¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±

ά◊2‰¬Ó¬¬ı˛ ˜±Ò…ø˜fl¡ ø¡ZÓ¬œ˚˛ ¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¬Û±Í¬…¬Û≈ô¶fl¡

’¸˜ ά◊2‰¬Ó¬¬ı˛ ˜±Ò…ø˜fl¡ ø˙鬱 ¸—¸√

¬ı˛±©Ü™œ˚˛ ¬Û±Í¬…Sê˜ ¬Ûø¬ı˛fl¡±Í¬±À˜± 2005 -¤¬ı˛ (NCF-2005) ’±Ò±À¬ı˛
 ’øˆ¬¸±À¬ı˛¬ı˛ ¬Û”¬ı«-õ∂døÓ¬
Œ·±ø¬ıμ√±¸

¬Û±Í¬ øÚ¬ı«±‰¬ÀÚ¬ı˛ ά◊ÀV˙…  .

˜Ò…˚≈À·¬ı˛ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û√±¬ıø˘ ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√ÀÓ¬…¬ı˛ ˝◊√øÓ¬˝√√±¸Àfl¡ ¸˜‘X fl¡À¬ı˛ÀÂ√º Δ¬ı¯û¬ı
¸±ø˝√√ÀÓ¬…¬ı˛ ¸Àe Ó¬Ô± ¬ıËʬı≈ø˘ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¤˝◊√ ¬Û√øȬ¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ¬ıËÊ√¬ı≈ø˘
ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¸Àe Â√±S-Â√±SœÀ√¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fl¡¬ı˛±ÀÚ±¬ı˛ ά◊ÀVÀ˙… ¤˝◊√ ¬Û√øȬ ¬Û±Í¬SêÀ˜
’ôLˆ¬≈«Mê√ fl¡¬ı˛± ˝√√˘º

fl¡ø¬ı ¬Ûø¬ı˛ø‰¬øÓ¬  .
˜≈ø˙«√±¬ı±À√¬ı˛ ŒÓ¬ø˘˚˛±¬ı≈Ò≈ø¬ı˛ÀÓ¬ Δ‰¬Ó¬ÀÚ…±M√√¬ı˛ ˚≈À·¬ı˛ ¤˝◊√fl¡ø¬ı Ê√ij¢∂˝√Ì fl¡À¬ı˛Úº
˜±Ó¬± ¸≈Úμ± Œ√ªœº ø¬ÛÓ¬± ¿Õ‰¬Ó¬Ú…ˆ¬Mê√ ø‰¬¬ı˛?œ¬ı Œ¸Úº ˜±Ó¬±˜˝√√ ¬ÛøGÓ¬
√±À˜±√¬ı˛º fl¡ø¬ı Œ·±ø¬ıμ√±¸ õ∂ÔÀ˜ ˙±Mê√ øÂ√À˘Úº ¬ÛÀ¬ı˛ ¿øÚ¬ı±¸ ’±‰¬±À˚«¬ı˛
√œé¬±˚˛ Δ¬ı¯û¬ı ˝√√Úº Œ·Ã¬ı˛‰¬øffl¡±, Œ·Ã¬ı˛±e-ø¬ı¯∏˚˛fl¡ ¬Û√ › ’øˆ¬¸±¬ı˛ ¬Û˚«±À˚˛¬ı˛
Œ|ᬠfl¡ø¬ı Œ·±ø¬ıμ√±¸º Δ‰¬Ó¬Ú…¬Û”¬ı« ˚≈À·¬ı˛ fl¡ø¬ı ø¬ı√…±¬ÛøÓ¬¬ı˛ ¸Àe Ó≈¬˘Ú±
fl¡À¬ı˛ ¤“Àfl¡ ëø¡ZÓ¬œ˚˛ ø¬ı√…±¬ÛøÓ¬í› ¬ı˘± ˝√√˚˛º ¬ıËÊ√¬ı≈ø˘ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬Û√ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛›
øÓ¬øÚ ¤fl¡Ê√Ú √é¬ fl¡ø¬ı ø˝√√À¸À¬ı ¶§œfl‘¡Ó¬º

˜”˘ ¬Û±Í¬

fl¡∞I◊fl¡ ·±øάˇ fl¡˜˘ ¸˜ ¬Û√Ó¬˘

˜?œ¬ı˛ ‰¬œ¬ı˛ø˝√√ Á“¡±ø¬Ûº
1
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
·±·ø¬ı˛ ¬ı±ø¬ı˛ Ϭ±ø¬ı˛ fl¡¬ı˛n∏ ¬ÛœÂ√˘
‰¬˘Ó¬ø˝√√ ’e≈ø˘ ‰¬±ø¬Ûºº
˝√√ø¬ı˛ ’øˆ¬¸±¬ı˛fl¡ ˘±ø·º
”√Ó¬¬ı˛ ¬ÛLö ·˜Ú ÒøÚ ¸±ÒÀ˚˛
˜øμÀ¬ı˛ ˚±ø˜øÚ Ê√±ø·ºº
fl¡¬ı˛˚≈À· Ú˚˛Ú ˜≈ø√ ‰¬˘≈ ˆ¬±ø¬ıøÚ
øÓ¬ø˜¬ı˛ ¬Û˚˛±Úfl¡ ’±À˙º
fl¡¬ı˛ fl¡ÇÌ ¬ÛÌ Ù¬øÌ ˜≈‡ ¬ıgÚ
ø˙‡˝◊√ ˆ¬≈Ê√·&¬ı˛n∏ ¬Û±À˙ºº
&¬ı˛n∏Ê√Ú ¬ı‰¬Ú ¬ıøÒ¬ı˛ ¸˜ ˜±Ú˝◊√
’±Ú qÚ˝◊√ fl¡˝√√ ’±Úº
¬Ûø¬ı˛Ê√Ú ¬ı‰¬ÀÚ ˜≈·Òœ ¸˜ ˝√√±¸˝◊√
Œ·±ø¬ıμ√±¸ ¬Û¬ı˛˜±Ìºº

¬Û±Í¬À¬ı±Ò  .
¬ıU ≈√À˚«±·¬Û”Ì« ¬ÛÔ ’øÓ¬Sê˜ fl¡À¬ı˛ ¿¬ı˛±øÒfl¡±Àfl¡ ¿fl‘¡À¯û¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Œ¬ÛÓÂ√ÀÓ¬
˝√√À¬ıº ¤˝◊√ ¬Û√øȬÀÓ¬ Ó¬±˝◊√ øÓ¬øÚ ¬ı±øάˇÀÓ¬˝◊√ ≈√·«˜ ¬ÛÔ ’øÓ¬SêÀ˜¬ı˛ õ∂døÓ¬ øÚÀ26√Úº
¬Û√øȬ ¬ıËʬı≈ø˘ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ’øˆ¬¸±¬ı˛ ¬Û˚«±À˚˛¬ı˛ ¤fl¡øȬ ’¸±Ò±¬ı˛Ì ¬Û√º Â√±S-
Â√±SœÀ√¬ı˛ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û√±¬ıø˘¬ı˛ ¸Àe ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fl¡¬ı˛±ÀÓ¬ ˝√√À¬ıº fl¡ø¬ıÓ¬±øȬ ¬ı…±‡…±¬ı˛
¸˜˚˛ ¤øȬ¬ı˛ ’¬Û”¬ı« Ò√ıøÚ˜±Ò≈˚« › ˙s˜±Ò≈˚« ¸•§Àg ’±À˘±‰¬Ú± fl¡À¬ı˛ ¤Ê√±Ó¬œ˚˛
¬Û√¬ı˛‰¬Ú±˚˛ Œ·±ø¬ıμ√±À¸¬ı˛ fl‘¡øÓ¬Q Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ ˝√√À¬ıº

˙s±Ô« › Ȭœfl¡±  .
fl¡∞I◊fl¡  . fl“¡±È¬±º
˜?œ¬ı˛  . Ú”¬Û≈¬ı˛º
‰¬œ¬ı˛  . ŒÂ“√άˇ± fl¡±¬Ûάˇº
≈√Ó¬¬ı˛  . ≈√ô¶¬ı˛, ≈√À˚«±·¬Û”Ì«º
˜øμÀ¬ı˛  . ˜Ò…˚≈À· ˜øμ¬ı˛ ˙søȬ ë¬ı±¸·‘˝√í ’ÀÔ« ¬ı…¬ı˝√√+Ó¬ ˝√√Ó¬º

2
 ’øˆ¬¸±À¬ı˛¬ı˛ ¬Û”¬ı«-õ∂døÓ¬
fl¡¬ı˛-˚≈·  . ≈√˝◊√ ˝√√±Ó¬ ø√À˚˛º
ˆ¬±ø˜Úœ  . Ú±¬ı˛œº
fl¡ÇÌ  . ˝√√±ÀÓ¬¬ı˛ ¬ı±˘±º ’˘—fl¡±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏º
Ù¬ø̘≈‡-¬ıgÚ  . ¸±¬ÛÀfl¡ ¬ı˙ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˜Laº
ˆ¬≈Ê√·-&¬ı˛n∏  . ¸±À¬Û¬ı˛ ›Á¡±  , ¸±¬Û≈Àάˇº
¬ıøÒ¬ı˛  . Œ˚ fl¡±ÀÚ Œ˙±ÀÚ Ú±º
˜≈·Òœ  . ˜≈*±, ø¬ı˝3√˘º
¬Û¬ı˛˜±Ì  . õ∂˜±Ì, ¸±é¬œº

õ∂ùü±¬ıø˘
1º ’øÓ¬ ¸—øé¬5 Î◊¬M√√À¬ı˛¬ı˛ Ê√ÀÚ… õ∂ùü – [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 1]
fl¡] Œ·±ø¬ıμ√±À¸¬ı˛ ’±ø√ ¬Û√ø¬ı fl¡œ øÂ√˘∑
‡] Œ·±ø¬ıμ√±¸Àfl¡ fl¡œ ά◊¬Û±øÒ Œ√›˚˛± ˝√√À˚˛øÂ√˘∑
·] ë’øˆ¬¸±À¬ı˛¬ı˛ ¬Û”¬ı«-õ∂døÓ¬í ¬Û√øȬ Œfl¡±Ú ¢∂ÀLö¬ı˛ ’ôL·«Ó¬∑
‚] Œ·±ø¬ıμ√±À¸¬ı˛ √œé¬±&¬ı˛n∏¬ı˛ Ú±˜ fl¡œ∑
2º ¸—øé¬5 Î◊¬M√√À¬ı˛¬ı˛ Ê√ÀÚ… õ∂ùü – [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 2˚3]
fl¡] Œ·±ø¬ıμ√±À¸¬ı˛ ø¬ÛÓ¬± › ˜±Ó¬±˜À˝√√¬ı˛ Ú±˜ Œ˘À‡±º
‡] ë·±·ø¬ı˛ ¬ı±ø¬ı˛ Ϭ±ø¬ı˛ fl¡¬ı˛n∏ ¬ÛœÂ√˘ ‰¬˘Ó¬ø˝√√ ’e≈ø˘ ‰¬±ø¬Ûºííñ ‰¬¬ı˛ÌøȬ ¸¬ı˛˘
¬ı±—˘±˚˛ ¬ı≈øÁ¡À˚˛ √±›º
·] &¬ı˛n∏Ê√ÀÚ¬ı˛ ¤¬ı— ¬Ûø¬ı˛Ê√ÀÚ¬ı˛ fl¡Ô± qÀÚ ¿¬ı˛±Ò± Œfl¡˜Ú ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú
Œ˘À‡±º
3º √œ‚« Î◊¬M√√À¬ı˛¬ı˛ Ê√ÀÚ… õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 4˚5]
fl¡] ë’øˆ¬¸±À¬ı˛¬ı˛ ¬Û”¬ı«-õ∂døÓ¬í ¬Û√øȬ¬ı˛ ¸±¬ı˛˜˜« ΔÓ¬ø¬ı˛ fl¡À¬ı˛±º
‡] ëëfl¡∞I◊fl¡ ·±øάˇ... ˘±ø·ííñ ¬ı…±‡…± fl¡À¬ı˛±º

3
 ’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
ˆ¬±¬ı˛Ó¬‰¬f ¬ı˛±˚˛&̱fl¡¬ı˛

¬Û±Í¬ øÚ¬ı«±‰¬ÀÚ¬ı˛ ά◊ÀV˙…

ë’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛í fl¡ø¬ıÓ¬±øȬ ’©Ü±√˙ ˙Ó¬±sœ¬ı˛ fl¡ø¬ı ˆ¬±¬ı˛Ó¬‰¬f
¬ı˛±˚˛&̱fl¡À¬ı˛¬ı˛ ë’iß√±˜e˘í fl¡±À¬ı…¬ı˛ ’ôLˆ¬≈«Mê√º ¤˝◊√ ¬Û±Àͬ¬ı˛ ˜Ò… ø√À˚˛ fl¡ø¬ı
˜Ò…˚≈·œ˚˛ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ Œ˚ ¬ı±ô¶¬ı ø‰¬S Ó≈¬À˘ ÒÀ¬ı˛ÀÂ√Ú ¤¬ı— Œ¸˝◊√ ø‰¬ÀS Œ˚ ’±Ò≈øÚfl¡
˚≈À·¬ı˛ ŒÂ“√±˚˛± ˘é¬ fl¡¬ı˛± ˚±˚˛, Â√±SÂ√±SœÀ√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Œ¸È¬±˝◊√ Ó≈¬À˘ Ò¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º

fl¡ø¬ı ¬Ûø¬ı˛ø‰¬øÓ¬
’©Ü±√˙ ˙Ó¬±sœ¬ı˛ ¸¬ı«À|ᬠfl¡ø¬ı ˆ¬±¬ı˛Ó¬‰¬f ¬ı˛±˚˛&̱fl¡¬ı˛º øÓ¬øÚ ¸˜¢∂ ¬ı±—˘±
¸±ø˝√√ÀÓ¬…¬ı˛˝◊√ ¤fl¡Ê√Ú ø¬ı√* fl¡ø¬ıº 1712 ø‡Ë¶Ü±Às U·ø˘ ŒÊ√˘±¬ı˛ ’ôL·«Ó¬
Œ¬Û“Àάˇ± ¢∂±À˜ fl¡ø¬ı Ê√ij¢∂˝√Ì fl¡À¬ı˛Úº fl¡ø¬ı¬ı˛ ø¬ÛÓ¬± ÚÀ¬ı˛fÚ±¬ı˛±˚˛Ì ¬ı˛±˚˛ ’øˆ¬Ê√±Ó¬
¬ı˛±Ê√¬ı—À˙¬ı˛ ¸ôL±Ú ¤¬ı— fl‘¡¯û¬ı˛±À˚˛¬ı˛ ά◊M√¬ı˛¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ øÂ√À˘Úº fl¡ø¬ı¬ı˛ ˜±Ó¬±¬ı˛ Ú±˜
ˆ¬¬ı±Úœº ø¬ÛÓ¬±¬ı˛ øÚ–¶§ ’¬ı¶ö±¬ı˛ Ê√Ú… Ó“¬±¬ı˛ Δ˙˙¬ı ˜±Ó≈¬˘±˘À˚˛ fl¡±ÀȬº øÓ¬øÚ
Œ‰¬±ÀV±-¬ÛÀÚÀ¬ı˛± ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı˚˛À¸˝◊√ ¸—¶‘®Ó¬ÀÓ¬ √é¬ ˝√√À˚˛ ›Àͬں ¬ÛÀ¬ı˛ Ù¬±¬ı˛ø¸
ˆ¬±¯∏±ÀÓ¬› Ó“¬±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ’øÒfl¡±¬ı˛ õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ ˝√√˚˛º fl¡ø¬ı¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ øÂ√˘ ‡≈¬ı˝◊√
≈√ˆ¬«±·…¬Û”Ì«, Ú±Ú± ˆ¬±·… ø¬ı¬Û˚«À˚˛¬ı˛ ¬Û¬ı˛ øÓ¬øÚ ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ fl‘¡¯û‰¬Àf¬ı˛ ÚÊ√À¬ı˛ ¬ÛÀάˇÚ
¤¬ı— ˜˝√√±¬ı˛±ÀÊ√¬ı˛ ¸ˆ¬±fl¡ø¬ı øÚ˚≈Mê√ ˝√√Úº Ó“¬±¬ı˛ fl¡ø¬ıQ˙øMê√¬ı˛ Ê√Ú… ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ Ó“¬±Àfl¡
ë¬ı˛±˚˛&̱fl¡¬ı˛í ά◊¬Û±øÒÀÓ¬ ˆ¬”ø¯∏Ó¬ fl¡À¬ı˛Úº ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ õ∂√M√ ˜”˘±ÀÊ√±Î¬ˇ± ¢∂±À˜˝◊√
øÓ¬øÚ ˜±S 48 ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı˚˛À¸ Œ√˝√Ó¬…±· fl¡À¬ı˛Ú [1760]º ë’iß√±˜e˘í fl¡ø¬ı¬ı˛
¸¬ı«À|ᬠ¬ı˛‰¬Ú±º ¤ Â√±Î¬ˇ± øÓ¬øÚ ëÚ±·±©Üfl¡í, ë¬ı˛¸˜?¬ı˛œí fl¡±¬ı… › ¸—¶‘®Ó¬ ›
ø˝√√øμ ø˜|ˆ¬±¯∏±˚˛ 뉬Gœí Ú±À˜ ¤fl¡øȬ ڱȬfl¡ ø˘À‡øÂ√À˘Úº
˜”˘¬Û±Í¬
’i߬۔̫± ά◊Ó¬ø¬ı˛˘± ·±øeÚœ¬ı˛ Ó¬œÀ¬ı˛º
4
 ’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
¬Û±¬ı˛ fl¡¬ı˛ ¬ıø˘˚˛± ά±øfl¡˘± ¬Û±È≈¬ÚœÀ¬ı˛ºº
Œ¸˝◊√ ‚±ÀȬ Œ‡˚˛± Œ√˚˛ ÷ù´¬ı˛œ ¬Û±È≈¬Úœº
Q¬ı˛±˚˛ ’±øÚ˘ ŒÚÃfl¡± ¬ı±˜±¶§¬ı˛ qøÚºº
÷ù´¬ı˛œÀ¬ı˛ øÊ√:±ø¸˘ ÷ù´¬ı˛œ ¬Û±È≈¬øÚº
¤fl¡± Œ√ø‡ fl≈¡˘¬ıÒ” Œfl¡ ¬ıȬ ’±¬ÛøÚºº
¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ Ú± ø√À˘ fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ Ú±ø¬ı˛ ¬Û±¬ı˛º
ˆ¬˚˛ fl¡ø¬ı˛ øfl¡ Ê√±øÚ Œfl¡ ø√À¬ı ŒÙ¬¬ı˛Ù¬±¬ı˛ºº
÷ù´¬ı˛œÀ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fl¡À˝√√Ú ÷ù´¬ı˛œº
¬ı≈Á¡˝√√ ÷ù´¬ı˛œ ’±ø˜ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fl¡ø¬ı˛ºº
ø¬ıÀ˙¯∏ÀÌ ¸ø¬ıÀ˙¯∏ fl¡ø˝√√¬ı±À¬ı˛ ¬Û±ø¬ı˛º
Ê√±Ú˝√√ ¶§±˜œ¬ı˛ Ú±˜ Ú±ø˝√√ ÒÀ¬ı˛ Ú±¬ı˛œºº
Œ·±ÀS¬ı˛ õ∂Ò±Ú ø¬ÛÓ¬± ˜≈‡¬ı—˙Ê√±Ó¬º
¬Û¬ı˛˜fl≈¡˘œÚ ¶§±˜œ ¬ıμ…¬ı—˙‡…±Ó¬ºº
ø¬ÛÓ¬±˜˝√√ ø√˘± Œ˜±À¬ı˛ ’i߬۔̫± Ú±˜º
’ÀÚÀfl¡¬ı˛ ¬ÛøÓ¬ ŒÓ“¬˝◊√ ¬ÛøÓ¬ Œ˜±¬ı˛ ¬ı±˜ºº
’øÓ¬ ¬ıάˇ ¬ı‘X ¬ÛøÓ¬ ø¸øXÀÓ¬ øÚ¬Û≈̺
Œfl¡±Ú &Ì Ú±ø˝√√ Ó“¬±¬ı˛ fl¡¬Û±À˘ ’±&Úºº
fl≈¡fl¡Ô±˚˛ ¬Û=˜≈‡ fl¡Fˆ¬¬ı˛± ø¬ı¯∏º
Œfl¡¬ı˘ ’±˜±¬ı˛ ¸Àe ¡ZiZ ’˝√√øÚ«˙ºº
·e± Ú±À˜ ¸Ó¬± Ó¬±¬ı˛ Ó¬¬ı˛e ¤˜øÚº
Ê√œ¬ıÚ¶§¬ı˛+¬Û± Œ¸ ¶§±˜œ¬ı˛ ø˙À¬ı˛±˜ø̺º
ˆ¬”Ó¬ Ú±‰¬±˝◊√˚˛± ¬ÛøÓ¬ ŒÙ¬À¬ı˛ ‚À¬ı˛ ‚À¬ı˛º
Ú± ˜À¬ı˛ ¬Û±¯∏±Ì ¬ı±¬Û ø√˘± Œ˝√√Ú ¬ıÀ¬ı˛ºº
’øˆ¬˜±ÀÚ ¸˜≈À^ÀÓ¬ Á“¡±¬Û ø√˘± ˆ¬±˝◊√º
Œ˚ Œ˜±À¬ı˛ ’±¬ÛÚ± ˆ¬±À¬ı Ó¬±¬ı˛ ‚À¬ı˛ ˚±˝◊√ºº
¬Û±È≈¬Úœ ¬ıø˘ÀÂ√ ’±ø˜ ¬ı≈øÁ¡Ú≈ ¸fl¡˘º
Œ˚‡±ÀÚ fl≈¡˘œÚ Ê√±øÓ¬ Œ¸‡±ÀÚ Œfl¡±μ˘ºº
˙œ‚Ë ’±ø¸ Ú±À˚˛ ‰¬Î¬ˇ ø√¬ı± øfl¡¬ı± ¬ı˘º

5
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
Œ√¬ıœ fl¡Ú ø√¬ı ’±À· ¬Û±À¬ı˛ ˘À˚˛ ‰¬˘ºº
˚±¬ı˛ Ú±À˜ ¬Û±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ˆ¬¬ı¬Û±¬ı˛±¬ı±¬ı˛º
ˆ¬±˘ ˆ¬±·… ¬Û±È≈¬Úœ Ó¬±˝√√±À¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ¬Û±¬ı˛ºº
¬ıø¸˘± Ú±À˚˛¬ı˛ ¬ı±Àάˇ Ú±˜±˝◊√˚˛± ¬Û√º
øfl¡¬ı± Œ˙±ˆ¬± Ú√œÀÓ¬ Ù≈¬øȬ˘ Œfl¡±fl¡Ú√ºº
¬Û±È≈¬Úœ ¬ıø˘ÀÂ√ ˜± Œ·± Δ¬ı¸ ˆ¬±˘ ˝√√À˚˛º
¬Û±À˚˛ Òø¬ı˛ øfl¡ Ê√±øÚ fl≈¡˜œÀ¬ı˛ ˚±À¬ı ˘À˚˛ºº
ˆ¬¬ı±Úœ fl¡À˝√√Ú ŒÓ¬±¬ı˛ Ú±À˚˛ ˆ¬¬ı˛± Ê√˘º
’±˘ƒÓ¬± Ò≈˝◊√À¬ı ¬Û√ Œfl¡±Ô± Ô≈¬ı ¬ı˘ºº
¬Û±È≈¬Úœ ¬ıø˘ÀÂ√ ˜±À·± qÚ øÚÀ¬ı√Úº
Œ¸“ά◊Ó¬œ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı˛±‡ › ¬ı˛±„√√± ‰¬¬ı˛Ìºº
¬Û±È≈¬Úœ¬ı˛ ¬ı±Àfl¡… ˜±Ó¬± ˝√√±ø¸˚˛± ’ôLÀ¬ı˛º
¬ı˛±ø‡˘± ≈√‡±øÚ ¬Û√ Œ¸“ά◊Ó¬œ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ºº
ø¬ıøÒ ø¬ı¯≈û ˝◊√f ‰¬f Œ˚ ¬Û√ ŒÒ˚˛±˚˛º
˝√√+À√ Òø¬ı˛ ˆ¬”Ó¬Ú±Ô ˆ¬”Ó¬À˘ ˘≈Ȭ±˚˛ºº
Œ¸ ¬Û√ ¬ı˛±ø‡˘± Œ√¬ıœ Œ¸“ά◊Ó¬œ ά◊¬ÛÀ¬ı˛º
Ó“¬±¬ı˛ ˝◊√26√± ø¬ıÚ± ˝◊√ÀÔ øfl¡ Ó¬¬Û ¸=À¬ı˛ºº
Œ¸“ά◊Ó¬œÀÓ¬ ¬Û√ Œ√¬ıœ ¬ı˛±ø‡ÀÓ¬ ¬ı˛±ø‡ÀÓ¬º
Œ¸“ά◊Ó¬œ ˝√√˝◊√˘ Œ¸±Ú± Œ√ø‡ÀÓ¬ Œ√ø‡ÀÓ¬ºº
Œ¸±Ú±¬ı˛ Œ¸“ά◊Ó¬œ Œ√ø‡ ¬Û±È≈¬Úœ¬ı˛ ˆ¬˚˛º
¤ Ó¬ Œ˜À˚˛ Œ˜À˚˛ Ú˚˛ Œ√¬ıÓ¬± øÚ(˚˛ºº
Ó¬œÀ¬ı˛ ά◊M√ø¬ı˛˘ Ó¬ø¬ı˛ Ó¬±¬ı˛± ά◊M√ø¬ı˛˘±º
¬Û”¬ı¬ı«˜≈À‡ ¸≈À‡ ·Ê√·˜ÀÚ ‰¬ø˘˘±ºº
Œ¸“ά◊Ó¬œ ˘˝◊√˚˛± fl¡Àé¬ ‰¬ø˘˘ ¬Û±È≈¬Úœº
ø¬ÛÀÂ√ Œ√ø‡ Ó¬±À¬ı˛ Œ√¬ıœ øÙ¬ø¬ı˛˘± ’±¬ÛøÚºº
¸ˆ¬À˚˛ ¬Û±È≈¬Úœ fl¡À˝√√ ‰¬Àé¬ ¬ıÀ˝√√ Ê√˘º
ø√˚˛±Â√ Œ˚ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ Œ¸ ¬ı≈øÁ¡Ú≈ Â√˘ºº
Œ˝√√¬ı˛ Œ√‡ Œ¸Î¬◊“Ó¬œÀÓ¬ Ô≈À˚˛øÂ√˘± ¬Û√º

6
 ’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
fl¡±Àͬ¬ı˛ Œ¸“ά◊Ó¬œ Œ˜±¬ı˛ ˝√√˘ ’©Ü±¬Û√ºº
˝◊√˝√±ÀÓ¬ ¬ı≈øÁ¡Ú≈ Ó≈¬ø˜ Œ√¬ıÓ¬± øÚ(˚˛º
√˚˛±˚˛ ø√˚˛±Â√ Œ√‡± Œ√˝√ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ºº
Ó¬¬Û Ê√¬Û Ê√±øÚ Ú±ø˝√√ Ò…±Ú :±Ú ’±¬ı˛º
Ó¬À¬ı Œ˚ ø√˚˛±Â√ Œ√‡± √˚˛± Œ¸ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ºº
Œ˚ √˚˛± fl¡ø¬ı˛˘ Œ˜±¬ı˛ ¤ ˆ¬±·… ά◊√˚˛º
Œ¸˝◊√ √˚˛± Δ˝√√ÀÓ¬ Œ˜±À¬ı˛ Œ√˝√ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ºº
Â√±Î¬ˇ±˝◊√ÀÓ¬ Ú±ø¬ı˛ Œ√¬ıœ fl¡ø˝√√˘± ˝√√±ø¸˚˛±º
fl¡ø˝√√˚˛±øÂ√ ¸Ó¬… fl¡Ô± ¬ı≈Á¡˝√√ ˆ¬±ø¬ı˚˛±ºº
’±ø˜ Œ√¬ıœ ’i߬۔̫± õ∂fl¡±˙ fl¡±˙œÀÓ¬º
Δ‰¬S ˜±À¸ Œ˜±¬ı˛ ¬Û”Ê√± qflv¡± ’©Ü˜œÀÓ¬ºº
fl¡Ó¬ø√Ú øÂ√Ú≈ ˝√√ø¬ı˛À˝√√±Àάˇ¬ı˛ øÚ¬ı±À¸º
Â√±øάˇ˘±˜ Ó¬±¬ı˛ ¬ı±øάˇ Œfl¡±μÀ˘¬ı˛ S±À¸ºº
ˆ¬¬ı±Úμ ˜Ê≈√˜√±¬ı˛ øÚ¬ı±À¸ ¬ı˛ø˝√√¬ıº
¬ı¬ı˛ ˜±· ˜ÀÚ±˜Ó¬ ˚±˝√√± ‰¬±˝√√ ø√¬ıºº
õ∂Ìø˜˚˛± ¬Û±È≈¬Úœ fl¡ø˝√√ÀÂ√ Œ˚±Î¬ˇ ˝√√±ÀÓ¬º
’±˜±¬ı˛ ¸ôL±Ú Œ˚Ú Ô±Àfl¡ ≈√ÀÒ ˆ¬±ÀÓ¬ºº
Ó¬Ô±d ¬ıø˘˚˛± Œ√¬ıœ ø√˘ ¬ı¬ı˛√±Úº
≈√ÀÒ ˆ¬±ÀÓ¬ Ô±øfl¡À¬ıfl¡ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¸ôL±Úºº
¬ı¬ı˛ Œ¬ÛÀ˚˛ ¬Û±È≈¬Úœ øÙ¬ø¬ı˛˚˛± ‚±ÀȬ ˚±˚˛º
¬Û≈Ú¬ı¬ı«±¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛ ‰¬±À˝√√ Œ√ø‡ÀÓ¬ Ú± ¬Û±˚˛ºº
¬Û±Í¬À¬ı±Ò – Œ√¬ıœ ’i߬۔̫±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ≈√øȬ ¸•Û”Ì« ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬ ’Ô«¬ı…?fl¡ ˆ¬±¯∏±˚˛
õ∂fl¡±˙ fl¡¬ı˛¬ı±¬ı˛ ˜ÀÒ… fl¡ø¬ı Œ˚ ˜≈øk˚˛±Ú± Œ√ø‡À˚˛ÀÂ√Ú Ó¬± ¤fl¡fl¡Ô±˚˛ ’Ú¬ı√…,
¤Â√±Î¬ˇ±› fl¡ø¬ıÓ¬±øȬÀÓ¬ Ó¬»fl¡±˘œÚ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ ¤fl¡øȬ ¸≈μ¬ı˛ ø‰¬S› Ó≈¬À˘ Ò¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
Œ˚˜Ú ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ ¬ı…±øÒ¶§¬ı˛+¬Û Œfl¡Ãø˘Úõ∂Ô±, ¬ıUø¬ı¬ı±˝√√, ¶aœ¬ı˛ õ∂øÓ¬ ά◊√±¸œÚ, ˆ¬¬ı‚≈À¬ı˛,
ŒÚ˙±À‚±¬ı˛ ¶§±˜œ¬ı˛ øÚÓ¬… ’ˆ¬±¬ı-’ÚȬÀÚ¬ı˛ ¸—¸±¬ı˛ ˚±S±, fl¡˘˝√√-Œfl¡±μ˘ ˝◊√Ó¬…±ø√º
˙s±Ô« › Ȭœfl¡±  .
’i߬۔̫±  . Œ√¬ıœ ’i߬۔̫± ˝√√À˘Ú ˆ¬·¬ıÓ¬œ¬ı˛˝◊√ ’—˙ø¬ıÀ˙¯∏º Œ√¬ıœ¬ı˛ ¤˝◊√ ¬ı˛+¬Û
¸•§Àg ¤fl¡øȬ ¬Û≈À¬ı˛±ÀÚ± fl¡±ø˝√√øÚ õ∂‰¬ø˘Ó¬ ’±ÀÂ√º fl¡±ø˝√√øÚøȬ ˝√√˘ ¤fl¡ø√Ú ˜˝√√±À√¬ı
ˆ¬·¬ıÓ¬œ¬ı˛ ¸Àe Á¡·Î¬ˇ±-ø¬ı¬ı±√ fl¡À¬ı˛ øˆ¬é¬± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Œ¬ı¬ı˛ ˝√√À˘Úº øfl¡c ˆ¬·¬ıÓ¬œ¬ı˛
˜ø˝√√˜±˚˛ ˜˝√√±À√À¬ı¬ı˛ Œ¸ø√Ú Œfl¡±Ô±› ’iß Ê≈√Ȭ˘ Ú±º ’Ú…ø√Àfl¡ Œ√¬ıœ ˆ¬·¬ıÓ¬œ
’i߬۔̫± Ú±˜ ¢∂˝√Ì fl¡À¬ı˛ fl¡±˙œÀÓ¬ ’±Rõ∂fl¡±˙ fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— √ø¬ı˛^ Ê√Ú¸±Ò±¬ı˛ÌÀfl¡
7
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
’iß √±Ú fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˘±·À˘Úº Ó¬‡Ú ø˙¬ı øˆ¬‡±ø¬ı˛¬ı˛ Œ¬ıÀ˙ ’i߬۔̫±¬ı˛ fl¡±Â√ ŒÔÀfl¡
’iß ¢∂˝√Ì fl¡À¬ı˛Úº fl¡øÔÓ¬ ’±ÀÂ√ ’i߬۔̫±¬ı˛ √˚˛±˚˛ fl¡±˙œÀÓ¬ Œfl¡Î¬◊-˝◊√ øÚ¬ı˛iß
Ô±Àfl¡ Ú±º Ó¬±˝◊√ Œ√¬ıœ¬ı˛ ’¬Û¬ı˛ Ú±˜ ë’iß√±íº
¬Û±È¬øÚ  . Œ‡˚˛± ¬Û±¬ı˛±¬Û±À¬ı˛¬ı˛ ˜±øÁ¡º Œ‡˚˛± ¬Û±¬ı˛±¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ˜±øÁ¡ ¶aœ ¬ı± ¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ά◊ˆ¬˚˛˝◊√
˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¤‡±ÀÚ ¬Û±È¬øÚ ¶aœÀ˘±fl¡º fl¡±¬ı˛Ì õ∂Ô˜Ó¬, ˜±øÁ¡¬ı˛ Ú±˜ ÷ù´¬ı˛œ
[¶aœø˘e ¬ı±‰¬fl¡ ˙s] ¤¬ı— ø¡ZÓ¬œ˚˛Ó¬, fl“¡±À‡ øÚÀ˚˛ ˚±›˚˛± [Œ¸“ά◊Ó¬œ ˘˝◊√˚˛±
fl¡Àé¬ ‰¬ø˘˘ ¬Û±È¬Úœ] ¤˝◊√ ˜±øÁ¡Àfl¡ ¤˝◊√ ≈√˝◊√ ’ÀÔ« ¶aœ Ê√±øÓ¬¬ı˛ ¬ıÀ˘ Ò¬ı˛± ˝√√˚˛º
Q¬ı˛±˚˛  . ˙œ‚˺
fl≈¡˘œÚ  . ¬ı—˙˜˚«±√±-¸•Ûiß, fl≈¡-ŒÓ¬ ’Ô«±» ¬Û‘øÔ¬ıœÀÓ¬ ˘œÚ, ’±·˜ øÚ·˜
õ∂ˆ¬‘øÓ¬ÀÓ¬ ˘œÚº
¬ıμ…¬ı—˙  . ¬ıÀμ…±¬Û±Ò…±˚˛ ¬ı—˙, ¬ıμÚœ ¬ı—˙ ¬ı± Œ√¬ıÓ¬±º
¡ZiZ  . fl¡˘˝√√, ø¬ı¬ı±√º
¬Û=˜≈‡  . ¬ı±‰¬±˘ ’ÀÔ« ¬ı…¬ı˝√√+Ó¬, ’±¬ı±¬ı˛ ¬Û“±‰¬øȬ ˜≈‡ ø¬ıø˙©Ü ˜˝√√±À√¬ı› Œ¬ı±Á¡±˚˛º
’˝√√øÚ«˙  . ø√Ú¬ı˛±Ó¬º
Œfl¡±μ˘  . Á¡·Î¬ˇ±, ø¬ı¬ı±√º
Œfl¡±fl¡Ú√  . ¬ÛΩ, fl¡˜˘º
Œ¸“ά◊øÓ¬  . ŒÚÃfl¡±¬ı˛ Ê√˘ Œ¸“‰¬¬ı±¬ı˛ ¬Û±Sº
’©Ü±¬Û√  . Œ¸±Ú±º
ˆ¬¬ı±Úμ ˜Ê≈√˜√±¬ı˛  . ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ fl‘¡¯û‰¬Àf¬ı˛ ¬Û”¬ı«¬Û≈¬ı˛n∏¯∏º Œ˜±‚˘ Œ¸Ú±¬ÛøÓ¬ ˜±Úø¸—˝√√
˚À˙±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˛±Ê√± õ∂Ó¬±¬Û±ø√ÀÓ¬…¬ı˛ ø¬ı¬ı˛n∏ÀX ˚≈X fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¤À˘ ˆ¬¬ı±Úμ ¬ÛÔ Œ√ø‡À˚˛
Ó“¡±Àfl¡ ¸±˝√√±˚… fl¡À¬ı˛Úº ¬ÛÀ¬ı˛ õ∂Ó¬±¬Û±ø√Ó¬…Àfl¡ ¬ıøμ fl¡À¬ı˛ øÚÀ˚˛ ˚±¬ı±¬ı˛ ¸˜˚˛
˜±Úø¸—˝√√ ˆ¬¬ı±ÚμÀfl¡ ¸Àe øÚÀ˚˛ ˚±Ú ¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ά◊¬Ûfl¡±À¬ı˛¬ı˛ ø¬ıøÚ˜À˚˛ Œ˜±‚˘
¸•⁄±ÀȬ¬ı˛ fl¡±Â√ ŒÔÀfl¡ ¬Û≈¬ı˛¶®±¬ı˛¶§¬ı˛+¬Û Ê√±˚˛ø·À¬ı˛¬ı˛ ¬ı…¬ı¶ö± fl¡À¬ı˛ Œ√Úº
¬Û≈Ú¬ı«±¬ı˛  . ¬Û≈Ú¬ı˛±˚˛, ’±¬ı±¬ı˛º
õ∂ùü±¬ıø˘
1º ’øÓ¬ ¸—øé¬5 Î◊¬M√√À¬ı˛¬ı˛ Ê√ÀÚ… õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 1]
fl¡] ë’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛í fl¡ø¬ıÓ¬±øȬ Œfl¡±Ú fl¡±À¬ı…¬ı˛ ’ôL·«Ó¬∑
‡] ë¬Û±È¬Úœ¬ı˛ ¬ı±Àfl¡… ˜±Ó¬± ˝√√±ø¸˚˛± ’ôLÀ¬ı˛íñ ˜±Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ √±›º

8
 ’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
·] ëÊ√œ¬ıÚ-¶§¬ı˛+¬Û± Œ¸ ¶§±˜œ¬ı˛ ø˙À¬ı˛±˜øÌíñ ¤‡±ÀÚ ëÊ√œ¬ıÚ-¶§¬ı˛+¬Û±í ¬ı˘ÀÓ¬
fl¡±Àfl¡ Œ¬ı±Á¡±ÀÚ± ˝√√À˚˛ÀÂ√∑
‚] 댸“ά◊Ó¬œí ¬ı˘ÀÓ¬ fl¡œ Œ¬ı±Á¡∑
„√√] ë¬Û=˜≈‡í ˙Às¬ı˛ ¡Z…Ô«À¬ı±Òfl¡ ø√fl¡ øÚÀ«√˙ fl¡À¬ı˛±º
‰¬] ëÚ± ˜À¬ı˛ ¬Û±¯∏±Ì ¬ı±¬Ûíñ ¬Û±¯∏±Ì ¬ı±¬ÛøȬ Œfl¡∑

2º ¸—øé¬5 Î◊¬M√√À¬ı˛¬ı˛ Ê√ÀÚ… õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 2˚3]

fl¡] ë’øˆ¬˜±ÀÚ ¸˜≈À^ÀÓ¬ Á“¡±¬Û ø√˘± ˆ¬±˝◊√ºíñ ¬ıMê√±¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ Œfl¡∑ Ó¬±¬ı˛ ¸˜≈À^
Á“¡±¬Û Œ√›˚˛±¬ı˛ Œ¬Ûìı˛±øÌfl¡ õ∂¸eøȬ ¬ı≈øÁ¡À˚˛ ¬ıÀ˘±º
‡] ëø¸øXÀÓ¬ øÚ¬Û≈Ìíñ ø¸øX fl¡Ô±øȬ¬ı˛ ≈√˝◊√øȬ ’Ô« fl¡œ fl¡œ∑
·] ëfl≈¡-fl¡Ô±˚˛ ¬Û=˜≈‡ fl¡Fˆ¬¬ı˛± ø¬ı¯∏
Œfl¡¬ı˘ ’±˜±¬ı˛ ¸Àe ¡ZiZ ’˝√√øÚ«˙ºí
ά◊X‘Ó¬ ¬Û„ƒ√øMê√¡ZÀ˚˛ ¡Z…Ô«À¬ı±Òfl¡ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˚ fl¡Ô± ¬ı˘± ˝√√À˚˛ÀÂ√ Ó¬± ¬ı≈øÁ¡À˚˛ ¬ıÀ˘±º
‚] ë÷ù´¬ı˛œÀ¬ı˛ øÊ√:±ø¸˘ ÷ù´¬ı˛œ ¬Û±È≈¬Úœíñ ¤‡±ÀÚ ¬ıøÌ«Ó¬ ά◊ø~ø‡Ó¬ ≈√˝◊√ ÷ù´¬ı˛œ¬ı˛
¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ √±›º
„√√] ëŒfl¡±Ú &Ì Ú±ø˝√√ Ó¬±¬ı˛ fl¡¬Û±À˘ ’±&Úíñ Œfl¡ fl¡±¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¡ ¤fl¡Ô±
¬ıÀ˘ÀÂ√Ú∑ ˜ôL¬ı…øȬ¬ı˛ õ∂fl‘¡Ó¬ ’Ô« fl¡œ∑
3º √œ‚« Î◊¬M√√À¬ı˛¬ı˛ Ê√ÀÚ… õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 4˚5]
fl¡] Œ√¬ıœ ’iß√± ˝√√ø¬ı˛À˝√√±Àάˇ¬ı˛ ·‘˝√ Ó¬…±· fl¡¬ı˛À˘Ú Œfl¡Ú∑ øÓ¬øÚ ˝√√ø¬ı˛À˝√√±Àάˇ¬ı˛
·‘˝√ Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ Œfl¡±Ô±˚˛ ˚±À26√Ú∑
‡] ë˝◊√˝√±ÀÓ¬ ¬ı≈øÁ¡Ú≈ Ó≈¬ø˜ Œ√¬ıÓ¬± øÚ(˚˛íñ Œfl¡ fl¡±Àfl¡ ¤˝◊√ fl¡Ô± ¬ı˘øÂ√˘∑ Œ¸
fl¡œˆ¬±À¬ı ¬ı≈Á¡˘ Œ˚ ά◊Vœ©Ü ¬ı…øMê√ øÚ(˚˛ Œ√¬ıÓ¬±∑
·] ë’iß√±¬ı˛ ’±R¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛í ¬Û±Í¬øȬÀÓ¬ Ó¬»fl¡±˘œÚ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ Œ˚ Â√ø¬ı Ù≈¬ÀȬ ά◊ÀͬÀÂ√
Ó¬± øÚÀÊ√¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ıÌ«Ú± fl¡À¬ı˛±º
‚] ÷ù´¬ı˛œ ¬Û±È≈¬øÚ¬ı˛ ‰¬ø¬ı˛S ¸‘ø©ÜÀÓ¬ ˆ¬±¬ı˛Ó¬‰¬f ¬ı˛±˚˛&̱fl¡¬ı˛ fl¡Ó¬”√¬ı˛ ¸±Ô«fl¡ ˝√√À˚˛ÀÂ√Ú
Ó¬± ¤˝◊√ ‰¬ø¬ı˛SøȬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¡À¬ı˛ ¬ı≈øÁ¡À˚˛ √±›º
„√√] ¸õ∂¸e ¬ı…±‡…± fl¡À¬ı˛±  .
ë’±˜±¬ı˛ ¸ôL±Ú Œ˚Ú Ô±Àfl¡ ≈√ÀÒ-ˆ¬±ÀÓ¬íº

9
 Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√
¬ıøǘ‰¬f ‰¬ÀA±¬Û±Ò…±˚˛

¬Û±Í¬ øÚ¬ı«±‰¬ÀÚ¬ı˛ ά◊ÀV˙…  .

¬ıøǘ‰¬Àf¬ı˛ õ∂Ò±Ú ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ø˝√√¸±À¬ıº ¸Ù¬˘ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ˝√√›˚˛±¬ı˛
¬Û±˙±¬Û±ø˙ øÓ¬øÚ ¤fl¡Ê√Ú ¸±Ô«fl¡ õ∂±¬ıøgfl¡ ¤¬ı— øÚ¬ıgfl¡±¬ı˛› øÂ√À˘Úº ¬ı˛¸
¬ı˛‰¬Ú±˚˛ Ó“¬±¬ı˛ Œ|ᬠfl¡œøÓ«¬ ëfl¡˜˘±fl¡±ÀôL¬ı˛ √5¬ı˛í-¤¬ı˛ øÚ¬ıg&ø˘ ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√ÀÓ¬…¬ı˛
ø‰¬¬ı˛fl¡±˘œÚ ¸•Û√º ’±¬Û±Ó¬ ˝√√±¸…¬ı˛À¸¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ ¸˜fl¡±À˘¬ı˛ ¸±˜±øÊ√fl¡
¬ı…±øÒÀfl¡ ø‰¬ø˝êÓ¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¤ ¤fl¡ ’ÚÚ… ’±À˚˛±Ê√Úº ëÙ≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√í ˙œ¯∏«fl¡
¬Û±Í¬øȬ ëfl¡˜˘±fl¡±ÀôL¬ı˛ √5¬ı˛í ŒÔÀfl¡ ¸—fl¡ø˘Ó¬º ˜˝√√±Ú ¶⁄©Ü±¬ı˛ ¸˜±Ê√˜Ú¶®Ó¬±,
fl¡äÚ±˙øMê√, õ∂26√iß fl¡ø¬ı˜Ú › ¸¬ı˛¸ ά◊¬Û¶ö±¬ÛÚ Δ¬ıø˙À©Ü…¬ı˛ ¸Àe Â√±SÂ√±SœÀ√¬ı˛
¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fl¡¬ı˛±ÀÚ±¬ı˛ ά◊ÀVÀ˙… ¬Û±Í¬øȬ øÚ¬ı«±‰¬Ú fl¡¬ı˛± ˝√√˘º

Œ˘‡fl¡ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬øÓ¬  .
¬ıøǘ‰¬f ‰¬ÀA±¬Û±Ò…±˚˛ [26.6.1838ñ8.4.1894]
‰¬ø¬ı3˙ ¬Û¬ı˛·Ì±¬ı˛ fl“¡±Í¬±˘¬Û±Î¬ˇ± ¢∂±À˜ Ê√ij¢∂˝√√Ì fl¡À¬ı˛Úº ø¬ÛÓ¬± ˚±√¬ı‰¬f
‰¬ÀA±¬Û±Ò…±˚˛º ¬ıøǘ‰¬f fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡, ë¬ıÀμ˜±Ó¬¬ı˛˜í ˜ÀLa¬ı˛ ά◊ƒ√·±Ó¬± ¤¬ı—
¬ı±—˘±¬ı˛ ëÚ¬ıÊ√±·¬ı˛Ì ˚≈À·¬ı˛í ’Ú…Ó¬˜ õ∂Ò±Ú ¬Û≈è¯∏º ø¬ı√…±ø˙鬱 Œ˜ø√Úœ¬Û≈¬ı˛,
U·ø˘ fl¡À˘Ê√, Œõ∂ø¸Àάøk fl¡À˘Ê√ › fl¡ø˘fl¡±Ó¬± ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛º ’±˝◊√Ú ’Ò…˚˛Ú
Œ˙¯∏ ˝√√›˚˛±¬ı˛ ’±À·˝◊√ ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛ Ó“¬±Àfl¡ ŒÎ¬¬Û≈øȬ ˜…±øÊ√À¶ÜòȬ › ŒÎ¬¬Û≈øȬ fl¡±À˘"√√¬ı˛
øÚ˚≈Mê√ fl¡À¬ı˛Úº 33 ¬ıÂ√¬ı˛ ¸¬ı˛fl¡±ø¬ı˛ ¬ÛÀ√ ’øÒøá¬Ó¬ ŒÔÀfl¡ 1891 ø‡Ë¶Ü±Às
’¬ı¸¬ı˛ ¢∂˝√Ì fl¡À¬ı˛Úº Â√±S-Ê√œ¬ıÀÚ ë¸—¬ı±√ õ∂ˆ¬±fl¡¬ı˛í ¬ÛøSfl¡±˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ëfl¡±ø˜Úœ¬ı˛
ά◊øMê√í fl¡ø¬ıÓ¬±øȬ ¬Û≈¬ı˛¶‘®Ó¬ ˝√√˚˛º ˝◊√—À¬ı˛øÊ√ÀÓ¬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ øfl¡À˙±¬ı˛œ‰“¬±√ ø˜S ¸•Û±ø√Ó¬
ë˝◊√ø`¬˚˛±Ú øÙ¬ãí ¬ÛøSfl¡±˚˛ Ò±¬ı˛±¬ı±ø˝√√fl¡ˆ¬±À¬ı õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ˝√√˚˛ Ó“¬±¬ı˛ õ∂Ô˜ ά◊¬ÛÚ…±¸
39
 Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√
ëRajmohan's Wifeí [1864]º õ∂Ô˜ ¸±Ô«fl¡ ά◊¬ÛÚ…±¸ ë≈√À·«˙ÚøμÚœí
1865 ø‡Ë¶Ü±Às õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ˝√√˚˛º Ó“¬±¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸—‡…± 14øȬº Ó¬±¬ı˛
˜ÀÒ… ë¬ı˛±Ê√ø¸—˝√√í, ë’±Úμ˜Í¬í, ëŒ√¬ıœ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛±Ìœí, 븜Ӭ±¬ı˛±˜í, ëfl‘¡¯ûfl¡±ÀôL¬ı˛
ά◊˝◊√˘í, ëø¬ı¯∏¬ı‘é¬í ˝◊√Ó¬…±ø√ ά◊À~‡À˚±·…º ά◊¬ÛÚ…±¸ Â√±Î¬ˇ±› øÓ¬øÚ ’±À¬ı˛± øfl¡Â≈√
Œ˘‡± ø˘À‡øÂ√À˘Úº Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ë˘ø˘Ó¬±í, ëŒ˘±fl¡¬ı˛˝√¸…í, ëø¬ı:±Ú¬ı˛˝√¸…í, ëø¬ıø¬ıÒ
¸˜±À˘±‰¬Ú±í, ëø¬ıø¬ıÒ õ∂¬ıgí, ë√œÚ¬ıg≈ ø˜ÀS¬ı˛ Ê√œ¬ıÚœí, ë˜≈ø‰¬¬ı˛±˜ &Àάˇ¬ı˛
Ê√œ¬ıÚ‰¬ø¬ı˛Ó¬í, ëfl‘¡¯û‰¬ø¬ı˛Sí ˝◊√ Ó¬…±ø√ ά◊À~‡À˚±·… ¬ı˛‰¬Ú±º 1872 ø‡Ë¶Ü±Às
õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ë¬ıe√˙«Úí ¬ÛøSfl¡±¬ı˛ ¸•Û±√fl¡› øÂ√À˘Úº Ó“¬±Àfl¡ ¸±ø˝√√Ó¬…¸•⁄±È¬ ›
Ÿ¬ø¯∏ ¬ıøǘ ά◊¬Û±øÒÀÓ¬ ˆ¬”ø¯∏Ó¬ fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º

˜”˘ ¬Û±Í¬
Δ¬ı˙±‡ ˜±¸ ø¬ı¬ı±À˝√√¬ı˛ ˜±¸º ’±ø˜ 1˘± Δ¬ı˙±À‡ Ú¸œ ¬ı±¬ı≈¬ı˛ Ù≈¬˘¬ı±·±ÀÚ ¬ıø¸˚˛±
¤fl¡øȬ ø¬ı¬ı±˝√√ Œ√ø‡˘±˜º ˆ¬ø¬ı¯∏…» ¬ı¬ı˛fl¡Ú…±ø√À·¬ı˛ ø˙鬱ԫ ø˘ø‡˚˛± ¬ı˛±ø‡ÀÓ¬øÂ√º
˜ø~fl¡± Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√º Δ¬ıfl¡±˘-Δ˙˙¬ı ’¬ı¸±Úõ∂±˚˛, fl¡ø˘fl¡±-fl¡Ú…±
ø¬ı¬ı±˝√√À˚±·…± ˝√√˝◊√˚˛± ’±ø¸˘º fl¡Ú…±¬ı˛ ø¬ÛÓ¬± ¬ıάˇ Œ˘±fl¡ ÚÀ˝√√, Ó¬±˝√√±ÀÓ¬ ’±¬ı±¬ı˛
’ÀÚfl¡&ø˘ fl¡Ú…±ˆ¬±¬ı˛¢∂ô¶º ¸•§Àg¬ı˛ ’ÀÚfl¡ fl¡Ô± ˝√√˝◊√ÀÓ¬øÂ√˘, øfl¡c Œfl¡±ÚȬ±
ø¶ö¬ı˛ ˝√√˚˛ Ú±˝◊√º ά◊√…±ÀÚ¬ı˛ ¬ı˛±Ê√± ¶ö˘-¬ÛΩ øÚÀV«±¯∏ ¬Û±S ¬ıÀȬ, øfl¡c ‚¬ı˛ ¬ıάˇ ά◊“‰≈¬,
¶ö˘¬ÛΩ ’Ó¬ ”√¬ı˛ Ú±ø˜˘ Ú±º Ê√¬ı± ¤ ø¬ı¬ı±À˝√√ ’¸•úÓ¬ øÂ√˘ Ú±, øfl¡c Ê√¬ı± ¬ıάˇ
¬ı˛±·œ, fl¡Ú…±fl¡M√√«± ø¬ÛÂ√±˝◊√À˘Úº ·g¬ı˛±Ê√ ¬Û±S ˆ¬±˘, øfl¡c ¬ıάˇ Œ√˜±·, õ∂±˚˛
Ó“¬±˝√√±¬ı˛ ¬ı±¬ı˛ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛ Ú±º ¤˝◊√¬ı˛+¬Û ’¬ı…¬ı¶ö±¬ı˛ ¸˜À˚˛ w˜¬ı˛¬ı˛±Ê√ ‚Ȭfl¡ ˝√√˝◊√˚˛±
˜ø~fl¡±-¬ı‘鬸√ÀÚ Î¬◊¬Ûø¶öÓ¬ ˝√√˝◊√À˘Úº øÓ¬øÚ ’±ø¸˚˛± ¬ıø˘À˘Ú, ëë&̃/ &̃/
&̃ Œ˜À˚˛ ’±ÀÂ√∑íí
˜ø~fl¡±¬ı‘é¬ ¬Û±Ó¬± Ú±øάˇ˚˛± ¸±˚˛ ø√À˘Ú, ëë’±ÀÂ√/íí w˜¬ı˛ ¬ÛS±¸Ú ¢∂˝√Ì
fl¡ø¬ı˛˚˛± ¬ıø˘À˘Ú, ëë&̃ &̃ &̃/ &̃ &̱&̃/ Œ˜À˚˛ Œ√ø‡¬ı/íí
¬ı‘é¬, ˙±‡± ÚÓ¬ fl¡ø¬ı˛˚˛±, ˜≈ø√Ó¬Ú˚˛Ú± ’¬ı&FÚ¬ıÓ¬œ fl¡Ú…± Œ√‡±˝◊√À˘Úº
w˜¬ı˛ ¤fl¡¬ı±¬ı˛ ¬ı‘é¬Àfl¡ õ∂√øé¬Ì fl¡ø¬ı˛˚˛± ’±ø¸˚˛± ¬ıø˘À˘Ú, ëë&̃/ &̃/
&̃/ &Ì Œ√ø‡ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√º Œ‚±˜ƒÈ¬± Œ‡±˘ºíí

40
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
˘7¡¡¡±˙œ˘± fl¡Ú…± øfl¡Â≈√ÀÓ¬˝◊√ Œ‚±˜ƒÈ¬± ‡≈À˘ Ú±º ¬ı‘é¬ ¬ıø˘À˘Ú, ëë’±˜±¬ı˛
Œ˜À˚˛&ø˘ ¬ıάˇ ˘±Ê≈√fl¡º Ó≈¬ø˜ ¤fl¡È≈¬ ’À¬Û鬱 fl¡¬ı˛, ’±ø˜ ˜≈‡ Œ√‡±˝◊√ÀÓ¬øÂ√ºíí
w˜¬ı˛ Œˆ¬“± fl¡ø¬ı˛˚˛± ¶ö˘¬ÛÀΩ¬ı˛ Δ¬ıͬfl¡‡±Ú±˚˛ ø·˚˛± ¬ı˛±Ê√¬Û≈ÀS¬ı˛ ¸Àe ˝◊√˚˛±¬ı˛øfl¡
fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ ¬ıø¸À˘Úº ¤ø√Àfl¡ ˜ø~fl¡±¬ı˛ ¸g…±Í¬±fl≈¡¬ı˛±Ìœ-ø√ø√ ’±ø¸˚˛± Ó¬±˝√√±Àfl¡
fl¡Ó¬ ¬ı≈Á¡±˝◊√ÀÓ¬ ˘±ø·˘ñ ¬ıø˘˘, ëëø√ø√, ¤fl¡¬ı±¬ı˛ Œ‚±˜ƒÈ¬± Œ‡±˘ñ Ú˝◊√À˘,
¬ı¬ı˛ ’±ø¸À¬ı Ú±ñ ˘Ñœ ’±˜±¬ı˛, ‰“¬±√ ’±˜±¬ı˛, Œ¸±Ì± ’±˜±¬ı˛, ˝◊√Ó¬…±ø√ºíí
fl¡ø˘fl¡± fl¡Ó¬ ¬ı±¬ı˛ ‚±Î¬ˇ Ú±øάˇ˘, fl¡Ó¬ ¬ı±¬ı˛ ¬ı˛±· fl¡ø¬ı˛˚˛± ˜≈‡ ‚≈¬ı˛±˝◊√˘, fl¡Ó¬ ¬ı±¬ı˛
¬ıø˘˘, ëëͬ±Úƒø√ø√, Ó≈¬˝◊√ ˚±/íí øfl¡c Œ˙À¯∏ ¸g…±¬ı˛ ø¶ß* ¶§ˆ¬±À¬ı ˜≈* ˝√√˝◊√˚˛± ˜≈‡
‡≈ø˘˘º Ó¬‡Ú ‚Ȭfl¡ ˜˝√√±˙˚˛ Œˆ¬“± fl¡ø¬ı˛˚˛± ¬ı˛±Ê√¬ı±Î¬ˇœ ˝√√˝◊√ÀÓ¬ Ú±ø˜˚˛± ’±ø¸˚˛±
‚Ȭfl¡±˘œÀÓ¬ ˜Ú ø√À˘Úº fl¡Ú…±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛˜À˘ ˜≈* ˝√√˝◊√˚˛± ¬ıø˘À˘Ú, ëë&̃ &̃
&̃, &̃ &̱&Ì/ fl¡Ú…± &̬ıÓ¬œ ¬ıÀȬº ‚À¬ı˛ ˜Ò≈ fl¡Ó¬∑íí
fl¡Ú…±fl¡M«√± ¬ı‘é¬ ¬ıø˘À˘Ú, ëëÙ¬V« ø√À¬ıÚ, fl¡Î¬ˇ±˚˛ ·G±˚˛ ¬ı≈Á¡±˝◊√˚˛± ø√¬ıºíí
w˜¬ı˛ ¬ıø˘À˘Ú, ëë&̃ &̃, ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ’ÀÚfl¡ &̃ñ ‚Ȭfl¡±˘œÈ¬±∑íí
fl¡Ú…±fl¡M«√± ˙±‡± Ú±øάˇ˚˛± ¸±˚˛ ø√˘, ëëÓ¬±› ˝√√À¬ıºíí
w˜¬ı˛ñ ëë¬ıø˘ ‚Ȭfl¡±˘œ¬ı˛ øfl¡Â≈√ ’±·±˜ ø√À˘ ˝√√˚˛ Ú±∑ Ú·√ √±Ú ¬ıάˇ
&Ìñ &̃ &̃ &̃/íí
é≈¬^ ¬ı‘é¬øȬ Ó¬‡Ú ø¬ı¬ı˛Mê√ ˝√√˝◊√˚˛±, ¸fl¡˘ ˙±‡± Ú±øάˇ˚˛± ¬ıø˘˘, ëë’±À· ¬ıÀ¬ı˛¬ı˛
fl¡Ô± ¬ı˘ñ ¬ı¬ı˛ Œfl¡∑íí
w˜¬ı˛ñ ëë¬ı¬ı˛ ’øÓ¬ ¸≈¬Û±Sºñ Ó“¬±¬ı˛ ’ÀÚfl¡ &Ì-Ú-Úƒºíí
ëëŒfl¡ øÓ¬øÚ∑íí
ë댷±˘±¬ı˘±˘ ·Àg…±¬Û±Ò…±˚˛º Ó“¬±¬ı˛ ’ÀÚfl¡ñ &Ì-ÚñÚƒºíí
¸fl¡˘ fl¡ÀÔ±¬Ûfl¡ÔÚ ˜Ú≈À¯∏… qøÚÀÓ¬ ¬Û±˚˛ Ú±, ’±ø˜ Œfl¡¬ı˘ ’±øÙ¬˜õ∂¸±√±»
ø√¬ı… fl¡Ì« ¬Û±˝◊√˚˛±˝◊√ ¤ ¸fl¡˘ qøÚÀÓ¬øÂ√˘±˜º ’±ø˜ qøÚÀÓ¬ ˘±ø·˘±˜, fl≈¡˘±‰¬±˚«…
˜˝√√±˙˚˛, ¬Û±‡± Á¡±øάˇ˚˛±, Â√˚˛ ¬Û± Â√άˇ±˝◊√ ˚˛± Œ·±˘±À¬ı¬ı˛ ˜ø˝√√˜± fl¡œM«√ Ú
fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬øÂ√À˘Úº ¬ıø˘ÀÓ¬øÂ√À˘Ú Œ˚, Œ·±˘±¬ı ¬ı—˙ ¬ıάˇ fl≈¡˘œÚ  , Œfl¡Ú Ú±, ˝◊√˝√±¬ı˛±
ëëÙ≈¬À˘íí Œ˜˘º ˚ø√ ¬ı˘, ¸fl¡˘ Ù≈¬˘˝◊√ Ù≈¬À˘, Ó¬Ô±ø¬Û Œ·±˘±À¬ı¬ı˛ Œ·Ã¬ı˛¬ı ’øÒfl¡
 , Œfl¡Ú Ú±, ˝◊√˝√±¬ı˛± ¸±é¬±» ¬ı±>±˜±˘œ¬ı˛ ¸ôL±Ú  , Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¶§˝√ô¶À¬ı˛±ø¬ÛÓ¬º ˚ø√
¬ı˘, ¤ Ù≈¬À˘ fl“¡±È¬± ’±ÀÂ√, Œfl¡±Úƒ fl≈¡À˘ ¬ı± Œfl¡±Úƒ Ù≈¬À˘ Ú±˝◊√∑

41
 Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√
˚±˝√√± ˝√√ά◊fl¡, ‚Ȭfl¡¬ı˛±Ê√ Œfl¡±Ú¬ı˛+À¬Û ¸•§g ø¶ö¬ı˛ fl¡ø¬ı˛˚˛± Œ¬ı“± fl¡ø¬ı˛˚˛± ά◊øάˇ˚˛±
ø·˚˛±, Œ·±˘±¬ı ¬ı±¬ı≈¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ‡¬ı¬ı˛ ø√À˘Úº Œ·±˘±¬ı, Ó¬‡Ú ¬ı±Ó¬±À¸¬ı˛ ¸Àe
Ú±ø‰¬˚˛± Ú±ø‰¬˚˛±, ˝√√±ø¸˚˛± ˝√√±ø¸˚˛±, ˘±Ù¬±˝◊√˚˛± ˘±Ù¬±˝◊√˚˛± Œ‡˘± fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬øÂ√˘, ø¬ı¬ı±À˝√√¬ı˛
Ú±˜ qøÚ˚˛± ’±√√±ø√Ó¬ ˝√√˝◊√˚˛± fl¡Ú…±¬ı˛ ¬ı˚˛¸ øÊ√:±¸± fl¡ø¬ı˛˘º w˜¬ı˛ ¬ıø˘˘,
ëë’±øÊ√ fl¡±ø˘ Ù≈¬øȬÀ¬ıºíí
Œ·±Ò”ø˘ ˘¢ü ά◊¬Ûø¶öÓ¬, Œ·±˘±¬ı ø¬ı¬ı±À˝√√ ˚±S±¬ı˛ ά◊À√…±· fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ ˘±ø·À˘Úº
ά◊ø2‰¬eάˇ± Ú˝√√¬ı» ¬ı±Ê√±˝◊√ ÀÓ¬ ’±¬ı˛y fl¡ø¬ı˛˘  , Œ˜Ã˜±øÂ√ ¸±Ú±˝◊√ À˚˛¬ı˛ ¬ı±˚˛Ú±
˘˝◊√˚˛±øÂ√˘, øfl¡c ¬ı˛±Ó¬fl¡±Ì± ¬ıø˘˚˛± ¸Àe ˚±˝◊√ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛˘ Ú±º ‡À√…±ÀÓ¬¬ı˛± Á¡±Î¬ˇ
Òø¬ı˛˘  , ’±fl¡±À˙ Ó¬±¬ı˛±¬ı±øÊ√ ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ˘±ø·˘º Œfl¡±øfl¡˘ ’±À· ’±À· Ù≈¬fl¡¬ı˛±˝◊√ÀÓ¬
˘±ø·˘º ’ÀÚfl¡ ¬ı¬ı˛˚±S ‰¬ø˘˘  , ¶§˚˛— ¬ı˛±Ê√fl≈¡˜±¬ı˛ ¶ö˘¬ÛΩ ø√¬ı±¬ı¸±ÀÚ ’¸≈¶öfl¡¬ı˛
¬ıø˘˚˛± ’±ø¸ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛À˘Ú Ú±, øfl¡c Ê√¬ı±À·±á¬œñ Œù´Ó¬ Ê√¬ı±, ¬ı˛Mê√ Ê√¬ı±,
Ê√¬ı˛√ Ê√¬ı± õ∂ˆ¬‘øÓ¬ ¸¬ı—À˙ ’±ø¸˚˛±øÂ√˘º fl¡¬ı˛¬ıœÀ√¬ı˛ √˘, Œ¸Àfl¡À˘ ¬ı˛±Ê√±ø√À·¬ı˛
˜Ó¬ ¬ıάˇ ά◊2‰¬ ά±À˘ ‰¬øάˇ˚˛± ’±ø¸˚˛± ά◊¬Ûø¶öÓ¬ ˝√√˝◊√˘º Œ¸“ά◊øÓ¬ ڜӬ¬ı¬ı˛ ˝√√˝◊√À¬ı
¬ıø˘˚˛±, ¸±øÊ√˚˛± ’±ø¸˚˛± ≈√ø˘ÀÓ¬ ˘±ø·˘º ·¬ı˛À√¬ı˛ ŒÊ√±Î¬ˇ ¬Ûø¬ı˛˚˛± ‰“¬±¬Û± ’±ø¸˚˛±
“√±Î¬ˇ±˝◊√ ˘ñ Œ¬ıȬ± ¬ı˱øG Ȭ±øÚ˚˛± ’±ø¸˚˛±øÂ√˘, ά◊¢∂ ·g Â≈√øȬÀÓ¬ ˘±ø·˘º
·g¬ı˛±ÀÊ√¬ı˛± ¬ıάˇ ¬ı±˝√√±¬ı˛ ø√˚˛±, √À˘ √À˘ ’±ø¸˚˛±, ·g ø¬ı˘±˝◊√˚˛± Œ√˙ ˜±Ó¬±˝◊√ÀÓ¬
˘±ø·˘º ’À˙±fl¡ ŒÚ˙±˚˛ ˘±˘ ˝√√˝◊√˚˛± ’±ø¸˚˛± ά◊¬Ûø¶öÓ¬  , ¸Àe ¤fl¡ ¬Û±˘
ø¬Û¬ÛƒÎ¬ˇ± Œ˜±¸±À˚˛¬ı ˝√√˝◊√˚˛± ’±ø¸˚˛±ÀÂ√  , Ó¬±˝√√±À√¬ı˛ &À̬ı˛ ¸Àe ¸•§g Ú±˝◊√,
øfl¡c “√±ÀÓ¬¬ı˛ ;±˘± ¬ıάˇñ Œfl¡±Úƒ ø¬ı¬ı±À˝√√ Ú± ¤¬ı˛+¬Û ¬ı¬ı˛˚±S ŒÊ√±ÀȬ, ’±¬ı˛
Œfl¡±Úƒ ø¬ı¬ı±À˝√√ Ú± Ó¬±˝√√±¬ı˛± U˘ Ù≈¬È¬±˝◊√˚˛± ø¬ı¬ı±√ ¬ı±Ò±˚˛∑ fl≈¡¬ı˛n∏¬ıfl¡, fl≈¡È¬Ê√ õ∂ˆ¬‘øÓ¬
’±¬ı˛› ’ÀÚfl¡ ¬ı¬ı˛˚±S ’±ø¸˚˛±øÂ√À˘Ú, ‚Ȭfl¡ ˜˝√√±˙À˚˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Ó“¬±˝√√±À√¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
qøÚÀ¬ıÚº ¸¬ı¬ı«S˝◊√ øÓ¬øÚ ˚±Ó¬±˚˛±Ó¬ fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— øfl¡Â≈√ øfl¡Â≈√ ˜Ò≈ ¬Û±˝◊√˚˛± Ô±Àfl¡Úº
’±˜±¬ı˛› øÚ˜LaÌ øÂ√˘, ’±ø˜› Œ·˘±˜º Œ√ø‡, ¬ı¬ı˛¬ÛÀ鬬ı˛ ¬ıάˇ ø¬ı¬Ûƒ√º
¬ı±Ó¬±¸ ¬ı±˝√√Àfl¡¬ı˛ ¬ı±˚˛Ú± ˘˝◊√˚˛±øÂ√À˘Ú  , Ó¬‡Ú U“ñ U˜ƒ fl¡ø¬ı˛˚˛± ’ÀÚfl¡ ˜¬ı˛ƒ√±øÚ
fl¡ø¬ı˛˚˛±øÂ√À˘Ú øfl¡c fl¡±ÀÊ√¬ı˛ ¸˜˚˛ Œfl¡±Ô±˚˛ ˘≈fl¡±˝◊√À˘Ú, Œfl¡˝√√ ‡≈“øÊ√˚˛± ¬Û±˚˛
Ú±º Œ√ø‡˘±˜, ¬ı¬ı˛ ¬ı¬ı˛˚±S, ¸fl¡À˘ ’¬ı±flƒ¡ ˝√√˝◊√˚˛± ø¶ö¬ı˛ˆ¬±À¬ı “√±Î¬ˇ±˝◊√˚˛± ’±ÀÂ√Úº
˜ø~fl¡±ø√À·¬ı˛ fl≈¡˘ ˚±˚˛ Œ√ø‡˚˛±, ’±ø˜˝◊√ ¬ı±˝√√Àfl¡¬ı˛ fl¡±˚«… ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛˘±˜º
¬ı¬ı˛, ¬ı¬ı˛˚±S ¸fl¡˘Àfl¡ Ó≈¬ø˘˚˛± ˘˝◊√˚˛± ˜ø~fl¡±¬Û≈À¬ı˛ Œ·˘±˜º

42
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
Œ¸‡±ÀÚ Œ√ø‡˘±˜, fl¡Ú…±fl≈¡˘, ¸fl¡˘ ˆ¬ø·Úœ, ’±√√±À√ Œ‚±˜ƒÈ¬± ‡≈ø˘˚˛±,
˜≈‡ Ù≈¬È¬±˝◊√˚˛±, ¬Ûø¬ı˛˜˘ Â≈√Ȭ±˝◊√˚˛±, ¸≈À‡¬ı˛ ˝√√±ø¸ ˝√√±ø¸ÀÓ¬ÀÂ√º Œ√ø‡˘±˜, ¬Û±Ó¬±˚˛
¬Û±Ó¬±˚˛ Ê√άˇ±Ê√øάˇ  , ·Àg¬ı˛ ˆ¬±G±À¬ı˛ Â√άˇ±Â√øάˇ ¬Ûøάˇ˚˛± ø·˚˛±ÀÂ√ñ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ˆ¬À¬ı˛
¸fl¡À˘ ˆ¬±øe˚˛± ¬ÛøάˇÀÓ¬ÀÂ√º ˚”øÔ, ˜±˘Ó¬œ, ¬ıfl≈¡˘, ¬ı˛Ê√Úœ·g± õ∂ˆ¬‘øÓ¬ ¤À˚˛±·Ì
¶aœ-’±‰¬±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛˚˛± ¬ı¬ı˛Ì fl¡ø¬ı˛˘º Œ√ø‡˘±˜, ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√Ó¬ ά◊¬Ûø¶öÓ¬  , Ú¸œ ¬ı±¬ı≈¬ı˛
Ú¬ı˜¬ı¯∏«œ˚˛± fl¡Ú…± [Ê√œ¬ıôL fl¡¸≈˜¬ı˛+ø¬ÛÌœ] fl≈¡¸≈˜˘Ó¬± ¸”‰¬ ¸”Ó¬± ˘˝◊√˚˛± “√±Î¬ˇ±˝◊√˚˛±
’±ÀÂ√  , fl¡Ú…±fl¡M«√± fl¡Ú…± ¸•x√±Ú fl¡ø¬ı˛À˘Ú  , ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√Ó¬ ˜˝√√±˙˚˛ ≈√˝◊√ Ê√ÚÀfl¡
¤fl¡ ¸”Ó¬±˚˛ ·“±øÔ˚˛± ·“±È¬Â√άˇ± ¬ı“±øÒ˚˛± ø√À˘Úº
Ó¬‡Ú ¬ı¬ı˛Àfl¡ ¬ı±¸¬ı˛-‚À¬ı˛ ˘˝◊√˚˛± Œ·˘º fl¡Ó¬ Œ˚ ¬ı˛¸˜˚˛œ ˜Ò≈˜˚˛œ ¸≈μ¬ı˛œ
Œ¸‡±ÀÚ ¬ı¬ı˛Àfl¡ Œ‚ø¬ı˛˚˛± ¬ıø¸˘, Ó¬±˝√√± øfl¡ ¬ıø˘¬ıº õ∂±‰¬œÚ± ͬ±fl≈¡¬ı˛±Ìœø√ø√ Ȭ·¬ı˛
¸±√± õ∂±ÀÌ ¬ı“±Ò± ¬ı˛ø¸fl¡Ó¬± fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ qfl¡±˝◊√˚˛± ά◊øͬÀ˘Úº ¬ı˛eÀ̬ı˛ ¬ı˛±e±˜≈À‡
˝√√±ø¸ ÒÀ¬ı˛ Ú±º ˚”˝◊√, fl¡ÀÚ…¬ı˛ ¸˝◊√, fl¡ÀÚ…¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·˚˛± q˝◊√˘ ¬ı˛Ê√Úœ·g±Àfl¡ ¬ı¬ı˛
Ó¬±Î¬ˇfl¡± ¬ı˛±é¬¸œ ¬ıø˘˚˛± fl¡Ó¬ Ó¬±˜±¸± fl¡ø¬ı˛˘  , ¬ıfl≈¡˘ ¤Àfl¡ ¬ı±ø˘fl¡±, Ó¬±ÀÓ¬ ˚Ó¬
&Ì, Ó¬Ó¬ ¬ı˛+¬Û ÚÀ˝√√  , ¤fl¡ Œfl¡±ÀÌ ø·˚˛± ‰≈¬¬Û fl¡ø¬ı˛˚˛± ¬ıø¸˚˛± ¬ı˛ø˝√√˘  , ’±¬ı˛ Á≈¡˜ƒfl¡±
Ù≈¬˘ ¬ıάˇ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ·‘ø˝√√Ìœ¬ı˛ ˜Ó¬ Œ˜±È¬± ˜±·œ Úœ˘ ˙±øάˇ Â√άˇ±˝◊√˚˛± Ê√˜fl¡±˝◊√˚˛±
¬ıø¸˘º Ó¬‡Úñ
ëëfl¡˜˘fl¡±fl¡±ñ ›Í¬ ¬ı±Î¬ˇœ ˚±˝◊√ñ ¬ı˛±Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√, › øfl¡, Ï≈¬À˘ ¬ÛάˇƒÀ¬ı Œ˚∑íí
fl≈¡¸≈˜˘Ó¬± ¤˝◊√ fl¡Ô± ¬ıø˘˚˛± ’±˜±¬ı˛ ·± ŒÍ¬ø˘ÀÓ¬øÂ√˘ , ‰¬˜fl¡ ˝√√˝◊√À˘ Œ√ø‡˘±˜,
øfl¡Â≈√˝◊√ Ú±˝◊√º Œ¸˝◊√ ¬Û≈©Û¬ı±¸¬ı˛ Œfl¡±Ô±˚˛ ø˜ø˙˘∑ñ ˜ÀÚ fl¡ø¬ı˛˘±˜, ¸—¸±¬ı˛
’øÚÓ¬…˝◊√ ¬ıÀȬñ ¤˝◊√ ’±ÀÂ√, ¤˝◊√ Ú±˝◊√º Œ¸ ¬ı˛˜… ¬ı±¸¬ı˛ Œfl¡±Ô±˚˛ Œ·˘,ñ
Œ¸˝◊√ ˝√√±¸…˜≈‡œ qwø¶úÓ¬¸≈Ò±˜˚˛œ ¬Û≈©Û¸≈μ¬ı˛œ¸fl¡˘ Œfl¡±Ô±˚˛ Œ·˘∑ Œ˚‡±ÀÚ
¸¬ı ˚±˝◊√À¬ı, Œ¸˝◊√‡±ÀÚñ ¶ú‘øÓ¬¬ı˛ √¬Û«ÌÓ¬À˘, ˆ¬”Ó¬¸±·¬ı˛·Àˆ¬«º Œ˚‡±ÀÚ ¬ı˛±Ê√±
õ∂Ê√±, ¬Û¬ı¬ı«Ó¬, ¸˜≈^, ¢∂˝√ Úé¬S±ø√ ø·˚˛±ÀÂ√ ¬ı± ˚±˝◊√À¬ı, Œ¸˝◊√‡±ÀÚñ Ò√ı—¸¬Û≈À¬ı˛/
¤˝◊√ ø¬ı¬ı±À˝√√¬ı˛ Ú…±˚˛ ¸¬ı ˙”ÀÚ… ø˜˙±˝◊√À¬ı, ¸¬ı ¬ı±Ó¬±À¸ ·ø˘˚˛± ˚±˝◊√À¬ıñ Œfl¡¬ı˘
Ô±øfl¡À¬ıñ øfl¡∑ Œˆ¬±·∑ Ú±, Œˆ¬±·… Ú± Ô±øfl¡À˘ Œˆ¬±· Ô±øfl¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º
Ó¬À¬ı øfl¡∑ ¶ú‘øÓ¬∑
fl≈¡¸≈˜ ¬ıø˘˘, ëë›Í¬ Ú±ñ øfl¡ fl¡À2‰¬±∑íí
’±ø˜ ¬ıø˘˘±˜, ë”√¬ı˛ ¬Û±·ø˘, ’±ø˜ ø¬ıÀ˚˛ ø√ø26√˘±˜ºíí

43
 Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√
fl≈¡¸≈˜ Œ‚“À¯∏ ¤À¸, Œ˝√√À¸ Œ˝√√À¸ fl¡±ÀÂ√ “√±Î¬ˇ±˝◊√˚˛± ’±√¬ı˛ fl¡ø¬ı˛˚˛± øÊ√:±¸±
fl¡ø¬ı˛˘, ëëfl¡±¬ı˛ ø¬ıÀ˚˛, fl¡±fl¡±∑íí
’±ø˜ ¬ıø˘˘±˜, ëëÙ≈¬À˘¬ı˛ ø¬ıÀ˚˛∑íí
ëë›– Œ¬Û±Î¬ˇ± fl¡¬Û±˘, Ù≈¬À˘¬ı˛∑ ’±ø˜ ¬ıø˘ øfl¡/ ’±ø˜› Œ˚ ¤˝◊√ Ù≈¬À˘¬ı˛
ø¬ıÀ˚˛ ø√À˚˛øÂ√ºíí
ëëfl¡˝◊√∑íí
ë뤽◊√ Œ˚ ˜±˘± ·“±øÔ˚˛±øÂ√ºíí Œ√ø‡˘±˜, Œ¸˝◊√ ˜±˘±˚˛ ’±˜±¬ı˛ ¬ı¬ı˛ fl¡Ú…±
¬ı˛ø˝√√˚˛±ÀÂ√º

¬Û±Í¬À¬ı±Ò  .
˚Ô±Ô« ¬ı…e ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ Ô±Àfl¡ ¸˜±Ê√À¬ı±Òº ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√ÀÓ¬…, ø¬ıÀ˙¯∏ fl¡À¬ı˛
˝√√±¸…¬ı˛¸±Rfl¡ ڱȬfl¡ › õ∂˝√¸ÀÚ ¤˝◊√ Ò±¬ı˛±øȬ õ∂fl¡È¬º ¬ı±—˘± ˘‚≈ ¬ı˛¸±Rfl¡ øÚ¬ıg
¸±ø˝√√ÀÓ¬…¬ı˛ Ò±¬ı˛±øȬ› ÷¯∏«Ìœ˚˛º ¤Àfl¡¬ı±À¬ı˛ ˝√√±À˘¬ı˛ ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√ÀÓ¬… ¤˝◊√ Ò±¬ı˛±øȬ¬ı˛
¸—Àé¬ø¬ÛÓ¬ Ó¬Ô± ø¬ı¬ıøÓ«¬Ó¬ ¬ı˛+¬ÛøȬ ¬ı˛˜… ¬ı˛‰¬Ú± ø˝√√¸±À¬ı ¶§œfl‘¡Ó¬º ëÙ≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√í
¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¤˝◊√ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ õ∂26√iß ˝◊√øeÓ¬øȬ ’±˜±À√¬ı˛ ¬ı≈ÀÁ¡ øÚÀÓ¬ ’¸≈ø¬ıÒ±
˝√√˚˛ Ú±º Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ıÀ˚˛ ά◊¬Û˘Àé¬ ¤fl¡øSÓ¬ Ù≈¬˘ › fl¡œÈ¬ ¬ÛÓ¬Àe¬ı˛ Â√±˚˛±¬ı˛ ÚœÀ‰¬
fl¡±˚«Ó¬ ˘≈øfl¡À˚˛ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ¬ı±„√√±ø˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√ ’Ú≈ᬱÀÚ ¸˜À¬ıÓ¬ ø¬ıøˆ¬iß ‰¬ø¬ı˛S ¤¬ı—
Ó¬±À√¬ı˛ fl¡±˚«fl¡˘±¬Ûº ˝√√±˘fl¡± ˝√√±ø¸¬ı˛ ÚœÀ‰¬ Œ‰¬±À‡¬ı˛ Ê√˘ ˘≈øfl¡À˚˛ ¬ı˛±‡±¬ı˛ ¤fl¡
øÚ¬ı˛±ˆ¬¬ı˛Ì Œfl¡Ã˙˘ ’±˚˛M√ fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¬ıøǘ‰¬fº ¤˝◊√ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ø¬ı¶ú˚˛fl¡¬ı˛ ø√fl¡
˝√√˘ ’æ≈√Ó¬ √é¬Ó¬±˚˛ ¬ıøǘ‰¬f Ù≈¬À˘¬ı˛ Ê√·ÀÓ¬¬ı˛ ά◊¬Û˜±˚˛ ¸•Û”Ì« ¬ı˛‰¬Ú±øȬ
¸±øÊ√À˚˛ÀÂ√Úº ¤fl¡ øÚ˜«˘ ¬ı˛¸-ά◊¬ÛÀˆ¬±· ¤˝◊√ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ õ∂±ø5º

˙s±Ô«  .
’¬ı&FÚ¬ıÓ¬œ  . Œ‚±˜È¬± Œ√›˚˛± Ú±¬ı˛œº
ͬ±Úƒø√ø√  . ͬ±fl≈¡˜± ’Ô¬ı± ͬ±fl≈¡˜± ¸‘√˙ ¬ı˚˛¶® Ú±¬ı˛œº
‚Ȭfl¡±˘œ  . Œ˚ ¬ı…øMê√ ˜Ò…¬ıÓ«¬œ ˝√√À˚˛ ø¬ıÀ˚˛¬ı˛ Œ˚±·… ¬Û±S¬Û±Sœ¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸•§g
¶ö±¬ÛÚ fl¡À¬ı˛Ú Ó“¬±Àfl¡ ‚Ȭfl¡ ¬ıÀ˘º ¤˝◊√ ¸•§g ¶ö±¬ÛÚ õ∂øSê˚˛±¬ı˛ Ú±˜ ‚Ȭfl¡±ø˘
[ë‚Ȭfl¡±˘œí ¬Û≈¬ı˛ÀÚ± ¬ı±Ú±Ú, ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ ¬ıøÊ«√Ó¬]º ’±¬ı±¬ı˛ ‚ȬÀfl¡¬ı˛ fl¡±ÀÊ√¬ı˛ ø¬ıøÚ˜À˚˛

44
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
õ∂±¬Û… ’Ô«±ø√Àfl¡› ‚Ȭfl¡±ø˘ ¬ı˘± ˝√√˚˛º ’±À˘±‰¬… ¬Û±Àͬ ≈√˝◊√ øˆ¬iß ’ÀÔ«˝◊√ ˙søȬ
¬ı…¬ı˝√√+Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√º
fl¡Î¬ˇ±˚˛ ·G±˚˛  . fl¡øάˇ ˙Às¬ı˛ ’Ô« ˜≈^±º ·G± ·ÌÚ±¬ı˛ ¤fl¡øȬ ¤fl¡fl¡º fl¡Î¬ˇ±˚˛
·G±˚˛ ˙Às¬ı˛ ’Ô« ø¬ıô¶±ø¬ı˛Ó¬ ø˝√√À¸¬ı øÚÀfl¡˙º ø¬ıÀ˙¯∏ fl¡À¬ı˛ õ∂±¬Û… ’±√±À˚˛¬ı˛
Œé¬ÀS ¤˝◊√ ˙s¬ıg ¬ı…¬ı˝√√+Ó¬ ˝√√À˚˛ Ô±Àfl¡º
fl≈¡˘œÚ  . ¸ƒ√¬ı—˙œ˚˛º ¬ı~±˘ Œ¸Ú õ∂¬ıøÓ«¬Ó¬ Ú¬ı&Ìø¬ıø˙©Ü fl≈¡˘˜˚«±√±¸•Ûiß
¬ı˱p¡Ìº
ά◊ø2‰¬eάˇ±  . ά◊˝◊√ø‰¬—Àάˇº ¤fl¡ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ Œ¬Û±fl¡±º ˝◊√—À¬ı˛øÊ√ õ∂øÓ¬˙s Cricketº
ά◊ø2‰¬eȬ ˙Às¬ı˛ ø¬ı¬ıøÓ«¬Ó¬ ¬ı˛+¬Ûº
¬ı˛±Ó¬fl¡±Ì±  . ø˚øÚ ¬ı˛±ÀÓ¬ Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±Ú Ú±º
‡À√…±Ó¬  . ŒÊ√±Ú±øfl¡º
ڜӬ¬ı¬ı˛  . øÚÓ¬¬ı¬ı˛ [ëڜӬ¬ı¬ı˛í ¬Û≈¬ı˛ÀÚ± ¬ı±Ú±Ú, ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ ¬ıøÊ«√Ó¬] ’Ô¬ı±
ά◊2‰¬±¬ı˛ÌÀˆ¬À√ ø˜Ó¬¬ı¬ı˛ ˙Às¬ı˛ ’Ô« ø¬ıÀ˚˛¬ı˛ ¸˜˚˛ Œ˚ ¬ı±˘fl¡ ¸˝√√‰¬¬ı˛ ø˝√√¸±À¬ı
¬ıÀ¬ı˛¬ı˛ ¬Û±À˙ Ô±Àfl¡º ›˝◊√ ¬ı±˘fl¡Àfl¡ Œfl¡±˘¬ı¬ı˛› ¬ı˘± ˝√√À˚˛ Ô±Àfl¡º
Œ˜±¸±À˚˛¬ı  . ‰¬±È≈¬fl¡±¬ı˛º Œ‡±˙±˜≈À√º
fl≈¡¬ı˛n∏¬ıfl¡  . øÁ¡ø∞I◊ Ù≈¬˘ ¬ı± Á“¡±øȬ Ù≈¬À˘¬ı˛ ·±Â√º
fl≈¡È¬Ê√  . ø·ø¬ı˛˜ø~fl¡± Ù≈¬À˘¬ı˛ ·±Â√º
¬Ûø¬ı˛˜˘  . ¸≈·gº fl≈¡¸≈˜À¸Ã¬ı˛ˆ¬º
’øÚÓ¬…  . ø‰¬¬ı˛¶ö±˚˛œ Ú˚˛ ¤˜Úº Úù´¬ı˛º

õ∂ùü±¬ıø˘
1º ’øÓ¬ ¸—øé¬5 õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 1]
fl¡] ëÙ≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√í ˙œ¯∏«fl¡ ¬Û±Í¬øȬ Œfl¡±Ú ¢∂ÀLö¬ı˛ ’ôL·«Ó¬∑
‡] Œfl¡±Ú Ù≈¬À˘¬ı˛ ¸Àe Œfl¡±Ú Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝√√¬ı˛ fl¡Ô± ά◊À~‡ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√∑
·] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝√√ ‚Ȭfl¡±ø˘ Œfl¡ fl¡À¬ı˛øÂ√˘∑
‚] ¬Û±S Œ·±˘±¬ı˘±À˘¬ı˛ ¬Û√ø¬ı fl¡œ øÂ√˘∑
„√√] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝√√ Œfl¡ øÚÓ¬¬ı¬ı˛ ˝√√À˚˛øÂ√˘∑
2º ¸—øé¬5 õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 2˚3]

45
 Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√
fl¡] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√ Œfl¡±Ú ˜±À¸¬ı˛ fl¡Ó¬ Ó¬±ø¬ı˛À‡ ¸•Ûiß ˝√√À˚˛øÂ√˘∑
‡] ‚Ȭfl¡ ˚‡Ú Œ·±˘±À¬Û¬ı˛ ¬ı±øάˇÀÓ¬ ø¬ıÀ˚˛¬ı˛ õ∂ô¶±¬ı øÚÀ˚˛ ˚±˚˛ Ó¬‡Ú Œ·±˘±¬Û
fl¡œ fl¡¬ı˛øÂ√˘∑
·] ø¬ıÀ˚˛ÀÓ¬ Œ˜Ã˜±øÂ√¬ı˛± fl¡œÀ¸¬ı˛ ¬ı±˚˛Ú± øÚÀ˚˛øÂ√˘ ¤¬ı— Œfl¡Ú Œ¸ fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛øÚ∑
‚] ¬ı¬ı˛˚±S±˚˛ fl¡±¬ı˛ ¬ı±˝√√fl¡ ˝√√›˚˛±¬ı˛ fl¡Ô± øÂ√˘ ¤¬ı— Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL Œfl¡ ¬ı±˝√√Àfl¡¬ı˛
ˆ¬”ø˜fl¡± ¬Û±˘Ú fl¡À¬ı˛Ú∑
„√√] Ú¸œ¬ı±¬ı≈¬ı˛ fl¡Ú…±¬ı˛ Ú±˜ fl¡œ∑ Ó¬±¬ı˛ ¬ı˚˛¸ fl¡Ó¬ ¬ıÀ˘ ά◊À~ø‡Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√∑
‰¬] ¬ı¬ı˛˚±S±˚˛ ø¬Û“¬ÛÀάˇÀ√¬ı˛ ˆ¬”ø˜fl¡± Œfl¡˜Ú øÂ√˘∑
3º ¬ıÀάˇ± õ∂ùü [õ∂øÓ¬øȬ õ∂Àùü¬ı˛ ˜”˘…±Ç 4˚5]
fl¡] Œ·±˘±À¬Û¬ı˛ ¸Àe ø¬ıÀ˚˛ ø¶ö¬ı˛ ˝√√›˚˛±¬ı˛ ’±À· ˜ø~fl¡±¬ı˛ ø¬ÛÓ¬± Œfl¡±Ú Œfl¡±Ú
¬Û±ÀS¬ı˛ fl¡Ô± ø¬ıÀ¬ı‰¬Ú± fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¤¬ı— Œfl¡Ú Œ¸&ø˘ fl¡±˚«fl¡¬ı˛ ˝√√˚˛øÚ ’±À˘±‰¬Ú±
fl¡À¬ı˛±º
‡] ‚Ȭfl¡ ø˝√√¸±À¬ı w˜À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬”ø˜fl¡± ø¬ıô¶±ø¬ı˛Ó¬ˆ¬±À¬ı Œ˘À‡±º
·] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝√√ ¬ı¬ı˛˚±S±¬ı˛ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì √±›º
‚] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝√√ ¬ı±¸¬ı˛‚À¬ı˛¬ı˛ Œ˚ Â√ø¬ı ø‰¬øSÓ¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√ Ó¬± ø¬ıô¶‘Ó¬ fl¡À¬ı˛±º
„√√] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝√√ ¬ıøÌ«Ó¬ ’±‡…±ÀÚ¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ ¬ı±„√√±ø˘¬ı˛ ø¬ıÀ˚˛¬ı˛ Œ˚ ¬ı±ô¶¬ıÓ¬±
˘≈øfl¡À˚˛ ’±ÀÂ√ Ó¬± ¬Ûø¬ı˛¶£¬≈Ȭ fl¡À¬ı˛±º
‰¬] Ù≈¬À˘¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√ ’¬ı˘•§ÀÚ ¬ıøǘ‰¬Àf¬ı˛ ¸˜±Ê√˜Ú¶®Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ √±›º

46
 ¬ı…±fl¡¬ı˛Ì

1º õ∂¬ı±√-õ∂¬ı‰¬Ú&ø˘¬ı˛ øÚø˝√√Ó¬±Ô« ¬ı…±‡…± fl¡À¬ı˛±º ’Ú…±Ú… ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±

¬ı±—˘±ˆ¬±¯∏±› Ú±Ú± õ∂¬ı±√-õ∂¬ı‰¬Ú ¤¬ı— ¬ı±ø¢´øÒ-¬ı±·ƒÒ±¬ı˛± ¡Z±¬ı˛± ¸˜‘Xº ’±¬ı˝√√˜±Ú
fl¡±˘ ŒÔÀfl¡ ¤&ø˘ ¬ı±—˘± ˆ¬±¯∏±Àfl¡ ¸˜‘X fl¡À¬ı˛ ¤À¸ÀÂ√º ¤&ø˘ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛
√œ‚« ’øˆ¬:Ó¬± › :±Úõ∂¸”Ó¬ ¸—øé¬5 ’Ô‰¬ ·ˆ¬œ¬ı˛ ˆ¬±¬ıõ∂fl¡±˙fl¡ ά◊øMê√º
ά◊À√±¬ı˛ ø¬ÛøG ¬ı≈ÀÒ±¬ı˛ ‚±Àάˇ  , ’øÓ¬ √À¬Û« ˝√√Ó¬ ˘Ç±  , ˙±fl¡ ø√À˚˛ ˜±Â√ Ϭ±fl¡±  ,
’øÒfl¡ ¸iß…±¸œÀÓ¬ ·±Ê√Ú Ú©Ü  , Ú±‰¬ÀÓ¬ Ú± Ê√±ÚÀ˘ ά◊Àͬ±Ú ¬ı“±fl¡±  , ’øÓ¬ Œ˘±Àˆ¬
Ó“¬±øÓ¬ Ú©Ü  , Œ‰¬±¬ı˛± Ú± Œ˙±ÀÚ ÒÀ˜«¬ı˛ fl¡±ø˝√√øÚ  , ˙”Ú… fl¡˘ø¸¬ı˛ ˙s Œ¬ıø˙  , Ȭ±fl¡±
‰¬±˝◊√ Œ√À¬ı Œ·Ã¬ı˛œ Œ¸Ú ˝◊√Ó¬…±ø√º

2º ¬ı±ø¢´øÒ-¬ı±·ƒÒ±¬ı˛±¬ı˛ ’Ô« Œ˘À‡± › ¬ı±fl¡… ¬ı˛‰¬Ú± fl¡À¬ı˛±ñ

‡À˚˛¬ı˛ ‡“±  , Œ·Ã¬ı˛‰¬øffl¡±  , ’±À!¡˘À¸˘±ø˜  , ¬ı…±À„√√¬ı˛ ¸ø«√  , ˙“±À‡¬ı˛ fl¡¬ı˛±Ó¬  ,
’˜±¬ı¸…±¬ı˛ ‰“¬±√  , Î≈¬˜≈À¬ı˛¬ı˛ Ù≈¬˘  , fl¡˘≈¬ı˛ ¬ı˘√  , ø‰¬øÚ¬ı˛ ¬ı˘√  , Ó¬±˘¬Û±Ó¬±¬ı˛
Œ¸¬Û±˝◊√  , ˝√√-˚-¬ı-¬ı˛-˘  , Œ·±¬ı¬ı˛ ·ÀÌ˙  , ’±À!¡˘ &άˇ≈˜  , ˝◊“√‰¬Àάˇ ¬Û±fl¡±  ,
˝√√±Ó¬È¬±Ú  , ¬Û≈fl≈¡¬ı˛ ‰≈¬ø¬ı˛ ˝◊√Ó¬…±ø√º

3º õ∂øÓ¬˙s Œ˘À‡±ñ
’±fl¡±˙  , ’±&Ú  , Ê√˘  , ¬Û‘øÔ¬ıœ  , ¬ÛΩ  , ¬ı˛±Ê√±  , ø√Ú  , ¬ı˛±øS  , ¸±¬Û  , ¬Û±ø‡  , Ú√œ
 , ·‘˝√ ˝◊√Ó¬…±ø√º

4º ¸˜±¸
¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ ’Ô«-¸•Ûfl«¡˚≈Mê√ ≈√˝◊√ ¬ı± ≈√˝◊√À˚˛¬ı˛ Œ¬ıø˙ ¬ÛÀ√¬ı˛ ¤fl¡¬ÛÀ√ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝√√›˚˛±¬ı˛
Ú±˜ ¸˜±¸º Œ˚˜Ú ·±ÀÂ√ ¬Û±fl¡± ‘ ·±Â√¬Û±fl¡±º Úœ˘ Œ˚ ά◊»¬Û˘ ‘ ÚœÀ˘±»¬Û˘º
Œ˚¸¬ı ¬ÛÀ√¬ı˛ ø˜˘ÀÚ ¸˜±¸ ˝√√˚˛, Ó¬±À√¬ı˛ ¬ı˘± ˝√√˚˛ ¸˜¸…˜±Ú ¬Û√º ¤‡±ÀÚ
ë·±ÀÂ√í › ë¬Û±fl¡±í, ëÚœ˘í › ëά◊»¬Û˘í ¬Û√&ø˘ ¸˜¸…˜±Ú ¬Û√º
¸˜¸…˜±Ú ¬Û√&ø˘ ø˜ø˘Ó¬ ˝√√À˚˛ Œ˚ ¬Û√ ·øͬӬ ˝√√˚˛ Ó¬±Àfl¡ ¬ı˘± ˝√√˚˛ ¸˜ô¶ ¬Û√

135
 ¬ı…±fl¡¬ı˛Ì
¬ı± ¸˜±¸¬ıX ¬Û√º ë·±Â√¬Û±fl¡±í, ëÚœÀ˘±»¬Û˘í ¬Û√&ø˘ ¸˜ô¶ ¬Û√º
¸˜±¸¬ıX ¬Û√øȬÀfl¡ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¡¬ı˛¬ı±¬ı˛ Ê√Ú… Œ˚ ¬ı±Àfl¡…¬ı˛ õ∂À˚˛±Ê√Ú ˝√√˚˛, Ó¬±Àfl¡
¬ı˘± ˝√√˚˛ ¬ı…±¸¬ı±fl¡… ¬ı± ø¬ı¢∂˝√ ¬ı±fl¡…º ·±ÀÂ√ ¬Û±fl¡± øfl¡—¬ı± Úœ˘ Œ˚ ά◊»¬Û˘ ¤˝◊√
¬ı±fl¡…&ø˘ ¬ı…±¸-¬ı±fl¡… ¬ı± ø¬ı¢∂˝√ ¬ı±fl¡…º
¸˜¸…˜±Ú ¬Û√&ø˘¬ı˛ õ∂Ô˜ ¬Û√øȬÀfl¡ ë¬Û”¬ı«¬Û√í ¤¬ı— ¬Û¬ı˛¬ıÓ«¬œ ¬Û√øȬÀfl¡ ¬ı±
¬Û√&ø˘Àfl¡ ëά◊M√¬ı˛¬Û√í ¬ı± ë¬Û¬ı˛¬Û√í ¬ı˘± ˝√√˚˛º ¤‡±ÀÚ ë·±ÀÂ√í ¤¬ı— ëÚœ˘í
¬Û”¬ı«¬Û√º ë¬Û±fl¡±í ¤¬ı— ëŒ˚ ά◊»¬Û˘í ¬Û¬ı˛¬Û√º
¸˜±À¸¬ı˛ õ∂fl¡±¬ı˛ Œˆ¬√ .  ¸˜±¸ õ∂Ò±ÚÓ¬ Â√˚˛ õ∂fl¡±¬ı˛ñ ¡ZiZ, Ó¬»¬Û≈¬ı˛n¯∏ ,∏ ’¬ı…˚˛œˆ¬±¬ı,
fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛, ø¡Z& › ¬ıU¬ıËœø˝√√º ’±‰¬±˚« ¸≈ÚœøÓ¬fl≈¡˜±¬ı˛ ‰¬ÀA±¬Û±Ò…±À˚˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬, ¸˜±¸
˜”˘Ó¬ øÓ¬Ú õ∂fl¡±¬ı˛º [1] ¸—À˚±·˜”˘fl¡ñ ¡ZiZ [2] ¬ıÌ«Ú±˜”˘fl¡ñ ¬ıU¬ıËœø˝√√
¤¬ı— [3] ¬ı…±‡…±Ú˜”˘fl¡ñ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏, fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛, ø¡Z& › ’¬ı…˚˛œˆ¬±¬ıº
1º ¡ZiZ ¸˜±¸  . Œ˚ ¸˜±À¸ ≈√˝◊√ ¬ı± Ó¬±¬ı˛ ’øÒfl¡ ¬ÛÀ√¬ı˛ ø˜˘Ú ˝√√˚˛ ¤¬ı—
¸˜¸…±˜±Ú õ∂øÓ¬øȬ ¬ÛÀ√¬ı˛ ’Ô« õ∂Ò±Ú¬ı˛+À¬Û õ∂Ó¬œ˚˛˜±Ú ˝√√˚˛, Ó¬±Àfl¡ ¡ZiZ ¸˜±¸
¬ıÀ˘º ¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ¸˜¸…˜±Ú ¬Û√&ø˘Àfl¡ ¸—À˚±Ê√fl¡ ’¬ı…˚˛ ˚≈Mê√ fl¡À¬ı˛º
Œ˚˜Ú ˝√√¬ı˛ › Œ·Ã¬ı˛œ ‘ ˝√√¬ı˛À·Ã¬ı˛œ, Ê√±˚˛± › ¬ÛøÓ¬ ‘ √•ÛøÓ¬, ˜˙± › ˜±øÂ√ ‘
˜˙±˜±øÂ√º
¡ZiZ ¸˜±¸Àfl¡ Œ¬ı˙ fl¡À˚˛fl¡øȬ ά◊¬Ûø¬ıˆ¬±À· ˆ¬±· fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ø¬ıÀ˙¯∏
≈√øȬ Œ|ø̬ı˛ Ú±˜ ˝√√˘ñ ¤fl¡À˙¯∏ ¡ZiZ ¤¬ı— ’˘≈flƒ¡ ¡ZiZº
fl¡] ¤fl¡À˙¯∏ ¡ZiZ  . Œ˚ ¡ZiZ ¸˜±À¸ ≈√øȬ ¬ı± Ó¬±¬ı˛ Œ¬ıø˙ ¬Û√ ø˜À˘ ˚‡Ú ¤fl¡øȬ
¬ÛÀ√ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝√√˚˛ Ó¬±Àfl¡ ¤fl¡À˙¯∏ ¡ZiZ ¬ıÀ˘º Œ˚˜Úñ Ó≈¬ø˜, ’±ø˜ › Œ¸ ‘
’±˜¬ı˛±, ¬ı˛±˜ › ˙…±˜ ≈√˝◊√ ˆ¬±˝◊√ ‘ ¬ı˛±À˜¬ı˛±º
‡] ’˘≈flƒ¡ ¡ZiZ  . ’ [’Ô«±» Ú±] ˘≈fl¡ [’Ô«±» Œ˘±¬Û] fl¡Ô±øȬ¬ı˛ ’Ô« ø¬ıˆ¬øMê√¬ı˛
ø‰¬˝êÀ˘±¬Û Ú± ˝√√›˚˛±º
Œ˚ ¡ZiZ ¸˜±À¸ ¸˜¸…˜±Ú ¬ÛÀ√¬ı˛ ø¬ıˆ¬øMê√¬ı˛ ø‰¬˝ê Œ˘±¬Û ˝√√˚˛ Ú±, Ó¬±Àfl¡ ’˘≈fl¡
¡ZiZ-¸˜±¸ ¬ıÀ˘º
Œ˚˜Ú ˜±Àͬ › ˜˚˛√±ÀÚ ‘ ˜±Àͬ˜˚˛√±ÀÚº
fl¡±·ÀÊ√ › fl¡˘À˜ ‘ fl¡±·ÀÊ√fl¡˘À˜º
2º Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±¸  . Œ˚ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬ÛÀ√¬ı˛ fl¡±¬ı˛fl¡ ¬ı± ¸•§gÀ¬ı±Òfl¡ ø¬ıˆ¬øMê√

136
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
˘≈5 ˝√√À˚˛ ¬Û¬ı˛¬ÛÀ√¬ı˛ ’Ô«˝◊√ õ∂Ò±Ú ˝√√À˚˛ ›Àͬ, Ó¬±Àfl¡ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º
¬Û”¬ı«¬ÛÀ√¬ı˛ ø¬ıˆ¬øMê√ ’Ú≈¸±À¬ı˛ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±À¸¬ı˛ Ú±˜fl¡¬ı˛Ì › Œ|øÌø¬ıˆ¬±·
fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º Œ˚˜Úñ ø¡ZÓ¬œ˚˛± Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏, Ó‘¬Ó¬œ˚˛± Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ˝◊√Ó¬…±ø√º
¤ Â√±Î¬ˇ± Ú¤ƒû Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏, ’˘≈flƒ¡ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ õ∂ˆ¬‘øÓ¬ ¸˜±¸› Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±À¸¬ı˛˝◊√
’ôLˆ¬≈«Mê√º
Œ˚˜Ú  .
ø¡ZÓ¬œ˚˛± Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ñ ˙¬ı˛ÌÀfl¡ ’±·Ó¬ ‘ ˙¬ı˛Ì±·Ó¬º
√œ‚«fl¡±˘ ¬ı…±ø¬Û˚˛± ¶ö±˚˛œ ‘ √œ‚«¶ö±˚˛œº
Ó‘¬Ó¬œ˚˛± Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ñ ø¬ı:±Ú ¡Z±¬ı˛± ¸•úÓ¬ ‘ ø¬ı:±Ú¸•úÓ¬º
‰¬Ó≈¬Ô«œ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ñ ¬ı±ø˘fl¡±À√ ¬ ı˛ øÚø˜M√ √ ø¬ı√ … ±˘˚˛ ‘ ¬ı±ø˘fl¡±
ø¬ı√…±˘˚˛º
¬Û=˜œ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ñ fl¡±¬ı˛± ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ˜≈Mê√ ‘ fl¡±¬ı˛±˜≈Mê√º
¸¬Û« ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ˆ¬˚˛ ‘ ¸¬Û«ˆ¬˚˛º
¯∏ᬜ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ñ Â√±ÀS¬ı˛ ¸˜±Ê√ ‘ Â√±S¸˜±Ê√º
¬ÛÀÔ¬ı˛ ¬ı˛±Ê√± ‘ ¬ı˛±Ê√¬ÛÔº
¸5˜œ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ñ Ê√À˘ ˜¢ü ‘ Ê√˘˜¢üº
ø˙Àä ¬ÛÈ≈¬ ‘ ø˙ä¬ÛÈ≈¬º

fl¡] Ú¤ƒû Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏  . Œ˚ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±À¸¬ı˛ ¬Û”¬ı«¬Û√ Ú¤ƒûÔ«fl¡ ¬ı± øÚÀ¯∏Ò±Ô«fl¡

’¬ı…˚˛, Ó¬±Àfl¡ Ú¤û-Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º ¸—¶‘®Ó¬ ëÚ¤ƒûí ’¬ı…À˚˛¬ı˛ ¬ı±—˘±
õ∂øÓ¬¬ı˛+¬Û ’, ’Úƒ, ’Ú±, ’±, ·¬ı˛ƒ, Ú, Ú±, ø¬ı › Œ¬ıº ¤‡±ÀÚ Œ˚˜Ú ˝√√À˚˛ÀÂ√,
’ñ ŒÚ˝◊√ ø˜˘ ‘ ’ø˜˘, ø¬ıñ Ú˚˛ Œ√˙ ‘ ø¬ıÀ√˙, Œ¬ıñ Ú˚˛ ·øÓ¬fl¡ ‘
Œ¬ı·øÓ¬fl¡ ˝◊√Ó¬…±ø√º
‡] ’˘≈flƒ¡ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏  . Œ˚ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬ÛÀ√¬ı˛ ø¬ıˆ¬øMê√¬ı˛ ø‰¬˝ê Œ˘±¬Û
˝√√˚˛ Ú±, Ó¬±Àfl¡ ’˘≈flƒ¡ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º
Œ˚˜Ú  .
Œ‰¬±À‡ Œ√‡± ‘ Œ‰¬±À‡ Œ√‡±º
Œ¬ÛÀȬ¬ı˛ [Ê√Ú…] ˆ¬±Ó¬ ‘ Œ¬ÛÀȬ¬ı˛ˆ¬±Ó¬º

137
 ¬ı…±fl¡¬ı˛Ì
˜ÀÚ¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏ ‘ ˜ÀÚ¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏º
fl¡À˘ÀÊ√ ¬Ûάˇ± ‘ fl¡À˘ÀÊ√ ¬Ûάˇ± ˝◊√Ó¬…±ø√º
3º ’¬ı…˚˛œˆ¬±¬ı ¸˜±¸  . Œ˚ ¸˜±À¸ ¤fl¡øȬ ¬Û√ ’¬ı…˚˛ ¤¬ı— ¸˜±¸¬ıX ˝√√›˚˛±¬ı˛
¬Û¬ı˛ ’¬ı…˚˛øȬ¬ı˛ ’Ô«˝◊√ õ∂Ò±Ú ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛ Ó¬±Àfl¡ ’¬ı…˚˛ˆ¬œ¬ı ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º ¸±˜œ¬Û…,
¬ı…±ø5, ¸±‘√˙…, ¬Û(±», ’ÚøÓ¬Sê˜, Œ˚±·…Ó¬±, ¸œ˜± õ∂ˆ¬‘øÓ¬ ’ÀÔ« ’¬ı…˚˛œˆ¬±¬ı
¸˜±¸ ˝√√˚˛º
ά◊√±˝√√¬ı˛Ìñ
fl”¡À˘¬ı˛ ¸˜œ¬Û ‘ ά◊¬Ûfl”¡˘º
é¬ÀÌ é¬ÀÌ ‘ ’Ú≈é¬Ì˚õ∂øÓ¬é¬Ìº
øˆ¬é¬±¬ı˛ ’ˆ¬±¬ı ‘ ≈√øˆ¬«é¬º
Œõ∂¬ı˛Ì±¬ı˛ Œ˚±·… ‘ ’Ú≈Àõ∂¬ı˛Ì±º
Δ˙˙¬ı ŒÔÀfl¡ ‘ ’±Õ˙˙¬ıº
¬ıÂ√¬ı˛ ¬ıÂ√¬ı˛ ‘ øÙ¬-¬ıÂ√¬ı˛º
4º fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±¸  . Œ˚ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬Û√ › ¬Û¬ı˛¬Û√ ˚Ô±SêÀ˜ ø¬ıÀ˙¯∏ÀÌ ›
ø¬ıÀ˙À¯∏… ¬ı± ø¬ıÀ˙À¯∏… › ø¬ıÀ˙¯∏ÀÌ ¬ı± ø¬ıÀ˙¯∏ÀÌ › ø¬ıÀ˙¯∏ÀÌ ·øͬӬ ˝√√˚˛ Ó¬À¬ı
Ó¬±Àfl¡ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±¸ ˜”˘Ó¬ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±À¸¬ı˛˝◊√
õ∂fl¡±¬ı˛Àˆ¬√ ˜±Sº
Œ˚˜Ú  .
˜˝√√» Œ˚ Ê√Ú ‘ ˜˝√√±ÊÚ [ø¬ıÀ˙¯∏Ì › ø¬ıÀ˙¯∏…]
Ú¬ı Œ˚ ’iß ‘ Ú¬ı±iß
Œ˚ Œ‡±fl¡± Œ¸˝◊√ ¬ı±¬ı≈ ‘ Œ‡±fl¡±¬ı±¬ı≈ [ø¬ıÀ˙¯∏… › ø¬ıÀ˙¯∏Ì]
ø˚øÚ ø¬ÛÓ¬± øÓ¬øÚ˝◊√ ͬ±fl≈¡¬ı˛ ‘ ø¬ÛÓ¬±Í¬±fl≈¡¬ı˛º
Œ˚ ‰¬±˘±fl¡ Œ¸˝◊√ ‰¬Ó≈¬¬ı˛ ‘ ‰¬±˘±fl¡-‰¬Ó≈¬¬ı˛ [ø¬ıÀ˙¯∏Ì › ø¬ıÀ˙¯∏Ì]
ˆ¬œ¯∏Ì› Œ˚ ˜Ò≈¬ı˛ Œ¸ ‘ ˆ¬œ¯∏̘Ò≈¬ı˛º
·Í¬Ú õ∂fl‘¡øÓ¬¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¡… ’Ú≈˚±˚˛œ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±¸Àfl¡ ’±¬ı±¬ı˛ fl¡À˚˛fl¡øȬ ¬Û‘Ôfl¡
¸˜±À¸ ø¬ıˆ¬Mê√ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º Œ¸&ø˘ ˝√√˘ ˜Ò…¬Û√À˘±¬Ûœ, ά◊¬Û˜±Ú, ά◊¬Ûø˜Ó¬
› ¬ı˛+¬Ûfl¡º
fl¡] ˜Ò…¬Û√À˘±¬Ûœ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛  . Œ˚ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±À¸ ¬ı…±¸-¬ı±Àfl¡…¬ı˛ ˜Ò…ø¶öÓ¬

138
 ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬˚˛øÚfl¡±
¬ı…±‡…±Ú˜”˘fl¡ ¬ÛÀ√¬ı˛ Œ˘±¬Û ˝√√˚,˛ Ó¬±Àfl¡ ˜Ò…¬Û√À˘±¬Ûœ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±¸ ¬ı˘± ˝√√˚º˛
Œ˚˜Ú  .
ø¸—˝√√ ø‰¬ø˝êÓ¬ ’±¸Ú ‘ ø¸—˝√√±¸Úº
¬Û˘ [˜±—¸] ø˜ø|Ó¬ ’iß ‘ ¬Û˘±iߺ
¤‡±ÀÚ ¬ı…±¸-¬ı±Àfl¡…¬ı˛ ’ôLˆ¬≈«Mê√ ëø‰¬ø˝êÓ¬í › ëø˜ø|Ó¬í ¬Û√&ø˘ Œ˘±¬Û Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º
‡] ά◊¬Û˜±Ú fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛  . ά◊¬Û˜±Ú [˚±¬ı˛ ¸Àe Ó≈¬˘Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛] ¬ÛÀ√¬ı˛ ¸Àe
¸±Ò±¬ı˛Ì Ò˜«¬ı±‰¬fl¡ ˙Às¬ı˛ Œ˚ ¸˜± ˝√√˚˛, Ó¬±Àfl¡ ¬ı˘± ˝√√˚˛ ά◊¬Û˜±Ú fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛º
Œ˚˜Ú  . øÚÀ˜¬ı˛ ˜ÀÓ¬± øÓ¬Ó¬± ‘ øÚ˜øÓ¬Ó¬±, ¬ıÀfl¡¬ı˛ Ú…±˚˛ Ò±ø˜«fl¡ ‘ ¬ıfl¡Ò±ø˜«fl¡,
fl≈¡¸≈À˜¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Œfl¡±˜˘ ‘ fl≈¡¸≈˜Àfl¡±˜˘º
·] ά◊¬Ûø˜Ó¬ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛  . ά◊¬Û˜±Ú [˚±¬ı˛ ¸Àe Ó≈¬˘Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛] ¬ÛÀ√¬ı˛ ¸Àe
ά◊¬ÛÀ˜˚˛ [˚±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛] ¬ÛÀ√¬ı˛ Œ˚ ¸˜±¸ ˝√√˚˛º Ó¬±Àfl¡ ά◊¬Ûø˜Ó¬ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛
¸˜±¸ ¬ı˘± ˝√√˚˛º Œ˚˜Úñ fl¡˜À˘¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ‰¬¬ı˛Ì ‘ ‰¬¬ı˛Ìfl¡˜˘, ‰“¬±À√¬ı˛ ˜ÀÓ¬±
˜≈‡ ‘ ‰“¬±√˜≈‡º
‚] ¬ı˛+¬Ûfl¡ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛  . Œ˚ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±À¸ ά◊¬Û˜±Ú › ά◊¬ÛÀ˜À˚˛¬ı˛ ¸±‘√˙…
¤Ó¬ øÚø¬ıάˇ ˝√√˚˛ Œ˚, ά◊¬Û˜±Ú › ά◊¬ÛÀ˜À˚˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ’Àˆ¬√ fl¡äÚ± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛,
Ó¬±Àfl¡ ¬ı˛+¬Ûfl¡ fl¡˜«Ò±¬ı˛˚˛ ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º Œ˚˜Úñ ˜Ú ¬ı˛+¬Û ˜±øÁ¡ ‘ ˜Ú˜±øÁ¡º
¤‡±ÀÚ ë˜Úí ά◊¬ÛÀ˜˚˛ › 똱øÁ¡í ά◊¬Û˜±Úº ë˜Úí › 똱øÁ¡í¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸±‘√˙… ¤Ó¬
øÚø¬ıάˇ ˝√√À˚˛ÀÂ√ Œ˚, ≈√øȬ ¬ıdÀfl¡ øˆ¬iß fl¡äÚ± fl¡¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±º øͬfl¡ ¤˝◊√ˆ¬±À¬ı
ˆ¬¬ıÚ√œ, ø¬ı¯∏±√ø¸g≈, fl¡Ô±˜‘Ó¬, Ê√œ¬ıÚÓ¬¬ı˛n∏, ˆ¬±¬ı˛Ó¬Ê√ÚÚœ ˝◊√Ó¬…±ø√ ˝√√À˚˛ÀÂ√º
5. ø¡Z& ¸˜±¸  . ø¡Z&› ¤fl¡õ∂fl¡±¬ı˛ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±¸º Œ˚ Ó¬»¬Û≈¬ı˛n∏¯∏ ¸˜±À¸¬ı˛
¸—‡…±¬ı±‰¬fl¡ ¬Û√ ¬ıÀ¸ ¤¬ı— ¬Û¬ı˛¬ÛÀ√¬ı˛ ’Ô«˝◊√ õ∂Ò±Ú ¬ı˛+À¬Û õ∂Ó¬œ˚˛˜±Ú ˝√√˚˛,
Ó¬±Àfl¡ ø¡Z& ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º Œ˚˜Úñ
¬Û=¬ıÀȬ¬ı˛ ¸˜±˝√√±¬ı˛ ‘ ¬Û=¬ıȬœº
‰¬±¬ı˛øȬ ¬ı˛±ô¶±¬ı˛ ¸˜±˝√√±¬ı˛ ‘ Œ‰¬Ã¬ı˛±ô¶±º
øÓ¬ÚøȬ fl¡øάˇ¬ı˛ ø¬ıøÚ˜À˚˛ SêœÓ¬ ‘ øÓ¬Úfl¡øάˇº
6. ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸  . Œ˚ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬Û√ ¬ı± ¬Û¬ı˛¬ÛÀ√¬ı˛ ’Ô« õ∂Ò±Ú¬ı˛+À¬Û õ∂Ó¬œ˚˛˜±Ú
Ú± ˝√√À˚˛, Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ¤fl¡øȬ ’Ô« õ∂Ò±Ú¬ı˛+À¬Û õ∂Ó¬œ˚˛˜±Ú ˝√√˚˛, Ó¬±Àfl¡ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸
¬ıÀ˘º Œ˚˜Ú Úœ˘ fl¡F ˚±¬ı˛ ‘ Úœ˘fl¡F, ¬Û”¬ı«¬Û√øȬ ëÚœ˘í ’Ô«±» ëø¬ı¯∏í, ¬Û¬ı˛¬Û√øȬ

139
 ¬ı…±fl¡¬ı˛Ì
ëfl¡Fíº ¸˜±¸¬ıX ˝√√À˚˛ ˝√√À˚˛ÀÂ√ ëÚœ˘fl¡Fíº ¸˜±¸¬ıX ¬Û√øȬÀÓ¬ ëÚœ˘í ¬ı± ëø¬ı¯∏í
øfl¡—¬ı± ëfl¡Fí Ú± ¬ı≈øÁ¡À˚˛, ˚±¬ı˛ fl¡ÀF ø¬ı¯∏ Ô±Àfl¡ ’Ô«±» ˜˝√√±À√¬ı ø˙¬ıÀfl¡ Œ¬ı±Á¡±ÀÚ±
˝√√À˚˛ÀÂ√º ’Ó¬¤¬ı Œ√‡± Œ·˘ Œ˚, ¬Û”¬ı«¬Û√ ¬ı± ¬Û¬ı˛¬ÛÀ√¬ı˛ ’Ô« õ∂Ò±Ú Ú± ˝√√À˚˛,
Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ¤fl¡øȬ ¬ÛÀ√¬ı˛ ’Ô« õ∂Ò±Ú¬ı˛+À¬Û õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊√ˆ¬±À¬ı˝◊√ ¬ÛœÓ¬±•§¬ı˛,
¬ıœÌ±¬Û±øÌ, ¬ıËÊ√¬Û±øÌ ˝◊√Ó¬…±ø√ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸ ˝√√À˚˛ÀÂ√º
¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸› fl¡À˚˛fl¡ õ∂fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ˝√√˚˛º Œ˚˜Úñ ¸˜±Ú±øÒfl¡¬ı˛Ì, ¬ı…±øÒfl¡¬ı˛Ì,
¬ı…±øÓ¬˝√√±¬ı˛, ˜Ò…¬Û√À˘±¬Ûœ, ’˘≈flƒ¡, Ú¤ûÔ«fl¡ ˝◊√Ó¬…±ø√º
fl¡] ¸˜±Ú±øÒfl¡¬ı˛Ì ¬ıU¬ıËœø˝√√  . Œ˚ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬Û√ ø¬ıÀ˙¯∏Ì › ¬Û¬ı˛¬Û√
ø¬ıÀ˙¯∏… ˝√√˚˛ ¤¬ı— ≈√øȬ ¬Û√˝◊√ ¸˜±Ú ’Ô«±» õ∂Ô˜± ø¬ıˆ¬øMê√ ˚≈Mê√ ˝√√˚˛, ’±¬ı˛ ¤fl¡˝◊√
¬ıd ¬ı± ¬ı…øMê√Àfl¡ øÚÀ«√˙ fl¡À¬ı˛, Ó¬±Àfl¡ ¸˜±Ú±øÒfl¡¬ı˛Ì ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¬ı˘± ˝√√˚˛º Œ˚˜Ú
¬ÛœÓ¬ ’•§¬ı˛ ˚±¬ı˛ ‘ ¬ÛœÓ¬±•§¬ı˛º ¬Û$¡ Œfl¡˙ ˚±¬ı˛ ‘ ¬Û$¡Àfl¡˙º
’±¬ı±¬ı˛ ’ÀÚfl¡ ¸˜˚˛ ¸˜±Ú±øÒfl¡¬ı˛Ì ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬Û√øȬ ø¬ıÀ˙¯∏… ˝√√À˚˛›
ø¬ıÀ˙¯∏Ì-¶ö±Úœ˚˛ ¬ı˛+À¬Û ¬ı…¬ı˝√√+Ó¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º Œ˚˜Ú ˆ¬”ÀÓ¬À√¬ı˛ Ú±Ô ø˚øÚ ‘
ˆ¬”Ó¬Ú±Ô, Œ˜‚ ¬ı±˝√√Ú ˚±¬ı˛ ‘ Œ˜‚¬ı±˝√√Ú ˝◊√Ó¬…±ø√º
‡] ¬ı…±øÒfl¡¬ı˛Ì ¬ıU¬ıËœø˝√√  . Œ˚ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ ¬Û”¬ı«¬Û√ › ά◊M√¬ı˛¬Û√ ≈√øȬ˝◊√
ø¬ıÀ˙¯∏… ¤¬ı— ˚±¬ı˛ ά◊M√¬ı˛¬Û√ ¸¬ı¸˜˚˛˝◊√ ¸5˜œ ø¬ıˆ¬øMê√ ˝√√˚˛, Ó¬±Àfl¡ ¬ı…±øÒfl¡¬ı˛Ì
¬ıU¬ıËœø˝√√ ¬ıÀ˘º Œ˚˜Úñ ˙”˘ ¬Û±øÌÀÓ¬ ˚±¬ı˛ ‘ ˙”˘¬Û±øÌ, ‚À¬ı˛ ˜≈‡ ˚±¬ı˛ ‘
‚¬ı˛˜≈À‡±º
·] ¬ı…±øÓ¬˝√√±¬ı˛ ¬ıU¬ıËœø˝√√  . ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛-¸±À¬Ûé¬ øSê˚˛± ¬ı± ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ øSê˚˛±-ø¬ıøÚ˜˚˛
Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ Œ˚ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ ¤fl¡˝◊√ ¬Û√ ø¡ZQ ˝√√À˚˛ ¬Û”¬ı«¬Û√ › ¬Û¬ı˛¬Û√ ¬ı˛+À¬Û
¬ıÀ¸, Ó¬±Àfl¡ ¬ı…±øÓ¬˝√√±¬ı˛ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸ ¬ıÀ˘º Œ˚˜Ú  . ˘±øͬÀÓ¬ ˘±øͬÀÓ¬ Œ˚
˚≈X ‘ ˘±Í¬±˘±øͬ  , fl¡±ÀÚ fl¡±ÀÚ Œ˚ fl¡Ô± ‘ fl¡±Ú±fl¡±øÚº
‚] ˜Ò…¬Û√À˘±¬Ûœ ¬ıU¬ıËœø˝√√  . Œ˚ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ ¬ı…±¸¬ı±Àfl¡…¬ı˛ ¬ı…±‡…±Ú˜”˘fl¡
˜Ò…¬ıÓ«¬œ ¬Û√&ø˘ Œ˘±¬Û ˝√√˚˛, Ó¬±Àfl¡ ˜Ò…¬Û√À˘±¬Ûœ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸ ¬ı˘± ˝√√˚˛º
Œ˚˜Úñ √ø¬ı˛˚˛±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± õ∂˙ô¶ ø√˘ [˝√√+√˚˛] ˚±¬ı˛ ‘ ø√˘√ø¬ı˛˚˛±  , ˜‘À·¬ı˛ Ú˚˛ÀÚ¬ı˛
˜ÀÓ¬± Ú˚˛Ú Œ˚ Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ‘ ˜‘·Ú˚˛Ú±º ¤¬ı˛fl¡˜ Œ¸±Ú±˜≈ø‡, fl¡˜˘±é¬ õ∂ˆ¬‘øÓ¬º
„√√] ’˘≈flƒ¡ ¬ıU¬ıËœø˝√√  . Œ˚ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ ø¬ıˆ¬øMê√¬ı˛ ø‰¬˝ê Œ˘±¬Û ˝√√˚˛ Ú± Ó¬±Àfl¡
’˘≈fl¡ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸ ¬ı˘± ˝√√˚˛º Œ˚˜Ú  . ·±À˚˛ ˝√√˘≈√ Œ√›˚˛± ˝√√˚˛ Œ˚ ’Ú≈ᬱÀÚ

140
‘ ·±À˚˛ ˝√√˘≈√º ¤¬ı˛+¬Ûñ ˝√√ø¬ı˛¬ı˛ ά◊ÀVÀ˙ ˘≈Ȭ Œ√›˚˛± ˝√√˚˛ Œ˚ ’Ú≈ᬱÀÚ ‘ ˝√√ø¬ı˛¬ı˛
˘≈Ȭ ˝◊√Ó¬…±ø√º
‰¬– Ú¤ƒû ¬ıU¬ıËœø˝√√  . Œ˚ ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±À¸ Ú¤ƒûÔ«fl¡ øÚ¬ı˛ƒ ¬ı± øÚ ˚≈Mê√ ¬Û”¬ı«¬Û√ Ô±Àfl¡
Ó¬±Àfl¡ Ú¤ƒû ¬ıU¬ıËœø˝√√ ¸˜±¸ ¬ı˘± ˝√√˚˛º Œ˚˜Ú Ú±˝◊√ ŒÈ¬±˘ ˚±¬ı˛ ‘ øÚÀȬ±˘  , Ú±˝◊√
¬ı˛¸ ˚±¬ı˛ ‘ Úœ¬ı˛¸  , ŒÚ˝◊√ ˆ¬≈˘ ˚±ÀÓ¬ ‘ øÚˆ¬≈«˘ ˝◊√Ó¬…±ø√º
5º ¬ı˛‰¬Ú± ø˘‡Úñ

141