ARARANKA

(lagarto)

Huk qhapaq runas kasqa; ashka kaqniyuk, ujiakunayuq, wacancunayuq,

chajrankunayuq. Casarukusqa huk warmiwan, suma sumaq warmiwan. Hinajtinsi mana

churin kasqachu. Chaysi, “kaychikay kajniykunata” ¿pimantaq saqesaq? nispa,

casarukuska. Hinaspanñataqsi, casarukujtin ¡manan churin kanchu! Manapuni

wawayuj kayta atisqakuchu.. Pishqa watañas, soqta watañas mana churinku kasqachu,

riki. Chunka watanpiña kasqaku, mana churiyok. “Icha hûkpa churinta uywakuyma”

Nispa pinsakusqa, “manapuni wajrunaj wawanta uywaymanchu” nillasqataj. Chaysi

Taytachaman willacuq risqanku, inglisiapi, Iskayninkus vilata kanchacuj. Hinas…

hinajtinsi… chunka pichqayoq watamanta wiksayoq warmi rikurirusqa. ¡Kusikunkus,

iskaymanta, qari warmi! “kayqay churiyqa, kusikushani kunanka” nispas, tukuy

runaman, willakuspas purisqa. Ña chayna kallaspa, pusaq killanpiña, isqonpiña; chunka

killanpiqa wacharukusqa warminqa. Acienda wasillapi. Chaynas, chaynas, ¿Imataj

kasqa? Wachakukusqa ararankata. Mana runatachu. ¡Ararankata! Runa uyayuqta.

cuerpunqa ararankasi. Umallansi runa.“¡Iman kay, Jisus! ¡Diospa castiguncha!” nispa

nisqaku. Hinacapuqtin. Hinatas wasi ukullapi uywanku. Manañas mamanpas

manchakunñachu. Chayna kachkaptin, ña pishqa watanpiña. Rimataypas yachapunña.

¡Rimansi ararankaqa! Piro, pampantas tawachakimanta purin. Chunkapichqayoq

watanpiña. Liitapas yachansi. Hinaptinsi….. chunka pusaqniyoq watanpiña, warmitaña

mañakusqa. Mamanta niqa “Casarachiway”. “Wawanchismi, churinchikmi, imaynapas

casarachisunyá.” nispa, iskaynin tayta maman rimanakuspa riki, waykuqanku

sipasman. Chaysi yachanku, riki araranka churin kasqantaqa. Hinaspa… kjapaq

runakaqtin, sipaspapa tayta maman, wawanta qoykusqa. Casarachinkus ararankataqa,

tayta curaq wasinpi, misatapas wasillanpi ruwachisqanku chay munay sipashuan.

Chaysi pusanku riki, ararankataqa puñuchinankupaq, Padrino madrina pusaykusqanku,

sipastaqa wiskspa saquesqaku wasi ukupi. Hinapajsi…. Ararankaqa, vilata pukuykuspa

nin; “Siriykuy” ninsi sipastaqa. Sipasqa riki mana yacharachu imayna kasqanta, riki,

siriykusqa puñunapi. Hinaspan… ararankaqa, pawaykuspa mikjurqapusqa, ¡saksay,

saksay! pampapas yawarllaña, siminpas yawarllaña. Paqarijtin, hamusqanku kichaykuq,

padrinu, madrina, maman, Hinaspa… saksayta tarisqaku ararankata, warmimanta qa

tullullantaña. “¡Imanaykusuntaq kunanqa!”, nispa nisqanku. Chaysi huk llaqtamantaña

pusaramusqaku huj pasñata. Hinaspan chaypiwan casarachisqaku, kaqllata. Chaytapas,

wiskapujtinku mikurqapusqa. Chaynalla, tukuy llaqtakuna yacharkusqanku, chay

araranka ña warmi mikusqanta. Chaymanta, huj suma sumaq sipas mana imayoq,

mana uywayuq, mana chakrayoq, mana imayoqpuni. Hinaspas, chaytañataq rimapayaq

risqaku, ararankaq mama taytan. Hinaptinsi nin sipaspaq taitan: “Manan; yachaykuña

imaynan churiyki kasqanta”, nispa nijtin. “Imaytapas qoskayki; qollqeykuqa kanmi. Ima

pasanqa jina ñoqayku haykatapas qosqaykichis”, nispa nin ararankaq taita

mamankuna. “Kutimuychis, churiywan rimasaq” nispan, chay sipaspaqa maman, taytan

nisqa. Waqaskqaku maman taytan “Imayan imanasun” waqaspa warmichurinta

nisqanku. “Ichayá kusisqa kawaq. Uywatan qosaq, chakratan qosaq, wacatan qosan,

niwarantaq. Imapas pasapunqajina, sumaqta misachipusaykichaq. Uywakusaqku

allinta, sullkaykikunata, ñañaykikunata”. sipasqa llaqkikurqan “¿Imanasaqtaq,

imanasaqtaq?”. Chay waqasqanwan purisqa huj laiqa warmi wasinta. Chaysi

willakuqtin nin: “¡Ay, wakcha!. Pero….. manam tianqachu chay runa qanwan.

“Ñoqataqa mikuwanqacha” nispan nisqa chay sipasqa. Manan mikusunkimanchu.

Qanpa makikipin, chay araranka nisunki puñuy puñunapi, Hinajtinmi ¡aman

puñunkichu qanqa! ¡ama punin siriykunkipischu, paypuni puñuchun ñaupaqta.

Puñunapi siriykuqtin, sutilla qaranta chutirukunqa”, Manan imapas pasasunkichu.

Amapuni uyanta qawankichu”, nispan nin laiqa warmiqa. Kusisqas kutipun wasinma.

Hinaspansi nisqa. “Imanasaq imanasaqtaq, mamay taytay inallañá kasarakusaq. Taytan

maman pasanku kusisqa, ararankaqpa maman, taytanma. “Ari, ari ninmi, warmi

waway”, nispas ninku. Hinajtinsi, Ararankaqa pawaycachansi kusikuymanta.

Chaynas….. ¡Casarakun! ¡jatun fiestapi! arpapas, violinpas, kaquirtan wasijuntata

Ramadapiraqsi casarachinku ararankata, huj banca patapi tallaqkurqan, kasarachictin.

Runa uyas uyanpas; uqiñawikunayuq kasqa. Hinajtinsi, chayna kashkajtinsi….

Puñuchiqsi pasachinku riki, padrinu, madrina, taki takirispa, pasachinku puñuna

wasiman hinaspa wiskaykunku. Chaysi, Vilata wañucuchispa, nisqa, sipasta. “puñuyá”

chaymantaqa, ararankaqa. “Manan puñuychu! Qanyá puñuy, ñaupaqta”, nispas nin

pasñaqa: “sichus qan waykunki puñunaman, nuqapis waykumusaq; maytataq risaqri”

nispan kutichipun pasñaqa. Hinaptinqa…. Ararankaqa, waykupun puñunaman.

Chaymanta qonqayllamanta…. ¡ qaaash jqaaash! Nispan, chutikurunkun, qaranta.

Hinajtinsi warmiqa mancharukusqa. “Imataq kayqa ruwachkan”, nispa. “jamuy”, nin,

ararankayqa. Hinajtinsi pasñaqa manan casupusqachu, vilata kanchachispa,

qawaykurusqa. Manayá qawananchu karqan, riki. Layqa warmiqa nisqa: “Aman

qawankichu”, nispa. Chayta mana yuyasqachu, qonqapusqa. “mikuruwanman kay

araranka”, nispan; qawaykusqa vilawan. Chayna…. ¡suma sumaq wayna kachkasqa,

puka chukchayuq! Sumaq runa ñoqanchik hina. Hinajtin, pasñaqa oqllaycuyta

munasqa, pero ¡Wayraman tukurakakapusqa! ¡Uúúúú…..úuuuu! nispan. Wasipaq

altuntas ripun. Chaypi pasñaqa sapallanña kapusqa. Chaypachamantas pasñaqa kjapaq

runaq wawan kapun. Chay araranka manaña kajtin llapa runakuna niq, maman

warmita: “Wañuptiki, huk Castiguykin chay. Mana Dios munasqanta, mañakurqanki.

Manan wawayki kanqachu”.

Jose Maria Arguedas