POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORU KULTURY MATERIALNEJ KD 1405/42 POZNY OKRES LATENSKI I OKRES RZYMSKI Opracowanie zhiorove pod redakes JERZEGO WIELOWIEISKIEGO LY niwarsynar warszaw Bloteka Int Neotel a Kakowste Becdmuetee ono wears M4 ms HK oyD. 5 WROCLAW - WARSZAWA - KRAKOW + GDANSK ZAKEAD NARODOWY IMIENIA OSSOLINSKICH WYDAWNICTIWO POLSKIES AKADEMI NAUK 1981Od Redokeji — Jerzy Wistowieisks L deta : i A Zebee pisane — decry Koiendo . . . > R. Zreala archeoosicens — Kesimir? Gosiowst 1. Spree zrédl acheologosmeh t 2, Zarys rozwoju bedai , we 3. Stan dxdce! w posszegélnch welonach *, : : § Roslaie tre! archeologicanych i moalivolel poenawns + Besa numicmatyezne sory Wisoeaie : 4 Soscyka drédol mumizaatscenyon 2 Monty geciie ss 5. Mouey eltekie $ Monwty came Tt 5, Wario poanamer ids] amiamaigereys D. Arddte preyrodaicns — Jerny Pyepata 1 Roget.) eae 2 Zebdla pecbotanicene’ | | 3. Zrédla palcozoologicane | ve 4 Warttt pocsawera Tt A &, 2esele woskivane metodani bade sensicenpeh ¢ IL. Tho historyezse — Jerzy Wiclowiefski | AL Rultusyerchectogieane * A. Ghronologia ~ Kavininz Godiowsti, Zenon Wothiak 2 Ping oltes prosdcymsks =.” WOM 2, Oktes wpbywéw rayshich sont : YB. Kultura praewonka — Kazimierz Godionsli | Nazwa i gemeze. . : 2 Ghronolopia 2 Tre : 3. Coamike. : 40 Ire macevnia 5. Narzadzia : & Pretty codsiesaego wast i pristony teatime |” eee : 2. Usbeojenie : 8 Oadoty i exgist sain | 9. Bedownictny.. Te: Foray i wepossdenie grobow |) |S! 117 KaiRishe,| meiniconanis Inaine kalary paswonsey | fC. Kultiny aksywske i wielbarsha 1. Waten — Ryszard Wolquiowicg | 2. Chronologia — Ryszard Wolasiowice | |! 3 Systeenatyka kallaxova — Ryszard Wolggiowies ml Riu olsovska — Rysward Wolggiewice = |! & Rus Welbaka (fora ltowiila) — Rysaid Wolggevia’ | cee Fi wont (aa eves) ~ Jan Jasanig Tens Oscig on Hane NY sewvoarece felnss} kutucy wilbaniel Roney Wolagiewicr | | [Ages tora — Grrsarz Domatti, Ryszad Wolo * : , 1. Grupa gustowsia 2 Grupa Iubueka . a 3: Grupa debcxsiska. 7 \/F Kultura zechoduiobatyisha — Jan Jaskar 4, Zagadnienia ogdine . 2. POiny ofses preedrayasski 3. Woetsny padokres rzyraski | | 4 Poiny podottes rymski. | |mae. | 6. tn gs ty oi ssp ea ~ Zy : ws 1 Gérey Shik. veers es UNE YEE Rcteciogn = 282 i 2, Matopoiska sachot beers sss ogttowie rzedmnetog 2838. + + 268 ; a cd LLL Remommeg emaeeteg S| 1. Blementy innyeh kultur CL one entbpetie BPE) on ! Pealars puchoaka = Ton Grommiedd | TTY SED te X Kars fabieeta Teese Dybromia ee Pt its 4 Kato cemsachowsla Tere Dabrowska |= SS oss DUELS am, 4 Kale jun sat Dabront SUE Sn 2h Tatras Wha Beale eumdniale OO ne ecco vce neces ee ee seen ee ce 6 +B, Srodowisko geograficane . . ae ee 290 Cubic nr wll SUE Shs 5. Rormiamreiunitues cada TIT SUEDE an EB, Zrbtaicowanic form osiedli. 2. ee . oe . 6 30S, . ¥. rodatcia ' eet mlaotovns ~teay Wor, Iolo Jeo Wao DLT : 2 Hodovia | Lt SIMI \ J loans seopow satwetget 22ST a a Pmeaiwo nner : De 2 Gane eat enon nt 2 B. Prodatcla otro on Sn 3 Te Metsala = Regent Guia. || DIED SILL gs 2 Garessivo — Jory WRLOWABAL + S| aa 3s 4 Oba deoma = Jory Wilt © | DUD 4 Kamieniantve — Jeray Melo u x0 S$. Wanemisvo —Jesy Pon PO Lilian © Warelnicng — Jeo Wisowilis San 4. Duergiivo dee} Wii SU my © Salanive Touotogtwo Teron tawinta | | ma 91 Wibiiennictwo — Jerzy Wielomiiski . . . . at an 10, Garbentro i kutnistwo — Kerysatot atom Lt 38 | 11, Rogowiassivo — Krzyotof Dabrowski m4 ‘VL Koneumpaia A. Pohywienle — Jeay Willowisiki 80 B. Odeiet ~ Jerzy Wislowigski ent se . Micsckanie — ergy Prtgala ee a 38 : YA. Komonita,tanpon, wana ~ Jey Wisowi { “A. Komunikage vee 388 ' 1 Odtwarsanio Geog i seakow v2. a 388 2 Prat wich i how 39 i B Transport... Phillies = \ 1. Wyn 2. Womiana zewngttzna ee 3. Onpanizacia { charekter wymsiany ee ee ‘YIME. Stosankl spotecane — Jerzy Wielowielski ‘A, Elementy zr62nicowania spotscznego - 5 + « 1, Zrbinicowaate zawodowe sss. 2. Foray whsnoii i podate - 3. Rozwarstvienie spoleerne - 4. Zagndnienie eeodow , kigaecych"- 2B Posy pana spoken so Be Roding es RRA. : 3. Plemip ee ee 4. Zovigzek ie 5. Osradké | foray waiey + 3% Blementy relight — Andtzej Neeweslovski ‘A. Zagadnicnia ogitng ss. « FB. OSodki, obicky i depozyty’hllove : © Wiermis ecutlogce i obra, poartony. D, Glowne tree wieroa religinych - Zakosizeaie ~ Kazimierz Godlowski -. 5. « Was i Bibliogaa sy eee: és ina BBS isdn OD REDAKGIL Dia Koricowego ofresu starodytnoSe, obsimuigcego ezasy od IT w. pane. do VW. x, dssponujemy pod: Stavg Arédlowa Vardziej rSénorocing anizel da epok woesinijsaych, Zasadnicza prupa cSdetatcheologieznych Zeprezentuje duta rozmaitosé obickt6w nieruchomych oraz drodnych wyrobéw lokalaych, a ponadto macene ilosci obeych importéw, Readkie i eniymatycane celacje autorSw greckich o iudach Pétnacy zostaly poweonie warpelnione znacznic liczaiejsaymi i dokladnicjszymi informaciami pisaray rzymskich, dotycayoymi dorzecry Odry i Wisly, Pojawily sig wreszcie najstarsze znane nam nazwy topograficzne. Ta nidnorodnoss dunych nie oznacza jednak bynajmicl, te dysponujemy juz wystarczaigea podstawg do peloe] rekonstrukeli Zycia Swezesnych miesekasiodw naszych ziem oraz ich deiejéw. Wszystkie rodzaje drédet ‘aja bowiem charakter dosé jednostronny i zawieraja wiele lk. Zdajge sobie sprawe z istniejaoych mankamen- {6w autorzy tego tomu awracajg na nic uwage zardwno w rozdz. I traktujacym o Zrédtach, jak ted w rozdziatach tematycanych. Czynig to nie tylko dla poprawnosei metodycznej, lecz takde dlatego, aby wskazaé na konieer- Role — awlascera na odcinku drédet archeotogicmych — uzupeinionia beakujgeyeh danych w toku prapszlyeh badaa. ‘Tom V Jato ostatni czton catosci ma ukazaé stopies zaawansowanin weeystkich proceséw kulturowyeb, jaki osiganely one w pierwsze} potowic 1 tysigelecia n.c. Obok prredstawienta specyfiki rozwoju mieszkadeour siem Polskich w owym czasic, tom ten ma rowniee charakter podsumowujgey. Caytelnik powinien mie jasiy obra 80, aki byl poziom rozwoju wszystkich uchwyinych dziedzin kultury ludnoSei zamioszkujgcs} dorzeeca Odry i Wisly w okresie popraedzaiacym Ksztakowanie sig feudalnego spolcczeistwa i patistwa polikiego. Realizacja tak nakreslonych aadatt pravz zespot autorski nie byla lata. Wiele watpliwosei wyjaéniono na Kilkudricsigcia posiedzeniach aespolu redakeyjnego, na ktdrych zrefetowano i praedyskutowano wigkszose rondzialow, Posiedzenia te, grupujace autordw i zaproszonych specialistéw 2 r62nych oStodkéw, pefily w latach 1969-1972 role czyanika integrujacego w pewnym stopni merytoryeznie badunia nad oktesami wplywéw kultury celiyckicj i reymskiej w skali ogdinokrajowe). |W foku praci dyskusi wylonila sig potrzsba zrewidowania i uporzadkowania sreregu spraw awiqaanych 2 po- Geialami i nazwami szeregu Kultur geup kulturowych, a taize chronologia. Praedstawione W tych kwestiach nowe Broporycie sa Konsekwencia coraz lepszej znajomosei prehistorii naszych ziem i wskazuja na potrecbe je syn- chronizacii x sqsiednimi obscarami Europy oraz aa celowoté stosowania jednolitel zasady nazywanie Kultus 4 grup archeologicanych od reprezentatywaych stanowisk, W reaaltacte dyskusi preyieto termin pony podoktes praedczymski na okresleaic fary chronologicane) Razywane} dotad 2wykle pSémym podokresem Jatetskim, Z tego ostatniego terminn zrezygnowano, edy? pro ‘wadai on do pomylck. Fuza chronologiczna nazywana. p6énym podokresem przedvzymskim jest bowiem w zase. Gre wepélezesna fazom Ci D (érodkowe) i pééne) kultury i okresulateskiego, W ten spossb nawigzajemy do ‘ustemalyki chtonologieens| stosowane} powszechnie dla obszarsw érodkowe) i polnocas} Europ. Dia uniknigctanieporozumied trzeba tz wyjainié, Ze pod pojeciom Pomorze Wechodnie rozumiemy Pomorze Nadwiflagskie sigeaiace po ling Paskeki w odrStnieniu od polotonych delej na wschéd terenéw Warm i Mazur Gicmile staropruskie). Granice Pomorza Srodkowego wymavza aa wschodzie Leba, a na zachodze Pasta, ova ktéra ley Pomorze Zachodnie. Wonikiem prac preygotowavrezych bylo wydanie techniky mate poligcafl zesaytaw 4 5 w ramach czeSci V Rateriline do prabistoi iem poiskich (1971 i 1973), Pierwsay z nich zawiecat nowe opracowania rSeaych zagad- Died pidra osmiu autoréve, a drugi polny, Krytyczaie ujely katalog skacbow monet rzynnskich 7 teronu Polski, Ponaito nicktére opracowanin pomocnicze stay sig inspiracja do nepisania osobnych atyeulow, kere W tymn faasic ukazaly sie drukiem (M. Maczyiiska 1972; T. Stawiarska 1974; A. Wierciiska 1976). Koncepela prezentowanego opracowania réini sig zasadaiczo od otyehozasowych jee synletyczaych, Zaeeydowalisy sig bowie no ubdad tematycrny, ktGremu podporsqdkowane sq zmiany zachodzace w possera:aes. = = — = <__ 8 gélnych podoksesach. Sadzimy, ze takie ujecie pozwoli lepiej zrozumied istote processw dokonujacych sig W siéwnych dziedzinach Zycia spolecznego, “Zéajac soble spravie z tego, be podstawowe problemy powinny byé dobrze uzasadnione, dajemy w rozdz. 1 charakterystyle najna2nijsaych rodzajow Zrdde! ze wskazaniem na ict specytike, wartosé i zakres motliwosei ‘wyciagania na ich podstawie wniosk6w natury ogélne}. Charakterystyka Zrédct antropologicanych zostala opt blikowana asobno (A, Wierciiska 1976). W toed. IT przedstawiono tto historyczac, obrazujgce zatys zasadnin caych proceséw dviei6w powszechnych, Ktdrym podiogaly talcte ludy zamieszkujgce dorzecza Odry i Wisly. Najobszernieiszy rozdz, 11, rozpocynajacy sig zarysem chronologii, przynosi nowa pod wielu wasledami cha- rakterysiyke sldwayel i peryferyjaych kaltor archeologicanyei 2 uwzglednieniem ich genezy, Zasieeu, rozwoju i weajemnych oddzialywad. Nie bylo to latwe przede wszyatkim ze wagledu na to, 2e dla nicktéryeh regiondw (Pomorze, Mazury, Slgsk) dua ezeSé materiatéw zagingla podezas ostatniej wojny, Niemala tradnosé praedsta- win te? fake nicopublikowania wiela bade wykopaliskowych. W rozdziale nastepnym podkreslono, na przy- Ktadach lepiej abadanych region6w, wspolzalcanosé osadnictwa j Srodowiska naturaluego, oméwiono charakter siedzib tudzkich, ich rozmieszezenie i romw6}. Podano takze naczueajace sie waioski natury demograficznsj, Rox patrujge w rozd2, V poszezegélne dziedziny produkeji, autorzy dazylt do uchwycenia clementéw postepu tech nicznego, prey ezym obok okreSlenia zasiggu i romniarow wytwérezoéei starali sig ustalié stopici osiagniete} specjalizagi, Wyodrgbaiono rozdzial dotyezgey zagadnieii Konsumpeji. W pozostalych partiach odtwarzane sa poszezegélne dziedziny kultury na podstawie ZrSdet bezposredaich i posrednich 2 uwzglednieniem réznych cezynnik6w i spocyfiki regionalne). Rozdz. IX zawiera probe kompleksowe} interpretacfi religioznawene} #rédet atcheologicanych i ma w pewnym stopniu nowatorski, chociad ezgSciowo dyskusyjay charakter. W zakoricrenia podkredla sig muaczenie rorpatrywanego odcinka pradziejéw jako szozytowego okresu rozwoju starodytaych, sieszkaiew ziem polskich oraz analogie i réknice pomigdzy schiylkiem statozytnosci a wezesnynn Sredniowie~ oem.Ja eS L z R 6 D L A A. ZRODEA PISANE, Poiawienie se drddel pisanyeh stanovi w aspekele drodloznavexym istotoy element rémnigey okres szymki od wezesnieisych odcinksw chrocologicenych prahistoné ziem Polski, Zeddlapisane to puswernie rétnego {paaju wamlanki u autordw laciiskich i greek, mbwigee o terenach polozonych mniedzy Kargntan f Se dstami a Rattykiem onus 0 ludach zamieszkujgeych te obszary. Literatura poswviccona ich interpretacji jest jed- nak ogromna. Miadomosi autor6ve antyeanych o zemiach polskich wabudaaty eaintcresowanie niemal od pocratca itaienia Estoriografi polskej. Bywaly one wykorzystywane jud w kronikach seedaiowieczayeh, TWentyfikacja migjsco- wotei Kalista wymienionej pez Piolemensza 2 Kaliszem zajdue sig u Diugosza (1951, & 173, 173), 4 Wenctog 2 Polakanil uto2samil fur Grzsgorz z Sanoka (Callimachus 1963, s. 30). Pocaathi naukowego badania frist pismch do dziciow ziem Polski w okresis eymskim datng sig jedaak dopiero of pierwsrych dzisievioec, ZEX w. Nalety wigzaé je 2 dziatalnossia J. Lelewela (1972) i W. Sarowieckiego (1964) w nates polskie, PY) Sea, farzyke (1842) w ezeskiejotez K. Zeussa (1837) i K. Millenboa (1882-1906) w niemicckic} W pracech tyeh ba- Gizy #tbrano i skomentowano whaiciwie prawie wszystkie Ztddlapisane dotycrace bezpostedato siem Buropy Stodkows} w okresic raymskim. Ostatcezayin nigjako podsumowaniem tych bated byly prace L. Niederlego (1907-1910), Badania XIX-wiezne koncentcowaty sig pede wszystkim WOES? problematyia etnicznej. Podej- mowano tz jednak niclicane prbby wykorzystywania Zrédel pisanych do poenania koniaktow ziem palshich + terytorium imperium raymskiego (J. N. Sadowski 1876). Wy cassch am blisaych antyezne fréidla pisane byly wielokeotnie analizowane 5 wykotaystywane preee Drzedstawicieli zSanych dyscyplia, kigrzy zajmaowali sig rekonstrakeja pradziejsw ciem polskich, Podeumowania Leh badad stanowia artykuly B. Biliiskizgo (1947, 1948, 1048a, 1961, 1968), wykor2yeujace da interpetac wisdomosel pisatzy starozytaych o ziemach Polski w szerokin zakresiestudia aad geografia antycen, Svoee- silo cenne dia problematyki antyernych érédetpisanyeh 5q monuimentslne syntery K. Tyaienicekiego (981) 5H: Lowaiafiskiego ([963), jak réwniez prace G. Lubudy (1960-1964; 1968). Niestety, beak jest publikacit ji Sci, ktora wykorzysty= Ralaby w pein’ wooysthie ustalnia wapéleassnej wiedzy o auty Jedynie tylko teksty dotyceqce berposeer Steven presiotsl i opracowal M. Plezia (1952). Naledy tet podkreslig 2 relacje pisane sa w byt melym stopatu wokorzystywane dla pounawenia inne} problematyki nix etnicena ‘Zroda psane do deisiéw ziem polskich w okresierzymskim moti podzilis na dwviezasadnicze kategorie: ‘2ocla typu geografiemovetnograficenégo oraz frédia typi historiogricznego. Podslawa takiego podzialy jest nie charakter dziein, w KtSrym znalaly si interesujgce nas wamianki, lecz typ tych informacft Zrddla type geogtaiceno-etnografcancgo to 252nego rodzaju opisy Europy pozh gran iperiam rzyme skiego. St one reprezentowane preez teksty Pomponiusza Meli, Pliniusza Starscego, Germanie Tacjta, Geogvafig Prolemeusza oraz opisy geograficane Jordanesa, jak réwaiee prac kilia drobnych wemianck 2 ULV w., ktdee eeepagt nam powne dane dotyczace oktesa znaconie wozesniejszego. Do drédel typu historiograticanego bed naletaly prickazy méwigee o faktach jednostkowyeh zvigeanych x kontakiami imperium reymskiego 2 nereiemi polskie (9yprawa ckwity raymskiego nad Bally), czy ter dotycasce plemion zamicsekujgeych ziemie polsKie (kontekty Rzymu 2 Lugiami, wisdomoéei dotyezgce weaesnicjsze) historii Gotow). Nie moina sig jednak ogreniezyé tylko do autor, ktéryeh dzela zachowaly sig w ealoii, Analizaflolo- eens poswala num wilokrotnie wydobyé z tych tekstéw fiagmenty sarvzych pitaezy, ktdtyeh deta wprevn, zie nie dotarty do nas, leez costly wykotzystane przez péfnicizych autorSw pracujgcych metoda kompilt. ‘sxing, powsncchnie stosowang w starodytnossi. W ten spossb wprawezie ogéina sunta informe o Zemiach 2 —Wrshistoria slom polsktes. V10 polskich nie 2wigksza sig, lecz za to motiiwe staje sig ustalenie chronologii poscczegélnych wiadomosei. Pozwala to 7 kolei Sled2ié stopniowe narastanic wiedzy statozyinych 0 tych terenach, a zarazem stanowié moze bardzo ‘stotay element w badaniach nad Kontaktami éwinta Seédziemnomorskiego z obszarami migdzy Karpatami i Sudetami a Baltykiem. Wydzielenie starsaych informacji z zachowanych tekstow antycznych méwigeych 9 miach Polski zapobicga te2 wysiaganiu pewnych wnioskéw anachronicanych. Analiza 4rédet pisanych do dzicjéw ziem polskich w okresie rzymskim nie moze sig ograniczaé do interpretacji drobnyeh tylko fragmentow odnoszacych sig bezposredaio do tego problemu. Powinny one byé skomentowane na podstawic studidw przeprowadzanych nad caloSeig dzie!, 2 ktérych pochodza. Analiza taka musi dotyczyé przzde wszystkim frédel wykorzystywanych presz poszczegélnych autoréw oraz ich chronologii. Z drugiei strony Konieczne jest uwzplednienie metod pracy stosowanych w starodytne| peografii, ctnografit i historiografil. Dopiero fe studia nad poszezegdliymi autorami oraz gaturkami literackimi moga przyniesé poglebiona interpretacie take fragmentarycenych drodel pisanych do dziejSw ziem polskich w okresie rzyraskim. Najwezesnigjsze wiadomosci o ziemiach Polski wystepowaly juz najprawdopodabtie| w opisach Europy Pélnoene| u geogralw greckich okresu hellenistycznego (Hekataios 2 Abdery, autor utopii o Hyperborejczykach, ‘Ksenofont z Lampsakos) oraz u pisaray laciiskich okresu republikaiskiego (Warzo, Sallastiuse), Dziela geo. graficene tyeh autordw nie zuchowally sig wprawdzie, lez echa ich ujeé udato sig wysledzié ui Pliniusza Starszego, Pomponiusza Meli oraz, byé mote, u Ammiana Marcellina (XXII 8, 38) oraz Solinusa (20,1 n.). Wiadomosei te sprowadzaja sig wiasciwie do podania nazwy Wisly, umieszezans} na dalekicj pélnocy. Preekavy te moga bys dowodem docierania va obszary stédziemnomorskie pewnych wiadomosel 0 bursatynodajne} race Wisle WIL w, pane. @ byé moze jus weresnij, w VEV w. pane. Wysuvano tet przypuszczenie, 22 przekaz Timaiosa 2 Tauromenion (ut Diodora IV 56,3-4), historyka greckiego 2 IV-Ill w. p.n.e., 0 podrédy Atgonautew w g6re racki Tanais (Done), a péénie) jakaé rzekq wpadajaca do Oceanu Pélnocnego, jest zdeformowanym echem funk sionowanis drogt handiowej od breegéw Morza Czarnego do ,,bursztynodajnego” wybrzeda Battyku (S. Czar nowski 1956). Najwezesnicjsza, pewnle jut datowana informacie geograticeng o ziemiach Polski znajdujemy w Commentarit Agryppy powstalych praed 12 r.p.n.e. M. Vipsanius Agrippa, zig¢i jeden z najblizszych wep6lpracownikéw cesa- tea Augusta, w eelach praktycenych zeromadzil materialy do mapy imperium rzymskiego oraz obszaréw przy lealych. Zostaly one opublikowane juz po jego Smierci w 12 t. pn.e. Mapa Agryppy, Umicszczona na scianie Portieur Vipsaniae zbadowanego na Rolu Marsowym w Rzymie, oraz publikowane komentarze do taj mapy ade- araly ogromna role w ksztattowaniu sig pojeé geograficanyeh Rzymian, Commentarti Agryppy znane 34 7 frag- ment6w zachowanych u Pliniusza Starszego i u Strabona, z dwéch podrecznikew geograiii pochodzacych z V w. ne. (Dimensuratio provinciarum 1 Divisio orbis terrarurt) oraz dzielka rnnicha iryjskicgo z pierwsze) polowy 1X w., Dicaila, Liber de mensura orbis terrae (D. Detletscn 1906). Wiadomosci Agryppy dotyczqce Europy Stodkowe) sprowadzaja sig do stwierdzenia, 2 Wisla (Vistula) byta granica migday Germania a Dacia. Takio potraktowanie Wisly jako rzeki granicznej Swiadczy, Ze stanowila ona wowezas jedyny wlasciwie znany obiekt w tej czeéei Eu- topy. Noledy wiqzaé to 2 faktem pokeywania sig jut w I w. pane. szlaku bursztynowego 2 dalnym jej biegiem. Rozpropagowanie przez nadzwyezaj popularng w starozytnosci mape Agryppy Koncepeji Wisly jako r2eki sranicznej zacigaylo na dalszych ujgciach geografi Europy Stodkowe] i bylo wielokrotnie pétniej powlarzane. Zmienialy sig tylko nazwy krain rozdzielanych Wisla. Koncepeja ta nie mote swiadceyé jedaak zupelnie o istnic- niu na Wisle jakiejs granicy Kulturowej ezy tez etniczne). Pierwszymn zachowanym w calosei dzictem geograficanym podajgcym pewne wiadomosci o ziemiach Polski Jest Chorographic Pomponiusza Meli, kompilaeyjny traktat geograficeny powstaly w atach 41-44 n.¢. WiadomoSci Mali adnoszace sig do Germanii (IIT 3) siegaja do Polwyspu Jutlandzkiego oraz do obsear6w nicznacznie tylko Praekraczajgeych Lab. Dalej majdowala sig wediug Meli Sarmacia, ktérej wschodnig granice stanowila Wisla, 4 nastepnie Scytia. Opis zwyczajéw Sarmatéw odnosi sig do tudu koczowniczego tejae narwy zamieszkatego nad Morzem Czaroym. Choragraphta Meli swiadczy 0 braku znajomofci Europy Srodkowej, ktéra autor pr bowal zastapié danymi odnoszacymi sig do innych obszarsw. Na uwage zashuguje fakt, ze u Meli, podobnie Jak ina mapie Agryppy, jedyaym pewnym elemontem jest rzeka Wista, ktéra tu pelni role granicy migdzy Sar- magia a Scytia. Dalsze windomosei typu geograficenego o ziemiach polskich wystepuja u Pliniusca Stanszego. Caius Plinius Secundus, Plinius Maior (Pliniosz Starsay), ur. 23 lub 24, zmarly w 79 r. n.c, jest autorem encyklopedii obejmmu- ‘Jnorj caloksetalt Swezesnej wiedzy o Swiecie pt. Naturalis Mstoria. Zachowane W catosci dzieto bylo opublikowane wr. 77 ne, Ksiggi od TH-VI poswigoone sq geografii. W ksiedze IV znajdujemy kilka wiadomosei dotyezacych ziom Polski, z ktérych cegsé precjeta zostala ze starszej literatury. Wamianka 0 Wisle [ksigga 1V 1225) $81] jest cytatem 2 Agryppy. W ksipdze IV 14 (28) § 100 Wisla (Visoules sive Vistula) wymieniona jest ‘wiréd rack wpadajyeyeh do oceanu. Lista zaczynajaca sig od racki Guthalus, a koviczgea sig na tancea ul Mose odzwierciedla werost wiedzy goografiezne} Raymian o tych terenach w Iw. ne. Na szezegoing uwage ashuguie praeks7 Plininsza {IV 13 (27)$ 97) méwigey przy okazji opisu brzegow Baltyku, 2c teren ten az po tzeke Wisle jest zamieszkany praez Sarmatéw, Wened&w, Seirdw i Hinrdw; nazwy Sarmatbw i Sciréw moga byé argu- mentem na rzece tery, 2e mamy tn do czynienia ze starszym elementem przajetym z opisu zaplece Morza Czamnego (podobnie jak i opis Sarmatow nad Wisla u Pomponiusza Meli). Informacja ta pochodzi z innych ‘éx6det nit sam opis brzegéw Baltyku. Pliniuse podaje bowiem, 2e tak twietdza niektérzy autorzy (quidan). Pray opisie wybrzezy Occanu Pélnocnego Pliniusz. wykorzystuje wiadomosei adobyte gléwnie w wyaiku ‘wyprawy sloty rzymskiej na Baityk w 5 r.n.¢. Znajdujemy rownie?.u niogo szeteg informagji zaczorpaigtych z dzieta. podroinika greckiego 2 IV w. p.n.e., Pyteasza z Marsylii, oraz 2 geograféw helienistyeznych (Ksenofont z Lamp- sakos). Nastapilo tam te pewne przemieszanie wiadomosei odnoszacych sie do terendw bursztynodajnych na Mora Pélnocnym i na wybrzetach Bakyky, Wiedza Pliniusza 0 ziemiach Europy Polnocatj swiadery dobitnie, 2¢ Reymtanie slabo jeszcze znali te obszary W pierwsze) polowie Tv. ne, Traeba pamigias, 2e Pliniusz treykrotnie (w latach 47, 50-51 i 52) pelnit pewne funkeje w armii nadresiskie). Interasowal sie on szczegélnie Germanami piszae niezachowang histori¢ wojen z Germanami (Bella Germaniae) w 20 ksiggech, kt6re byfa doprowadzona do 47 1, Mala ilo$ informacii Pli= niusza 0 ziemiach Europy Pélnocne] w ksiggach poswicconych geografi jest wige bardzo symptomatyezna, Na szczeg6lng uwage zaslugujg informacje Pliniusca dotyczace bucsztynu, zawarte w XXXVIL ksigdze trak- tujacej o mineraluch. Zamieszezone tam oytaty ze starsze) literatury dostatezaja nam pewnych informadii o bur- sztynie baltyckim, Fragment pisarza greckiego Fikemona z I w. a.¢, [NH XXXVIT 2 (11) §33] méwi o dwéch ‘odmiangch bursztynu (biste}, a'racze} kolora wosku, oraz. 26tte)), Ktére byly wykonywane w Soytii. Zwvazywsry, 2e ten autor grecki opisywal wybraeta Ocean Péinocnego (E. Norden 1921) nie maze ulegaé watpliwosci, 2e termin Seytia ednosi sig w tym wypadku nie do obszaréw nad Morzem Czarnym, lecz do tarensw bursztyno- dajnych na wybrzef Baltyku, Tradno jest stwietd2ig, ezy informacja o dwéch micjscach w Scyti, edzie kopano bursztys, odnosi sie do dwéch odkrywek na terenie Sambii, ezy te2 do Sambii i jakiegos punktu na pojezierzu. Praekaz Filemona 0 bursztynie mote tee byé posrednio wskazéwka o wyprawach kupjeckich wadlut szlaku bursetycowego w pierwszej polowie I w. .c. Wiemy bowiem dzieki Ptolemeuszowi (11,1), 2¢ Filemon korzystak w duzym stopniu z informasji kupesw. ‘Nejprawdopodobniel bursetym baltvekiego dotyezy rownie’ przekaz Ksenokratess 2 Efezu piszacego w cza- sagh Pliniusza, ktéty podaje nazwe ,.scytyjska” bursztynu — sacrium [Plin. NH, XXXVi 2 (13) §40]. Na scczegélng uwage zastuguie przekaz o wyprawie ekwity rzymskiogo po bursziyn baltyeki, Ktéry w cza- sach Nerona wyruseyl 2 Camuntum [XXXVII 3 (11) §45]. Odwiedzit on migjsca handlowe (coumercia) i wy- bravia praywaz9e ogtomna ilosé bursztyau. Byla to ekspedysje oficizina, na ezele ktdrel stat eques Romanus, nic kupies, jak sqdzi cxgié badaczy, lecz urzednik paistwowy wystany po bursztyn przez prokuratora Claudiusa Tulianusa zajmuigcego sie igrzyskami gladiatorskimi. Wyprawa ta, jedna 2 kilku zorganizowanych w drugie) polowie rzadéw Nerona do roanych krajéw sqsiadujacych 2 imperium (Nubia, Kaukaz), miata przede wszystkim cole propagandowe. Stanovrila ona jeden z liczaych prrykladéw gigantomanii tak charakterystycznej dla drugiej polowy rzqdéw Nerona. Wyprawa eknity nad Baltyk byla wydarzeniem wyjatkowyin nie tytko na He czasow wersiniejszych, ale chyba réwniet i pééniejszych ze wegledu na sw6j oficjalay i pickomercjalny charakter G. Kolendo 1970) Powadny prayrost informacii dotyezacych ziem polskich mozna zobserwowaé ui Tacyta, Publius Cornelius Tacitus (ur, ok, 35, zmart ok, 120) najwybitniejszy iistoryk laciiski okresu cesarstwa pozostawil, préez wielkich pre historyczaych, réwniet driciko o Germanii, Tea traktat geografiezno-etnogtaficzny, pt. De origine et sity Germanorum, zwany krdcej Germania, powstal w 98 x. n.e. SKiada sig om nigjako z dwéch caesch Pierwsza z nich (cozdz. 1-27) daje syntetycany obraz Aycia Getmandw. Druga za (rozdz, 28-47) prayuosi opis poszezegolnych, Indéw idgey od zachodu ka wschodowi. Tacyt nie ogranieza sie do samych nazw ludow German lecz podaje réwnice szereg sxczcgdtow odnoszacych sig do ich Ayci Tacyt czerpat wiadomosei dotycaqce Germanit plownie x dziela Pliniusea o wojnach z Germanasni (E. Nordea 1923, +, 207-312). Byé mote, pewne informacje Tacyta zostely zaczerpnigte w sposdb bezposredni lub, co jest bardziej prawdopodobne, w spossb posredni z eksicursu o Germanti, KtGry sie znajdowal w niezachowane} kksigdze CIV histori Tytusa Liwviusza. Oparcie sig na tych Zrédiach spowodowalo, Ze opis zycia Germandw wTacyta odnosi siezasadniczo nie do kotica Iw. a. Kiedy powstawalo jego dzieto,lecz do pierwszej polowy IW. rn.e, Tak wigs prey wseystkich Konfrontacjach opisu tego autora ze Zrédlami archeologiezaymi trzeba pamigtaé, ‘2s materialy wspétezesne informacjom Tacyta pochodza nic 7 fazy Ba, lecz.2fazy B,. Odmiennie troche preed- stawin sig podstawa érédtowa Tacyta prey opisie wschodniej czzéei Germanii, Porswnanie danych tego autora 2 wiadormosciam Pliniusza Starszego w Naturalis historia swiadczy, 2 Tacyt maiat znacanie wiece} Konkretnych informacji o tych oDszarach. Musiat wigc kotzystat z innych, péiniejszych érédet, ktére ostatecanio sprowa-2 daaig sig do informacji kupicckich (E, Norden 1923, s. 442). Byé moze, pewnych wiadomoici dostarczyta tex wyprawa ekwity nad Bahyk, o kt6rej pisee Pliniusz Starszy. Bardzo istotna tole odgrywaia w Germanid Tacyts wiadomoici, kt6re dostarcryt kr6] Semnonéw Masyos przebywejacy na terenie imperium wraz, 2 wieszczka imieniom Ganna w 921, 0 czym pisve Kasjusz Dio (LXVH 5,3) Ze Zrédta tego pochodzy dost rozbudowane ia- formagje Germani! Tacyta dotyceace kultu religiinego (H. Lowmniafski 1975). Wiadomosci dotyeraee ziem Polski wystenula Ww Germanlt Tacyta preede wszystkim w opisic tudéw nalera- eych do zwigekw plemicnnego Lugicw (Lugiorim nomen — 43,2). Tacyt wymienia 5 najpotedniejszych Ludéw lugijskich: Haridw, Helwekonéw, Maniméw, Holisiéw j Nahanarwaléx. Dokludna lokalizacja. tyeh persion ‘le jest racze} modtiwa, Praypusceze. sig jednak, Je zamieszkiwaly one tereay wrdtut slaku bursatynowego (H, Lowenindski 1963, . 1,8. 229 n.). W odniesieniu do Nahanarwaléw i Hlariw Taeyt podaje informacje doty- cezaee pewnych aspekt6w ich 2ycia, ktGre —- mimo trudnosc z lokalizacja tych luddw ~~ musza byt wykorzysty- wane pray rekonstrukeji pradziejow ziem Polski. Na terytorium Nahanarwaléw znajdewal sie ofrodek kultowy opisany dos scezegstowo preez Tacyta, Opis Hariéw dostareza x Kolei pownych informacfi o ich organizacii wojskowej. Zastuguia one na szczegélng wage, edy2 dotyeza ludu, a scislejjego druzyny, ktora w momencie redagowania 2t6dla relacji Tacyta dominowala w tej czeéci Eucopy siejgc postrach witéd sqsiadow. W ten sposdb moina wyjasnic slowa Tacyta o przerazajacyin widoku Wojska Hari6w. Warto zwrdcié uwage, 2¢ sSwnied. w 9yn- {etycenym obrazic Zycia Germandw Tacyt podaje sporo wiadomosci odnoszqcyeh sig do druiyny (rozdz. 6). ‘Naledy podkretlig, 4 opisuiac ziemie polskie Tacyt dokenal powagnej selekcji materiatu, ito trsjstopniowe} Méwiae 0 Iudach zamieszkujqeych na pélace od luku sudecko-kerpackiego podkresia on, Ze spasréd wiclkie] ilosci ludéw wymienia tylko zwigzck Lugiow. Pray wyliczenia zas pieciu Iudéw lugijskich zostata przeprowa- ‘dzona te% selekoja wyratona slowamni ,,wystarczy wymienié najdzictnieisze Judy” (civitates), Dzialala cowaice selokcja trzeciego stopnia. Tacyt wymieniajac pigs Indéw Ingijskick opisuje tylko da spasréd nich: Nalaanar- ‘nalow i Haridw. Tego ypu selekeja. materiaia jest ezyins wyjatkowym w German Tacyta. Byé mote autor nie cheat rozbudowywaé koficowych partii swego dzitia, Obserwacja o istoieniu seleke}i materiata moze swiad- czy 0 tym, 2 Tacst rozporzadaa! oprcowaniem podajacym spare informacji o obszarach pomigdzy lukiem sudecko-karpackim a Baltykiem, Stgd mozaa posrednio wyciggnaé wniosek, # Reymianie znali juz w tym mo- mencic dos dobree t¢ tereny. Dla poznania problematyki zie polskich nalety riwniez wykorzystywae pewne informacje dotyczace Gotéw (Gotones) mieszkajgcych na péloe od Lusiéw (rozdz, 44,1; rys. J). Tacyt mow o okraglyeh tarszach, krdtkich mieczach i posluszeiistwie wobec krél6w jako cechach, kisre wyrozniajg Gotéw, Rugidw i Lemowidwr od innych fuddw. Posrednio wige tak sfornmowane informacje rrucaja, cownlez pewne Swiatio na potudniowyeh Nigra sitg tints coepora: arat ad. rusenet Fralelafeausii: Eauesid nega prodianeere lepine apg fornnds, nobler neg mgeniainr ne bee ~ acatg vines Atahfovernnas teres rim quidem arin Prepenect we eon mfveyyt rile borhiuwn fath nate sinhets c(h Trams: Sidra | natin xe adit wafeeiaun alpechur. aluid mace’pigeni ae peope Tae 0 “Main prises tnieritbrel poche eouly fun, quid angn ebiedegs fre raireina ‘ditarntir . Teant lygee Sorhones favbem binetides ad evevrrnus « “regnane paul Radducnus (Fey cendental ik fol Ailgoy wneriog adie grEmanege gente nandiiramon, rat ades clavus ier Gidea beber 9 Gapeahibccratem. Protémnie dend” Serum snflyer emergent adel © esceenon Rug Se Lams om , Pema dts 8 sachs eaprad aa “names baer gen tiony wnfigne v9, pretties adiaeotive tore taiea: renee glad Se-enga seed tamer atic <= “veges chieguir. Sistennm lime dexme Seana tidus hh Jeanttaren IPF Poccianim peers Byer Skye 1 Ftegment skapisa Gormanié Tacyts, Coden Aesinas f. 74———————_“—_ °° °° °° © : 18 sqsiadéw Gotéw, u ktérych nie wystepowaly te eechy. Mozemy wiec tu wnioskowat ne podstawie pewnych, snegatywow" Konkretayeh wiadomosei. ‘Na szezegéing uwage zastuguje bardzo saczegdtowy opis EstiGw (cozdz. 45) micszkajacych na wybractu morza, gdzie abiere sig bursztyn. Obfitoss informacit o tym fudzie tumaczy sie szczegélnym zainterosowaniem Rzymian obszarami dostarczajgoymi bursztyna. ‘Wiadomosei o ziemiach polskich szuka sig r6waiez w opisie Wenetdw. Rekopisy Germanit Tacyta podaig neawe tego ludu w formie Venethi, Veneti. Forma Venedi wystepujqen w starszych wydaniach tego teksti jest bezzasadna poprawkq wprowadzong w XVI w. Pewne informacje dotyezee Wenetdw, ktére podaje Tacyt, ily — jego zdaniem — rozstrzygnat kwesti, czy sa oni Germanami czy te Sarmatamni. Opis Wenetow, dose mreszta ogslnikowy, jest wige nastawiony na wydobycie réinicy migdzy Indnoscia koczownierg zamieszkujacg, stepy nadezarmomorskie a hudnoscia osiadts. Opricz powyzsnych partii Germanii Tacyta odnoszqoych sie bezpostednio do riem polskich naledy réwniez wykorzystywac wiadomosei zawarte w pietwsze) cassei teno dzietka (rozdz, 1-27) dajace) syntetyezny, ,.modslowy" obraz zytia Germanéw. Jest on skonstruowany ghéwnie na podstawie danyeh zaczerpnigtych 2 Bella Germaniae Pliniusea Starszego i odbije praede wszystkim rzeonywistoss terendw nadresiskich. Sta te? dla poznania proble- maty&i ziem Polski wiadomosci zawarte w rozdz. 1-27 musza byé ttaktowane jako dane komparatystyczne, Powinny one jednak byé wykorzystywane w jak najszerszym zakresie (J. Kolendo 1976). Odnosza sig bowiem do Indéw zamicszkalych w bliskim sqsicdztwie ziem polskich i znajdujacych sig na tyr samym etapte rozwoju spolecznego. Trzeba rowniet uwzgledni fakt, 2c matcrialy archcologicme % terean Furopy Srodkowe) wskazuja na duéq jednotitedé kulturows texo obszaru w okresie rzymskim, Zasadniezy skok ilosciowy w wicdzy starozytnych o zietniach polskich mozemy z20bserwowas w dziele Pto- lemeusza. Klaudiuse Ptolemeusz z Aleksandri, astrovom i geograf (99-168) jest autorem zachowens] w catosci Goographiké yphigesis — nauki o keeslenin mapy ziemi zawierajace) w 8 ksiegach opis eeograficeny ealego Swozesnio zanego Swiata, Praca Ptolemensza jest zbiorem materialéw majgoym umotliwé wykrestenie mapy. Sklada si¢ ona, précz.ozeéci teoretyemne} zawartej w 1 ksiedze, 2 opism poszezegsinych Krajéw 2 wyliczsniem Jadéw, miejseowosei, rzek, gr itp, obiektéw, zuzwyeza} x podaniem ick dlugoSei i szerokosci geograficzne}. Dzisio Ptolemeusza jest praede wszystkim oparte na pracy Marinose z Tyra, ktdrego dziatalnosé przypadata nna piérwszg éwieré II w. noc. Stad tez wiadomosel Ptolemeusza dotyeza okresu troche wezesniejszego nig moment, powstania jego dzieta. Analiza danych dotyezacych poszczegéInych prowineji imperium rzymskiego dowodri, 2e w opisich Ptolcineusza najmfodsze informacje motna datowaé na dwa pierwsze dziesigciolecia TI w. ne. Wiele jednak wiadomosct tego autora nale2y odaieéé do okresu znacznic wezeSniejszego, Dzielo Prolemeusza, a raczej jepo podstawowe zrédio, praca Marinosa z Tyra, mialo charakter wybitnie Kkompilacyjny. Zostaly tam zebrane i przcliczone dane zaczerpnigte z ale} dotychezasowe] literatery geograticzae}. Inforinacje o ziemiach polskich znajduja sig u Ptolemeusea zardwno w partii dotycaace) Wielkie} Getmanii (110), jak tez Sarmacjt europe)skie} (IM 5). Granice pomigdzy tymi obszarami stanowita wedlug niego zzeka Wista, Traktat Ptolemeusza szczegstowo okreila granice Wielkiej Germanii i Sarmacji extopejskiej. Nastepnio podaje nazwy gér orez rzek z okresleniem ich wspstrzednych geogtaficanych. Przy reckach Ptoleracuse okresia tylko polotenie goograficane ich ujécia, a wyjatkowo tylko, jesli chodzi o Wiste, rowaie? i Zrédel, Potem nastepuic wyliczenie poszczepsInych Indéw. Opis Wielkiej Germanti podaje réwnieé nazy ..iast” wear z wsp6trzed ymi geograficanymi. Wiedze Ptolemeusza o ziemiach polozonych poza grancami imperium rzymskiego mozna sprowadzi¢ preede wszystkim do informae)i kupieckich, Dowodza tego szeregi ,miast” ukladajace sie w kieeunkit poludnikowym, ktére wyznaczajg salaki handlowe 2 poludnia na pétnos. Wartosé danych Ptolemeusza 0 Wielkiej Germanii i Sarmacji europejskie} byla rozmaicie oceniana w Site- raturze przediniotu (H. Lowmiasiski 1963, t. 3, s, 166-169, t. I, s. 18-34). Wahata sig ona od calKowite) nogacii informagji tego autora a2 do bezkrytyeenego preyjmowania wszystkich danych, W r2ecrywistosel poszezegélne Kategorie informagji, 2 nawet konkreine dane maja rééng wartosé. Kazda wige informacig Ptolemeusza nalety odrebnie oceniaé. Weryfikacja danych dotyezacych wspélrzednych geograficzayeh jest modliwa w stosunku o sieci hydrograficene| oraz pezynajmnie} ezeSciowo do orografi, w przypadku, gdy identyfikacja poszereg6! nych gor nie jest zbyc dyskusyjna. Podawane przez Ptolemeusza wapélezedne geograficane odbiegnia od reccay- wistosci Jego stopiesi diugosci geograficanej odpowiada maiej wigce| 4/5 naszego stopnia, Précz tego observayjemy tia obszarach por granicami cesarstwa pewne przesunigcia w kierunka wschodnim (gdy idzie 0 okrestenie tugosci) i w kierunku pétnocaym (w preypadka okreslania szerokosei geograficene)), Preesunigcia te, zresztq nigjednolite w stosunku do wszystiich obiektéw, dochodze niekiedy do 2°. Przy wykorzystywaniu nazw plemicnnych przekazywanych przez Ptoiemeusza ttzeba pamictaé 0 szereeu biedéw. Sq one wynikiem anachtonizmaw (ursieszczanie nazw ju calkowivie nicaktualnycb), dublowanie, @ nawet trzykrotnego powtatzania te) same] nazwy, wreszcie niewlasciwe} lokalizacji (H, Lowaniatiski 1963,4 1.2, 8. 23-45). Po wylgezeniu tych wszystkich grup nazw plemiennych mozna jodnak dojéé do pewnejilosci nazw reecaywistyeh. Sz one licanigisze na terenio Wielkie} Germanii niz na terenie Sarmuejt europejskie Lista mast” anajdujgeych sig w opisio Wielkiej Germanii dostareza nam danyeh do badan jezykoznawezych. Fakt umiejscawinnia ,iast” w pewnych ciggach idgcych 7 poludaia na pétnoc umodlivia z Kole Sledzenie pracbiegu slakiw handlowych, Wystepajace w Iiteraturze identyfikacje ,,miast” wyliczonych prez Ptolomeusza ‘9q bezwartosciowe i naleza ju? calkowicie do historii nauki. Rowniez prawie powszechnie przyjmowane utodsa- smianie Kalista Ptolemeusza z dzisiejsaym Kaliszem (B. Biliiski 1961) moze obeenie budzié powaine watpliwosc. Oparte ono bylo na podobieistwie nazw oraz na obliczeniach poxwalaiacych stwierdziG, 2 podana przez Pto- Iemeusza odlegiosé Kalisia od Duaju i od ujscia Wisly jest dosé zblizona do odleglosci Kalisza od tyeh samych riejsc. Argumentem na r2ecz lokalizacfi Kallsia Ptolemeusza w Kaliszu byto réwnie? pototenie tego miasta na salaku bursztynowym przebiegajacym na tym odcinku doling rzeki Prosny, jak réwaiet istnicoie dudego skupiska ‘osadniezego, z ktérezo pochodzi dosé powaina ilo importéw rymskich, w tym réwniez wezssaych. Prazciwko identyakacii Ptolemeuszowe) Kalista z Kalisvem preemawia jednak lokalizacia ,.miasta” Leukaristos, majdu- Iacego sig weatug wspétrzednych Ptolemeusza na pétnoc od Kalisia. Leukaristos mote bys identyfikowane 2 dri- sicjseym Trentinem w Stowaeji. W mviejscowosei tei, wedlug Swiadectwa dwach inskrypefi, podozas wojay z Mar komanami i Kwadami w 179/180 r, zimowal oddziat raymski, Jedua z inskrypeji méwiaeych o tym fakcie (CTL JIT 13439) zostala wyryta na skale w Trenéinie, druge maleziono w miejscowosei Diana Veteranorum, drisiej- see} Zanie w Algctii (1H. G. Palaum 1955). W inskrypejach tych wystgpuia nazwy Laugaricio i Leugaricio, Zwlasz= za ta ostatnia nazwa, wystepujaca w inskrypali z Diana Veteranorum, jest udetzajaco podobnat do nazwy Lewka- ristos praekaaane) prez Prolemeusza, Prayimujac identyfikacig Leukarisfos — Leugaricio x deisiejsaym Tren’i- nem, trzcba lokalizowaé Kalisia Ptolemeusza gdzies va terenie Stowacji, Réwniek ,miasto” 0 dackiej naczwie Setidava, letace bezposrednio na polnoe od Kalisia, powinno byt umieszczone na obszarze Stowagji, Obecnoss nazwy dackie, thumaergea sig dobrze na tym ostatnim terenie, bylaby dosé zaskakuigen w Wielkopolsce. Opréez tekstu Peolemeusca rozpotzadzamy rowniez kopiami map (rye. 2) sporzadzonych praez niego, Ktdre zachowaly sie W niektsrych rekopisach. Najstarsce z tych map pochodzg z XIL-XTIT w. Maja one dwie redakeje. Redakeja A zawiera 26 map, redakeja B — 64 mopy. Preez dlugi czas uwazano, 2e mapy te sz opracoweaiami pétnieiszymi (bizantyjskimn) i stad ted nie mnaja zadne] wartosei dia rekonstrukc}i geografii Ptolemeusza. Obecnie prrewnta jednak zdunie, te mapy znajdujace sig w kodeksach Ptolemeusza stanowig posrednie kopic map opra- cowanych przez samego autora, Dotyczy to zwlaszcza 26 map redakcji A. Nalety sie jednak liezyé 2 szeregiem przerObek i uzupelnie, kiére mogty by¢ péznie} wprowadzone do tych map. Mapy majdujgce sig w kodeksach Ptolemeusza pozwalaja przade wszystkim na weryfikacje teksta tego autora, W nicktérych praypadkach podaja one réwnicz powne wiadomosel uzupelaiaigce, ktdrych beak jest w tekicie. Rémice te wynikaja albo z dodatkowych informacji Ptolemeusza worowedzoaych pOdnie} preez niego do map, albo ted. faktu, ze pewne informacje dotyezace np, rzek ezy gor tatwie) byto przedstawié Karto- gtaficmie, nit. w opisic stownym. Dla ziem Polski mapy Plolemeusza potwierdzaja i uzupelniaja wiadomosei ‘0 dwach Zrddlach Wisly (B, Biliiski 1964, s, 141-148), By mode jest to wynik znajomose! géme} Wisly oraz Sanu. Pewne wiadomose! 0 zicmiach Polski znalazly sig w taw. Tabula Peutingeriana. Jest to XU-XIT-wiecena kopia antycznej mapy, Ktérej oryginat powstat w drugiej polowie II vi. lub te& na poczatku TIT w., a nastgpnie zosial preeredagowany w koricu IV Tub na poczatku V w. (A. i M. Levi 1967). Uklad mapy dostosowany jest do formy starozytnej ksigehi — zwoju. Tabula Peutingeriana w obecnym stanie skiada sig 2 11 kart pergeminu posklejanych 7 soba, o }icene} dlugosci 6,82 m i szerokosei ok. 34 em. Taki wydluzony ksztalt mapy spowodowat powaine deformacie jej tresci. Péinocne { poludniowe partie mapy 8 bardzo schematycene. Poza pélnocaymi granicami imperium Tabula Peutingeriana umieszcza szereg tiazw plemieanych. Z tadéw, Ktére na podstawie innych Zrédel moina wineaé z iemiami polskimi, nalety wymienié idge od zachodu ke wacho- dowi Bua(——~), [Bus(owie) raczej, a nie Bur(guadowie)j, Lupiones (Lugtones) Sarmatae, Venedi Sarmatae oraz po raz drugi Vened na pétnoc of ujécia Dunaja, Scereg rSénego rodzaju informacji dotyczgcych ziem Polski i ludéw je zamieszkujeeych znajduje sie w dziole Jordanesa De origine actibusque Getarum, w skrécie 2wanym Getica. Powstato ono w latach 550/551. Mimo pew- nych wiademosei natury biograficzne) 2awartych w Getica nasza 2aajomosé tyeia Jordanesa jest zaikora, Byt ‘on pochodzenia gocko-alariskiego. Przez pevien czas piastowal funkcj¢ notarivsza, pédniej najpcawdopodobnie| preeszedt do stanu duchownego. Getioa Fordanesa jest dog mechaniczayma streszezeniem, 2 nlezbytliceaymi tylko dodatkami i uzupelnieniami, niczachowancgo dzieta Kasjodora z. XI ksiegach poswigconego bistorii Gotow (istoria Gothica). Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator (ut. ok, 490, amart ok, 583) byt jedaym 2 naj- ‘wybitniejszych pisarzy facifskich VI x. Prasz pewien caas byt on wysokim urzednikiem na dworze kréléw gockich, pelnige migdzy innymi funkeje magister oficiorunti prefectus praetoril. P6éniej osiadt w 2atozonyma przez sicbie Klesatorze w ApuliRye. 2, Mapa Wilkie) Germani?" Plolemeusza zachowana w rekopisie Vaticanus Urbinas, Gr. 82 Historia grecka Kasjodora powstala w gléwaym zarysic w latach 526-533, leez byla péénie} uzupetniane i poprawiana. Przystepujac do pisania tego dzicle Kasjodor cheia! glonyfikowaé gocki réd kréiewski Amaléw, a jednoczesnie zniwelowaé przedzialy pomiedzy Gotami a Reymianami. Kasjodor wykorzystal bardzo starannie cata tradycie antycena o ludach pétnocy. Wirdd jego érddet, doryezgoych tej kwesti, précz deiet Pomponiusza Meli i Ptolemeusea znalazly sig townicz nic znanc nati skadinad prace geografiezae i historyezne oraz jakas dosé dokladna mapa obszardw pélnocnych. W przcdstavieniu histori Gotéw opart sie Kasjodor na gockim historykn Ablabiusie, Wykorzystal te, najprawdopodobnie} posrednio, pieSni gockie. Sam Kasjodor jako wysoki utzednik kréla gockicgo még! posiadaé powne Swicie wiadomosci 0 Iudach pstaocy. W zachowane] jego Koes pondene}i adtinistracyjne} znajduje sie lit do Estiw (Hest), dzigkujacy za preystanie bursetynu (Variae V 2). Zawarle w nim wiadomosei powtarzaja jednak informacje Germanit Tacyta, Dokonane przez Jordanesa streszczenie historit gockie} Kasjodore dowodzi, 22 znajomosé polnocy poczynita na ferenic imperium rzymskiego pewne postepy od poczatka IT w., kiedy to powstala Geografia Ptolemeusza. Wiadomosci geogtaficzne dotyezace ziem Polski znajduja sig w Getica w pactii geozcaticane (w taw, kataloga ludw) oraz, przy przedstawianiu dziciéw Gotw i Gepidsw. W pierwszej ich ezgéci jost informacja (V § 32), 42 granice Seytii od zachodu, od strony Germandw stenowi rzeka Wista (Vistula). Opis zas g6r otaczajacychDacie (V § 34) podaje, to .wadtut tewego ich stoku, ktdry sklania sie ku pélnocy od ujcia rzcki Wisly na ogrom- nnych obszarach zamieszkiwat liceny lud Wonetéw (Venetharium natio). Dwa najwazniejsze ich ludy to Antowie (Antes), kt6rych utozsamia sie 72 Slowianami wschodnimi i Sklawenowie (Sclaveni) — ponicjscy Stowianie bale atisey. W innym 728 micjscu (XXIII § 119) Jordanes wytnienia tray ludy; Wenetow, Antow i SElawendw, Te teksty sa podstawa tezy 0 slowiniskosei Wenotéw wystgpujacyeh u Pliniusza, Tacyta i Ptolemeusza, “W partii geograficzne} swego dzicta (V § 36) oraz w apisio dziejéw Gepidéw (XVII §96) Jordanes wymienit ud Fidivarti zamivszkuigcy v uijfoia Wisly, ktSra trzema ednogami wpada do morza. Wedlug G, Labudy (1960, £1, 8. 96-109), ktory 2wréeil uwage, 2e nazwa tego Iudu wystepuje w rekopisach w formie Vidavard i Vinidarti, imieli to byt Wenetowie, Vadivarié Jordanesa mieli zajas wyspe u uicia Wisly po opuszczeniu joj pracz Gepidéw. ‘Opricz wiadomosci natory geograficzne} Jordanes preckazal nam pewne informacje dotyczqce wydarzeh z zakresu historii polityeane), Opisujac walki toczone przez kréla Got6w Hermanaryka (XXII § 119) Jordanes ‘wymicnia migdzy innymi Wenetéw. Mieti oni byé kiopsey do oreda, lez znaczni swa liczebnoseia, Szereg wiadomosei wigie sig 2 pobytem Gotsw i Gepidéw na ziemiach polskich (IV § 25-28 i XVI § 94-96) Wedlug Jordanesa Goci pod wodza kréla Beriga oraz Gepidowie moieli przybyé na trzech todziach ze Skandynawiit (Scandea insula) na potudniowy brzeg Battyku (Gothiscandza). Goci podbili Ulmerugéw siedzaeych a braegu ‘morza, a nastepnic uzeleznili od sicbio Wandalow. Za panowania Pitimera, pigtego kréla od momentu Iado- ‘wania na potudniowych wybrzetach Baltyku, Goci udall sig w wedrowke do Scytii, tj. na polnoene wybrzcza Movza Czarnego. Razem z nimi przybyli na ten teren i Gepidowie. Zrddla méwigce o walkach toczonych praex Rzymian nad doinym Dunajem pozwalaja stwierdzis, 2 Goci pojawili sig nad Morzem Czarayim wlatacb 220-240, ‘Dyskusje ostatnich lat Koncentruja sie przede wazystkim wokst podstawowe] kwestii oceny wartosci pravkaza Jordaneia 0 preybycin Gotéw | Gepidéw ze Skandynawii na poiudiiowy brzog Baltyku, Szoreg badacry kwe- stionvje historyeznos¢ taj tradyeli (N. Wagner 1967; R, Hachmann 1970, s, 15-143), inni probuja za bronié je} wartosi (G. Labuda 1968, s. 215 n. i 1235). Pojawity sig te? proby odmienne} lokalizacji Gotéw tradyeyjaie umieszezanych, za Tordanesem, u zxodet Wisly, G. Labuda (1968, s. 228-235) sadzi, 2 Goci poczatkowo zajmo- ‘wali obszary na pohidnie od ujécia Odry, przesuwajac sie nastepnie na wschéd. Jedynic Gepidowie zamieszki- waliby tereny przy ujéciu Wisty. Powyészy przekaz Jordanesa 0 Gotach i Gepidach nad Baltykiem i ich wedrdwee nad Mocze Czarne stanowi praykind wiadomosci typu historiograficanego. Mamy rovinie2 pewne wiadomosci tego rodzaju dotyezqce Lu- siw, Lud ten znany jest zreszig rOwnie? ze érédek typu etnograficzno-geograficznego (Tacyt, 43; Ptolemeusz, TL IL, 10 oraz Tabula Pewtingeriana). U geogtata greckiego Strabona, piszasego na poczatiu I w. n.e., znalazia sig wemianka © Lugiach uzaleinionych od kréla Matkomanéw Matoboda, panujacego na teronie Kotliny ‘Creskiej w latach 8 p.n.e. — 19 r, ne, Strabo, VII 1,3 (6 290) wymienia ludy podbite przez. Maroboda. Byly to wiciki Iud Lugiéw, Zumowie, Butonowie (nickiedy poprawiano te nazwe na Gotonowie), Mugitonowic, Siti nowie oraz wielki ud Semnonbw. Druga wiadomosé o Lugiach znajduje sie w wielkim dziele historyczaym Tecyta (Ann, XIL 29 n.). Opisuiae wyghanic w 50 r. Wanniusza, kréla Kwadéw, Taeyt podaje, 2e bylo ono spowedewane aapadumi ogromne} ilosci Lugidw i innych ludéw chegcych zawiadna€ wielkimi bogactwami nagromadzonymi przez 30 lat w drodze rabunkow i opfat handlowych, 1 dzieki stosunkom 2 imperium rzymskira. Doszlo révniv do starcia miedzy Lugiami i Hermunducami a sarmackimi Jazygami, x ktdryeh, wedlug Tacyta, rekrutowaia sie jazda Wanntusza, “Analizujge kontakty ziem polskich z pafistwem Markomanéw nalezy wykorzystaé sowaiek preckaz Tacyta (Ann. 1162) dotyezgey okolicznosei upadku Maroboda, Byl on spowodowany napadem oddziat, na czele K16- tego stat Katualda, Ten, jak pisze Tacyt, dobrze urodzony (nobilis) mtody cetowiek, pochodzeni najprewdopo- dobnie| markomaiskiego, po wygnaniu przez Maroboda przebywat u Gotondw. Wyprawa Katualdy zdobyls ‘ogronme skerby kréla Maroboda, zgromadzone dzieki kontroli nad ftandlem imperium reymskiego 2 polnoca. W stolicy Matoboda najeddécy z poinocy zetkngli sig z osiadtymi tam od dawna kupeami rzymskimi (léxae ae negottatores). Obydwa przzkazy Tacyta sa wige bardzo cennym Zrédiem méwigeym o Kontaktach ziem polskich z obsrarami Barbaricum potozonymi na poludniu. “Mamy réwaies wiadomosé 0 bezposrednich kontaktach Lugidw 2 imperium rzymskim znajdujaca sig w dziele Kasjusza Diona, historyka rzymskiego piszacego po grecku w poczatkach iI] w. Fragment streszczenia jego dzicla (CXVI 5,2) preynosi informacig, 22 Lugiowie pozostajacy w stanie wojny ze Swebami wystall post6w do cesarza Domicjana proszac 0 posiki. Otrzymali pomoc bardzo niewielka w postaci 100 jeédacdw. Data tego wydarzenia nie jest pewna, najprawdopodobniaj 91-92 r. W zivigrku z tym umiejscowienie historyczne kontaktéw Lagiow 2 inperiuin rzymskim napotyka na tradnosci (J, Dobia’ 1964, s, 182 2). Précz irédet bezpoSrednich, ktére moana wigrat z cala pewnoscia lub te? hipotetyeznie 2 ziemiami polskimi albo z ludami, ktéte zamieszkiwaly te tereny, nalezy rowaiee, wykorzystywaG réznego rodzaju érddta posrednie. ‘Bardzo skape i fragmentaryozne windomosci geograficne dotyerace dorzeczy Odry i Wisty musza byé rozpae7 trywane na tle ogéine} wiedzy starozytaych o obszarach Europy poza granicami paistwa rzymskiego. Cennym ‘xédtem postednim sq réwnie?.opisy etnograficzne ludéw Europy Srodkowej, ktére 2najcowaty sig na podobnym stopni rozwoju spoleczno-gospodarczego, co plemiona zamieszkujace ziemic polskic. Zrddta pisane dostar~ ‘czajq nam te? cennych informacii dotyezqcych handla imperiam rzymskiego z tercuami Barbaticum. 84 to przede ‘wsrystkim wiadomose! 0 zakazach sprecdagy poszezegéinycl towarSw wrogom, poswiadczone bezpostednio. dla potowy Il w. Modna jednak preypuszczaé, te zakaz wyworu towardw do weogéw znajdowal sig jut w ustawie 28. pane. (Lex Julia maiestacts — K, Dabrowski, J. Kolendo 1972, s. 86-90), Nalety réwaied. wykorzystywad catosé preckazéw drddtowych méwigeych o Kontaktach wojennych i dyplomatyeenych Rzymian ze swiatem barbarzyfskim”” za Dundjem i 2a Renem, Beda to wiadomosci o etapach penetracfi rzymskie} w kieruakn Europy Srodkowej oraz informacja 0 migracjach i napadach ,,barbarzyficéw” na tereny imperium tzymskicgo. Te ostatnie przckazy dotyczg precde wszystkim obszatow graniczqcych z cesarstwem. W niektérych jednak pray- najmniej wypadkach moga one wigzaé sig 2 migracjami i przesunieciami etniczymi na ziemiach polskich (poj wienie sie Gotéw nad dotaym Dunajem). ‘Wykorzystujge Arédta pisane posrednie nie motna sig ogruniezyé tylko do obssazéw polozonych ma poinoe ‘od Dunaju i na zachéd od Reu. Pewne informacje, kiére moina spoaytkowaé w badaniu nad dziejama ziem polskich w starozytnosci, mozna znalod’ rowniee w przckazach oduoszaeych sig do innych tetendw potozonych 1a peryferiach imperium rzymskiego ([rlandia, Szkooja, Nubia, Sahara). Kontakty Rzyam z pélnocnym Barba ricum nalety bosviem rozpatrywaé w caloksrtaleie polityki imperium czymskiego wobec ludow sqsiednich, B. ZRODLA ARCHEOLOGICZNE. 1. SPECYFIKA 2RODEE ARCHBOLOGICZNYCH Najlicznic) reprezentowanym i podstawowym todzajem zéde! do poznania pSénego okcese przcdrzymskicgo { okresu wplywow rzymskich na ziemiach polskich aq materiaty uzyskane w drodze badad archcologicenych. One tee w wigkszoéci praypadkéw dostarczaja specjalnych kategorii Zrédei takich, jak antropologicane, paleobota- nicane i paleozoologiczne, Z wwagi na sw6j anonimowy charakter, a tym sumym na specyfike informowania o minione] rzeczywistosei, axédta archeologicene nic dig Wystarcanjqcych podstaw do pelnego pozaania catoksctaitu faktéw kulturowych. Chodzi tu m.in, 0 dostrzeganie ré2nicy pomigdzy istniejqca niegdys ,,kultura 2ywa” a zachowana w formie jej materialne| pozostatoSei ,,kulturg martwa” oraz tyen wycinkiem tej ostatniej, Ktérym dysponyjemy na danym etapie (H. J. Eggers 1959, s. 255-297). Traeba tet podkreslig te érddta archeologicanc, ze wzgledu na praypadko- ‘wy sposdh ich przetrwania i prawdopodobietistwo odleycia tworzg rodzaj proby statystycene) odpowiadajacei, 2 pewnymi zastrzedeniami, warunkom losowosei, W zwigzku z tym w ogromne| wiekszosei preypadkow odzwier- ciedlajg zjawiska typowe i powtarzalne, a nie fakty jednorazowe w todzaju Konkretnych wydarzei\ politycznych, © kiSrych praede wszystkim mévia érddia pisane. Pewne nieraz bardzo wadne aspekly i cafe dziedziny dziu- talnosci ludzkiej, zwiqzanej zwlaszcza z kulturg spoleczng i duchowa oraz wydarzeniami politycanymi i mili taraym, ale sSwaied 2 gospodarke i ayciem codziennym, mioga nie zostawias zadnych uchwytaych sladow w ma- teriale archeologicznym lub odbijajg sie w nim w spos6b posresni, bardzo utrudniajacy wiasciwg interpretacie. Nieuswiadamianie sobie tej specyfiki éxédet atcheologicznych moze prowadzié i nisstety nader ezgsto pro- . wadzi do biedne} i uproszezonej ich interpretaci,j to zardwno przez samych archeolog6w, jak i preedstawisieli innych nauk, zwlaszeza historykSw i jezykoznawedw, Z drugie] strony duzq zaleta archeologicane) bazy é6- ‘dlowe] jest mozlivose statego i praktycznie niemal nieograniczoncgo jej poszerzania, co pozwela na ciagte spraw- dzanie i korygowanie sformufowanych juz wnioskow. 2. ZARYS ROZWOJU BADAN Poceatki gromadzenia archeologicenc podstawy Arédlowej dla péénego okresu przedraymskiego i okres. szymskiego, podobnie zreszta jak dla innych epok pradziejSw ziem polskich, siggaja XVIII i pierwszej polowy XIX w., a w drugiej polowie tego stulecia istniata juz dodé znaczna itosé materiai6w archeologicenych pocho- sgdrie natrafiono tha sznreg clalopalnych i szkeletowych pochowX6w kultury ateski i preworski, 2 ktGrych tylko ezeSé zostala ‘otad opublikowana (M. Ged! 1964, 1972; 8. Gedl 1972; B. iM. Gedl 1976), Gorn nia w preypadka cmientarzjsk praedsiawia sie sprava pubikacii pochodeyeh 2 Gimnese Sigska ma- terisiow oad, Do najwatnicjuych male: Leinica, vc}. cxstochowakie (J. Kostizewski 1935, 1936, 1938), Koteielisha, wo}. ezestochowskie (P, Hofnagel 1949, Z, Trudzik 1959), Krapkowice (M. Maeryiska 1971) Aeposats, vo) opelskie (1. Seydiowski 1937, 1967, craz Grossowice, wo}, opotskie (G. Domashi 1971), Naleey {ot wnporniee 9 prowadzonych na wielka skale badanisch wykopaliskowyeh na osadzie Kulkiry latenskie} None] Carew wei, opolske, w take ktrych natrafiono te? na crantike ypu worzeworsKiego” Crerska 1959, 1963), Nie opublikowane pozostaja dotad materialy x duaych, badsayeh w obesie niedzywojennym osad Ww Opolu-Zakazowie, Turawie, Rogowis, wo}. epolski, Greegorzowieach, wo}, Katowice, i Wojnowicach, woi- Dpoltkie, ak rowniet czesé pochodzaeych z badad powojemych materialw 1 Koscillk wo}. cxgstocbowskie, cane hataiczych stanowisk z Présckowa i Donic, wo}. opolakie. Catosé accheclogicanych arédet ‘zwigaanych 2 22 fgadnieniem budovmiciwa ¢ rozplanowania osd Kultury prueworskie] ns Gérnym Siasku zostala wykorzystane. poiwigconym temu problemowi artykule K. Godiowskiego (1969). Autor ten ‘opracowat {22 cagéciowo Spublikowang w kilia cegciach (K. Godlowski 1969, 1973, 19760) monografie kultury ptzeworskiej na Gérayma Sigsku zawierajaca min. Katalog wszystkich stanowik Zwigzanych 2 ta kultora odkrytyeh do 1964 1. (086 qem materiay poohodzace 2 406 misjscowos«). Zagadnionie obrzadkn pograebowez0 na Géraymn Slasku zostalo opracowane przez J. Szydtowskiego (19648). W Intach powojennyeh praeprowadzono zakrojone na szeroka skale badania wykopaliskove i powulivnnt wv grantezgeym 2 Gémnym Slgskiom regionie ezgstochovskim, pracde wscystkim w dovascts ‘iswarty. T tutaj Tovmiet dlady osadaictwa Koltury przeworskie} pojaiaja sig dopisro w fazic BafCs W ‘ealoéci zostala dotadmeme me Ree eae SB KS RB SS SS SS 2 opublikowana jedynie osada z Dankkowa, wo}. czestochowskie (M. Gedl 1959; R. Mycielska 1960-1964), oraz wydobyte w 1938 r, materialy z ementarzyska w Opatowie, woj. czestochowskie (K. Godtowski 1959), i wyniki badasi osady na stan. 4 w toj2e miejscowoéci (M. Maczyiska 1974). Spostéd stanowisk badanych systematycznio, tna wigkszq skale nie opublikowane pozostaja dotad: dwie osady z Wasosza Gérnogo, wo). czgstochowskie, ma- terialy 2 powojennych badad na cmentarzysku i osadzie na stan. 6 w Opatowie, zbedane w ealosci ementarzysko z koricowej fazy okresu pégnorzyanskiego i woresnej fazy okresu wedrdwek Indow w Zabiescu, wo}. czestochow- skie, otaz dwa mnicjsae cmentarzyska w Walencrowie i Rybni¢, woj. czgstochowskie. Najwatniejsze wyniki badati na tych stanowiskach jednak publikowano w ,Sprawozdaniach Archeologicznych” i ,,Recherches Archeo- logiques” oraz, wykorzystano w archeologicznej monogtafi dorzecza Liswarty (M. Gedl, B. Ginter, K. Godtowski 1970-1971) zavierajgce} te pelny Katalog stanowisk z okresu rzymskiego odkrytych na tym terenie. Opubliko- ‘wano r6wniet materialy z cmentarzyska warstwowego ,typu dobrodziefiskiego” z Olsrtyna, woj. czgstochowskie (I. Szydiowski 1959, 1961, 1974). ‘Znacenie gorze} nit: na Slasku i w sasiadujacych 7 nim berposrednio regionach pracdstawia sig stan archeo- Jogicznej bazy érédlowe; dla pééncgo okresn pracdrzymskicgo i okresu rzymskiego, a zwlaszcza stopied jej opubli- Kowania na terenie Malopolski. Zestawienie stanowisk, w kt6rych odkryto materialy z tego czasu, zawiora praca J. Wielowiejskiego (1960), jodnak w ciggu dwudzieste lat, ktére uplynety od ezasu jej napisania, ujawniono tak uta ilosé nowych stanowisk, 2 nic mode juz ona study’ 22 podstawe nawet do studiéw makro-osadniczych. Dysponujemy natomiast Katatogiem stanowisk kultury lateiskiej i grupy tynieckie (Z. Wofniak 1970). Stano- vwiska z péénego okresu przedrzymskiego i ckrosu wezesnorzymskiego 2 obszaru Lubelskiego 1 Rzsszowskicgo vostaly zestaviione i skartowane przez T. Dabrowska (1973). Bardzo dua ilos materiatow pochodzaeych 7 osad zostata wydobyta w czasie prac ratowniczych prowa- deonych w Krakowie-Nowe} Hucie (Mogita, Krzsslawice, Plescdw, Wyclaze), Niestety poza keétkiml sprawo2- daniami i wmiankami pozostaja one dotad nic opublikowane. To samo dotyczy polotonych na pohidniowych peryferiach Kyakowa osad z ul, Jerozolimstie), Kuedwanowa i Pychowic oraz do materialiw 2 osady grupy tynieckiej z Podieza, woi. krakowskie. Znane do 1936 r. znaleziska pOénorzymskiej ceramiki sive} — w tym ma- ‘erialy 2 produkeyjnej osady garncarskie} 2 Tropiszowa, woj. krakowskie, opublikowat T, Reymaa (1936), natomiast wyniki prowadzonych aa dua skale w okresic powojeanym prac wykopaliskowych w Zofipota ilgotomi, woj. krakowskie, doczekaly sig tylko ezgSciowego optacowania (A. Zaki 1952; L. Gajewski 1959), Zakcojone na dos duza skele badania wykopaliskowe prowadzono réwnies w potozonym a2 potudnie od Kra- kowa tejonie Wieliczki (nvtaszcza osady w Wieliczce i Bieanowie). Matetialéw tych, poza krétkimi wamiankami, dotad nie opublikowano. Cecha charakterystycznq okolic Krakowa jest licene wystepowanie materialow osado- \wych prey réwnoezesnie mal ilosci grobéw. Jedyne wigkeze badane w ostatnich latach ementarzysko ze schytku okresu prasdrrymakiego i wezesnego okvesti rzymskiego pochodzi z Kryspinowa, woj. krakowskie (K. Godtow- ski 1972), Na uwage zastuguje tet niewielkie ementarzysko wezesnorzymskie 2 Giebuttowa, woj. krakowskie, na Ktérym m.in, odkryto bardzo bogato wyposazony gréb cialopalny nawiqzuigey swoim wyposadeniem do tzw. _grobsw ,ksiaigeych” (I, Reyman 1939; K. Godlowski 1961, s, 145-151). Do grob6w ,Kslazeoych” mona tez zaliczyé pochodzqoy z przelomu fazy B, i By bogaty ge6b z bronig z Sandomicrza-Krakéwki, woj. tamobrzeskie (L. Wilkofiski 1938), oraz datowany oa wezesny okres wedréwek ludéw i wyrédniajgey sig wystepowaniem coch sbutiskich” grob x Takuszowic, wo}. Kieleckie (8. Nosek 1959). Spoirod stanowisk odkrytych na lessowych obszarach potudniowe] ozesci wo}. kieleckiego na szezegélng uwage zastuguje osada-grupy tynieckiej w Pel- cayskach, woj. kieleckic, i cmentarzysko kultury przeworskiej w Stradowie, wo}. kieleckic, Réwnicd. i te mate- rialy pozostaja nie opublikowane, podobaie jak duze (ok. 180 grobéw) cmentarzysko z péénego okresu przed- raymskicgo 2 Blonia oraz poénorzymska osada ze Ziotej, woj. tarnobrzeskie (J. Marciniak, 1939). Na szozegdlna uwage zastuguje tegion Gor Swigtokrzyskich, gdzie w wyniku prowadzonych na dutq skalg badat ujawniono istnicnie wielkiego osrodka metalurgii 2clazaopartego na kopainianej eksploatagji wysoke- wartofciowych tud (K, Biclenin 1961, 1962, 1964, 1966, 1974), Odkryto tam kilkaset piecowisk, natomiast na znacznie maiejseq skale prowadzono badania na terenic osad. Z sqsindujqce] z Gérami Swigtokrzyskimi doliny Kamiennej pochodei cmentarzysko ze Starachowic, wo). kieleckie (R. Jainka 1959), oraz osady z Mierzanowic, oj, tanobraeskie (M. Miskiewica 1961), i Ostrowea Swigtokrzyskiego, woj. kieleckie (M. MiSkiewicz 1958), a takde nie publikowane, dude (66 gtobéw) i wane cmentarzysko z Chmiclowa Piaskowego, woj. tarnobraeskie. Nie publikowane sq ted interesujgce materialy ze zniszczonego ementarzyska w Wachocku, wo. Kicleckie. Za- poczatkowane w ostatnich latach badania nad péénorzymskim kompleksem osadniezym w dorzecen gornej Piticy doprowadzily do odkryéia szerogu stanowisk i zbadania znacancj czeSei rozleglego cmentarzyska w Droch-_— —_—_ linie, wo), czestochowskic. Drobne znaleziska z péénego okresu preedrzymskiego i rzymskiego 2 kicleckiego, ‘znuijdujgce sig w zbiorach Paistwowego Muzcum Azcheologicatego w Warszawie, zostaty opublikowane przez T. Liang (1962). Na terenie Rzeszowskiego najwigksre) ilosci materialow 7 okrest rzymskiego dostarczyto omentarzysko Ww Gaci, woj. proemyskie (K. Hadaczek 1908), kidre w dosyé paradoksalny sposéb dato poczatek nazwie — kultura preeworska, Odkryto tam ok. 180 grobéw w wiekszosei pochodzacych ze stadium B, (ale takis By 4 C,) opublikowanych jednak niekompletnic i w sposéb uniemodliwiajacy wyrdenienie zwartych zespolow grobowych. Drugim wigkszym, opublikowanym ementarzyskiem kultury przeworskie] 2e stadiéw By-C, na terenle Rzeszowskiego sq Kopki, woj. tamobrzeskie (R, Jaimka 1933), Zestawienic stanowisk z'okresu latei- skiego i rzymskiego na terenie Rzeszowskiego przedstawit w 1958 r. M. Aleksiewier (1958), iednakte badania przeprowadzone w latach nastepnych doprowadzily do tak zmacenceo powigkszonia archoologicene) bazy ér6- Glow), i jest ono w chwili obecaej zupelnie nieaktualne. Na szczegsing uwage zashiguje wezesnorzymskie cmen- tarzysko w Tréjezycach wo}. pracmyskic (A. Koperski 1972}; prace wykopaliskowe koncentrowaly sig jednak -przede wszystkim na osadach, spostéd ktSrych do najwaznie)szych nalc2a: Lesko, woj. krosniviskie, Maékdwka, woj. praemyskie, Otalg®, woj. rzeszowskic, i Swicrchowa, woj. krognietiskie, Zadne 2 tyeh stanowisk nie docze- alo sie pelnej publikacji. SzczegSInie niejasno przedstawia sig pry obecaym stanie adostepnienia podstawy Jxédtowe} problem osadnictwa w dorzeczn Sanu w pbénym okresle preedraymsbim i w starszej fazie okresu —- ‘wezesnorzymskiego. Wyjasnicnia wymaga tez sprawa chronologiizaliczanych do okresu rzymskiego ciatopalnych Jurhanéw z bardzo wbogim wyposazeniem wystepujacych na terenie Podkarpacia (ap. Swierchowa i E¢ki Du- Kielskie, woj. Krosniatiskie). Prace ratownieze, prowadzone na terenic Zaglgbia Siackowego w rejonic widel ‘Wisly i Sanu, doprowadzily m.in. do zbadania wezesnorzymskiego ementarzyska w Piasccenic oraz osad w Me- chowie i Zakrzowie, wo. tamobraeskie. Niestoty, wyniki tych badaf nie doczekaty sie publikacji nawet w formie obszerniejsaych sprawordat. Z sqsiadujace) x Lubelseceyana czescl wo). praemyskiego pochodza interesujace kur- hany cialopalne 2 Lukawicy, Xidre wykazuja powigzania zaréwno z kultura przeworska, jak i wielbarska (J. Po- tocki 1960; A. Talat, Z. Wotaiek 1970). ‘Niedbyt bogato prezentujc sig archeclogicrna baza érddtowa z obszaru poludniowej Lubelszczyny, taczone} awykle z Malopolska. Pochodzgce stad materialy wydobyte w trakcie dawniejsaych badaii zestawit S. Nosek (1957), a bardzie} aktuaing ich liste dia péénego oktesa preedrzymskicgo i okresu wezesnorzymskiego podaje T. Dabrowska (1973). Do najwaznicjseych ementaczysk naleza: Dratow (A. Chotytiski 1911), Opoka (B. Searek- -Wasekowska 1971) i Gosciorad6w, wo. lubelskie (S. Nosek 1948; A. Nieweglowsksi 1962). To ostatnie opubliko- ‘wano tylko czgiciowo. W 1973 s. rozpoczeto badania na cmentarzysku z fazy Bz w Putawach-Wiostowicach. Istotne znaczenic maja péénorzymskie groby z Grédka (T. Dabrowska 1974) oraz bogaty pochéwek z fezy Cz z Werbdkowie, woj. zamojskie (T. Dabrowska 1961). Wigza sie one zapewne z kultura wielbarska lub czernia~ chowska. Brak natomiast z terensw Lubelszezyzny badanych na wieksza skale osad. Nalezy wreszcie wspomnieé © pochodzaeym z fazy D (prawdopodobnie x prasiona TV i Vw.) znalezisku z Zamoseia (T. Sulimirski 1966), majaeym charakter skarbu lub — co mniej prawdopodobne — inwentarza bogato wyposazonego grobu. Wobec ‘braku dokladnych danych 0 warunkach znalezienia nie ma jednak zupetae] pewnosei, ezy mona go traktowad jako avarty zesp6t MAZOWSZE 1 PODLASE W przeciwictistwie do Matopolski, Mazovisze i Podlasie charakteryzuje sie zdecydowana preewaga zbada~ nych ementaraysk nad osadami. Réwnied dla tego obszarn ani te? dla jezo czpSci nie dysponujemy monogralicz~ nym optacowaniem cafoéei pochodzacych 2 niego arddet archeologiczayeh. Zestawienie stanowisk 2 poénego okresu prasilrzymskiego iraymskiggo dla Mazowsza (bez Podlasia i skupienia osadniezego w okolicach Nidzicy, ale igeznie z calym dorzeczem Brury) zawicra praca A. Nieweglowskiego (1966); zamieszczone tam wiadomosci do poszczogélnych punktow osadniczych sa jednak bardzo sumaryerne. Nastopna ksiqdka tego autora (A. Nie- weglowski 1972) poswigcona Mazowszu w poénytn okresie przed:zymskinn i weresnorzymskirm, zaopatrzona jest co prawda w bardziej szczegétowo potraktowany katalog dobrze datowanych stanowisk 2 tych okres6w5 nie moze ‘on jednak zastqpi¢ pelne] publikaeji danych 4rddlowych. Katalog cimentarzysk z obszaru calego Mazowsza i Pod- asia zawiora ted opracowanie obrzqdku pogrzebowego w oktesie rzymskim na Mazowszu pracdstawione prez ‘A. Kempistego (1965), a dla ementarzysk taw. grupy mazowieckiej kultury przeworskie} 2 pédnego okrestt prredcaymskiego 1 wozesnorzymskiego dysponujemy zestawieniem sporzadzonym na podstawie danych 2 litera- tury praez R. Hachmanna (1970, s. 507-516). Wezesnorzymskie cmentarzyska z konstrakejami kamiennymi zestawit J. Okulicz (1970), Ten sam autor oméwi tez i scharakteryzowal ogéluie posaczegéine skupienia osid- nicze cysujgce sig na terenie Mazowsza (poprzednio uczynit to rownicd A. Nieweatowski — 1966), Wreszcie sta-2 nowiska kultury praoworskiej z péénego okxesu praedrzymskiego i wezesnego okresu rzymskiego, potozone na wwschéd od Wisly i Narwi zostaly zestawione i skartowane przez T, Dabrowska (1973). Biorge opélnie dla obszaru Mazowsza i Podlasia dysponujemy dutg iloscia archeologicanych drddet x oma- wianego ezasu, tereny te jednak zbadane sq dosyé nicrSwaomiernic. Do regiondw dle zbadanych nalezy wigiaca sie z Mazowszem pélnoena ezeié wo}. kieleckiego — pomigdzy Gerami Swietokrzyskimi a doting Piicy. Brak stad zupeinie duzych, systematycenie badaaych stanowisk, Ten stan rzeczy nie odzwierciedla jednak, jak sig wydaje, rzeczywistego obraza osadnictwa z pééoego okresu praedraymskiego i okresu rzymskiego. Dopiero nad dolng Pilica polozony jest zespél osedniczy w Eggonicach ‘Malych, woj. piotrkowskie, i Nowym Miescie, wo}. radomskie, ztozony 2 trzech omentarzysk 2 péinego okresu preedrzymskiego i wezesnego okresu rzymskiego oraz osady poénorzytaskiej (T. Liana 1971, 1973, 1975), a takte ddwa cmentarzyska z fazy By w Brzedcach, wo}. radomskie (B, Balke 1966, 1968). W tym rejonie potozone jest {ed jedyne w swoim rodzaju stanowisko kultowe % okresu péénorzynskiego w Otalgiee, woj. sadomskie (W. Ben- dor 1972; W. Bender, B. Stupnicka 1974). Materialy te nie doozekaty sig dotad petnej publikaci i dysponojemy dla nich jedynio doS obszeraymi watepnyini sprawozdaniami Dok duda ilosé badanych w wiekszym zaktesie stanowisk pochodziz potudniowe) ezgici prawobrzeenego Ma- zowsza, Nalety tu wymienié przode wszystkim kompleks osadaiczy w okoticy Garwolina (A. Nicwgglowski 1964) ‘otony z omentarzysk w Niecieplinie, Garwolinie i Goddziku, wo). siedleckie, oraz osady w taj ostatnie) miels- ‘covrosci. Tylko cmentarzysko w Niecieptinie doczekalo sie dotad pelnej publikacli (R. Koziowska 1958). Publi- Kowane jest tet ementarzysko kultury praeworskie) z fazy B, w Osiecku, woj. siedleckie (J. Dabrowska 1958), oraz ciatopalne cinentarzysko kultury wielbarskiej w Kloczewie, Woj. lubelskie (B. Balke 1971). Natomiast nie opublikowane z wyjatkiem jednego zespolu grobowego z péénego okresu przedrzymskiego (J. Gurba 1958) Poxostaje liczace 93 groby omentarzysko x Masowe, wo. Iubelskie (pééay okres przedrzymski i wozesny ores reymsli), pochodzace zai z niego materialy ulegly czeSciowo zdeprecjonowaniu, Date znaczenie ma ted nis publikowane ementarzysko 2 Glinek, wo}, warszawskie. ‘Nastepne skupienie osadnieze polozone na péinoc od ostatnio oméwionego, znajduje sig w rejonie widet Wisly i Bugu. Hose zuanych stad stanowisk jest bardzo duza, brak tw jednak badanych na wigksza skalg osad i cmentaraysk — x wyjatkiem cmentatzyska kultury wielbarskiej 2 Warscawy-Kaweczyaa (B. Jankowske 1962), Na lewym braogu Wisly polodone jest w ealosci zbadane, liczace 107 grobdw z péinego okcesm pracdrzymskiogo ementarzysko w Warszawie-Wianowie (J. Marciniak 1957) Jest to jedna 2 najwatniejszych nckropoti kultury przeworskioj z tego okresu, a pochodzace z nie] materialy staly sie dla R, Hachmanna (1961) podstawa podziatu chronologicznego péénogo okresa preedrzymskiego ns Mazowszn. Prowadzone w ostainich latach w rejonie na zachéd od Warszawy badania S. Woydy doprowadzily do odkrycia dutej ilosei nowych stanowisk, w tym wiela ze Sladami produkeji hutniezej (awlaszcza osady produkeyjne w Falentach i Brwinowie, woj, warszawskic), Wyniki tych badafi nie zostaly jednak dotad opublikowane. Gastym osadnictwem charakteryzuje sig ted dorzecze Liwea. Pochodi stad ezeiciowo zniszozone, ale w catosel zbadane i opublikowane cmentarzysko w Karczeweu, wo). siedleckie (T. Dabrowska 1973a), na ktorym odkryto 194 groby kultury prazworskie] z pédnego okresu przedrzymskiego i wozesnego okresu rzymskiego. Na poblis- kim, znacznie maigjszym ementarzysku w Stare) Wai, wo}. siedleckic (W, Radig 1942a; T. Dabrowske 1972), natrafiono zaréwno na pochéwki kultury praeworskiej 2 péénego okresu pracdrzymskiego i wezesnago okresa raymskiego, jak rOwnie2 na groby kultury wilbarskiej z poénego okresu rzymskisgo oraz wiggcy sig zapewnc takto zt kultura skarb slotych, czgéciowo pocietych monet 2 IT w., majgey prawdopodobnie charakter kultowy (W. Radig 1942). Na niewielke, skale przeprowadzono tez, badania na cmentarzysku mlodszego okresu przed- rzymskiego i wezesnego okresu xzymskiego w Kopciach, woj. siedleckie (T. Dabrowska 1975). Na péinocnym Mazowszn zasluguje na uwage badany kompicksowo zespot oradniczy na terenie prawcgo dorzeoza dolne} Wkry. Wyniki tych badasi zostaly ostatnio podsumowane z punktu widzenia studiéw nad pro~ ‘lematyka osadaiczg (J. Pyrgata 1972), niestety jednak nie zostala opublikowana uzyskana w ich trakeie archeo~ logiczna baza arédlowa. Z obszara tego pochodza m.ia, dwa wielkie ementarzyska 2 Dzierzazni (139 grobow) i Kotozebia (428 grobsw) oraz rozkopane w dos powaénym stopniu osady w Poswiginym i Kotozebiv, wo}. ciechanowskie. Opublikowano natomiast materialy ze miszczonego W powadne} mierze ementarzyska w Droz dowie, wo}. ciechanowskie (J. Pyrgala 1974). Z pozostate) ezeéci dorzecza dolngj i srodkowej Wiry mamy min. Kitka daiszych doi¢ duzych omentarzysk, jak Kraszewo (niepublikowane), Pajewo-Szwolice (niepublikowane), Paluki (W. La Baume 1943) { Stupsk, wo). ciechanowskie (A, Nicweglowski, J. Okulicz 1964; A. Reinbacher 1964), Dalej ku wochodowi pototone.sq m.in. waine, publikowane cmentarzyska 2 Dobrzankowa, woj. ciecha- nowskie (1. Okeliez. 1971), i Piastowa (Pajki), woi. ostroleckie (F. E. Peiser 1916), Natomiast nie publikowane nawet w formic cbszerniejszych sprawozdad pozostaja dvva wistkie cmentarzyska z Kleszewa (ponad 400 grobéw) i Leman (ok. 160 grobéw), woj- ciechanowskic,24 Srozegblne miejse zajmuje obszar gérnego dorzecza Wary i Orzyca Zalty PUES ‘tw. grupe nidzioke, Badania nna duia skale prowadzono tam juz przed I wojng Swiatowa, W szozeg6lnosci jednak w latach ostataich pod Kie- ve tiem J Okulieza, Ogster zareestrowano ca tym terenie ponad 30 comentarzysk (&.. Okulicz, 5. Okulice 19625 FT Okatica 1970, s. 426), pochodzacych W wicksuoici « pééneuo orem prredraymskiego i weaesnego olkrest aynkiopo; brak tam natomiast badanych systematycen osed Do ‘ajwainiejszych nekropoli, ktérych ceche crrrakterytyenng (zerepéinio W oksesie wezesaotzymskim) stanow wiSGhetirts Xonstrukeji Kamiennyeh, suai: Bart’ i Niedanowo (badania W. R, Odejéw) oraz Grd, ‘woj. olzztytskic. Zaden z tych obicktow — ‘Pwyjatkiem reprezentujacego glowaie kosicowa faze okresu ‘péénorzymskiego i wezesny okres wedrOwek Iudow Snentaryaka 2 Koalowha, woj. olstyfskic G. Heydeck 1892) — ie zostat dotgd w pelni opublikowany, Z miodsze] fary okresu pomorzymskiego: pocbodza, stad Kamienne kurhany o charaktorze ,ksiavgcym” 7 Pilgrzynaowa, wo) olalyisie (D. Bobpsack 1938a), i Kitek, wo}. ‘ostrolgckie (A. Kempisty, J. Okulier 1965). ‘Nie epublikowane sq ter dated wyniki badad prowadzonych W rejoni¢ Ostroleki. Do najwarniejezych sta- rowsk naleeg ementarzyska 7 wo2esnego okrest rayasskiego 2 kregami ‘kamiennymi w Rostkach i Brazénie (A. Kempisty, J. Okubice 1965; J. Okalicz 1970). Z iereaG potozonyeh pomigdzy dolnym Bugiem a Nerwia pocbodri datowate oe faze B, omentarzysko a Tuchlina (Le Okulicz 1964) boguie cientarzysko woresnorzymskie 2 ‘Kamicsezyke oraz dwa bardzo wane a entacryaka kultury wielbarakie} 2 mnlodszs} fazy oles péfotzymskiogo W ‘Brolinie-Koskach (A. Kempisty 1968) 1 w micjscowoSei Nur Kolonia -- wszystkie w we}. ostroleckin. "Ten ostatni obickt nie zostat dotad opublikowany. Zaaomie skrompie) ait na. terenie wlasciwego Mezowsea praedstawia Sie Mat flofciowy materialéw na podiasiu, co wynika sigd, 2 badsnia archcologicme rozpoczly sig tam na Withee ‘kale dopiero w oktesi¢ po- ‘wojenaym. Ze statszych badati W wei. bilostockim pochodal mentarzysko Kultury przeworskiej i wielbarskie} werobleryna-Kozatowki (Z. Semit 1921, 1923) oraz zashugojace ma szezending une ‘pototone na wsehodnim ‘facawara ementarzysko 2 Huryniewice Wisikich (Z. Semit 1922), na KtGrym. wyeleatit varowno materiaty cttory preeworskig) ok i zarubinieckis), Sposréd obiektow badanych po ‘wojnie niewatpliwie najwieksze 7a- vernir swa zbadanc W eatoéi cientarzysko 2 Ceceli, na ktérym odkryto @ kaurhandw i 585 grob6w plaskich. Tren tlemeyai poshowkami kultizy przeworskie) péfoego olresu prasdczymskings nnaledg one do kultury rebuke 2 fz B,|Cy_-D. Materialy te nie zostatyjesuozeopublikcowans ale ukazslo obszerne sprawozda- vie elacjonujace najwaaniejsze wyniki badat (J. Saskanis 1972), Niepublikoens jest ted inne pomnorzymskie ae mtarayeko 7 Kutovr), Yergce 4 kurhany i of. 120 silie znszoaonych, plaskich grobsw cialopalnych. WY poblizu Ceceti potozone jest réwnied duae ementarzysko Kuleury ‘prieworskiej z péinego okrest przed- ryinskiegoi wezesnego olzest raymskicgo w Krupicach, na ktorym o@kryto tet groby kultury wielbarskic) 2 poi- vrgo okresu rzymskieg0. Sposeéd moisjerych ementaraysk isotme anaezenie ‘maja groby kultury przeworskiej meee ea By 2 Zawyk6w (D. Jaskanis 1961) oraz pelotone a poludsiowym braske ‘Bugu ementarzysko Kltaty welbaeskie| w Samakach, wo}. Bialostockic (A. Kempisty 1968). Na wnat asluguja licane na terenie TPodlawie ale wystgpuigee ez ina Mazowsen poinormjmskie kurhany o Kemeny plaszozu — (aw. type ostotekiego, Badania ich roapoczaly sig jut przed TK woju Swiatown (X- Jazdsewski 1939a), ptzede warystkim Jedoak prowadzono jew oslatnich Intach,kiedy to rozkopano na terenic bialostockiego ponad 30 kurhandw vplozonych na 8 stenowiskach, Opublikowano jok dotad w calos!jedyaie ‘nateriaty 2 kurhanéw w Dmoshach- roe pankach, wo), tomdyiskic (I. Taskanis 1975), poza tym ukazaly sie jedyoje Wiemann sprawozdania sregat na inaych sanowiskach (por.np. J Jaskanis 961a), Opedoz tego ukazalo Se ‘ogélne opracowanio proble- Tmtyki Kurhandw rostolckich, gézie zestawiono tex wynil Gotychezasowych badai wykopaliskowyeh . Taskanis 1976). Powracajaedo obssaréw Mazoweza poiozonych pa lew braegu Wish aaley yspomnieé o majacym bardzo ute mancronie dla znajomoSci kuleury przeworskej w culodsuyeh stadiach okrest pétaorzymskiego omentar rysku z Korzenia, wo). plockie (A, Kempisty 1968) FOLSKA SRODKOWA Do regionéw, ktére dostarcsly najwigkszs iogei materialow 2 péénego oko prredraymskiego i okresn ajmskiogo palety obsrar tew, Polski Scodkcowe) obejmuiney w prayblizanin taceace sig z Mazowszem dorzecze Bau oraz tereny potozone pomigdzy gonna i Srodkowa Pilicg | Wart, ‘Materialy kultury przeworskic) 2 1080 Touzoca nostaly opélnie oméwione pratz E. Kascewska (1975), kidra zalaezyla W swoim artykule réwnied mape reaytkich stanowisk tej kultary na terenie dawneeo wo 16dzKiego. Oprdet eB materialy z koficowel lazy roz- Wain kultury przworskie) z Polski Srodkowe zostaly opracowane poze 7. “Laszezewska (1975). Teren dorzecza Bruty objal te. w obu swoich wymienfonych wyte) pracach (19651972) A. ‘Niewestowski, wnvzgledinjac takaeF 25 Ww p6inigjseej 2 nich sasiedni obszar taw. Wytyny Lédzkie). Rozmieszezenie osadnictwa ¢ interesujacyeh nas | ® okresdw w dorzeczu Bzury.oméwit réwnict K. Nowitski ([970), nie zamieszezajac jednak chosby zestawienia, uwzglednionych przez siebie stanowisk, jak réwniez numeracji umodliwiajgee ich identyfikacie na zamieszozo- nych mapach. Naleiy wreszcie wspomnied 0 obejmajgeym ealy obsear pomigdzy Prosna a Pilicg opracowaniu E, Kaszewskiej (1967) dotyezgcym fim! pSénego okresu przedraymskiego. | Z dorzecza Baury pochodzié ma (wg K. Nowisskiego 1970, s. 5) ok. 180 stanowisk z péénego okresn przed- raymskiego { okresu tzymskiego, 2 kt6rych spora ezeéé to badane na dost duéa skalg ementarzyska i mniej licene ozady. Tylko niewiele 2 nich opublikowano, Nalezy tu przede wszystiim wymienié opracowanie wynikéw szero i Koprzestrzennych badati na osadzic w Wélee Lasieckiej, Woj. skierniewickie (W. Bender, B. Rarankiewicz 1962; ‘W. Bender, B. Balke 1964) — natomiast nie zostalo opublikowane 2wigzane 2 ta esada ementarzysko. Z wadnie}- szych publikowanych cmentarzysk nalety wymienié nizabyt dude objekty 2 Domaradzyna, Wo. skicrnicwickis (F. Pigtka-Dabrowska 1960), Gledziandwka, woj. plockie, stan. 3 (A. Nadolski 1951), Leénicy Wielkiej, wo. plockie (HI. Wiklak 1965), oraz Woli Blzdowe), woj. ldzkie (M. Blombergowa 1972). Duzo dludsza jest lista ‘ementarzysk niepublikowanych, do ktérych nale2a m.in, wielkie cmentarzyska z Gledziandwka, stan. 1 (ok, 150 _grobéw), i Witaszemic, wo}. plockie (ok. 220 grobéw ~ z ktérych opublikowano tylko niclicane zespoly grobows, E, Kaszewska 197la, 1973 i 1975), oraz mniejsze 2 Biclaw, woj. skietniewickic, Konarzewa, Kutna, Pleckie} Dabrowy, woj. plockie, i Zdun, wo). skierniewickie. Niepublikowane lez pozostaja materialy osadowe péénego okresu przedrzymskiego z Lgczyey-Dzierzbictows, Bardzo geste skupienic stanowisk z interesujacego nas okresu znajduje sig w okolicach Lodzi, Ktdre czeSciowo opracowata H. A. Zabkiewicz-Koszariska (1953). Do najwadniejszych stanowisk naleda ementarzyska 2 Biale} (I. Makiewicz 1970), Ciosen (R. Jamka 1962) oraz Tropiauki (E. Kaszewska 1971). Niewielka tylko iloié stanowisk kultury przeworskiej wystepuje na terenach — pomiedzy géena Wart a Pilica. Brak rownied wigkszveh, systematycanie badanych sad i cmentarzysk. Wydaje sig jednak, 22 teno to SE SS ter bow Ht deaju sytuacja wynika przede wszystkim 22 stanu badad, i ‘Wyraénigjsze skupienie osadnicze rysuje sie dopiero w okolicach Wielunia. W preciwiesstwie do sqsiadujgce- g0 z nim od poludniowego wechodu skupienia w dorzeczu Liswacty, osadnictwo kaltury praeworskie} wystepuje yt tam jud.w pdénym okresie przedrzymskim. Do watniejszych stanowisk nelety ementarzysko i osada z wezesnego i, . okresu rzymskiego w Sirobinie, woj. sieradzkie. Sprawa ta jedaak wymaga jeszcze dalszych badail. Czpiciowo tylko opublikoweno materialy z badai na osadach z péénego okresu rzymskiego w Olewinie (K. Jaidzewski 1959) oraz Toporowie, woj. sieradzkie (EE, Kaszewska, Z. Kaszewski 1963; E. Kaszewska 1966; Z. Kaszcwski 1964). W Praywozie, wo), sieradzkie, zbadano dwa kuchany — z kt6rych jeden zawiera! bogate wyposazenie datowane na faze Ba/C,, Prowadzone sq tam zakrojone na du2a skale badania na terenie osady z poinego okresu ceymskie~ 0 — min. zintensywaymi éladami produkgji hutniczsj. Wyaile opoblikewano jedyaic w formie sprawozdai oraz ‘opracowania budownictwa mieszkainego (M. Kowalczyk 1968; I. Jadezykowa 1971 i 1973). W tym samymn regio nie zbadano te2 pochodzace z wezesne} fazy okrest péénorzymskiego cmentarzysko w Keajance, wo). kaliskie (B. Abramek, Z. Kaszewski 1973). Dla polozonego dalej na pélnoc dosé intensywnego skupienia osadniczego ww rejonie Sicradza dysponujemy zestawieniem stanowisk z péénego oktesu przedrzymskiogo i okresu rzysiskiego F. Laszorewska, H. A. Zabkiewier-Koszaiiska 1962), Do najwazniejszych stanowisk naledy osada w Monicach oraz cmentarzysko w Chojnem, na ktdrym min, odictyto bogato wyposatony gréb (,ksigdeey"?) z fazy B,/By (GH, A. Zabkiewiez-Koszatiska 1971, 1972). Z wadniejerych stanowisk polozonych w poludniowe} czgéci tego {terytorium naledy wymienié ementarzysko W Suchowoli, Wo}. piotrkowskie (J. Okulicz 1960), oraz osade w Skrzy~ dlowie, woj. czgstochowskie (T. Laszozewska 1966). WIELKOPOLSKA a Z Wielkopolski pochodui bardzo duéa ilosé stanowisk datowanych na poiny okres przedrzymski i okres rzymski, dotkliwie jednak daje sig odeaué brak monogtaficenego opracowania tego obszaru, a naviet obejmuia- ‘ych go w calosci tego rodzaju zestawies punktéw osadniezych oraz map, jakimi dysponujemy dla Matopolski, Mazowsza czy exesciowo Polski Srodkowe}. Mapa osadnicza z pOénego okresu przedrzymskiogo i okresu rzym- akiego zostala opracowana jedynie dia potudniowo-zachodniej i zachodniej czeici Wielkopolski (A. Urbaiiska, S. Kurmatowski 1967; 2. ilezeréwna, A. Urbatiska 1970). Natomiast wigkszos¢ duaych systomatyeanie bada- * anych slanowisk 2 tego obszaru zostala opublikowane. Najwigksze znaczenie maja dwa dusz w calosci zbadane i opublikowane cmentarzyska w Wymystovie, wo), leszazyriskie (S. Jasnosz 1952), liczace 367 grobow oraz Mto- dikowie, wo}. poznaiskic (A. Dymaczewski 1958) ~- z 263 grobami; 160 grobéw pochodzi z nie zbadanego ‘wcaioici cmentarzyska z Domaradzic, wo) leszezyiskie (B, Kostrzewski 1954), a ok, 1302 Konina (B. Kostezew- ski 1947), Powadnym piedostatkiem jest bral planéw obu tych cmentarzysk. 2. Koniaa z.innego stanowiska po- 4 = Poatistasis siem golem, ¥