Petranovi - Branko Aktivnost Rimokatoli Kog Klera Protiv Sre Ivanja Prilika U Jugoslaviji Mart 1945 Septembar 1946 Pisi

Aktivnost rimokatoličkog klera
protiv sređivanja prilika u Jugoslaviji

(mart 1945 — septembar 1946)*
Držanje i aktivnost rimokatoličkog klera neposredno posle oslo-

bođenja ima dobrim delom korene u prethodnoj politici katoličkog
episkopata i stavu Vatikana prema Jugoslaviji od dana njenog stva-
ranja. Papska kurija nije bila naklonjena stvaranju državne zajed-
nice Jugoslovena, niti njenom održavanju kao samostalne države.
Katolički episkopat u Jugoslaviji, podložan Vatikanu, dosledno je
podržavao tu politiku, ulazeći između dva rata u saradnju s dezin-
tegracionim snagama bivše države. Ova antijugoslovenska kleri-
kalna politika sprovođena je konstantno, uprkos pojedinim fazama
prividnog smirivanja. Konkretni motivi mnogobrojnih sporova pred-
stavljali su samo odraz tog osnovnog uzroka, u stvari „male posle-
dice jednog opšteg latentnog neprijateljstva“.
Jugoslavija je smatrana „zemljom misije“. U njoj je rimokato-
lička crkva nameravala da stvori bazu za širenje katoličanstva na
Balkanu i dalje prema Istoku. Nadbiskup Stepinac je 17. januara 1940.
u svom Dnevniku zabeležio: „Stoga već u interesu katoličke Crkve
moramo sve učiniti da narod hrvatski ostane zdrav i kulturno jači.
To ga je sačuvalo u ovih 20 godina, a to će mu pomoći i u budućnosti
u borbi za opstanak. Najidealnije bi bilo da se Srbi vrate vjeri svo-
jih otaca, tj. da prignu glavu pred Namjesnikom Kristovim — Sv.
Ocem. Onda bi i mi konačno mogli odahnuti u ovom dijelu Evrope,
jer bizantizam je odigrao važnu ulogu u povijesti ovog dijela svijeta u
vezi sa Turcima."1
* Sem novih izvora, koji su nam bili objektivno dostupni, a koje navo-
dimo u podtekstu, za ovaj rad koristili smo i objavljenu građu, štampu, radove
V i k t o r a N o v a k a (Magnum crimen, Zagreb, 1948) i С и м е С и м и ћ а
(Ватикан против Југославије, P rekrštavan je Srba za vrem e drugog svets-cog
rata i Tuđinske kom binacije oko NDH), naročito poslednju glavu Magnum
crim en koja se direktno odnosi na pitanje koje i m i razmatramo, kao i neke
katoličke publikacije. S obzirom na kompleksnost pitanja i savrem ene teškoće?
da .«£ dode do svih izvora, ovaj rad ne prevazilazi prilog izučavanju tog pro-
blema.
1 Navedeno prema M eđunarodnoj politici, br. 1/53.
264 — BBANKO PETRANOVIC
Aktivnost rimokatoličkog klera za vreme okupacije pojavljnje

se kao logična razvojna faza pre rata pripremljene politike, koja u
izmenjenim uslovima počinje samo da se konkretno oživotvoruje.
Cela organizacija katoličke crkve u Jugoslaviji, s izuzetkom malo-
brojnih sveštenika koji su se priključili narodnooslobodilačkom po-
kretu i-li ostali povučeni, stavila se direktno ili posredno u službu
okupatora i' njegovih kvislinških tvorevina. Neposredno po obrazo-
vanju NDH nadbiskup Stepinac je čestitao Slavku Kvaterniku ,,ob-
novu“ hrvatske državne nezavisnosti.2 U svom crkveno-političkem
organu Stepinac je postavio i tezu o božanskom poreklu i postanku
NDH, a za njim su se poveli i ostali episkopi i crkveni „teoretičariV
Stepinac u toj nedvosmislenoj potvrdi „božjom milošću“ opredeljene
pripadnosti novoj državi kaže: „I tko nam može zamjeriti, ako i mi
kao duhovni pastiri dajemo svoj prinos narodnom veselju i zanosu,
kad se puni dubokog ganuća i tople zahvalnosti obraćamo Božjem
Veličanstvu? Jer, koliko god i bilo zamršeno pletivo današnjih sud-
bonosnih događaja; kolikogod bili heterogeni faktori, koji utječu na
tok zbivanja, ipak je lako razabrati ruku Božju na djelu. A Domino
factum est istud et est mirabile in oculis nostris — Bog je to ućinio
i oči su naše pune divljenja (P. s. 117, 23).“4
Mi se ovde apstrahujemo od ideoloških napada Stepiraca i osta-
lih episkopa na komunizam i narodnooslobodilački pokret5, jer nas
interesuju prvenstveno konkretni oblici kolaboracije klera sa NDH
i njenim fašističkim pokroviteljima. Poseban zločin izvršio je ri-
mokatolički kler podržavanjem duhovne klime u kojoj su ustaše
mogle da ostvaruju svoj teror. S druge strane, mnogobrojni su
slučajevi gde su pojedini rimokatolički sveštenici u masakru pra-
voslavnog življa i pristalica narodnooslobodilačkog pokreta prednja-
čili i ispred ustaša.6 U tim, po rimokatoličku crkvu povoljnim uslo-
2 K atolički list, br. 16/41.
3 Viđ.: С и м а С и м и ћ , Туђипске комбинације око НДХ, 79—97.
4 Каtolički list, br. 17/41.
6 Tako je Stepinac u „Božićnjoj poruci" Hrvatima u Nemačkoj napao na
,,zasade“ Lnternacionalnog komunizma (K atolički list, br. 51/41); u okružnici od
14. I 1942. Stepinac govori o „strašnoj opasnosti od komunizma" protiv koga
„mora katolička crkva biti na prvom. m jestu“ (K atolički list, br. 3/42); nadbi-
skup se naročito žestoko oborio na narodnooslobodilački pokret i njegove te-
kovine u govoru održanom pred martovsku biskupsku konferenciju (K atolički
list, br. 12-13/45).
6 Fratar Filipović—Majstorović (zvani fra Sotona) nalazio se u Jasenovcu
na čelu grupe za likvidaciju, a franjevci iz Travnika, Sirokog Brijega, Sinja
itd., koji su godinama pod verskim ruhom raspirivali mržnju protiv pravo-
slavnih, ne sam o da su podstrekavali nego su i pređvodili pokolje na Srbe
(fra Zrno, fra Vasilj 1 dr.). S i m e B a l e n , Pavelič, 90. i 110—11. — Sveštenik
Srećko Perić iz Livna upućivao je na klanje Srba, s tim da se prvo zakolje
njegova sestra koja je udata za Srbina, pa zatim redom; Josip Matijević iz
Bebrina ubijao je 1941, kao ustaški oficir, Srbe iz m itraljete; Ivan Hristić i fra
Stanko M ilanović—Litra su 1941, u Sinju, udarali nogama ranjene partizane,
stavljajući im cevi revolvera u usta; Josip Bekman je 1941. organizovao u
Glamoču pokolj 70 ljudi; gvardijan samostana kod Prozora Petar Pavić, uhva-
ćen u borbi, odgovara na pitanje zašto je postavio m itraljez na toranj da je
ođatle imao najpregledniji položaj itd. — Ворба, 31. X 1945.
Karakteristično je da se posle rata u klerikalnim krugovima pojavila
„teorija" o „emotivnim“ i ,,mirmm“ ustašama, po kojoj su svi ovi zločini iz-
vršeni u m ešovitim krajevima (Bosna, Lika, Hercegovina) pripisivani ,,emo-
tivnim izlivima", kao reakciji na predratno ugnjetavanje hrvatskog življa od
strane vladajućih i povlašćenih Srba. (Iz razgovora pisca sa drom Josipom
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 2 6 5
vima, kler je sprovodio i masovno prevođenje pravoslavaca na

katoličanstvo.7
I pored proklamovanja neutralnosti Vatikana u drugom svet-
skom ratu, papska kurija je ,,de facto“ priznala NDH. U svojstvu
papskog legata u NDH je boravio opat Markone, dok su ustaše pri
Vatikanu akreditovale svoje „izvanredne opunomoćenike“ Nikolu
Rušinovića (do kraja 1942), a posle Ervina Lobkovića. Papa je maja
1941. primio u ,,privatnu“ audijenciju zvaničnu delegaciju NDH, na.
čelu sa Antom Pavelićem. Imenujući nove biskupe i vršeći terito-
rijalno razgraničenje biskupija u toku rata, Vatikan je posredno
priznavao okupaciju i komadanje Jugoslavije. Vatikan se solidari-
sao i s nasilnim katoličenjem.8
U toku rata rimokatolička crkva je uporno, preko svoje propa-
gande, napadala narodnooslobodilački pokret za „vjerske progone“
i „ubijanje nevinih svećenika“. Nije potrebno ni napominjati da je
takvo prilaženje problemu ,,crkve“ i „religije“ bilo nespojivo s de-
mokratskom suštinom narodnooslobodilačkog pokreta i njegovom
ideologijom. Narodnooslobodilački pokret je religiju tretirao kao
društvenu pojavu, što je samim tim isključivalo njen administrativ-
ni i politički progon.9 Socijalistička revolucija u Jugoslaviji je pro-
klamovala slobodu veroispovesti, uz obavezno odvajanje crkve ort
države, ostvarujući princip koji je već odavno bio usvojen u praksi
mnogih demokratskih država. U okviru narodnooslobodilačkog po-
Ritigom, privatnim tajnikom Mons. Sv. Ritiga, januara 1960.) U tom naknad-
nom ,,psihologiziranju“ celog problema prikrivalo se šovinističko prilaženje ce-
lokupnom tom pitanju, zajeđno s pokušajima rehabilitacije izvršilaca pokolja.
Jer, koliko god em otivni moment igrao izvesnu ulogu u raspirivanju zloči-
načkih strasti, ostaje primordijalna činjenica da je kleroustaški pokret u svom
programu nosio ovu politiku uništenja, a da su njeni sprovodnici bile ustaške
jediinice sa svojim dušebrižnicima, koje nisu bile m obilisane po teritorijalnom
već po opštem principu.
7 O tom prelazu Stepinac izveštava papu u pismu od 18. maja 1943. Tajni
dokum enti o odnosim a Vatikana i usta 'ške ,,NDH“, 126. — Stepinac osporava au-
tentičnost ovog pisma koje je sačuvano u ustaškoj arhivi, na italijanskom prevo-
du. Njegov branilac na zagrebačkom procesu 1946. je isticao da se izveštaji papi
uvek pišu na latinskom, i to kurijalnim pismom, a da je ovo, međutim, pisano
na italijanskom, kao da se u ustaškoj arhivi i mogao naći original. Intere-
santno je da su verski predstavnici kvekera, prilikom svoje posete osuđenom
Stepincu u Lepoglavi, tražili od njega, kao duhovna lica od duhovnog lica, da
im odgovori sam o sa ,,da“ ili ,,ne“ da li je ovaj dokument njegov, što je on
odbio. (Piscu saopštio januara 1960. Zarko Vimpulšek, predsednik sudskog
veća koje je sudilo Stepincu.)
8 V id .: С и м а С и м и ћ , Ватикан против Југославије.
9 Е. K a r d e l j , P roblem i naše socijalističke izgradnje, III, 299—300. —
Za vrem e revolucije Partija je isticala da verska pripadnost n ije bitna za na-
cionalno-političko opredeljivanje. U proglasu CK KPJ za dizanje ustanka se
kaže: „Narođi Jugoslavije treba da se ujedine bez obzira na političko i vjer-
sko uvjerenje d, da jedinstvenom borbom protjeraju omrznute okupatore iz
svoje zem lje.“ — Prvog m aja 1942. Centralni komitet KP Slovenije, u vezi sa
klevetam a o progonu vere i crkve od strane komunista, objavljuje u svome
organu Delo sledeću izjavu: „Као sve osnovne grupe u Oslobodilačkom frontu,
tako je i Komunistička partija Slovenije u sporazumu s Oslobodilačkim fron-
tom slovenskog naroda zajam čila Slovencim a uopće, a slovenskim katolicima
posebno, slobodu pogleda na svijet i vjeroispovjedanja za sadašnjost i buduć-
nost. Iako se takvo stanovište već nalazi u programu Kom unističke partije
Jugoslavije i svih komunističkih partija, što klevetnici po svoj prilici dobro
znaju, CK KPS ponavlja ovo svoje jamstvo, izraženo u sporazumu s Oslobo-
dilačkim frontom slovenskog naroda, ovim putem još kao posebnu izjavu
Partije o slobodi pogleda na svijet i vjeroispovjedanje. — l. m aja 1942. g.
CK KPS.“
2 g 0 — BRANKO PETRANOVIC
kreta verska pripađnost nije za sve vreme rata bila merilo za odre-
đivanje patriotizma. Rodoljublje se proveravalo isključivo po stavu
pojedinaca prema oslobodilačkoj borbi, a ne po verskom obeležju
ili političkoj pripadnosti.
Princip slobode savesti i veroispovesti i odvajanje crkve od dr-
žave, te škole od crkve, kao njegovo stvarno oživotvorenje, označa-
vaju pobedu shvatanja da je religi'ja privatna stvar pojedinca. Dr-
žava nije zainteresovana za konfesionalno opredeljenje svojih gra-
đana ili pak njihovu versku indiferentnost. Ravnopravnost građana
isključivala je sve socijalne i verske razlike i privilegije, a ostva-
renjem bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda u toku narodno-
oslobodilačkog rata izazivanje verske mržnje i razdora najstrožije je
suzbijano.
S izrastanjem nove države kroz narodnu revoluciju, pored tra-
dicionalnog antijugoslovenskog obeležja vatikansko-klerikalne poli-
tike, pojavljuje se i jedan novi moment, koji će sa svoje strane još
više produbiti postojeće neprijateljstvo. Ustaškoj i ultramontanskoj
komponenti pridružuje se s razvitkom revolucije i socijalno-ideolo-
ška komponenta. I to kako zbog gubitka privilegovanog položaja ri-
mokatoličke crkve, koji se nije mogao izmiriti sa savremenim shvata-
njem odnosa između crkve i države, tako i zbog njene povezanosti
s građanskim sistemom koji se iz osnova rušio. U celokupnom tom
kompleksu odnosa rimokatoličke crkve s novom Jugoslavijom po-
grešno je ipak prenaglašavati taj novi moment, jer se bez antiju-
goslovenske politike Vatikana i klera, a posebno njihove podrške
italijanskom ekspanzionizmu, klerikalna aktivnost i delovanje ne
ihogu potpuno objasniti.
I. Martovska poslanica i stav rimokatoličkog episkopata prema

održanju NDH
Ustaški i klerikalni krugovi pokušavali su u završnoj fazi rata
da izmene politički karakter NDH i omoguće njeno održavanje. Po-
kušaji' su bili upravljeni na to da se NDH da neki „demokratski pri-
vid“. Pored aktivnosti tih krugova, za ovu promenu interesovao se
i Vatikan. Iz jednog izveštaja o razgovoru pape Pija XII s ustaškim
diplomatom Davidom Sinčićem vidimo da se papa raspitivao za Ma-
čeka i HSS, smatrajući da su oni pogodni da u Hrvatskoj doprinesu
izmeni prilika.10
U vezi s pogoršanim položajem NDH u leto i jesen 1944, zapa-
žaju se u ustaškoj propagandi neka novija Obeležja, što ne može da
se ne uzme kao kurs ustaške vlade, s obzirom na karakter režima.
Posebno se ističe tradicionalna povezanost Hrvata s zapadnoevrop-
skim kulturnim područjem i ističe geopolitički značaj Hrvatske kao
vrata srednje, zapadne i južne Evrope za sprečavanje „barbarske na-
jezde sa Istoka“. Ta kampanja nije bila slučajna, jer su se preko nje
vlade Engleske i SAD posredno upozoravale da ne smeju ostati rav-
nodušne pred porazom NDH. Ovde je, međutim, potrebno napome-
nuti da je u to vreme slično pisala i Nemačka (Gebelsova [Gobels]
štampa. U ustaškim napisima ipak se osećaju i izvesne nijanse up-
ravljene na stvaranje prelaznog mosta prema zapadnim demokrat-
10 T ajni dokum enti o ođnosima Vatikana i ustaške ,,NDH“, 131.
skim državama, Na to upućuju i neke druge ustaške akcije.11 Ova

kampanja štampe izazivala je u međuvremenu utisak da se pogledi
o jedinstvu Evrope u suprotstavljanju ,,boljševizmu“ ne razilaze sa
pogledima klera i HSS i da su u tim kritičnim časovima izgrađeni
preduslovi za zajedničku akciju svih tih snaga.
Hronološki posmatrano, ovu seriju akcija otvara govor rektora
Sveučilišta u Zagrebu Stjepana Horvata, a slede joj deklaracija us-
taške vlade o pravu hrvatskog naroda na vlastitu državu, kao i go-
vor ,,poglavnika“ na skupštini u Hrvatskoj radničkoj komori o Hr-
vatskoj kao braniku Evrope u borbi protiv boljševizma, jer se više
ne može govoriti o ,,partizanima“, nego o jedinstvenom frontu od
Severnog mora do Carigrada.12 Kao ,,refleks“ i ,,preteča“ Pastirske
poslanice rimokatoličkog episkopata od 24. marta 1945. pojavljuje
se i govor nadbiskupa Stepinca protiv narodnooslobodilačkog po-
kreta.13 Upadljivo je kako se uoči ove biskupske demonstracije pro-
tiv nove Jugoslavije sinhronizuju ustaška i katolička štampa, pa bilo
da donose originalne članke protiv narodnooslobodilačkog pokreta
ili ove međusobno ,,pozajmljuju“.14 Pisanje klero-ustaške štampe o
verskim progonima psihološki je pripremalo javnost za istup episko-
pata na martovskoj konferenciji, a posle 24. marta, kada je Poslanica
doneta, doprinosilo većem korišćenju ovog ,,prosvjeda“ u propagan-
dističke svrhe.
Uslovi u kojima se pojavila martovska Poslanica, kako međuna-
rodni tako i unutrašnje-politički, bili su za NDH najnepovoljniji što
se daju žamisliti. Bilo je samo pitanje dana kada će se ova osovinska
tvorevina srušiti. Angažovanjem episkopata ustaše su, međutim, že-
lele da u poslednjem času poprave svoj položaj. Odlučeno je da se
sazovu katolički i drugi episkopi u cilju izdavanja izdvojenih po-
11 Pavelić je s jeseni 1944. dao naređenje svim višim zapovednicima duž
jadranske obale da se ne bore, već povlače ili predaju, ukoliko dođe do save-
zničkog iskrcavanja, jer se NDH n e nalazl u ratu sa njima. (AVII, kut. 9, zapi-
snik o saslušanju Ivana Perčevića.) Krajem 1944. i početkom 1945. dolazi i do
jeđne specijalne diplomatske m isije sa ciljem da se ispita stav zapadnih sa-
veznika prema NDH. Za nosioca ove m isije određen je dr Vrljičko, tajnik u
ustaškom M inistarstvu vanjskih poslova, koji je, koristeći svoje crkvene i po-
litičke veze u-Spaniji i Portugaliji, im ao zadatak da upozna diplomatske pred-
stavnike Engleske i SAD u' tim zemljama sa prošlošću i kulturom Hrvatske,
izazivajući preko njih interesovanje ovih zem alja za NDH. (Isto, zapisnik o sa-
slušanju dr Mehmeda Alajbegovlća, ministra vanjskih poslova NDH.) U isto
vreme ukrajinski nacionalist Janovski, inače blizak klerikalnim krugovima u
Hrvatskoj, preduzimao je korake na povezivanju klera, dela ustaša i HSS,
s namerom da se obrazuje koncentraciona vlada, koja bi zatim zatražila po-
đršku Anglo-Amerikanaca. (Isto, zapisnik o saslušanju dr Vladimira Zidoveca.)
12 H rvatski narod, 2 3. 1 i 11. III 1945.
; 13 K atolički list, 12—13/1945.
14 K atolički list, u broju 11, 15. III 1945, prenosi pisanje H rvatskog na~
rdda, T. III 1945, da je dotada ubijeno 150 katoličkih sveštenika, ali da ne po-
stoji tačan spisak. „Prekioi 150 katoličkih svećenika, — stoji u tom napisu, —
izmrcvariše, namučiše, poklaše i poubijaše srpski četnici i partizani." U istom
broju Katoličkog lista objavljuje se i napis K om unistički Beograd- napada hr-
vatsko katoličko svećenstvo, a u broju 8—9/1945. vest da je dotada u križevač-
koj biskupiji ubijeno 4 sveštenika, s tim što se broj povećaoi odvođenjem đe-
kana Ivana Kuhara. — Dvobroj Katoličkog lista, 29. marta 1945, beleži kome-
moraciju koju su ustaše u prisustvu crkvenih velikodostojnika održale 15.
marta u čast „hrvatskih katoličkih svećenika“ ubijenih od „neprijateljske
ruke“. — H rvatski narod, 18. III 1945, piše sa svoje strane da je cilj „partizana"
da „difamiraju katolički kler“, a nešto ranije, 11. III 1945, da se u zapadnoj
Bosni provodi nezapam ćeni verski teror.
268 ~ BRANKO PETRANOVIC
slanica, kojima bi se doprinelo očuvanju „kompaktnosti teritorija

nezavisne države Hrvatske" i ustaškog režima.15 Značaj, koji
se pridavao ovoj akciji, čiji su inicijatori bili najviši ustaški funkci-
oneri, ne može se sasvim razumeti ako se ne uzme da je iza episko-
pata morao stajati Vatikan sa svojim međunarodnim uticajem.16
Organizaciju konferencije preuzeli su na sebe ustaše, što se
vidi iz jedne promemorije dra Pavla Cankija, „ministra pravosuđa
i bogoštovlja“. Za ustašku vladu je bila najvažnija izjava katoličkih
episkopa, ali su pored njih angažovani- i predstavnici drugih vero-
ispovesti: islamske, pravoslavne i evangelisti. U Cankijevoj prome-
moriji stoji, između ostalog, da je vlast obezbedila prevoz crkvenih
velikodostojnika i izrazila spremnost da se preko „ministarstva pra-
vosuđa i bogoštovlja“ pruži novčana pomoć verskim zajednicama.17
Neki od pozvanih biskupa nisu došli na ovu konferenciju. Senjski
biskup Burić se u jednom pismu „ispričava“ slabim zdravljem, a
„veže ga (i) veliki tjedan i posveta Sv. Ulja, koju mora obaviti na
Veliki četvrtak“18. Nije se odazvao ni krčki biskup Srebrnić. Deo
biskupa čije su se dijeceze nalazile na teritoriji oslobođenoj od Ju-
goslovenske armije nije takođe prisustvovao ovoj konferenciji, tako
da je ona po svom sastavu bila „кгпја“. Na konferenciji su ispred
hrvatsko-rimokatoličkog episkopata uzeli učešća članovi PosloTOog
odbora biskupskih konferencija, i to: nadbiskup Stepinac, nadbi-
skup dr Ivan Šarić, biskup banjalučki fra Jozo Garić, biskup đako-
vački Akšamović i dr Janko Šimrak, biskup križevački.
Poslanica je doneta na biskupskoj konferenciji održanoj 24.
marta 1945. u Zagrebu. Osnovne misli ove Poslanice sugerisali su
ustaški vrhovi, dok su je biskupi samo popunili sporednim religioz-
nim sadržajem. Iz objavljene dokumentacije vitdi se da je postojalo
više varijanata ove Poslanice. U usvojenoj Poslanici, međutim, pre-
ovlađivale su misli glavnog ustaškog propagandista Ive Bogdana.
Odmah po usvajanju, Poslanici je dat veliki publicitet, i to ne samo
u crkvenoj i ustaškoj štampi nego i u inostranstvu, jer je to, u stvari,
bio glavni razlog za njeno donošenje. Poslanica je razaslana po ev-
ropskim zemljama preko ustaških poslanstava, a, po nekim izvorima,
i posredstvom Vatikana.19
Poslanica vrvi od napada na narodnooslobodilački pokret pod
vidom „odbrane vjere“ i zaštite sveštenika od „nepravednih pro-
gona“. U njoj se doslovno kaže:
„АИ danas moramo najodlučnije prosvjedovati pred Bogom

i svjetskom javnošću protiv sustavnog ubijanja i mučenja ne-
vinih hrvatskih katoličkih svećenika i vjernika, od kojih je
veliki broj živio upravo svetim životom, a mrzitelji Katoličke
crkve oduzeli im život protupravnim osudama osnovanim na
fiktivnim krivicama.“
15 D okum enti o protunarodnom radu i zločinim a jednog dijela katoličkog

klera, 402. (Dalje: Dokum enti.)
11 С и м а С и м и ћ , Ватикан против Југославије. 130.
17 Dokum enti, 405—7.
18 A rhiv Vrhovnog suda NR Hrvatske, spisi sa pretresa Stepincu, fasc.
II. - Dalje: AVS NRH.
19 AVII, kut. 9, zapisnik o saslužanju dra Mehmeda Alajbegovića.
mMOKATOLlCKJ KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVOT — 2 6 9
Zatim se govori o pristašama „materijalističkog komunizma14,

koje je „Hrvatski narod plebiscitarno odbio, a koji „istrebljuju“ naj-
bolje vernike prema svom „svjesnom programu“.20
Poslanicu su posle rata biskup Akšamovič i zvanični organ zagre-
bačke nadbiskupije pokušali da predstave kao da je ona bila uperena
i protiv ustaša. Ovu tendenciju zasnivali su na nekim maglovitim
aluzijama u tekstu („bilo s koje strane“, „i protiv nasilnika, nalazili
se oni gdje mu drago“). Ali, posmatrano u kontekstu, ne samo tek-
stuelnom nego i društveno-političkom, uoči i posle konferencije, kao
i po svojoj krajnjoj neodređenosti i punoj senci u kojoj se pome-
nute aluzije nalaze prema osnovnim idejama poslanice i njenim
intencijama, njihovo mišljenje je neprihvatljivo. Biskup Akšamović,
inače jedan od potpisnika Poslanice, kaže da je njeno donošenje bilo
potrebno zbog „strahovitog zbivanja u zemlji“, ali da njen sadržaj
nije u stvarnoj ni idejnoj opreci sa narodnooslobodilačkim pokre-
tom. Što se tiče onih koji ubijaju sveštenike, Akšamović na istom
mestu veli da to nisu ,,partizani“ nego „mržnjom zaraženi neodgo-
vorni elementi među partizanima, četnicima i ustašama“, a „nosioci
te mržnje i začetnici su četnici i muslimani“21. Međutim, koliko je
težište osude za ova ubistva prebačeno na ,,partizane“, nije potrebno
ni objašnjavati, jer se to vidi iz same Poslanice. U tom pogledu je
karakterističan i jedan napis u Katoličkom listu, u kome je Posla-
nica i- objavljena, s informacijom o ustaškoj komemoraciji u počast
hrvatskih katoličkih sveštenika ubijenih od „neprijateljske ruke“,
a normalno je pretpostaviti da njoj, da su ustaše smatrane za egze-
kutore, ne bi prisustvovali Salis Sevis, opat Markone i biskup Lah.22
Već je rečeno da se ovom Poslanicom davala podrška održanju
NDH. Taj, po nama, najvažniji deo Poslanice, zbog koga je konfe-
rencija i organizovana, daje jasnu podršku „postojećoj državi“ i nje-
nom održavanju u budućnosti:
„Povijest svjedoči, da Hrvatski narod kroz cijelu svoju tisu-
ćutristogodišnju prošlost nije nikada prestao plebiscitarno na-
glašavati, da se ne odriče svoga prava na slobodu i nezavisnost,
koju od srca želi i svakom drugom narodu. A kad je u Drugom
svjetskom ratu ta misao još jače naglašena i oživotvorena u vla-
stitoj državi, Hrvatski su katolički biskupi poštovali volju Hr-
vatskoga Naroda. Nitko, prema tome, nema prava optuživati bilo
kojega građanina Hrvatske države, pa ni Hrvatske biskupe, zato
što poštivaju tu neodstupnu volju Hrvatskog naroda, kada on na
to ima pravo i po božijim i po ljudskim zakonima.“23
Neki predstavnici episkopata su posle oslobođenja objašnjavali
da se u Poslanici nije govorilo o NDH nego o „vlastitoj državi“, a da
ju je javnost primila preko falsifikata u Hrvatskom dnevniku, dok
je izvorni tekst Katolički list.2i Istina je, pak, da su ustaše umetnule
u izvorni tekst „naglašena i oživotvorena u vlastitoj državi“ reči
koje ne menjaju u bitnosti sadržaj citiranih misli (tako, u sklopu
originalne fraze „naglašena i oživotvorena u vlastitoj državi“ inter-
20 K atolički list, 12-13/1945.
21 Pism o biskupa Akšam ovića Mons. Sv. Ritigu, 17. VI 1945.
22 K atolički list, 12-13/1945
23 Isto.
24 Citirano pismo biskupa Akšamovića. — Isto shvatanje zastupao je i
Stepinac na zagrebačkom procesu 1946.
270 — BRANKO PETRANOVIĆ
polirane su reči „nezavisnoj (državi) Hrvatskoj“), pošto je i bez

interpoliranog teksta očigledno reč o podršci NDH.2S
Predstavnici ostalih veroispovesti nisu dali pismene izjave.
Evang'elistički biskup Pop je uklopio izjavu u propoved, dok su us-
taše predstavnicima islamske verske zajednice preporučile da sličrm
izjavu sačine što skorije i objave u Sarajevu. Predstavnici Germo-
genove pravoslavne crkve nisu doneli poslanicu s obzirom na želju
ustaša da se istovremenim ili lančanim izdavanjem izjava izbegne
utisak ,,nameštenosti“.
Intervencija katoličkog episkopata nije izazvala međunarodni
efekt koji su ustaše očekivale, pa, prema tome, nije uspela ni da od-
loži katastrofu NDH. Ali zajedno s prethodnim delovanjem, kato-
lička hijerarhija u Hrvatskoj je reljefnije nego ikada dotada, u ovim
poslednjim časovima NDH, pokazala koliko joj je do produženja
njenog života bilo stalo. S druge strane, ova Poslanica jasno anti-
cipira stav rimokatoličkog episkopata prema novoj Jugoslaviji ne-
posredno uoči oslobođenja cele zemlje.
Katolički krugovi su zauzimali stav da su zapadni saveznici
idejni saradnici svima onima koji nastupaju protiv nove Jugoslavije.
Otuda nije neočekivano što su oni u stvaranju psihoze privrženosti
NDII i pokušaju njenog održavanja donošenjem Poslanice, a i doc-
nije, prilikom novih dodira sa Anglo-Amerikancima, odigrali u tom
pravcu određenu ulogu.
Sa Stepincem, kao glavom katoličke hijerarhije, došao je u vezu
pred kraj rata i Draža Miihailović. Advokat Brašić, koji je sa Draži-
nim generalom Đukićem stigao u Zagreb aprila 1945. na pregovore
sa Pavelićem, nosio je Dražino pismo Stepincu. U tom pismu stoji
da je potrebno da nadbiskup, bez obzira na sve okolnosti koje su ih
mogle deliti ili koje su ih delile, uloži sav svoj uticaj i napore u ak-
tiviziranju svih nacionalnih snaga hrvatskog naroda u borbi protiv
boljševizma.26
Što se tiče ustaških veza sa Anglo-Amerikancima, one su ostva-
rene neposredno pred završetak rata. U tu svrhu je na sednici* usta-
ške vlade donet memorandum, čiji je inicijator bio Nikola Mandić,
a redaktor Ivo Bogdan. Glavne ideje ovog memoranduma svode se
na tezu o pripadnosti hrvatskog naroda evropskom „kršćanskom Za-
padu“, zatim da Hrvati vode odbrambeni rat protiv boljševizma, da
je hrvatska država medunarod.no priznata. Težište memoranduma
je postavljeno na pozivu da se u NDH pošalje vojna misija zapadnih
saveznika i njihove oružane snage, pod čiju bi se „moćnu zaštitu"
NDH stavila.27 U vreme donošenja ovog memoranduma stanovište
25 Interpolirane reči ustaše su unele u sve tekstove Poslanice koji su objav-
ljeni u njihovoj štampi (H rvatski narod i dr), kao i u posebno publikovanoj bro-
šuri, bez oznake izdavača, koju smo našli u A rhivu Vrhovnog suda NRH.
26 И здајник u ратни злочинац Дража М ихаиловић nped народним
судом, Стен. белеш ке, 448. — Pism o је datirano sa 15. aprilom 1945. Međutim,
njegovu autentičnost ne priznaju ni Draža M ihailović ni Stepinac. Draža je r.a
procesu isticao da mu je ovo pismo moglo biti podmetnuto na potpis, dok Ste-
pinac odbacuje da je slično pismo primio. Mi smo, naprotiv, uzeli ovo pismo
kao verodostojno, jer na to upućuje ceo niz događaja uoči slom a NDH, a u pr-
vom redu pokušaji povezivanja i grupisanja svih raznorodnih unutrašnjih snaga
neprijateljski raspoloženi’h prema novoj Jugoslaviji.
27 AVS NRH, fasc. II, memorandum. — Memorandum su u Italiji nosili
dr Vjekoslav Vrančić i Andro Vrkljan. (AVII, kut. 9, zapisnik o saslušanju dra
Vladimira Zidoveca.)
rimokatoličkog klera bilo je sasvim identično sa osnovnim mislima

koje su ustaše unele u ovaj dokument, tj. da „Hrvatska“ ima da
stane uz „evropski kršćanski zapad“.
Poslednje nedelje pred slom NDH specijalni delegati iz Slove-
nije predali su Paveliću, Mačeku i Stepincu memorandum, datiran
21. aprilom 1945, u kome biskup Rožman i general Rupnik izlažu
svoje shvatanje situacije i predlažu zajedničku akciju. Osnovne ideje
i ovog memoranduma počivale su na organizovanju jedinstvenih
snaga i podržavanju građanskog rata, kako bi se stvorila situacija za
izazivanje angloamericke intervencije.28
Od slanja memoranduma ustaške vlade maršalu Aleksanderu
(Alexander) intenzivirani su i odnosi između ustaša i Mačeka, po-
sredstvom nadbiskupa Stepinca. Po postojećim izvorima, Pavelić je
ovlastio istaknute ustaše Edu Bulata i Vladimira Krena da odu kod
Stepinca i od njega zatraže da poseti Mačeka. Stepinac se odazvao
pozivu, s obzirom da je Maček, po njemu, predstavljao „vođu Hr-
vata“. Prilikom tog razgovora nadbiskup je ispitao Mačeka da li
želi da se povuče sa ustašama ili hoće da ostane u zemlji.29 U vreme
Stepimčeve intervencije u javnosti se čak očekivalo da usledi prenos
vlasti na nadbiskupa u svojstvu „locum tenensa“, a u skladu s ponu-
dom koju je Pavelić učinio uoči odstupanja. Međutim, Stepinac nije
prihvatio ovu ponudu,30 jer je smatrao da u postojećim uslovima za-
padni saveznici očigledno nisu mogli da utiču na izmenu situacije.
Sve do povlačenja ustaša vojni sveštenici su stajali na stanovi-
štu odbrane hrvatske državne nezavisnosti. Nije bilo nijedne reči
protiv Pavelića. Biskup Salis Sevis je poslednjih meseci, preko Ka-
toličkog lista, prenosio upozorenja ustaških vojnih vlasti da niko,
pa ni sveštenici, nisu izuzeti od vojne obaveze.31 Pred povlačenje us-
taše su na zagrebačkom Kaptolu sakrile i državnu riznicu (u stvari
opljačkane dragocenosti), arhivu Ministarstva vanjskih poslova, sni-
mljene govore Pavelića i privatne stvari ustaških funkcionera.32
II. POKUŠAJ NARODNE VLASTI DA SREDI ODNOSE S

RIMOKATOLIČKOM CRKVOM NEPOSREDNO PO
OSLOBOĐENJU i UZROCI NJEGOVOG NEUSPEHA
Rimokatolički kler je ušao u novu državu kompromitovan sa-
radnjom sa NDH i okupatorom. Poslednji pokušaj klera da se NDH
i ostale kvislinške tvorevine sačuvaju po svaku cenu doprineli su
tome još više. Do kojeg je stepena išla povezanost ovog dela klera
s NDH i) sistemom vlasti koju je zasnovao okupator pokazuje, iz-
28 AVS NRH, fasc. II, memorandum Rožmana i Rupnika.
29 AVII, kut. 9, 8/1, zapisnik o saslušanju Vladimira Krena. — Maček u svo-
joj biografiji ne pom inje ovu intervenciju nadbiskupa Stepinca. — V. M a č e k,
In the Struggle for Freedom, N ew York 1957.
30 Isto, kut. 9, zapisnik o saslušanju A nte Moškova; isto, zapisnik o saslu-
šanju Vladimira Krena.
31 K atolički list, 3—4/1945.
32 Nadbiskupsko tajništvo je u vezi s raspisom narodne vlasti o predaji
ustaških arhiva, oružja itd. izvestilo 6. juna 1945. da je arhiva ustaškog Mini-
starstva vanjskih poslova sm eštena na Kaptolu, da bi se navodno zaštitila od
bombardovanja. — AVS NRH, fasc. III, akt Kom isije za vjerske poslove Pred-
sedništva vlade NRH br. 244/1946.
2 7 2 — BRANKO PETRANOVIĆ
među ostalog, i odstupanje mnogobrojnih sveštenika s ustašama i

Nfemcima pred Jugoslovenskom armijom. Teško je precizno utvr-
diti broj sveštenika koji se tom prilikom povukao; prema nekim pro-
računima, ovaj broj se penje do 500.34 Zajedno sa nižim klericima
u Austriju i Italiju su prebegli i neki visoki katolički jerarsi. Do-
voljno je samo pomenuti nadbiskupa vrhbosanskog Šarića, biskupa
Ijubljanskog Rožmana i banjalučkog Garića. No veliki deo eksponi-
ranog klera za vreme NDH i neprijateljske okupacije ostao je u ze-
mlji. Mada je bilo očigledno da se ta sveštenička grupacija teško
ogrešila o nacionalne interese, narodna vlast prema njoj nije zau-
zela a priori nepomirljiv stav. Na vanrednom zasedanju ZAVNOHA-a
u Splitu, aprila 1945. godine, Vladimir Bakarić je u svojstvu tajnika
Vijeća izneo neke programske osnove za uređenje odnosa s rimo-
katoličkom crkvom. On je ujedno podvukao da će odgovornost za
krivice povući samo neposredni iizvršioci zločina iz redova klera.35
Ovaj stav je predstavljao značajan doprinos narodne vlasti pokuša-
jima da se odnosi s katoličkom crkvom normalizuju. Pred narodne
sudove, na javnim procesima, izvođene su samo ustaše iz redova
sveštenika koji su svojim zločinima ii nacionalnom izdajom sami sebi
„ispisali optužnicu“.36 Mnogi drugi sveštenici, za koje se znalo da
su služili u ustaškoj vojsci, kao dr Đula Marić, ili od okupatora za-
htevali primenu kolektivnih represalija nad partizanskim porodi-
cama, poput splitskog biskupa Bonifačića, nisu pozivani na odgo-
vornost.37
Vatikanska propaganda i optužbe katoličkog episkopata u zem-
lji da je narodna vlast od prvog dana bila iz načela suprotstavljena
crkvi, upravo su obrnute istini.38 Tendencioznost ovakvih shvatanja
opovrgava, pored mnogih drugih, i činjenica da je jedan deo kato-
ličkih sveštenika, koji je učestvovao u NOP, pretpostavljajući ro-
doljublje kolaboraciji i političko-ideološkim zabludama visoke cr-
kvene hijerarhije, našao svoje mesto u oslobodilačkom pokretu i bio
svesrdno prihvaćen. Narodni sveštenici iz Slovenije, Dalmacije, Is-
tre i Julijske krajine bili su istovremeno i najbolji tumači verske
politike NOP-a. Principijelni stavovi NOP-a prema verskim slobo-
dama u više navrata su i javno deklarisani od strane najviših or-
34 Тај podatak dobili smo od službenika DSUF-a Slovenije, januara 1960.

u Ljubljani. — Prema njima, danas se u inostranstvu nalazi ukupno 700 kato-
ličkih sveštenika iz Jugoslavije, od kojih je 200 van zem lje otišlo pre 1941. go-
dine, kao misionari, redovnici itd.
35 Slobodni dom, 19. IV 1945.
36 Suđeno je samo sveštenicim a — fašističkim ideolozima, kao Kerubinu
Segviću (Политика, 2. VI 1945), i organizatorima pokolja i egzekutorima, kao
Miroslavu Filipoviću — Majstoroviću, župniku Bekmanu, fra Babuku i dr. —
Vid. Политика, 5.III, 17. III, 5. VII 1945. itd.
37 Vjesnik, 4. X 1946.
38 Primer tendencioznog pisanja o pitanju ođgovornosti jednog dela kato-
ličkih sveštenika za konkretne zločine izvršene u ratu, pružaju katoličke publi-
kacije koje izlaze pod okriljem Vatikana. „Partizanska vladavina", po njima,
počinje u znaku sistem atskog progona klera, proređivanja vernika i jedne ,,di-
jabolične“ zavere protiv crkve. Karakteristično je za njihov način tretiranja
problema da se m eđu žrtve „verskih progona" uvršćuju u stvari prononsirane
ustaše i kvaslinzi iz redova klera (Sarić, Garić, Simrak, Rožman, vojni duše-
brižnici, „duhovni ispovednici" u Pavelićevim logorima smrti itd.), koji ni u
jednoj demokratskoj zem lji ne bi mogli mimoići kaznu. (Vid.: La civilta cal-
tolica, Cronaca conteporanea (Jugoslavija), Vol. I—II, 1954; Libro rosso della
chiesa perseguitata, M ilano 1956.)
RIMOKATOLICKl KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILlKA U JUGOSLAVLTI — 2 7 3
gana narodne vlasti. Na Trećem zasedanju ZAVNOH-a proglašena

su osnovna prava naroda i građana đemokratske Hrvatske i uneta
u deklaraciju narodnog predstavništva, a među njima se nalaze i
ona kojima se zajamčuje sloboda savesti i veroispovesti. Pripada-
jući grupi demokratskih prava, izvojevanih u toku oslobodilačkog
rata, te su slobode od strane narodne vlasti stalno proširivane i uč-
vršćivane kao sastavni deo slobodne manifestacije čovekove lično-
sti. U deklaraciji vlade DFJ sloboda veroispovesti je još jednom,
zajedno sa ličnim slobodama, slobodom govora, štampe i udruživa-
nja, potvrđena kao pravo građana.39 Da bi se doprinelo ujedinjava-
nju naroda if primeni načela ravnopravnosti građana kao jednom
od glavnih obeležja novog demokratskog uređenja, narodna vlast je
donela Zakon o zabrani izazivanja nacionalne, rasne i verske mržnje
i razdora. U tom zakonu posebno su inkriminisani napad pripadnika
jedne vere na drugu veroispovest i suprotstavljanje pripadnika jed-
ne veroispovesti pripadnicima druge veroispovesti na religioznoj os-
novici.40
Neki momenti, prividno detalji, bez većeg značaja za pitanje
koje tretiramo, sa svoje strane takođe govore koliko je narodna vlast
bila spremna da u ovom periodu sredi odnose sa katoličkom crkvom.
Prilikom izvođenja završnih operacija za oslobođenje zemlje jedi-
nice Jugoslovenske armije su pazile da se sačuvaju i od ratnih ra-
zaranja poštede crkve i druge verske ustanove. Iz jednog pisma bi-
skupa Akšamovića saznajemo da je maršal Tito, na predlog Mons.
Ritiga, upozorio komandanta I jugoslovenske armije da prilikom
borbi za oslobođenje Đakova povede računa o zaštiti čuvene kate-
drale.41 Isto tako karakteristično je da su lokalne narodne vlasti, na-
ročito u Dalmaciji, po završetku rata pomogle opravci zapuštenih
ili u ratu ruiniranih katedrala i crkava.42 Materijalna pomoć pru-
žana je i za obnovu crkava u Sloveniji i Istri43, dok su sveštenicima
u nekim republikama isplaćivane i mesečne prinadležnosti.44 Iznosi
mereni današnjim kriterijumom izgledaju skromni, ali se mora uzeti
u obzir da je u tom periodu vladala novčana kriza il da je zemlja bila
formalno u ruševinama. A i da shvatimo tu pomoć kao sasvim bez-
načajan izraz, ne možemo joj odreći simbolički značaj u svetlosti
stava narodne vlasti prema problemu posleratnog sređivanja odnosa
s raznim verskim zajednicama u FNRJ.
Ovakav stav narodne vlasti prema katoličkom kleru na ovom
prelazu iz rata u mirnodopsko vreme, uprkos njegovom držanju u
toku okupacije, rezultira iz težnje da se doprinese sre-
đivanju prilika u zemlji. U vezi s tim ne možemo da se ne osvrnemo
kritički na pojedima mišljenja iz redova pripadnika svrgnutih klasa
da je ovakav odnos narodne vlasti prema pitanju sređivanja odnosa
s rimokatoličkom crkvom bio uslovljen strahom od njenog duhov-
nog uticaja na veliki deo katoličkog stanovništva.
39 Политика, 10. III 1945.
40 Čl. 5. Zakona o zabrani izazivanja rasne, nacionalne i verske m ržnje
i razdora.
41 Pism o biskupa Akšam ovića Mons. Sv. Ritigu, 17. VI 1945.
42 Piscu saopštio januara 1960. u Zagrebu Z. Frid, sekretar K om isije sa
vjerske poslove Izvršnog vijeća NRH.
43 Oznanilo, 18. X I 1945. i 13. X 1946.
44 Извештај Тлавног одбора за II конгрес Савеза удруж ењ а православ-
ног свештенства Ф НРЈ, Београд 1955.
18 Istorija XX veka, knjiga V

Činjenica je da je uticaj katoličke crkve pre rata u nekim na-

šim krajevima (Hrvatska, Slovenija) bio prilično jak, naročito u
srednjim slojevima. Pod tim uticajima su se nalazili i delovi selja-
štva, pa čak i jedan deo radničke klase. Imajući u vidu mesto crkve
u ondašnjem društvenom sistemu, kao i njene materijalne izvore,
te dobro izgrađenu mrežu organizacija za provođenje svog uticaja
(Domagoj, Veliko križarsko bratstvo itd; škole-internate, štampu
sa ogromnim tiražom itd.), to postaje i razumljivo. No i pored svega
toga ovaj duhovni upliv crkve nije bitno uticao na političko oprede-
Ijivanje tih slojeva, bar seljaštva i radničke klase. Njihov podređeni
društveno-ekonomski položaj prirodno je određivao i njihovu poli-
tičku orijentaciju. Koliko je ovo tačno, vidi se po učešću tih slojeva
u NOR-u. Preobražaj karaktera vlasti i promene u društveno-eko-
nomskoj strukturi do kojih dolazi u toku narodne revolucije pred-
stvaljaju one dalje činjenice na osnovu kojih se, kroz jedan dru-
štveni proces, produbljuje emancipacija širih slojeva od katoličke
crkve kao ustanove. Nezavisno od ovog prirodnog razvitka, slablje-
nju uticaja katoličke crkve među vernicima doprineli su i njeni
predstavnici, svojom moralnom kompromitacijom, usled podrške NDH
i okupatorske vlasti. Zbog takvog anacionalnog držanja ugled ka-
toličke crkve je na kraju rata bio toliko narušen da se o nekom nje-
nom značajnijem, pogotovu odlučujućem, duhovnom i političkom
uticaju na katolički deo stanovništva nije moglo uopšte ni govoriti.
Ako se tome doda da je sistem nove vlasti, i pored teškoća koje su
proizlazile iz posledica rata i jedne elementarne društveno-političke
promene vlasti, bio već učvršćen i od naroda prihvaćen, postaje ja-
sno koliko je neosnovano ceo taj kompleks posmatrati kroz prizmu
neke bojazni narodne vlasti od duhovne moći crkve nad „masama'4
svojih vernika.
Zbog te saradnje rimokatoličkog klera sa NDH ovaj je među
vernicima bio omražen, što naročito važi za episkopat. Otuda i po-
kušaj crkvenih krugova neposredno po oslobođenju da se visoki cr-
kveni velikodostojnici rehabilituju. Posebno se nastojalo da se glava
katoličke hijerarhije u Jugoslaviji, nadbiskup Stepinac, koji je kao
predsednik biskupskih konferencija nosio najveći deo odgovorno-
sti za držanje klera, predstavi u svetlosti žrtve i mučenika. U tom
poduhvatu mi se susrećemo sa dve vrste pokušaja, od kojih jedni
imaju karakter ,,objekti'Vne“, gotovo ,,neutralne“ ocene njegove
ličnosti i rada u periodu 1941—1945, a drugi predstavljaju zvanični
kaptolski stav izgrađen na „dokumentovanoj podlozi“.
Prvu verziju iznosili su ,,liberalno“ orijentisani klerikalni kru-
govi iz redova građanske opozicije. Pokušaji rehabilitacije predstav-
ljali su sastavni deo kampanje protiv narodne vlasti. Išlo se dotle da
je Stepinac predstavljen kao ličnost ugrožena od ustaškog režima.
Svi njegovi potezi i akcije u korist ustaške vlasti interpretirani su
kao protokolarni ustupci na koje je bio prinuđen. Govorido se da je
on onozemaljski čovek, sasvim od vere, koji se nije bavio politikom.
štaviše, u okružnicama pre rata i u toku rata on je naređivao sve-
štenstvu da se ne bavi svetovnim poslovima, a u prvom redu poli-
tikom. Ali' okolnosti i prilike pod kojima je delovao, u uslovima us-
taške strahovlade i uzburkanosti u celom svetu, prinudile su ga da
preduzima izvesne političke radnje kojima nije bio dorastao. Isticalo
se da je ustaški režim još 1941. godine bio omrznut i bez pristalica,
RIMOKATOLICKt KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 2 7 5
tako da je stanovništvo Stepincu odavalo priznanje zbog njegovog

dostojanstvenog držanja. Ali kako se preko nekih nedvosmisleniih
poteza Stepinca nije moglo preći, kao što je bio slučaj sa martovskim
,,Prosvjedom“, koji je, čak i među ovim krugovima, izazvao konster-
naciju, podvlačilo se da su Stepinac i episkopat uvučeni u Paveli*
ćeve planove na osnovu pogrešne informisanosti. Osećajući slabosti
i proizvoljnost cele ove konstrukcije, isti krugovi su svoju verziju
završavali time što su nadbiskupa vrhobosanskog Šarića, koji je bio
ustaški eksponiran do te mere da se uopšte nije mogao braniti, pro-
glašavali zloduhom kolaboracije i faktičkim šefom episkopata.45
Druga verzija, pak, o stavu Stepinca i episkopata prema pro-
gonu u NDH iznošena je preko Vjesnika zagrebačke nadbiskupije.
U seriji članaka, operišući pojedinkn intervencijama Stepinca i epi-
skopa u korist Srba, Jevreja i drugih kategorija ,,obeleženih“ u
NDH, kao i nekim argumentima formalističke prirode, vršen je
pokušaj da se povrati moralna podloga sveštenstvu, kao preduslov
za uspeh novih akcija protiv narodne vlastk Tako se ovde iznosilo
da je Stepinac u vezi sa zločinom u Glini zahtevao da se Srbi ne ka-
žnjavaju smrću ako se sudski ne dokaže da su krivi; tražio od Pa-
velića da se deportovanje pravoslavnih i Jevreja sprovodi na ,,hu-
maniji i obzirniji način“, zauzimao za srpsku decu46, insistirao da
se prelaz na katolicizam usaglasi kanonskim pravilima itd. Povodom
biskupskih konferencija, koje se nisu mogle negirati, samo se podvla-
čilo da one nisu imale jugoslovenski karakter i da je na njima sudelo-
vao samo hrvatski episkopat, pa ni on u celini.47
Ta akcija je predstavljala stvaranje platforme, s koje bi dr-
žanje prema narodnoj vlasti postalo što efikasnije. Pretpostavljalo
se da će ovo tumačenje uticati na jedan deo vernika, a, s druge
strane, da će se presuda narodnih sudova za konkretno inkrimini-
sane zločine u ratu predstaviti kao progon i odmazda nad političkim
i ideološkim protivnicima države. Toj akciji pridružuje se tokom
celog ovog perioda sejanje nepoverenja u trajnost novog poretka
(poredak od „frtalj vure“), kao i direktno organizovanje ustaških
grupa i njihovo podstrekavanje na vršenje neprijateljske delatnosti.
Kler je to osećanje privremenosti nove države crpeo iz zategnutosti
među velikim silama, koja se reflektovala i na ovom području, na-
ročito prilikom zaoštravanja odnosa između DFJ i anglosaksonskih
sila u vezi sa evakuacijom Jugoslovenske armije iz Trsta (maj 1945j.
Takvu atmosferu su intenzivirali i proustaški ostaci, kao i reakci-
45 Piscu saopštio januara 1960. u Zagrebu dr Josip Ritig, privatni tajnik
Mons. Sv. Ritiga.
46 Deca koja su 1942. sakupljena po naredbi Stepinca sm eštena su u dečji
dom „Paunovac" u Zagrebu, gde su im časne sestre govorile da komunisti
„mrze boga“ i „jedu djecu“, da je poglavnik najzaslužniji sin domovine i da
inoverce treba prevesti na katoličku veru. Sa ciljem da sačuva ovu decu l'.ao
„duhovnu rezervu", Stepinac ih je pred slom NDH otpremio u Ramzau (Au-
strija). (Ворба, 31. I 1947.)
47 Sluzbeni vjesn ik zagrebačke nadbiskupije, 4, 5, 6, 7, 8/1945, 1, 2—3,
4/1946, „Dokum enta nedavne prošlosti". — Ove ,,intervencije“ ne samo da raz-
rešuju odgovornosti nego je u stvari potvrđuju, a uzgred su propraćene cini-
zmom, sve u im e „kršćanskog m ilosrđa“. Dovoljno je sam o da se izdvoji pi-
tanje prelaza na katolicizam, kao čisti genocid, pa da se vidi kako se odgovor-
nost za ovaj najveći zločin katoličkog klera um anjuje u im e nekih formal-
nih razloga (nije „pokrštavanje" nego „prelaz", usaglašavanje „prelaza" crkve-
nom pravu itd.).
18*
2 7 6 — BRANKO PETRANOVIC
onarni deo članstva bivše Mačekove HSS, pri čemu su, pored nekih
objektivnih uzroka, na sve to uticali i refleksi ustaške propagande,
koja je tokom celog rata podvlačila protivrečnosti među savezni-
cima kao nerazrešive, a u završnoj fazi predskazivala i otvoreni su-
kob u najskorije vreme. Ostaci starih snaga očekivali su, pod uti-
cajem ove psihoze, da zapadni saveznici prihvate izbegle kvislinške
ostatke i s njima uđu u zemlju. U tom uverenju podržavao ih je i deo
razbijenih kvislinških vojnih formacija koji je ostao u zemlji. Bile
su to manje grupe od po nekoliko ljudi, ali nigde, kao u predelu
Velebita48, Livanjske doline, Imotskog i Posušja, u Lici (naročito
oko Gospića), Drniškoj krajini i poveće skupine, koje se nisu uspele
povući.49 Razvijanju ove atmosfere iščekivanja u redovima unutra-
šnjih neprijatelja DFJ pomoglo je i blagonaklono prihvatanje us-
taške emigracije u Italiji i Austriji od strane zapadnih saveznika i
Vatikana. Iz ovako pogrešno procenjene situacije rimokatolički kler
je izvlačio zaključak da je narodna vlast privremena, da neće imati
snage da se održi, ni smelosti da preduzme mere za suzbijanje ne-
prijateljske aktivnosti klera i ustaških ostataka50, kao i svih onih
starih građanskih snaga koje su u ovome periodu, mada poražene,
računajući na zapadne saveznike, smatrale da će uspeti da izmene
karakter poretka ostvarenog u narodnoj revoluciji. Pogotovo se ve-
rovalo da niko neće smeti da ugrozi ličnost i položaj Stepinca, kao
glave episkopata, iza koga stoji Vatikan i ceo „katoličlci svijet“, pa
bavio se protivnarodnirri radom ili ne.51
Katoličku crkvu u Jugoslaviji, sa celom njenom organizacijom,
koja se nije izmenila u odnosu na njeno predratno uređenje52, pred-
stavlja, po crkvenom pravu, onaj episkop koji vrši dužnost predsed-
nika biskupskih konferencija. Kako su pojedini krajevi zemlje po-
stepeno oslobađani, a Zagreb, gde se nalazi rezidencijalno sedište,
tek nekoliko dana pred završetak rata (8. maja 1945. godine), do pr-
vih dodira između predstavnika narodne vlasti i velikodostojnika
48 Tridesetog novembra 1945. razbijena je u pređelu Velebita jedna pove-
ća grupa od 40 ustaša, kojom prilikom je uhvaćen i pukovnik Delko Bogdanić,
koji ie kao jedan od najpouzdaniji'h Pavelićevih lica ostao u zemlji. (Vjesnik,
6. XII 1945.)
40 Broj četničkih, ustaških i drugih terorističkih grupa iznosio je posle
oslobođenja 790, sa ukupno 11.800 ljudi. Ustaša je bilo 2.370. (A. Р а н к о в и ћ ,
Изабрани говори u чланци, Београд, 267.)
60 Takvu ocenu ilustruje razgovor provincijala dominikanca Anđelka Fa-
zinića s francuskim konzulom u Zagrebu, januara 1946. Na tvrđenje konzula
da je taktika jugoslovenskog episkopata pogrešna, jer je umesto otvorene borbe
morao pronaći privremene dodirne tačke saradnje sa vlašću, i sačekati povolj-
niji momenat, provincijal je izneo m išljenje da je nesređeno stanje posle rata
bilo najidealnije da se zada udarac režimu. (AVS NRH, fasc. V, izveštaj bez
oznake porekla i datuma.)
51 Isto, izveštaj o efektu suđenja Stepincu na pojedine grupe stanovništva,
bez oznake porekla i datuma.
52 Zadržale su se četiri nadbiskupije (zagrebačka, vrhbosanska, barska i
beogradska), 14 biskupija (bosansko-srijemska, križevačka, senjsko-modruška,
mostarska, duvanjsko-trebinjska, splitska, dubrovačka, hrvatska, kotorska, krčka,
šibenska, ljubljanska, levantinska i skopljanska), 3 apostolske administrature
(bačka, banatska i zađarska). Ovde treba pomenuti i m uške redove i kongrega-
cije (13 redova i bratstva), ženske redove i kongregacije (7 redova i 28 kongre-
gacija), Zavod Sv. Jeronima u Rimu i župe sa hrvatskim iseljenicim a u SAD.
(Viđ.: d r K r u n o s l a v D r a g a n o v i ć , Opći šem atizam katoličke crkve u
Jugoslaviji, Sarajevo 1939.) Naknadno su ovoj organizaciji pripale i biskupije
priključenih krajeva.
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVUI - 277
katoličke hijerarhije dolazilo je sa oslobođenjem njihovih dijaceza.

Ti prvi susreti uglavnom protiču u znaku prigodnog izjašnjavanja
biskupa za novu vlast i tekovine NOP-a.
Do najzapaženijih susreta katoličkih biskupa sa pređstavnicima
narodne vlasti, pre konačnog oslobođenja zemlje, došlo je u Splitu,
aprila 1945. godine, prilikom izvanrednog zasedanja ZAVNOH-a,
čijem su radu prisustvovali Miho Pušič, biskup hvarski, Jeroh'm
Mileta, biskup šibenski i Vicko Fulgosi, biskup vikar, koji je za-
menjivao splitskog biskupa Bonifačića. Tom prilikom je Mileta
pozdravio hrvatsku vladu i uspehe NOP-a, po spoljnoj sadržini na
veoma srdačan način, bez obzira što su neke njegove ideje o ulozi
katoličke crkve u nedavnim događajima bile iz osnova netačne.13
Mada nešto drukčije naravi od ove izjave biskupa Milete, „Obrana
Starješinstva“ franjevačke provincije „Bosne Srebrene“, predata
maja 1945. godine, predsedniku vlade NR BiH Rodoljubu Čolako-
viću, povodom odgovornosti bosanskih franjevaca u periodu NDH,
ima u osnovi slično poreklo. Do nje je, naime, došlo zbog diskusije
pokrenute preko štampe o držanju klera za vreme rata, pa se „star-
ješinstvo“ našlo pobuđeno da javno saopšti da u tom pisanju ima
mnogo neobaveštenosti, a po sadržaju „cijeline i neopravdanosti“,
jer se najveći deo franjevaca, „izuzev žalosnih iznimaka“, držao ro-
doljubivo, utičući na smirivanje prilika, pomagao po cenu največeg
rizika pojedincima i celim porodicama, bez razlike na njihovu ver-
sku pripadnost. ,,Starješinstvo“, takođe, preko ,,Obrane“ izražava
spremnost da pomogne vlastima u iznalaženju krivaca koji su se
ogrešili o svoje patriotske dužnosti.54
Ove dve deklarisane želje visokih katoličkih predstavnika, iako
ovde izražene u nešto različitim okolnostima, same po sebi, po svom
verbalnom sadržaju predstavljaju, dokaze dobre volje i pomirlji-
vosti, uprkos njihovom odbrambenom stavu u odnosu na držanje
crkve u ratu. Ali reči visokih klerika i stvarno delovanje svešten-
stva su se već tada bitno razilazili, naročito na području pomenute
franjevačke provincije, gde se ustaški ostaci stavljaju pod pokrovi-
teljstvo crkve i postepeno transformiraju u organizaciju ,,križara“.
Najviši predstavnici države i crkve susreli su se prvi put u
Zagrebu, početkom juna 1945. godine. Naime, 2. juna 1945. godine
delegacija zagrebačkog sveštenstva.55, na čelu sa biskupom Salis Se-
visom, posetila je predsednika vlade Hrvatske, a istog dana i pred-
sednika vlade DFJ. Izjave koje su tom prilikom izmenjene pred-
stavljaju programske stavove o problemu uređenja odnosa kato-
ličke crkve i narodne vlastii, na kojima su obe strane i docnije ustra-
jale.56 Karakteristično je da je Salis Sevis tom prilikom podvukao
povezanost katoličke crkve s hrvatskim narodom u prošlosti, tj. da
je ona „vijekovima odgajala hrvatski narod i vjerno ga pratila u
svim peripetijama njegove prošlosti“57. Ovaj deo njegove izjave
63 Slobođui dom, 19. IV 1945.
54 Viđ.: V. N o v a k , n.d., 1097-8.
55 Ovo izaslanstvo sveštenstva sačinjavali su sem Salis Sevisa: biskup Lah,
kanonici Lončar, Borić, prof. Bakšić, prof. dr Zivković, dr Nikola Kolarev, fra-
tar Grim, župnik Salec, provincijali dominikanaca i franjevaca i Mons. Sv. Eitig.
м Salis Sevis je izložio m isli o saradnji crkve i države, ali uz ograničenje
da je jedino nadbiskup pozvan da stupi u vezu sa vladom i autentično tumači
želje crkve, njenog klera i vernika.
67 Službeni vjesn ik zagrebačke nadbiskupije, 2/1945.
278 - BRANKO PETRANOVIC
predstavljao je grubu uvredu, jer se izdaja katoličke crkve u pro-

šlom ratu identifikovala sa držanjem celog hrvatskog naroda,a, s
druge strane, krio je i određene političke pretenzije. Katolička crkva
je ponovo na sebe preuzimala ulogu političkog predstavnika hrvat-
skog naroda kao katoličkog naroda. Takve tendencije su naročito
aktuelizirane uoči sloma NDH, kad je ustaško vođstvo želelo da pre-
nese ovlašćenja suverene vlasti na poglavara katoličke crkve. Što
se tiče najvažnijeg pitanja — stava katoličke crkve prema sređi-
vanju odnosa s narodnom vlašću — Salis Sevis je nastupio više nego
rezervisano u onom delu gde se govorilo o lojalnosti prema DFJ, a
sa maksimalnim programom gde je bila reč o materijalno-duhov-
nim zahtevima crkve. On je samo podvukao da će katolička crkva
lojalno sarađivati s državom- na svim područjima u skladu sa ,,bo-
žjim i crkvenim zakonima“. Pored ove zamagljene formulacije, vi-
soki katolički predstavnik nije našao ni jedne kritičke reči na račun
držanja crkve ili pojedinih njenih predstavnika u prošlom ratu ili
potvrde i prihvatanja novoizvojevanih socijalnih tekovina narodne
vlasti. Kao bitni uslov za provođenje poziva katoličke crkve on je
postavio praktično oživotvorenje principa deklaracije vlađe DFJ, a
u prvom redu slobode savesti i veroispovesti, prava crkve na udru-
živanje verskih organizacija, slobode u hrišćanskom odgoju na pod-
ručju školstva i katoličkim odgojnim zavodima, kao i poštovanje
privatnog vlasništva u punom smislu reči.58
Salis Sevis je zaobišao temeljna pitanja iz kompleksa odnosa ri-
mokatoličke crkve i narodne vlasti. Nezavisno od nezadovoljstva naj-
viših predstavnika narodne vlasti zbog držanja rimokatoličkog klera'u
prošlom ratu, narodna vlast je stajala na načelnom stanovištu da se
pitanje religije ne može rešavati diktatom. Osnovno pitanje u od-
nosima između rimokatoličke crkve i države svodilo se međutim na
zahtev narodne vlasti da crkva postane više nacionalna i više samo-
stalna, jer se sve ostalo u poređenju s tim pojavljivalo kao sekundarno
po značaju. To nije, međutim, predstavljalo zahtev da se katolička cr-
kva odrekne Vatikana kao vrhovne instance u sklopu centralizovanog
ustrojstva katoličke crkve u svetu, već je proizlazilo iz istorijskog
iskustva da je Vatikan uvek više naginjao Italiji nego Jugoslaviji.
Što se definitivnog uređenja odnosa crkve i države tiče, prilikom ove
audijencije izraženo je zvanično mišljenje da će se to pitanje rešiti
voijom slobodno izabrane Konstituante, a da je interes države da se
odnosi između svih veroispovesti u zemlji dovedu u sklad s idejom
zbliženja i saradnje.59
Posle ovog sastanka, predsednik vlade DFJ je 4. juna primio i
nadbiskupa Stepinca.60 Sadržaj ovog razgovora, koji je usledio svega
dva dana posle zvanične audijencije delegacije katoličkog svešten-
stva, nije nam poznat. Međutim, ako se uzme u obzir da su gledišta
o svim pitanjima bila formulisana već na prethodnom sastanku, gde
je došlo do izjašnjavanja o svim principijelnim i tekućim proble-
58 Isto; Политика, 6. VI 1945.

и Isto, izjava m aršala Tita.
60 Stepinac je posle oslobođenja Zagreba proveo kraće vrem e u „custodia
honesta". Od puštanja pa do 17. septembra 1946, kada je Javni tužilac NRH
naredio njegovo hapšenje, u vezi sa otkrićima na procesu Lisaku, Saliću i dr.,
on se nalazio na slobodi, suprotno tvrđenjim a u nekim katoličkim publikaci-
jama. (La civiltd. cattolica, Vol. I, 719—20.)
mima iz ovih odnosa, normalno je pretpostaviti da neka nova pi-

tanja nisu tom prilikom ni tretirana. Pa ipak, iz posrednih izvora
saznajemo da je Stepinac regulisanje celog pitanja vezivao za di-
rektne pregovore Svete stolice i vlade. Kako u to vreme, po njego-
vom mišljenju, nije postojala mogućnost zaključenja formalnog kon-
kordata, Stepinac je smatrao da privremeno treba uspostaviti neki
„modus vivendi", po ugledu na čehoslovačku Republiku.61 Prebacu-
jući tako stvar na Svetu stolicu, Stepinac je stavio celi episkopat u
pasivnu ulogu sprovodnika i izvršioca ideja koje treba da formuliše
Vatikan u neposrednim pregovorima sa vladom. U Pastirskom pi-
smu od 20. septembra 1945. godine ova ideja je jasno definisana:
„Konačna riječ po svim pitanjima, koja zajednički zanimaju
Crkvu i državu, imat će, prema propisima crkvenog ustrojstva,
što se tiče Crkve, Sveta Stolica. Ona je vrhovni sudac u svim
pitanjima vjerskoga i crkvenoga života svih vjernika."62
Preko ovog zahteva izražavala se na tipičan način nacionalna

amorfnost jugoslovenskog epiekopata. Katoličko sveštenstvo je
po crkvenom ustrojstvu podređeno Vatikanu, ali je ono, s druge
strane, u obavezi i prema svojoj državi. Da li će ono dati prevagu
u jednom momentu autoritetu Vatikana ili vlasti određene države
čiji su građani, nije zavisilo toliko od univerzalnog karaktera kato-
ličke organizacije koliko od nacionalne otpornosti episkopata, pa i
celog klera. Insistiranjem na bilateralnom regulisanju odnosa jednog
internog područja umanjavala se državna suprematija u toj oblasti.
Državi se nametala jedna neprihvatljiva situacija da prima za svoje
građane, kakvi su nesumnjivo katolički sveštenici, obaveze za „сео
kompleks odnosa pred jednim stranim suverenitetom“. A i posma-
trajući uopšte celishodnost uređenja tih odnosa jednim stranim fak-
torom, videlo se da to nisu izazivale potrebe vršenja religije, nego
interesi katoličke jerarhije za stvaranjem eksteritorijalnog statusa
u državi. Zbog prirode toga zahteva dalji razgovori o sređivanju od-
nosa nisu imali perspektivne izglede. Tim pre što je i držanje ostalog
episkopata prema ovim razgovorima bilo sasvim pasivno, pošto je
episkopat uporno sledio politiku Stepinca. Stepinac je posle susreta
s maršalom Titom istina nastavio razgovore sa ministrom savezne
vlade Kocbekom, koji je zbog toga posebno doputovao iz Beograda,
radi pronalaženja zajedničke platforme za regulisanje odnosa. Po
svom povratku, on je poručio Stepincu da pripremi izveštaj za put-
predsednika vlade Edvarda Kardelja o razgovoru sa maršalom Ti-
tom. Suština toga izveštaja, koji nam nije poznat, sastojala se u
tvrđenju Stepinca da teškoće oko regulisanja odnosa postoje, aii
da one nisu neprebrodive. Stepinac je potom posetio i Vladimira
Bakarića, ali stvari ni onda nisu pokrenute s polazne tačke.63 Iz jed-
nog pisma biskupa Akšamovića upućenog Mons. Ritigu saznajemo
da je on bio u dodism i sa drom Hermanom, vodećim crkvenim prav-
61 AVS NRH, stenografske beleške sa procesa Stepincu, 3. X 1946, izla-

ganje odbrane.
,г Isto, fasc. II, Pastirsko pismo od 20. IX 1945.
63 Isto, stenografske beleške sa procesa Stepincu, 3. X 1946. izlaganje
odbrane.
280 — BRANKO PETRANOVIC
nikom i ličnim prijateljem Mons. Ritiga, nastojeći da pokrene raz-

govore, ali bez uspeha.64
Dva meseca po oslobođenju Ljubljane (11. jula 1945. godine)
delegacija katoličkih sveštenika na čelu sa generalnim vikarom
ljubljanske biskupije Vovkom posetila je predsednika Narodne
vlade Slovenije, podnoseći- javnu izjavu o stavu crkve prema novoj
državi, koja, u stvari, odražava uslove pod kojima ovi odnosi mogu
da se regulišu. Činjenica da je slovenačko sveštenstvo iznelo svoje
stanovište o bitnim pitanjima odnosa sa narodnom vlašću proiz-
lazi, nama se čini, iz specifične situacije slovenačkog klera za vreme
okupacije. Naime, u Ljubljanskoj pokrajini, sa izuzetkom Primor-
ske, gde je zbog denacionalizacije od prvih dana fašizma postojao
antagonizam između italijanske vlasti i slovenačkog sveštenstva,
ostvarena je puna saradnja između okupatora i klera. Računa se da
je oko 90% klera aktivno učestvovalo u toj saradnji65. Sveštenstvo
Štajerske i Gorenjske, međutim, Nemci su prinudno iselili, tako da
je ono prešlo u Hrvatsku i Srbiju. Sveštenici kojit su prešli u Hrvat-
sku nisu sarađivali sa NDH, nego, štaviše, neki od njih uspostavljaju
i dodire s NOP-om. Od tih sveštenika-iseljenika izdvojili su se od-
mah oni koji su bili za saradnju sa narodnom vlašću, formirajući
Inicijativni odbor, iz kojega je docnije izrasla i Ćirilo-metodijanska
družba.66 Oslobađajući se crkvene stege, ali ostajući disciplinovani u
pitanjima vere, ti su sveštenici nesumnjivo doprineli da je već na
samom početku u redovima slovenačkog klera došlo do diferencija-
cije, koja će u odnose s narodnom vlašću unositi onaj preko potrebni
element sklonosti za saradnju. Ovakve prilike među slovenačkim
klerom svakako su uticale na slovenačku crkvenu hijerarhiju da me-
sec dana posle audijencije zagrebačkog klera podnese svoju pro-
gramsku izjavu o tome kako zamišlja i pod kojim uslovima pristaje
na uspostavljanje saradnje sa novom državom. Ova izjava, uzeta u
celini, ne može da se ne oceni pozitivno, jer predlaže neka rešenja
koja su bila u načelu prihvatljiva i za državu. Ako analiziramo ovu
izjavu, videćemo da se ona u stvari sastojala iz tri dela: iznošenje
razloga zbog kojih je crkva spremna da podržava vladu, određi-
vanje stava prema saradnji klerika za Vreme rata s okupatorom i
iznošenje zahteva koje bi država trebalo da ispuni prema crkvi. U
prvom delu se izražava patriotska privrženost vladi i spremnost da
se izvršavaju građanske i državne dužnosti kao što vera naređuje.
Raduju se državi Sloveniji i podržavaju politiku ujedinjenja celog
slovenskog etničkog područja. Sa stanovišta hrišćanske etike ta-
kođe pozdravljaju brigu države o „malom čoveku“, žrtvama rata,
vaspitanju naroda u radosti i obnovi. Osuđujući dne sveštenike kao
i katolike koji su za vreme okupacije pogazili svoje patriotske oba-
veze, objašnjavaju njihovo držanje nerazumevanjem prilika, jakem
destruktivnom propagandom, pritiskom okupatora i strahom pred
bezbožnošću, iako smatraju da se ne mogu, i pored svega, opravdati.
Na kraju, izražavaju nadu da će država zbog ovakvog stava omo-
gućiti versko vaspitanje dece, versko venčanje, crkvenu štampu, od-
u Pism o biskupa Akšamovića Mons. Ritigu, 1. X 1945.

95 Piscu saopštio januara 1960. u Ljubljani Franc Saje, naučni saradnik
Instituta za izučavanje radnlčkog pokreta Slovenije.
“e Isto.
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI - 281
gajanje svešteničkog podmlatka, kao i sigurnost imovine potrebne

za crkvenu namenu.67
Ova izjava sveštenstva ljubljanske biskupije, izneta u formi
„Spomenice", predstavlja novi, javno izneti programski stav katolič-
kog sveštenstva prema saradnji s narodnom vlašću. Upoređujući nji-
hov stav sa stavom koji su zauzeli vrhovi katoličke crkve u Hrvat-
skoj, uočavaju se znatne razlike. „Spomenicom11 su svešteni krugovi
Slovenije u stvari prejudicirali shvatanje jugoslovenskog episko-
pata o uređenju odnosa između crkve i države. Načela ovog doku-
menta su bila prihvatljiva, pod uslovom da se ispunjavaju u praksi,
pa je na toj osnovi bilo moguće i urediti odnose crkve i države. Os-
talo je da se podnosioci ove ,,Spomenice“ napregnu da u život počnu
primenjivati njen sadržaj, jer su i ovde reči odudarale od stvarnih
dela.68 Međutim, u docnijem razvitku događaja do toga nije došlo,
jer su ideje ,,Spomenice“ zamenjene sasvim drugom praksom.
Već na samom početku Stepinac je umrtvio poziciju katoličke
crkve, zahtevajući da se razgovori prenesu iz nadležnosti katolič-
kog episkopata u nadležnost Svete stolice i Privremene vlade DFJ.
A ni drugi predlozi katoličkog klera nisu imali realnu podlogu. Iz
zahteva klera, pretenciozno postavljenih, po svom sadržaju inače
maksimalnih, koji prelaze jednim delom okvire potreba verske de-
latnosti, kao što je slučaj s traženjem da se u praksi realizuje sistem
političkih prava ili garantuje privatna svojina, izbijala je nepomir-
ljivost i nespremnost za sređivanje odnosa. Sve navedene inicijative
i naknadno dopisivanje Stepinca69 žele samo da stvore utisak o do-
bronamernosti katoličkog klera. Usvajanje njihovog programa, koji
je iznet od strane Salis Sevisa, a docnije ponovljen u najoštrijoj
formi u Pastirskom pismu, išli su faktički za stvaranjem jednog
takvog sistema privilegi'ja koji bi katoličkoj crkvi dao položaj „dr-
žave u državi“. Iako katolici, oni su bili dužni da daju izjavu po-
litičke lojalnosti i patriotske privrženosti domovini. Kler je verom
i moralom vezan za Vatikan, tako da su u tim pitanjima dužni da
slušaju Vatikan, no iz toga nije smela proizlaziti nespremnost da
se potčinjavaju zakonima svoje zemlje. Episkopat nije vodio ra-
čuna o dva sasvim različita momenta •— da je jedno stav prema zei-
mlji, a drugo njihov odnos prema ideološko-polittičkim pitanjima
i društvenom sistemu. Od katoličkog klera se nije ni tražilo da po-
vredi kaitoličku disciplinu prema crkvi i vezanost za Svetu stolicu,
kao vrhovnog poglavara katolika u verskim stvarima, no s tim da,
s druge strane, primi na sebe obavezu građanske privrženosti prema
svojoj državi i njenim svetovnim vlastima. Rezerve koje su od
strane te vlasti izražavane prema Vatikanu proizlazile su iz rđavog
istorijskog iskustva s njegovom politikom podrške italijanskih in-
teresa. Nastojanjima da u ceo problem unese i elemente inostrario-
sti, katolička crkva u Jugoslaviji je sebe potpuno isključila iz raz-
g'ovora kao samostalnog i dozrelog partnera. Neki drugi događaji
koji se manifestuju u vreme ovih razgovora takođe govore da ka-
tolički kler nije ni želeo da se oni uspešno dovrše. Pored nekih okru-
87 V jesnik, 16. VII 1945.
68 Isto, izjava Borisa Kidriča.
69 Prema iznošenju odbrane na sudskom procesu Stepincu, nađbiskup je
poslao 10—15 dopisa vladi DFJ o problemu sređivanja odnosa. (AVS NEH, ste-
nografske beleške, 3. X 1946.)
žnica i javno insceniranih provokacija narodne vlasti, počinju već

jasnije da se ocrtavaju i konture jedne široko razgranate mreže
,,krizarske“ organizacije, koju od prvog dana crkveni krugovi pri-
hvataju, inspirišu i organizaciono objedinjavaju.
Katolički sveštenici izbegavaju posle oslobođenja svaku sarad-
nju s narodnim vlastima, dovode je gotovo do bojkota, pri čemu je
odlučujuće bilo sugestivno delovanje Stepinca. Crkvene vlasti ne
dozvoljavaju sveštenicima da učestvuju na sahranama umrlih voj-
nika.70 Stepinac, koji je irnače zastupao tezu da između faktičke vla-
sti, konkretno ustaške, i crkve mora postojati kontakt radi zaštite
vere i naroda, sada je svesno radio protiv svake saradnje s narod-
nom vlašću. Na to je upravljena i jedna njegova okružnica, u kojoj,
pod vidom političkog dezangažovanja sveštenstva, u stvari provodi
politiku opstrukcije prema svim dodirima s narodnom vlašću i dru-
štvenim organizacijama.71 Slično je i njegovo zalaganje da se
prikupe spiskovi logoraša iz Kovina i drugih logora u kojima su bili
smešteni zarobljene ustaše i domobrani, a sve to u ime „pomoći bli-
žnjima“, „kršćanskog milosrđa“, „zapovesti kršćanske ljubavi“.72
Istoj svrsi, pothranjivanju otpora, služe i njegove intervencije za
osuđene zločince i „inteligenciju bez posla“. Okružnicom od 14. juna
1945. godine, Stepinac upozorava vernike, na podbunjivački način,
na šta je — veli on — dužan pa ma ,Д po cijenu života“, da su oba-
vezni da za svoju decu traže versku obuku kao „sveto pravo“73. Ta
okružnica je izdata povodom odluke Predsedništva ZAVNOHA-a
0 nastavi veronauke u srednjim školama, određujući fakultativriu
nastavu tog predmeta u nižim razredima gimnazije, a ispuštajući
ga u višim razredima. Cilj ove odluke je bio da se uvođenjem fakul-
tativnosti nastave veronauke svima građanima, onima sa verom i
onima bez konfesije, omogući slobodno izjašnjavanje u skladu s
principom jednakosti građana. S druge strane, i s gledišta slobode
nauke nemoguće je bilo zadržati veronauku kao obavezan predmet.
Slučaj s ovom odlukom i reagovanje rimokatoličkog klera na njeno
donošenje i primenu pokazuju kako su neprijatelji narodne vlasti u
tom periodu menjali taktiku, prelazeći s frontalnih napada na na-
pade konkretnih rešenja. Stepinčevom okružnicom roditelji se u
stvari pozivaju da otvoreno ustaju, jer nije povređena samo nastava
veronauke nego i sloboda veroispovedanja. „Odbrana vjeronauke“
je iskorišćena još više, usled nekih grešaka nižih i viših funkcionera,
koji su propisivali da roditelji dođu u školu i daju pismene izjave
„hoće li“ „ili ne“ njihovo dete učiti veronauku, što je bilo pogre-
šno.74 Okružnica Stepinca o pitanju nastave veronauke izazvala je
svojim provokativnim sadržajem i nelojalne ispade na ulicama, pred
crkvama, u procesijama, sve zbog navodne zabrane da se deca od-
gajaju u duhu katoličkog morala i etike. Katihete su decu po ško-
70 Isto, stenografske beleške sa sudskog procesa Lisaku, 17. IX 1946, izjava
optuženog Martinčića.
71 Isto, okružnica od 6. VII 1945.
12 Isto, zapisnik o saslušanju Ivana Salića, 18. III 1946.
73 Isto. — U Pastoralnoj poslanici od 21. IX 1945. ponovo se podvlači da
katolici religijsku nastavu ne shvataju „као mrvicu m ilosti koja pada sa dr-
žavnog stola, nego kao naše sveto pravo".
74 Slobodni dom, 29. VII 1945. (Izjava V. Bakarića na IX zasedanju Na-
rodnog sabora Hrvatske.) Interesantno je da je ovom zasedanju prisustvovao
1 nadbiskup Stepinac.)
RIMOKATOLlCKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 283
lama organizovale i pripremale da skandiraju: „Hoćemo vjerona-

uku.“75 Svi ti religijski protesti, pak, nisu bili ništa drugo do potezi
visokog klera da preko borbe za veronauku pokrene u akciju sve
one u zemlji pritajene ostatke starih snaga. Istii cilj je imala i jedna
druga okružnica o stavu sveštenstva ,,u današnjim teškim prili-
kama“, u kojoj se sveštenici po tačkama upozoravaju, između osta-
log, da javno i privatno opominju sve vernike da ne kupuju knjige
i brošure koje govore protiv boga, vere i katoličke crkve (tač. 5);
zatim, da upozoravaju roditelje da im se deca „čudoredno vladaju“,
da mole Boga i polaze svetu misu. Sveštenici se na kraju ove okru-
žnice pozivaju da mole ,,da se skrate dani ovi i zasija sunce Božjeg
milosrđa nad nama i našim vjernicima“76. Sva ta upozorenja su bila
sračunato upravljena na sabotažu ideološkog i političkog vaspitanja,
naročito omladine, a jasnim aluzijama, kao onoj citiranoj, na kraju
ove okružnice, samo se podilazilo uverenjima o „teškim prilikama“ i
njihovoj „prolaznosti“, koja su negovali ostaci razbijenih građanskih
snaga u zemlji. Raspirivanju političkih strasti, koje su ustaše isko-
ristile za razne ekcese, poslužila je i procesija u Mariji Bistrici, jula
1945. godine, kao i propoved Stepinca. Narodne vlasti su dozvolile
ovu versku procesiju „Svetoj Majci Božjoj Bistričkoj“, koju, inače,
dva i po meseca po oslobođenju nije „zahtijevao nikakav vjerski im-
perativ“. Na ovom hodočašću i procesiji našlo se oko 40—50.000 ljudi, a
među njima i dosta članova porodica ustaša koji su se krili od na-
rodne vlasti. Svi su, međutim, dobili propusnice, jer nije bilo nika-
kvih političkih ograničenja, mada su . predstavnici crkve isticali
ovim povodom da narodnoj vlasti ovakve manifestacije ne odgova-
rajUj a dozvoljavaju ih samo zato što nisu u stanju da ih spreče. No,
-u Mariji Bistrici je došlo do proustaških izliva i incidenata.'7 Pro-
poved koju je nadbiskup Stepinac održao prilikom ovog „zavjetnog
hodočašća“ zagrebačkom svetištu „Мајке Božje Bistričke“, 8. jula
1945, godine, pomogla je da se na ovoj procesiji stvori uzbudljiva
atmosfera i izazovu neredi. Kao i u svim svojim okružnicama, on
je i u propovedi podvlačio teške prilike, a u alegoričnoj formi isticao
da smo „zaslužili da nas Bog kazni“, jer badava sve — i politika, di-
plomatija i strategija i industrija — ako je narod utonuo u zla i
zaboravio Boga, čime je u stvari aludirao na savremene prilitke i
političku orijentaciju narodne vlasti.78
Među neprijateljskim gestovima koje su katolički sveštenici po-
kazivali prema novoj vlasti spadalo je svakako i pomaganje ustaša-
ma da se sklone u šume. Iz klerikalnih redova se naglašavalo ,,da iz-
među nas rat još traje“. Interna disciplina crkve i proustaška linija
koju je zagovarao viši kler najviše su smetale da se sveštenici oslo-
bode tog uticaja i zauzmu samostalniji i pozitivniji stav prema sa-
radnji s narodnom vlašću. Klerici su posebno odvraćali žene i
omladinu od radnih i političkih akcija. Jedan od oblika uticaja na
vernike, putem srednjovekovnog iskorišćavanja prostodušnosti poje-
dinih građana, predstavljaju i pojave čuda. Tako se u Bošnjacima,
u Slavoniji, pojavila zaslugom tamošnjeg župnika „Majka Božja u
W Vjesnik, 20. VII 1945.

76 AVS NRH, fasc. V okružnica br. 5027/45 od 6. VI 1945.
77 Isto, stenografske beleške sa procesa Lisaku. Iskaz Eriha Lisaka. (Slo-
bodni dom, 29. VII 1945.)
78 AVS NRH, fasc. V, propovjed Stepinca u Mariji Bistrici, 8. VII 1945.
plamenu“, razapeta na „devet stupova“, koja je po tvrđenju župnika

rekl.a: „Dosta je krvi! Prestanite s prolijevanjem krvi!“, čime je vr-
šen pritisak da se prekine sa izvršavanjem kazni nad ratnim zlo-
čincima.79
Pozivanje na apstinenciju od svetovnih poslova, pre svega po-
litičkih akcija, od strane visokog klera predstavljalo je demagogiju,
jer se kler udaljavao od verskih poslova i angažovao u neprijatelj-
skoj političkoj delatnosti. Suština te delatnosti leži u tome što se kler
nije mogao izmiriti s novim stanjem i prežaliti NDH. O tome govori
odnos klera prema organizaciji ,,križara“. ,,Križarskoj“ aktivnosti kler
je dao versko obeležje, a crkva uzela ilegalnu organizaciju pod svoje
okrilje. Organizacija ,,križara“, kojoj je kler dao novi sadržaj i im-
pulse na završetku rata i u neposrednoj posleratnoj situaciji, stvo-
rena je još pre rata i bila je sprovodnik ustaških ideja. Njeni čla-
novi su svoj proustaški stav još onda opravdavali odbranom „hrvat-
skih tradicija“. Karakteristično je da su ,,križari“ ustaškom pokretu
služili ne samo kao pojedinci nego i kao versko-crkvena organiza-
cija na političkoj osnovi. Njihov doprinos idejnom organizovanju
NDH je bio od velikog značaja.80 Imajuči u vidu ovu razvojnu idej-
no-političku liniju ,,križara“, postaje jasno zašto su se ostaci ustaša,
1945, pod pokroviteljstvom rimokatoličkog klera, preko noći preo-
brazili u ovu organizaciju.
Donošenjem Uredbe od 21. avgusta 1945. osnovane su savezne
i republičke komisije za verska pitanja. U njihov delokrug rada ula-
zilo je proučavanje svih onih pitanja koja su se ticala spoljašnjeg
života verskih zajednica, njihovih međusobnih odnosa i položaja
crkve prema narodnoj vlasti, kao i pripremanje materijala za za-
konodavno rešavanje odnosa između verskih zajednica i držnve.
Zbog ostvarivanja tih zadataka komisije su bile zadužene da održa-
vaju najtešnji dodir s organima verskih zajednica, koji- su opet
pravno obavezni da komisijama dostavljaju potrebna obavešterja
i tražene podatke.81 Na čelu komisije za verske poslove federalne
Hrvatske nalazio se Mons. Sv. Ritig, koji je, kao i dotada, ulagao
maksimum dobre volje i napora da se odnosi između rimokatoličke
crkve i države srede na savremenoj osnovi. Međutim, ti odnosi su
se sve više pogoršavali, zbog proustaškog raspoloženja dela klera,
koja se naročito manifestovala u povezanosti sa ,,križarima“. Sup-
rotstavljanje katoličke crkve agrarnoj reformi na njenim posedima
dalji je vid zaoštravanja ovih odnosa.82
™ Vjesnik, 20. VII 1945.
80 Viđ.: С и м а С и м и ћ , Ватикан против Југославије, 111. — Clanovi
Križarskog bratstva pristupili su još prvih dana 1941. ustaškoj bojnici, te se
u zloglasnoj Hrvatskoj legiji borili na Istočnom frontu i u BiH. (N.d., 113.)
ra Jugoslovenski pregled za 1957, 504.
88 Uspesi postignuti u sređivanju odnosa s drugim verskim zajednica-
ma, a posebno sa pravoslavnom crkvom, pokazuju takođe da je krivica za ne-
sređene odnose s rimokatoličkom crkvom padala isključivo na njenu hije-
rarhiju i niži kler, koji ju je podržavao. Na kraju drugog svetskog rata
pravoslavna crkva je bila osakaćena i desetkovana, ali su pozitivne sn ase u
njoj tražile put da i crkva nađe svoje m esto u novoj državi. Marta 1945, na
skupštini srpskog pravoslavnog sveštenstva eparhije đalmatinske, u Mana-
stiru sv. Arhangela M ihaila u Krki, osuđen je onaj deo pravoslavnog sve-
štenstva koji je sarađivao sa popom Đujićem i sam ozvanim patrijarhom pra-
voslavne crkve u NDH Germogenom, kao i pokušaji Petra Karađorđevića
da razbije Sporazum Tito — Subašić. Od Sv Sinođa skupština je zatražiia da
se izjasni za federativnu Jugoslaviju. U Crnoj Gori saradnja pravoslavnih
III. OTPOR RIMOKATOLIČKE CRKVE IZVOĐENJU AGRARNE

REFORME NA CRKVENIM POSEDIMA
U vreme kada su razgovori o sređivanju odnosa između države
i crkve stvarno bili prekinuti, s tim što se problem regulisanja spolj-
nih odnosa prenosio na tek osnovanu saveznu i federalne verske ko-
misije, došlo je do donošenja Zakona o agrarnoj reformi i koloniza-
ciji, na koji se, zbog eksproprijacije dela crkvenih poseda, rimoka-
tolička crkva svom snagom oborila.
Crkveni posedi su bili zahvaćeni agrarnom reformom još u Kra-
ljevini Jugoslaviji. Međutim, prema crkvenim imanjima u pojedi-
nim krajevima postupalo se s nejednakom odlučnošću. Najradikal-
niju meru protiv crkvenih poseda predstavljalo je rešenje Agrarne
sveštenika sa narodnom vlašću započela je odmah po oslobođenju. Novo-
osnovano svešteničko udruženje postavilo je sebi za cilj pružanje pomoći
narodnoj vlasti. Sa svoje strane narodna vlast je pomogla sveštenike učla-
njene u ovo udruženje odećom, obućom i određivanjem stalne m esečne po-
moći od 2.000—2.500 dinara po članu. U rezoluciji, koju je donelo 78 svešte-
nika federalne Crne Gore potvrđivala se nacionalna ravnopravnost, a isto-
vremeno su izražene primedbe na račun nezainteresovanosti Sveti sinoda, na
čelu sa mitropolitom Josifom, da postavi administratora za crnogorsko-pri-
morsku eparhiju. Slične inicijative za uspostavljanje saradnje sa narodnom
vlašću preduzete su i u Sarajevu, ali su episkop, neki sveštenici i „pravo-
slavni narod“ gledali popreko na takve sveštenike, smatrajući da je to iđeja
„komunista" da se „minira crkva“. Niže sveštenstvo upućivalo se na dodire
i traženje pomoći od strane narođnih vlasti i u jednom uputstvu iz februara
1945. u kome se govori o povraćaju pravoslavnih sveštenika u župe iz kojih
su iseljeni na početku rata. Ali, pored pozitivnih nastojanja dela pravoslav-
nog i muslimanskog sveštenstva, naročito nižeg, za uspostavljanje saradnje
sa narodnom viašću, bilo je i tendencija pojedinih visokih predstavnika pra-
voslavne crkve da se onemogući odvajanje crkve od države i osnivanje sta-
leških udruženja. Više crkvene vlasti nisu nastojale ni da se popune upra-
žnjena episkopska mesta u toku rata. S druge strane, sankcionisani su ne-
zakoniti akti episkopa Dionisija u SAD, mada je em igracija vršila pritisak
da se eparhija u SAD otcepi od Patrijaršije i nezakonito stvori srpska crkva
u Americi. Visoki kler pravoslavne crkve suprotstavljao se i pokušajima da
se u okviru srpske pravoslavne crkve izrazi nacionalno obeležje crkve u Ma-
kedoniji, tj. da se u crkvi administrira na makedonskom jeziku i da episkopi
budu domoroci. A bilo je i otvorenih napada na narodnu vlast od strane po-
jedinih episkopa. Sarajevski vladika Varnava Nastić nije se ustručavao da
s predikaonice otvoreno napada bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda,
potpirujući nacionalnu mržnju i šovinizam. Dolaskom patrijarha Gavrila iz
inostranstva odnosi pravoslavne crkve s državom se donekle popravljaju.
Patrijarh Gavrilo je izražavao potrebu za tešnjim i iskrenijim odnosima.
podržavajući zahteve Jugoslavije u pogledu Trsta i Julijske krajine. Ove
tendencije za poboljšanjem odnosa i javno su demonstrirane posetom koju je
delegacija episkopa pravoslavne crkve na čelu sa patrijarhom Gavrilom uči-
nila maršalu Titu, kao i pozdravom patrijarha na Sveslovenskom kongresu
u Beogradu, decembra 1946. godine. Sve te m anifestacije nisu pak značile da
i dalje među pojedinim episkopima, pa i od strane Svetog sinoda, nije do-
cnije bilo još pokušaja da se spreči proces saradnje pravoslavnih sveštenika
sa narodnom vlašću i obrazuju staleška sveštenička udruženja. Međutim,
nezavisno od tih negativnih tenđencija, proces diferencijacije pravoslavnog
sveštenstva, jak od samog početka, sve se više produbljivao, za razliku od
onog u katoličkoj crkvi. (Извештај Главног одбора за 11 конгрес Савеза
удруж ењ а православног свештенства ФНРЈ, 90, 115—16; Упутство избеглич-
ком парохијском свештенству шта и како има радити кад се поврати па
своја стара места службе, Бр, Сл. 1014 из ф ебруара 1945. (Posebna publika-
cija.) Uputstvo je potpisao episkop Nektarije; A. Р а н к о в и ћ , n.d., 271; V je-
snik, 16. III 1945; Политика, 22. VI 1945, 20. VI 1946, 24. X I 1946, 12. XII 1946.
ii 22. VI 1947.)
direkcirje u Zagrebu od 5. maja 1919. godine, po kome sva crkvena

dobra preko 20 katastarskih jutara dolaze pod udar reforme.83 Ali,
iz godine u godinu jačale su tendencije da se crkvi ostavi što više
zemlje. Pozivajući se na crkvene zakone (Kanon 1945) katolički epi-
skopat je 1921. godine u predstavci o pitanju agrarne reforme iz-
veo ovaj zaključak:
„...ако interesi crkve zahtijevaju stanovito otuđenje ili op-

terećenje njezine imovine, imalo bi se to bezuvjetno dozvoliti
bez obzira na okolnost, da li će se time otštetiti pravilno izvođe-
nje agrarne reforme ili neće.“84
Pod direktnim pritiskom Vatikana doneto je 1923. godine re-
šenje da se zagrebačkom Kaptolu ostavlja sav posed od 8.012 kj.
obradive zemlje, umesto 2.791 kj., koliko je ranije ostavljeno (i
10.037 kj. šume). Pored propisa koji su omogućavalii da se crkvama
ostavi supermaksimum, doneti su prilikom likvidacije agrarne re-
forme i propisi po kojima je crkva mogla postati i subjekt reforme.
štaviše, i drugi naknadno doneti propisi imali su takođe za cilj da
zaštite preostale crkvene posede, što je i otvoreno priznato u Pravil-
niku za izvršenje Zakona o likvidaciji reforme, odredbom da se kod
crkvenih poseda neće sprovoditi postupak za utvrđivanje objekta,
već će se samo ustanoviti površine koje su dotada upotrebljavane za
svrhu agrarne reforme, a sa ostalih površina Ministarstvo poljopri-
vrede će po dobijanju potrebnih akata brisati zabranu otuđenja i
opterećenja. Zakonom o likvidaciji agrarnih odnosa u Dalmaciji (od
19. oktobra 1930. godioe) crkveni posedi su u odnosu na druge bili
privilegovani prilikom odštete, jer je bilo predviđeno da se za njih
deo odštete koji plaća država poveća za 10%.85
Posleratni Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji pripada grnpi
prvih zakona koji su doneti posle oslobođenja. Ovim zakonom, do-
netim tri meseca po završetku rata na zasedanju Privremene na-
rodne skupštine, avgusta 1945. godine,86 narodna vlast je želela da
što pre ispravi polovičnost stare agrarne reforme i likvidira krupni
kapitalistički posed i feudalne ostatke u poljoprivredi. Na dono-
šenje Zakona uticala je i potreba da se podelom zemlje, naročito u
Vojvodini, što pre obrade i pripreme za prolećnu setvu prostrani
kompleksi napuštenog zemljišta. No, pored svih navedenih razloga,
kao i poslednjeg, čisto palijativne prkode, osnovna svrha Zakona
bila je da se zemlja najzad izuzme iz ruku nezemljoradničkog sta-
83 M i 11 v o j e E r i ć , Адгатпа reform a u Jugoslaviji 1918—1941. godine,
Sarajevo 1958, 273.
84 Citirano prerna M. E r i ć, n.d., 326—7.
85 Isto, 327, 273—4, — Zakonom o izmenama i dopunama od 24. juna 1933.
ponovo je, međutim, proglašeno da se nepodeljeni crkveni posedi po odobrenju
Ministarskog saveta mogu koristiti u svrhe reforme, ali taj poslednji propis nije
imao većih praktičnih posledica.
80 Jedna grupa poslanika, koja je u PNS primljena na osnovu preporuke
Krimske konferencije, formirajući skupštinsku manjinu, nije se usudila da gla-
sa protiv Zakona, mada je Milan Grol bio protiv njegovog donošenja „па pre-
pad“. Poslanik Duda Bošković, vojvodanski veleposednik, osećajući takođe da
ne sme istupiti protiv Zakona u celini, predlagao je da se u Vojvodini ograniči
njegov domašaj na 50—60 ha kao maksimum. (Vid. III Заседањ е AB H O J-a u
заседањ е ПНС, Стенографске белеш ке, Веоград, 210—216.)
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVUI — 2 8 7
novništva i preda kategoriji neposrednih obrađivača, po principu

„zemlja onome ko je obrađuje". Mada ovaj princip nije u celosti
sproveden57, a potrebe bezemljaša i siromašnih seljaka iz zemljišnog
fonda stvorenog agrarnom reformom samo najnužnijim delom po-
krivene, prva posleratna reforma je korenito izmenila posedovnu
strukturu poljoprivrede.
Prilikom diskusije o Predlogu zakona u Zakonodavnom odboru
PNS, posebno o odredbama koje su se ticale agrarne reforme na po-
sedima crkve, ispoljila su se i izvesna mišljenja koja su se izdvajala
od shvatanja većine. Tako je poslanik Jefto Pavić predlagao da se
odredi odšteta za oduzetu zemlju crkvama, manastirima i sličnim
ustanovama, ako pruže dokaze da će sredstva na ime odštete upo-
trebiti' za izdržavanje ustanova socijalnog karaktera.88 Potpredsed-
nik Privremene vlade DFJ Milan Grol izneo je takođe ovom prili-
kom primedbe na predviđenu eksproprijaciju crkvenih imanja, po-
lazeći od dva razloga. Prvo, Grol je smatrao da crkve treba da se
tretiraju isto kao privatna lica koja se izdržavaju, pogotovu kada je
reč o odvajanju crkve od države, a, drugo, eksproprijacijom se za
njega postavljalo pitanje održavanja zgrada, inventara i drugih
stvari od umetničke vrednosti.89 On se nije suprotstavljao agrarnnj
reformi u celini, pa ni na crkvenim posedima, ali je pod vidom egzi-
stencijalnog opstanka crkve i zaštite njenih ustanova od istorijskog
značaja indirektno tražio izuzimanje jednog dela crkvenog zemlji-
šta od eksproprijacije. Koliko je njegova kritička argumentacija bna
neopravdana, vidi se po tome što crkvene vlasti nisu obrađivale ze-
mlju koju su posedovale, jer je bio ustaljen običaj da se ona daje u
zakup. Osim toga, prihodi od zemljišta nisu bili ni jednoj crkvi je-
dini izvor prihoda za njeno izdržavanje, pogotovo katoličkoj, koja
je imala niz prihoda s raznih drugih strana. Što se tiče zaštite umet-
ničko-istorijskih ustanova, crkva nije njihovom održavanju i kon-
zervaciji u prošlosti ni posvećivala potrebnu pažnju, a njihova za-
štita je u novom sistemu prelazila na državu.
Odredbe Zakona koje su se odnosile na agrarnu reformu crk-
venih poseda nisu bile upravljene protiv crkve kao ustanove, kao
što su isticali predstavnici pojedinih crkava, već su izražavale po-
trebu da se urede zaostali odnosi u poljoprivredi. Predstavnici na-
rodne vlasti prilikom donošenja Zakona vodili su računa o intere-
sima materijalnog održavanja crkve. U prvobitnom Predlogu zakona
predviđao se za crkvene posede maksimum od 5 odnosno 20 ha u
slučaju istorijskog značaja eksproprisanog objekta. No prilikom di-
skusije u Zakonodavnom odboru Privremene narodne Skupštine
usvojen je predlog da se ovaj maksimum poveća na 10 odnosno 30 ha.90
Po usvojenom Zakonu, prema tome, bilo je predviđeno da se
bogomoljama, manastirima i verskim ustanovama mogu, prema me-
snim uslovima, u svakom pojedinom slučaju, ostaviti bašte, vino-
gradi, voćnjaci, njive, utrine i šume najviše do 10 ha ukupne povr-
šine za održavanje ili za humane ustanove i narodne skupove. Ako
87 Nezem ljorađnicim a je oduzet sam o višak preko 5 ha zemlje.

88 Rad zakonodavnih odbora P redsedn ištva AVN OJ-a i PNS, Sten. bele-
ške, 264.
80 Isto. 266.
80 Isto, 452.
288 - BEANKO PETRANOVIĆ
su, međutim, ove ustanove bile od većeg istorijskog značaja, moglo

se u njihovom vlasništvu ostaviti najviše do 30 ha obradive zemlje,
kao i 30 ha šume.91
Sa strane crkve usledila je, međutim, oštra intervencija na onaj
deo Zakona kojim se predviđala eksproprijacija crkvenih poseda.
Pre nego što je Zakonski predlog i razmatran u PNS Stepinac je,
pobuđen novinskim vestima da je zakon u pripremi, uputio jednu
predstavku Predsedništvu AVNOJ-a, koja odražava zvanični stav
katoličke crkve na problem agrarne reforme. Taj stav će se ponav-
ljati i docnije, samo sa više oštrine. Stepinac se nije oborio na ag-
ram u reformu kao meru. štaviše, on je pozivajući se na biskupsku
konferenciju od novembra 1919. godine dokazivao da su biskupi još
onda shvatili opravdanost likvidacije veleposeda92, a uz to se soli-
darisao i s kritikom predratne agrarne reforme. Težište ove pred-
stavke je, pak, na razlozima koji govore protiv izvršenja agrarne
reforme na dobrima crkve. Među tim razlozima se kao najvažniji
navode: današnji posedi su samo ,,reliqua reliquiarum“, kao rezul-
tat provođenja prve agrarne reforme; u ostavljeni minimum se ne
može dirati jer služi za izdržavanje crkve, njenih brojnih institu-
cija, službenika, sveštenika i redovničkih ustanova, sem a k o d r ž a v a
ne bi odredila novčana sredstva iz kojih bi se odnosni crkveni su-
bjekti mogli izdržavati93; država treba da vodi računa ne samo o
seljacima nego i o „duhovnim radnicima“; konačno rešenje agrarne
reforme na crkvenim posedima pripada Svetoj stolici; crkvena ze-
mlja služi u svrhe održavanja semeništa, tako da bi njeno oduzi-
manje onemogućilo školovanje i odgoj svešteničkog podmlatka; ne
sme se mešati zemlja kaptolska, semeništa, crkvenih kolegija itd.,
jer svaka od tih ustanova poseduje svoju nadarbinu (crkvenu slu-
žbu), a svaka nadarbina sačinjava pravni subjekt za sebe. Pored
tih egzistencijalnih i formalno-pravnih razloga, ova predstavka sa-
drži i neke kritičke primedbe na stvarni efekat koji može izazvati ag-
rarna reforma, bez sprovođenja kolonizacije. A ukoliko bi i došlo do
kolonizacije, smatralo se da bi ovu trebalo prvo sprovesti na napušte-
nim područjima. Isticalo se, takođe, da sprovođenje agrarne reforme
ne bi bilo u skladu s deklaracijom savezne vlade o slobodi veroispo-
vesti i poštovanju prava privatnog vlasništva. Na kraju se podvlačilo
da bi izvršenje agrarne reforme, a da se prethodno ne urede odnosi sa
Svetom stolicom i sprovede odvajanje crkve od države, ostavilo cr-
kvu bez prihoda, što bi bilo isto što i njen progon.94
Predsedništvo PNS primilo je od Predsedništva biskupskih kon-
ferencija još jedan dopis u vezi s agrarnom reformom u kome s-з
podiže „odlučan protest“ protiv rešavanja agrarnog pitanja, jer se
ono rešava ,,brzo“, bez prethodnog saslušanja katoličke crkve i na
0,Cl. 8. Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji.
92 Pozitivan stav ove konferencije prema agrarnoj reformi 1919. je bio iza-
zvan revolucionarnom situacijom i nemirima na selu, a ne načelnim stavom
crkve.
03 Ovaj zahtev se tem elji na ustanovi crkvenog zakonika, koji u Kanonu
1945 (1) ođređuje: „Rimokatolička crkva im ade prirodno pravo slobodno i neo-
visno od građanske vlasti sticati, zadržati i upravljati vrem enitim dobrima, koja
su joj potrebna za postignuće vlastitih ciljeva."
04 Rad zakonodavnih odbora P redsedništva AV N O J-a i PNS, Beograd.
P redstavka P redsedn ištva biskupskih konferencija u Zagrebu povodom pred-
loga Zakona o agrarnoj reform i i kolonizaciji, Br. 61ЈВК od 10. srpnja 1945. g.
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA tr JUGOSLAVIJI — 2 8 9
njenu štetu, ali kako je došao prekasno, nije ni razmatran nego

prosleđen Mmistarstvu poljoprivrede.95
Povodom Predloga zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji
upućena je PNS i predstavka Svetog arhijerejskog sinoda srpske
pravoslavne crkve, s tim što je Predlog96 ocenjen kao „nepravedan
i nehuman“, ,,antisocijalan“, jer „grubo vređa socijalnu pravdu“.
I Sinod srpske pravoslavne crkve je zamerao što je Predlog rađen
na brzu ruku, bez prethodnih priprema i prikupljanja „faktičkih
podataka“. U vezi- sa poreklom crkvenih imanja isticalo se da ona
nisu nasilno stečena, već dobijena preko zaveštenja. Predstavka se
završavala vrlo oštrim aluzijama o primeni „grube sile“ i pitanjem
nije li to tendencija da se crkva uništi.97
Katolička crkva podnela je predstavku u vezi sa agrarnom гј -
formom i Predsedništvu vlade federalne Hrvatske, koju takođe na-
vodimo ne toliko zbog proširenja argumentacije protiv izvođenja
agrarne reforme, koliko zbog izuzetne oštrine koja je karakteriše.
U njoj se otvoreno kaže da je intencija ove mere u tome da se crkvi
u budućnosti onemogući rad (da ona ima „oštru neprijateljsku kon-
venciju protiv katoličke crkve“), te da je ona i ovim Zakonom kao
i drugim brojnim merama postala ,,bespravna“, izložena stalnim
udarcima promišljenog sistematskog progona, a sve pod vidom slo-
bode veroispovesti, slobode savesti i poštovanja privatnog vlasni-
štva. Postojanje ove namere predstavnici katoličke crkve izvode i iz
analogije s agrarnim reformama u Mađarskoj i Poljskoj, koje su,
mada izvedene dok su u tim zemljama još bile „sovjetske čete“, os-
tavile crkvi veće komplekse nego u Jugoslaviji. Usvajanje ovog Za-
kona crkva ne može da ne shvati i kao nepravdu prema katoličkim
vernicima, jer će se teret izdržavanja prevaliti na njih, što će ume-
sto smirenja izazvati nezadovoljstvo katoličkih masa, pošto one ima-
ju razvijeno osećanje za poštovanje tuđeg vlasništva, pogotovo ako
je ono crkveno. Tu se već naziru i misli koje će otvoreno i reljefno,
na još široj podlozi, biti iznete i u famoznoj Poslanici od 20. septem-
bra. Još dve ,,kritičke“ ideje iz pomenute predstavke zaslužuju da
budu pomenute. Prva se primedba odnosila na kritiku principa ,,ze-
mlja pripada onima koji je obrađuju“, a druga je negirala u osnovi
celishodnost izvođenja agrarne reforme. Predstavnici katoličke cr-
kve su ukazivali da je pomenuti princip nedosledno primenjen, jer
je Zakon dozvolio i nezemljoradnicima da zadrže do 5 ha zemlje, dok
je država rezervisala izvesne komplekse za javnopravne ustanove.
U neproširivanju ovih izuzetaka na crkvene posede njeni predstav-
nici su videli diskriminaciju Zakona prema katoličkoj crkvi, iako je
bilo očigledno da su ove dve kategorije izuzetaka imale specifičan
karakter. Podnetim zahtevom za izuzimanjem po tom osnovu kato-
lička crkva je samo pokazivala do koje je mere bilo tačno da crk-
vene vlasti nisu nikad ni učestvovale neposredno u obradi svojih
poseda. Drugo shvatanje izneto u ovoj predstavci, prema kome ag-
rarna reforma nije ni potrebna, jer postoji oko 600.000 kj. neposed-
es AFNRJ, Pond M inistarstva poljoprdvrede, fasc. 545, dopis br. 75/BK
od 20. avgusta 1945.
80 Pređstavka se odnosi na prvu varijantu Predloga zakona koji je pred-
viđao maksimum od 5. odnosno 20. ha.
87 AFNRJ, M inistarstvo poljoprivrede, fasc. 15. — Predstavku je potpisao
mitropolit skopski Josif, a datirana je sa 18/5. avgustom 1945.
19 Istorija XX тека, knjlga V

nute zemlje, koja je dovoljna da se nadare svi interesenti, sasvim

je neosnovano, pošto su potrebe za zemljom bile toliko velike da nisu
mogle da budu zadovoljene ni iz fonda agrarne reforme, a kamoli iz
napuštenih područja.98 Docnije jedan akt upućen od strane članova
Prvostolnog kaptola, kao reprezentativnog predstavnika sveštenstva
nadbiskupije zagrebačke, Ministarstvu poljoprivrede federalne ITr-
vatske unosi u ovo pitanje i jedan novi vid diskriminacije agrarne
reforme, jer polazi od toga da je donošenje Zakona bilo preuranjeno
pre izbora za Konstituantu.99 Nije bez interesa podvući i analogiju
koja u vezi s ovim stavom postoji u odnosu na početak agrarne re-
forme u Kraljevini SHS, kada se memorandumom Prvostolnog kap-
tola polazilo od toga da Prethodne odredbe za provođenje agrarne
reforme od 28. aprila 1919. godine nisu pravovaljane samim tim što
su donete na osnovu zaključaka Ministarskog saveta a ne izabranog
narodnog predstavništva.100 Ali iz ovog akta, koliko se god u njemu
ponavljali (raniji argumenti protiv agrarne reforme, već izbijaju
konkretno izražene težnje da se u datoj situaciji proširi krug crkve-
nih subjekata i za njih zadrži što veći maksimum. Uporedo s tim
počinje jače da se naglašava kako je potrebno da se crkva obešteti
za štetu nanetu joj agrarnom reformom, na istom principu kao što
se obeštećuju privatnici za uzete nepokretnosti, jer se sveštenici i
crkvene ustanove moraju od nekuda izdržavati.101
Katolička i pravoslavna crkva su nezavisno jedna od druge vrlo
oštro reagovale na agrarnu reformu na njihovim posedima. Pored
izvesnih razlika u njihovoj argumentaciji osnovno je i za jednu i za
drugu crkvu u napadima na ovu meru da su smatrale da je ona upe-
rena protiv crkve kao ustanove. Zatim, da se njom ugrožava materi-
jalni opstanak crkve i sasvim ignoriše velika istorijska uloga koju
su katolička i pravoslavna crkva odigrale u duhovnoj prošlosti na-
roda. Ali se ni jedna od ovih crkava u svojoj materijalnoj zasleplje-
nosti nije dodirnula u suštini socijalne strane ove mere. Crkva nije
obrađivala zemlju preko sveštenika nego preko seljaka, zakupaca i
napoličara, a s novim društvenim odnosima se nije moglo slagati
održavanje imanja zasnovanih na takvom izrabljivanju seoske si-
rotinje i bezemljaša. Prilikom rešavanja pitanja obeštećenja za ove
posede zakonodavac je pošao od pravilne pretpostavke da ona nisu
ni stečena ličnim radom, nego predstavljaju rezultat korišćenja
drugih, ili pak poklon dobrotvora (imanja manastirska i zadužbinska),
pa je zajednica imala puni socijalni osnov da ih oduzme bez ikakve
naknade. Jedan od osnovnih prigovora odnosio se na to da je država
ovu meru sprovela jednostrano, bez prethodnog konsultovanja cr-
kve. Ovaj prigovor je u suštini bez značaja. Sa donošenjem Zakona
bilo se inače u zakašnjenju, s obzirom na hitnost da se eksproprisani
objekti što pre obrade. Da se ulazilo u preliminarne pregovore sa
08 Predstavka br. 72 od 17. kolovoza 1945.
09 A kt Prvostolnog kaptola zagrebačkog od 2. listopada 1945.
100 Memorandum Frvostolnog kaptola zagrebačkog povodom Prethodnih
odredaba za provedbu agram e reform e od 28. aprila 1919.
101 Pism o biskupa Akšam ovića Mons. Sv. Ritigu od 1. X 1945. — Biskup
ovo vezuje i za to da se plaćanjem Sveta stolica uveri da katolička crkva гЛје
prezrena i da verski porez nije prebačen „па grbaču“ vernika, dok se crkvena
im anja nalaze u rukama „državnih komesara“, koji s njim a gospodare na po-
sve drugi način nego crkva i za druge svrhe, koji narodu život nimalo ili vrlo
m alo olakšavaju.
tUMOKATOLlCKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI - 291
svim zainteresovanim subjektima čija je zemlja imala da dođe pod

udar agram e reforme, reforma bi se odugovlačila u nedogled, jer bi
svaka zainteresovana strana iznosila i s upornošću branila svoje st.i-
leške interese. Osim toga, crkva je imala mogućnosti da iznese svoj
stav, kao što je to i učinila preko PNS. Već ranije izražene tenden-
cije da se celokupni odnosi regulišu preko Svete stolice izbili su i
ovom prilikom, jer se isticalo da se agrarna reforma crkvenih poseda
ne može izvršiti bez saglasnosti Vatikana. S druge strane, oštrina
kojom se istupilo nije bila prouzrokovana ,,pogibeljnim“ gubitkom
materijalne osnove za crkvu koji bi dovodio u pitanje njenu duhov-
nu funkciju, jer su njoj ostajali prihodi od zgrada, crkvenih taksa,
i sl. Katolička crkva je, međutim, stvarala obrnut utisak, kao što po-
kazuje i jedna okružnica da se ,,umirovljeni“ sveštenici, njih oko
50, ne mogu više isplaćivati, tako da je potrebno da bar polovinu
preuzmu njihove stare župe, pa bilo u vidu supstituta postojećili up-
ravitelja ili kao privremene upravitelje.102 I u docnijim katoličkim
publikacijama ovaj Zakon je uzet kao početak ekonomskog gušenja
crkve, sa ciljem da se predstavnici crkve dovedu do toga da ne mogu
vršiti svoj poziv.103
Agrarna reforma 1945/48. godine obuhvatila je ukupnu povr-
šinu od 1,611.867 ha, od čega je na crkvene posede otpadalo
173.367 ha.104
Ukupna površina eksproprisanog poseda crkava u Jugoslaviji
izgleda ovako:
Broj po- Površina Prosečna % od ukupne
seda u ha veličina veličine
NR Srbija 140 18.696 133,5 10,8

APV 679 34.522 50,7 19,9
Hrvatska 694 48.328 69,6 27,9
Slovenija 431 48.657 112,9 28,0
BiH 121 5.607 46,3 3,2
Makedonija 684 14.010 20,5 8,1
Crna Gora 22 3.547 161,2 2,1
FNRJ 2.771 173.367 62,2 100,0lfl5
Do konca septembra 1946. godine izdano je za crkvene posede u

Hrvatskoj 728 prvostepenih odluka. Iz donjeg pregleda se vidi povr-
šina tih poseda (koliko je eksproprisano a koliko ostavljeno
vlasniku:
108 S lu iben i vjesn ik zagrebačke nadbiskupije, br. 2, 5. listopada 1945, okru-
žnica A. Stepinca, 1. kolovoza 1945.
i°s Yid.; L ibro rosso della chiesa perseguitata, M ilano 1956.
104V l a d i m i r S t i p e t i ć , A grarna reform a i kolonizacija u FNRJ
godine 1945—1948, Rad, knj. 300, JAZU, Podatak iz tabele br. 5, 439. — Kod Mije
Mirkovića u navedenom delu 1,564.000, a crkvene 165.000 ha, ali m i se osla-
njam o na Stipetićeve podatke, jer se zasnivaju na arhivskom istraživanju.
105 Isto, tabela br. 3, 437. — Ovaj pregled n ije izrađen prema pojedinim
crkvama (katolička, pravoslavna itd.). Fond M inistarstva poljoprivrede FNRJ
nije detaljno sređen da bi se posle istraživanja došlo do jedne izdiferencirano
slike, a, s druge strane, crkvene publikacije o stanju poseda pre agrarne re-
forme ili posle, ukoliko takve postoje, nisu nam bile pristupačne, pa da na
osnovu njihovih izvora dobijemo pregledan rezultat.
19*
292 — BRANKO PETRAKTOVIČ
Broj Ukupna Određeno za zemlj.fond Ostavljeno

poseda površina obradive šume ostalo ukupno vlasn. u
u kat. jut. kat. jut.
Osijek 96 8.514 4.045 1.960 1.184 7.129 1.385

Sl. Brod 77 27.509 5.329 20.452 191 25.972 1.537
Daruvar 47 3.116 1.208 1.048 19 2.275 841
Bjelovar 51 4.281 1.618 1.753 33 3.404 877
Varaždin 100 6.893 3.509 1.842 60 5.411 1.482
Zagreb 72 5.664 2.989 1.653 89 4.731 933
Zagreb grad 72 2.032 1.239 132 467 1.873 194
Banija (Sisak) 21 3.212 814 1.992 96 2.902 310
Kordun (Karlovac) 35 4.319 1.100 2.567 43 3.710 609
Primorje (Sušak) 27 5.563 428 2.221 2.419 5.068 495
Lika (Gospić) 1 29 12 — — 12 17
Dalm acija (oblast) 129 15.081 895 7.632 2.140 10.667 4.414
UKUPNO: 728 86.213 23.186 43.192 6.471 73.119 13.094ш
Eksproprisana površina činila je 85% ukupne površine crkve-
nih poseda. Tu su ulazili delovi poseda iznad 10 ha kod župa (crka-
va, bogomolja, crkvenih opština), a verske zaklade u celini.
U okviru eksproprišane zemlje struktura poseda koji su ušli u
zemljišni fond bila je prema vrsti sledeća:
— privatni veleposed 14,8
— posedi crkava i manastira 10,7
— zemljišni posedi preko maksimuma 7,7
— nezemljoradnički posedi 7,1
— posedi banaka 5,3107
Postojale su, dakle, tri glavne kategorije veleposednika: vlaste-
lin, crkva i banke. Crkve i manastiri u Srbiji i Crnoj Gori imali su
više zemlje nego svi ostali veleposednici, što rezultira iz istorijskog
razvitka, jer tu nije bilo feudalaca s naslednim posedom. U Hrvat-
skoj i Sloveniji nema apsolutne nadmoći. No, dok u Hrvatskoj banke
i preduzeća imaju nešto više zemlje od privatnih veleposeda i cr-
kvenih, u Sloveniji su crkvena imanja nešto veća od veleposednič-
kih, a znatno nadmašuju posede banaka i preduzeća. Na drugim pod-
ručjima — Makedoniji-, Vojvodini, pa i BLH, privatni veleposed je
sasvim dominirao.108
Agrarna reforma je u Istri sprovedena odlukom Narodnog od-
bora za Istru o uređenju agrarnih odnosa i poništenju dražbi na
području Narodnog odbora za Istru od 26. II 1946. godine i prote-
zanjem na Istru Zakona NR Hrvatske o provođenju agrarne re-
forme na područje NR Hrvatske 1947. godine, posle potpisivanja
ugovora o miru s Italijom.109 U pogledu crkava, samostana i ostalih
verskih ustanova prilike u Istri bile su sasvim drukčije od onih u
Hrvatskoj i Dalmaciji. U Istri je crkva dala u zemljišni fond svega
1.267 ha, a od toga najviše samostani na Lošinju (813 ha) i biskup-
ska menza u Puli, dok je u ostalim srezovima bilo vrlo malo zemlje
i°e AFNRJ, fasc. 601, godišnji izveštaj o radu na provedbi agrarne refor-
m e i kolonizacije M inistarstva poljoprivrede i šuma NRH od 12. septembra 1945.
do 1947. godine. — Ni ovaj pregled nije izdiferenciran po pojedinim crkvama,
a izražen je ne u .ha već u kj. No gro crkvenih poseda koji su eksproprisani u
Hrvatskoj otpada na katoličku crkvu.
107 V. S t i p e t i ć, n.d., pođaci iz tabele 6, 440.
. 108 Isto, 436.
101 M a t o P a v l o v i ć , Agrarna reform a u Istri, 1946—1948. godine,
JAZU, Zagreb, 1952, 187.
u posedima crkve i ostalih verskih ustanova. Ovo dolazi otuda što

su sveštenici u Istri, pre dolaska fašizma, bili Hrvati, ili su poticali
iz siromašnih seljačkih kuća, pa su živeli skromno i nisu sticali zem-
ljište. A trgovci i bogataši koji su mogli vršiti darivanje crkvi, kao
u Dalmaciji, nisu živeli na selu niti su se družili s hrvatskim sve-
štenicima. Crkve u gradovima takođe nisu imale zemlje, sem na
Lošinju, jer su tu pojedini doseljeni plemići i gradske uprave grabili
zemlju za sebe. Istarske crkve, kao siromašne, izdržavale su se najviše
od milosti svojih župljana, tako da uglavnom nisu ni imale onaj do-
pušteni minimum od 10 ha, a ono malo zemlje što su imale obrađivale
su same, ili (oranice, njive) davale na javno nadmetanje.110
Vrhovni organ za izvršenje agrarne reforme bio je Agrarni sa-
vet DFJ, koji je, u zajednici sa Privrednim savetom, koordinirao
rad republičkih ministarstava za poljoprivredu i šumarstvo. Spro-
vođenje agrarne reforme vršeno je od strane seoske sirotinje, uz uće-
šće srednjaka tako da je i sastavom agrarnih komisija obezbeđena re-
volucionarna volja naroda.111 Prvostepene odluke su donošene na
javnim raspravama, a priziv se mogao uložiti komisijama u drugom
stepenu. U vezi sa sprovođenjem agrarne reforme narod u Hrvat-
skoj, kao i u Sloveniji, tražio je da se župama ostavi posed ispod
minimuma (u Dugom Selu, Pakracu, zatim karlovačkom okrugu).112
Mesni interesenti u Sloveniji konstatovali su da je 10 ha suviše za
crkvu i da joj je dovoljno ostaviti 3 ha. Do ovakvih zaključaka su
došli agrarni interesenti na sastancima u Mirnoj, Peći, Gorišnici,
Moskancima, Sv. Marijeti, Ljutomeru, Sv. Petru kod Novog Mesta,
Gornjim Kamenicama, Dvoru, Pothostu, Suhorju, Podturmu, Staroj
Crkvi, Dragi i drugim krajevima, upućujući1 rezolucije nadležnim
vlastima da ostave samo po 3 ha.113 Pa i u onim župama gde zemlja
nije padala pod udar agrarne reforme (jer je imala, recimo, 15 k.j.), ali
ukoliko su sveštenici izjavljivali da je neće lično obrađivati nego da-
vati na napolicu, kao u župi Veloševac, narod je tražio da se dodeli
sirotinji. Sveštenici su se u nekim župama borilii za svaki metar 'ze-
mlje, trudeći se naročito da zadrže plodnu zemlju.114 Negde, opet,
na primer u Dubrovniku, fratri dominikancii su „poklonili" svoju
zemlju seljacima, praveći se velikodušni, kad su saznali da ta ze-
mlja pada pod udar agrarne reforme, mada na to ranije nikad nisu
ni pomišljali.115 Bilo je i slučajeva da je na agrarnim raspravama
dolazilo malo interesenata, jer su župnici vršili pritisak na seljake.
Inače, onamo gde je narod masovno sudelovao na raspravama. ra-
zotkriveni su članovi crkvenog odbora koji šu pokušavali da utiču
na interesente.116 Zahtevi seljaka da se ide ispod minimuma i crk-
vama ostavi najnužnije bili su prouzrokovani velikom potrebom za
zemljom. U varaždinskom okrugu je oskudica bila naročito izra«
žena. Ukupna površina crkvenih poseda je u ovom okrugu iznosila
10.000 kj. a bilo je 15.000 ljudi bez zemlje i 10.000 sa posedom ispod
1 jutra.117
110 isto, 196.
w V К онгрес КП Ј, И з говора Крста Попиводе, 728.
112 V jesnik, 6. I 1946,
113 Slobodni dom , 4/1946.
114 Isto.
115 Vjesnik, 6. I (28. II) 1946.
110 Slobodni dom, 7/46.
117 Isto, 4/46,
Poznati su i slučajevi da su sveštenici pretili agrarnim intere-

sentima, govoreći da je tuđa zemlja ,,prokletstvo“ i da će opet doći
dan da je vraćaju natrag; negde su tražili i po dva maksimuma —
jedan za sebe, a drugi za održavanje crkve; pretili su seljacima, čak
upotrebljavali oružje da bi sprečili izvršenje reforme118.
Ti pokušaji' nisu imali uspeha, jer su agrarni interesenti branili
svoje interese, čemu je nesumnjivo doprinosila i zakonska odredba
da prioritet na crkvenu zemlju imaju interesenti iz područja gde se
odnosna zemlja nalazila.
Najčešći pokušaji izigravanja Zakona o agrarnoj reformi i ko-
lonizaciji vršili su se u vidu izdvajanja pojedinih kapela iz okvira
matične crkve i njihovog pretvaranja u samostalne župe, mada za
to nisu postojale potrebe, niti je ovo odvajanje ranije pokušavano.
Najkarakterističniji slučaj takvog pokušaja izdvajanja, izvršen sa
ciljem da bi se izdvojena župa tretirala kao subjekt koji može da
zadrži maksimum, a koji je za posledicu imao i jedan incident, čija
je žrtva bio njegov izazivač — nadbiskup Stepinac, odigrao se u
Zaprešiću, blizu Zagreba.119
Na odluke prvostepenih agrarnih komisija ulagane su od strane
crkvenih vlasti mnogobrojne žalbe. U Hrvatskoj su do novembra
1946. godine primljene 343 žalbe, tj. za 48% svih crkvenih poseđa.
Od toga je uvaženo 150 žalbi, potpuno ili delimično.120 Žalbe su se
odnosile na lokalizaciju ostavljenog dobra, maksimum, pitanje
inventara, koji su obično uživaoci crkvenog zemljišta smatrali svo-
jim privatnim vlasništvom, mada je nabavljen iz sredstava dobije-
nih od prihoda poseda, ili, ako je i bio njihovo vlasništvo, on im je
prihodom od poseda naplaćen. Isti je slučaj i sa zalihama zatečenim
na tim posedima. Žalbe su se, dalje, podnosile i u slučajevima kad
je crkveni posed u celini bio eksproprisan, što je slučaj kod raznih
crkvenih školskih ustanova.121
118 Dokumenta, 653—4, 655 (neobjavljena zbirka dokumenata).

119 Inače, slični pokušaji parcelisanja pokušani su i u Mariji Bistrici, Re-
kovom Potoku, Priseki; svuda u Hrvatskoj gde su postojale kapele, rađeno je
na tome da se one pretvore u župe zbog izlučenja zemlje. (Vjesntk, 6. XI 1945.
— Saopštenje M inistarstva unutrašnjih poslova NRH. — V jesnik, 16. X I 1945.)
Povodom ovog dogadaja u Zaprešiću Stepinac se obratio sveštenicim a, 7. no-
vem bra 1945, dajući svoju verziju događaja. On poriče istinitost saopštenja
MUP NRH, te navodi da su mu još uoči Svih Svetih neka lica pretila da će se
narod pobuniti ako on bude govorio protiv narodne vlasti u Zagrebačkoj ka-
tedrali. Stepinac u znak demonstracije najavljuje da obustavlja svaki obila-
zak po biskupiji. Time je svakako želeo da stvori utisak da mu je sloboda
kretanja uskraćena. Prava svrha ove izjave sagledava se i u tom e što je Ste-
pinac ’h teo da u očim a vem ik a kompromituje slobodu savesti i veroispovesti,
jer, eto, on ne m ože da vrši svoje elem entarne verske đužnosti. (AVS NRH,
fasc. V) Isti cilj im ala je i okružnica biskupa Salis Sevisa br. 7813/45 đa sve-
štenici zajedno sa vernicima, povodom događaja u Zaprešiću, gde je nadbiskup
izmakao pogibiji, obave m isu zahva’nicu. (Isto.)
i 2° AFNRJ, fond M inistarstva poljoprivređe FNRJ, fasc. 601, godišnji iz-
veštaj o radu na sprovođenju agrarne reform e i kolonlzacjie M inistarstva po-
Ijoprivrede i šuma NRH od 12 septembra 1945. do 1947.
121 Karakterističnu m olbu u tom sm islu podneo je Nadbiskupski duhovni
stol u Zagrebu, tražeći da se iz zem ljišnog fonda izdvoje površine potrebne
za socijalne i naučne ustanove, a posebno da se nadbiskupskom bogoslovskom
sjem eništu u Zagrebu ostavi njegov posed, jer ima značaj konvikta i vaspit-
nog zavoda za studente teologije. Isto, fasc. 545, molba br. 104 BRS Zagreb,
12. listopad 1945.) Ove žalbe po pravilu nisu uvažavane, jer većina ustanova
koje su ih podnosile nije im ala karakter bogomolja ođnosno crkvenih vlasti.
Neki protesti su ulagani i preko stranih predstavništava u Ju-

goslaviji, kao u slučaju eksproprisanog dobra Kartuzijanaca u Ple-
terju. To dobro je kupljeno 1899. godine od strane „Grande Char-
treuse“ iz Grenobla, pa se smatralo kao francusko dobro, koje služi
za održavanje života kaluđera i ne može biti eksproprisano bez od-
štete.122
Za priznanje svojstva verske ustanove većeg značaja primljene
su u Hrvatskoj 42 molbe, ali su samo 3 uvažene, i to biskupije đako-
vačke, kojoj je to svojstvo priznato, s obzirom na nacionalnu i kul-
turnu delatnost Josipa Jurija Štrosmajera, Stolne crkve u Đakovu,
imajući u vidu njenu umetničku vrednost i samostanu franjevaca
III reda — glagoljaša u Glavotoku, s obzirom na njegovu nacionalnu
i kultum u delatnost, a posebno u pogledu očuvanja glagoljice (red
je zadržao samo 7 ha obradive zemlje, jer više nije ni imao, i 30 ha
šume). U načelu priznato je to svojstvo i eparhiji pakračkoj, ali da
se praktično sprovede onda kada se za to stvori mogućnost, jer je
u vreme kada je pitanje rešavano agrarna reforma bila već sprove-
dena i zemlja podeljena interesentima. Maksimum od 30 ha je ta-
kođe trebalo da se ostavi i biskupijama križevačkoj i krčkoj, ali su
usled velike oskudice zemlje njihovi interesi pretpostavljeni potre-
bama agrarnih interesenata.123
U Sloveniji su pod udar reforme dolazile dve biskupije — Iju-
bljanska i levantinska. Svaka od njih zadržala je predviđeni mak-
simum. Od 533 župe, međutim, nijedna nije bila eksproprisana, jer
nije posedovala maksimalnu površinu od 10 ha. Što se tiče mnogo-
brojnih redova, ni jedna od njih nije, s druge strane, ispunjavao us-
love da se proglasi za ustanovu od većeg verskog interesa ili isto-
rijske vrednosti.124
IV. RIMOKATOLIČKI KLER UOČI IZBORA ZA

USTAVOTVORNU SKUPŠTINU
Pokušajima razvlašćene klase neposredno po 'oslobođenju da
uz pomoć nekih zapadnih krugova uspostave stari, unekoliko modi-
ficirani poredak, dala je podršku i većina rimokatoličkog klera. Cr-
kva je preuzela na sebe ulogu glavnog borca protiv agrarne reforme
i drugih demokratskih preobražaja na selu, a uporedo s aktivizaci-
jom legalne građanske opozicije u Privremenoj narodnoj skupštini
proVlače se i intenziVniji pokušaji rimokatoličkog klera da prikupi
i poveže razbijene ustaške ostatke, preobražavajući ih pod svojim
pokroviteljstvom u „križare".125
Stare snage, neprijateljski raspoložene prema novom poretku
— koliko god bile slabe i nemoćne — ipak nisu bile za potcenjivanje.
I to u prvom redu zbog njihove povezanosti s inostranim imperijali-
stičkim krugovima, koji su inspirisali i podržavali težnje poražene
122 Isto, protest Francuske am basade u Beogradu br. 9 od 21. IX 1945.

123 Isto, fasc. 601, godišnji izveštaj o radu na provedbi agram e reforme
i kolonizacije M inistarstva poljoprivrede i šuma NRH od 12. septembra 1945.
do 1947.
124 Isto, fasc. 545, akt M inistarstva za km etijstvo Slovenije štav 937/1 od
24. decembra 1945.
“ ® V конгрес КПЈ, реферат E. К ардељ а, 544.
2 9 6 — BRANKO PETRANOVIČ
nacionalne buržoazije za restauracijom u Jugoslaviji. Vrhunac ak-

cije emigrantskih krugova predstavlja memorandum koji su Slobo-
dan Jovanović, Jovan Banjanin, Milan Gavrilović, Vjećeslav Vilder
i Krsta Miletić podneli savezničkim ministrima inostranih poslova,
u kojemu se, između ostalog, kaže:
„Jedna saveznička vojna misija imala bi se poslati u Jugo-
slaviju da zavede i drži red, obrazuje odmah novu nepolitičku
vojsku i policiju, koje bi bile pod njenom komandom, dok se ne
obrazuje vlada, koja bi proizišla iz slobodnih izbora...“ I dalje:
„...Jedna saveznička civilna misija imala bi se poslati u dovolj-
nom broju da pokrije sve izborne okruge i vodi nadzor nad pri-
premama i izvršenjem izbornih radnji..."126
Katolički episkopat nije zaostajao u ovoj aktivnosti protiv DFJ.
Sa biskupskih konferencija u Zagrebu izdato je 20. septembra Pa-
stirsko pismo, upućeno vernicima, koje u predizbornoj situaciji
predstavlja najotvoreniji istup protiv narodne vlasti. Uporedo s
Pismom oživela je i aktivnost ,,križara“, koji su Poslanicu shvatili
kao zvanični poziv na ustanak protiv narodne vlasti.
Neuspeh da se srede odnosi između crkve i države prvih me-
seci po oslobođenju, kao i otpor koji je kler pružio izvršenju agrarne
reforme pokazuju da odgovornim predstavnicima katoličke crkve
nije bilo ni stalo do uređenja tih odnosa. GJavni cilj Pisma bio je
da se oteža položaj DFJ uoči izbora. Preko njega se objektivno os-
tvarivao jedinstveni plan svih unutrašnjih neprijateljskih snaga
protiv nove Jugoslavije. Naročito dobro su Pismo dočekali prousta-
ški elementi-. Odlučujući se na javnu formu saopštavanja svojih na-
pada i u politički najosetljivije vreme, katolička hijerarhija je oče-
kivala da će naneti najviše štete narodnoj vlasti: kompromitovati
je zbog „progona sveštenika“, ujediniti- u otporu sve snage unutra-
šnje reakcije i oživeti kampanju u inostranstvu protiv DFJ. Zato
je i neprihvatljivo mišljenje biskupa Akšamovića da se Pismo mo-
ralo nužno objaviti, da bi javnost viđela da kompetentni krugovi
crkve mogu vladi i narodima katoličke vere u Jugoslaviji reći što
danas tišti katoličku crkvu127, jer su planovi sa ovim Pismom pre-
vaziiazili okvire savlađivanja stvarne krize u razgovorima između
predstavnika crkve i narodne vlasti za sređivanje odnosa.
Za ovom okružnicom stoji katolički episkopat DFJ.128 Njen sa-
držaj je prividno protivrečan, jer u uvodu i završnom delu ona odiše
pomirljivim tonom, dok su njen suštinski tekst i duh nepomirljivi.
lse Citirano prema A. Р а н к о в и ћ , n.d., 58.
мт Pism o biskupa Akšam ovića Mons. Sv. Ritigu, 1. X 1945.
128 Pastirsko pismo su potpisali: A. Stepinac, nadbiskup zagrebački i pred-
seđnik biskupskih konferencija, N ikola Dobričić, nadbiskup barski i primas
srpski, Josip Ujčić, nadbiskup beogradski i apostolski administrator banatski,
Fr. Jerolim Mileta, biskup šibenski, Kvirin K lem ent Bonifačić, biskup splitski,
nekada solinski i makarski, Josip Srebrnić, biskup krčki, Mons. Miho Pušić,
biskup hvarski, Ivan Josip Tomažić, biskup mariborski, Viktor Burić, biskup
senjsko-modruški, Sm iljan Fr. Čekada, biskup skopljanski, Petar Čule, biskup
mostarski, Antun Akšamović, biskup, apostolski administrator đakovski, Mons.
Lajče Budanović, generalni vikar subotički, Antun Buljan, generalni vikar
sarajevski, Mons. Božo Ivanić, generalni vikar banjalučki, Antun Vovk, gene-
ralni vikar Ijubljanskl, Ivan Jerik, generalni vikar prekomurski i Ivan Đuro
Vidošević, provikar križevački. (AVS NRH, fasc. II, Pastirsko pismo.)
Zato se deklarativna izjava o tome da se katolička crkva ne meša

u politiku, držeći se „nauke svoga Utemeljitelja: podajte, dakle, caru
carevo i Bogu Božje (Mat. 22.21)“, te izdavanje Poslanice sa ciljem
da se prilike što pre u zemlji srede, ne mogu usvojiti. Jer takav smi-
sao Poslanice negira njen sadržaj:
„Bi-lo je slučajeva, gdje su tisuće vjernika, široke mase na-

roda, tražile od vlasti, da im puste njihove svećenike na slo-
bodu, jer oni jemče za njihovu nevinost. Pa ipak su bili osuđeni.
Očevidno je da takvo sudovanje nije vršeno u ime naroda i nje-
gove kršćanske pravde. Nespojivo je, naime, s naravnim kršćan-
skim osjećajem pravde, koji je vrlo budan u našim vjernicima,
da se izriče smrtna osuda samo zato što je netko drugoga poli-
tičkog mišljenja, a nije inače počinio ni jednog drugog zlodje'la.
Zakoni su pravde iznad pojedinih poliitičkih nazora i vrijede
za sva vremena ii sve ljude podjednako. U ime te vječne pravde
mi dižemo svoj glas pred svima vama, predragi vjernici, na ob-
ranu nepravično osuđenih svećenika. Ali ne samo njih, nego i
drugih tisuća i tisuća, vaših sinova, vaše braće, koji su kao i cni
osuđeni na smrt, a da nisu mogli dati svoje obrane kako je do-
zvoljava svaka kulturna država.“129
Kao što se vidi, pored ,,obrane“ svećenika od progona, episkopat

diže glas i u „obranu“ katoličkih vernika, koji su osuđeni na smrt,
u stvari ustaša, čime se Poslanici daje izrazito buntovni karakter.
Pod vidom ideološkog suprotstavljanja oni, ad limine, ustaju i pro-
tiv celog sistema narodne vlasti.
„Mi, katolilčki biskupi Jugoslavije, kao učitelji istine i za-

stupnici vjere, odlučno osuđujemo ovaj materijalistički duh, od
kojega se čovječanstvo ne smije nadati ničemu dobru. A zajedno
s tim osuđujemo dakako i sve one ideologije i sve one društvene
sisteme, koji svoje životne oblike izgrađuju ne na vječnim na-
čelima objave i kršćanstva, nego na šupljim temeljima materi-
jalističke, dakle bezbožne, filozofske nauke.“130
Reči okružnice, posle ovako otvorenog izjašnjavanja, da episko-
pat ne želi izazivati borbu s državnom vlašću, deluju iluzorno.
Sa svom odlučnošću i ultimativnošću predstavnici katoličke cr-
kve ponavljaju, kao neophodan uslov za „ostvarenje trajnog unu-
trašnjeg mira“, zahteve koji su se u krajnjoj liniji svodili na uspo-
stavljanje „corpus separatum-a“ u državi:
„Zato tražimo i od toga nikada i ni pod kojim uvjetima odu-
stati nećemo: tražimo punu slobodu katoličke štampe, katolič-
kih škola, punu slobodu vjeronauke u svim razredima nižih i
srednjih škola, potpunu slobodu katoličkog udruživanja, slobodu
karitativne djelatnosti, potpunu slobodu ljudske ličnosti i njezi-
nih neotuđivih prava, puno poštivanje kršćanskog braka, vraća-
nje svih oduzetih zavoda i institucija. Samo pod tim uvjetima
129 Isto, iz Fastirskog pisma, 20. IX 1945.

ш Isto.
moći će se sređiti prilike u našoj državi i ostvariti trajan unu-

trašnji mir.“131
Poslanica sadrži i niz drugih konkretnih napada i kleveta pro-
tiv narodne vlasti.132
Zajedno sa ovom Poslanicom doneto je i Pastoralno pismo za
sveštenstvo, u kome se ponavljaju napadi iz poslanice upućene ver-
nicima. Zapaža se, međutim, da se u tom Pismu već razvija argu-
mentacija protiv odvajanja crkve od države. Ističe se da vernici nisu
samo deca crkve nego i članovi države, pa naglašava da postoje pi-
tanja u kojima su crkva i država zainteresovane: odgoj dece, brak
i svetost zakletve. Kao preporučljivo rešenje za sve te odnose suge-
riše se konkordat. U slučaju da država zatraži odvajanje, crkva će
kaže se u ovoj Poslanici, zatražiti za sebe slobodu, i to ne „kojeka-
kvu“, već pravu.133 Mada je ova Poslanica više okrenuta unutrašnjim
problemima crkve, i po krugu subjekata kojima je namenjena i po
užem domašaju od one upućene vernicima, po osnovnim idejama,
cilju i genezi predstavlja sa prvom jedinstvenu celinu, i ne može se
uzimati kao odvojeni akt.
Postavlja se pitanje da li je ceo jugoslovenski episkopat bio je-
dinstven u ovom istupu protiv narodne vlasti? To je, međutim, da-
nas teško proceniti, ali je verovatno da je među biskupima postojala
i jedna blaža struja, koja nije želela raskid sa državom. Prema jed-
nom mišljenju, protiv Poslanice je bilo nekoliko biskupa.134 Među-
tim, ovo se ne može sasvim sigurno prihvatiti. Pre bi se moglo reći
da su i oni bili za donošenje Poslanice, samo ne u formi drastič-
nog napada, kao što je želela većina ekstremnog episkopata na čelu
sa Stepincem. Za formalno jedinstven stav učesnika konferencije
sem katoličke discipline nije bez značaja ni ta činjenica da se me-
đu jednim delom viših sveštenika nalazilo i više vršilaca dužnosti
biskupa, od čije je solidarnosti sa vođstvom episkopata zavisilo nji-
hovo ,,promicanje“ za stalne biskupe.
Jedan od učesnika biskupske konferencije, nadbiskup barski i
primas srpski Dobričić, javno se desolidarisao sa Poslanicom, mada
je, s obzirom na disciplinu katoličke crkve, morao da prisustvuje
131 isto.
182 Narodna vlast se okrivljuje za sudbinu 501 sveštenika (243 mrtva, 169
u zatvorima i logorima, 89 nestalih; 19 ubijenih klerika, 3 ubijena laika-redov-
nika i 4 časne sestre). Tvrdi se da se sveštenicim a život oduzima po sumar-
nom postupku, bez branilaca i prijema sv. sakramenta, što presudama ođuzi-
m a.njihovu ,,vlastitost“ — pravednost. Pominju se i fratri, njih 28, iz Širokog
Brijega, koji su netačno predstavljeni kao predstavnici fašističke ideologije.
Navodi se da od nekih sto časopisa pre rata danas n e izlazi ni jedan. Na va-
spitnom polju takođe je prim ljen niz udaraca, jer je veronauka postala neo-
bavezna, m ada su se roditelji ,,plebiscitarno“ za nju izjasnili; da su vaspitni
zavodi oduzeti ili u njih postavijeni „komesari i komesarice“; da je mladež,
ženska i muška, na plesovim a po celu noć, što je „pogibelj" za njen „čudoredni
odgoj“; obavljanje nedeljne m ise onemogućuju m itinzi, skupštine i sastanci u
isto vreme; da je braku oduzeta njegova „kršćanska svetost"; da se časne
sestre bolničarke šikaniraju da bi im se onem ogućilo njihovo karitativno đe-
lovanje; da se skidaju ,,križovi“ sa grobova nem ačkih i ustaških vojnika itd.
Posebni napadi su upravljeni na agrarnu reformu.
153 Pastoralno pismo, 21. IX 1945. — Originalan naslov: „Nadbiskupi i bi-
skupi u Jugoslaviji časnoj braći svećenicim a blagoslov i pozdrav u Gospo-
đinu“. (Isito.)
184 Odgovori dra Josipa Ritiga na postavljena pitanja pisca.
biskupskoj konferencijiJ. Dobričić je, prema jednoj kasnijoj izjavi,

lično ,,debatovao“ na konferenciji i osudio Pismo kao „izdajnički akt“.
U toj izjavi on tvrdi da Pismo nije ni potpisao niti dozvolio da se čita
na području njegove episkopije, jer sebe smatra pristašem NOP-a, a
Pismo je upravljeno protiv naroda.135
Pismo je čitano po crkvama, ali je u velikom broju slučajeva
protiv njegovog sadržaja dolazilo do spontanog protesta prisutnih
vernika. Čak su i mnogi sveštenici odbijali da čitaju Pismo, ili po-
jedine njegove delove. A i oni koji su čitali Pismo, radili su to iz
katoličke discipline.136
Pozadina Pastirskog pisma se ne može sagledati dok se ne ispi-
taju izvesni događaji koji su u uzajamnoj povezanosti s njom, baca-
jući svetlo na okolnosti pod kojima je Pismo doneto. Kada je viši
katolički kler preuzeo rukovodstvo rasturenim ustaškim grupama,
one su se već nalazile u procesu raspadanja. Priliv ustaša iz ino-
stranstva137, kao i onih koji su privremeno uspeli da se kamufliraju
pred narodnim vlastima, obnavljao je njihove redove. Moralna po-
drška klera i njegovo eksponirano neprijateljstvo prema narodnoj
vlasti ulivalo je tim grupama izgubljeno samopouzdanje. Pored te
moralne pomoći, kler se angažovao i na njihovom direktnom organi-
zovanju. Kanali međusobnog povezivanja, davanja instrukcija,
snabdevanja hranom i sanitetskim materijalom, kao i propaganda
išli su preko samostana i župskih ureda. Niže i više veze konačno
su se usredsređivale u nadbiskupskom dvoru. Nije bilo, tako reći,
ni jedne „križarske grupe sa kojom nisu istovremeno otkriveni fra-
tri, popovi i opatice, pa bilo kao saizvršioci, duhovni inspiratori ili
jataci. Dolazak Eriha Lisaka, jednog od najpoverljivijih Ijudi Pa-
velića, koji se sa generalom Moškovom, bivšim komandantom Po-
glavnikovog tjelesnog sdruga, dogovorio o povratku u zemlju, stoji
takođe u vezi s intenziviranjem terorističke delatnosti ustaških
grupa. Lisak se odmah po dolasku u Zagreb, posredstvom nekih Ma-
čekovih poverljivih ljudi i jedne Pavelićeve rođake, sastao sa Ste-
pinčevim sekretarom Ivanom Šalićem i samim Stepincem, kao i se-
kretarom papskog legata Mazučijem, kojom prilikom je i prenoćio
u nadbiskupskom dvoru. Do susreta Lisaka i Stepinca došlo je 17.
septembra, dakle u vreme kada su se održavale biskupske konferen-
cije i spremalo Pastirsko pismo138. Ostaje činjenica da je on ušao u
185 Политика, 29. X 1945. — Pošto ne posedujemo original Pastirskog pi-
sma, ne možemo procenjivati tačnost izjave u tom delu jer se na prepisu pi-
sma koji smo koristili Dobričić nalazi kao potpisnik.
Политика, 25. i 27. X 1945.
137 prvih m eseci posle oslobođenja im ali smo obrnut proces, jer su zao-
stale ustaše pokušavale da se prebace u inostranstvo, dok već od polovine leta
1945. godine pritiču ilegalnim kanalima em igranti iz A ustrije i Italije. U ino-
stranstvu se formiraju posebni punktovi za ubacivanje. Ubačeni teroristi su
bili snabdeveni legitim acijom i žigom, sa oznakom centra iz kojeg polaze. Oni
đonose propagandni m aterijal i literaturu iz inostranstva. — U Sloveniji su te
grupe predstavljale glavnu terorističku snagu, pošto su zaostale belo gardej-
ske grupice, najbrojnije oko Novog Mesta, bile slabe i vršile organizovane
akcije samo da bi se snabdele hranom. (Iz razgovora pisca januara 1960. u
Ljubljani sa službenicima D SUP-a Slovenije.)
138 Stepinac je na suđenju u Zagrebu, 1946. godine, osporavao da se sv e-
sno sastao sa Lisakom, kao i da su se sastali u vrem e biskupski’h konferen-
cija. Susret je, po njemu, pao 24. septembra, a ne 17. septembra. (AVS, Ste-
nografske beleške sa procesa Stepincu, 1. oktobra 1946. godine.) Iz zapisnika o
saslušanju Eriha Lisaka od 24. januara 1946. godine, međutim, vidi se da je
nadbiskupski dvor u vreme kada se zbog trajanja konferencije unu-

tra niko nije puštao, kao i da je u to isto vreme Stepinac primio
prvo pismo generala Moškova, koji se nalazio u okolini Vmice.139
Sadržaj pisma, kao i dotadašnja podrška klera organizaciji „križa-
ra “, objektivno ukazuju da svi ti tajni dodiri ipak nisu bili samo
koincidencija („nesretan doticaj prilika“), nego susreti do kojih je
došlo umišljajno. U to nas uveravaju i naknadni događaji. Pastirsko
pismo se dostavlja engleskom konzulu Harisonu, a preko drugih
kanala odlazi i u inostranstvo, gde su ga dobili i ustaški emigranti
u Italiji i Austriji'. Kako ustaše ocenjuju ovo pismo, pokazuje i po-
ruka generala Moškova, koji javlja Šaliću da je biskupska konfe-
rencija „najveći događaj u životu Hrvatskog naroda poslije sloma
NDH“140. U predizbornoj kampanji pismo se protura kao propa-
gandni materijal zajedno sa Grolovom Demokratijom, listom Ma-
rije Radić i letkom Jurja Krnjevića.141
Nadbiskupski dvor postaje centar proustaške aktivnosti. Radi
fanatizovanja i okupljanja „križarskih“ grupa Šalić, Šimecki i Crn-
ković u nadbiskupskoj kapeli osvećuju ,,križarsku“ zastavu, name-
njenu ustašama na Bilo Gorii, koju su izradile sestre milosrdnice iz
Zagreba.142 Aktivnošću ove centralne grupe pojačava se delatnost
„križara“ i dolazi do formiranja novih ilegalnih grupa po župskim
uredima i samostanima. O uzajamnim vezama katoličkog klera sa
križarskim grupama svedoče izvori koji su objavljeni ili sadržani u
spisima s pretresa Stepincu, Šaliću i drugima.
Uoči izbora za Konstituantu stvarana je psihoza da su veliki do-
gađaji na pragu. Nadbiskup Stepinac je u svojim dodirima s kleri-
cima predskazivao nemire i intervenciju, smatrajući da se izbori
neće ni održati.143 Unošenje nemira među seoskim stanovništvom
doprinose i verska ,,prikazanja“.144 Na hodočašćima uoči izbora žup-
nici govore o promeni vlasti i dolasku Engleza.145 Pojedini sveštenici
naročito utiču na ženski svet da ne učestvuje na glasanju.146 Retke
razgovor sa Stepincem vođen pre 20. septembra 1945. godine, jer Lisak navodi
da m u je Stepinac tom prilikom rekao da će crkva uskoro im ati zategnute
odnose sa vlastim a, zbog nekih stvari sa kojima će se istupiti („Pastirsko pi-
sm o“). (AVII, kutija 9, 2/6.) Kada je predsednik vlade Hrvatske dr Vladimir
Bakarić obelodanio ovaj sastanak, Stepinac je u specijalnoj okružnici, poziva-
jući se na kršćansko milosrđe, izjavio da su nadbiskupska vrata svakom otvo-
rena. Sam susret Stepinac uzim a kao zabludu u ličnosti. (AVS, fasc. II, okru-
žnica A. Stepinca od 17. decembra 1945; izjava V. B a k a r i ć a , o ustaškoj
delatnosti u crkvenim ustanovama. — V jesnik, 16. XII 1945.
139 Suđenje Lisaku, Stepincu, Saliću, i drugih..., Zagreb 1946. 12, 16, 69, 149.
140 Isto, 69, 75, 81-2, 161.
w SlObodni dom, 28. XI 1945.
^42 Dbkumenti..., 448—9; Suđenje Lisaku... 12, 72.
143 Suđenje Lisaku..., 104.
144 Episkopi nisu nikad osuđivali ova ,,čuda“. Jedini izuzetak pređstavlja
okružnica biskupa Akšamovića, kao i možđa protest pojedinih župnika. —
V jesnik, 1. IX 1946.
145 Suđenje Lisaku..., str. 114.
140 Slobodni dom, br. 44, 28. XI. — Neki kasniji dokumenti pokazuju da
je kler poseban pritisak vršio na žene da se isključe iz društveno-političke ak-
tivnosti. Tako sveštenik fra Buljan u šibeniku odvraća žene od konferencije,
pozivajući ih da posvete više brige deci, koja su se „izopćila i napustila Boga".
(Dokumenta, 554.) Splitski biskuo Bonifačić decembra 1945. godine otvoreno
napada žene antifašistkinje i njihovu društvenu angažovanost kao posao ne-
častan i verski kažnjiv. (Dokumenta, 650.)
RIMOKATOLICKI KLER t>ROTIV SRE&IVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — g o l
među sveštenicima koji su sarađivali sa narođnom vlašću biskupi

degradiraju.147
Kler je mislio da se narod neće odazvati glasanju. U jednom pi-
smu pred izbore biskup Akšamović izražava mišljenje da će član-
stvo HSS na parlamentarnim izborima apstinirati.148 Ali su izborni
rezultati izneverili ova očekivanja. Bilo je svega nekoliko slučajeva
gde su, zahvaljujući držanju klera, kandidati Narodnog fronta (Os-
vobodilne fronte) pretrpeli relativan neuspeh, i to: u srezu Donja
Lendava i Radgona.149 Docnije su predstavnici klera pogrešno pred-
stavljali rezultate izbora i izbornu atmosferu. O rezultatima izbora
predstavnici klera su tendenciozno obavestili engleskog konzula
Harisona (Harisson) (Mazuči i biskup Bonifačić), a Stepinac Ran-
dolfa čerčila (Randolf Churchill).150
Otkrivanjem Šalićeve grupe aktivnost ,,križara“ je opala, mada
nije sasvim prestala. Jednom okružnicom izdatom posle toga Stepi-
nac se patetično ograđivao od veza s Lisakom i svim onim drugim
što se zbivalo u nadbiskupskom dvoru posle oslobođenja, jer mu je
savest „čista i mirna“, pred „Bogom, Svetom stolicom, katolicima i
hrvatskim narodom“, „kome krvnim vezama, voljom božjom pripa-
damo, pa mu po svom položaju svom dušom služimo, bez obzira na
razna politička gledanja i političke stranke.“151 Interesantno je da
je u vezi s ovom delatnošću u nadbiskupskom dvoru biskup Akša-
mović pisao: „Nitko nije mogao slutiti kakve se zakulisne akcije i
gotovo štupidne makinacije provađaju na nadbiskupskom dvoru.“
Akšamović to, istina, vezuje za okolinu Stepinca, pa kaže: ,,Đr.
Bauer, je oko sebe imao stalno umne muževe svećenike i civiliste,
Dr. Stepinac imade neuke mladiće i opatice.“ Otuda nije ni čudno,
smatra Akšamović, što je upao u tako očajan položaj da ga episko-
pat ne može braniti. To je, po njemu, diplomatski ,,zapletaj“, pa je
jedini izlaz da ga reši Sveta stolica, pa makar i detronizacijom Ste-
pinca. Još je bolje, zaključuje Akšamović, da sam abdicira ako se
oseća krivim ili da se državnicima ,,ispriča“, ako nirje u pitanju nje-
gova subjektivna ,,krivnja“152.
Objavljena dokumentacija pokazuje da su koncem 1945. i tokom
cele 1946. godine verske institucije i dalje korišćene za napade na
narodnu vlast i njenu politiku. Ustanove nove države se preko pro-
povedi prikazuju kao nepravedne, pa čak i kao krvničke. Jedan žup-
nik sintetizuje ta shvatanja u svojoj propovedii ovako:
,,Ne slušajte one koji su se napili ljudske krvi, niti ono što
vam oni tumače. Slušajte moju nauku, i ono što Vam ja propo-
vijedam, i držite se vjere.“153
Katoličke ustanove ostaju središte preostalih ustaških grupa.
Otkrivanje ustaške riznice u franjevačkom manastiru na zagrebač-
147 V jesnik, 15. X I 1945. - Retki sveštenici, kao župnik Franjo Diđović,
.katiheta dr Rezman, pozivaju narod da glasa za Narodni front. Mom Ritig je
bio i kandidovan na listi Narodnog fronta za kotar Đakovo. — V jesnik, 28. X
1945.
148 Pismo Akšamovića Mon. Ritigu, od 1. X 1945.
149 Политика, 14. II 1945, izjava Borisa Kidriča.
150 a v s NRH, fasc. V, izveštaj bez oznake i porekla.
151 Isto, fasc. II, okružnica Stepinca od 17. decembra 1945.
152 Pism o Akšam ovića Mons. Ritigu, 23. decembra 1945.
153 Dokum enta, 642, 650-1, 652-3, 654, 656.
302 — BRANKO PETRANOVIČ
kom Kaptolu početkom 1946. godine ponovo osvežava sećanje na

vezu klera i NDH, otkrivajući, s druge strane, i korene proustaške
orijentacije klera i posle rata.
Visoki kler sprečava sve oblike saradnje nižih sveštenika s na-
rodnim vlastima i njihovo učešće u radu društvenih organizacija.154
Primitivna ,,prikazivanja“ u Bolu, Brezju kod Varaždina, Bilo Gori
i drugde služili su da zaslepe vernike i pomute mir.155 Svuda se kao
njihovi organizatori pojavljuju duhovna lica ili njihovi bliski pri-
vrženici. Tim srednjovekovnim sredstvima pridružuje se i prono-
šenje lanca verovanja ,,Sv. Antuna“.156
S izuzetkom sveštenstva u Istri i Slovenskom primorju, kao i
nekih retkih napisa u slovenačkom crkvenom listu Oznanilo, jugo-
slovenski katolički kler nije ni jednom reči podržao nacionalnu
borbu za teritorijalno razgraničenje s Italijom, iako je ona baš tada,
za vreme Mirovne konferencije, ulazila u akutnu fazu.157
Neprijateljsku aktivnost klera inspirisali su u njihovoj delat-
nosti pojedini episkopi, a posebno Stepinac. Jer nadbiskup je ostao
i u ovom periodu centralna ličnost na koju se klerici ugledaju. Da
bi zainteresovao inostranstvo za prilike u zemlji, Stepinac nalaže
dru Ljubomiru Marakoviću da prevede na francuski Crnu knjigu,
u kojoj se netačno predstavlja položaj crkve i klera u Jugoslaviji,
koja je docnije, po kazivanju prevodioca, predata papskom nunciju
Harleju (Harley) i francuskom konzulatu u Zagrebu.158 A u окш-
žnici pod naivnim naslovom „Riječ katoličkih biskupa o kršćanskc m
odgoju mladeži“, katolički episkopat je to i javno podvukao.159 Kada
je polovinom 1946. godine utvrđena Stepinčeva uloga u organizo-
vanju posleratne protivnarodne politike rimokatoličkog klera, pred-
sednik vlade FNRJ je ponudio papskom nunciju Harleju da ga Va-
tikan povuče, ali na ovu ponudu nije dobijen nikakav odgovor.160
Vatikan je, van svake sumnje, želeo da od njegove figure napravi
mučenika i žrtvu „bezbožnog komunizma“, kako bi se zaoštreni od-
nosi zadržali. To pokazuje i okružnica Salis Sevisa, izdata neposredno
posle lišavanja slobode Stepinca, u kojoj se nadbiskup predstavlja
kao žrtva progona i idealan lik, „danas najdraža ličnost svega i cje-
lokupnog hrvatskog naroda“161. Neposredno zatim organizovana je
kampanja Vatikana i katoličkih krugova protiv Jugoslavije. Prvo
je papa Pije XII označio suđenje kao „najžalosniji proces“ („tris-
tissimo processo“) u istoriji crkve162, a onda je usledila propaganda
katoličkih organizacija u svetu. Kardinal Grifin (Griffin) je pred-
154 Varaždinskom župniku Juliju Kriško oduzeta je župnička funkcija;
đr Danijel Zubac iz Krapine pozvan je na odgovornost. (Политика, 18. VIII 1946-)
Fratar Stjepan Herman iz Varaždina je kažnjen, jer se izjašnjavao protiv ,,kri-
žara“. Vjesnik, 19. VIII 1946.) — Zupnici koji su nastojali sam o da paze crkvu
i veru prem ešteni su. — Политика, 1. I 1946.
№ Vjesnik, 22. VIII 1946. i 21. IX 1946.; Slobodni dom, 33/1946.
16e Slobodni dom, 10/1946.
157 Slobodni dom, 34/1946. — Oznanilo, 29. IX 1946; Spom enica hrvatskog
svećen stva u Istri S a vezn iik o j kom isiji za razgraničenje, H rvatsko svećensivo
Istre traži priključen je Julijske K rajin e FNR Jugoslaviji, Rijeka, 1946, 11—17.
158 AVS NRH, fasc. V, izveštaj bez oznake i porekla.
159 Isto, fasc. II, okružnica od 27. VIII 1946.
160 J. B. T и т o, Говори и члапци, III, 79.
«» AVS NRH, fasc. II, okružnica br. 5855/1946. od 21. IX 1946.
162 Govor pape Pija X II pred „Svetom rimskom lotom “ u K astel Gandolfu,
F. C a v a 1 l i , II processo dell’ A rcivescovo d i Zagabria.
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 3Q3
stavio suđenje kao proces crkvi a ne Stepincu, pokušavajući da na-

ruši odnose između Velike Britanije i Jugoslavije.163
Mada ni posle suđenja Stepincu nije došlo do preorijentacije
klera, novi faktori (moralni porazi centra i njegovih krakova, uspesi
privredne obnove itd.) uticali su da se otpor izražen u širim raz-
merama i oštrim oblicima kao prve dve godine posle rata transfor-
miše u nove, skrivenije oblike neprijateljstva, prekidane povremeno
ponovnim izlivima indiviđualnih terorističkih akcija ili njihovog
pomaganja. Posle poraza koji su zadati ,,križarima“164, deo rimoka-
toličkog klera, naročito višeg, preneo je postepeno težište svoje ak-
tivnosti na verske akcije, sa ciljem da skrene pažnju vernika od te-
kućih pitanja unutrašnje-političkog i privrednog razvitka. Oblici
ispoljavanja ove izmenjene klerikalne delatnosti vršeni su preko
insceniranja vulgarizovanih ,,čuda“, organizacije hodočašća, pomena
ustašama, pa do podsticanja otpora protiv mera narodne vlasti i
raspirivanja nacionalne mržnje i šovinizma.165 Ali, uporedo s ovim
akcijama odvijala se i dalje saradnja pojedinih klerika s preostalim
terorističkmi grupama, pa i konkretno učešće u diverzijama.166
V. ODVAJANJE CRKVE OD DR2AVE I STAV

RIMOKATOLIČKOG KLERA
Prilikom sastanka s predstavnicima katoličke crkve u Zagrebu,

početkom juna 1945, maršal Tito je izjavio da će se odnosi između
crkve i države regulisati od strane Konstituante, a u duhu deklara-
cije vlade DFJ iz marta 1945. Rad na donošenju Ustava tekao je u
vreme kada su odnosi s katoličkom crkvom zbog delovanja klera bili
vrlo zategnuti. Ova zategnutost se odražavala tokom cele 1945. go-
dine, ali je posle Pastirskog pisma i pojačane aktivnosti ,,križara“
dostigla vrhunac.
Načelo odvajanja crkve od države i škole od crkve, kao jedna
od tekovina narodnooslobodilačke borbe, u praksi je već bilo spro-
vedeno, ali je trebalo i da se pravno fiksira. Ohrabren stavom svo-
jih jeraha, rimokatolički kler je, međutim, počeo da apeluje na
versku savest katolika i iskorišćava poslušnost izvesnih vernika i
protiv ove demokratske mere.
Ponovo su počeli da oživljavaju glasovi iz krugova katoličkog
klera da je i ova mera uperena protiv verskih i moralnih osnova
crkve. Međutim, u toku rata, kao i posle oslobođenja, narodna vlast
nije vršila progon protiv sveštenika zbog njihovog poziva, nego za
počinjena krivična dela, i to nikad protiv sveštenstva kao celine.
S druge strane, opet, državne vlasti nisu se obarale na religiju i
religiozna osećanja vernika, jer su polazile od shvatanja da je reli-
gija društvena pojava, određeni oblik društvene svesti, koji se po-
163 Политика, 14. X I i 5. X II 1946.
1M U toku 1946. broj razbijenih odmetnika u Jugoslaviji (četnika, ustaša
i dr.) spao je na nešto oko 3.000, ali su oni u toku te godine ipak izvršili oko
450 ubistava i 600 pljački. — A. Р а н к о в и ћ , n.đ., 268.
165 V конгрес КПЈ, referat E. K a p д e љ a, 547.
180 Grupa Ivana Martošića, u kojoj su se nalazili i fratar Serafim Rajić
i neki drugi sveštenici, podm etnula je eksploziv u zagrebačkoj fabrici ,,Gaon“,
koji je ustaša M ikulić doneo iz inostranstva. (Политика, 24. VII 1947.)
§04 — b r A n k o p e t r A n o v i c
javljuje kao plod društveno-ekonomskih uslova i iščezava s pro-

menama „društvenog bića“, koje tu društvenu svest uslovljava. Ovde
je pre bila reč o jednom već standardizovanom metodu katolirke
crkve da onamo gde je „državna crkva“ progoni druge vere koje to
nisu, a onamo gde nema privilegovani status — da na sav glas ističe
da je progonjena. Ako se i apstrahujemo od konkretnih odnosa ka-
toličke crkve i države u FNRJ, 1945. godine, videćemo da se u toj
njenoj ,,isključivosti“ i ,,nesavremenosti“ nailazi u stvari na jedan
papistički otpor svakoj ideji države, svake ljudske organizacije uop-
šte, jer su pape još uvek „zaluđene srednjovekovnom idejom“, žive
u „magli davno prošlih feudalnih vremena“167.
S obzirom na društvene promene do kojih je došlo u toku revo-
lucije i dalji proces preobražaja društvenih odnosa koji se nastav-
ljao i posle rata, odvajanje crkve od države se pojavljivalo kao nu-
žnost, ali su, s druge strane, ti promenjeni uslovi istovremeno omo-
g'ućavali da se odvajanje sprovede bez većih potresa. Katolička cr-
kva, koja Ijubomorno čuva svoje privilegije, u nekoj drukčijoj po-
litičkoj konstelaciji pružila bi svakako još jači otpor, pa možda i
dovela u pitanje samo odvajanje. U vreme kada se kod nas radilo
na ustavnom fiksiranju ovog principa, on je praktično već bio ostva-
ren, još u NOB, tako da se pod kraj 1945. godine samo kroz Ustav
pristupalo njegovoj registraciji. Načelo odvajanja, međutim, kao
što kaže Maks Šnuderl, nije bilo izraz „bezbožnog boljševizma“, nego
manifestacija karaktera narodne vlasti, koja se zasniva na principu
jedinstvenosti, i kao takva ne trpi druge vlasti pored sebe. U ra-
nijim državnim sistemima katolička crkva je predstavljala „corpus
separatum“, koji se pojavljivao kao poseban politički faktor, s jedne
strane, a, s druge, i kao nosilac niza privilegija državne vlasti, što
nije bilo u skladu s novim državnim ustrojstvom. Situacija s ,,đr-
žavnom crkvom“ nije se u novim uslovima mogla tolerisati. Sve su
crkve od prvog dana bile ravnopravne i ni jedna se nije mogla spe-
cijalno favorizirati.168 Odvajanje crkve od države nalagali su i drugi
važni razlozi: preuzimanje kontrole zaključenja brakova, jer iz njih
proizlaze pravni odnosi od značaja za javnu vlast, vođenje statusnih
knjiga, uklanjanje tradicionalne vlasti crkve u školi, izjednačavanje
vanbračne dece s bračnom, itd.
Kao što se vidi, odvajanje je proizlazilo iz nužde novih odnosa,
a ne „animoznosti prema religijama“. Svojim otporom prema odva-
janju katolička crkva je ponovo pokazala svoju nesposobnost da
prihvati nove demokratske principe i prilagodi se izmenjenim dru-
štvenim uslovima.
U toku razmatranja Nacrta ustava stavile su na njega u delu
koji se odnosio na odvajanje crkve od države, primedbe sve tri ve-
like verske zajednice: pravoslavna, islamska i katolička.
Predstavnici pravoslavne crkve su prvo u razgovoru sa Vla-
dom Zečevićem, održanom u Patrijaršiji, izneli primedbe na čl. 25.
i 26. Nacrta ustava. Oni su smatrali da je neprirodno da se izjeđna-
čavaju vanbračna deca s bračnom, a što se braka tiče, predlagali fa-
kultativnu formu ili davanja prioriteta crkvenom braku nad gra-
187 Vid.: M a r k o K o s t r e n č i ć , O Zakonu o pravnom položaju vjer-
skih zajednica, A rh iv za pravne i druU vene nauke, br. 3/53, 198—209.
168 Vid. izlaganje Maksa Snuderla u U stavotvornom odboru U stavotvorne
sku pitin e, U stavotvorn i odbori Savezne skupštine i sfcupštine naroda, Sten.
beleške 95—97 (Политика, 15. X II 1945.)
RIMOKATOLlCKI k l e r p r o t i v s r e đ i v a n j a p r i l i k a u j u g o s l a v i j i - 305
đanskim (da bračnici prvo idu u crkvu da se venčaju, pa onda do-

laze kod državnih organa). U pogledu nauke o veri, u Patrijaršiii su
stajali na stanovištu da ova treba da se obavlja pod školskim krovom
i da bude obavezna. Oni su izražavali bojazan od katoličke crkve
koja je imala kadrove i materijalne mogućnosti da predaje nauku
o veri i po kućama, što je nedostajalo srpskoj pravoslavnoj crkvi,
zbog čega su zahtevali da se verska nastava drži u školskim zgra-
dama. Dalje, oni su izražavali nezadovoljstvo što za pravoslavnu cr-
kvu nisu predviđena sredstva za izdržavanje, zbog čega su tražili
sumu, otprilike oko jednu milijardu dinara DFJ, koju su imali i u
Kraljevini Jug'oslaviji, kao državnu pomoć za svoju egzistenciju.169
Sveti arhijerejski sinod je uputio i jednu predstavku Ministarstvu
za Konstituantu, sa potpisom zamenika patrijarha Josifa, a docnije,
kada su preko štampe saznali da podnete primedbe u debati u Usta-
votvornom odboru nisu usvojene, i jedan novi zahtev Predsedništvu
Ustavotvorne skupštine FNRJ.170 Ova dva dokumenta su u suštini
identična, a iz njih se vidi da se Sinod izmiirio s odvajanjem crkve
od države, jer je sada samo stavljao neke primedbe na Nacrt i pod-
nosio svoje želje. Traženo je, naime, da se u Ustav unese odrtdba
kojom bi se predvidelo da se dosadašnji imovinski odnosi „crkve, po-
jediniih verskih zajednica i države“ regulišu posebnim zakonom u
duhu pravičnosti. Zatim, da se zajamči nepovredivost mesta name-
njenih za vršenje verskih obreda (crkve, groblja, crkvene poite i
crkvene zgrade). Tražilo se takođe da se u Ustav unese, u vezi s
brakom, i to da se brak može zaključiti pred nadležnim crkvenim
ili državnim organom, a prema slobodnoj volji lica koja brak za-
ključuju, a da se svi brakovi moraju registrovati kod državnih nad-
leštava. U vezi s tim zahtevali su da se naznači da bračni sporovi
spadaju u nadležnost narodnih sudova, ali da su i presude crkvenih
sudova u bračnim sporovima crkvenhi brakova punovažne. Isto tako
da se predvidi pravo crkve na osnivanje verskih i stručnih škola,
a da se verska nastava predaje u svim osnovnim, srednjim i njima
sličnim školama.171 Ovi predlozi nisu usvojeni, jer su, sem formal-
no-pravnih, za to postojale i načelne smetnje. Ustav je osnovni za-
kon, pa nije bilo mesta da se u njemu vrše detaljiziranja unošenjem
odredbi koje su imale da se razrade kroz docnije, na Ustavu done-
to zakonodavstvo, a protiv usvajanja crkvenog braka i crkvene ju-
risdikcije u bračnim stvarima govorili su principijelni razlozi. Za-
državajući konfesionalne propise o braku ozakonila bi se nejedna-
kost građana, jer bi negde važilo kanonsko a negde porodično pravo,
ili bi različita kanonska prava predviđala drukčije solucije u slu-
čaju zaključenja odnosno razvoda braka. Prepuštanjem bračnih spo-
rova crkvi država bi se, međutim, odricala jednog dela suvereniteta
u sudovanju, što je takođe bilo neprihvatljivo. Brakom, osim toga,
predstoji stvaranje porodice koja predstavlja osnovnu „ćeliju dru-
štvenog života“, za čije je održavanje i razvijanje zainteresovana
cela nacija kao takva, a ne samo vernici ili cela crkvena organiza-
cija.. Jz tih razloga je i ustavno rešenje da je brak zaključen pred
matičarem jedino obavezan i za državu punovažan, a da je docniji
odlazak u crkvu samo verski obred (venčanje) — bilo jedino pra-
169 U stavotvorn i odbori..., 102.
1,0 Zasedanje U stavotvorne skupštine, Sten. beleške 182.
171 Isto, 182-3.
20 Istorija XX v«ka, knjiga V

306 - BKANKO PETEANOVIC
vilno. Što se tiče posebne odredbe o regulisanju imovinskih odnosa,

Sinod je svakako želeo da unošenjem ovakve norme u Ustav nak-
nadno postavi pitanje obeštećenja crkvenih poseda koji su pali pod
udar agrarne reforme. No u Ustav je ušla odredba o mogućnosti da
crkva bude materijalno pomognuta od države. Država je ovim ,.fik-
sirala svoju dobru volju“, a od rukovodećih ljudi crkve je zavisilo
koliko će se ovaj princip i konkretno realizovati.
U Nacrtu ustava predviđala se i mogućnost pomaganja crkve.
Zbog verske heterogenosti u Jugoslaviji postojale su vrlo složene
verske prilike, o čemu se moralo voditi računa. Ali, kao što smo is-
takli, ova pomoć zavisila je od držanja rukovodećih crkvenih kru-
gova prema državi i narodnoj vlasti. Na proglašenje religije, među-
tim, za privatnu stvar uticao je bitno i jedan drugi moment. U Ju-
goslaviji je postojalo više crkava, pa se zbog jednakosti i stvarne
slobode savesti i veroispovesti' tako moralo postupiti, da se ne bi
ugrozila njihova ravnopravnost. Navođenje prava crkve na verske
škole nije pak imalo osnova u Ustavu, jer je to pravo već sadržavao
ustavni princip o slobodi savesti i veroispovesti. Ovo se odnosi i na
poštovanje verskih obreda, zbog čega nije bilo potrebe da se mesta
za njihovo vršenje označavaju u Ustavu kao neprikosnovena. Ko-
liko će takva mesta državni organi poštovati, nije ni zavisilo od njih
nego od crkvenih organa i njihove spremnosti da ne dozvole da se
ona zloupotrebljavaju u političke i druge svrhe.172
Primedbe Reis ul Uleme svodile su se na iste prigovore koji su
došli i od pravoslavne crkve, s tim što je postavljen još i zahtev da
u bračnim, porodičnim i vakufskim stvarima sude verske (šerijat-
ske) sudije, čija bi se nadležnost uredila posebnim zakonom.173 Tra-
ženo je takođe da se veronauka obavezno predaje u školi, kao i da
muslimanske žene ne podležu vojnoj obavezi.174 Međutim, Ulema
Medžlis, koji je podneo ove zahteve, nije ni predstavljao vrhovno
telo u islamskoj verskoj zajednici. Prema crkvenom ustrojstvu mu-
slimana, vrhovni verski organ je Vakufski sabor a ne Ulema Medž-
lis, koji preko izabranog tela bira Ulemu Medžlis i ima disciplinska
ovlašćenja u odnosu na njegove članove. A Vakufski sabor je na
svom zasedanju početkom decembra 1945. godine zauzeo pozitivno
stanovište prema odvajanju crkve od države. Sabor je takođe u prin-
cipu pozdravio slobodu vere i savesti, a na mnogobrojnim sastan-
cima pripadnici islamske veroispovesti su se izjašnjavali za te
principe.175
Katolička crkva se nije zvanično izjasnila o nacrtu ustavnog
rešenja za odvajanje crkve od države. Stigla je samo jedna pred-
stavka đakovačkog biskupa Akšamovića.176 Njegovo stanovište, me-
đutim, može se uzeti kao stanovište cele crkve, jer drugog reagova-
172 Razne odmetničke grupe, naročito ustaške, nalazile su u crkvama
sklonište, pretvarale ih u skloništa oružja i mesta za održavanje ilegalnin sa-
stanaka, zbog čega vlasti nisu mogle sebi vezati ruke. Na zagrebačkom Kaptolu
se nalazila sm eštena ustaška arhiva i riznica.
1,3 Z asedanje U stavotvorne skupštine, 186. — Posle rata hodže su stvarale
ilegalne škole u kojima su poučavale decu od 12—15 godina, iako mnoigi od njih
nisu ni bili sposobmi za prosvetni poziv. U Skoplju je biloi oko 10—15 tak-
vih škola.
174 Isto, 631.
17в Isto, 309-10.
17e Interesantno je da su pored A kšam ovićeve predstavke dobijeni i neki
za’h tevi od mesnih odbora, koji su odisali duhom zahteva nekih katoličkih usta-
nja nije bilo, tim pre što Akšamović nije dezavuisan i što je pred-
stavka doneta od strane Konzistorije đakovačke dijeceze. Iz ove
predstavke proizlazili su takvi zahtevi za privilegijama, naročito
materijalnim, usmerenim na očuvanje veleposeda, zavoda, štampe
itd., koji su se tako duboko razilazili sa shvatanjem narodne vlasti
da ni jedan od njih nije mogao biti prihvaćen.
Kao i u drugim pitanjima, najveća teškoća i nepopustljivost su
i ovoga puta dolazile od katoličke crkve. Pored opšte zategnutosti
odnosa, one su se kod problema odvajanja javljale i zbog karakte-
rističnih crta katoličke crkve u odnosu na ostale crkve. Katolička
crkva je međunarodna organizacija i obuhvata više crkava koje čine
celinu. Mada međunarodna po svom karakteru, ona je strogo hije-
rarhizovana i centralizovana. Pape, kao vrhovni poglavari, sa atri-
butima apsolutne vlasti, težile su oduvek da ograniče autonomiju
lokalnih crkava. Naglašavajući pri tome i božanski karakter usta-
nove katoličke crkve, što rade i ostale crkve, ali katolička posebno,
za nju je tražen uvek izuzetan položaj. Svaki pokušaj u nacicnal-
nim razmerama da se njene kompetencije svedu na čisto duhovnu
oblast i ona izjednači sa ostalim crkvama izazivale su žestok otpor
katoličke hijerarhije i Vatikana.177
Predstavka Biskupske konzistorije u Đakovu podneta je janu.-
ara 1946. godine, preko apostolskog administratora biskupa Akša-
movića, a u vezi sa opštim pozivom Ministarstva za Konstituantu da
se iznesu primedbe na Nacrt ustava. U uvodu ovog dokumenta lzriče
se žaljenje što prilikom sastavljanja Nacrta nije zatraženo mišljenje
nadležnih predstavnika katoličke crkve u Jugoslaviji, jer su jedino
oni pozvani da iznesu mišljenje u ime vernika. Povodom tog pri-
govora oni su se pozivali na obećanje predstavnika narodne vlasti
da će se odnosi crkva — država rešavati samo obostranim spora-
zumom.178
Katolička crkva je jedina verska organizacija u Jugoslaviji koja
se izjasnila protiv odvajanja. Biskupska konzistorija to ovako obra-
zlaže: postoje od Boga ustanovljene dve vlasti: država i crkva, ,,od
kojih jedna promiče vremenito i zemaljsko dobro ljudi suglasno s
njihovom zemaljskom svrhom, a druga vjersko duhovno suglasno
s vječnom svrhom čovjeka“. Ove dve vlasti su svaka u svom pod-
ručju „vrhovne i neovisne“, dok onamo gde se dodiruju treba me-
đusobno da se sporazumu. Pored ovog načelnog stanovišta crkve o
odvajanju, ona, u slučaju da do njega stvarno dođe, stavlja na ras-
položenje „svoja vrela moralnih i kulturnih vrednosti“, ali ne od-
stupa od načela da joj država omogući delovanje u sprovođenju nje-
nova. Tako su stigli zahtevi od m esnih odbora Sv. Primož na Pohorju, Kri-
žnice, Đurđeva itd., a i za'htevi neldh privatnih lica. U jeđnom od tih za-
hteva se kaže:
„Kod 61. 37 — škola je razvedena od države. Cežnja katolički m islećeg na-
roda jeste da vjerska nastava ostane u školi kao obavezan predmet. Iako se
uvede kao neobavezan predmet, neka drži nastavu vjeroučitelj, sveštenik u
školskim prostorijama za vrem e druge nastave, prema dogovoru sa učiteljima,
jer će inače vjerska nastava u većini slučajeva, naročito na području jedne
parohije gde im a v iše škola, biti uopšte onemogućena."
177 V id.: D r J o v a n S t e f a n o v i ć , Odnos izm eđu crkve i države,
Zagreb 1953, 12-14.
178 Prigovor učinjen u konkretnom slučaju bio je neosnovan samim tim
što se M inistarstvo za Konstituantu u svom pozivu n ije obraćalo specijalno
organizacijama i ustanovama, pa n i katoličkoj crkvi, već celoj javnosti.
ao*
3 0 8 — BRANKO PETRANOVIC
ne božanske misije i prizna za to potrebna sredstva. Nacrt ustava

za to ne samo da ne daje jamstvo, kaže se u predstavci, nego stvara
i utisak da će katolička crkva posle stupanja na snagu Ustava biti
stavljena van zakona, zajedno sa klerom, zavodima, pokretnom i ne-
pokretnom imovinom, zbog čega bi u ovoj osetljivoj oblasti moglo
nastupiti pravo bezakonje. Biskupska konzistorija ističe da nije
dovoljno što u čl. 25. Nacrta stoji da su verske zajednice „slobodne
u svojim verskim poslovima i u vršenju vjerskih obreda“,
jer je tu crkvi priznat samo jedan „malen i nedostojan djelokrug“.
Crkva se po ovom shvatanju ne može ograničiti samo na stvari ve-
rovanja i vršenju obreda, nego joj se mora zajamčiti i sloboda de-
lovanja u svim crkvenim poslovima i priznati sva sredstva koja su
joj potrebna „za promicanje vjersko-moralnih i opće duhovnih ci-
ljeva“. Do kojeg shvatanja ide ovo shvatanje, vidi se i iz traženja
da se katoličkoj crkvi prizna neka vrsta autonomnog prava u tom
smislu da može za svoje vernike izdavati i zakone. Nadalje se u
predstavci traži da se zajamči slobodno opštenje biskupa sa svešten-
stvom i vernicima, te vrhovnom glavom katoličke crkve — rimskim
papom. Ređaju se i! drugi zahtevi: da se prizna pravo javnog vr-
šenja duhovne uprave i „dušebrižništva“, što uključuje pravo crkve
da se služi svim sredstvima verskog odgoja u školama, naročito ni-
žim, srednjim, višim i stručnim; pravo na osnivanje konfesionalnih
škola, zavoda, internata namenjenih za obrazovanje i vaspitanje; da joj
se osigura sloboda osnivanja dobrotvornih ustanova (bolnice, sirotišta,
domovi za starce i zapuštenu decu, razna karitativna udruženja i
slobodno upravljanje tim ustanovama).179
Takođe se tražilo da se crkvenim redovima i kongregacijama
prizna pravna ličnost, kao i drugim ustanovama opšteg javnog zna-
čaja, zajedno sa slobodom organizovanja, kao i njihovom socijalno-
humanitarnom, verskom i izdavačkom delatnošću.180
Biskupska konziistorija je nalazila da je sloboda u verskim ( c r -
kvenim) poslovima toliko ograničena po čl. 25. Nacrta ustava da sve
one slobode koje Ustav jamči docnije zakonodavstvo može učiniti
лп Predstavka Biskupske konzistorije u Đakovu od 8. I (6) — nejasan da-
tum na dokumentu, upućena M inistarstvu za Konstituantu FNRJ.
iso т о je, u stvari, bio zahtev da se zadrži celokupni sistem predratnih
ustanova crkve, koji u novim uslovim a nije im ao opravdanje, jer je zdrav-
stvena i socijalna aktivnost prelazila na državu. Do kojeg je stepena išla ova
predratna razgranatost raznih socijalno-humanitarnih ustanova pojedinih re-
dova, najbolje pokazuje red Sv. Vinka, koji je imao 51 bolnicu i kliniku, 7 sklo-
ništa za sirornašne, 6 za siročad, 26 osnovnih škola, 11 industrijskih škola, 2
ženska liceja itd. (Podaoi iz: Libro rosso della chiesa perseguitata, 219.)
Brojno stanje štampe posle rata n ije bilo ni približno jednako onom od
pre rata. Mesečni tiraž predratne crkvene štampe je iznosio 700.000 primeraka.
A li je za verske potrebe i posle rata izlazio dovoljan broj novina, časopisa i
katolički'h publikacija. Prema jednom podatku, u Hrvatskoj su izlazile sledeće
publikacije: V jesn ik zagrebačke nadbiskupije; Dobri pastir; Glasnik svetišta
sv. Antuna; M arija Bistrica; G lasnik srca Isusova; Istina; Cecilija; Glasnik sv.
Čirila i M etodija; R iječ Božja; Gospina krunica. Pored toga su izlazile i razne
druge versko-vaspitne knjige. (Oznanilo, 17. II 1946.) U Sloveniji je izlazilo
Oznanilo. U Istri Gore srca.
A li neki katolički listovi su pod vidom religije provodili protivnarodni
rad. Naročito organ zagrebačke župe D obri pastir. (Pismo dr V. Bakarića Mons.
Sv. Ritigu, 14. III 1946.) Okružni sud za grad Zagreb je zbog klevetanja narodne
vlasti zabranio brojeve 12 i 13 ovog lista. Inkrimisana su bila ona mesta gde
se vređao lik partizanke i kompromitovali prosvetni napori narodne vlasti.
D obri pastir je aludirao i na agrarnu reformu i odvajanja crkve od države.
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 3Q9
iluzornim. Ponavljaju se misli iz Pastirskog pisma: da slobođa sa-

vesti i veroispovesti' ne može zadovoljiti ni jednog katolika, jer oni
navodno neće da budu samo katolici i da katolički misle, nego is-
tovremeno žele da u javnosti govore i javno deluju. Sloboda savesti
traži okupljanje i udruživanje katolika.
Katolička crkva ne prihvata ni obavezan građanski* brak, jer
se on protivi verskom osvedočenju i savesti katolika, kao sveti Sa-
krament, zbog čega traže fakultativnost pri zaključivanju brakova;
ona se protivi i isključivoj ,,sudbenosti“ države u ženidbenim sporo-
vima; istupa takođe protiv odvajanja crkve od škole. Konzistorija
je tražila da se osigura i ,,dušebrižnička“ služba u bolnicama, ka-
znionicama, vojsci, udruženjima (fiskulturnim itd.), kao i da se in-
kriminiše svaka propaganda protiv crkve, naročito u školama, gde
se ne smeju pojavljiivati knjige koje vređaju „savjest i vjersko osvje-
dočenje katolika“.
Što se tiče crkvenih dobara, traženo je da im se prizna značaj
narodnog dobra, koje se ne može izjednačavati s privatnim dobrima,
a ukoliko postoji potreba za njihovim uzimanjem, da se crkva pret-
hodno obešteti.181
Sadržaj ove predstavke u celini, a naročito pojedini konkretni
zahtevi u njoj izneti, odišu duhom potpune nespremnosti da se ak-
ceptira novo stanje i preuzimanje niza funkcija koje zasecaju u ži-
vot građana (socijalna i zdravstvena služba, prosvetna politika, brak,
porodična jurisdikcija itd.) od strane države. U njoj se ne odstupa
ni najmanje od onog maksimalnog programa koji je još na početku
iznet, jer duh pomirljivosti i spremnosti na regulisanju odnosa nije
ni onda ni sada postojao. Neki od tih zahteva idu čak dotle da traže
specijalno crkveno zakonodavstvo u oblasti koja tangiira opšti in-
teres. Pri tome se interesi katoličkih vernika identifikuju s katolič-
kom crkvom. Deklarisani principi Nacrta ustava se stavljaju pod
sumnju, a i otvoreno se aludira na mogućnost progona crkve ako se
odvajanje ne sprovede u duhu ove predstavke. Sam sistem privile-
gija koji je zahtevala katolička crkva, međutim, nije više mogao da
se održi. Upornim istrajavanjem na nemogućim zahtevima njeni
predstavnici su samo odugovlačili regulisanje odnosa.
Nešto pre Akšamovićeve predstavke uputio je ii hvarski „nad-
pastir“ Miha Pušić (16. decembra 1945. godine) Poslanicu „svećen-
stvu i vjernicima“ o Nacrtu ustava. Po svom sadržaju ova Poslanica
i nije versko ili crkveno pismo, već programsko uputstvo vernicima
u vezi s donošenjem Ustava. Biskup je najviše pogođen agrarnom
reformom na posedima crkve i neobaveznim učenjem veronauke u
školama, zbog čega zahteva da vernici traže odštetu od države za
eksproprisana imanja i ponovno uvođenje nauke o veri kao obli-
gatnog predmeta. On dalje iznosi da je agrarna reforma do te mere
pogodila crkvu da se više ne mogu održavati ni bogoslužja, vršiti
korisni legati, kao ni sveštenici „dolično živiti“. Poslanica se zavr-
šava sledećim uputstvom:
„Ovo što sve ovdje napomenuh treba da svi vjernici muški
i ženski imadu pred očima i odlučno bez straha stave svoje
primjedbe na svojim sastancima i konferencijama, to su svi u
i8i Predstavka Biskupske konzistorije od 8. (6) I 1946. godine upućena Mi-
nistarstvu za Konstituantu FNRJ.
310 — BUANKO PETRANOVIC
savjesti dužni da učine. Određuje se da svi dušebrižnici sve ovo

doslovno pročitaju na moju odgovornost svim vjernicima na
svim misama u prvu nedjelju po prim itku i jave Ordinijatu u
koji je dan bila pročitana. Dakako da su i svećenici kojl idu na
konferencije dužni u savjesti da stave ove primjedbe i oni treba
da potaknu u mjestu pojedince muške i ženske, neka na kon-
ferencijama stave svoju primjedbu.“T82
Upućena na čitanje po svim župama, ova Poslanica je imala za
ci'lj da omalovaži i nepravilno protumači Nacrt ustava. Duhovni or-
ganizator napada, koji su počeli da vrše pojedini sveštenici na Na-
crt ustava, bio je izdavač Poslanice biskup Pušić.183 Međutim, aktiv-
nost klera protiv ustavne formule o odvajanju crkve od države još
je više udaljavala kler od vernika, koji su u ovoj kao i u drugim
merama narodne vlasti gledali progresivna demokratska rešenja.
ZAKLJUČAK
Sudbinska povezanost rimokatoličke crkve s okupatorom i nje-

govim kvislinškim tvorevinama ostvarena je u Jugoslaviji od po-
četka okupacije i trajala do završetka rata i poraza fašističkih sila.
Nadbiskup Stepinac, kao glava riimokatoličkog episkopata, koga je
katolička crkva pokušavala posle rata da predstavi kao žrtvu ratnih
prilika, značajno je doprinosio takvoj orijentaciji rimokatoličkog’
klera. Kao kolaboracionist i proustaški orijentisan u toku rata, Ste-
pinac se nije odricao svoje proustaške prošlosti i aktivnosti' ni posle
oslobođenja. Mnogobrojne manifestacije neprijateljstva katoličkog
klera na završetku rata, a pre svega martovski ,,Prosvjed“ hrvatskog
episkopata, anticipiraju stav rimokatoličkog klera i prema DF Ju-
goslaviji. Nespremnost rimokatoličkog klera za saradnju sa narod-
nom vlašću dolazila je pre svega otuda što kler nije bio spreman da
se odrekne svoje ustaške prošlosti. Spoljnopolitički uslovi i konste-
lacija odnosa u svetu još više su pothranjivali nespremnost klera da
se odrekne neprijateljstava pokazanog u bliskoj prošlosti. S druge
strane, takav stav rimokatoličkog klera unosio je u unutrašnje po-
litičku situaciju element nesređenosti. Kler je osećao novi pore-
dak kao provizorijum. Oživeloj političkoj delatnosti bivših građan-
skih stranaka protiv novog poretka pridružio se objektivno i rimo-
katolički kler. Apstrahujući se od držanja klera za vreme rata i nje-
govog antijugoslovenskog stava za vreme Kraljevine Jugoslavije,
utvrdili smo da je na njegovo držanje neposredno posle oslobođenja
uticalo predviđanje da se saveznici, članovi Antihitlerovske koali-
cije, nalaze pred razlazom, a, s druge strane, pogrešne predstave o
slabosti novostvorenog uređenja. Zainteresovanost narodne vlasti
za sređivanje odnosa s katoličkom crkvom posle oslobođenja us]ov-
Ijavali su višestruki razlozi. Rezimirani, oni se na osnovu našeg' 3s-
pitivanja svode na opštu potrebu za normalizacijom odnosa posle
završetka rata, na paralisanje uticaja katoličke propagande u poje-
dinim uticajnim zapadnim zemljama, a pre svega na načelno stano-
vište narodne vlasti — kroz praksu sprovođeno nezavisno od reguli-
188 Citirano prema Vjesniku, 6. I 1946.
188 Политика, 31. I 1946.
RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI - ЗЦ
sanja odnosa s rimokatoličkom crkvom — da se verski uticaj kao

društveni fenomen ne može eliminisati diktatom. Naše ispi<tivanje
dovelo nas je do zaključka da katolički kler nije bio spreman da re-
guliše odnose crkve s narodnom vlašću i prihvati saradnju. Maksi-
malni zahtevi najviših predstavnika rimokatoličke crkve, usmereni
na zadržavanje starih privilegija i odnosa, kao i tendencije da se
uređenje odnosa prepusti Svetoj stolici i državi, predstavljali su aria-
hronu pojavu, stranu nastalim promenama. Navodna politika apsti-
nencije rimokatoličkih sveštenika od svetovnih poslova nije, po na-
šim ispitivanjima, predstavljala ništa drugo do zaklon iza koga se
razvijala delatnost suprotna pozitivnim zakonima. Iza mnogobroj-
nih vidova verske delatnosti, koje smo naveli, propovedi i istupa,
zaodenutih u religioznu formu, krije se faktički politički sadržaj.
Izjave ii propaganda o progonu crkve, koji su pratili tu delatnost
klera i episkopata, kao navodni pokušaj da se crkva ekspropriše,
kadrovski proredi i moralno unizi kao ustanova, značili su samo
stvaranje osnove za pokriće sopstvenih proustaških akcija. Preba-
civanje pitanja na ideološku oblast, prema tome, niije uopšte imalo
osnova, jer klerici nisu progonjeni na toj bazi, već za konkretno in-
kriminisana krivična dela kojima se ugrožavalo državno i društveno
uređenje.
Katolička crkva ustala je protiv agrarne reforme vezujući je
za svoj materijalni opstanak. Prividno se nije ustajalo protiv agrarne
reforme kao mere, ali je traženo izuzimanje crkvenih poseda. Pi-
tanje je i ovde povezivano za uređenje odnosa sa Svetom stolicom.
S jeseni 1945. počelo je i izlučivanje zemljišta pojedinih župa u na-
meri da se stvore novi subjekti i tako onemogući sprovođenje za-
kona o agrarnoj reformi i kolonizaciji. Mada su ova zemljišta pred-
stavljala izvor prihoda za katoličku crkvu, ona nisu biila i jedino
sredstvo za njenu egzistenciju. Potencirajući pitanje ekonomskog
gubitka i vezujući ga za mogućnost obavljanja verskog poziva, epi-
skopat je ponovo zaoštravao odnose, s tim što je kriza u tim odno-
sima izbila svom snagom u vreme objavljivanja Pastirskog pisma
od 20. septembra 1945.
Septembarsko Pastirsko pismo predstavlja najotvoreniji ko-
lektivni istup rimokatoličkog episkopata u predizbornoj situacigi.
Njegova sadržina i intencije su, po našoj analizi, prevratničkog ka-
raktera. Zajedno sa Demokratijom i drugim subverzivnim materi-
jalima koje su ostaci poražene buržoazije širili u predizbornoj kam-
panji, ono se javljalo kao najsnažnije propagandno sredstvo protiv
narodne vlasti. Trenutak za objavljivanje Pisma nije takođe slučajno
izabran. Prediizborna situacija je bila najpogodnije vreme da se za-
oštre odnosi i aktiviraju sve one snage koje su bile protivne smiri-
vanju prilika i njihovoj normalizaciji. Akcije „križara“ pokazuju da
je Poslanica bila sračunati znak i za oživljavanje njihove terori-
stičke delatnosti.
Rimokatolički episkopat je u načelu zauzeo negativan stav i
prema odvajanju crkve od države, uslovljavajući svoj pristanak
maksimalnim koncesijama koje su u praksi značile ukidanje toga
načela. Dok su pojedine manifestacije predstavnika rimokatoličkog
klera bile usmerene da onemoguće načelno i praktično usvajanje
tog principa, vernici su podržali tu meru kao savremeno i napredno
rešenje. Branko PETRANOVIĆ
ACTIVITY OF THE ROMAN CATHOLIC CLERGY DIRECTED AGAINST
THE SETTLEMENT OF CONDITIONS IN YUGOSLAVIA
IN 1945-1046
Summary
Basing him self on so far unpublished sources consisting chiefly of judicial

records of archbishop A. Stepinec’s trial, published documents, press articles
and scarce studies dealing with this subject, the author tried 1x> show, in the
present paper, the evolution of relations between the Roman Catholic church
and people’s authorities in t’h e period from March 1945 to October 1946. The
author was interested in this problem in the first place from the aspect of the
activity of the Roman Catholici clergy directed against the settlem ent of the
state of affairs in Yugoslavia at the end of the war and in the period of the
after-w ar stabilization of political and social organization established in the
course of the revolution. Considering this problem to be t'he central point of
his study, he tried to establish the causes w hich led the Roman Catholic
clergy to take a hostile attitude towards the people’s authorities, to present
various aspects of this activity and to discover the political background of its
action. Though th e aut’hor did not spare pains to evaluate from every point of
view all these moments — the lack of sources and the complex character of
the problem itself frustrated his efforts to give full extent to his invest-igations.
The results of his researches led the author to the conclusion that the
Roman Cat’h olic clergy in the above m entioned period w as unw illing to co-
operate w ith people’s authorities, being unable to get rid of its connections
w ith the fascist system and quisling formations created in the course of the
w ar and the occupation on onehand and because it did not w ant to get recon-
ciled w ith the new social organization on the other. A part of the Roman
Catholic .clergy in Croatia found it particularly difficult to give up its ustaši
past.:A very important influence upon the orientation of the clergy against the
people’s : authorities w as exerted — after t’h e liberation — by the archbishop
Stepinec, w hose pro.ustaši activity. during the existence of the Independent
State of Croatia has been clearly shown ,by the existing documentary evidence.
The Roman Catholic clergy does not consider the existing order in Yugoslavia
as a lasting one. The author quoted in his paper all those factors which formed
in the m ajority of influential clergy the idea of the provisional character of
the positive political order. The abstention itself of Roman Catholic clergymen
from cooperating w ith people’s authorities under pretence that the Church
is com pletely disenterested in politics, represented, according to author’s in-
vestigations, m erely a screen perm itting them to exert a hostile activity
contrary to th e la w s in force. In contrast w ith this feinted abstinency from
BIMOKATOLIČKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 3 1 3
politics, t'he Catholic clergymen sow ed throughout this period the distrust
towards the people’s authorities and disseminated the belief of their ephemerai
character. On the other hand, the representatives of the Roman Catholic
church, in their negotiations w ith the representatives of t'he State, made
m axim a claim s as a prerequisite condition for the settlem ent of their mutual
relations, claim s which, in fact, m eant a demand for establishing “a State in
the State“ and a complete denial of social and political changes effected in the
course of the revolution. Putting in such claims has been m otivated by the
necessity of religious freedom and free exercise of spiritual functions of the
Church w hich has been, according to Catholic propaganda, consciously and
intentionally endangered “by m aterialistic forces“. The m ost subversive form
of activity of the Roman Catholic clergy, directed against the people’s authori-
ties refers to rallying đispersed sm all groups of ustaši, establishing connections
with them and supplying them w ith material aid in an organized manner,
these groups acting, under t'he cessation of m ilitary operations, under the name
of “križari" (crusaders). This aspect of the Roman Catholic clergy’s activity has
been treated in the present paper by using the published sources, for the most
part m aterials from trials.
Making use of a part of som e so far unknown sources, the author set
forth the opposition offered by the representatives of the Roman Catholic
church to the carrying out of agrarian reform on church estates. This measure,
in the sam e w ay as som e other social and economic measures taken by
people’s authorities, has been interpreted by the Roman Catholic propaganda
as an attempt to endanger the material existence of the Church, preventing the
clergymen from performing their religious vocation, humiliation of its repre-
sentatives.
The author dw elt particularly upon the activity of t'he Roman Catholic
Church and its representatives on the eve of the election for the Constituent
Assem bly as w ell as upon the circumstances in which the Pastoral epistle of
September 20, 1945, has been issued. According to the author’s opinion, this
Epistle represents the m ost undisguiseđ m anifestation of t'he rests of interior
counterrevolutionary forces against th e new order. The pre-election situation
has been intentionally utilized for this attack, because the final purpose of
the authors of the Epistle w as to provoke a political crisis and to activate all
those interior and exterior forces w hich were opposed to the settlem ent of
the conditions in Yugoslavia and to their post-war normalization.
In this com plex w hole of relations between t'he Roman Catholic Church
and the people’s authorities, the representatives of the Church laid w eight on
the protection of clergymen against persecutions and on the rescuing of the
Church as an institution from being done away, though the attitude of t'he
people’s authorities in this matter has been clearly defined by the ideology
itself of dominant forces. Religion as a social phenomenon and the church as
a religious institution, formed under determined historical conditions, cannot
be suppressed by decrees or by force of adm inistrative orders. Such conceptions
have been expressed also in the first Yugoslav Constitution w'hich proclaimed
separation between th e Church and the State as w ell as betw een the Church
and school and every opposition offered to such a solution w as directed
towards frustrating the adoption of this principle, both in theory and in
practice.
Втапко P etranović

Petranovi - Branko Aktivnost Rimokatoli Kog Klera Protiv Sre Ivanja Prilika U Jugoslaviji Mart 1945 Septembar 1946 Pisi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Petranovi - Branko Aktivnost Rimokatoli Kog Klera Protiv Sre Ivanja Prilika U Jugoslaviji Mart 1945 Septembar 1946 Pisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Aktivnost rimokatoličkog klera

protiv sređivanja prilika u Jugoslaviji

Držanje i aktivnost rimokatoličkog klera neposredno posle oslo-

Aktivnost rimokatoličkog klera za vreme okupacije pojavljnje

vima, kler je sprovodio i masovno prevođenje pravoslavaca na

I. Martovska poslanica i stav rimokatoličkog episkopata prema

skim državama, Na to upućuju i neke druge ustaške akcije.11 Ova

slanica, kojima bi se doprinelo očuvanju „kompaktnosti teritorija

„АИ danas moramo najodlučnije prosvjedovati pred Bogom

15 D okum enti o protunarodnom radu i zločinim a jednog dijela katoličkog

Zatim se govori o pristašama „materijalističkog komunizma14,

polirane su reči „nezavisnoj (državi) Hrvatskoj“), pošto je i bez

rimokatoličkog klera bilo je sasvim identično sa osnovnim mislima

II. POKUŠAJ NARODNE VLASTI DA SREDI ODNOSE S

među ostalog, i odstupanje mnogobrojnih sveštenika s ustašama i

34 Тај podatak dobili smo od službenika DSUF-a Slovenije, januara 1960.

gana narodne vlasti. Na Trećem zasedanju ZAVNOH-a proglašena

18 Istorija XX veka, knjiga V

Činjenica je da je uticaj katoličke crkve pre rata u nekim na-

tako da je stanovništvo Stepincu odavalo priznanje zbog njegovog

katoličke hijerarhije dolazilo je sa oslobođenjem njihovih dijaceza.

predstavljao je grubu uvredu, jer se izdaja katoličke crkve u pro-

58 Isto; Политика, 6. VI 1945.

mima iz ovih odnosa, normalno je pretpostaviti da neka nova pi-

Preko ovog zahteva izražavala se na tipičan način nacionalna

61 AVS NRH, stenografske beleške sa procesa Stepincu, 3. X 1946, izla-

nikom i ličnim prijateljem Mons. Ritiga, nastojeći da pokrene raz-

u Pism o biskupa Akšamovića Mons. Ritigu, 1. X 1945.

gajanje svešteničkog podmlatka, kao i sigurnost imovine potrebne

žnica i javno insceniranih provokacija narodne vlasti, počinju već

lama organizovale i pripremale da skandiraju: „Hoćemo vjerona-

W Vjesnik, 20. VII 1945.

plamenu“, razapeta na „devet stupova“, koja je po tvrđenju župnika

III. OTPOR RIMOKATOLIČKE CRKVE IZVOĐENJU AGRARNE

direkcirje u Zagrebu od 5. maja 1919. godine, po kome sva crkvena

„...ако interesi crkve zahtijevaju stanovito otuđenje ili op-

novništva i preda kategoriji neposrednih obrađivača, po principu

87 Nezem ljorađnicim a je oduzet sam o višak preko 5 ha zemlje.

su, međutim, ove ustanove bile od većeg istorijskog značaja, moglo

njenu štetu, ali kako je došao prekasno, nije ni razmatran nego

19 Istorija XX тека, knjlga V

nute zemlje, koja je dovoljna da se nadare svi interesenti, sasvim

svim zainteresovanim subjektima čija je zemlja imala da dođe pod

NR Srbija 140 18.696 133,5 10,8

Do konca septembra 1946. godine izdano je za crkvene posede u

Broj Ukupna Određeno za zemlj.fond Ostavljeno

Osijek 96 8.514 4.045 1.960 1.184 7.129 1.385

u posedima crkve i ostalih verskih ustanova. Ovo dolazi otuda što

Poznati su i slučajevi da su sveštenici pretili agrarnim intere-

118 Dokumenta, 653—4, 655 (neobjavljena zbirka dokumenata).

Neki protesti su ulagani i preko stranih predstavništava u Ju-

IV. RIMOKATOLIČKI KLER UOČI IZBORA ZA

122 Isto, protest Francuske am basade u Beogradu br. 9 od 21. IX 1945.

nacionalne buržoazije za restauracijom u Jugoslaviji. Vrhunac ak-

Zato se deklarativna izjava o tome da se katolička crkva ne meša

„Bi-lo je slučajeva, gdje su tisuće vjernika, široke mase na-

Kao što se vidi, pored ,,obrane“ svećenika od progona, episkopat

„Mi, katolilčki biskupi Jugoslavije, kao učitelji istine i za-

129 Isto, iz Fastirskog pisma, 20. IX 1945.

moći će se sređiti prilike u našoj državi i ostvariti trajan unu-

biskupskoj konferencijiJ. Dobričić je, prema jednoj kasnijoj izjavi,

nadbiskupski dvor u vreme kada se zbog trajanja konferencije unu-

među sveštenicima koji su sarađivali sa narođnom vlašću biskupi