TP 12

TP-12
TP-12
TEHNIČKA PREPORUKA
ZA TEHNIČKI SISTEM UPRAVLJANJA U
ELEKTRODISTRIBUTIVNOJ DJELATNOSTI
Datum: Juni 2009. Izdanje br. 2

TP-12
SADRŽAJ
1. UVOD 3
2. DEFINISANO PODRUČJE PRIMJENE 4
3. DEFINICIJE KARAKTERISTIČNIH POJMOVA I SKRAĆENICE 5
4. NADZOR I UPRAVLJANJE DISTRIBUTIVNIM EEO 8
5. TEHNIČKI ZAHTJEVI ZA NADZOR I UPRAVLJANJE DISTRIBUTIVNIM
EEO 17
6. LITERATURA 33
7. PRILOZI 33
Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 2/49

TP-12
1. UVOD
1.1. Tehnički sistem upravljanja predstavlja osnovu procesa automatizacije

elektrodistributivnog sistema. U uslovima liberalizacije i deregulacije tržišta električne
energije, te primarnih zadaća elektrodistributivnih kompanija u smislu kvalitetnije
isporuke električne energije i osiguranja kontinuiranog napajanja kupaca električnom
energijom, proces automatizacije elektrodistributivnog sistema poprima sve veći značaj.
1.2. Uvođenje tehničkog sistema upravljanja na nivou Podružnica Elektrodistribucija u JP

Elektroprivreda BiH d.d.Sarajevo (u daljem tekstu: JP EPBiH) donosi niz prednosti i
koristi, kako na nivou Podružnica, tako i na nivou JP EPBiH. Neke od najvažnijih
koristi ogledaju se u:
- smanjenju broja prekida u napajanju kupaca,
- smanjenju dužine trajanja prekida u napajanju,
- smanjenju gubitaka električne energije u elektrodistributivnom sistemu,
- poboljšanju kvaliteta isporučene električne energije,
- unapređenju procesa upravljanja ljudskim resursima,
- poboljšanju procesa nadzora i upravljanja elektroenergetskih objekata,
- poboljšanju sigurnosti i pouzdanosti elektrodistributivnog sistema,
- bržoj i kvalitetnijoj izradi izvještaja prema nadležnoj Regulatornoj komisiji.
1.3. U skladu sa obavezama iz licenci za obavljanje elektroprivrednih djelatnosti, JP EPBiH

obezbjeđuje siguran i pouzdan rad elektrodistributivnog sistema i snabdijevanje kupaca
električnom energijom standardnog kvaliteta, uz poštivanje važećih zakonskih propisa,
podzakonskih akata, tehničkih propisa, pravilnika i standarda, te pravila i propisa
FERK-a (Mrežna pravila distribucije, Opšti uslovi za isporuku električne energije i dr.).
1.4. Ovom Tehničkom preporukom utvrđuju se osnovni principi i karakteristike tehničkog

sistema upravljanja (u daljem tekstu: TSU) u elektrodistributivnoj djelatnosti JP EPBiH.
1.5. Cilj ove Tehničke preporuke je definisanje osnovnih smjernica za izgradnju

jedinstvenog sistema daljinskog nadzora i upravljanja elektroenergetskim objektima u
elektrodistributivnoj djelatnosti i proizvodnim elektroenergetskim objektima sa kojih se
vrši napajanje električnom energijom dijela elektrodistributivne mreže.
1.6. Tehnička preporuka definiše potrebni minimum zahtjeva za strukturu tehničkog sistema
upravljanja i pripadajuće opreme, sa ciljem obezbjeđivanja potrebnih preduslova za
daljinski nadzor i upravljanje elektroenergetskih objekata (u daljem tekstu: EEO).
Pojedine Podružnice Elektrodistribucija će u skladu sa specifičnostima pojedinih EEO
definisati eventualne specifične zahtjeve i dodatne funkcije i karakteristike opreme, a sa
ciljem obezbjeđivanja daljinskog nadzora i upravljanja predmetnim EEO, te uvođenja
dodatnih poboljšanja u sistemu.

TP-12
2. DEFINISANO PODRUČJE PRIMJENE
2.1. Ova Tehnička preporuka se primjenjuje u svim elektrodistributivnim dijelovima i

Direkciji Društva. Odnosi se na sve EEO naponskog nivoa 35 kV i niže.
2.2. Ova tehnička preporuka definiše zahtjeve TSU koji imaju za cilj:
• unifikaciju elemenata i principa TSU na nivou svih elektrodistributivnih dijelova
JP EPBiH;
• postizanje kompatibilnosti između različitih segmenata TSU;
• obezbjeđenje preduslova za povezivanje u jedinstven sistem daljinskog nadzora i
upravljanja, na nivou EEO.
2.3. Primjena ove Tehničke preporuke je obavezna prilikom:

• nabavke i ugradnje SCADA sistema, odnosno SCADA/DMS/OMS sistema;
• povezivanja EEO u sistem daljinskog nadzora i upravljanja;
• realizacije svih relevantnih segmenata telekomunikacijske (TK) mreže;
• rekonstrukcije postojećih transformatorskih stanica TS 35/X kV i rasklopnih
postrojenja RP 35 kV;
• izgradnje novih ili rekonstrukcije postojećih slobodnostojećih TS 10(20)/0,4 kV,
ukoliko je potrebno, (u zavisnosti od kategorizacije TS 10(20)/0,4 prema značaju
koji imaju u elektrodistributivnom sistemu) i rasklopnih postrojenja RP 10(20) kV
u vlasništvu JP EPBiH;
• opremanja i ugradnje upravljivih prekidača i učinskih linijskih rastavljača na
nadzemnim vodovima;
• definisanje uslova pogona distribuiranih generatora (DG) priključenih na EES;
• definisanja zahtjeva za integraciju u TSU dijelova postrojenja proizvodnih EEO, s
ciljem pouzdanog upravljanja i nadzora dijelom EES-a za koji je odgovorna JP
EPBiH, a shodno usvojenim aktima (Mrežna pravila distribucije i sl.);
• definisanja zahtjeva za integraciju u TSU industrijskih EEO nazivnog napona 35
kV, a koji su dio elektrodistributivnog sistema JP EPBiH;
• definisanja zahtjeva za integraciju u TSU dijelova postrojenja TS 110/X/Y koji su
vlasništvo ostalih kompanija (Elektroprenos BiH), s ciljem pouzdanog upravljanja
i nadzora dijelom EES-a za koji je odgovorna JP EPBiH, a shodno usvojenim
aktima (Mrežna pravila distribucije i sl.).
2.4. Odstupanja od Tehničke preporuke kod izgradnje/rekonstrukcije TS 10(20)/0,4 kV

može iznimno odobriti Generalni direktor na osnovu posebnog tehničkog obrazloženja.
2.5. Predmetna Tehnička preporuka daje osnovne instrukcije pri definisanju tehničkih
zahtjeva za slijedeću opremu:
• SCADA sistema, odnosno SCADA/DMS/OMS sistema ili dijelova sistema za
potrebe TSU;
• mjerno-zaštitno-upravljačku i telemetrijsku opremu za potrebe TSU;
• telekomunikacionu opremu za potrebe TSU;
sa osnovnim ciljem stvaranja preduslova za daljinski nadzor i upravljanje EEO.
2.6. Opremu u postojećim objektima, odnosno postojeću opremu, potrebno je uskladiti sa

zahtjevima ove Preporuke.

TP-12
3. DEFINICIJE KARAKTERISTIČNIH POJMOVA I SKRAĆENICE
3.1. Elektroenergetski objekti (EEO) su objekti nazivnog napona 0.4 kV, 10 kV, 20 kV i
35 kV, koji služe za distribuciju električne energije.
3.2. Dispečerski centar upravljanja (DCU) je mjesto sa kojeg se upravlja

elektroenergetskim objektima naponskog nivoa 35 kV, 20 kV, 10 kV i 0,4 kV u
nadležnosti pojedine Podružnice Elektrodistribucije.
3.3. Tehnički sistem upravljanja (TSU) podrazumijeva funkcionalno-tehničku cjelinu,

koja omogućava zahvat i prenos informacija, te prenos podataka i informacija između
elektroenergetskih objekata i centra upravljanja, za potrebe daljinskog nadzora i
upravljanja pripadajućim elektrodistributivnim sistemom. TSU čine: sekundarna
oprema u EEO, telekomunikacioni (TK) sistem za prenos podataka i SCADA sistem
instaliran u u centru upravljanja.
3.4. Sistem daljinskog nadzora i upravljanja (SDNiU) podrazumijeva skup funkcija

nadzora i upravljanja elektroenergetskim sistemom ili određenim segmentom tog
sistema sa udaljene lokacije (centra upravljanja), putem centralnog SCADA sistema.
3.5. SCADA sistem (Supervisory Control and Data Aquisition System) predstavlja skup
opreme namijenjene za daljinski nadzor, upravljanje, prikupljanje i obradu podataka.
3.6. DMS (Distribuion Management System) - definicija prema: IEC 61968-02-1 1998.
"System Interfaces For Distribution Management - Part: 2 Glossary": DMS se određuje
kao "Sistem koji sveukupno integrira djelatnost distribucije, a može sadržavati
informacije o kupcima i mjernim uređajima, evidentiranje napajanja kupaca, ured za rad
sa strankama, vođenje mreže, SCADA sistem, mrežne analize, vođenje radnih procesa,
planiranje i dizajniranje mreža, GIS sistem, održavanje programske podrške i sl.“ U
ovim preporukama pojam DMS se koristi za aplikacije, koje rade sa „real – time“
podacima i u direktnoj vezi sa SCADA sistemima, s ciljem obezbjeđivanja real time
analiza tokova snaga u distributivnim mrežama.
3.7. OMS (Operational Management System) – odnosi se na softverske aplikacije, koje rade
u „offline“ modu ili modu koji ne radi sa „real time“ podacima, a omogućavaju:
efikasno upravljanje procesom otklanjanja kvarova na mreži, mrežnim operacijama,
generisanje različitih izvještaja prema Regulatoru, kao i uspostavljanje servisnih
informacija prema Kupcima, s ciljem zaokruživanja procesa u distributivnoj djelatnosti.
Sastoji se od određenih funkcija kao što su: Outage / Trouble Call Management
(upravljanje ispadima / hitnim pozivima), Call Center (centar poziva), Crew
Management (upravljanje posadama / intrvencijama), Network Automation / Network
Modelling (automatizacija mreže / modeliranje mreže u offline modu) i sl.
3.8. RTU (Remote Terminal Unit) je udaljena terminalna jedinica bazirana na

mikroprocesorskim elementima, koja obezbjeđuje prikupljanje telemetrijskih podataka
iz EEO te proslijeđivanje istih ka nadređenom SCADA sistemu u pripadnom centru
daljinskog nadzora i upravljanja, kao i promjenu statusa odgovarajućih elemenata
(opreme) u objektu, a na osnovu upravljačkih poruka nadređenog sistema.

TP-12
3.9. SCU (Substation Communication Unit) predstavlja računarski bazirani uređaj

industrijske izvedbe, koji prihvata informacije sa mikroprocesorske mjerne, zaštitne,
upravljačke i signalne opreme (IED jedinice) iz EEO digitalnim putem, te ih
proslijeđuje nadređenom SCADA sistemu u pripadnom centru daljinskog nadzora i
upravljanja. Ovaj uređaj često ima i funkciju konvertora protokola, te prevodi pojedine
komunikacione protokole na staničnom nivou na međunarodno definisane protokole za
komunikaciju EEO-centar upravljanja, IEC 60 870-5-101 i IEC 60 870-5-104.
3.10. SC (Substation Controller) je mikroprocesorski bazirani telemetrijski uređaj

(modularan ili kompaktan), koji pored funkcije prikupljanja i proslijeđivanja
informacija iz EEO ka SCADA sistemu u pripadnom centru daljinskog nadzora sa
jedne strane, te proslijeđivanja upravljačkih zahtjeva ka odgovarajućim elementima
EEO sa druge strane, ima i funkciju i procesiranja pojedinih informacija, te s tim u vezi
i definisanja specifičnih upravljačkih zahtjeva spram pojedinih elemenata objekta
(interlocking, distribuirana automatika), kao i evidentiranja specifičnih zapisa (arhive,
zapisi o greškama,..)
3.11. Sekundarna oprema podrazumijeva mjernu, zaštitnu, upravljačku i telemetrijsku

opremu, kao i ostalu opremu koja se instalira u EEO za potrebe nadzora i upravljanja,.
3.12. Distribuirani generator (DG) je proizvodna jedinica, koja u elektrodistributivnu mrežu

isporučuje svu proizvedenu električnu energiju ili višak proizvedene električne energije
po podmirenju vlastitih potreba, najveće pojedinačne ili ukupne snage svih generatora 5
MW.
3.13. Prekidač za odvajanje (PO) je prekidač, koji se ugrađuje na mjestu priključenja DG

na elektrodistributivni sistem, odnosno na mjestu razgraničenja između osnovnih
sredstava JP EPBiH i Investitora/vlasnika DG i služi za spajanje i odvajanje DG od
elektrodistributivnog sistema, a pod direktnim je nadzorom nadležne Podružnice
Elektrodistribucije.
3.14. Srednjenaponski energetski blok predstavlja integrisani energetski blok,

konstruktivno izveden kao slobodnostojeći ormar, koji sadrži rasklopnu opremu sa
odgovarajućim izolacionim medijem i ima mogućnost ugradnje dodatne opreme
(integrisani zaštitni uređaji i indikatori kvara) za ostvarenje funkcije daljinskog nadzora
i upravljanja.
3.15. SDH (Synchronous Digital Hierarchy) je komunikaciona tehnologija, koja

obezbjeđuje TDM multipleksiranje do nivoa 40Gb/s, te prenos signala po optičkim
vlaknima i putem usmjerenih mikrotalasnih veza. Primjena tehnologije je masovna i
vrlo široka, od magistralnih do pristupnih mreža.
3.16. PDH (Plesiochronous Digital Hierarchy) je komunikaciona tehnologija, koja

obezbjeđuje TDM multipleksiranje do nivoa 140Mb/s. Prenos PDH saobraćaja odvija
se putem optičkih vlakana, usmjerenih mikrotalasnh veza ili putem kompatibilnih
sistema prenosa (SDH). Danas se uglavnom koristi u segmentu pristupnih
mikrotalasnih veza.
3.17. TDM (Time Domain Multiplexing) predstavlja multipleksiranje digitalnih

komunikacionih signala u vremenskom domenu, tako da se za svaki signal periodično
dodjeljejuje određeni vremenski interval u kojem se signal prenosi.
TP-12
3.18. UHF radio (Ultra High Frequency) predstavlja sistem radio veza u UHF opsegu,
300MHz-3GHz. Ovakvi sistemi koriste se uglavnom za prenos podataka u specifičnim
privatnim mrežama, za povezivanje većeg broja distribuiranih objekata sa brzinama do
19,2kb/s.

TP-12
4. NADZOR I UPRAVLJANJE DISTRIBUTIVNIM EEO

Definisanje osnovnih principa koncepta nadzora i upravljanja distributivnim EEO
podrazumijeva opšte stavke koje se odnose na sve EEO i specifičnosti pojedinih tipova EEO.
4.1. OPŠTI PRINCIPI NADZORA I UPRAVLJANJA
Nivoi nadzora i upravljanja se prema hijerarhijskoj strukturi u osnovi dijele na:
NIVO DCU
Dispečer iz DCU-a izdaje nalog za manipulaciju aparatima polja, sa jasno definisanim
redoslijedom izvršenja, u skladu sa pogonskim uputstvom za konkretni EEO. Manipulacije
se izvršavaju sa SCADA računara. Ukoliko se iz bilo kojih razloga manipulacija ne može
izvršiti na opisani način, ista se izvršava sa nižeg nivoa, tj. sa nivoa EEO, odnosno sa nivoa
polja.
NIVO EEO
Nadzor i upravljanje na nivou EEO objekta se, u zavisnosti od vrste i izvedbe objekta,
ostvaruje na dva načina: (i) sa komandne ploče, (ii) sa staničnog računara ukoliko isti
postoji.
NIVO POLJA
Nadzor na nivou polja se ostvaruje direktnim (vizuelnim) očitanjem stanja položaja,
mjerenja i signalizacije sa pripadajućih elemenata polja (položaj uključeno/isključeno:
prekidača, sabirničkog rastavljača, linijskog rastavljača i zemljospojnika), mjerenja
električnih veličina i elemenata pripadajuće signalizacije.
Upravljanje na nivou polja se ostvaruje direktno na licu mjesta sa pripadajućeg polja,
upravljanjem (uključenjem/isključenjem) sabirničkih rastavljača, linijskih rastavljača i
zemljospojnika. Dispečer iz DCU-a izdaje nalog za manipulacije aparatima polja, sa jasno
definisanim redoslijedom izvršenja, u skladu sa pogonskim uputstvom za konkretni EEO.
U slučaju da postoje savremene mikroprocesorske kompaktne upravljačko-zaštitne jedinice,
upravljanje na nivou polja se ostvaruje putem ovih uređaja.
Izborom nivoa upravljanja sa jednog hijerarhijskog nivoa mora biti onemogućeno upravljanje
sa drugih hijerarhijskih nivoa. Zbog toga, funkcije komandovanja moraju biti definisane
preklopkom sa definisanim opcijama upravljanja “lokalno/daljinski”. Preklopka se instalira u
postrojenju, na nivou polja (ćelije), ili na komandnoj ploči / ormaru telemetrijske jedinice (za
komplet postrojenje). Izborom pozicije preklopke “lokalno”, sprečava se upravljanje sa viših
hijerarhijskih nivoa.
4.2. DISPEČERSKI CENTAR UPRAVLJANJA (DCU)
Funkcije nadzora i upravljanja na nivou DCU implementiraju se kroz jedinstven sistem

daljinskog nadzora i upravljanja (SDNiU) za sve EEO u nadležnosti tog DCU. Jedinstven
SDNiU podrazumijeva realizaciju svih funkcija određenog DCU putem jedinstvenog
SCADA, odnosno SCADA/DMS/OMS sistema, te povezivanje EEO u SDNiU u skladu sa
zahtjevima TSU definisanim ovom Preporukom.

TP-12
DCU je potrebno razvijati tako da je moguće implementirati u potpunosti SCADA/DMS

funkcije. Šema DCU sa implementiranim SCADA/DMS/OMS funkcijama prikazana je na
slici 1 i slici 2.
Slika 1. Koncept DCU-a opremljenog SCADA/DMS/OMS funkcijama
Centar se realizuje kao LAN mreža prikazanih komponenti sistema, pri čemu se za samu LAN
infrastrukturu i one komponente sistema, koje obavljaju posebno važne funkcije,
implementira redundantna šema, kako bi se osigurala visoka pouzdanost i raspoloživost
sistema.

TP-12
Komponente centra su:
Lokalni RTU RTU je odgovarajućeg kapaciteta i služi za prikupljanje lokalnih podataka

iz zgrade dispečerskog centra. Isti nije obavezujući u konfiguraciji DCU.
Komunikacioni Obezbjeđuju komunikaciju između objekata i SCADA sistema u centru.
serveri Ovi serveri primaju i procesiraju podatke poslane od strane telemetrijskih
uređaja u objektima ka operatorskim radnim stanicama u DCU i obrnuto.
Istovremeno omogućavaju i razmjenu informacija sa ostalim centrima
upravljanja, ukoliko za to postoji potreba. Na ovim serverima se instalira
komunikacijski softver centra upravljanja.
Komunikacioni serveri moraju biti hardverski nadogradivi, kako bi
podržali proširenje sistema u DCU novim EEO.
FEP (Front End Processor) Ovi serveri obezbjeđuju povezivanje između EEO i
komunikacionih servera SCADA sistema za povezivanje:
o Učinskih linijskih rastavljača
o 10(20)/0.4kV transformatorskih stanica
o Indikatora kvara (IK)
o Prekidača za odvajanje (PO) u DG u vlasništvu trećih lica.
Serveri za baze Na ovim serverima su smještene sve datoteke, programi, biblioteke, baze i
podataka konfiguracijske datoteke, koji su potrebni ostalim računarima za obavljanje
njihovih funkcija u sistemu. Na njima je instaliran SCADA softver ili neki
od njegovih modula. Baza podataka na ovim serverima podrazumijeva
statičke podatke (podaci koji opisuju elektroenergetski sistem), dinamičke
podatke (″real-time″ podatke prikupljene od strane komunikacionih servera
i obrađene od strane SCADA softvera) i istorijske podatke (podaci koji se
koriste za prikaz trendova, generisanje izvještaja, razne analize i sl.).
Operatorske To su računari namijenjeni za neposredan rad operatora-dispečera. Na
konzole ovim računarima treba biti instaliran SCADA softver sa pripadnom
aplikacijom za DCU, a njegove osnovne funkcije obuhvataju:
• signalizaciju stanja elemenata elektroenergetskog sistema,
• nadzor i izdavanje komandi,
• procesiranje alarma,
• praćenje opterećenja (uvid u različita mjerenja), postavljanje
sigurnosnih oznaka,
• tabelarni i grafički prikaz procesnih podataka,
• slanje parametara prema procesu,
• ručni unos podataka i aritmetičke operacije nad mjerenjima,
• izradu izvještaja.
Inženjerska Na ovoj konzoli se takođe instalira neki od modula SCADA softvera
konzola namijenjen sistem inženjeru za obavljanje poslova održavanja sistema,
poslova administriranja na nivou operativnog sistema i na nivou SCADA
sistema.
Štampači Služe za štampanje lista događaja, jednopolnih šema objekata, raznih vrsta
izvještaja i sl.
Sinhronizacija Sinhronizacija tačnog vremena se treba vršiti pomoću centralnog NTP
tačnog servera JP EPBiH, na način da komunikacini serveri SCADA/DMS/OMS
vremena sistema primaju takt impuls tačnog vremena od NTP servera, a zatim vrše
sinhronizaciju ostalih komponeneti SCADA/DMS/OMS centra upravljanja.
DMS serveri Na DMS serverima se nalazi baza podataka neophodna za rad DMS
aplikacija. Ulazni podaci za ovu bazu su statički, real-time i istorijski
TP-12
podaci dobijeni od strane SCADA baze sa servera za baze podataka.

Osnovne funkcije ovih servera su:
• komunikacija sa SCADA bazom podataka na serverima za baze
podataka,
• DMS baza podataka,
• razmjena podataka sa OMS serverom
• komunikacija sa DMS aplikacijama.
OMS serveri Na OMS serverima se nalazi baza podataka neophodna za rad OMS
aplikacija. Ulazni podaci za ovu bazu su statički (nisu „real-time“, već
ručno uneseni). Ove softverske aplikacije se ne izvršavaju u „real-time“,
već u „off-line“ modu i služe kao podrška u kontinuiranom snabdijevanju
kupaca i efikasnijem upravljanju u otklanjanju kvarova na mreži.
Osnovne funkcije ovih servera su:
• Obezbjeđivanje rada OMS aplikacija, kao podrške kontinuiranom
snabdijevanju kupaca i efikasnijem upravljanju u otklanjanju kvarova
na mreži,
• Dostavljanje potrebnih podataka DMS serverima i eventualno SCADA
sistemima, ovisno od konfiguracije istih,
Razmjena informacija sa bazom tehničkih podataka
DMS/OMS Na ovim računarima se izvršavaju DMS i/ili OMS aplikacije. To mogu biti
konzole bilo “study mode” DMS aplikacije, dok se neke od DMS aplikacija (“real-
time”) izvršavaju na operatorskim SCADA konzolama ili isključivo OMS
konzole koje omogućavaju efikasno upravljanje kvarovima na mreži,
mrežnim operacijama, generisanje različitih izvještaja prema Regulatoru,
kao i uspostavljanje servisnih informacija prema Kupcima, a sve sa ciljem
zaokruživanja procesa u distributivnoj djelatnosti
L3 switch/ Oprema koja obezbjeđuje povezivanje SCADA LAN mreže prema
Router poslovnoj LAN/WAN mreži.
Firewall Oprema koja obezbjeđuje skup sigurnosnih mjera za kontrolu i ograničenje
konektivnosti između SCADA i poslovne LAN/WAN mreže, u cilju
potpune zaštite sigurnosti SCADA/DMS hardversko-softverske platforme
(prema ISO BAS EN 27 001).
Obzirom na raznolikost distributivnih objekata, a s ciljem optimizacije resursa sistema u

cjelini, zahtijevani koncept podrazumijeva da se podaci iz SN TS u vlasništvu
elektrodistributivnih dijelova, kao i iz TS u vlasništvu drugih (Elektroprenos, proizvodni
EEO, industrijski EEO), a prikupljaju putem prozivanja (engl. pooling) direktno sa
redudantnih komunikacionih servera, dok se podaci sa IK, ULR, PO, i dijela 10(20) kV TS
prikupljaju indirektno, preko odgovarajućih FEP-ova. Ovaj koncept je prikazan na slijedećoj
slici.

TP-12
ULR 1
IEC 60 870-5-101/104
Komunikacioni
serveri IEC 60 870-5-101/104
ULRn
IK1
Objekti u Srednji napon sa

vlasništvu Elektropenosovih
Elektrodistribucije
Proizvodnih i
Industrijskih EEO
IEC 60 870-5-101/104 IKn
PO1
1
POn
Slika 2. Koncept uvezivanja ULR, IK i PO u DG na SCADA/DMS/OMS sistem u DCU
4.3. ZAHTJEVI NA SOFTVER U TSU

Komunikacioni softver
Osnovni zahtjevi koji se postavljaju na komunikacioni softver su:

− protokol driver IEC 60 870-5-101 za razmjenu podataka sa telemetrijskim uređajima
u objektima;
− protokol driver IEC 60 870-5-104 za razmjenu podataka sa telemetrijskim uređajima
u objektima;
− ICCP protokol ili IEC 60 870-5-104 protokol u slučaju zahtjeva za razmjenu podataka
sa sličnim centrima upravljanja.
Detaljan opis svih zahtjeva, koji se postavljaju na komunikacioni softver je dat u Prilogu 2.

TP-12
SCADA softver
SCADA softver treba podržavati slijedeće mogućnosti procesiranja:
− analognih ulaza,
− impulsnih podataka,
− stanja položaja i digitalnih ulaza,
− komandi,
− podaci o hronologiji događaja (“Sequence of Events” - SOE),
− ručno unesenih podataka.
Dodatno se zahtijeva i mogućnost izvođenja aritmetičkih proračuna.
Aktiviranje izdavanja komande treba da bude vršeno na bazi “odaberi i provjeri prije
izvršenja” (engl. “select and check before operate”) koncepta.
SCADA softver mora podržati kreiranje različitih tipova korisnika u sistemu, u skladu sa
odgovarajućim područjima odgovornosti za svakog korisnika.
SCADA softver mora podržavati i slijedeće funkcije:
− zvučne i vizuelne signalizacije promjena stanja elemenata elektroenergetskog sistema,
− ručno utišavanje ili ukidanje zvučnih signalizacija od strane operatera,
− generisanje hard kopije bilo kojeg displeja i štampanje bilo kojeg izvještaja,
− kreiranje alarmnih i lista događaja u sistemu,
− trending,
− tagiranje,
− kreiranje izvještaja.
Kao minimum, sljedeće informacije treba da budu raspoložive za svaki alarm i događaj:
− datum i vrijeme,
− naziv objekta,
− identifikator elementa,
− kratki opis alarmnih uslova.
Zahtjevi za minimalni kapacitet SCADA softvera se procjenjuju na osnovu broja
telemetrijskih uređaja povezanih na DCU, obima telemetriranih i netelemetriranih informacija
u softveru itd .
Softver mora u potpunosti podržati mogućnosti razmjene podataka sa podsistemima GIS-a,
DMS-a, Call centra, te baze tehničkih podataka .
Detaljan opis svih zahtjeva, koji se postavljaju na SCADA softver za DCU je dat u Prilogu 2.
DMS softver
Pored SCADA funkcija, koje obezbjeđuju real-time nadzor i upravljanje i istorijski nadzor
nad EES, DCU može imati implementirane i DMS (Distribution Management System)
funkcije, koje omogućavaju napredne mrežne funkcije. Neke od tih funkcija su: Model mreže
(Network Model), Analizator topologije (Topology Analyzer), Prognoza opterećenja (Load
Forecasting), Tokovi opterećenja/snaga (Load Flow), Optimalni tokovi snaga (Optimal Power
Flow), Proračun kvara (Fault Calculation), Analiza pouzdanosti (Reliability Analysis),
Estimator stanja (State Estimation), Rekonfiguracija mreže (Network Reconfiguration),
Gubici energije (Energy Losses), Upravljanje kvarovima (Fault Management), Simulator za
obuku dispečera (Dispatcher Trening Simulator) itd.
Slijedeće DMS funkcije su od posebnog značaja i koristi za DCU-ove Podružnica
Elektroidistribucija u JP EPBiH:
- Estimator stanja / Model mreže
- Analizator topologije
- Tokovi opterećenja/snaga
- Proračun kvara

TP-12
- Optimalni tokovi snaga.

Estimator stanja koristi mjerene vrijednosti snaga na ključnim injekcionim tačkama EDS-a,
računa očekivani napon i tok snage u svakom čvoru modelirane mreže.
Analizator topologije koristi model mreže, plus statuse prekidača i izmjerene tokove snaga,
kako bi odredio da li su pojedine sekcije pod naponom ili su uzemljene.
Tokovi opterećenja/snaga - Ova funkcija omogućava dispečerima ili inženjerima planiranja
da u „off line study“ modu pogledaju uticaje različitih prekidačkih akcija, upravljanja
transformatorima i sl. Korisna je kako bi se unaprijed ispitao uticaj mrežnog resekcioniranja.
Proračun kvara - Omogućava izračun struja kratkog spoja u bilo kojoj tački mreže.
Optimalni tokovi snaga - Korisna u optimizaciji mrežne konfiguracije.
OMS softver
Ove softverske aplikacije se ne izvršavaju u „real-time“, već u „off-line“ modu i služe kao
podrška u kontinuiranom snabdijevanju kupaca i efikasnijem upravljanju u otklanjanju
kvarova na mreži.
OMS omogućava:
- grafički operativni model SN i NN mreže
- „real-time“ operativno stanje mreže, sa statusom netelemetriranih podataka, koji su npr.
ručno unijeti u DCU
- lokacije kvarova u mreži,
- izvještaje o kvarovima na mreži,
- lokacije radova na mreži (aktuelni radovi i završeni radovi)
- postavljanje sigurnosnih "tagova" na dijelove mreže gdje se izvode radovi,
- pravljenje plana isključenja i obavještavanje kupaca o istim
- upravljanje pozivima kupaca po prioritetima
- upravljanje „interventnim ekipama“ na terenu
- itd.
Za Podružnice Elektrodistribucija u JP EPBiH su neophodne sljedeće OMS funkcije:
Upravljanje hitnim pozivima (Trouble Call Management), Centar poziva (Call Center) i
Automatizacija / Modeliranje mreže (Network Automation / Modelling), kao i različiti tipovi
izvještaja kako prema regulatoru sistema tako i unutar kompanije a s ciljem optimizacije
upravljanja resursima..
Softver za telemetrijski uređaj
Namjena softvera za telemetrijski uređaj je:

− konfigurisanje telemetrijskog uređaja za posredovanje u razmjeni podataka na
relaciji centar-objekat, (definisanje vrste i obima informacija koje se razmjenjuju,
parametrisanje informacija, definisanje komunikacionih parametara prema
zahtjevu nadređenog centra upravljanja s ciljem uspostavljanja komunikacije sa
istim po zahtijevanom komunikacionom protokolu,...);
− dijagnostika ispravnog rada telemetrijskog uređaja;
− održavanje i nadogradnja telemetrijskog uređaja (promjena parametara
telemetrijskog uređaja i pripadnih komunikacionih parametara; editovanje
podataka koji se odnose na postojeće informacije iz elektroenergetskog sistema
uvedene u telemetrijski uređaj-ovdje se misli na izmjene parametara informacija
uvedenih u telemetrijski uređaj; dovođenje novih informacija na telemetrijski
uređaj i njihovo definisanje, dodavanje novih I/O modula na telemetrijski uređaj u
slučaju modularne izvedbe telemetrijskog uređaja...).

TP-12
− Softver se instalira na prenosnom računaru, koji se za ove namjene povezuje sa

telemetrijskim uređajem lokalno putem RS 232 porta ili daljinski preko LAN
interfejsa.
Softver za parametriranje i podešavanje mjerne, zaštitne i upravljačke opreme
Treba da omogući poslove parametriranja, očitavanja, redefinisanja odgovarajućih parametara

mjerne, zaštitne i upravljačke opreme. Ovaj softver minimalno treba omogućiti slijedeće:
- Online i offline parametrizaciju uređaja;
- Arhiviranje određenih podataka;
- Učitavanje parametara u/iz uređaja;
- Iščitavanje (upload) istorijskih podataka iz uređaja;
- Podrška štampanju parametara;
4.4. KOMUNIKACIONI PROTOKOLI
EEO koji se direktno vežu na komunikacione servere-Za razmjenu informacija između EEO
(telemetrijska oprema u TS) i komunikacionog servera SCADA sistema koristiće se IEC 60
870-5-101 i/ili IEC 60 870-5-104 protokol. Ukoliko je, zbog prilagođenja postojeće opreme
ovom zahtjevu neophodna konverzija protokola, istu treba obezbijediti na nivou EEO.
EEO koji se vežu preko FEP-ova (sistemi IK, ULR, DG,..):

U slučaju kad se realizuje nova infrustruktura ULR, PO ili IK:
− Za razmjenu podataka između EEO i pripadajućeg FEP-a, obavezno je korištenje IEC 60
870-5-101 komunikacionog protokola
− Za razmjenu podataka između FEP-a i komunikacionog servera SCADA sistema u novim
segmentima SDNiU, obavezno je korištenje IEC 60 870-5-104 i/ili IEC 60 870-5-101
komunikacionog protokola.
Za proširenje postojećih segmenata SDNiU ULR u kojima se komunikacija između ULR i
FEP-a odvija po MDLC protokolu, a komunikacija između FEP-a i SCADA računara po
Modbus protokolu, preporučuje se
− Dalja implementacija MDLC protokola za komunikaciju ULR-FEP (Master PLC), do
popunjenja projektovanog kapaciteta postojeće telekomunikacione infrastrukture na
konkretnom području
− Proširenje jedinstvenih SCADA/DMS sistema sa odgovarajućim softverskim drajverima
(Modbus RTU), kako bi se prihvatile informacije (sa postojećih sistema) po Modbus
protokolu.
Komunikacija sa drugim centrima upravljanja - Preporučuje se korištenje ICCP ili IEC

60870-5-104 komunikacionih protokola.
4.5. KOMUNIKACIONE KOMPONENTE
Komunikacione komponente na nivou TSU čine:

− komunikacioni interfejsi sekundarne opreme u EEO i
− komunikacioni kanali za potrebe TSU,
i treba da obezbijede:
− prenos informacija između telemetrijskog uređaja i SCADA sistema;
TP-12
− komunikaciju sa telemetrijskim i zaštitnim uređajima za potrebe daljinskog pristupa

podacima iz ovih uređaja, za pojedine kategorije objekata.
Za sve objekte u kojima je zahtijevan daljinski pristup telemetrijskim i zaštitnim uređajima, za

ovu namjenu treba biti obezbjeđen 10/100 Base-T interfejs na sekundarnoj opremi. Ukoliko je
neophodno prilagođenje opreme po ovom zahtjevu, isto treba realizovati na nivou sekundarne
opreme.
Za potrebe komunikacije sa DCU na telemetrijskoj opremi treba da budu obezbjeđeni
slijedeći komunikacioni interfejsi:
− RS-232 interfejs, koji se koristi u slučaju realizacije komunikacionih kanala kroz
uskopojasne sisteme, sa brzinom prenosa <19200b/s (npr. UHF radio ) i/ili
− 10/100 Base-T interfejs, koji se koristi u slučaju realizacije komunikacionih kanala kroz
širokopojasne sisteme, sa brzinom prenosa nx64kb/s i većom (optička ili RR mreža).
Komunikacioni kanali realizuju se na nivou IKT sistema JP EPBiH kroz:
− optički TK sistem JP EPBiH,
− UHF radio mrežu JP EPBiH,
− RR mrežu JP EPBiH,
− ili kombinacijom navedenih sistema.
Odluku o izboru komunikacionog medija i konkretne tehnologije donose nadležne službe
nakon provedene tehnoekonomske analize, a na osnovu:
− značaja objekta u EE mreži,
− komunikacionih zahtjeva objekta,
− mogućnosti uvezivanja u optičku kablovsku mrežu (udaljenost od najbliže lokacije
optičke mreže, uslovi polaganja optičkog kabla do najbliže tačke optičke mreže).
Drugi vidovi povezivanja mogu se realizovati isključivo za potrebe SCADA komunikacije, u
slijedećim slučajevima:
− kada postoje naknadno usvojeni dokumenti na nivou JP EPBiH koji definišu drugačiji
način povezivanja,
− kada je neophodno privremeno korištenje javne mreže do uspostavljanja komunikacionih
kanala u mreži EPBiH.
Za objekte povezane u optički kablovski sistem, povezivanje sa DCU će se realizovati kroz
optički TK sistem JP EPBiH, bez obzira na komunikacione zahtjeve i značaj objekata.
Zahtijevane karakteristike komunikacionih kanala zavise od kategorije EEO koji se povezuju
u SDNiU i definisani su u sekciji 5.
Preferirani komunikacioni medij za potrebe TSU, za objekte u vlasništvu JP EPBiH, je optički

kabl. U cilju dostizanja ekonomske opravdanosti za korištenje ovog medija, prilikom
izgradnje novih distributivnih mreža (kablovskih i nadzemnih) potrebno je u kablovski rov
položiti zaštitne cijevi za uvlačenje optičkog komunikacionog kabla, odnosno na dalekovodu
postaviti adekvatan fiberoptički komunikacioni medij.
4.6. ZAHTJEVI ZA POMOĆNOM OPREMOM U DCU
Za realizaciju TSU u DCU neophodna je i pomoćna oprema, koja obezbjeđuje

zadovoljavajuće uslove za nesmetan rad opreme i zaposlenika. Pomoćnu opremu čine:
− sistem za besprekidno napajanje,
− sistem za klimatizaciju,
− sistem protivpožarne zaštite,
− sistem za interno komuniciranje,
− sistem nadzora kretanja u zgradama.
TP-12
Prostorije za rad DCU moraju obezbijediti adekvatan i funkcionalan prostor za smještaj

opreme i kadrova, te nesmetan i komforan rad opreme i osoblja DCU.
5. TEHNIČKI ZAHTJEVI ZA NADZOR I UPRAVLJANJE DISTRIBUTIVNIM

EEO
5.1. NADZOR I UPRAVLJANJE SN ODVODIMA U TS U VLASNIŠTVU DRUGIH
5.1.1. Tehnički sistem upravljanja u TS 110/X/Y kV, za potrebe distributivnih

kompanija
U skladu sa odredbama Mrežnih pravila, premda TS 110/X/Y kV nisu vlasništvo Podružnica

Elektodistribucija u JP EPBiH, upravljanje SN prekidačima i drugom rasklopnom SN
opremom je direktna nadležnost Distributera, odnosno pripadnih Operatora distribucije.
Prema tome, neophodno je, pored mogućnosti nadzora i upravljanja sa lica mjesta (ormar
pripadnog polja - lokalno), obezbijediti i mogućnost upravljanja iz nadležnog DCU.
S tim u vezi, ove Preporuke ne definišu nikakvu tipsku opremu (mjerno-zaštitnu-upravljačku,
opremu za prikupljanje opštih informacija iz TS, zahtjeve spram pripreme objekata za
ugradnju komunikacione i telemetrijske opreme i sl.), već daju instrukciju o načinu
prikupljanja informacija iz navedenih objekata, uz definisanje optimalnog načina korištenja
komunikacionih resursa.
Obzirom da se uglavnom radi o TS opremljenim odgovarajućom telemetrijskom opremom za
potrebe DNiU iz područnih centara upravljanja prenosne kompanije, preporučuje se, za
potrebe Podružnica Elektrodistribucija, korištenje već postojećih telemetrijskih uređaja u
vlasništvu prenosne kompanije. Pri tome, za potrebe Podružnica Elektrodistribucija, na
postojećim telemetrijskim uređajima u ovim objektima, treba konfigurisati poseban
komunikacioni port. Podružnice Elektrodistribucija će, u tom slučaju, imati pristup
pomenutom komunikacionom portu za prenos informacija u nadležni DCU.
5.1.2. Komunikacije
Komunikacioni kanali za potrebe TSU, između objekata u vlasništvu Elektroprenosa BiH i

nadređenog DCU, realizuju se:
• kroz SDH/PDH mrežu elektroenergetskog sektora u BiH i IKT sistem EPBiH, za EEO
povezane u ovu mrežu,
• kroz UHF radio vezu do najbližeg objekta SDH/PDH mreže (pristupni objekat), te kroz
SDH/PDH mrežu elektroenergetskog sektora u BiH i IKT sistem EPBiH između ovog
objekta i DCU, za ostale objekte
Komunikacioni put u javnoj mreži može se realizovati isključivo kao privremeno rješenje,
kada je neophodno korištenje alternativnih rješenja do uspostavljanja gore navedenih
komunikacionih kanala.
Komunikacioni kanali planiraju se za povezivanje sa SCADA sistemom na bazi IEC 870-5-

101 i/ili IEC 870-5-104 protokola za objekte povezane u SDH/PDH mrežu, odnosno na bazi
IEC 870-5-101 protokola za ostale objekte. Ukoliko su, zbog korištenja postojeće
telemetrijske ili druge sekundarne opreme, potrebna prilagođenja sa aspekta komunikacionih
interfejsa i protokola definisanih u nastavku, ista treba da budu obezbijeđena na nivou
sekundarne opreme.

TP-12
SDH/PDH mreža
Komunikacioni kanali za potrebe TSU uspostavljaju se pri uvezivanju EEO u PDH/SDH

mrežu.
Za potrebe TSU u mreži moraju biti obezbijeđeni:

• u slučaju korištenja IEC 870-5-101 protokola: kanal tipa tačka-tačka za svaki EEO, sa RS-
232 interfejsom i brzinom prenosa od minimalno 9600b/s, između EEO ili pristupne tačke
i pripadajućeg DCU.
• u slučaju korištenja IEC 870-5-104 protokola:
o EoS WAN kanal između EEO i DCU ili
o dijeljeni EoS WAN kanal između svakog EEO objekta i nadređenog centra
upravljanja i EoS WAN kanal između nadređenog centra i DCU, uz slijedeće
uslove:
razdvajanje TSU saobraćaja u svim tačkama povezivanja na LAN
mrežu, na bazi VLAN
obezbijeđene firewall funkcije u tačkama WAN povezivanja (prema
mreži Elektroprenosa, Internetu i dr.) ili na interfejsu telemetrijske
opreme
garantovana prioritetizacija TSU saobraćaja na dijeljenom kanalu u
slučaju prosječnog zauzeća kanala >50%, odnosno vršnog zauzeća
kanala >80%
Za TK opremu preko koje se realizuju komunikacioni kanali mora biti obezbijeđena

mogućnost daljinskog nadzora alarmnih stanja u pripadajućim centrima nadzora TK mreže.
UHF radio veze
UHF radio-veze za potrebe SDNiU realizuje EPBiH se u skladu sa dinamikom povezivanja

EEO u SDNiU, na bazi digitalnih radio modema. Digitalni modemi i radio veza moraju
obezbijediti minimalno slijedeće:
− kompatibilnost sa IEC 870-5-101 protokolom, minimalno na nivou podatkovne
veze (Layer 2 OSI modela);
− master-slave komunikaciju između SCADA sistema i telemetrijske opreme na
bazi 870-5-101 protokola;
− asinhroni RS-232 komunikacioni interfejs;
− nominalnu brzinu prenosa od 19.200b/s po radio linku;
Uz radio-opremu na svim lokacijama (TS i repetitori) treba da bude obezbijeđeno rezervno
napajanje u trajanju od minimalno 12h.
Radio modemi treba da omoguće eksternu indikaciju gubitka radio linka preko dva relejna
kontakta. Ova indikacija prenosi se u nadređeni DCU na sljedeći način:
− putem jedinice za prikupljanje opštih informacija za modeme u EEO, te
− putem sistema nadzora radio-objekata ili preko radio veze i jedinice za
prikupljanje opštih informacija najbližeg EEO, za modeme na repetitorskim
lokacijama.

TP-12
5.2. NADZOR I UPRAVLJANJE TS 35/X kV i RP 35 kV
5.2.1. Opšti uslovi za tehnički sistem upravljanja u TS 35/X kV i RP 35 kV
U TS 35/X kV i RP 35 kV obavezna je mogućnost lokalnog nadzora i upravljanja na nivou

polja, te daljinskog nadzora i upravljanja. Upravljanje na nivou polja vrši se preko
mikroprocesorskih mjerno-zaštitno-upravljačkih jedinica. Daljinski nadzor i upravljanje
realizuju se iz nadređenog DCU, putem centralnog SCADA, odnosno SCADA/DMS/OMS
sistema.
U slučajevima gdje se vrši rekonstrukcija postojeće transformatorske stanice naponskog nivoa
35/X kV, odnosno RP 35 kV, obavezno je da se izvrši opremanje objekta na način opisan
ovom Preporukom, kako bi se obezbijedilo uvezivanje EEO u sistem daljinskog nadzora i
upravljanja, sa zahtijevanim obimom informacija. Opremu u postojećim objektima, odnosno
postojeću opremu, potrebno je uskladiti sa zahtjevima ove Preporuke. Obim informacija, koje
se prikupljaju u TS 35/X kV i RP 35 kV za potrebe nadzora i upravljanja EEO dat je u Prilogu
broj 1. Kod rekonstrukcije postojećih objekata potrebno je obezbijediti puni obim definisanih
informacija.
Povezivanje u sistem daljinskog nadzora i upravljanja obuhvata:
o Nabavku i ugradnju opreme za daljinski nadzor i upravljanje,
o Nabavku i ugradnju komunikacione opreme,
o Realizaciju komunikacionih kanala između TS i SCADA komponenti u nadređenom
DCU.
Razmjena informacija između mjerno-zaštitno-upravljačke i telemetrijske opreme odvija se

digitalnim putem, na bazi IEC 61850 ili IEC 870-5-103 protokola. Preferirano rješenje je
protokol IEC 61850.
Komunikacioni protokol između telemetrijskog uređaja u EEO i SCADA sistema u centru

upravljanja je:
o IEC 870-5-101 ili
o IEC 870-5-104,
zavisno od komunikacionog puta za pojedine objekte. Za širokopojasna rješenja
komunikacionog puta, na bazi optičkih vlakana i RR linkova, koristiće se IEC 870-5-104
protokol. Za uskopojasna rješenja na bazi UHF radio mreže koristiće se protokol IEC 870-5-
101.
5.2.2. Priprema objekata za ugradnju komunikacione i opreme za daljinski nadzor i

upravljanje
Za realizaciju TSU, u objektima je potrebno obezbijediti slijedeće uslove za smještaj,

instalaciju i pouzdan rad opreme:
− Prostor: U TS 35/X kV mora biti obezbijeđen prostor za smještaj komunikacione opreme
i opreme daljinskog nadzora i upravljanja u unutrašnjosti objekta. Zahtijevan je minimalni
prostor za smještaj ormara dimenzija 800x2000x800 (ŠxVxD), sa 1m slobodnog prostora
ispred ormara. Prostor mora biti obezbijeđen u području unutar objekta, u kojem ne važe
mjere zaštite na radu specifične za EE postrojenja.
− Ambijentalni uslovi: Za normalno funkcionisanje opreme TSU i komunikacione opreme
mora biti obezbijeđena radna temperatura u opsegu -5 do +45˚ C.
− Uzemljenje: Na lokaciji TSU ormara treba biti obezbijeđen priključak na zajedničko
uzemljenje objekta.

TP-12
− Napajanje: Iskoristiti postojeći zajednički izvor besprekidnog napajanja za svu opremu

koja je u funkciji prenosa informacija ka nadležnom DCU.
U objektima u kojima gore navedeni uslovi ne mogu biti obezbijeđeni, prije povezivanja u
SDNiU pristupa se izgradnji objekata (termoizolacionih kontejnera) sa obezbijeđenim
uslovima za smještaj i rad opreme.
5.2.3. Opremanje objekta mjerno-zaštitno-upravljačkom opremom
Funkcije mjerenja, zaštite i upravljanja treba da budu realizovane korištenjem numeričkih,

mikroprocesorskih multifunkcionalnih releja, odnosno kompaktnih mjerno-zaštitno-
upravljačkih jedinica (u daljem tekstu “zaštite”), koje za potrebe tehničkog sistema
upravljanja obezbjeđuju/prihvataju informacije prikazane u Prilogu 1, u formi digitalnog
signala.
Zaštita mora biti prilagođena funciji u SN mreži, tako da hardverske karakteristike jedinica
kao i sve potrebne funkcije nisu detaljno specificirane ovom Preporukom. Detaljni zahtjevi za
funkcijom zaštita u SN mreži predmet su posebne Tehničke preporuke. S tim u vezi, ova
Preporuka ne definiše način priključivanja (uslovi montaže, ožičenja), podešavanja,
parametriranja, kao i odgovarajuće međunarodne standarde sa kojima iste moraju biti
usklađene mjerno-zaštitno-upravljačka jedinica.
Ova Tehnička preporuka ima za cilj specificiranje zahtjeva, koji se prvenstveno odnose na
način razmjene informacija na relaciji mjerno-zaštitno-upravljačka jedinica – telemetrijski
uređaj, kao i mogućnosti daljinskog pristupa pomenutim jedinicama, te zahtjeve spram
navedenih jedinica koji za posljedicu imaju obezbjeđivanje potrebnih preduslova za
realizaciju zahtijevanog koncepta upravljanja na nivou EEO.
Zaštite minimalno moraju podržavati slijedeće:

- Mogućnost upravljanja i signalizacije svih položaja svih aparata u polju (prekidač,
rastavljači, zemljospojnik, itd.) preko lokalnog interfejsa;
- Mogućnost komunikacije za potrebe SDNiU;
- Implementiran taster (preklopka) lokalno / daljinski;
- LED indikatori za start zaštite i slanje signala za isključenje prekidača (trip);
- Funkcija unutrašnjeg samonadzora i indikacija kvarova/grešaka putem SCADA sistema;
- Mogućnost pristupa svim dostupnim podacima uređaja (podešenja, memorisane
vrijednosti i sl.) na slijedeći način:
- Daljinski, pomoću odgovarajuće računarske opreme, uz autorizaciju pristupa na
bazi lozinki;
- Lokalno, pomoću prenosnog računara;
- Lokalno, preko lokalnog čovjek-mašina interfejsa.
- Komunikacioni protokol za komunikaciju prema nadređenom SCADA sistemu:
- IEC 61850 ili
- IEC 870-5-103
- Komunikacioni portovi:
- izolovani RS232 ili 10/100 Base-T port za lokalno programiranje i konfigurisanje;
- izolovani 10/100 Base-T port za daljinski nadzor, programiranje i konfigurisanje;
- optički port za povezivanje sa telemetrijskom jedinicom u TS.

TP-12
Unutar TS zaštitni uređaji trebaju biti uvezani u optičke petlje radi povezivanja sa
telemetrijskim uređajem. Povezivanje treba realizovati putem optičkog kabla slijedećih
karakteristika:
− Multimodna vlakna 50/125um i
− Nemetalni kabl.
Ukoliko su, zbog korištenja postojeće zaštitne opreme, potrebna bilo kakva prilagođnja sa
aspekta komunikacionih protokola i interfejsa definisanih preporukom, ista treba da budu
obezbijeđena na nivou zaštitne opreme.
5.2.4. Oprema za daljinski nadzor i upravljanje
Oprema za daljinski nadzor i upravljanje u objektu treba da obezbijedi dvije osnovne

kategorije funkcija:
− funkcije prikupljanja opštih informacija iz TS i
− integraciju svih informacija iz TS, te razmjenu podataka između TS i SCADA sistema u
centru upravljanja.
Oprema za prikupljanje opštih informacija iz TS
Funkcije prikupljanja opštih informacija iz TS mogu biti realizovane korištenjem:

o posebnih RTU ili signalnih jedinica ;
o RTU/SC jedinica, koje ujedno obezbjeđuju i funkcije povezivanja u SDNiU.
Ove jedinice treba da obezbijede i prikupljanje informacija sa polja/ćelija u objektu, koja nisu
opremljena numeričkim zaštitama.
Jedinice za prikupljanje opštih informacija minimalno moraju obezbijediti slijedeće:

− Odgovarajući tip i broj I/O priključaka za prikupljanje opštih informacija iz objekta
definisanih u Prilogu 1;
− Odgovarajući tip i broj I/O priključaka za prikupljanje informacija definisanih u Prilogu
1, sa ćelija/polja koja nisu opremljena numeričkim zaštitama;
− Vizuelizaciju alarma preko LED dioda;
− Digitalni prenos informacija sa ove jedinice ka telemetrijskom uređaju i njihovo dalje
proslijeđivanje ka DCU;
− Podržani komunikacioni protokoli za vezu prema telemetrijskom uređaju IEC 61850 i
IEC 870-5-103;
− Funkcija unutrašnjeg samonadzora i indikacija kvarova/grešaka;
− Mogućnost pristupa svim dostupnim podacima uređaja (podešenja, memorisane
vrijednosti i sl.) na sliedeći način:
o Daljinski, pomoću odgovarajuće računarske opreme, uz autorizaciju pristupa na
bazi lozinki;
o Lokalno, pomoću prenosnog računara;
− Komunikacioni portovi:
o RS232 ili 10/100 Base-T port za lokalno programiranje i konfigurisanje,
o 10/100 Base-T port za daljinski nadzor, programiranje i konfigurisanje,
o Port za povezivanje sa telemetrijskom jedinicom u TS.
Ukoliko se za međusobno povezivanje elemenata sekundarne opreme koriste aktivne

komunikacione komponente (switch-evi, koncentratori i dr), koje se obezbjeđuju uz mjerno-

TP-12
zaštitno-upravljačku opremu, za ove komponente mora biti obezbijeđen daljinski nadzor

stanja opreme i daljinska konfiguracija radnih parametara opreme.
Telemetrijski uređaj
Osnovna funkcije ovog uređaja su: integracija svih informacija sa nivoa TS, te prenos
podataka na relaciji TS-DCU.
Ovi uređaji se realizuju u jednoj od slijedećih izvedbi:
− RTU (Remote Terminal Unit),
− SC (Substation Controler) ili SCU (Substation Communication Unit).
Telemetrijski uređaj minimalno moraju obezbijediti slijedeće:

− Mogućnost prihvata svih zahtijevanih informacija sa I/O podsistema (mjerno-zaštitno-
upravljačke jedinice i jedinica za prikupljanje opštih signala iz TS)
− Mogućnost komunikacije sa I/O podsistemima korištenjem komunikacionih protokola:
o IEC 61850 i
o IEC 60870-5-103.
− Optički komunikacioni interfejsi prema I/O podsistemima, za komunikaciju putem IEC
61850 i IEC 60870-5-103 protokola.
− Mogućnost razmjene zahtijevanih podataka sa DCU po komunikacionim protokolima:
o IEC 60870-5-101 i
o IEC 60870-5-104.
− Standardni komunikacioni interfejsi prema SCADA sistemu i to:
o asinhroni RS-232, za razmjenu podataka po protokolu IEC 60870-5-101;
o Ethernet (10 Base-T ili 10/100 Base-T), za razmjenu podataka po protokolu IEC
60870-5-104.
o Daljinski, pomoću odgovarajuće računarske opreme uz autorizaciju pristupa na
bazi lozinki;
o Lokalno, pomoću prenosnog računara.
− Komunikacioni portovi za pristup uređaju:
o RS232 ili 10/100 Base-T port za lokalno programiranje i konfigurisanje;
o 10/100 Base-T port za daljinski nadzor, programiranje i konfigurisanje.
− Kapacitet u skladu sa ukupnim brojem informacija, koje isti mora prihvatiti sa I/O
podsistema i prenijeti ka nadređenom centru upravljanja, što, pored informacija
definisanih u Prilogu 1, uključuje i rezervu za eventualna proširenja.

TP-12
5.2.5. Komunikacije
Komunikacioni kanali za potrebe TSU na nivou TS 35/X kV i RP 35 kV realizuju se u okviru

IKT sistema JP EPBiH kao:
− komunikacioni kanali kroz multiservisnu TK mrežu, sa prenosom po:
o optičkim vlaknima i/ili
o radio-relejnim vezama
− UHF radio veze za potrebe SDNiU
Rješenja za pojedine objekte definisana su u dokumentu „Idejno rješenje pristupne mreže za
TS 35/X kV i RP 35 kV“.
Za objekte, za koje predviđeno povezivanje putem optičkih i RR veza moguće je, zbog
usklađivanja sa zahtijevanom dinamikom razvoja SDNiU, može se realizovati UHF radio-
veze kao privremeno rješenje do uspostavljanja primarnog (optičkog ili RR) spojnog puta.
Komunikacioni put u javnoj mreži može se realizovati isključivo kao privremeno rješenje,
kada je neophodno korištenje alternativnih rješenja do uspostavljanja komunikacionih kanala
u mreži JP EPBiH.
Komunikacioni kanali planiraju se za povezivanje na bazi IEC 870-5-101 i/ili IEC 870-5-104
protokola. Ukoliko su, zbog korištenja postojeće telemetrijske ili druge sekundarne opreme,
potrebna prilagođenja sa aspekta komunikacionih interfejsa i protokola definisanih u
nastavku, ista treba da budu obezbijeđena na nivou sekundarne opreme.
Optička mreža
Optička pristupna mreža realizuje se nazavisno od ostalih segmenata TSU.

Za potrebe TSU, u ovoj mreži biće obezbijeđeni slijedeći komunikacioni kanali:
− EoS (Ethernet over SDH) kanal kapaciteta 2Mb/s između TS i nadređenog DCU,
za potrebe SDNiU komunikacije na bazi IEC-870-5-104;
− EoS kanal kapaciteta 2Mb/s za povezivanje TS u WAN mrežu JP EPBiH , koji se
koristi za potrebe daljinskog pristupa zaštitnoj i telemetrijskoj opremi, te za ostale
zahtijevane komunikacione servise određenog objekta.
Uz TK opremu u objekat se ugrađuje sistem rezervnog napajanja TK opreme, sa baterijskom
rezervom u trajanju od minimalno 4h. Duže rijeme rezerve može se definisati za teško
dostupne objekte.
Za TK opremu mora biti obezbijeđena mogućnost daljinskog nadzora alarmnih stanja u
realnom vremenu sa centralne lokacije IKT sistema JP EPBiH, kroz sistem/sisteme za nadzor
i upravljanje IKT opreme.
RR mreža
RR pristupna mreža realizuje se nazavisno od ostalih segmenata TSU.

Za potrebe TSU, u ovoj mreži biće obezbijeđen EoP (Ethernet over PDH) komunikacioni
kanal kapaciteta 2Mb/s između svake TS i nadređenog DCU, za potrebe:
− SDNiU komunikacije na bazi IEC-870-5-104 protokola;
− povezivanja TS u WAN mrežu JP EPBiH, za potrebe daljinskog pristupa zaštitnoj
i telemetrijskoj opremi, te za ostale zahtijevane komunikacione servise određenog
objekta.
Razdvajanje lokalnog saobraćaja mora biti obezbijeđeno minimalno na nivou VLAN-a.
U slučaju TS I RP sa prosječnim saobraćajnim zahtjevima većim od 50% od dodijeljenog
kapaciteta (2Mb/s) i/ili vršnim saobraćajnim zahtjevima većim od 80% od dodijeljenog
kapaciteta (2Mb/s), na nivou TS potrebno je obezbijediti prioritet za SDNiU saobraćaj.
TP-12
Uz TK opremu u TS 35/X i RP 35 kV se ugrađuje sistem rezervnog napajanja TK opreme, sa

baterijskom rezervom u trajanju od minimalno 4h. Duže rijeme rezerve može se definisati za
teško dostupne objekte. Na repetitorskim tačkama mora biti obezbijeđeno rezervno napajanje
u trajanju od minimalno 12h.
i upravljanje IKT opreme. Za RR opremu na repetitorskim tačkama mora biti obezbijeđena
eksterna indikacija najtežih alarmnih stanja, te prenos ovih informacija do lokacije DCU ili
centra IKT sistema JP EPBiH.
UHF radio mreža
UHF radio-mreža za potrebe SDNiU realizuje se paralelno sa realizacijom drugih segmenata

TSU za EEO.
UHF radio mreža realizuje se na bazi digitalnih radio modema. Digitalni modemi i radio
mreža moraju obezbijediti minimalno slijedeće:
bazi 870-5-101 protokola;
o minimalnu brzinu prenosa od 1200b/s između TS 35/xkV i RP 35 kV i nadređenog
DCU.
Uz radio-opremu na svim lokacijama (TS i repetitori) treba da bude obezbijeđeno rezervno
− putem jedinice za prikupljanje opštih informacija za modeme u TS 35/X kV, te
− putem sistema nadzora radio-objekata ili
− preko radio veze i jedinice za prikupljanje opštih informacija najbliže TS 35/X
kV, za modeme na repetitorskim lokacijama.
5.3. NADZOR I UPRAVLJANJE TS 10(20)/0,4 kV i RP 10(20) kV
Za potrebe daljinskog nadzora i upravljanja mora se izvršiti prilagođenje i opremanje

rasklopnih uređaja u dijelovima TS 10(20)/0,4 kV i RP 10(20) kV:
• energetskom opremom, koja ima mogućnost daljinskog upravljanja,
• uređajima za akviziciju signala statusa, alarma i mjerenja sa objekta i
• uređajima za indikaciju i lokalizaciju kvara.
Prilikom projektovanja i izgradnje novih elektroenergetskih objekata SN/NN u distributivnoj
mreži, potrebno je odmah predvidjeti ugradnju odgovarajuće primarne opreme i uređaja koji
zadovoljavaju postavljene zahtjeve za uvođenje sistema automatizacije. Klasifikacija objekata
TS 10(20)/0,4 kV i RP 10(20) kV u odnosu na nivo upravljanja je sljedeća:
Objekti tipa 1 - Za ove objekte potrebno je obezbijediti daljinski nadzor i upravljanje sa

nivoa pripadnog DCU, te se isti u potpunosti opremaju za DNiU.

TP-12
Objekti tipa 2 - Za ove objekte potrebno je realizovati samo daljinski nadzor (bilo dijela
objekta ili objekta u cjelini) iz pripadnog DCU, te se isti opremaju indikatorima kvara.
Indikatori kvarova mogu biti ugrađeni na nadzemnoj i kablovskoj mreži.
Objekti tipa 3 - Za ove objekte se ne zahtijeva ni daljinski nadzor ni upravljanje.
5.3.1. Objekti tipa 1 - telemetrijska oprema
Telemetrijski uređaj
Osnovna funkcije ovog uređaja su: prikupljanje informacija iz TS, te prenos podataka na
relaciji TS-DCU. Obzirom da se u većini slučajeva informacije sa ovakvih TS prikupljaju
žičenjem, to se kod ovakvih objekata preporučuje nabavka RTU-ova, dimenzioniranih shodno
veličini EEO (zahtjev za informacijama sa tipskih odvoda dat je u Prilogu 1).
Telemetrijski uređaj minimalno mora obezbijediti slijedeće:
− Mogućnost prihvata svih zahtijevanih informacija sa I/O podsistema (srednjenaponski
energetski blok, indikator kvara, mjerni pretvarači);
− Mogućnost prikupljanja mjerenja direktno sa mjernih transformatora (naponskih i
strujnih) za slučaj objekata koji ne posjeduju mjerne pretvarače;
o IEC 60870-5-101 (za slučaj izgradnje nove infrastrukture TK mreže).
o MODBUS (u slučaju radio-komunikacije i proširenja postojeće infrastrukturne
telemetrijske radio-mreže).
− Komunikacioni port za pristup uređaju:
o asinhroni RS-232, za razmjenu podataka po protokolu IEC 60870-5-101.
vrijednosti i sl.) lokalno, pomoću prenosnog računara;
− Kapacitet u skladu sa ukupnim brojem informacija koje isti mora prihvatiti sa I/O
5.3.2. Objekti tipa 1 - Komunikacije
UHF radio mreža

TSU za EEO.
UHF radio mreža realizuje se na bazi analognih ili digitalnih radio modema, koji moraju
obezbijediti minimalno:
bazi 870-5-101 protokola (balansirani i /ili nebalasirani mod protokola);
ili
TP-12
− kompatibilnost sa MODBUS i MDLC protokolom koji se koristi na postojećoj

infrastrukturi u predmetnom području
i
o minimalnu brzinu prenosa od 1200b/s između TS 10/0,4 kV ili RP 10 (20) kV i
nadređenog DCU.
Uz radio-opremu na svim lokacijama (TS i RP) treba da bude obezbijeđeno rezervno

Obzirom da TS 10(20)/0,4 i RP 10(20) KV u većini slučajeva nemaju riješeno besprekidno

napajanje to se napajanje telemetrijske i telekomunikacione opreme (mimo radio opreme)
rješava na sljedeći način:
o Za napajanje telemetrijskih i telekomunikacionih uređaja koristi se redudantno
napajanje koje mora osigurati minimalnu autonomiju rada u trajanju od 12 sati, s tim
da se za osnovno napajanje koristi postojeći napon u TS (220 V AC);
5.3.3. Objekti tipa 2 - Indikatori kvara
Indikatori kvara su uređaji namjenjeni brzom pronalaženju dionice u kvaru na SN nadzemnim

i kablovskim vodovima i spadaju u osnovni nivo automatizacije SN mreža. Ovi uređaji
detektuju, signaliziraju kvarove, te mjere struje i napone na srednjenaponskim kablovskim
mrežama. Primarna namjena indikatora je registracija prolaznih i trajnih kvarova, mjerenje
struja po fazama L1, L2, L3, kao i rezidualne struje I0.
Opremanje SN mreže indikatorima kvara spada u osnovni nivo automatizacije distributivne
mreže, kojim se postiže pouzdanije i brže lociranje mjesta kvara. Njihova ugradnja pokazuje
veoma dobre rezultate u smislu skraćenja vremena potrebnog za pronalaženje mjesta kvara i
male vrijednosti investicija.
Izmjerene vrijednosti struja se očitavaju i direktno ili putem koncentratora podataka na nivou
TS (u slučaju TS u kojima imamo više indikatora), prenose u nadležni DCU, a preko
odgovarajućeg komunikacionog linka.
Izvedba i funkcije:
• indikatori bazirani na mikroprocesoru
• mogućnost programskog podešavanja funkcija
• mjerenje struja
• mjerenje napona 10(20) kV
• indikacija kvara
• odvojena indikacija pojave zemljospoja
• odvojena indikacija pojave kratkog spoja
• detekcija prolaznih i trajnih kvarova
• mjerenje napona i indikacija nestanka napona napajanja
• mogućnost napajanja AC/DC
• višestruka mogućnost resetiranja (vremenski, pomoću tastera, vanjskim signalom
daljinski).
Mjerenja struja i indikacija kvara:

• Osjetljivost indikatora na zemljospoj u mreži, podesiva minimalno u opsegu (5-200) A,
podesivo u koracima od 1 A.

TP-12
• Osjetljivost indikatora na kratak spoj u mreži, podesiva minimalno u opsegu (50-600) A,

podesivo u koracima od 1A.
Potvrda kvara:
• Vrijeme odziva indikatora za zemljospoj od 40 ms do 800 ms, podesivo u koracima od 20
ms
• Vrijeme odziva indikatora za kratki spoj od 40 ms do 800 ms, podesivo u koracima od 20
ms
Reset - Automatski pri povratku napona napajanja,
Indikacije:
• Daljinski prenos informacija prema centru upravljanja (zemljospoja i kratkog spoja)
• Lokalno pomoću LED dioda na samom kućištu (odvojeno za zemljospoj i kratkospoj)
• Mogućnost priključenja xenonske bljeskalice, odnosno lampe za eksternu montažu na
vanjski dio objekta transformatorske stanice.
Opšti signali iz TS - Dodatni relejni ulazi za daljinsku signalizaciju opštih podataka iz TS

(proslijeđivanje istih ka nadležnom centru upravljanja koristeći indikator kvara).
Parametriranje indikatora kvara treba se izvoditi računarom i daljinski preko serijskog RS-232
interfejsa.
Komunikacioni protokol - Međunarodno standardizirani protokol za razmjenu informacija

između indikatora kvara i FEP (ne smije biti specifično proizvođačko rješenje)
Interfejs za prenos podataka – RS-232.
Napajanje - prilagođeno uslovima u TS s tim da u slučaju nestanka napona na primarnom

napajanju mora imati minimalnu autonomiju rada 8 sati (bilo vlastitu ili sa sistema pomoćnog
napajanja).
Na lokacijima TS u kojima se montira više indikatora kvara treba se koristiti uređaj koji će
obezbjediti jedinstven interfejs ka komunikacionoj opremi (koncentrator zvjezdasto vezanih
indikatora ili jedan indikator koji prikuplja podatke sa ostalih u slučaju prstenaste
konfiguracije unutar TS). Osnovna funkcija ovih uređaja je sakupljanje informacija sa svih
indikatora kvara i proslijeđivanje istih ka FEP-u u DCU putem jedinstvenog komunikacionog
interfejsa.
Koncentrator podataka na nivou TS treba imati dovoljan broj komunikacionih portova za
povezivanje sa dodatnim indikatorima kvara u TS, za slučaj budućeg opremanja TS novim IK.
Takođe, prilikom nabavke indikatora kvara i pripadnih koncentratora podataka, potrebno je
već u prvoj fazi uzeti u obzir planirana proširenja broja indikatora kvara u TS u nekoj od
narednih faza, pa shodno tome na početku planirati kapacite koncentratora kvara dovoljne za
prihvat informacija sa svih indikatora kvara u TS-trenutnih i budućih.
5.3.4. Objekti tipa 2 – Komunikaciona oprema i način komunikacije indikatora kvara sa

FEP-om instaliranim u pripadnom DCU
UHF radio mreža

TSU za EEO.

TP-12
ili
− kompatibilnost sa MODBUS i MDLC protokolom koji se koristi na postojećoj
infrastrukturi u predmetnom području
i
nadređenog DCU.
Uz radio-opremu na svim lokacijama (TS i RP) treba da bude obezbijeđeno rezervno
5.4. NADZOR I UPRAVLJANJE PREKIDAČIMA I RASTAVLJAČIMA

UGRAĐENIM NA NADZEMNIM VODOVIMA
Automatizacija SN nadzemne mreže se bazira na opremanju ciljnih stubnih mjesta sa

rastavnim sklopkama ili prekidačima, koje posjeduju uređaje za daljinsko upravljanje.
Daljinski upravljivi linijski rastavljači sa mogućnošću daljinskog nadzora i upravljanja iz

centra upravljanja omogućavaju:
• praćenje i nadzor stanja mreže u realnom vremenu,
• detektovanje kvara i izolovanje sekcije mreže u kvaru,
• daljinsko izvršavanje komandi u svrhu restauracije mreže,
• uspostavljanje napajanja na dionicama mreže koji nisu u kvaru i
• arhiviranje podataka o događajima u sistemu za potrebe kasnijih analiza.
Obim informacija koje se sa ULR-a prikupljaju u nadležni DCU je dat u Prilogu broj 1.
Mogućnost upravljanje navedenim rastavnim sklopkama mora biti realizirana kako lokalno
(pripadni ormar ULR), tako i daljinski (iz DCU).
Podsistem za za lokalnu obradu podataka sa ULR čine daljinska stanica-RTU, sa potrebnom
pripadajućom komunikacionom opremom za prenos podataka u nadležni centar upravljanja.
RTU uređaji su zajedno sa motornim pogonom ULR-a, pomoćnim baterijskim napajanjem,
komunikacionom opremom i lokalnim kontrolno-upravljačkim uređajem smješteni u posebne
ormariće postavljene na stubove SN voda.
5.4.1. Telemetrijska oprema (RTU)
Telemetrijski uređaj za daljinski nadzor i uprvaljanje rastavnim sklopkama može biti

kompaktne ili modularne izvedbe. Pri tome, napojna jedinica (modul) telemetrijske jedinice
mora da obezbjedi i punjenje AKU baterije za potrebe telemetrijskog i telekomunikacionog
uređaja.
Telemetrijski uređaj treba da bude dimenzioniran na način da je u mogućnosti prihvatiti
informacije sa rastavne sklopke date u Prilogu 1 (neovisno o tome da li se radi o kompaktnoj
ili modularnoj izvedbi RTU-a), te iste proslijedi ka nadređenom SCADA sistemu u

TP-12
pripadnom centru daljinskog nadzora i upravljanja. Istovremeno telemetrijski uređaj mora

obezbjediti mogućnost daljinskog komandovanja (iz nadležnog DCU-a), pri čemu je lokalno
komandovanje realizirano na samom ormaru.. Telemetrijski uređaj mora posjedovati
odgovarajuće komunikacione interfejse prema SCADA sistemu, te mogućnost pristupa svim
dostupnim podacima uređaja (podešenja, memorisane vrijednosti i sl.) na slijedeći način:
• Daljinski, pomoću odgovarajuće računarske opreme uz autorizaciju pristupa na
bazi lozinki;
• Lokalno, pomoću prenosnog računara.(za što mora postojati odgovarajući
komunikacioni port (RS 232 za lokalno programiranje i konfigurisanje).
Komunikacioni protokol između telemetrijskog uređaja na lokaciji rastavne sklopke i SCADA

sistema u centru upravljanja je:
o IEC 60870-5-101 ili
o MODBUS.
zavisno od telekomunikacione infrastrukture realizovane na području instalacije novog ULR
– konkretnom području (tj. zavisno od toga da li je u pitanju proširenje postojeće radio-
mreže ili pak razvoj novih segmenata digitalne radio-mreže-definisano u dijelu 4.4).
Opšte karakteristike telemetrijskog uređaja, zavisno od uslova na terenu gdje se pomenuti
uređaj instalira definišu temperaturno područje, relativnu vlagu, dozvoljenu masu uređaja,
raspoloživi prostor za smještaj opreme i sl.
5.4.2. Način komunikacije
UHF radio mreža

TSU za EEO.
ili
− kompatibilnost sa MODBUS i MDLC protokolom koji se koristi na infrastrukturi
u predmetnom području
i
nadređenog DCU.
Uz radio-opremu na svim lokacijama ULR treba da bude obezbijeđeno rezervno napajanje u
trajanju od minimalno 4h.
5.5. NADZOR I UPRAVLJANJE DISTRIBUIRANIM GENERATORIMA
U skladu sa odredbama TP 17, DCU nadležna Podružnica Elektrodistribucije mora

raspolagati podacima, koji su mjerodavni za pogon DG (status DG, isporuka i preuzimanje
električne energije, položaj prekidača za odvajanje, stanje uređaja za uzemljavanje i kratko
TP-12
spajanje). Manipulacije za promjenu uklopnog stanja PO izvršavaju ovlaštena lica Podružnice

Elektrodistribucije i DG, prema zajedničkom Pogonskom uputstvu.
5.5.1. Telemetrijska oprema
Ovi uređaji se realizuju u jednoj od slijedećih izvedbi:

− RTU (Remote Terminal Unit),
− SC (Substation Controler), ili SCU (Substation Communication Unit).
Telemetrijski uređaj minimalno mora obezbijediti slijedeće::

− Mogućnost prihvata svih zahtijevanih informacija sa PO (definisane u Prilogu broj 1)
o IEC 60870-5-101, za DG u vlasništvu trećih lica i
o IEC 60870-5-101 i IEC 60870-5-104, za DG u vlasništvu JP EPBiH.
o asinhroni RS-232, za razmjenu podataka po protokolu IEC 60870-5-101;
o Ethernet (10 Base-T ili 10/100 Base-T), za razmjenu podataka po protokolu IEC
60870-5-104.
o Daljinski, pomoću odgovarajuće računarske opreme uz autorizaciju pristupa na
bazi lozinki;
o Lokalno, pomoću prenosnog računara.
− Komunikacioni portovi za pristup uređaju:
o 10/100 Base-T port za daljinski nadzor, programiranje i konfigurisanje.
− Kapacitet u skladu sa ukupnim brojem informacija koje isti mora prihvatiti sa PO
5.5.2. Način komunikacije
Komunikacioni kanali za potrebe TSU na nivou distribuiranih proizvodnih objekata realizuju

se u okviru IKT sistema JP EPBiH kao:
− komunikacioni kanali kroz multiservisnu TK mrežu, sa prenosom po:
o optičkim vlaknima i/ili
o radio-relejnim vezama
− UHF radio veze za potrebe SDNiU
Za objekte za koje predviđeno povezivanje putem optičkih i RR veza, zbog usklađivanja sa

zahtijevanom dinamikom razvoja SDNiU, može se realizovati UHF radio-veze kao
privremeno rješenje do uspostavljanja primarnog (optičkog ili RR) spojnog puta.
Komunikacioni kanali planiraju se za povezivanje na bazi IEC 870-5-101 i/ili IEC 870-5-104
protokola. Ukoliko su, zbog korištenja postojeće telemetrijske ili druge sekundarne opreme,
potrebna prilagođenja sa aspekta komunikacionih interfejsa i protokola definisanih u
nastavku, ista treba da budu obezbijeđena na nivou sekundarne opreme.

TP-12
Optička mreža
Optička pristupna mreža realizuje se nazavisno od ostalih segmenata TSU. Mreža će se

realizovati za objekte za koje uz polaganje energetskog kabla bude položena i PEHD cijev za
uvlačenje optičkog kabla JP EPBiH
Za potrebe TSU, u ovoj mreži biće obezbijeđeni slijedeći komunikacioni kanali:
− EoS kanal kapaciteta 2Mb/s za povezivanje objekta u WAN mrežu JP EPBiH ,
koji se koristi za potrebe daljinskog pristupa zaštitnoj i telemetrijskoj opremi, te za
ostale zahtijevane komunikacione servise određenog objekta.
dostupne objekte.
i upravljanje IKT opreme.
RR mreža
RR pristupna mreža realizuje se nazavisno od ostalih segmenata TSU. Ovaj sistem biće
realizovan za objekte većeg značaja u elektroenergetskom sistemu ili objekte u vlasništvu JP
EPBiH do kojih neće biti realizovan optički sistem.
Za potrebe TSU, u ovoj mreži biće obezbijeđen EoP (Ethernet over PDH) komunikacioni
kanal kapaciteta 2Mb/s između objekta i nadređenog DCU, za potrebe:
− povezivanja TS u WAN mrežu JP EPBiH, za potrebe daljinskog pristupa zaštitnoj
i telemetrijskoj opremi, te za ostale zahtijevane komunikacione servise određenog
objekta.
dostupne objekte.
i upravljanje IKT opreme. Za RR opremu na repetitorskim tačkama mora biti obezbijeđena
eksterna indikacija najtežih alarmnih stanja, te prenos ovih informacija do lokacije DCU ili
centra IKT sistema JP EPBiH.
UHF radio mreža

TSU za EEO.
UHF radio mreža realizuje se na bazi digitalnih radio modema. Digitalni modemi i radio
mreža moraju obezbijediti minimalno slijedeće:
o minimalnu brzinu prenosa od 1200b/s između distribuiranog proizvodnog objekta i
nadređenog DCU.

TP-12
Uz radio-opremu na svim lokacijama (proizvodni objekat i repetitori) treba da bude

obezbijeđeno rezervno napajanje u trajanju od minimalno 12h.
− putem jedinice za prikupljanje opštih informacija za modeme u objektu, te
− putem sistema nadzora radio-objekata ili
− preko radio veze i jedinice za prikupljanje opštih informacija najbliže TS 35/X kV
ili RP 10 (20) kV, za modeme na repetitorskim lokacijama.
PLC
PLC mreža za potrebe SDNiU realizuje se paralelno sa realizacijom drugih segmenata TSU za
EEO. Realizovaće se po potrebi uvezivanja objekata trećih lica kod kojih nadležni DCU
prekidačem za odvajanje, a u slučaju da se ne realizuje optički / RR ili UHV prenosni spojni
put.
Vrstu i tip PLC opreme odrediće konkretni projekti realizacije ovog tipa mreže, a ova
komunikaciona mreža mora obezbijediti minimalno slijedeće:
− kompatibilnost sa IEC 870-5-101 protokolom;
− minimalnu brzinu prenosa od 1200b/s između distribuiranog proizvodnog objekta
i nadređenog DCU.

TP-12
6. LITERATURA
[L 1] Pravilnik o održavanju elektroenergetskih objekata u elektrodistributivnoj djelatnosti

JP Elektroprivreda BiH d.d. – Sarajevo, april 2007. godine
[L 2] Uputstvo o radu Sektora za upravljanje elektroenergetskim sistemom, interni akt JP

EPBiH – 2001. godina
[L 3] TP 16 - Tehničke preporuke za zaštitu i upravljanje srednjenaponskim postrojenjima i

mrežom , ETF Sarajevo, 2001. godina
[L 4] TP 17 – Tehnička preporuka za priključenje i pogon distribuiranih generatora, JP

EPBiH, novembar 2007. godine
[L 5] Smjernice za izgradnju tehničkog sistema upravljanja u elektrodistributivnoj

djelatnosti JP Elektroprivreda BiH“, Radna grupa JP EPBiH, mart 2006. godine
[L 6] TP 6 - Stubovi za elektroenergetske vodove niskonaponskih i srednjenaponskih

nadzemnih mreža, 1997. godina
[L 7] IEC 60870 – 5 – familija protokola
[L 8] Elaborat o stanju tehničkog sistema upravljanja u JP EPBiH, Radna grupa JP EPBiH,

novembar 2008 godine
[L 9] Idejno rješenje pristupne mreže za TS 35/X kV i RP 35 kV“, interni dokument JP

EPBiH – 2008. godina
7. PRILOZI
Prilog 1: Nadzor i upravljanje EEO – Procesne veličine

Prilog 2: Softver za SDNiU u Podružnicama Elektrodistribucija kao dijelovima JP EPBiH

TP-12
PRILOG 1
Nadzor i upravljanje EEO – Procesne veličine
1. TS 35/X kV; RP 35, 10(20) kV (pripadna polja)

Procesne veličine za ove objekte, u zavisnosti od vrste EEO, su date u nastavku.
1.1 Transformatorsko polje u TS
Komande:
• komanda prekidačem primar,
• komanda prekidačem sekundar.
Mjerenja:
• aktivna snaga na primarnoj strani,
• reaktivna snaga na primarnoj strani,
• aktivna snaga na sekundarnoj strani,
• reaktivna snaga na sekundarnoj strani,
• aktivna energija na primarnoj strani,
• reaktivna energija na primarnoj strani,
• aktivna energija na sekundarnoj strani,
• reaktivna energija na sekundarnoj strani,
Signalizacije:
• signalizacija položaja prekidača primar,
• signalizacija položaja prekidača sekundar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem I-primar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem II-primar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem I-sekundar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem II-sekundar.
Alarmi:
• diferencijalna zaštita-isključenje,
• zaštita od preopterećenja I> primar,
• zaštita od preopterećenja I> sekundar,
• zaštita od kratkog spoja I>> primar,
• zaštita od kratkog spoja I>> sekundar,
• Buholc – alarm,
• Buholc – isključenje,
• termička zaštita-alarm,
• termička zaštita-isključenje,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona zaštite i upravljanja,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona – elektromotorni pogon,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona signalizacije,
• IRF – unutrašnja greška na releju (numeričkoj zaštiti).
1.2 Vodna polja dovodno-odvodna, 35 i 10(20) kV
Komande:
• komanda prekidačem.

TP-12
Mjerenja:
• tri struje,
• aktivna snaga,
• reaktivna snaga,
• aktivna energija,
• reaktivna energija.
Signalizacije:
• signalizacija položaja prekidača,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem I,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem II,
• signalizacija položaja linijskog rastavljača,
• signalizacija položaja zemljospojnika,
• signalizacija položaja izvlačivog (pokretnog) dijela ćelije.
Alarmi:
• zaštita od preopterećenja I>,
• zaštita od kratkog spoja I>>,
• zemljospojna zaštita,
• automatski ponovni uklop-prorada,
• automatski ponovni uklop-blokada,
• prisutan napon na odvodu – 3 faze,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona upravljanja i zaštite,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona signalizacije
• IRF – unutrašnja greška na releju (numeričkoj zaštiti)
1.3 Mjerna polja 35 i 10(20) kV

Mjerenja:
• tri fazna napona,
• jedan linijski napon.
Signalizacije:
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača,
Alarmi:
• nestanak primarnog napona,
• zemljospoj sabirnica,
• prorada automatskog osigurača AC napona mjerenja,
• prorada automatskog osigurača AC napona zaštite,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona DC.
1.4 Spojno polje 35 i 10(20) kV
Komande:
Signalizacije:

TP-12

Alarmi:
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona signalizacije,
1.5 Kućni transformator i AC razvod

Komande:
• komanda prekidačem.*
*-kod postrojenja novije izvedbe opremljenih vakuumskim prekidačem

Mjerenja:
• 0,4 kV napon,
• struja ispravljača.
Signalizacije:
Alarmi:
• nestanak napona 0,4 kV, 50 Hz,
• prorada automatskog osigurača ispravljača,
• prorada automatskih osigurača strujnih krugova 0,4 kV.
1.6 Istosmjerni razvod

Mjerenja:
• napon akumulatorske baterije,
• kapacitet akumulatorske baterije,
• struja punjenja akumulatorske baterije.
Alarmi:
• prorada glavnog automatskog osigurača DC,
• nestanak DC napona,
• nestanak pomoćnog napona za napajanje TK uređaja,
• zemljospoj DC razvoda,
• prorada automatskog osigurača signalizacije,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona – el.motorni pogon.
1.7 Opšti alarmi

• isključenje glavnog prekidača NN razvoda (nestanak izmjeničnog napona),
TP-12
• prorada automatskog osigurača ispravljača (invertora),

• prorada automatskog osigurača hlađenja transformatora,
• prorada automatskog osigurača rasvjete objekta,
• nestanak pomoćnog istosmjernog napona,
• nizak kapacitet akumulatorske baterije,
• prorada automatskog osigurača nužne rasvjete,
• prorada automatskog osigurača mirnog svjetla,
• prorada automatskog osigurača treperavog svjetla,
• prorada automatskog osigurača mjernog ormara,
• ulaz u objekat,
• preklopka L/D,
• kvar uređaja za dojavu požara,
• požar u objektu,
• prekid komunikacija.
• radna temperatura u objektu ispod - 5oC
• radna temperatura u objektu iznad 45oC
2. TS 10(20)/0,4 kV (Objekti tipa 1)

2.1 Transformatorsko polje
Komande:
• komanda prekidačem 10(20) kV,
• komanda prekidačem 0,4 kV.
Mjerenja:
• aktivna snaga na 10(20) kV strani,
• reaktivna snaga na 10(20) kV strani,
• vršna aktivna snaga na 0,4 kV strani,
• aktivna energija na 10(20) kVstrani,
• reaktivna energija na 10(20) kV strani,
• aktivna energija na 0,4 kV strani.
Signalizacije:
• signalizacija položaja prekidača 10(20) kV,
• signalizacija položaja prekidača 0,4 kV,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem I-primar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem II-primar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem I-sekundar,
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača-sistem II-sekundar.
Alarmi:
• zaštita od preopterećenja I> – 10(20) kV,
• zaštita od kratkog spoja I>> – 10(20) kV,
• zaštita od preopterećenja I> – 0,4 kV,
• zaštita od kratkog spoja I>> – 0,4 kV,
• Buholc – alarm,
• Buholc – isključenje,
• termička zaštita-alarm,
• termička zaštita-isključenje,

TP-12
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona napajanja

2.2 Dalekovodna (kablovska) polja dovodno-odvodna 10(20) kV

Komande:
Mjerenja:
• tri struje,
• napon,
• aktivna snaga,
• aktivna energija,
• reaktivna energija.
Signalizacije:
• signalizacija položaja linijskog rastavljača,
• signalizacija položaja zemljospojnika,
Alarmi:
• zemljospojna zaštita,
• automatski ponovni uklop-prorada,
• automatski ponovni uklop-blokada,
• prisutan napon na odvodu – 3 faze,
2.3 Mjerno polje 10(20) kV

Mjerenja:
• tri fazna napona,
• jedan linijski napon.
Signalizacije:
• signalizacija položaja sabirničkog rastavljača,
Alarmi:
• nestanak primarnog napona,
• zemljospoj sabirnica,
• prorada automatskog osigurača AC napona mjerenja,
• prorada automatskog osigurača AC napona zaštite,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona DC.

TP-12
2.4 Spojno polje 10(20) kV

Komande:
Signalizacije:
Alarmi:
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona upravljanja,
2.5 Kućni transformator i AC razvod

Komande:
Mjerenja:
• 0,4 kV napon,
• struja ispravljača.
Signalizacije:
Alarmi:
• nestanak napona 0,4 kV, 50 Hz,
• prorada automatskog osigurača ispravljača,
• prorada automatskih osigurača strujnih krugova 0,4 kV.
2.6 Istosmjerni razvod

Mjerenja:
• napon akumulatorske baterije,
• kapacitet akumulatorske baterije,
• struja punjenja akumulatorske baterije.
Alarmi:
• prorada glavnog automatskog osigurača DC,
• nestanak DC napona,
• nestanak pomoćnog napona za napajanje TK uređaja,
• zemljospoj DC razvoda,
• prorada automatskog osigurača signalizacije,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona upravljanja i zaštite,
TP-12
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona – el.motorni pogon.
2.7 Opšti alarmi

• isključenje glavnog prekidača NN razvoda (nestanak izmjeničnog napona),
• prorada automatskog osigurača ispravljača (invertora),
• prorada automatskog osigurača rasvjete objekta,
• nestanak pomoćnog istosmjernog napona,
• nizak kapacitet akumulatorske baterije,
• prorada automatskog osigurača nužne rasvjete,
• prorada automatskog osigurača mirnog svjetla,
• prorada automatskog osigurača treperavog svjetla,
• prorada automatskog osigurača mjernog ormara,
• ulaz u objekat,
• preklopka L/D,
• kvar uređaja za dojavu požara,
• požar u objektu,
• prekid komunikacija.
Ovo su maksimalni zahtjevi koji se mogu pojaviti. Obim potrebnih funkcija se definiše
projektom za svaki pojedinačni EEO
3. TS 10(20)/0,4 kV (Objekti tipa 2)

Informacije sa IK:
Mjerenja:
• mjerenje struje po fazama,
• proračun nulte struje,
• mjerenje napona napajanja
Alarmi:
• kratak spoj,
• zemljospoj,
• nesimetrija,
• detekcija kvara IK,
• greška u komunikaciji sa IK,
• nestanak napajanja,
• neuspio proziv IK.
Ovo su maksimalni zahtjevi koji se mogu pojaviti. Obim potrebnih funkcija se definiše
projektom za svaki pojedinačni EEO
4. Upravljanje prekidačima i učinskim rastavljačima 10(20) kV

Komande:
• komanda (uključi/isključi) učinskim rastavljačem.
Signalizacije:
• signalizacija položaja (uključen/isključen) učinskog rastavljača,
TP-12
• signalizacija položaja vrata komandnog ormara (otvorena/zatvorena),

• signalizacija položaja preklopke L/D (lokalno/daljinski).
Mjerenja:
• mjerenje napona 10/20 kV,
• mjerenje struje,
• mjerenje napona baterije 24V.
Alarmi:
• zaštita od kratkog spoja I >>,
• zemljospojna zastita,
• detekcija nesimetrije,
• detekcija kvara na rastavljaču,
• greska u komunikaciji sa uređajem na lokaciji rastavljača,
• nestanak napajanja RTU-a,
• kvar modula RTU-a,
• ispad automata (automati motornog pogona, prenaponske zaštite, itd),
• zahtjev za proziv RTU-a.
5. Priključak distribuiranih generatora na elektrodistributivnu mrežu

Komande:
• komanda prekidačem.za odvajanje
Mjerenja:
• struja,
• napon,
• aktivna snaga,
• pomoćni napon napajanja.
Signalizacije:
• signalizacija položaja prekidača (PO),
• preklopka L/D-položaj lokalno/daljinski.
Alarmi:
• zaštita od kratkog spoja I >>,
• usmjerena zemljospojna zaštita,
• prenaponska zaštita U>,
• podnaponska zaštita U<,
• nesimetrija,
• nestanak mrežnog napona – 3 faze,
• prorada automatskog osigurača pomoćnog napona.

TP-12
PRILOG 2.
Softver za SDNiU u Podružnicama Elektrodistribucija kao dijelovima JP EPBiH
Softver za jedinstveni sistem nadzora i upravljanja Podružnice Elektrodistribucije treba da

ispuni odgovarajuće zahtjeve za performansama, raspoloživosti, otvorenosti, modularnosti,
portabilnosti, mogućnosti proširenja, jednostavnosti korištenja, fleksibilnosti, efikasnosti
obrade zahtijevanih količina podataka, a koji su skladu sa odgovarajućim standardima koji se
koriste u svijetu u oblasti sistema daljinskog nadzora i upravljanja u elektroenergetici.
Softver za jedinstveni sistem nadzora i upravljanja Podružnice Elektrodistribucije treba da
bude tako dizajniran da osoblje JP EPBiH bude u stanju izvoditi sve poslove održavanja i
buduće nadogradnje sistema koji između ostalog uključuju: promjenu odgovarajućih
sistemskih i komunikacionih parametara u softveru; izmjene parametara informacija uvedenih
sa telemetrijskih uređaja u softver centra; dodavanje novih informacija i novih telemetrijskih
uređaja u softver, te njihovo definisanje u odgovarajućim komunikacionim drajverima;
generisanje pripadne baze podataka za nove informacije i nove telemetrijske uređaje;
vizuelizaciju novih informacija i novih telemetrijskih uređaja u grafičkom okruženju; izradu
pripadnih šema, kreiranje odgovarajućih trendova, alarmnih lista i lista događaja za nove
informacije i nove telemetrijske uređaje, prevođenje informacija u odgovarajuću formu
izvještaja; ažuriranje korisnika i njihovih prava pristupa, itd.
1.1 Komunikacijski softver
Instalira se na komunikacionim serverima, pri čemu može, a ne mora biti sastavni dio
SCADA softvera. Ovaj softver izvršava slijedeće funkcije:
− komunikacija sa telemetrijskim uređajima u objektima,
− komunikacija sa SCADA softverom na serverima za bazu podataka i
− razmjena podataka sa sistemom daljinskog upravljanja i nadzora učinskim linijskim
rastavlječima.
Komunikacijski softver mora imati implementirane međunarodno standardizirane protokole
IEC 60 870-5-101 i IEC 60 870-5-104.
Komunikacijski softver mora takođe imati implementiran komunikacioni protokol Modbus
RTU za komunikaciju sa sistemom daljinskog upravljanja i nadzora učinskim linijskim
rastavlječima
Komunikacioni softver takođe treba da obezbijedi mogućnost pristupa dijelu softvera u kome
se definišu parametri pripadnih komunikacionih linkova (brzina prenosa i sl.), kao i
mogućnost promjene datih parametara ukoliko se za time ukaže potreba. Promjena ovih
parametara se treba izvesti na jednostavan način i uz minimalno narušavanje neometanog rada
sistema u cjelini.
4.7. 1.2 SCADA softver
SCADA softver treba biti jednostavan za upotrebu i učenje (“easy-to-use” i “easy-to-learn”),

te imati mogućnost podrške lokalnom jeziku.
SCADA softver se može klasificirati na:
− sistemski i softver za podršku,
− aplikativni softver (korisnički interfejs).
Sistemski softver sadrži operativni sistem, kompajlere, debagere, pomoćne alate, itd.

TP-12
Za adekvatno i kvalitetno održavanje sistema potrebno je obezbijediti niz razvojnih

softverskih alata:
− kompajlere, debagere;
− razvojne alate za korisnički interfejs;
− sistemske alate za nadzor opterećenja CPU-a, pristupa uređajima za arhiviranje
informacija, statusa procesa, aktivnosti i raspoloživosti memorije, pozive sistemskih
servisa.
− aplikacije za bolju produktivnost u MS office okruženju – uključujući procesore za
tabele i tekst procesore.
Softver za podršku sastoji se od softvera za rad sa bazom podataka i softvera za korisnički
interfejs.
Svrha softvera za podršku rada baze podataka je da obezbjedi okruženje i servise potrebne za
definisanje, pohranu/arhiviranje, korekcije i pristup čitavom nizu prikupljenih, obrađenih i
pohranjenih podataka od strane SCADA aplikacija. Rad sa „real-time” bazom podataka treba
omogućiti on-line izmjene u bazi podataka.
Korisnički interfejs je definiran kao veza korisnika i SCADA programa. Pristup sistemskim
podacima i izdavanje komandi se omogućava putem lozinke u skladu sa područjem
odgovornosti. Samo ovlašteno osoblje može putem lozinke biti prijavljeno na SCADA
softver.
Treba da bude omogućeno da korisnik unese i zatraži podatak i izvrši izdavanje komande
preko kursora, odabira tačke ili funkcije na displeju, putem unosa sa tastature, kao i pritiskom
na prethodno dodjeljenu funkcijsku tipku. Sve funkcije koje mogu rezultirati promjenama u
bazi podatka i/ili promjenama u statusu opreme treba da budu implementirane u
sekvencijalnim koracima sa provjerom ispravnosti, kako bi se spriječile nenamjerne
modifikacije vrijednosti u bazi podataka i/ili statusa komandovanih uređaja.
Aktiviranje izdavanja komande treba da bude vršeno na bazi “odaberi i provjeri prije
izvršenja” (engl. “select and check before operate”) koncepta. Bilo koji nekorektan korak
treba generisati poruku o grešci koja će biti prikazana na ekranu i komanda će biti otkazana. U
bilo kojem momentu, korisnik treba moći otkazati akciju i to pritiskom na tipku određenu za
ovu svrhu.
Svaki važan korak bilo koje glavne sekvence, uključujući i unos podataka u bazu podataka ili
izdavanje komande, treba da bude uključen u odgovarajuću datoteku alarma i događaja sa
opisnom porukom koja identificira prijavljenog korisnika i datum/vrijeme. U onim
slučajevima kada je izdat zahtjev za izvršenjem komande u elektroenergetskom sistemu (kao
što je uključenje ili isključenje prekidača) i uspješno izvršenje komande kao i njeno
neizvršenje će biti registrovano u datoteci događaja i alarma. Informacije će biti pohranjene u
hronološkom redu i izvještavati će i o autoriziranim (komandovanim) i o neautoriziranim
(nekomandovanim) promjenama.
Treba postojati mogućnost za izvršenje slijedećih funkcija, a u skladu sa prethodno
dodjeljenim područjima odgovornosti:
− aktiviranje i deaktiviranje bilo kojeg uređaja kojim se upravlja;
− posmatranje bilo kojeg parametra u sistemu koji je pod nadzorom;
− postavljanje tagova;
− ukidanje zvučnog alarma, ili potvrda bilo kojeg alarma;
− zabrana ili omogućavanje bilo kojeg alarma nadziranog uređaja;
− izdavanje zvučnih signala u slučaju alarma ili važnih događaja;
− izvođenje iz upotrebe i vraćanje u upotrebu bilo kojeg upravljanog uređaja;
− dodavanje, promjena ili brisanje bilo koje informacije za uređaje iz baze podataka;

TP-12
− prikaz tek pristiglih alarma pritiskom na samo jednu tipku. Operator može izbrisati
pojedinačne alarme. Kada je lista alarma puna, sistem će automatski izbrisati najstariji
alarm da bi dozvolio ulaz slijedećeg pristiglog alarma;
− prikaz svih sistemskih tačaka koje su obilježene “tagging-om” pritiskom na samo
jednu tipku. Svaka tačka na listi će uključivati sve upozoravajuće tagove za tu tačku.
Svaki upozoravajući tag će biti definisan i uključivat će poruku/tekst koji ga opisuje;
− generisanje hard kopije bilo kojeg displeja i štampanje bilo kojeg izvještaja i/ili liste
događaja.
Displeji korisničkog interfejsa su:
− pregled statusa telemetrijskih uređaja i komunikacionih linkova,
− pregled alarma,
− pregled događaja,
− jednopolne šeme objekata,
− dijagrami i trendovi,
− pregled operativnih izvještaja o radu sistema,
− raspored i status opreme elektroenergetskog sistema isključene zbog remonta.
Treba da bude omogućena osobina dodjele funkcijskih tipki za brz pristup u slučaju nužde,
kako bi se obezbjedilo pozivanje određenih slika ili prozora korištenjem samo jedne tipke.
Promjene u stanju elemenata elektroenergetskog sistema treba da budu prikazane u drugačijoj
boji i sa blinkanjem i treba da ostanu ovakve sve dok promjena ne bude potvrđena od strane
operatora. Ista procedura se primjenjuje za indikaciju promjene stanja izvršenu akcijom
operatora. Ručno unesena mjerenja se prikazuju u boji koja je drugačija od one korištene u
prethodnom slučaju, i također, različita od boje koja se normalno koristi za predstavljanje
telemetriranih podataka. Vrijednosti koje prekorače dozvoljene limite trebaju biti prikazane u
drugačijoj boji.
SCADA softver treba podržavati slijedeće mogućnosti procesiranja:
− analognih ulaza,
− impulsnih podataka,
− stanja položaja i digitalnih ulaza,
− podataka o hronologiji događaja (SOE-Sequence of Events),
− komandi,
− ručno unesenih podataka.
Dodatno se zahtijeva i mogućnost izvođenja aritmetičkih proračuna.
Područja odgovornosti
Tipovi korisnika su slijedeći:
− operatori/dispečeri;
− inžinjeri za zaštitne uređaje;
− sistem inženjeri.
Operatori/Dispečeri imaju pristup svim informacijama prikupljenim iz elektroenergetskog
sistema i dozvoljeno im je da izvršavaju nadzorne i upravljačke komande, postavljaju tagove,
koriste sistemsku bazu podataka. Međutim, nije im dozvoljeno da modificiraju konfiguraciju
softvera i/ili parametre baze podataka.
Inženjeri za zaštitne uređaje imaju pristup dijelu SCADA softvera putem koga se vrši očitanje
parametara mjernih, zaštitnih i upravljačkih uređaja, te vrši daljinsko postavljanje parametara
pomenutih uređaja. Pristup ostalim resursima SCADA softvera im nije dozvoljen.
Sistem inžinjeri imaju pristup svim sistemskim komponentama i funkcijama, izuzev direktne
interakcije sa elektroenergetskim sistemom.

TP-12
Procesiranje analognih ulaza

Nakon što su analogni podaci primljeni bez grešaka u komunikaciji, izvršit će se slijedeće
funkcije:
− Provjera podataka i validacija – Prije procesiranja telemetriranih analognih podataka,
njihova vrijednost se upoređuje sa vrijednostima maksimalnog i minimalnog limita da
bi se detektovali nekorektan rad i greške pretvarača. Ako su telemeterirane vrijednosti
izvan unaprijed definisanog opsega, ovaj podatak će biti označen kao “loš” i bit će
izdat alarm.
− Konverzija analognih podataka – Nakon validacija podaci će biti konvertovani u
inžinjerske jedinice, vodeći računa o karakteristikama mjernih pretvarača.
− Provjera vrijednosti maksimalnog i minimalnog limita – Jednom kada su podaci
konvertovani u inžinjerske jedinice, oni će biti provjereni u odnosu na definisani
opseg maksimalnih i minimalnih operativnih vrijednosti. Ove limite će korisnik moći
modificirati. Treba da bude moguće definisati najmanje 4 (četiri) nivoa alarma: 2
(dva) za gornje i donje upozorenje, i 2 (dva) za gornji i donji alarm.
Kada su ovi limiti narušeni izdaje se odgovarajući alarm. Signali “vraćanje u normalu” se
izdaju kada nestane alarmirajuća situacija i sistem se vrati u normalno stanje. U slučaju
djelomične greške u opremi koja ne uzrokuje ispad iz rada elementa mreže elektroenergetskog
sistema, treba da bude moguće da se ručno unese smanjeni limit koji odgovara takvoj
situaciji.
− Pohrana u bazu podataka – Analogne vrijednosti u inžinjerskim jedinicama se
označavaju kao korektne, pridodaje im se vrijeme i smještaju se u bazu podataka.
Procesiranje impulsnih ulaza

SCADA softver treba uključiti i podršku za obradu impulsnih ulaza.
Procesiranje “double-point” digitalnih ulaza

Ovi ulazi se procesiraju kako bi se odredilo stanje elementa elektroenergetskog sistema i kako
bi se izvjestilo o promjenama stanja i vanrednim stanjima. Ove indikacije stanja se porede sa
prethodno primljenim podacima već pohranjenim u bazu podataka. Ako je detektovana
promjena stanja koja nije rezultat izdate komande (nekomandovana promjena), treba da se
izda alarm. I alarmno stanje i vraćanje u normalu treba da budu jasno prezentirani na
ekranima.
Procesiranje alarma
Događaj se definiše kao bilo koja promjena u elektroenergetskom sistemu. Alarm je podgrupa
događaja. Bilo koja neočekivana promjena stanja ili prekoračenje bilo kog dozvoljenog limita
varijabli elektroenergetskog sistema treba da inicira alarm.
Događaji sa alarmima su:
− bilo koja neočekivana promjena stanja;
− bilo koji upravljački zahtjev na kontrolnu tačku ili indikacija, a što ne rezultira
promjenom pridruženog stanja položaja unutar određenog perioda;
− bilo koji analogni ulaz koji prekorači jednu od četiri alarmne granice definisane od
strane operatora;
− telemetrijski uređaj ne odgovara korektno na unaprijed definisani broj prozivanja.
Promjena stanja inicirana od strane operatora će biti smatrana događajem.
U alarmnom procesiranju, između ostalog, treba uzeti u obzir slijedeće:
− Bilo koji alarm će biti upadljivo oglašen, i na zvučni i na vizuelni (blinkanjem i
bojom) način i to na takav način da će ga korisnik moći brzo i lako identificirati i
klasificirati.
TP-12
− Nezahtijevana, tj. nekomandovana promjena stanja bilo kojeg elementa, treba da

rezultira blinkanjem simbola koji predstavlja taj elemenat na displeju.
− Blinkanje će uvijek ukazivati na nepotvrđeni alarm.
− Svaki alarm, ovisno od područja odgovornosti kojem je dodijeljen, treba da bude
potvrđen od strane korisnika, zavisno od njegovih prava prisupa. Dodatno, treba da
postoji mogućnost potvrde alarma na jednoj stranici ili na grupnoj osnovi. U svakom
slučaju zadatak potvrđivanja neće zahtijevati značajan napor niti potrošnju previše
operatorovog raspoloživog vremena, čak ni u slučaju važnog događaja.
− Alarm neće biti uklonjen sa tekućih lista alarma, sve dok ne iščezne uslov koji je
izazvao alarm.
− Ni pod kakvim uslovima nepotvrđeni alarmi neće uzrokovati narušavanje performansi
sistema ili narušavanje sistemskog procesiranja.
− Mogućnost gubitka alarma usljed prepunjenja alarmnog buffer-a mora biti svedena na
minimum.
− Treba da bude moguće spriječiti povratne i stalne alarme uzrokovane greškama u npr.
mjernim pretvaračima ili iz drugih razloga poznatih operatoru.
− Prekoračenje bilo kog unaprijed definisanog limita varijabli elektroenergetskog
sistema treba da proizvede odgovarajuće indikacije (vizuelnu indikaciju promjenom
boje mjerenja i ubacivanje u datoteke alarma i događaja).
− Potvrda alarma treba da uzrokuje prestanak odgovarajućeg blinkanja. Potvrda se treba
obaviti samo jedanput, bez obzira na to koliko mnogo displeja i lista sadrži neki
alarm.
− Treba da bude obezbijeđena mogućnost utišavanja zvučne indikacije alarma na
jednostavan način.
− Treba da bude omogućeno definisanje različitih izvještaja o alarmima i događajima i
njihovo štampanje na izlaznim uređajima odabranim od strane korisnika.
Alarmi se trebaju prezentirati tako da sve značajne informacije (porijeklo, kategorija) koje se
odnose na alarm budu jasno identificirane sa ciljem da ih korisnik klasificira i obradi
korektno. Liste alarma i događaja treba da budu generisane po hronološkom redu.
Kao minimum, sljedeće informacije treba da budu raspoložive za svaki alarm:
− datum i vrijeme,
− naziv objekta,
− identifikator elementa,
− kratki opis alarmnih uslova.
Tokom cijelog trajanja alarmnih okolnosti, na displeju koji odgovara objektu gdje se alarm
dešava, drži se stalna vizuelna informacija (atributi boje i blinkanja za nepotvrđene alarme –
boje samo za potvrđene alarme).
Podaci o hronologiji događaja (SOE)

Softver treba biti u stanju prihvatiti, obraditi i pohraniti podatke o redosljedu i hronologiji
događaja (engl. “Sequence of Events” - SOE) poslane od strane RTU-ova. Softver
“daljinskog” radnog mjesta će pregledati SOE buffer u svakom RTU-u. Buffer-i sa novim
SOE podacima će biti čitani tako da se minimizira prekid procesa skeniranja. Bufferi će biti
resetovani samo nakon što je potvrđen prijem poslanih SOE podataka. Niti jedan događaj iz
SOE buffer-a ne bi smio biti izgubljen.
Operator će moći da:
− Zahtijeva skeniranje jednog ili svih SOE buffer-a;
− Deaktivira skeniranje SOE na jednom RTU-u ili u čitavom sistemu.

TP-12
Poruke o SOE događajima trebaju biti slične porukama o alarmima, izuzev što vremenske
oznake trebaju imati rezoluciju od 1 ms. Dodatno, skenirani SOE podaci se pohranjuju u bazu
podataka i trebaju biti dostupni za prikaz i generisanje izvještaja.
Nadzor i izdavanje komandi

Komande nadzora i upravljanja trebaju da budu pokretane na zahtjev operatora, putem
grafičkih displeja i poslane ka objektu samo nakon što je komanda potvrđena kao validna.
Procedura potvrđivanja treba da uključi također i promjenu stanja upravljanog uređaja.
Nepotvrđeni upravljački zahtjevi će biti odbijeni i alarmirani sa odgovarajućom porukom
greške. Upravljačka sekvenca treba biti bazirana na “odaberi i provjeri prije izvršenja” (engl.
“select and check before operate”) konceptu, sa ciljem da se obezbjedi sigurnost operacije.
Neizvršene ili nepotpune upravljačke sekvence treba da aktiviraju odgovarajuće alarme.
Promjene stanja uređaja, nastale kao rezultat akcije nadzora i upravljanja izvršene od strane
operatora će biti tretirane kao događaji, ali neće uzrokovati alarme.
Preporučena sekvenca nadzora i upravljanja po koracima je slijedeća:
− Selektuj uređaj za daljinsko upravljanje pozicioniranjem kursora - važeća selekcija će
rezultirati vizuelnom potvrdom na ekranu da je taj uređaj selektovan.
Zahtijevano upravljanje će biti odbijeno ako:
tom uređaju nije pridružena komanda;
uređaj je označen da zabrani akciju (npr. ako su na uređaju u toku aktivnosti
održavanja);
telemetrijski uređaj je van funkcije, u kom slučaju jedina dozvoljena akcija treba biti
ručno osvježavanje stanja položaja uređaja;
selektovan je drugi uređaj ili bilo koje izdavanje komande nije izvršeno u unaprijed
definisanom vremenu (podesivo vrijeme).
− Nevažeći zahtjevi će rezultirati porukom, koja će pokazivati razlog za odbijanje i
otkazivanje selekcije tačke
− Treba da dođe do promjene boje i blinkanja datog uređaja na šematskom dijagramu
kao posljedica komandovane promjene.
Ručno uneseni podaci

Operator treba da ima mogućnost ažuriranja onih podataka koji nisu telemetrirani ili koji nisu
dostupni zbog grešaka u telemetriranju. U slučajevima kade su ne-telemetrirane informacije
dostupne ili se na drugi način znaju, operator treba da bude u stanju da ih ručno unese.
Također, ručno se mogu unositi i podaci koji se telemetriraju, ali iz bilo kojeg razloga nisu
raspoloživi.
Status ručno unesenih podataka treba da bude jasno prikazan na displejima. Kada se
telemetrijski uređaj vrati u normalan rad, podaci će biti zamjenjeni informacijom poslanom od
strane telemetrijskog uređaja iz objekta. Operator treba i da bude u mogućnosti da ručno
zamijeni ponovno korištenje telemetriranih vrijednosti za podatke koje je prethodno ručno
unio.
Unos će biti zabilježen u datoteci alarma i događaja, identificirajući promjenu, datum, sat i
korisnika.
Aritmetičke operacije
Treba da bude obezbijeđena mogućnost da se dođe do izračunatih vrijednosti izvođenjem
artimetičkih operacija sa „real-time“ podacima. Izračunata vrijednost se definiše kao
vrijednost pribavljena od jedne ili više sastavnih vrijednosti primjenom određenih
aritmetičkih operacija. Sastavne vrijednosti u stvarnosti mogu biti skenirani podaci, druge
izračunate vrijednosti ili ručno uneseni podaci.
Aritmetičke operacije, koje mogu biti primjenjene na real-time podatke, treba da uključiti:
TP-12
− sabiranje, oduzimanje, množenje, dijeljenje i vađenje kvadratnog korijena;

− integraciju promjenjivih ili razlomaka za period od jednog sata, sa prilagodljivim
intervalima;
− procente i razlomke;
− srednje vrijednosti.
“Trending”
SCADA sistem treba inkorporisati “trending” funkcionalnost.
“Tagiranje”
Treba da bude moguće postaviti sigurnosne “tagove” (etikete) da se:
− preventivno spriječe nedozvoljene upravljačke operacije na elemente gdje se obavljaju
bilo kakvi radovi;
− identificira objekat ili elemenat koji je van pogona.
“Tagovi”, kao minimum, treba da obezbijede sljedeće informacije:
− datum i lokaciju;
− naziv objekta;
− identifikaciju elementa;
− tekst za “tag”;
− status uređaja;
− identifikaciju korisnika koji je postavio “tag”.
Alarmiranje treba da bude pod pauzom za cijelo vrijeme u toku kojega su pojedini uređaj ili
grupa uređaja označeni “tagom”.
Izvještaji i štampanje
Generisanje izvještaja treba udovoljavati slijedećim zahtjevima:
− “on-line” generisanje izvještaja,
− “off-line” generisanje izvještaja.
Izvještaji treba da se mogu prikazati na ekranu i/ili odštampatu na štampaču. Za obimne
izvještaje operator će biti u mogućnosti da selektuje i štampa dijelove izvještaja na
pojedinačnoj stranici. Treba da bude moguće uključiti tekst u bilo koji dio izvještaja. Treba
biti moguće prebaciti izvještaje u neki od procesora teksta ili tabelarnih procesora u MS
Office okruženju (MS Word, MS Excel i sl.) Treba da bude moguće da se specificiraju podaci
na satnoj, dnevnoj, sedmičnoj ili mjesečnoj bazi za inkorporiranje u dnevne, sedmične,
mjesečne i/ili godišnje izvještaje.
Također, treba da bude moguće izvršavati aritmetičke, algebarske i logičke operacije sa
specificiranim podacima i definisati izračunate vrijednosti u izvještajima. Bilo koji podatak
pohranjen u “real-time” bazu podataka treba da bude moguće konfigurisati u programu za
generisanje izvještaja.
Izdavanje i aktiviranje izvještaja treba da podrži sljedeće načine:
periodično, sa periodičnošću definisanom od strane korisnika, npr. jednom u toku smjene;
− vođeno događajem;
− na zahtjev dispečera (u bilo koje vrijeme).
Treba da bude moguće, odštampati/kopirati bilo koji displej koji postoji na
monitorima, uključujući grafiku, slike, nepokretnu pozadinu displeja i dinamičke vrijednosti
prikupljene iz elektroenergetskog sistema.
Komunikacija sa mjernim zaštitnim i upravljačkim uređajima

SCADA aplikacija mora omogućavati daljinsko očitavanje i podešavanje mjernih, zaštitnih i
upravljačkih uređaja.
TP-12
Moraju biti podržane slijedeće mogućnosti:
Parametrizacija mjernih, zaštitnih i upravljačkih uređaja;

Očitavanje svih parametara;
Pregled i promjena podešenja;
Indikacija alarmnih stanja;
Autorizacija, koja će onemogućiti neautorizovan pristup podešenjima uređaja.

TP 12

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TP 12

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TP-12

Datum: Juni 2009. Izdanje br. 2

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 2/49

1.1. Tehnički sistem upravljanja predstavlja osnovu procesa automatizacije

1.2. Uvođenje tehničkog sistema upravljanja na nivou Podružnica Elektrodistribucija u JP

1.3. U skladu sa obavezama iz licenci za obavljanje elektroprivrednih djelatnosti, JP EPBiH

1.4. Ovom Tehničkom preporukom utvrđuju se osnovni principi i karakteristike tehničkog

1.5. Cilj ove Tehničke preporuke je definisanje osnovnih smjernica za izgradnju

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 3/49

2. DEFINISANO PODRUČJE PRIMJENE

2.1. Ova Tehnička preporuka se primjenjuje u svim elektrodistributivnim dijelovima i

2.3. Primjena ove Tehničke preporuke je obavezna prilikom:

2.4. Odstupanja od Tehničke preporuke kod izgradnje/rekonstrukcije TS 10(20)/0,4 kV

2.6. Opremu u postojećim objektima, odnosno postojeću opremu, potrebno je uskladiti sa

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 4/49

3. DEFINICIJE KARAKTERISTIČNIH POJMOVA I SKRAĆENICE

3.2. Dispečerski centar upravljanja (DCU) je mjesto sa kojeg se upravlja

3.3. Tehnički sistem upravljanja (TSU) podrazumijeva funkcionalno-tehničku cjelinu,

3.4. Sistem daljinskog nadzora i upravljanja (SDNiU) podrazumijeva skup funkcija

3.8. RTU (Remote Terminal Unit) je udaljena terminalna jedinica bazirana na

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 5/49

3.9. SCU (Substation Communication Unit) predstavlja računarski bazirani uređaj

3.10. SC (Substation Controller) je mikroprocesorski bazirani telemetrijski uređaj

3.11. Sekundarna oprema podrazumijeva mjernu, zaštitnu, upravljačku i telemetrijsku

3.12. Distribuirani generator (DG) je proizvodna jedinica, koja u elektrodistributivnu mrežu

3.13. Prekidač za odvajanje (PO) je prekidač, koji se ugrađuje na mjestu priključenja DG

3.14. Srednjenaponski energetski blok predstavlja integrisani energetski blok,

3.15. SDH (Synchronous Digital Hierarchy) je komunikaciona tehnologija, koja

3.16. PDH (Plesiochronous Digital Hierarchy) je komunikaciona tehnologija, koja

3.17. TDM (Time Domain Multiplexing) predstavlja multipleksiranje digitalnih

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 7/49

4. NADZOR I UPRAVLJANJE DISTRIBUTIVNIM EEO

4.1. OPŠTI PRINCIPI NADZORA I UPRAVLJANJA

Nivoi nadzora i upravljanja se prema hijerarhijskoj strukturi u osnovi dijele na:

4.2. DISPEČERSKI CENTAR UPRAVLJANJA (DCU)

Funkcije nadzora i upravljanja na nivou DCU implementiraju se kroz jedinstven sistem

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 8/49

DCU je potrebno razvijati tako da je moguće implementirati u potpunosti SCADA/DMS

Slika 1. Koncept DCU-a opremljenog SCADA/DMS/OMS funkcijama

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 9/49

Komponente centra su:

Lokalni RTU RTU je odgovarajućeg kapaciteta i služi za prikupljanje lokalnih podataka

podaci dobijeni od strane SCADA baze sa servera za baze podataka.

Obzirom na raznolikost distributivnih objekata, a s ciljem optimizacije resursa sistema u

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 11/49

Objekti u Srednji napon sa

IEC 60 870-5-101/104 IKn

Slika 2. Koncept uvezivanja ULR, IK i PO u DG na SCADA/DMS/OMS sistem u DCU

4.3. ZAHTJEVI NA SOFTVER U TSU

Osnovni zahtjevi koji se postavljaju na komunikacioni softver su:

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 12/49

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 13/49

- Optimalni tokovi snaga.

Softver za telemetrijski uređaj

Namjena softvera za telemetrijski uređaj je:

Datum: Juni 2009. Izdanje br.: 2 14/49

− Softver se instalira na prenosnom računaru, koji se za ove namjene povezuje sa

Softver za parametriranje i podešavanje mjerne, zaštitne i upravljačke opreme

Treba da omogući poslove parametriranja, očitavanja, redefinisanja odgovarajućih parametara

4.4. KOMUNIKACIONI PROTOKOLI

EEO koji se vežu preko FEP-ova (sistemi IK, ULR, DG,..):

Komunikacija sa drugim centrima upravljanja - Preporučuje se korištenje ICCP ili IEC

4.5. KOMUNIKACIONE KOMPONENTE

Komunikacione komponente na nivou TSU čine: