22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

 Menu

Home › Catalogo › Collatio inter Scipionem, Alexandrum, Hanibalem et Pyrrum

Petrarca, Francesco
Collatio inter Scipionem, Alexandrum, Hanibalem et Pyrrum

Cerca nel testo CERCA

Testo completo

COLLATIO INTER SCIPIONEM

COLLATIO
INTER ROMANUM, ALEXANDRUM
SCIPIONEM
ROMANUM, MACEDONEM, HANIBALEM
ALEXANDRUM
PENUM, ET PYRRUM
MACEDONEM,
HANIBALEM EPYROTARUM REGEM, QUIS
PENUM, ET
PYRRUM EORUM PRESTANTIOR FUERIT.
EPYROTARUM
REGEM, QUIS
[1] Dum Hanibal, victus in Africa, inde abiisset ad Anthiocum
EORUM
PRESTANTIOR regem, ut eum impelleret ad bellum contra Romanos, oratores
FUERIT. ad regem Romani misere, ex quorum numero tradunt fuisse
Scipionem Africanum, tuncque cum Hanibale colloquium
habuisse. Speciosa res fuit, et relatu dignissima: duos
clarissimos maximarum toto orbe duces gentium, post tantum
odium, post tot bella, longo temporis intervallo depositis
tandem armis, in unum locum convenisse ubi, posthabita parva
mentione bellorum, familiares veluti sermones invicem
consererent. [2] Dicunt ergo Africanum Scipionem, insita sibi
naturali facundia dum cum Hanibale colloquitur, in hanc

www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 1/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

sententiam proposuisse questionem: «Quem ex omnibus,

Hanibal, qui usquam fuerunt summum imperatorem aut
bellorum ducem arbitraris?»; Hanibalem vero respondisse se
Alexandro Macedonum regi principatum huius glorie tradere,
et huic dicto statim adiecisse rationem: quod Alexander sepe
cum paucis immensas hostium copias debellasset; quod mundi
extrema vix credibiliter brevi etate circuisset. [3] Quo dicto,
interrogasse iterum, quem secundum crederet; et illum de
Pyrro Epyrotarum rege respondisse, et ratione similiter
affirmasse quod dixerat: quod is castra metandi primus auctor
fuisset, ordinandi quoque acies et loca oportuniora capiendi et,
quod super omnia est, alliciendi animos hominum mirabilem
quandam artem atque industriam habuisset, usqueadeo ut
Italia, quam armis invaserat, eius tamen, alienigene atque
longinqui regis, quam Rome, que Italie caput est, imperium
ferre mallet. [4] Interrogante demum Africano, quem tertium
existimaret, se ipsum sine ulla cuntatione nominasse. Quo
audito, Scipionem subrisisse et inter ridendum adiunxisse:
«Quid ergo tu, Hanibal, diceres, si me vicisses? quem tibi
gradum assumeres?»; Hanibalem vero eadem qua cetera
constantia dixisse: «Si te vicissem, Scipio, tunc me et Alexandro
et Pyrro, et seculorum omnium imperatoribus fidentissime
preponerem». Quo responso satis admonuit idcirco se in
responsionibus primis, cum de aliis loqueretur, Scipionis
mentionem non fecisse, quod eum cuiusdam singularis
excellentie virum, et nullum ducum ei comparandum
iudicaret.

[5] Michi autem nunc urget animum questio, vere ne an falso

sit gloriatus Hanibal. Nec michi certe propositum venit, inter
tantas partes, in re tam vetusta, tam dubia, meam precipitare
sententiam. Illud potius in animo est, inter autoritates
scriptorum veterum et probabiles coniecturas iter agere.

[6] Magnum imprimis quidem et pene importabile videtur, ex

ore proprio presertim, audire quod in tanta maximorum
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 2/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

imperatorum clarissimorumque ducum omnium ante

seculorum cuntarumque gentium turba, vel primum, vel tam
proximum primi, bellice sibi laudis preconium usurpet. Nec
inarroganter dictum facile quis excusaverit. [7] Ego vero longe
aliter existimo, ante omnia quod superbiam inter et fiduciam
sui ipsius plurimum interest. Illa enim insolentis et humane
fragilitatis obliti animi est, hec generosi et sibi bene conscii.
Qualia multa et de hoc Hanibale et de aliis excellentibus atque
magnanimis viris ad laudem, non ad infamiam, scripta sunt. [8]
Illud equidem animadvertendum fateor, quanam intentione
dictum factum <ve> sit id, de quo queritur. Quod si de animo
dubium est, quid est cur Hanibalem superbie arguam, quod se
tertium inter egregios duces enumeret, et non modestiam
potius cognoscam, quod se illis postponat? quibus vel equare se,
vel forsan anteponere non impudenter poterat. Cum bona
venia tantorum virorum loquor. [9] Pretereo quod multum
apud gentes illustratur Alexandri nomen quodam fortune
impetu, usque ad extremum brevissime vite tempus nunquam
interrupto, interrumpendo tamen forsitan, si ad similem
pervenisset etatem; in Pyrro mansuetudinem illam et
urbanitatem regiam que hostibus etiam eum carum fecit,
quibus odiosissimus omnium fuit Hanibal: non hic morum, sed
bellorum questio est. Quid usquam queso aut Alexander egit,
aut Pyrrus, per quod Hanibali preferendi aut conferendi sint?

[10] De Alexandro prius agam; nec sum adeo demens, ut ex me

vel Hanibalis augere, aut Alexandri laudes exterminare velim.
Maior est quisque, quam ut sermunculis meis ullum fame
lucrum aut iacturam sentire queat. Sed delectat in questione
nova, que michi de rebus vetustissimis orta est, veterum
auctorum ludere sententiis. Dubitare quoddam fuit meum;
quecunque autem ad dubitationem absolvendam affero, non
sunt mea, sed clarorum testimonia scriptorum. [11] Quid,
obsecro, Hanibali simile habuit Alexander? Magnum equidem
et magni nominis ducem nemo negat; tamen licet enuntiare
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 3/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

quod sentio; nec vera narrari vulgus obstrepat. Ille, inquam,

Greciam vivit, tunc in se ipsam intestinis bellis ac motibus
agitatam, tunc a Philippo patre magna ex parte domitam; inde
victorem exercitum per imbelles Orientis populos
semianimemque barbariem longe lateque circumduxit;
extrema orbis invasit; Nili fontem investigare, occeano classes
inferre voluit. [12] Hec de illo legimus; preter hec fabulosa
multa narrantur, nullis satis ydoneis testibus asseverata. Sed
hoc est quod, dicet aliquis, magnitudinem eius ostendit: quam
michi partem mundi dabis, quo non invicti regis nomen
loquax fama pertulerit? [13] Siquis vero que de illo authenticis
scriptis edita sunt, vel fama referuntur ab his quibus iniciendi
aliquis pudor est, altius excutiat, inveniet, ni fallor, multa potius
esse quam grandia, et magis admiranda quam fortia plurima
reperiet, que in Asia gessit. Sepe numerosissimos fudit
exercitus, fortissimos raro. [14] Ingentem pecudum gregem
lupus aggreditur; viso tamen procul leone contremescit. Tutius
esse arbitror ignavam et inertem turbam quam armatum virum
fortem invadere. [15] Scio quibus verbis Iustinus historicus de
Alexandro loquens utatur: «Cum nullo», inquit, «unquam
hostium congressus est quem non vicerit, nullam urbem
obsedit quam non expugnaverit, nullam gentem adiit quam
non calcaverit». Sit ita. At nunquam ille Germanos aut
Theutones, fortissimos bello viros et Macedonie proximos,
nunquam Dacas indomitos, nunquam Gallos, aut Britones
viderat, nunquam peragravit victor Hispanias, nunquam
potentissimam bellicosissimamque urbem Carthaginem, aut
ullos Africe populos, nunquam «imperiis gravidam», ut ait
Virgilius, «bellisque frementem Italiam», postremo nunquam
Romanos et vere martium populum temptaverit. [16] Quid
ergo sibi, extra has totius orbis validissimas nationes, tam
magnificum? Qui, sicut aliquando creditum fuit, in Italiam si
transcendisset, — dicam quod Livius ait —, «longe alius Italie
quam Indie, per quam temulento agmine comessabundus

www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 4/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

incessit, visus illi habitus esset, saltus Apulie ac montes Lucanos

cernenti et vestigia recentia domestice cladis, ubi avunculus
eius, Epyri rex Alexander, nuper fuerat absumptus». Nota
quidem est historia: Alexandrum Epyrensem, regem acrem et
egregium, et si fortuna tulisset non inferiorem Alexandro
Macedonie regi, ceterum et matris eius Olimpiadis fratrem et
Cleopatre sororis virum, nepote eodemque cognato ad
Orientem profecto, in Italiam venisse, quasi sibi partiti essent
terrarum orbem, ut illi Oriens, huic Occidens in sorte cederet.
[17] Prius tamen quam Romanos lacesseret, iuxta Pandosiam
urbem, que Lucanorum Brutiorumque fines dirimit, occisum
sparsumque et per frusta discerptum regis corpus est. Itaque
morientem et letali vulnere transfixum ferunt dixisse sibi longe
aliam ac nepoti fore bellorum sortem, quod ipse viros, ille
feminas invenisset. Cuius mortis fama ad Alexandrum
Macedonem, ut Iustinus scribit, in Parthiam usque perlata est.

[18] Cum his viris, non cum illis feminis, per annos XVII
pugnandum fuit Hanibali: quibus si que per Hispanias aut
Africam gessit addideris, multo plures annos Hanibalem
pugnando quam Alexandrum vivendo consumpsisse reperies.
[19] Quisquis ergo invictum miratur Alexandrum, insistat
cogitare secum Hanibalem multo diutius inter viros
indomitum, quam Alexandrum inter feminas. Verum fortuna
Hanibalis mutata est, alterius felicitatem mors sola conclusit.
Nam Alexander quarto et trigesimo etatis anno morte
subtractus est, Hanibali vero post quartum et quadragesimum
annum fortuna mutavit.

[20] Sed qua etate Alexander obiit, et postea multos per annos,
quis hominum a se victum Hanibalem bello gloriari poterat? Si
recte iudicare velis, equentur amborum tempora: vel mortuus
fingatur Hanibal iuvenis in procursu rapidissime felicitatis, vel
senuisse Alexander. Quis michi vates erit fortunam hanc, que
paucissimis quidem unquam fidem fecit, usque in finem
placidam stabilemque perdurasse? At non in ipso Hanibale satis
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 5/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

exemplum est, quantum fidendum sit fortune? [21] Nullius

externorum ex longinquo petenda sunt exempla; ut ceteros
sileam, quid Atilio Regulo felicius, quid Gaio Mario violentius,
quid Magno Pompeio clarius mundus habuit? Sed expecta
paululum, si iuvat. Ostendam tibi Atilium inter durissimorum
hostium manus exquisitis tortoribus et longa morte
consumptum; monstrabo Marium, quem «fortune depositum»
vocant, post tantas hostium strages, palustri limo latebras
captantem, et longi carceris squalore obsitum mucidi panis
frusta mendicantem; detegam Pompei miserabile cadaver,
proiectum post triumphos in pulvere niliaco, capite tanti viri
inulto etiam Romanis ad ludibrium reservato.

[22] Comunes sunt eminentis tales exitus fortune; nemo mirari

debet, hec audiens, cum quid taliter acciderit; stupendum est
quando non suis moribus utitur. Longa etas magnos animos
debilitat; vivendo senescunt omnia; et siquis fuerit tantus vigor
animorum ut resistatur sento, at ipsa certe felicitas humana
caduca et fugacissima rerum evique brevissimi est. [23] Mors
igitur, Alexandrum a rebus adhuc prosperis rapiens et in parte
eius etatis florentissima, sicut ad gloriam eius aliquantulum
confert, sic, cunta volventibus fatis, incertum facit quantus in
adversis dux futurus esset. De Hanibale quidem certum est
quam forti animo tulerit utramque fortunam, quod nichil
intactum toto orbe reliquerit, postquam fractas patrie vires
vidit, ut eo vivo nunquam quiescere vacaret populo
imperioque romano.

[24] Nisi forte dicamus, quod nullus sensus inops admiserit,

difficilius esse per plana Persidis aut iacentis Arabie duxisse
acies, quam per saltuosos colles Hispanie; quam Pireneos
montes transcendisse, Gallias peragrasse, hominibus Alpes
inaccessas perfregisse, non hoste solum repugnante sed natura,
viam sibi per medias rupes stravisse; Hibero, Rodano,
rapidissimis amnibus, vi ac armorum ferocitate traiectis, per
adversos hostium armatorum cuneos non mollia ultime
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 6/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

barbarie castella, sed ipsum mundi caput recto calle Romam

petiisse.

[25] Sed si dux duci, bellaque bellis conferantur, non loca

tantum quibus quisque rex gesserit pensanda reor; sed alia
quedam gentium virtus, de qua satis dictum est; quantum enim
ad hunc articulum spectat, cum inter Alexandrum et
Hanibalem de eorum excellentia et rerum gloria sit questio,
video differentiam, que inter Persas et Romanos est. [26]
Preliorum quoque magnitudo attendenda est, quanquam hec
ex pendenti pendeant fortuna: neque enim iustius ubi multi,
quam ubi forte pauciores viri pereunt magnum prelium
vocabo. Et profecto quantaslibet strages Alexander ediderit,
quotcunque populos fuderit — nichil enim credere respuo
talium rerum in Oriente patratum, ubi magna hominum
multitudo, sed ea effeminata et imbecillis spiritus, alitur —,
tamen illa precipua laudati regis virtus enituit. [27] De quibus
populis sint licet innumerabiles victorie, et milia infinita
cadentium, sit denique, ut ait Satyricus, «quicquid Grecia
mendax audet in historia», his omnibus nonnisi quattuor
victoriarum Hanibalis monimenta, Ticinum, Trebiam,
Transimenum et Cannas, obicio, notissima cuntis annalibus et
Romanis in eternum deflenda nomina; cum quibus siquid
cruoris Alexandro duce perfusum est, sit licet quantitate
immensum, comparetur, quis dubitat quo potissimum statera
cladium pondus inclinet?

[28] Restant duces, cum quibus concurrendum fuit, iuxta se

positos pensare. Enimvero hic iudice greculo quocunque nichil
questionis est. Ex cuntis enim adversus Alexandrum ducibus,
duo sunt longe omnium maximi: Porus cui, fateor, velut indo
homini animorum aliquid ac indolis fuit, ac Darius quem, ut
Livii verbis utar ad contextum, «mulierum ac spadonum
agmen trahentem inter purpuram atque aurum oneratum
fortune apparatibus sue, predam verius quam hostem, nichil
aliud quam bene ausus vana contemnere, incruentus devicit»,
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 7/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

post quam victoriam ita mutatos Alexandri mores atque

habitum scribit idem, ut Dario quam Alexandro similior
evaserit.

[29] At adversus Hanibalem quales fuerunt duces! P. Cornelius

Scipio, C. Sempronius Longus, C. Flaminius, C. Terentius
Varro, L. Emilius Paulus cannensis, Q. Fabius Maximus, M.
Marcellus, Fulvius Flaccus, Appius Claudius, Claudius Nero,
Livius Salinator, postremo P. Cornelii Scipionis filius, Scipio
Africanus. Cum his tantis ducibus, per quos facile totus orbis
domari potuisset, bellandum fuit Hanibali. [30] Quod sic
exegit, ut ex his quosdam acie vicerit, quosdam ad mortem
vincendo perduxerit. Itaque quanquam ab amplissimo et
inextimabili viro, nulla sua culpa, solo superexcessu virtutis
aliene, post tot tandem victorias victus sit, Alexander vero,
tametsi a nullo sit victus, nec cum his arma contulerit quibus
esset mos vincendi, cui tamen ex hoc plus bellice laudis
debeatur, iudicet quisque volet.

[31] Iam quid ego mores moribus comparem? De his moribus

loquor, qui ad rem bellicam disciplinamque militarem possunt
pertinere. Pudor est de tam famoso rege quicquam minus
gloriosum eloqui; sed nichil horum apud nobiliores auctores
non vulgatissimum est. Quenam illa vini aviditas? quam
inexpleta, quam tenax et immitis ebrietas! que semper
conviviis non hostium, ut Philippi patris, sed amicorum
sanguine madefacta discessit. [32] Quid comessatio in noctem
aut diem alterum producta? Quid lusus ille barbaricus,
exquisitissime vestis ornatus, viro militiam professo
mollissimus? Quenam preceps illa temeritas proiciendi se se
quocunque tulisset impetus? Quis ille ob impatientiam caloris
malignantis <in> aquas fluminum repentinus saltus ac stolidus?
[33] Dicat nunc similia de Hanibale, quisquis novit; nemo fame
eius parcat. Ego que de ipso legisse me memini proferam in
medium: adversus ebrietatem vini parcissimum fuisse, circa
conviviorum curam nec in bello nec in pace discumbentem
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 8/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

cenasse comperio. Livius quoque de hoc agens, «cibi

potionisque desiderio naturali, non voluptate, finitum modum»
sibi tribuit. Quid de vestibus dicam? Cum constet nichil eum
inter milites vestitu, sed armis tantum precellere. De temeritate
supervacuum est loqui: quid hoc viro cautius? quid consultius?
quid ad omnia circumspectius? Iam caloris et frigoris eum
tolerantissimum, et res ipsa et Livius sunt testes. [34] Nam illa
pretereo, quod nemo melius paruit ubi parendum esset, nemo
melius imperavit ubi res poposcit. Quod nullum illi vel milites
imperatorem, vel imperatores militem pretulerunt; quotiens
enim imperatoria aut militari arte tempus egit, audacissimus ad
suscipienda pericula, prudentissimus post suscepta et in mediis
periculis fuit, ut nec animus ad aggredienda quelibet nec ad
assequenda consilium deforet, quin cuntis laboribus obeundis
mentem corpusque preparaverit, qui media quiete contentus,
eam nec nocturnis horis nec silentio captabat, sed tempore in
rebus necessariis consumpto, reliquias eius somno prestabat.
Quod longe primus omnium pugnam inibat, campo
novissimus excedebat. [35] Quod ea sibi discipline militaris
peritia fuerit, ut ab auctoribus pre miraculo sit relatum
Hanibalem per annos XVI, non in Asia ut Alexander, sed in
media Italia et sepe iuxta menia romana exercitum, non ex suis
hominibus ut ille, sed collectum ex diversis gentibus atque
inter se legibus, moribus, lingua, vestibus, et armorum specie,
sacrorumque ritu longe differentibus, habuisse, nec semper
favente fortuna, ut alter, sed interdum graviter adversante,
nonnunquam in summa pecunie ac commeatuum inopia, inter
metum et pericula tumultuantium undique populorum et locis
omnibus adversantium romanarum legionum; [36] et tamen,
tanti ducis vel amore vel autoritate, indevicto animo
perdurasse, ut nullis unquam casibus, nulla indigentia et, quod
super omnia est mirandum, non Hasdrubalis fratris nece et
tanti exercitus excidio, aut militum defectio aut dissensio, sive
inter se se sive adversus ducem, quomodolibet exarserit. [37]

www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 9/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

Hos nec Magni Alexandri mores militarem virum bella

gerentem decere arbitramur. Iudicet ut visum sibi fuerit
quicunque. Ego vero scio, quam quisque primum opinionem
nexit, eam locum apte veritatis asciscere, vixque animo excipi
siquid aliter dicitur quam persuasio longeva sibi finxerit.
Quamobrem, tametsi multa produximus, tutius arbitror
indecisam litem doctioribus relinquere. Credat interim quisque
quod credidit, aut quod credere delectat.

[38] Audire tamen michi videor adhuc velut a tergo

vociferantes aliquos, quod partem facere visus sum, qui unius
vitia liberius insectatus, alterius, que nec pauciora et certe
graviora sunt, tacui. Ego contra si hodie Alexander atque
Hanibal viverent bellumque inter eos esset, Alexandro,
quoniam nulla re possem, votis saltem faverem tacitis.
Nimirum, ad id me patrie caritas induceret: quid enim usquam
ab eo, nisi forsan inanes minas passi sumus? At vero inexpiabile
odium Hanibalis multis nostris cladibus pertulimus. [39] Sed
virtutum testimonium etiam hosti persolvendum reor. Atque,
ut veritatis questio incidit, nichil accedere potest per quod
consulto veritas claudatur ad aliam viam. Quod autem attinet
ad Hanibalis vitia, scio illum inhumanum, crudelem, etiam
inter Carthaginenses varium ac perfidum, nichil veri, nichil
sancti, nichil religionis habentem, dei ac iurisiurandi
contemptorem scio. Verum, ut incipiens dixeram, non de
moribus agitur nisi quantum rei militari aut prodesse posset
aut obesse.

[40] Iam michi cum Pyrro minus negotii video: qui, licet
videatur memorabilis et sui temporis ducum regumque
clarissimus fuerit atque in multis non inferior Alexandro, est
tamen fame tenuioris apud gentes, nec tam multos
contradictores inveniam, si huic Hanibalem pretulero. [41] Et
profecto, quanquam Pyrrus non cum Asiaticis sed cum
Romanis in Italia bella fecerit, eo tamen tempore minus, ni
fallor, virium et, quod certe scio, dux Africanus Scipio nondum
www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 10/11
22/12/2022 14:36 Biblioteca Italiana

erat; et tamen aliquanto citius victus atque Italia pulsus quam

ipse Hanibal aliquantoque facilius fuit.

© Copyright 2022 Sapienza Università di Roma

Contatti

www.bibliotecaitaliana.it/testo/bibit000609 11/11