MATA PELAJARAN BASA SUNDA SISINDIRAN

Sisindiran téh asalna tina kecap sindir, anu ngandung harti omongan
atawa caritaan anu dibalibirkeun, henteu togmol. Luyu jeung éta, dina
sastra Sunda anu disebut sisindiran téh nyaéta karya sastra nu
ngagunakeun rakitan basa kalawan dibalibirkeun.
Sisindiran teh mangrupa karya sastra wangun ugeran, lantaran
kauger ku purwakanti jeung guru wilangan, sarta umumna dina
sapalisan teh diwangun ku dalapan engang. Upama dipatalikeun jeung
katerangan kamus di luhur, wangenan sisindiran teh bisa disebutkeun:
karya sastra wangun ugeran (puisi) anu eusina dibalibirkeun heula,
diwangun ku cangkang jeung eusi sarta leubeut ku purwakanti.
Ari nu disebut purwakanti nyaeta padeukeutna sada atawa sora
kecap-kecap dina ungkara kalimah, klausa atawa prasa, utamana dina
wangun ugeran (puisi); perenahna boh ngarendeng, ngajajar, horizontal
(dina sakalimah, sajajar, sapadalisan) boh ngaruntuy, pertikal (antar
jajaran, antar padalisan).
Dina rarakitan jeung paparikan, anu murwakanti teh cangkang
jeung eusina. Padalisan kahiji cangkang murwakanti jeung padalisan
kahiji eusi; padalisan kadua cangkang murwakanti jeung padalisan
kadua eusi. Ari dina wawangsalan anu murwakanti the maksudna
(hartina) jeung salasahiji kecap anu aya dina eusina. Ari cangkangna
mangrupa wincikan hiji barang atawa hal anu kudu diteangan
maksudna tea.
Upama ditilik tina wangun jeung cara ngébréhkeunana, sisindiran
dibagi jadi tilu golongan nyaéta: (1) rarakitan; (2) paparikan, jeung (3)
wawangsalan. Ditilik tina eusina, rarakitan jeung paparikan bisa
dipasing-pasing jadi tilu golongan, nyaéta: (1) silihasih; (2) piwuruk;
jeung (3) sésébréd.
RARAKITAN Rarakitan teh mangrupa sisindiran anu diwangun ku
cangkang jeung eusi dina sapadana. Disebut rarakitan pedah kecap
awal dina padalisan-padalisan cangkang dipake deui dina padalisan
eusi, nepi ka siga masang, ngarakit. Sipat kitu dipapandekeun jeung
sipat rakit anu papak dina puhuna.
Purwakanti anu aya dina rarakitan, sarta mangrupa ciri anu
ngabedakeun jeung paparikan, nyaeta purwakanti mindoan kawit, anu
timbul lantaran aya kecapakecap anu dipindo (dibalikeun) dina awal
padalisan. Kulantaran purwakanti mindoan kawit teh antara cangkang
jeung eusi, umumna dina rarakitan mah kaselang heula ku padalisan
sejen, nepi siga nu pacorok

Contona:
Jauh-jauh manggul awi,
nyiar-nyiar pimerangeun.
Jauh-jauh neang abdi,
nyiar-nyiar pimelangeun

Cangkang: Jauh-jauh manggul awi

nyiar-nyiar pimerangeun

Eusi:
Jauh-jauh neang abdi,
nyiar-nyiar pimelangeun
 Rarakitan di luhur teh sapadana diwangun ku opat padalisan.
Padalisan kahiji jeung kadua cangkangna; padalisan katilu jeung kaopat
eusina.
Kecap anu aya dina awal padalisan cangkangna sarua
(murwakanti) jeung kecap anu aya dina awal padalisan kahiji eusi
nyaeta jauh-jauh. Kitu deui kecap anu aya dina awal padalisan kadua
cangkang sarua jeung kecap anu aya dina awal padalisan kadua eusi
nyaeta nyiar-nyiar.
Salian ti eta, purwakanti the aya dina tungtung padalisan deuih.
Ieu oge murwakanti antara cangkang jeung eusi. Kecap awi murwakanti
jeung abdi, pimerangeun murwakanti jeung pimelangeun.
Upama nilik kana eusina, rarakitan teh bisa dipasing-pasing jadi tilu
golongan nyaeta silihasih, piwuruk jeung lulucon.
Rarakitan silihasih nyaeta rarakitan anu eusina patali jeung silihasih,
cinta atawa birahi.
Contona:
Mun teu tulus ka paseukna,
ka pancirna oge hade.
Mun teu tulus ka lanceukna,
ka adina oge hade.
Batur mah dibaju hideung,
kuring mah kabaya bae.
Batur mah dipikatineung,
kuring mah sangsara bae.
Rarakitan piwuruk nyaeta rarakitan anu eusina piwuruk, pituah, atawa
nasehat.
Contona:
Peupeujeuh ari ka Bandung,
ulah meuli hayam kate.
Peupeujeuh ari ka indung,
ulah nganyerikeun hate.
Sing getol nginum jajamu,
nu guna nguatkeun urat.
Sing getol neangan elmu,
nu guna dunya aherat.
Rarakitan sesebred nyaeta rarakitan anu eusina salian ti silihasih
jeung piwuruk, kayaning lulucon, banyol, tambuh laku, kritik social,
pamitan jeung salian ti eta.
Contona:
Majar maneh cengkeh koneng,
kulit peuteuy dina nyiru.
Majar maneh lengkeh koneng,
kulit beuteung mani nambru.
Sok haying nyaba ka Bandung,
sok haying nyaho nanjakna.
Sok haying nanya nu pundung,
sok haying nyaho nyentakna.
Unggal padalisan dina rarakitan umumna diwangun ku dalapan engang,
sanajan henteu mutlak kitu. Kitu deui jumlah padalisan dina sapadana,
rereana mah anu opat padalisan, sanajan aya nu leuwih ti opat
padalisan oge.
Tangtu bae jumlahna kudu jangkep saperti genep padalisan, dalapan
padalisan jeung sajabana ti eta.
PAPARIKAN Paparikan teh asalna tina kecap parik atawa parek anu
ngandung harti deukeut. Ari anu dimaksud paparikan di dieu nyaeta
sisindiran anu ngan padeukeut sorana antara cangkang jeung eusina.
Jadi henteu papak (sarua) kecap dina puhuna.
Contona:
Boboko ragrag ti imah,
ninggang kana pileuiteun.
Nya bogoh ulah ka semah,
lamun anggang sok leungiteun

Padalisan kahiji cangkang padeukeut sorana jeung padalisan kahiji eusi.

Di dinya aya sawatara kekecapan anu padeukeut sorana. Kecap boboko
padeukeut sorana jeung kecap nya bogoh, kecap imah padeukeut
sorana jeung kecap semah. Kitu deui padalisan kadua cangkang
padeukeut sorana jeung padalisan kadua eusi. Kecap ninggang
padeukeut sorana jeung kecap anggang, kecap pileuiteun padeukeut
sorana jeung kecap leungiteun. Umumna aya purwakanti laraswokas
(purwakanti engang tungtung) anu kaselang heula siga pacorok.
Nilik kana eusina, teu beda ti rarakitan bae, paparikan oge bisa
dipasingpasing jadi tilu golongan nyaeta silihasih, piwuruk, jeung
sesebred.
Paparikan silihasih nyaeta paparikan anu eusina silihasih, cinta atawa
birahi.
Contona:
Daun pulus dilulunan,
jojodog ti Tarikolot.
Sugan tulus lalaunan,
aya jodo pakokolot.
Baju hideung kancing tangan,
dikaput ku merang awi.
Nu hideung matak teunangan,
sing emut ka diri abdi.
Paparikan piwuruk nyaeta paparikan anu eusina piwuruk, pituah,
atawa nasehat.
Contona:
Lauk emas ngakan ganggeng,
disamberan ku japati.
Boga emas moal langgeng,
Teu cara boga pangarti.
Meuli kurupuk sadacin
diwadahan kana kalo
Nu dipupuk ku prihatin
eta diasih ku Alloh
Paparikan sesebred nyaeta paparikan anu eusina salian ti silihasih
jeung piwuruk saperti lulucon, banyol, tambuh laku, sanduk-sanduk
jeung sajabana ti eta.
Contona:
Jeruk purut Cikaruncang,
jambu aer Wanayasa.
Camerut haying kabujang,
susu laer teu dirasa.
Piring katuruban sendok,
ngawadahan rujak huni.
Kuring ge baheula denok,
Ayeuna mah nini-nini
Umumna paparikan oge dina sapadana the diwangun ku
dalapan engang, sanajan henteu mutlak kitu. Sabab aya sawatara
paparikan anu geus popular tur dina sapadana henteu diwangun ku
dalapan engang.
Contona:
Dengkleung dengkleung dengdek,
buah kopi raranggeuyan.
Ingkeun anu dewek,
ulah pati diheureuyan.
Situ Ciburuy laukna hese dipancing,
nyeredet hate ningali herang caina.
Tuh itu saha nu ngalangkung unggal enjing,
nyeredet hate ningali sorot socana.
Dina conto-conto diluhur, dina sapadana diwangun ku opat padalisan
dina sapadana. Saenyana taya katangtuan kudu sabaraha padalisan
dina sapadana paparikan teh, anu penting jumlahna jangkep bae.
Iwal anu mangrupa dangding, biasana sapada cangkang sapada eusi.
WAWANGSALAN
Wawangsalan teh nyaeta karangan (sastra) anu diwangun ku sindir
jeung eusi. Dina sindir diwangun deui ku cangkang jeung wangsal. Anu
dijieun wangsalna the tara ditetelakeun, tapi kudu diteangan tina bagan
eusi. Anu dijieun wangsal the sok murwakanti jeung salahsahiji kecap
anu aya dina bagian eusi eta.
Tengetan geura contona dihandap ieu: Teu beunang dihurang sawah,
teu beunang dipikameumeut. Padalisan kahiji nyaeta sindir,. Ari
padalisan kadua bagian eusi.
Bagian sindir dina wawangsalan di luhur diwangun ku cangkang Teu
beunang dihurang sawah jeung wangsal nyamuni dina eta cangkang
nyaeta hurang sawah.
Naon anu dijieun wangsalna? Bisa barang atawa hal. Kudu diteangan
tina bagian eusi Teu beunang dipikameumeut. Wangsalna hurang
sawah, moal salah anu dijieun wangsalna the sato siga hurang anu aya
(remen kapanggih) di sawah. Dina bagian eusi aya kecap
dipikameumeut.
Sato naon anu siga hurang, ayana di sawah, sarta ngaranna murwakanti
jeung kecap dipikameumeut? Jawabanana: simeut

Conto sejenna:
Reregan sabudeur imah,
siang wengi.
Naon ari reregan sabudeur imah the? Jawabanana atawa (barang) anu
dijieun wangsalna kudu diteangan dina bagian eusi. Di dinya aya kecap
kasangsara. Naon ari reregan sabudeur imah anu ngaranna murwakanti
jeung kecap kasangsara? Jawabanana: kasang.
Upama nilik kana wangunna, wawangsalan mah dina sapadana
diwangun ku dua padalisan. Ari jumlah engang dina unggal padalisan
Teu beunang ditiwu leuweung, teu beunang sipikasono. (kaso)dalapan
engang.
Umumna eusi wawangsalan aya patalina jeung silihasih, cinta, atawa
birahi. Titenan geura sawatara conto dihandap ieu: Belut sisit saba
darat, kapiraray siang wengi. (oray) Imah ngambang di sagara, ulah
kapalang nya bela. (kapal cai) Manuk tukung saba reuma, uyuhan daek
ka abdi. (puyuh)