პარტნიორი უკვე ძლიერადაა
მიჯაჭვული წინანდელ ცხოვრებას. ამას გარდა,
ადამიანებს თავს ატყდებათ ახალი ფინანსური და
სოციალური პრობლემები, რომელთა გადაჭრაც
განსაკუთრებით რთულია მაშინ, თუ განვითარების
ისეთ ამოცანებზეც უწევთ ფოკუსირება, როგორე-
ბიცაა სწავლის გაგრძელება, სამუშაოს შოვნა, ინ-
ტიმური ურთიერთობების დამყარება.
ახალი ცხოვრების დაწყება. განქორწინების
შემდეგ ახალი ცხოვრების დაწყება ზოგისთვის უფ-
რო მარტივია. დაძაბულობის, ვალდებულებისა და
ემოციური ვნებათაღელვისაგან გათავისუფლება
შეიძლება შვების მომგვრელი იყოს; უბედური ქორ-
წინებების დასრულების შემთხვევაში ადამიანები
გრძნობენ, რომ ახალი ცხოვრების შანსი ეძლევათ.
სხვებისათვის კი მარტო ცხოვრების შესახებ წარ-
მოდგენა შესაძლოა შიშის მომგვრელი აღმოჩნდეს.
დიდხნიანი ქორწინების შემდეგ თავიანთი ადრინ-
დელი როლების დათმობა შეიძლება ხანში შესულ
ქალბატონებს გაუჭირდეთ და, ამავდროულად, საკ-
მაოდ მოუმზადებელნი აღმოჩნდნენ ისეთი ფინან-
სური და იურიდიული საკითხების მოსაგვარებლად,
როგორებიცაა საკრედიტო ბარათის, სესხისა თუ
გირაოს აღება. ამას გარდა, ადრე დაქორწინებულე-
ბისათვის შეიძლება უცხო იყოს დამოუკიდებლად
ცხოვრება, რასთან შეგუებაც დაშორების მერე აუ-
ცილებლად მოუწევთ. ადაპტაციასთან დაკავშირე-
ბულ ამ პრობლემებს დაშორებულები მარტოობად
აფასებენ. ამ გარემოებების გათვალისწინებით,
მათში ალკოჰოლიზმის, ფიზიკური დაავადებები-
სა და დეპრესიის მაღალი მაჩვენებლები შეინიშნე-
ბა; აღსანიშნავია, რომ ამ სირთულეების განცდაზე
გავლენას არ ახდენს ის ფაქტი, თუ რა ხანგრძლი-
ვობის იყო ქორწინება.
განქორწინებული ადამიანების უმეტესობას
სუბიექტური კეთილდღეობა დაშორებიდან 2-3
წლის შემდეგ უუმჯობესდება (Amato&Dorius, 2010;
Greene, Anderson, Hetherington, Forgatch&Degarmo,
2003) და ბევრი ხელახლა ქორწინდება კიდეც. და-
შორებას უკეთესად ეგუებიან ის ადამიანები, რომ-
ლებიც ახალ ინტიმურ ურთიერთობებს იწყებენ,
რადგან ეს ყოფილ მეუღლესთან მიჯაჭვულობის
გაქრობას უწყობს ხელს (Coleman, Ganong&Leon,
2006; Demo&Fine, 2010; Fine, Coffelt&Olson, 2008).
რა თქმა უნდა, ყველა წარმატებით ვერ ეგუება
 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება თავი 15
განქორწინებას. განქორწინებულთა მნიშვნელო-
ვანი უმცირესობა 10 წლის შემდეგაც კი იტანჯება
დისკომფორტისა და იზოლირებულობის განცდე-
ბით. უსიამოვნო განქორწინების გამო ზოგიერთი
მამაკაცი შვილებთან კონტაქტსაც კი წყვეტს და
მათი ხარჯების დაფარვაზეც უარს აცხადებს. ზო-
გიერთი განქორწინებული ქალი შვილებს ყოფილი
მეუღლის წინააღმდეგ მოქმედ იარაღად იყენებს
და ცდილობს, მასში დანაშაულისა და სირცხვი-
ლის გრძნობები აღძრას. როდესაც კონფლიქტი და
მტრობა გრძელდება,
რომელი ფაქტორები გა-
ოჯახური ურთიერთო-
ნაპირობებს იმის შესახებ
ბების შენარჩუნება ძა-
დასკვნის გამოტანის სა-
ლიან ძნელდება. გან-
შუალებას, რომ გაშო-
ქორწინებასთან შეგუ-
რებული მამაკაცების
ება გაცილებით უფრო
ხელმეორედ ქორწინება
ადვილია მაშინ, როდე-
უფრო მეტად მოსალოდ-
საც ორივე მხარე კონ-
ნელია, ვიდრე გაშორებუ-
ცენტირებულია ზრდა-
ლი ქალების?
განვითარებაზე და არა
წარსულ წარუმატებლობებსა და გულისწყრომაზე
(Hetherington&Kelly, 2002; Sarrazin&Cyr, 2007; იხი-
ლეთ ცხრილი 15-5).
წარმატებული ქორწინებები. მიუხედავად იმი-
სა, რომ ზოგჯერ ყურადღებას დაშორებაზე ვამახ-
ვილებთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს ისიც, რომ ქორწი-
ნებების უმეტესობა წარმატებულია. რა განაპირო-
ბებს ქორწინების წარმატებას? ●
შუა ხნის ქალები და მამაკაცები ქორწინების
შენარჩუნების სხვადასხვა მიზეზს გამოყოფენ.
თუმცა პირველ ფაქტორად ორივე შემდეგს ასახე-
ლებს: „ჩემი მეუღლე ჩემი საუკეთესო მეგობარია“
(Lauer&Lauer, 2012; Lauer, Lauer&Kerr, 1990). საინ-
ტერესოა ყველაზე ხშირად დასახელებული 7 მიზე-
ზი, რომლებზეც 15 და მეტი წლის დაქორწინებულ-
მა ქალებმა და მამაკაცებმა ერთნაირად მიუთითეს:
■ ჩემი მეუღლე ჩემი საუკეთესო მეგობარია;
■ მე მომწონს ჩემი მეუღლე, როგორც პიროვნება;
■ ქორწინება გრძელვადიანი ვალდებულებაა;
■ ჩვენ ვთანხმდებით მიზნებთან დაკავშირებით;
■ ჩემი მეუღლე უფრო საინტერესოდ გაიზარდა;
■ მე მინდა, რომ ურთიერთობა წარმატებული
იყოს;
მიუხედავად იმისა, რომ ბედნიერ დაქორწინე-
ბულ წყვილთა უმეტესობა თავიანთი სექსუალუ-
რი ცხოვრებით კმაყოფილია, ის მაინც არაა ცოლ-
ქმრული ბედნიერებისა და კმაყოფილებისათვის
მნიშვნელოვანი პირველადი ფაქტორი. მამაკაცებ-
მა სექსუალური კმაყოფილება პარტნიორთან ურ-
● [იხ. გაყრა არაა არჩევანი
on MyDevelopmentLab.com-ზე
579
ცხრილი 15-5. რეკომენდაციები განქორწინების შემ-
დგომ ცხოვრებასთან უკეთესი შეგუებისათვის.
 მეტი აქცენტი გააკეთეთ მომავალზე და არა წარსულზე.
 მეტი დრო დაუთმეთ ახალი, უფრო დამაკმაყოფილებე-
ლი ურთიერთობების ჩამოყალიბებასა და პიროვნულ
ზრდას.
 აქცენტი გააკეთეთ თქვენს ძლიერ მხარეებზე და არა
სისუსტეებზე; გამონახეთ გზები, რომლებიც თქვენი
შესაძლებლობების გამოყენების საშუალებას მოგცემთ.
 ბედნიერებისა და წარმატებისადმი რეალისტური მიდ-
გომა ჩამოიყალიბეთ. გახსოვდეთ, რომ ყოველთვის
ბედნიერი არავინაა და წარმატება ხანგრძლივი მარცხ-
ის გარეშე არ მიიღწევა.
 გააცნობიერეთ, რომ არჩევანის გაკეთება შეგიძლიათ.
ყოველთვის არსებობს ალტერნატივები, როგორ იუმე-
დოდაც არ უნდა გამოიყურებოდეს სიტუაცია.
 ყურადღებით გააკეთეთ არჩევანი და გააცნობიერეთ
თქვენი გადაწყვეტილებების გრძელვადიანი შედეგები
შვილებზე, სამუშაოსა თუ სასიყვარულო ურთიერთო-
ბებზე.
თიერთობის შენარჩუნებისათვის საჭირო მე-12,
ხოლო ქალებმა კი მე-14 მნიშვნელოვან მიზეზად
დაასახელეს.
ალბათ, გასაკვირი არაა კვლევების შედეგები
იმასთან დაკავშირებით, რომ დაქორწინებული შუა
ხნის ადამიანები უფრო მეტ ბედნიერებას და ცხოვ-
რებით კმაყოფილებას განიცდიან, ვიდრე მარტო-
ხელები. ამის ერთ-ერთი მიზეზია ის, რომ წარმა-
ტებულ ქორწინებაში მყოფი ადამიანები ეფექტურ
კომუნიკაციას სწავლობენ (Celello, 2012; Gottman,
2007), ეს უნარი კი ქორწინებასთან დაკავშირებუ-
ლი ბევრი სხვა სარგებლის მიღებასაც განაპირო-
ბებს. მაგალითად, ქორწინება ასაკოვან ადამიანებს
ისეთ სტრესულ ცხოვრებისეულ მოვლენებთან გამ-
კლავებაში ეხმარება, როგორებიცაა: პენსიაზე გას-
ვლა, შემოსავლის დაკარგვა, დაავადებები ან უნა-
რების შეზღუდვა. პოზიტიური ეფექტების წყაროა
ქორწინებიდან მომდინარე ინტიმურობის, ერთმა-
ნეთზე დამოკიდებულებისა და მიკუთვნებულობის
გრძნობები. ასეთი დადებითი შედეგების მიღება შე-
საძლებელია ხელახლა ქორწინების შემთხვევაშიც,
თუკი ის წარმატებული აღმოჩნდება. ხელმეორედ
დაქორწინება ხშირად ცვლილებებთან მნიშვნე-
ლოვან ადაპტირებას მოითხოვს, რაც კიდევ უფრო
მკვეთრადაა გამოხატული მაშინ, როდესაც ადამი-
ანს შვილები ჰყავს და შერეული ოჯახები იქმნება.
შერეული ოჯახები
შერეული ოჯახები მაშინ იქმნება, როდესაც
განქორწინებული ან დაქვრივებული შვილებიანი
ადამიანი ხელახლა ქმნის ოჯახს. ხელმეორედ ქორ-
წინებამ შეიძლება შეამციროს სტრესი იმ მშობლი-
სათვის, რომელსაც შვილებზე მეურვეობა ეკისრე-
580 თავი 15 შუა ხანი: პიროვნება და სოციოკულტურული განვითარება
ბა (Fine&Harvey, 2006; Pruett&Donsky, 2011). გან-
ქორწინებული მშობლისთვის სასიამოვნო შვების
მომგვრელი შეიძლება გახდეს პარტნიორი, რომე-
ლიც მასთან ერთად იზიარებს ფინანსურ პასუ-
ხისმგებლობებს, საოჯახო საქმეებს თუ ბავშვების
აღზრდასთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებს.
თუმცა ასეთი ოჯახების დინამიკა მაინც კომპლექ-
სურია (იხილეთ სურათი 15-4). შერეული ოჯახე-
ბის წევრებს ხშირად უწევთ ადაპტირების პერიო-
დის გავლა, როცა ურთიერთობები და მოლოდინე-
ბი განისაზღვრება (Ganong, Coleman&Hans, 2006;
Pruett&Barker, 2009). ●
შერეული ოჯახების კონტექსტი. ხშირად ფიქ-
რობენ, რომ შერეული ოჯახები სრულიად ახალი
ფენომენია, რადგან დღეს გავრცელებული გან-
ქორწინებებისა და ხელახლა შეუღლებების საკ-
მაოდ მაღალი მაჩვენებლები ფიქსირდება; მაგრამ
ეს ასე არაა. მე-17 და მე-18 საუკუნეების ევროპა-
სა და აშშ-ში აღრიცხული ხელმეორედ ქორწინე-
ბების მაჩვენებელი საკმა-
შეგიძლიათ მოიფიქ-
ოდ ახლოსაა თანამედროვე
როთ იმის მიზეზები,
სტატისტიკასთან. თუმცა
თუ რატომ აქვთ შე-
იკვეთება შემდეგი მნიშვნე-
გუებასთან დაკავში-
ლოვანი განსხვავება: დღეს
რებული უფრო მეტი
შერეული ოჯახების უმე-
პრობლემა დედინაც-
ტესობა ისეთი პროცესების
ვლებს, ვიდრე მამი-
შედეგად იქმნება, როგორე-
ნაცვლებს?
ბიცაა ქორწინება-გაყრა-ხე-
ლახლა ქორწინება. წარსულში კი ამ მოვლენების
მიმდინარეობას შემდეგი სახე ჰქონდა: ქორწინე-
ბა-გარდაცვალება-ხელმეორედ ქორწინება (Visher,
Visher&Pasley, 2003).
შერეული ოჯახების ამ ორ ტიპს შორის განსხვა-
ვება, რა თქმა უნდა, ყოფილი მეუღლის არსებობის
ფაქტს უკავშირდება. ხშირად მასთან კონტაქტი
ფინანსური საკითხებისა თუ შვილების მონახულე-
ბის გამო კვლავ გრძელდება. ზოგიერთი ოჯახის
შემთხვევაში გართულებულია ემოციური დისტან-
ციის სათანადოდ შენარჩუნების, კონფლიქტების
გადაჭრისა და უარყოფის განცდების საკითხების
მოგვარება. ხელახლა ქორწინებამ ბავშვებში შე-
იძლება გამოიწვიოს ამბივალენტობით, კონფლიქ-
ტით, საკუთარ თავში დაურწმუნებლობითა და
გახლეჩილი ერთგულებით აღსავსე მდგომარეო-
ბა. აღსანიშნავია, რომ ხელახლა დაქორწინებული
● [იხ. შერეული ოჯახები
on MyDevelopmentLab.com-ზე
შერეული ოჯახი
ოჯახი, რომელშიც შვილებიანი პარტნიორები
არიან ხელახლა დაქორწინებულნი ან
კოჰაბიტაციური ურთიერთობა აქვთ
ჩამოყალიბებული; ასეთ ოჯახებს ხელახლა
კონსტრუირებულსაც უწოდებენ.
◄ 15 წლის და მეტი
ხნის განმავლობა-
ში ქორწინებაში
მყოფი წყვილები
(როგორც მამაკაცე-
ბი, ასევე ქალები)
ურთიერთობის შე-
ნარჩუნების მთავარ
მიზეზად ასახელებ-
დნენ შემდეგს: „ჩემი
მეუღლე ჩემი საუკე-
თესო მეგობარია“.
პარტნიორებიდან მათ უფრო დადებითი ურთიერ-
თობა აქვთ ერთმანეთთან და შვილებთან, რომლე-
ბიც დაქვრივდნენ, ვიდრე განქორწინებაში მყოფთ
(Visher, Visher&Pasley, 2003).
მეორე ქორწინება ნებისმიერი თვალსაზრისით
პირველისაგან განსხვავდება (Coleman&Ganong,
2009; Mason, 2007; Visher&Visher, 1998). პირველ
შემთხვევაში სახეზეა უფრო კომპლექსური ოჯა-
ხური ორგანიზაცია; მასში ჩართულნი არიან მეორე
ნახევრების შვილები, ყოფილი მეუღლეები და მა-
თი ნათესავებიც კი, რამაც შეიძლება კონფლიქტე-
ბის წარმოშობას ხელი შეუწყოს (Hennon&Schedle,
2008; Hetherington&Kelly, 2002). თუმცა მეორე
ქორწინებები უფრო მეტად ხასიათდება ღია კომუ-
ნიკაციით, კონფლიქტური სიტუაციებისადმი მეტი
მიმღებლობით და იმასთან დაკავშირებული ნდო-
ბით, რომ ნებისმიერი უთანხმოების მოგვარება
წარმატებითაა შესაძლებელია.
ცხოვრების სწავლა შერეულ ოჯახთან ერ-
თად. შერეული ოჯახის შექმნისას ხშირად ვლინდე-
ბა არარეალისტური მოლოდინები, რაც გარდაუვა-
ლი იმედგაცრუების წინაპირობა ხდება. დედინაც-
ვალს/მამინაცვალსა და გერებს დრო სჭირდებათ
იმისათვის, რომ გაიცნონ ერთმანეთის პიროვნე-
ბები და შეეგუონ. როდესაც კითხვას სვამენ გერ-
თან ურთიერთობის ყველაზე დიდ სირთულეებთან
დაკავშირებით, დედინაცვლების/მამინაცვლების
უმეტესობა აღნიშნავს დისციპლინასთან, ბავშვე-
ბის ჩვევებთან, პიროვნულ მახასიათებლებთან და
მათ მიერ მიღებასთან დაკავშირებულ საკითხებს
(Ganong&Coleman, 2004; Pruett&Barker, 2009).
ახალ როლებთან შეგუების მეტი პრობლემა აქვთ
დედინაცვლებს, მამინაცვლებთან შედარებით. ეს
ნაწილობრივ იმითაა განპირობებული, რომ დედი-
ნაცვლები უფრო მეტ დროს ატარებენ ბავშვებთან
და მათზე მზრუნველის როლს იძენენ.
გერთან დაკავშირებით გავრცელებულია სტე-
რეოტიპული დამოკიდებულება, რომლის მიხედვით
ის დახასიათებულია უარყოფის, შეურაცხყოფის მი-
ყენების მსხვერპლად, რომელიც არასოდეს ეყვარე-
ბა დედინაცვალს/მამინაცვალს ისე, როგორც საკუ-
თარი ბიოლოგიური შვილი. საჯარო და პროფესი-
ონალების მონაწილეობით ჩატარებული გამოკითხ-
ვების შედეგად აღმოჩნდა, რომ ასეთი ფართოდ