I – POJAM PRAVA

1. Pojam normativnog poretka uopšte

 Sam izraz normativni poredak potiče od izraza norma, koji, u svom najopštijem značenju,
znači pravilo, postupak, uputu, mjerilo

o Norma se danas koristi da označi pravilo ponašanja.

o Norma je i nešto što se redovno dešava, odnosno normu za jednu određenu situaciju

 Ovo prvo određivanje norme je normativno i mnogo je važnije za pravo do ovog drugog koji
je indikativno

 Norme su svrstane u normativne sisteme koji se sastoje od normativnih iskaza, tj. od iskaza
koji govore o onome što treba da bude, a ne o onome što jeste.

o Zbog toga se normativni sistemi smatraju dijelo normativnog svijeta, koji sa realnim
svijetom nemaju nikakve veze

 Društvo je rezultat prirode, ali i svjesne akcije i djelovanja čovjeka kao socijalnog bića – da bi
kao takvo opstalo, omogućavajući normalno odvijanje svih funkcija u društvu, samo društvo
je prinuđeno da stvara norme, tj. pravila ponašanja

o Radi obezbjeđenja nužnog, minimalnog sklada pojedinačnih ponašanja, društvo

stvara određena pravila kojima reguliše ponašanja ljudi i pomoću kojih omogućava
koordinaciju pojedinačnih ponašanja

 U svakom društvu postoji veći broj društvenih normi pomoću kojih društvo nastoji da
obezbijedi ostvarenje svojih raznovrsnih ciljeva

o Ove društvene forme se razlikuju po:

 Sadržini  po ciljevima koji se njima žele ostvariti

 formi  kako se pojavljuju i sredstvima kojima se utiče da se oni vrše

 Društvene norme se mogu klasifikovati prema:

o Vrstama zajednica koje ih stvaraju,

o Prema postupku kojim se stvaraju
o Prema vrstama sankcija koje se primjenjuju zbog prekršaja tih normi

Mogu se još klasifikovati i na:

 Tehnička pravila
 Društvena pravila u užem smislu
 A postoji i klasifikacija:

 Nepravne (tehničke, teleološke) norme

 Pravne (etičke, deontološke) norme

 U teoriji prava se smatra da su najefikasnija društvena pravila ponašanja ona koja stvara
društvena zajednica koja je organizovana – upravo iz razloga što je u mogućnosti da utvrdi i
primjeni teže sankcije za prekšraj pravila, odnosno što raspolaže autoritetom koji stoji sa
prinudom iza svake društvene norme

o Društvena norma je uslov i posljedica društvenog života čovjeka – ona je sredstvo

čovjekove svjesne akcije u organizovanju i usmjeravanju, kako društvenih akcija, tako
i ukupnosti njegove akcije i organizacije

 Kako, na koji način, se utvđruje kakvo ponašanje treba da bude i po kom se kriterijumu to
utvrđuje?

o kao polazna osnova se javlja volja stvaraoca norme  društvene norme propisuju
određeno ponašanje pojedinaca, jedinke, prema ostalim članovima društva i to takvo
ponašanje koje je prema kriterijumima stvaraoca norme, pravilno, odnosno potrebno

 postoji različite podjele društvenih normi, ali smatra se da su neke od njih najznačajnije:

o običajne
o moralne,
o religijske
o pravne

 putem ovih normi društvo, odnosno zajednica (država), reguliše svoje

unutrašnje odnose, u pravilu, na različite načine

 ono što je zajedničko za sve njih jeste da predstavljaju jedan složen, sređen sistem pravila
ponašanja koji se javlja u svakom društvu

 na osnovu ovoga, neki autori smatraju da je normativni poredak sistem ljudskih društvenih
odnosa, ponašanja ljudi jednih prema drugima, koji je regulisan normama, na koji norme
vrše određeni uticaj

o normativni poredak postoji u svakom društvu, tako da bi njegov sastavni dio bio
ljudsko ponašanje, odnosno društveni odnosi  tj. da su normativni poreci u
prvom redu realna, a tek onda idealna (normativna) pojava

 Normativni poredak nije ono što jeste nego ono što treba da bude
 2. Vrste društvenih normi

 Neki autori vrste društvenih normi izlažu prema 5 karakterističnih osobina koje one imaju. Te
osobine su:

1. KO STVARA NORME  norme mogu stvarati dijelovi društva, njegove uže

zajednice ili pak cijelo društvo (država) ili čak skup svih globalnih zajednica u
svijetu ili jedan njegov dio (OUN, EU)

2. NAČIN NJIHOVOG STVARANJA  one mogu da se stvaraju spontano, stihijski, u

dužem vremenu i bez posebno donesene odluke. Norme se opet mogu stvarati
svjesno i planski, pa se radi o pisanim, kodifikovanim normama

3. VRSTE SANKCIJA  za prekršaj norme mogu biti predviđene različite sankcije, u

vidu organizovane fizičke prinude ili samo sankcije druge vrste (podsmijeh)

4. KO PRIMJENJUJE SANKCIJU  norme je moguće razlikovati prema tome ko

primjenjuje sankciju kao nerazdvojni dio norme. Prema tome, razlikujemo norme
koje primjenjuje neorganizovana zajednica, s tim da se ne zna ko će kako i na koji
načini izvršiti sankciju. A sa druge strane postoji organizovani način, postupak za
primjenu sankcije

5. SADRŽINA NORME  društvene norme mogu se razlikovati prema oblastima

društvenog žviota na koje se odnose i prema kojima se grupišu da bi se lako i
potpuno utvrdio pregled ukupne uređenosti društvenih odnosa u toj oblasti
(brak, porodica, finansije)

 Na osnovu svih ovih kriterijuma, sve ove društvene norme se mogu grupisati u tri grupe:

I. Malobrojne, nepisane i neprecizne i jednostavne norme nastale stihijski i

spontano u dužem vremenskom periodu koje je stvarala i koje sankcioniše
neorganizovano društvo (moral, običaj)

II. Brojnije, složenije pisane i preciznije norme koje stvaraju organizacije užih
zajednica u okviru društva. Predmet ovih normi su uži i specifični, a primjena
fizičke prinude je rijetka, a sankcija je djelimičan ili potpuni gubitak statusnih
prava (norme crkve, političkih partija, izvjesnih udruženja)

III. Pravne norme koje su najbrojnije, najsloženije i najpreciznije – njih stvaraju,

po pravilu, specijalizovani organi globalnog organizovanog društva – države.
Primjena ili pak samo prijetnja primjenom fizičke prinude je bitno svojstvo
ovih normi koji se nazivaju pravne norme

3. Teorija o pojmu prava

 Šta je pravo?  kako god da ga pokušamo definisati ta definicija bude ili preuska ili preširoka
 Smatra se da se u pravnom i laičkom mišljenju redovno pod pojmom pravo označavaju
relativno ralzičite pravne pojave ili pravni fenomeni

 O pojmu prava postoje mnogobrojne i različite teorije

3.1. Prirodnopravne teorije

 Smatra se da se u drevnim istočnjačkim robovlasničkim civilizacijama – Mesopotamija,

Egipat, Kina, Japan, Indija, pravo nije značajnije razlikovalo od morala i religije

 Sva važnija pravila društvenog ponašanja činila su jedinstveni normativni poredak za koji se
smatralo da je porijeklom od božanstva i od vladara koji su takođe božanske prirode

o U ovom periodu pravo su izricali i primijenjivali ponajprije sveštenici, pravni odnosi,

pravila i sankcije imali su religijska svojstva, a tadašnjoj niskoj materijalnoj kulturi
odgovarala je i nerazvijena kritička i posebno naučna svijest

 I kod starih Grka nalazimo jedinstvo normativnog poretka, sa slabim razlikovanjem morala,
običaja i prava kao nomosa (zakona), ali se već dosta rano, sa predsokratovcima, počinje
razlikovati božanski zakon (themis) od više, na ljudskom iskustvu zasnovane pravne (dike)

o U okviru Miletske škole izražena je razlika između pravednosti čovjekovog zakonskog

uređenja i prirodne pravednosti, između pozitivnog i prirodnog prava

o Kasnije će Platon i Aristotel doći do cjelovite kritičke etike, nauke o ispravnom

ljudskom ponašanju

 Danas kao prirodnopravne teorije (jusnaturalizam) prihvatamo, odnosno pod njima

podrazumijevamo sve one teorije koje se zasnivaju na principu postojanja dvostrukog i
hijerarhijskog sistema objektivno važećih principa pravde (prirodno pravo) i od ljudi
postavljenih normi (pozitivno pravo)

o Osnovna obilježja ovog su:

 Dualizam prirodnog i pozitivnog prava

 Objektivnost postojanja ili važenja sadržaja prirodnog prava ili nejgova
nezavisnost od volje ili akcije ljudi
 Princip pravde
 Hijerarhija odnosa između prirodnog i pozitivnog prava

 Prirodno pravo je nešto što postoji objektivno u svijetu, nezavisno od ljudi i koje treba od
strane ljudi da bude preneseno u pozitivno pravo, a pored prirodnog prava postoji i pravo
koje sami ljudi stvaraju u društvu, za koje postavljaju zahtjev da se primjenjuju sankcije da bi
se obezbjedila njegova primjena (pozitivno pravo)
 Smatra se da je ideja prirodnog prava oduvijek vezana za pravo, rezultat čovjekovog
traganja za apsolutnim, vječnim, nepromjenjivim i univerzalnim standardima pravde

o Prvi nagovještaj prirodnopravne teorije nalazimo kod sofista koji su pošli od razlike
između prirodnih i ljudskih zakona

o Smatra se da su sofisti na evropskom tlu bili prvi vjesnici jedne problematike koja će,
u različitim istorijskim konktekstima, inspirisati filozofskopravnu misao više od dva
milenijuma: da li se pravo može razumjeti iz samog sebe i zakonitosti vlastitog
razvoja ili se, pak, iznad pozitivnog prava nalazi jedan viši red, suština, koja treba
da određuje njegove sadržaje i oplemenjuje duh pravnog poretka

 Antifon  prirodni zakon nalaže da ljudi, među sobom jednaki, ne nanose zlo jedni drugima i
ne trpe ga

 Kalikle  ljudi su nejednaki i prirodni zakoni naređuju da jaki vladaju slabima, odnosno da
nema nikakve prirodne pravde, samim tim što jaki ljudi nisu dužni da poštuju pravdu, već
treba da državu i pravo prilagode sebi

 U Justinijanovo doba, prirodno pravo svoj osnov nalazi u „božanskoj providnosti“, da bi u

periodu širenja hrišćanstva prirodno pravo svoj izvor našlo u Bogu i bilo spoznato samo
božjom objavom – suština je u tome da pozitivno pravo predstavlja nešto što ej „različito i
suprotno prirodnom pravu“ i manje vrijedno

 Sa propašću Rima, hrišćanstvo postaje vrhovna duhovna sila u Evropi, vladajući filzoofijom i
naukom  ona je u početku sumnjičava ili ravnodušna prema pravu, od kog je progonjea,
ali kasnije mijenja stav

o Aurelije Avgustin  prirodno pravo predsatvlja kao božansku zapovijed, božiju

volju, a pozitivno pravo je proizvod zemaljske države, te njegovi stvaraoci moraju
nastojati da ono bude u skladu sa vječnim zakonom

 Za Avgustina državno pravo, stvoreno zakonima vladara, može ipak postati

legitimno ako se u njemu odražava božanska pravednost, ako se ono otvori
Bogu i stopi se sa Božijom državom

 Avgustin govori o trijalizmu  iznad državnog ili pozitivnog prava stoji lex
aeterna (božanski, vječni zakon)

o Toma Akvinski  napušta ranu hrišćansku sumnjičavost prema državi i pravu te

svjetovnu vlast utemeljuje na hrišćanskoj doktrini

 Pravo ne služi posebnim interesima i volji vladajućih, već objektivnim

društvenim vrijednostima, mira, reda i pravde

 Prirodnopravna teorija ostaje vladajuća u evropskoj političkoj pravnoj misli sve do 19. vijeka,
ali se od 17. vijeka znatno mijenja
 o Građanski stalež je počeo zahtijevati u ime razuma i prirodnih ljudski prava
ravnopravno učestvovanje u političkom upravljanju društvom

o Zbog toga će unutar klasičnog dvojstva prirodnog i pozitivnog prava, a uvijek pozivom
na antičku baštinu, odvojiti od konzervativnog crkvenog- feudalnog učenja o
prirodnom pravu liberalna i revolucionarna ideologija prirodnog prava

 GRAĐANSKA PRIRODNOPRAVNA TEORIJA uvodi neke značajne novine:

 Izvor prirodnog prava je ljudski razum koji samostalno otkriva pravila

konstituisanja društva, što omogućuju ljudsku sreću i slobodu

 Ljudi imaju neka urođena i neotuđiva prava nezavisno od volje zemaljskih

zakonodavaca

 Među tim prirodnim pravima postoji i pravo građana na postavljanje nosioca

državne vlasti i njihovo pravo otakzivanja poslušnosti nepravednim zakonima
i vlastima što ih donose

 Ovo je započeto sa Grocijusom, a nastavilo se sa Spinozom, Hobsom, Lokom, Rusoom

 Društveni ugovor  tvrdnje da društvenim ugovorom čovječanstvo prelazi iz prirodnog

stanja slobode i jednakosti bez vlasti u stanje političkog društva u kom će uspostavljena
država biti dužna da štiti građnaska prirodna prava i omogući opšte blagostanje, a pri tome
građani zadržavaju pravo na otpor i na smjenjivanje vladara koji bi tiranijom prekršili takav
dogovor

3.2. Pravni pozitivam

 Teorijski stav pravnog pozitivizma znači odbacivanje dualizma prirodnog prava i pozitivnog
prava i tvrdnju da je pravni poredak sastavljen samo od normi koje postavljaju država ili
drugi subjekti i koji su zbog toga važeće samo za određeno društvo, u određenom vremenu
i nisu apsolutno pravedne

o Pravnici pragmatičari se žale na pravnike koji apstrahuju

 U 19. vijeku većina pravnika, praktičara i akademskih pravnika počinje gledati na pravo kao na
isključivo državnu ili istorijsku tvorevinu, izraz vlasti i potrebu pojedinih nacionalnhi
zajednica, bez ikakvih nadnaravnih, apsolutnih i nepromjenjivih osobina

 Smatra se da su prirodnopravni teoretičari ispravno zapazili kako u različitim društvima

postoje mnogi međuljudski odnosi i njima odgovarajuće norme sa sličnim ili identičnim
sadržajima (zabrana ubijanja, krađe) – prirodnopravni teoretičari su zapazili da međuljudski
odnosi i njima odgovarajuće norme, ostvaruju ili ne ostvaruju neke društvene vrijednosti i
 ideale, među ostalim i vrijednost pravednosti koja se sastoji u tome da jednake osobe treba
tretirati jednako, a nejednake nejednako

o Pozitivisti ističu da su sličnosti među odnosima i normama iz različitih društava

posljedice bitno jednakih osobina ljudskog reda i sličnosti uslova života u
civilizovanim zajednicama – te sličnosti su samo činjenične ili objektivne pravilnosti
društvenog života

3.2.1. Dogmatski i normativistički pozitivitam

 Dogmatsko i normativno shvatanje prava predstavlja najstariji, najjednostavniji i ujedno

najrasprostranjeniji oblik pravnog pozitivizm koji vlađa među pravnim pozitivistima

o Pravo nije ništa drugo nego sistem pravila postavljenih i prisilno podržanih od
strane države i to za neke dogmatičare isključivo od zakonodavca, a da je zadatak
pravnika samo da ta pravila protumače i primjene na konkretne slučajeve bez
upuštanja u istraživanje njihovih društvenih funkcija i njihove vrijednosti

 Prvi koji su iznijeli ovaj stav; juristi u antičkom Rimu i Vizantiji, Marsilije Padovanski, a čak i
kod Hobbesa

 U moderno doba, dogmatski pozitivizam stiče veliki ugled s francuskom školom egzeze
(tumačenja) kao i njemačkom pojmovnom jurisprudencijom

o Ove ideje nastaju krajem XIX vijeka, kada politički pobjedničko građanstvo započinje
veliku kodifikaciju svog prava u čemu je veliki uzor Napolen i njegov građanski
zakonik

o Tadašnji pravnici su bili toliko oduševljeni novim pisanim i strogo sistematizovanim

pravom koje je u skladu sa parolom sloboda, jednakost i brastvo, zamjenjivalo je
kraljeve akte i feudalne povlastice, da su uistinu vjerovali kako to ozakonjeno pravo
konačno ostvaruje sve ideale za koje se građanstvo stoljećima borilo

 Odatle se zaključivalo da nakon donošenja novih zakonika pravnik nema više

ni zadatak ispitivanja društvenih izvora prava, ni zadatak kritike prava na
osnovu morala, pravednosti ili prirodnog prava

 Sada bi se posao pravnika sastojao isključivo u tome da otkriva koje pozitivne

norme važe za određene situacije, potom da te norme protumači i
komentariše radi što iscrnijeg objašenjnja volje zakonodavca, te da ih, na
kraju, logičkom nužnošću deduktivno primjeni na konkretne odnose
  Ako zadatak pravnije nije da istražuje materijalne i idejne osnove pravnih
normi i da ocjenjuje vrijednost pravnih normi, još manje je njegov zadatak da
pravne norme stvara

 Ovakvo shvatanje je zaslužno za afirmaciju dvije tekovine moderne pravne misli:

o Svijest o potrebi poštovanja zakona kao najvišeg pravnog akta ili formalnog izvora
prava

o Usavršavanje postupka logičkog i jezičkog tumačenja opštih pravnih normi

Očigledan nedostatak takvog shvatanja prava je njegovo nerealističko isključivanje

iz pravne nauke svega onoga što nije volja zakonodavca

 Pravni pozitivizam je najveći iskorak dosegao u XX vijeku pod Kelzenom – on u svojoj čistoj
teoriji prava smatra da se pravo treba posmatrati u svim njegovim dimenzijama, bitno je da
se na prvom mjestu posmatra normativno, kao normativni sistem

o Osnovna karakteristika prava kao specifičnog normativnog poretka – njegova

normativnost je jedini kriterijum pomoću koga možemo jasno razlikovati ovaj
kompleksni fenomen od drugih društvenih pojava

 Za i protiv posmatranja prava kao normativnog poretka izjašnjavali su se mnogobrojni

teoretičari – njapoznatiji među njima, predstavnik normativnog shvatanja bio je Hans Kelzen

 Hans Kelzen kaže za pravo da je to sistem, poredak pravila, skup pravila, te da ga je

nemoguće shvatiti ako se naša pažnja ograniči na jedno izolovano pravilo

o Prema njegovom mišljenju, pravo je norma čija se specifična egzistencija sastoji u

važenju logičkih sadržaja norme

o Po njegovom mišljenu, suština prava je u tome što važi, egzistira, kao idealna pojava,
ali u realnom svijetu, mi bismo rekli, važi u idelanom, a postoji i ostvaruje se u
bivanju, u realnom

o Hans Kelzen pod važenjem podrazumijeva specifično postojanje normi.

 Da neka norma pripada izvjesnom sitemu normi, izvjesnom normativnom

poretku, može se utvrditi jedino potvrđivanjem da ona svoju obaveznost
vuče od osnovne norme koja sačinjava poredak

 U teoriji i filozofiji prava smatra se da su ovakva razmišljanja o pojmu prava i njegovoj

normativnosti ispravna sve dok se ne dođe do osnovne norme pravnog poretka – postavlja se
pitanje: ako svaka pravna norma svoje važenje izvlači. Iz više norme, odnosno važi, po
zakonu normativnosti, na osnovu nje, gdje je osnov važenja osnovne norme?
 o Teorija normativnosti nije dala zadovoljavajući odgovor na to pitanje

 Prema Kelzenovom mišljenju, pravna nauka je isključivo duhovna i normativna disciplina,

čisto pravna, efikasna, a da bi se mogla uspješno razumjeti, mora biti sačuvana od stranih
elemenata, koji kako on kaže, samo stvaraju konfuziju

o Većina njegovih kritičara kaže sljedeće: za polaznu tačku Kelzen uzima osnovne
suprotnosti Sein i Sollen (što jeste i što treba da bude). On ovdje vidi dualističku
konstrukciju svijetu

o Kelzen jače ističe pravnu nauku i dobija čisto normativno posmatranje jer smatra da
pravnik ne smije pojmovno spajati svijet biti i svijet trebati, niti smije da bude obuzet
pitanjima koja pripadaju psihologiji i sociologiji

o Kelzenov osnovni princip da normativna teorija jamči svojom sistematskom snagom,

što je posebno značajno jer se pravne konstrukcije mogu dobiti samo odvajanjem
socijalnih, psiholoških i dogmatično-istorijskih faktora

 Sam Kelzen smatra da se njegova teorija treba zvati čista teorija prava jer teži da se očisti od
svake političke ideologije i od svih naturalističkih elemenata, te se odlučno protivi sjedinjenju
pravnog i sociološkog istraživanja

o U kritici Kelzenove normativne doktrine često se ističe da je on svjesno, unaprijed,

odbacio svaku potrebu sociološke analize pravnih fenomena i to ne zbog previda, već
zbog toga što je smatrao da ona ne smije interesovati pravnike i pravnu nauku jer bi u
suprotnom postala oruđe politike i ideologije

 On sam ukazuje da je svoj sistem prava izgradio posmatranjem društvenog

života, da pravo ima društvenu ulogu, tj. da ne postoji nezavisno od društva,
ali s tim u vezi dodaje da se, kada je riječ o problemu osnova pravnih pravila,
treba držati strogo pravnih okvira i eliministai one istorijske, sociološke
probleme

 U jugoslovenskoj pravnoj teoriji, Kelzenova teorija je negativistički prihvaćena

o U međuratnom perioda (WW1-WW2), normativna doktrina je u jugloslovenskoj

teoriji prava prihvatana na mnogo realniji način i na zdravijim osnovama

 Pitamic  smatra da normativna teorija osigurava saznanje samo o pravu,

odbacujući sve strane elemente koji se u pravu održavaju hiljadu godina

 Prema njegovom mišljenju, osnova čiste pravne teorije jeste da svaki

pravni propis počiva na višem pravnom propisu i u normativnoj sferi

 Krajnja norma je hipotetička osnovna norma sa objektivnim

važenjem
  Država je organizacija koja se sastoji od jednog niza ideja, odnosno
normi. Ideje mogu postojati, ali one se moraju i ostvarivati, provoditi
u stvarnosti, što praktično znači da Sein i Sollen nisu strogo
podvojeni – oni se podudaraju onda kada se norma vrši, ostvaruje i
kada stvarnost dobije normativni karakter

 Jovanović  po Jovanoviću ne treba reći da pravna norma važi zato što ju je

vlast zapovedila, nego treba reći da se pravo zapovjedanja koje vlasti pripada
osniva i samo na jednoj normi. Iz ovog se može reći da se i državna vlast
mogla javiti tek pošto se javio jedan pravni poredak koji ju je, kao takvu,
priznao

 Ako je pojava vlasti mogla samo sljedovati, a ne prethoditi pravnom

pretku, kako je onda postao pravni poredak?

 Kelzen smatra da stvaranje pravnog poretka nije pravni proces, nego

socijalni, njega nisu stvorili organi vlasti u pravnom smislu, nego
činioci koji su raspolagali faktičkom nadmoćnošću

 Jovanović poredi Laband-Jelinekovu poziciju i kaže da jedna pravna ličnost ne

može postati drugačije nego saobrazno propisima pravnog poretka

 Tasić  pokušavajući da pomiri pravni normativizam i realizam u pravnoj

teoriji, nalazeći njihove zajedničke i dodirne tačke, smatra da je Kelzen do
svoje koncepcije prava došao razlikujući normu, idealnost i faktičnost, ali je iz
vida izgubio da se i ovi dalje mogu razlikovati

 Tasić opravdava Kelzena, ističući da „ako ljudi hoće pravo, onda

umna bića moraju priznati da u nekoj datoj situaciji treba da se
ponašaju na neki određeni način

 Simić  Kelzenova normativnopravna teorija kao jednostrana, formalistička,

lišena ostalih pozitivnih i socijalnih faktora, ipak je nesumnjivo jedna trajna
formula koja se pri rješavanju državnopravnih problema uzeti u obzir

 Situacija oko kritike Kelzenove misli u Jugoslaviji se drastično mijenja poslije WW2 –
teoretičari ovog perioda normativnu teoriju prava H. Kelzena najčešće ocjenjuju kao
istovremeno pozitivističku, normativističku i formalnu

o normativističko shvatanje  pravo je svijet pojava u kome važi zakon „treba da

bude“ , a ne „jeste“ – prema njihovom mišljenju, Kelzenov stav da je pravo „sistem
normi koji je podvrgnut ne zakonu uzročnosti nego zakonu normativnosti, biva
pogrešan

o formalističko  Kelzenova teorija je formalistička u dva smjera:

  ono shvata pravo kao normu dat uza sebe, izdvojenu od njene društvene
uslovljenosti, te se konstatuje da u onom što jeste i što treba da bude, Kelzen
odvaja pravo od sociologije

 sama normativnost, samo „treba da bude“, kao bitna sadržina norme

shvaćena je u formalnom, a ne u materijalnom smislu – Kelzen pravo svodi
na jedan jednostrano uočen i površan pojam, te je zbog toga njenog pojam
prava u krajnoj liniji površan pojam. Nije odgovorio zašto pravo važi, kakva je
njegova društvena osnova i sadržina i kakva je njegova stvarna uloga u
društvu

 Kelzenova teorija se smatra i statičkom – za Kelzena je pravo norma. Norma je sadržaj voljnog
akta. Sve van ovog sadržaja, po karakteru, nije pravo, te u pojam prava treba izvršiti
integraciju oba vida fenomena (normu i realnost), odnosno posmatrati ga u totalitetu, a
Kelzen taj totalitet ne shvata

o Nauka jednostavno nije istinita jer je jednodimenzionalna, jednofaktorska po svojoj

prirodi – ipak, ona je tačna u dijelu. Dio je dio cjeline, a cjelina je istinita, a pri tome..
dio je normativnost prava po sebi

o Kelzen hoće da stvori čistu pravnu nauku i smatrajući samo nju istinskom naukom,
njen zadatak svodi na strukturalnu analizu pozitivnog prava, gdje sve kategorije
pravnog sistema imaju svoj izvor u normi, a sve ono što se iz norme može izvući
ima normativni karakter i smije intersovati pravnu nauku

 Kelzena se najviše kritikuje zbog toga što je on svoju pravnu teoriju lišio mogućnosti da istraži
genezu prava i uloge koju ono vrši u društvu – kao razlog za ovo navodi se da on to nije
učinio, ne zbog nemogućnosti uočavanja, već zbog toga što je držao da ona ne smije
interesovati pravnika i pravnu nauku, jer bi, u suprotnom, postalo oruđe politike i ideologije

 Po Kelzenu, osnov važenja normi je u svijetu idealnog, a ne realnog, što, po izvjesnim

teoretičrima predstavlja pogrešnu tvrdnju

Zbog toga se smatra da je osnovni nedostatak Kelzenove teorije u tome što ne vidi
onu stranu prava koju ističe sociološke teorije, a to je d aje pravo objektivno
društveno uslovljeno, već njegov osnov nalazi u pranormi (što stvarno ne postoji), a
ne u nečemu što stvarno postoji (monopol fizičke prinude)

 Pozitivni stavovi o Kelzenu  Kelzenova teorija polazi od ispravne činjenica da je pravo jedan
specifičan svijet društvenih pojava i da pravna nauka mora da utvrdi i otkrije normativne
elemente u ovoj pojavi – najvažnije racionalno zrno u Kelzenovoj teoriji leži u njegovom
naglašavanju aktivne uloge prava i samostalnosti države i prava u odnsou na ekonomsku i
društveno-političku stvarnost

 Smatra se i da je Kelzen prekoračio granicu pravne stvarnosti koju normativni metoda ne

može da prekorači, jer se „norme ne mogu objasniti same sobom, već nenormativnim, a prije
svega, društvenim činjenicama“
 Kelzenova misao o tome da se najviša norma iz koje proizlaze sve ostale norme mora
pretpostaviti da postoji, odnosno pošto ne postoji, mora se pretpostaviti da postoji

 Na osnovu izloženog, može se zaključiti da veliki broj kritičara Kelzenovog djela, priželjkujući
cjelokovitu, sveukupnu, opštu teoriju prava i države, Kelzena shvata kao isključivog
normativistu, ne želeći prihvatiti činjenicu da pravo zaista, između ostalog, ili, pak na prvom
mjestu, jeste nromativna pojava i to normativna pojava prvog reda, a tek potom društvena
pojava

 Isticati normativnost prava u prvi plan ne znači ići u normativizam, već naprotiv – ukazati na
njegovu suštinu i specifičnost u odnosu na ostale društvene pojave slične vrste. U
normativizam se ide ako se tvrdi da je pravo samo norma i ništa više. Kelzen to nikada nije
tvrdio.

3.2.2. Istorijskopravna škola

 Istorijskapravna škola je drugi pravac pravnog pozitivizma koji ne nastao početkom XIX
vijeka u Njemačkoj – istorijskopravna škola javlja se u Njemačkoj i obzirom na to sve, u
prvom redu se javila kao otpor njemačkoj kodifikaciji i naziva se teorijom reakcionarnih snaga

 Osnovna postavka istorijskopravne škole da pravo, kao i sve ostale pojave u društvu, ima
svjo razvoj, javila se već u periodu vladavine prirodnopravne škole (Konring)

o Posebno važan uticaj je imao Lajbnic – on smatra da istoriju prava, kao i pozitivno
pravo treba samostalno obrađivati, te se istoričar ne smije zadovoljiti hronološkim
nizanjem događaja, već ih mora objašnjavati, historija prava se dijeli na unutrašnju
istoriju prava i na vanjsku istoriju prava

o Na ovaj način Lajbnic, uz činjenicu društvenog razvoja, ističe i načelo povezanosti

društvenih pojava, te po njemu, pravo nije autonoma socijalna pojava koja bi bila
odvojena od drugih, već se jedino u vezi sa drugim pojavama može spoznati u
potpunosti

 Historiskopravna škola koja se razvila na ovim i ovakvim principima znatno je istakla važnost
nasljeđa, te, kao takva, predstavlja direktnog protivnika teorije prirodnog prava koja se za
osnovni postulat ima jednu vječnu i apstraktnu kategroriju – prirodno pravo

o 1814. godine, u Njemačkoj, koja je nakon poraza Napoleona oslobođena, javila se

potreba uvođenja jedinstvengo građanskog prava za cijelu Njemačku

 Ovakva ideja je izazvala otpor njemačkih pravnika, u prvom redu Savinjija, te

se kroz ovaj sukob diferenciraju osnovni postulati istorijskopravne škole

1. Istoriju uopšte, a posebno istoriju prava treba shvatiti kao neprekinuti tok zbivanja –
sadašnjost je samo etapa u razvoju kontinuiteta od prošlosti ka budućnosti, tako da kako
bismo shvatili sadašnjost moramo da znamo prošlost
2. Ovaj historijski i pravni kontinuitet odvija se bez prekida i skokova (bez diskontinuitet).
Drugim riječima, riječ o evoluciji bez revolucije

3. U svakom narodu postoji poseban narodni duh, te pravo proističe iz narodnog duha

4. Pravo kao takav ima svoj mira, harmoničan razvoj

5. „država je najveća manisferacija i organizacija koju jedan narod može da ima – država
postoji dok postoji narod, a narod traje jer je kontinuitet generacija“

6. Da bi se došlo do ispravnih oblika narodne svijesti mora se prodrijeti u dubinu narodne

duše

 Ideju o vječitom, univerzalnom, prirodnom pravu, istorijska škola negira, ističući da je pravo
uslovljeno „konkretnom stvarnošću svakog naroda“ – po ovoj teoriji, odgovor na pitanje
čemu služi suština prava nalazi se u činjenici da taj osnov predstavlja narod i narodni duh,
što nije tačno jer se i „prava više naroda, bolje rečeno, svih naroda na datom stupnju razvoja
poklapaju među sobom bez obzira na narodnosne razlike

 Ovo su neki zaključci oko istorijskopravne škole:

o Smatra se da u njenim principima, na prvom mjestu, nalazi politički istoricizam

(ideologija i praksa koja pokušavaju oživjeti stara politička stanja)

o Istorijskopravna škola ima određene veze sa nastojanjima za uspostavljanje poretka

(monarhije) odbačene zbog francuske revolucije

o U pojmu narodnog duha uzima se element naroda kao jedinstvene i u sebi

neprotivrječne cjeline, a narod je politički nejedinstven, razdijeljen na grupe čiji su
interesi i ideologije različiti

o Pravo se javlja kao rezultat te borbe

o Smatra se da je istorijskopravna škola jednostrano shvatila i sam historijski razvoj

„njezin evolucionistički pogled bio je uperen samo unatrag, a ne i naprijed“

 Istorijskopravna škola je imala pozitivne stvari u vidu isticanja razvoja svega što postoji, pa
tako i prava

o Kao osnovno i najznačajnije u istorijskojpravnoj školi, mroa se istaći činjenica da je

ona nastala i afirmisala ideju o razvoju prava u uslvoima kada „dominira pozicija
prirodnopravne škole o vječnosti prirodnog prava“

 Postavivši radikalno pitanje povijesne uvjetovanosti prava, oni su unijeli u svijest modernih
pravnika istinu da je pravo jedne stvarnosti ukorijenjena u okolnostima egzistencija svakgo
naroda i da su državne norme tek jedan od aspekata te stvarnosti
 3.2.3. Sociološki pravni pozitivizam

 Objašnjenje prava putem metoda prirodnopravne i istorijskopravne škole nije moglo da

zadovolji pravnu misao koja se razvijala i napredovala uporedo sa razvojem ljudskog društva

 U XIX i XX vijeku javljaju se sociološke teorije koje se , i pored određenih zajedničkih

elemanta, u teoriji prava dijele na

o Teoriju interesa (realističku pravnu teoriju);

o Solidarističku teoriju prava

 Najvažniji predstavnici ovih teorija su bili Rudolf Jeling i Leon Digi

 Sve sociološke teorije, u svojoj osnovi, pravo posmatraju isključivo sa njegovog društvenog
aspekta, uglavnom putem sociološkog metoda i njegovu suštinu traže samo u njegovoj
društvenoj funkciji, njegovim društvenim atributima

o Ove teorije pravo ne vežu isključivo za državu, već, u prvom redu, za društvo, te tako i
samu državu objašnjavajući pomoću društva i društvenih činilaca

 Rudolf Jering  njegov način mišljenja se nazivao realističkim jer je Jering htio da ga situira
unutar samog društvenog zbivanja, no na takav način da dejstvo socijalnog činioca bude u
njemu što više isprepleteno sa dejstvom onih socijalno-psiholoških i individualno-psiholoških,
pa čak i i bioloških

o Sadržina prava ne samo da može, već i mora da bude beskonačno raznorodna

 Jering je smatrao da je pravo osnovni instrument društvenog života, te po njemu, ono nastaje
u borbi različitihi drutšvenih interesa koja dovodi u opasnost opšti društveni inters, te se
upravo zbog toga njegov razvoj odvija kroz sukobe interesa

o Jedini cilj prava je zaštita opšteg interesa, ali i onih pojedinačnih interesa koji su u
skladu sa opštim interesima – društvena funkcija prava je da uspostavi red i mir, gdje
se zanemaruju pojedinačni interesi, a i u prvi plan ističu opšti

 Pravo se zbog toga dijeli na društveno pravo, tj. skup normi koje
nužno proizlaze iz društvenog života ljudi i konkretne strukture i
potrebe datog društva i kojih pravila je više ili manje svjesno cjelo
društvo, i na državno pravo, tj. pozitivno pravo koje stvara država i
koje ne treba da bude ništa drugo do izraz ili preuzimanje
društvenog prava, njegovo precizno formulisanje

 Po Jeringu, ništa na svijetu ne nastaje samo po sebi (causa sui), već je sve podvrgnuti zakonu
uzročnosti – i sama ljudska volja je podvrgnuta tom zakonu, s tim što je uzrok an polju ljudske
vodlje drugačiji nego u prirodi
 o Pravo ne štiti nikakve imaginarne, vanvremenske i vječne suštine, nego interese
pojedinaca koji se nalaze u sukobu i životno su upućeni na njihovu odbranu, bilo iz
moralnih, bilo iz praktičnih razloga – objektivno pravo se bori da individualni i grupni
egoizam ne bi prešli kritičnu granicu iza koje bi ugrozili opstanak samog društva i to
na taj način da stalno podstiče dinamizam subjektivnog prava

o Po njemu, društvo je slično mehanizmu koji ima svoje poluge za pokretanje, a

najočitija sila koja pokreće ljudsko društvo je egoizma, pri čemu taj egoizam ima
socijalnu notu, zahtijevajući sporazum „ja“ i „mi“ – tj. potčinjavanje kratkoročnih
ciljeva egoizma dalekovidim ciljevima socijalnosti

 Jering se vidi kao spona između dogmatskog i sociološkog shvatanja prava

o Od prvog on još nosi poimanje prava kao sistema državnih pravila, ali istovremeno
pobija dogmatski stav da su pravnici samo tumači i primjenjivači pravnih normi koji
se ne bi trebali upuštati u ispitivanje društvenih uzroka i učinaka tih normi

 Temljena istina je da je tvorac sveg prava svrha i da nema jednog pravnog stava kom nije
izvor u jednoj svrsi

 Krajem XIX vijeka u Evropi počinje da se razvija jedno psoebno gledište na socijalno-
psihološku problematiku prava – solidarizam (solidaristička teorija prava)

o Ljudsko društvo slično je biološkom organizmu i predstavlja jednu posebnu vrstu

organizma – socijalni organizam u kome je uloga pojedinca identična sa ulogom
ćelije u biološkom organizmu, pri čemu su „pojedinici slični ćelijama koje čine
jedno živo tijelo, koje ne može živjeti bez aktivnosti ćelija koje ga sastavljaju, a one
opet ne mogu živjeti izolovane“

o Analogno tome, čovjek u toku svog života treba da živi solidarno, a solidarnost
predstavlja najveću vrijednost društvenog života

 Dok su Jering i njegovi nastavljači u objašnjenju pojma prava naglašavali konfliktne aspekte,
Digi naglašava aspekt saradnje i međuzavisnosti ljudi u društvu, no, jednako kao i oni,
upozorava na bitne funkcije prava u održavanju društva

o Digi je u svojoj teoriji težio da čovjeka posmatra kao socijalno biće čijoj je prirodi
svojstvena težnja ka solidarnosti i voljnom djelovanju sa određenim ciljem

o Njegovi osnovni principi su da je čovjek biće svjesno svojih akata te da ne može

živjeti izolovano, već u zajednici što automatski implicira postojanje socijalnih zakona
koji su u svijesti pojedinaca doživljavaju kao društvene norme koje nipošto ne moraju
biti pisane da bi bile uvažavane i sprovođene

 Pravilo se ne može naći kod pojedinaca već samo u društvu. Međutim, to

pravilo nije ni kolektivna ni individualna svijest – ono je objektivno pravo – to
 je faktičko pravo, pravilo koje se nameće ljudima, ne u ime višeg principa, ma
kakav bio, već na temelju i po sili činjenica

 Određujući obim individualnih ovlaštenja, norma reguliše ravnotežu ponašanju:

o Ako pojedinci svjesno i voljno pristaju na taj obim, ta ravnoteža se uspostavlja

spontano, a samim tim i harmonija koja stvara uslove za društvenu solidarnost

o Ukoliko dobrovoljni pristanak izostane, grupa, takođe spontano, nastoji da ravnotežu

povrati pritiskom na svijest i volju svojih članova

 Digi je vjerovao u moć spontane samoregulacije društvene ravnoteže putem ekonomskih i

etičkih normi, a i kad se povela riječ o mogućnosti primjene državnog nasilja, on je u njemu
gledao samo krajnjeg interventnog činioca

 Digi nije pobliže odredio uslove pod kojima socijalna norma prerasta u pravnu i taj posao je
prepustio intuiciji pravnika i njihovom socijalno-psihološkom instinktu

 Na kraju, potrebno je istaći da postoji i jedna, ekstremna, forma sociološkog shvatanja prava
– sociologizam – njegova suština je u tome da tvrdi da pravo i nije uopšte sistem pravila ili
normi, nego sistem stvarnog ponašanja ljudi u društvu

o Sociologizam u potpunosti iz prava izbacuje, odnosno negira njegov normativni

element čime „izjednačuje ono što je protivpravno s onim što je u skladu sa pravom“

3.3. Integralne teorije prava

 Početne korake integracije vezujemo za prvu deceniju XX vijeka, ali tek poslije WW2 ona
dostiže svoj vrhunac

 U procesu integracije zapažaju se sukcesivni talasi integracije koji počinju očaranošću

rezultatima psihologije i njenom primjenom u sferi prava kao i divljenjem za bečki
krug  50-ih godina je zabilježen snažan uticaj sociologije i socijalne psihologije, a
potm i kibernetike i informatike na pravne nauke

 Smatra se da se u integralističkom pristupu prava mogu razlikovati dva vida:

o Sastoji se u prihvatanju rezultata i metoda drugih disciplina od strane pravnika

o Rad pravnika i naučnika sa raznih područja na istom problemu

 U ovom se razlikuje i sadržinska identifikacija koja se vrši na planu sadržine

uobčičenog i sistematizovanog znanja o dotičnim naukama, a opstoji i metodološka
integracija pravnih nauka, tj. integracija koja se všri na planu njihovog metoda
 U Francuskoj su, pored Ženija, Oriuu i Gurvič bili veliki inspiratori integralizam

 Ženi  pravo je ukupnost praivla kojima je podvrgnuto spoljno ponašanje čovjeka u

odnosima sa sebi sličim i koje se pod uticajem prirodne ideje pravde u jednom datom
trenutku kolektivne svijesti ljudske vrste pjavljuje u fomri kategoričkih zapovijesti

 Oriu  pravo određuje kao postojanje trajnih i organizacionih ljudskih zajednica

upravljenih na ostvarenje ideje djela (institucije)

 Gurvič  pravni fenomen je krajnje složen u njegovoj protivrječnoj strukturi.

o U njega ulaze autonomija i potčinjenost, idealni i realni elementi, stabilnost i

pokretljivost, red i stvaranja

o Za njega pravo predstavlja pokušaj da se u datom društvenom okruženju

ostvari ideja pravde kroz multilateralnu imperativnu-atributivnu regulaciju
zasnovanu na vezi između zahtjev (prava) i obaveza (dužnosti)

 S pravom se u literaturi ističe da integralizam postaje metodološki cjelovit tek sa

kulturalizmom u Austriji i Njemačkoj u djelima Laska i Radbruha

 U Južnoj Americi se javljaju Reale i Kosio

o Reale  u svojoj trodimenzionalnoj teoriji prava ukazuje na složenu strukturu

prava u smislu da u sastav prava, pored pravnih normi, ulaze društveni odnosi
i pravne vrijednosti

o Kosio  izgrađuje egološku teoriju prava (ego – ja, logos – nauka)

 Na prostoru bivše Jugoslavije, najvažniji predstavnici integralizma su bili Visković i

Vračar

o Visković  pravo treba posmatrati kao „poseban sistem normi, stvaran i

sankcionaran prema stanovitim procedurama u kom su sve niže norme
temelje na na višem normama

 ovakav sistem ima normi ima funkciju prisilnog usmjeravanja navžnih

društvenih odnosa (ekonomskih, obiteljskih ,političkih, krivičnih,
religijskih, kulturnih) radi osiguranja osnovnih uvjeta opstanka društva
 te norme ne stvara samo država već svi dijelovi društva

 pristalice integralnog shvatanja prava su isticali da su dogmatski,

normativistički i sociološki pozitivisti najviše griješoili sa
zanemarivanjem vrijednosnog aspekta prava
  samo vrednovanjem mi stičemo utisak o
pravednosti/nepravednosti svake pravne norme

o Vračar  ono što se smatra najvišim dostignućem predstavlja najveću i

glavnu slabost tradicionalne i moderno pravne nauke: tvrdnja da se pojam
prava svodi na pojam pravne norme, odnosno ukupnost pravnih normi

 Ovako se zahvata samo jedan elemenat prava, ali se neminovno i

logički apsurdno ostavljaju po strani ostali elementi prava

 Prema mišljenju integralista, pravo predstavlja poseban društveni proces gdje su

ponašanja, vrijednosni stavovi i normativna svijest do te mjere uzročno,
funkcionalno i smisleno međuzavisni da nijedan od tih sastojaka ne može biti
spoznat ako se izdvoji od drugih

 R. D. Lukić  potpunim spajanjem sva tri sastojka prava kako to radi Visković ne
nastaje integralna teorija prava već je riječ o novom nazivu

 Matulović  zapaža da „izostanak kritike metodoloških pretpostavki kod Viskovića,

njegovu teoriju ne oslobađa od prigovora eklekticizma

 Možda je u ovome i najveća vrijednost integralističkoh pristupa pravu:

o Ukazivanje na sve njegove elemente i aspekte, ne pretendujući da se putem

jednog metoda i jednog naučnog pristupa ono može objasniti

o Pri tome treba, a što je nedostatak dosadašnjih integralističkih pristupa,

utvrditi koja su najvažnija obilježja prava kao predmeta proučavanja i kakvog
je ono karaktera

4. Pravni poredak

 Pravni poredak u odnosu na normativni poredak uopšte, predstavlja jedinstvo

pravnih normi, ljudskog ponašanja po tim normama kao i pravnih vrijednosti u
konkretnom društvu u datom istorijskom trenutku

o Pravni poredak je samo jedna vrsta normativnog poretka, odnosno

društvenog poretka uopšte
 4.1. Elementi pravnog poretka

 S obzirom na pojam pravnog poretka, može se reći da se on sastoji od tri elementa:

o Pravne norme (normativni karakter);

o Ljudskog ponašanja po njima (faktički karakter);
o Pravnih vrijednosti (vrijednosi – aksiološki karakter)

 Normativni element pravnog poretka sastoji se iz pravnih normi kao pravila

ponašanja, pravnih akata

 Faktički element pravnog poretka sastoji se iz ljudskih materijalnih (tjelesnih) radnji

kojima se pravne norme ostvaruju, tj. primjenjuju

o Pored ova dva elementa, u normativne elemnte pravnog poretka spada i treći,
izuzetno značajan elemenat, a to je zakonitost (legalitet) koji predstavlja
odnos između pravnih akata, tj. pravnih normi i materijalnih radnji

 Vrijednosni sistem pravnog poretka sastoji se od društvenig vrijednosti koje

predstavljaju idejne izvre prava

o Smatra se da postoji dvije vrste društvenih vrijednosti:

 Nespecifične (život, zdravlje, porodica);

 Specifične (pravda, mir, pravna sigurnost)
 II – PRAVNA NORMA
1. Pojam i vrste pravnih normi

 Pravna norma je pravilo o ponašanju ljudi (subjekata prava), sankcionisana monopolom

fizičke sile kojim raspolaže država, odnosno kao norma koju donosi suverena vlast ili od nje
delegirani subjekt

o Pravne norme su jedna vrsta društvenih normi i od ostalih društvenih normi razlikuju
se upravo prema sankciji koja stoji iza dispozicije sadržane u njima

 Klasifikacija pravnih normi ima više i one se vrše prema različitim kriterijumima

o U teoriji prava je uobičajeno da se pravne norme dijele prema dva osnovna

kriterijuma:

 Kriterijum uslovnosti na uslovne i bezuslovne norme

 Kriterijum broja subjekata kojima su upućene (adresastima) na opšte i

pojedinačne

1.1. Uslovne i bezuslovne pravne norme

 Uslovne norme su one norme koje se donose za društvene odnose koji u momentu
njihovog stvaranja još uvijek nisu nastali (ne postoje), ali se očekuje (razumno) da u
budućnosti nastanu

o Dakle, može se reći da su uslovne pravne norme one norme čija će realizacija
nastupiti samo onda ako se ispuni uslov za koji je vezana njihova egzistencija (npr.
porez će platiti samo onaj ko ima imovinu)

 Bezuslovne norme su one koje se donose za već nastalu situaciju i primjenjuju se odmah.
Bezuslovna pravna norma postoji i kada je uslov već nastupio pa normu treba realizovati
(npr. rođeno dijete se mora upisati u knjige rođenih)

1.2. Opšte i pojedinačne pravne norme

 Opšte pravne norme donose se unaprijed za neodređen broj subjekata prava koji se nalaze
ili se mogu naći u identičnoj situaciji

 Pojedinačne pravne norme donose se za tačno određen broj subjekata prava i tačno
određene situacija
 Smatra se da su uslovne norme istovremeno i opšte, a bezuslovne pojedinačne

1.3. Druge klasifikacije pravnih normi

 Naređujuće (perceptivne) pravne norme obavezuju adresate na određeno činjenje

ili nečinjenje

 Zabranjujuće pravne norme su usmjerene na zabranu određenog ponašanja (sama

zabrana može biti izričita, indirektna i nesankcionisana)

o Propis koji sadrži pravnu zabranu, ali ne i sankciju u slučaju njene povrede se
zove nesavršenim zakonom (lex imperfecta)

 Ovlašćujuće (permisivne) pravne norme ne sadrže ni naredbu ni zabranu nego daju

ovlaštenje licu ili grupi lica da stvaraju pravne norme ili druge pravne akte, odnosno
da preduzimaju radnje izvršenja – ako ovlaštenja lica ne pristupe upotrebi priznatih
im ovlaštenja neće zbog toga trpiti nikakvu pravnu sankciju

 Dopuštajuće pravne norme niti naređuju niti zabranjuju određeno ponašanje, a ne

daju ni ovlaštenjen a stvaranje normi, već dozvoljavaju, odnosno dopuštaju
određeno ljudsko ponašanje

2. Elementi pravne norme

2.1. Prethodni pojam strukture pravne norme

 Pravna norma je sa logičkog gledišta jedan hipotetički sud po kom:

o Ako A, treba B, ili, ako nastupi činjenica – uslov onda nastupa činjenica –
posljedica

 Prema Kelzenu, kod pravne norme odlučuje je postojanje delikta i sankcije, gdje se
jedno ponašanje određuje kao uslov, a drugo kao posljedica, iz čega proizlazi njegova
konstrukcija primarne i sekundarne norme

 Može se reći da je i pored mnogobrojnih i različitih shvatanja, uobičajeno da se govori

o trodjelnoj, odnosno četverodjelnoj strukturu pravne norme:

o Dispoziciju,
o Prekrašaj (delikt)
o Sankciju
o Hipotezu (pretpostavku)
 2.2. Pretpostavka dispozicije (hipoteza)

 Hipoteza pravne norme bi predstavljala onaj njen element u kome se određuju uslovi pod
kojima se pravna norma primjenjuje, odnosno u kome se opisuje činjenice koje izazivaju
upotrebu za regulacijom jednog društvegno odnosa ili događaja kao pravnog odnosa i kao
pravnog događaja

o Te činjenice mogu biti prisutne/tek nastupiti

o Može biti izražena u različitim oblicima:

 Kazuističkom (kad su faktičke okolnosti i primjena pravne norme

određene pomoću generisanog obilježja);

 Potpuno određena – u njoj samoj navedene činjenice koje određuju

njenu primjenu

 Relativno određena – kada zakon ograničava slobodu rješenja pitanja

(ne)umjesnosti primjene pravne norme

 Neodređena – kada zakon propisuje primjenu neke mjere samo u

slučaju ako to smatraju za cjelishodno odgovarajuđi državin organ

 Hipotezu dispozicije pravne norme je veoma jednostavno zapaziti u samom tekstu

norme jer ona sadrži, najčešće, opis činjenične situacije na koju norma treba da se
primjeni

o svi koji ostvare prihod, dužni su da plate porez

 Hipoteze mogu biti:

o Apsolutno određene  sasvim precizno su određeni uslvoi za koje se vezuje

ponašanje pravnog subjekta po dispoziciji

o Relativno određene  uslovi nisu precizno utvrđeni kao borazac ponašanja

po dispoziciji

2.3. Dispozicija pravne norme

 Za dispoziciju se često kaže da predstavlja primarno (osnovno) pravilo ponašanja koje, kao
normativni element pravne norme, predsrtavlja nalog jedne volje upućen drugim
subjektima u društvu kako trebaju da se ponašaju

 Dispozicija se naziva primarnim pravilom ponašanja jer je interes onih koji propisuju normu
da se prvenstveno ostvari ponašanje koje je u njoj određeno

 Bez dispozicije pravna norma ne može da postoji  dispozicija subjektima (uz hipotezu
norme) određuje pravnu obavezu ili obavezno ponašanje

 Pravilo o ponašanju u dispoziciji može biti formulisano na različite načine, bilo u vidu
zabrane, naredbe ili ovlaštenja – u tom smislu govorimo o zabranjujućim, naređujućim i
ovlašćujućim dispozicijama

o Dispozicije koje jasno i preecizno definišu naredbu, zabranu, ili pak ovlaštenje,
nazivaju se kategoričkim dispozicijama.

 Kod apsolutno određene dispozicije adresat ima samo jedno ponašanje; tu

nema nedoumice niti postoji alternativa kako adresat treba da se ponaša

 Relativno određene dispozicije  ostavlja mogućnost izbora ili alternativu ponašanja

adresata pravne norme

 zbog toga se sve dispozicije, s obzirom na stepen određenosti dijele na:

o dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim pojmovima (pravnim standardima);

o alternativne dispozicije

o dispozitivne (zamjenjive) dispozicije

o dispozicije sa diskrecionim ovlaštenjima

2.3.1. Dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim pojmovima

 Ove dispozicije nedovoljno precizno određuju pravilo ponašanja, pri čemu se precizno
određivanje pravila ponašanja prepušta drugom subjektu, po pravilu sudu ili organu
upravu koji će ga u svakom konkretnom slučaju precizirati

o Ove dispozicije se upotrebljavaju onda kada je raznovrsnost mogućih situacija

i činilaca koji utiču na prirodu tog odnosa tolik da je neracionalno ili pak
nemoguće unaprijed do kraja precizirati pravilo ponašanja
 Ove dispozicije sadrže pravne standarde, tj. koji predstavljaju pojmove koji svoju
sadržinu mogu mijenjati zavisno od konkretnih okolnosti u kojima se primjenjuju
(savjestan privrednik, neprilagođena brzina, itd)

2.3.2. Alternativne dispozicije

 Alternativne dispozicije predstavljaju alternativno postavljeno pravilo ponašanja.

o One postoje kada obavezani subjekt ima na raspolaganju dva ili više pravila
ponašanja koja su ravnopravno utvrđena, a stvar je adresata odnosno njegove
slobode, volje i interesa koje će od njih odabrati

 Ovo ne znači da adresat može izbjeći primjenu dispozicije jer postoji obaveza da on izvrši
izbor jedne od njih  upravo zbog toga nepodređenost ove dispozicije nalazi se u činjenici
da se unaprijed ne zna koje će od propisanih pravila biti primjenjeno, odnosno koje će od njih
adresat odobriti

2.3.3. Dispozicije sa diskrecionom vlašću

 Ove dispozicije su posebne vrste dispozicija koje državnom organu, po pravilu upravnim
organima ili pak sudovima, daje ovlaštenje da utvrde pravilo ponašanja koje se odnosi na
obavezanog subjekta

o Državni organ je dužan da savjesno, odgovorno i stručno propiše dispoziciju kojom se

u najvećoj mogućoj mjeri ostvaruje cilj države, odnosno njen interes

 Obzirom na to da se ovakva vrsta ovlaštenja državnog organa naziva diskrecionom vlašću,

ove dispozicije se nazivaju diskrecionim dispozicijama

o Njihova suština se sastoji u ocjeni svrsishodnosti (cjelishodnosti) na osnovu koje se

utvrđuje pravilo ponašanja

 Upravni i sudski organi nemaju apsolutnu slobodu prilikom odlučivanja  npr. sud je
ovlašten da izrekne kaznu u odnosu minimuma i maksimuma između 1-3 godine.

2.3.4. Dispozitivne dispozicije

 Dispozitivne dispozicije predstavljaju vrstu neodređenih dispozicija čije pravilo ponašanja

propisuje država

o Kod ovih dispozicija ostavlja se izričito mogućnost subjektu (adresatu) kome je

pravna norma upućena da, ukoliko to želi, sam stvori drugu (drugačiju) dispoziciju i
time sam sebi propiše pravilo ponašanja
 Ovakva dispozicija se često primjenjuje u građanskom i imovinskom pravu

2.4. Pretpostavka sankcije (prekršaj, delikt)

 Pretpostavka sankcije predstavlja prekršaj ili delikt  ona je nužni i obavezni element
pravne norme, tj. uslov za primjenu sankcije

 Prekršaj ili delikt je nenormativni dio pravne norme i sastoji se u ponašanju subjekta
prava koje je suprotno dispoziciji – delikt može biti prekršaj činjenja ili nečinjenja

 Delikti se uobičajeno dijele na dvije velike grupe:

o Delikti protiv imovine (građanskopravni delikti)

o Delikti protiv državnopravnog poretka (krivičnopravni delikti)

 Pored ovih dvaju, postoje i disciplinski delikti koji se sastoje u u manjim povredama slubžene
dužnosti i radnih pravila za službena lica i druge zaposlene

 Administrativni delikti koji predstavljaju povrede javnog reda i mira

2.5. Sankcija (pojam i vrste)

 Sankcija pravne norme je onaj element pravne norme koji normi daje pravni karakter i po
kome se ona razlikuje od ostalih društvenih normi

 Sankcija je završni dio pravne norme kojim se adresatu norme određuje kazna zbog
nepoštovanja dispozicije, a sa druge strane, daje se ovlaštenje državnom organu da
izrekne i sprovede kaznu prema adresatu prava

 Ona se sastoji u obliku sekundarno pravila ponašanja koje se primjenjuje u slučaju

da nije primijenjena dispozicija, tj. kada dođe do delikta

o Sankcija se sastoji u nalogu upućenom državnom organu ili samom prekršiocu

dispozicije (pravno značenje pojma sankcije)

o Sama radnja koja je primjena prinude ili pak neke druge radnje kome se
proizvodi propisana posljedica (činjenično značenje pojma sankcije)

 Pojam sankcije ima dva značenja:

 o Normativno  sankcija je sastavni dio ontološke strukture norme, propis
kojim se od prekršioca dispozicije kao primarne zapovijesti zahtijeva određena
radnja ili držanje i nalaže nadležnom državnom organu da izrekne i primjeni
sankciju;

o Materijalno  izricanje apstraktno predviđene sankcije za konkretan slučaj

prekršioca dispozicije i u samoj primjeni izrečene mjere subjekta prekršioca
(voljno izvršnje) ili ovlaštenog državnog organa (prinudno izvršenje)

 Sankcije se prema sadržaju dijele na:

o Određene (alternative i sankcije sa diskrecionom vlašću; rijetke su

dispozitivne sankcije)

o Odredive (smatra se da se u pravu odredive sankcije treba izbjegavati kad god

je to moguće jer upotreba prinude, odnosno sile, mora biti, u najvećoj mjeri
precizirana da bi bila legalna i efikasna

 Da bi se na subjekta prava mogla primijeniti sankcija, pored učinjenog delikta kao

njenog uslova (pretpostavke), potrebno je da postoji i odgovornost (koja se
određuje upravo kao mogućnost primjene sankcije)

o Odgovornost može biti objektivna (bez ikakve veze sa krivicom) ili pak
subjektivna, gdje je potrebno utrvridi krivicu, tj. povezanosti svijesti i volje sa
deliktom

 Same sankcije mogu biti krivičnopravne, građanskopravne,

disciplinske, prekršajne, privredno-prestupne, itd.

 Sankcije možemo podijeliti i na:

o Sankcije prema licima  u slučaju učinjenog krivičnog djela sastoje se u

različitim radnjama čija je suština u privremenom ili trajnom oduzimanju ili
ograničenju raznih vrijednosti ili dobara koje utiču na ličnost prekršioca;

u građanskom pravu, sankcije prema licima se sastoji u naknadi

imovinske ili neimovinske štete koja je nastupila deliktom

u slučaju izvršenja disciplinskog delikta, sankcije se sastoji u

oduzimanju ili pak ograničavanju nekih prava ili u novčanim kaznama

za administrativne delikte primjenjuju se kazne slične krivičnim, ali

blaže i po kvalitetu i kvantitetu
 o Sankcije prema aktima (nezakonisti)  sastoje se u otklanjanju važnjea i
djestva u pravnom poretka i to tako da se takvi akti poništavaju – briše se
njihovo postojanje kao i dejstvo od trenutka njihovoh donošenja u prošlosti

III – PRAVNI AKT

1. Pojam i elementi pravnog akta

 Osnovni element u sastavu pravnog poretka je pravna norma. Pravna norma predstavlja
složenu misao o ponašanju ljudi

o Misli se stvaraju psihičkim aktima koji se obično suprostavljaju materijalnoj ljudskoj

radnji, tj. tjelesnim aktima

o Pravni akt je samo onaj psihički akt kojim se ostvaruju određena pravna dejstva:
stvara pravna norma, pravilo o ponašanju ili pravna činjenica

o Zbog toga se pravni akt smatra aktom volje

 Pravni akt predstavlja izjavu volje i razuma kojom se stvaraju opšte ili pojedinačne pravne
norme ili pak neki od elemenata pojedinačne pravne norme, odnosno uslovi za primjenu
već psotojeće pravne norme

o Pravni akt je psihička pojava, tj. pojava koja nije realna činjenica već tvorevina ljudske
svijesti, razuma i volje njegovog donosioca (to je akt koji ima vremensku, ali ne i
prostornu dimenziju

 pravni akt kao unutrašnji akt ne može proizvesti nikakvo dejstvo u spoljašnjem svijetu u svom
osnovnom, izvornom obliku

o zbog toga, pravni akt se mora materijalizovati kako bi njegovu sadržinu mogli da
saznaju subjekti prava, čime se pravnom aktu obezbjeđuje dejstvo u spoljašnjem
svijetu

 u teoriji prava se smatra da svaki pravni akt ima dvije strane:

o unutrašnji element  izjava volje i razuma

o spoljašnji element  njegova materijalizacija koja se vrši njegovim izražavanjem

prema vani i to pisanjem, saopštenjem, tjelesnim pokretom

 spoljašnji element pravnog akta pojavljuje se kao sredstvo da se unutrašnji

element (psihički akt) može saznati – nužno je da ova dva elementa budu u
saglasnosti
 nesaglasnost ova dva elementa može da dovede do zablude, prevare i prinude, gdje se kod
prvog slučaja ,sam subjekt ima krivu (pogrešnu) predstavu o stvarnosti, dok se kod prevare,
prijetnje i prinude subjektova volja obrazuje pod dejstvom aktivnosti trećeg lica

2. Sadržina (materija) i oblik (forma) pravnog akta

 Svaki pravni akt određen je svojom formom (oblikom) i svojom sadržinom (materijom)

o Sadržina pravnog akta predstavlja ono što čini materiju pravnog akta

 Ona se sastoji od dvije vrste iskaza, od kojih je ona glavna normativnog

karaktera i sastoji se iz jedne ili više pravnih normi (opšti ili potpuni
pojedinačni pravni akti) ili pak od elemenata pravnih normi – dispozicije i
sankcije (nepotpuni pravni akti)

 Druga grupa elemenata sadržine pravnog akta je sekundarno normativnog

karaktera i čine je svi ostali sadržaji koji su normativnog karaktera, ali ne
služe neposredno sadržini volje, nego služe da se potpuno i precizno taj
pravni akt individualizacije i odredi u pravnom proetku (npr. naziv akta,
označeve veze sa višim aktom, itd)

o Forma pravnog akta definiše se kao skup materijalnih sredstava, činilaca i postupaka
kojima se on, u stvari izražava

 Forma pravnog akta sadrži tri osnovna elementa:

 Nadležnost  utvrđivanje ovlaštenja određenog subjekta (države ili

nedržavnog subjetka) da donese određeni pravni akt

 Postupak za njegovo donošenje  obuhvata skup konkretnih radnji

koje nadležni organ mora učiniti (izvršiti) u donošenju pravnog akta,
a njihov cilj je da se prije donošenja pravnog akta utvrde sve
relevantne činjenice i okolnosti koje su od značaja da bi
materijalizacija akta i sama izjava volje bili zaštićeni od nedostataka

 Određivanja načina njegove materijalizacije  način da se sadržina

akta saoptši drugim subjektima i da se obezbijedi i fiksira njegova
sadržija, tj. obezbjedi njegovo trajanje

3. Vrste pravnih akata

 Uobičajeno je da se u teoriji prava svi pravni akti dijele na:

o OPŠTI PRAVNI AKTI  sadrže opštu pravnu normu i predstavljaju izvore prava u
formalnom smislu;
 o POJEDINAČNI PRAVNI AKTI  sadrže pojedinačne pravne norme ili neke od njenih
elemenata (dispoziciju ili sankciju), zbog čega iz dijelimo na potpune i nepotpune

4. Izvori prava

 Izvori prava se moraju naučno cjelovito svhatiti kao jedinstvo materijalnih, idejnih
(aksioloških) i formalnih izvora

4.1. Materijalni izvori prava

 Materijalni izvori prava (izvori prava u materijalnom smislu) predstavljaju realne uzroke
koji dovode do nastanka prava, odnosno zbog kojih pravo nastaje

 Kao uzrok nastanka prava mogu se označiti brojni, složeni i protivrječni sklopovi društvenih
odnosa u kojima žive ljudi u društvu, i u okviru kojih dolazi do snažnih sukoba interesa čije
razrješenje je zadatak prava

4.2. Idejni izvori prava

 Idejni (aksiološki) izvori prava predstavljaju vrijednosti koje se stvaranjem i

primjenjivanjem žele postići

o Ovim izvorima prava se bavi pravna aksiologija kao dio pravne filozofije

 Vrijednost je ono što treba da bude, to je jedan zahtjev uperen ka onome što jest u pravcu
da ono što treba da postane jeste, da se zahtjev ostvari, ne gubeći svoju suštinu trebanja

 Svako društvo ima svoj sistem vrijednosti. No sistem društvenih vrijednosti u širem smislu
predstavlja suštinu, bit svakog društva, bez obzira na razlike koje postoje među njima

o Država, kao politička, ali i pravna organizacija, subjet koji je u najvećoj mjeri, mora
obezbijediti njihovu realizaciju i zaštitu. To naravno može samo demokratsko društvo,
odnosno država

 Danas se o demokratiji sve više govori o sistemu vrijednosti  vjerovanje da će demokratija

umeti da riješi međunarodne probleme i da donese mir svijetu ostaje uvijek živo

o Današnja demokratija postaje sve više način života kolektiva – demokratsko društvo
održava socijalnu dimenziju unutar koje se razvijaju opštedruštvene i pravne
vrijednosti

 Sva demokratska društva zahtijevaju od svojih članova, ne samo da ih

poštuju u jednakim vrijednosnim sistemima i modelima ponašanja, nego
zahtijevaju postojanje nekog pokretačkog principa koji će upravljati i
 nadzirati cjelokupnu zajednicu usmjeravajući je ka realizovanju zajedničkih
interesa

 U sistemu opšteprihvaećnih društvenih vriejdnosti posebno značajnu ulogu imaju pravne

vrijednosti koje nazivano idejnim (etičkim) izvorima prava

o U teoriji prava se smatra da materijalni izvori prava izazivaju nastanak pravnih normi
– no, u pravu nije važno samo utvrditi odnose koje treba normirati  svaki pravni
poredak u sebi nosi i vrijednosnu dimenziju

 Ta vrijednosna dimenzija prava je i suštinska odrednica pravne države, njeno

jezgro, zbog čega svaka država kroz pravne norme treba i mora da štiti
opštedruštvene vrijednosti

 Osnovne društvene, a posebno pravne vrijednosti su pravda, pravičnost, mir, red, pravna
izvjesnost i sigurnost, sloboda i ljudsko dostojanstvo, dok je vrhovna društve, ali i pravna
vrijednost opstanak svijeta, odnosno najvećeg mogućeg broja bića u njihovom potpunom
dostojnastvu

4.2.1. Mir

 Smatra se da je pravo najznačajnije sredstvo održavanja mira upravo jer raspolaže prinudom
kao posljednjem sredstvom u tu svrhu, i to prinudom jačom od svih drugih, jer se oslanja na
monopol fizičke organizovane sile države, odnosno njenog prinudnog aparata

 Smatra se da je pravo i nastalo i postoji prije svega da bi služilo miru u društvu, u kome
postoje oštri sukobi interesa raznih vrsta

o Mir predstavlja postojanje uljuđenih, normalnih odnosa reda, harmonije i mirnoće

koji se uspostavljaju nakon nereda, pobuna i ratova

o U užem smislu, mir predstavlja relativno harmoničan i civilizovan odnos među

ljudima  takav mir ne negira postojanje određenih protivrječnosti i sukoba
političkhi i drugih interesa, ali se sve to dešava u granicama regularnih pravnih
odnosa u državi

 Vrijednost mira zahtijeva nepostojanje nasilja među pojedincima, odnosno državama –

može se reći da „pravo predviđa samo relativan, a ne apsolutan mir, utoliko što oduzima
pojedincima pravo da upotrebljavaju silu, ali ga zadržava za društvenu zajednicu

o Mir prava nije stanje apsolutnog nepostojanja sile, stanje anarhije – to je stanje u
kome je sila monopolizovana, u kome je sila monopol društvene zajednice

 Mir predstavlja i osnovnu i univerzalnu pravnu vrijednost koja proističe iz same suštine
čovjeka – bez mira nema prava i koja je pretpostavka da se red, pravna sigurnost, ljudsko
dostojanstvo, sloboda i druge vriejdnosti ostvare kao cilj
 Samo pravni poredak koji ne zadovoljava interese jednog na račun interesa drugog, već
uspostavlja kompromis imzeđu suprostavljenih interesa da bi umanjio moguće sukobe ima
izgleda da relativno dugo traje

4.2.2. Red

 Red postoji kada se svako ponašanje koje je značajno za opstanak društva vrši tačno po
određenim društvenim i posebno pravnim propisima kojima se određuje subjekti koji ih
vrše, način, vrijeme vršenja i svi drugi važni činioci

 Red kao vrijednost potčinjen je mir, ali i doprinosi da se on ostvari  iako je pravna
vrijednost, on je prije svega društvena vrijednost

o Društvo svojim sastavom i drugim sredstvima obezbjeđuje red

 Postojanje reda u društvu stvara poseban društveni poredak, odnosno sistem ustaljenih
društvenih odnosa u kojima postoji red

o Red i poredak ograničavaju ljudsku slobodu, ali je to normalno, jer cilj i rezultat tog
ograničavanja treba da budu i najčešće jesu najracionalnije sredstvo da se određeni
društveni cilj ostvari

4.2.3. Pravna sigurnost i izvjesnost

 Pravna sigurnost se može shvatiti u užem i u širem smislu:

o U širem smislu – obuhvata zajedno mir i red (Lukić smatra da je to pretjerano jer se
mir i red jasno razlikuju od sigurnosti)

o u užem smislu – stanje izvjesnosti primjene pravnih normi u svim slučajevima koje
oni regulišu

 pravna sigurnost ima dvije komponente:

o predvidljivost ovlaštenja i obaveza utvrđenih u pravnim normama – svako treba da

zna šta se od njega može okčekivati, a šta se može očekivati od drugog

 kada su pravne norme neodređene, samim tim opada i stepen predvidljivosti

 komponennta pravne sigurnosti jeste i izvjesnto ostvarenja u pravnim

normama utvrđenih ovlaštenja i obaveza (svako mora biti uvjeren da se
postojeće pravne norme poštuju i ostvaruju, zaključeni ugovori realizuju, a
donesene presude izvršavaju)

o izvjesnost ostvarenja tih ovlaštenja i obaveza

 Smatra se da pravna sigurnost ima tri dimenzije:

o Vremensku  izražena kao zahtjev za stabilnosti pravnih propisa u vremenu;

o Sadržinsku  vezana za stabilnost sadržaja koji regulišu društvene odnose tako da se

pravnim normama generalno i apstraktno predviđaju obaveze, obvlaštenja, prekršaji
i sankcije

o Društvenu  pravno regulisanje usmjereno je unaprijed, na sve buduće istovrsne

odnose unutar zajednice

4.2.4. Sloboda

 Sloboda je pravna vrijednost – to znači da pravo zahtijeva slobodu i da je štiti

 Pojam slobode označava samoodređenje, samoostvarenje i odsustvo spoljašnjih uticaja, kako

prirodnih, političkih, religijskih, tako i ideoloških

o Pravnoj slobodi (ne i filozofskoj!) pretpostavljaju se priznanje civilizacijskih

dostignutih pravnih principa i precizno određenih prava, poštovanje procedure kao i
postojanje garancija

 Platon  slobodan je onaj čije je djelovanje usmjereno na dobro, a dobro je unutrašnja

vrijednost duše koja odgovara spoljašnjoj uređenosti polisa

 Aristotel  slobodan je onaj koji raspolaže sam sobom, odnosno onaj koji živi zbog sebe, a
ne zbog drugog

 Sa teorije države i prava, proističu dvije osnovne vrijednosti, sloboda i pravda

o Sloboda  samoodređenje koje proističe iz same suštine čovjeka (iz te suštine

čovjeka, iz same ljudske prriode, iz ljudskog dostojanstva, proističe i vrijednost
pravde kao jednakosti

 Kod nas se u XVII i XVIII vijeku javljaju teorije liberalnog prirodnog prava – ono što je
zajedničko ovim shvatanjima jeste ostvarivanje zakonitosti moderne pravne države u kojoj će
se uskalditi pravni poredak sa ličnom i imovnom slobodom i ostvariti ustavna monarhija kao
moderna državna forma (Stejić, Dimitrije Davidović, Jovan Hadžić)

o Sretenjski ustav je i bio ustav kojima se težilo ostvarenju individualne slobode

 Normativno izražena sloboda pravnih subjekata je predsulov za njihovu faktičku slobodu u

pravnom životu i socijalnim odnosima
 4.2.5. Pravda

 Kao osnovna vrijednost, odnosno cilj koje pravo i država treba da ostvare pominje se
pravda

 Drugim riječima, „Summum ius – summa iniuria)

 Osnovni smisao države je da bude pravedna i tome treba da teži

o Toma Akvinski /Sveti Avgustin  kako je i sama država nastala na osnovu prvobitnog
grijeha čovjeka, država je loša po svom porijeklu, iako je dobra po svojoj svrsi, po
svom rješenju pravde

 U svojoj osnovi je ona klasna, zasnovana na ideji nejednakosti, tj. nepravdi,

ali treba da služi pravdi, realizaciji pravde u većoj ili manjoj mjeri

 Kako i na koji način utvrditi šta je pravda, šta je njen sadržaj?

o U svijesti pojedinaca pravda poprima unutrašnja, intimna svojstva i samo smo mi kao
individue pozvani da utvrdimo da li je to pravda ili pak ne

 Dakle, ideja pravde u odnosu na pravo i državu može se posmatrati u relativnom smislu –
govoriti o univerzalnoj pravdi „istoj za sve ljude, više je nego greška, to je smrtni grijeh“

o Sama činjenica da država putem prava reguliše odnose u društvu sa ciljem da spriječi
sukobe koji bi mogli nastati bez njihove regulacije, govori da pravo i država nikada ne
mogu biti apsolutno pravedni

 Pravo i država su pravedni u tom smislu da, regulišući odnose u društvu, usmjeravaju njegov
život i razvoj u cilju pravde koji se treba posmatrati kroz potrebu nesmetane egzistencije
društva

 Pravo i država nisu na direktan način sredstva za ostvarenje individualnih ciljeva iindividualne
pravde, jer oni ostaju sekundarni u odnosu na društvene ciljeve i „kolektivnu sreću“

 Funkcija države i prava i njihov osnovni cilj treba da bude omogućavanje takvog života,
odnsno ljudskog ponašanja koje se treba sastojati u nečinjenju izvjesnih akata koji se, iz
određenih razloga, smatraju štetnim za društvom, i istovremeno u činjenju izvjesnih akata
koji su, na određen način, korisni za društvo

 Pravedan čovjek i pravedna država, u pravom smislu riječi, bili bi takav predak i takva država,
koji bi ponašanje ljudi regulisali tako da tim ponašanjem budu zadovoljni svi ljudi, koji „kao
izolovani pojedinci nalaze svu sreću u njemu“
 o Država putem prava treba da uspostavi kompromis između suprostavljenih interesa
da bi umanjila moguće sukobe i samo kao takva ima šanse da bude pravedna

 Osnove učenja o pravdi postavio je Aristotel koji je razlikovao:

o OPŠTU PRAVDU  potpuna vrlina i sastojala bi se u poštovanju moralnog

zakona, tj. opšteg dobra

o POSEBNA PRAVDA  dio opšte pravde i odnosi se na nešto konkretno

 Jedna od njih se astoji u podjeli vlasti ili imovine i uopšte svih dobara
koja se dijele među pripadnicima jedne držav zajednica (distributivna
pravda)

 Tiče se prava u privatnom odnosu (komutativna pravda)

 Pozitivno pravo teži važenju bez obzira na to da li je pravedno ili nije pravedno –
međutim, i ono samo, kao i država, treba da teži ka tome da bude pravedno

o Pravna država  ona država koja se barem djelimično usaglašava sa pravdom i

prirodnim pravom, nudeći pravnu sigurnost njenim subjektima, a vladavina prava
treba da obezbijedi ostvarenje načela pravde, slobode, jednakosti ili neke druge
pravne i društvene vrijednosti

4.2.6. Pravičnost

 Često se pravičnost izjednačava sa pravdom

 Antički Rim  Pravičnost u starom Rimu označava sve ono što je saglasno određenim
razumnim načelima ponašanja, ona čini moralnu osnovicu prava, istinsko moralno pravilo
rimskog prava

o U rimskom pravu, pravda je samo ono što je saglasno pozitivnom pravu

 Srednji vijek  sužen pojam u odnosu na Stari Rim, označava jednako postupanje sa
stvarima koje su zakonom učinjene jednakim

 U moderno doba, pravičnsot se ispoljavanja u slobodi postupanja ovlaštenih lica u primjeni

opšte pravne norme u rješavanju konkretnih pravnih sporova radi pravičnijeg ostvarivanja
vladajućih principa pravde

4.2.7. Ljudsko dostojanstvo

 Sve ono što čovjeka prožima u njegovoj okolini – porodica, historija, kultura i jezik, ukratko,
njegov identitet i korijen, predstavlja dio njegovog dostojanstva

o Svi su ljudi podjednako ljudi i trebalo bi da uživaju isto ljudsko dostojanstvo upravo
kao ljudi, bez obzira na bilo kakve razlike koje inače među njima postoje – imovinske,
obrazovne, itd.

 Opšti stav je da je pravo bilo, a može se reći da je i danas jedno od najvažnijih sredstava za
povredu ljudskog dostojanstva – no, uprkos tome, pravo nužno mora da štiti ljudsko
dostojanstvo u najvećoj mogućoj mjeri i kada se radi o primjeni prinude, jer prinuda čovjeka
spušta na nivo stvari

4.2.8. Dobro

 Dobro se najčešće definiše kao vrhovna svjetska vrijednost… opastanak svijeta, odnosno
opstanak najvećeg moguće broja bića u njihovom punom dostojanstvu, podrazumijevaći pri
tome, ljudska bića kao osobene moralne subjekte

 Ostvariti opšte Dobro kao vrijednsot izgleda pomalo idealistički, ali i sam vrijednosno
pozitivan sadržaj pravnih normi doprinosi tome

4.3. Formalni izvori prava

 Materijalni izvor prava utvrđuje društvene odnose koje treba urediti pravom, a vrijednosni
izvor prava način tog pravnog uređivanja

 Formalan izvor prava čine pravni akti kojima se neposredno ili posredno stvaraju opšte
pravne norme ili to su procedure i akti kojima se pravne norme uzdižu do pravne
egzistencije

o smatra se da su u pravnoj nauci, formalni izvori prava oni koji su pretežno pravni akti
kojima se neposredno (zakon i podzakonski opšti pravni akti) ili posredno (sudski
precedent, sudska praksa) stvaraju opšte pravne norme

4.3.1. Hijerarhija pravnih akata

 Za pravni poredak je karakteristično da je to skup pravnih normi, odnosno pravnih akata koji
su međusobno u strogim hijerarhijskim odnosima – odnosima viših i niži elemanata

 Razlika između višeg i nižeg pravnog akta (norme) naziva se pravna snaga koja predstavlja
njegov položaj nadređenosti ili podređenosti prema drugim pravnim aktima u hijerarhijskoj
ljestvici pravnog poretka

o Pravna snaga svakog pravnog akta srazmjerna je moći subjekta koji ga donosi
 Pravna snaga svakog pravnog akta je relativna jer je svaki pravni akt viši u relaciji (odnosu) sa
nekim drugim (nižim) aktom, ali istovremeno, svaki je akt niži u relaciji sa nekim višim
pravnim aktom

o Opšti pravni akti su uglavnom viši, pojedinačni pravni akti su uglavnom niži

4.3.2. Ustav

 U MATERIJALNOM SMISLU, ustav predstavlja akt kojim se reguliše najveći broj osnovnih
pitanja društvenog, državnog i pravnog uređenja jedne zemlja – ustav se u materijalnom
smislu određuje prema sadržini ustavnih normi, odnosno prema sadržini odnosa koji se ovim
normama određuju

o Iako se materijalni pojam ustava svodi na državu, njenu organizaciju i funkcionisanje,

on uključuje i ljudske slobode i prava

o Prema drugom shvatanju, ustav u materijalnom smislu obuhvata ona pravila kojima
se utvrđuje stvaranje prava u jednoj zemlji, tj. izgradnja njenog pravnog sistema

o Prema trećem shvatanju, ustav se odnosila na pravila o organizaciji i radu političkih

institucija, kao pojma znatno šireg od pojma državnih organa

o Prema četvrtom shvatanju, sadržinu ustava u materijalnom smislu čine pravila o

osnovnim ekonomskim, prije svega svojinskim odnosima u društvu u kojima izrastaju
osnovne društvene snage u tom društvu

 Pojam ustava u FORMLANOM SMISLU određuje se s obzirom na pojam forme pravnog akta
uopšte koji obuhvata: nadležnost, postupak i materijalizaciju pravnog akta

o Ustav je najviši (opšti) pravni akt koji donosi poseban ustavotvorni organ ili pak
zakonodavni organ po posebnom ustavotvornom postupku

o Sa stanovišta organa koji donosi ustav, postupka po kome se donosi, odnosno formue
u kojoj su izražena opšta prava pravila, ustavu formalnom smislu ima tri obilježja:

 To je pisani akt
 To je kodifikovani, jedinstveni akt
 To je pravni akt najjače pravne snage

 POLITIČKI POJAM USTAVA označava postojanje osnovih društvenih pravila kojima se

omogućuje da se vlast organizuje i funkcioniše na objektivnim osnovama tih pravila i
istovremeno onemogućuje subjektivnost, samovolja i zloupotreba nosilaca vlasti
 4.3.3. Zakon

 Pojam zakona je višeznačan:

o Pravno pravilo uopšte bez obzira na oblik u kom je ono formalizovano

o U užem smislu, zakon označva pisane pravne izvore uopšte, dakle pravne akte koje
izdaje državna vlast

o Najuže shvatanje, jeste i njegovo pravo značenje, što znači da je zakon pisani izvor
prava koji izdaju posebni, zakonodavni organi, po posebnom, zakonodavnom
postupku

 Pravi se razlika između:

o ZAKONA U U FORMALNOM SMISLU  pravni akt određen po svojim formalnim

karkateristikama (nadležnost, postupak, materijalizacija), samim tim i po svojoj snazi
koja otud potiče

o ZAKONA U MATERIJALNOM SMISLU  uzima se u obzir samo njegova sadržina, pa

je zakon svaki onaj akt koji sadrže opšte pravne norme, dakle svi opšti pravni akti bez
obzira na formu

 Može se desiti da je jedan akt zakon u formalnom, ali ne i u materijalnom

smislu (budžet)  donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnom
postupku, ali ne sadrži opšte, već pojedinačne pravne norme

 Može se biti da je zakon u materijalnom, ali ne i u formalnom smislu

(uredba)

 Formalni zakon je u odnosu na zakon u rpavom smislu riječi izuzetak jer se uobičajeno i pravo
značenje zakona svoid na pojam akta koji je i sa materijalne i sa formalnog aspekta zkaon,
dakle koji sadrži opšte pravne norme i koji je donese po zakonodavnom postupku od strane
zakonodavnog organa

 Prema stepenu opštosti pravnih normi koje zakoni sadrže, vrši se klasifikacija zakona na:

o Opšte  oni koji se odnose na sve građane jedne zemlje (krivični zakon)

o Specijalni  oni koji se odnose na pojedine kategorije subjekata prava (zakon o

vojsci)

 Lex specialis derogat legi generali

 Individualni zakoni  oni zakoni u formalnom, ali ne i u materijalnom smislu kojima se

reguliše jedna konkretna situacija i oni predstavljaju jedan individualni upravni akt
 Prema potpunosti regulisanja društvenih odnosa vrši se klasifikacija na:

o osnovne zakone  sveobuhvatno regulišu određene osnovne materije;

o izvedene zakone  nastavljaju se na osnovne, najčešće savezne zakone,

o okvirne zakone  utvrđuje se okvir, osnovna načela i pravci regulisanja neke

materije koja se detaljnije reguliše izvedenim ili dopunskim zakonima

 zakon u evropskim kontinentalnim zemljama je najvažniji izvor prava

 Postupak za donošenja zakona je složen što govori o njihovoj važnosti

o Faze donošenja zakona:

 Predlaganje zakona (uključujući pravo zakonodavne inicijative) i izrada

nacrta zakona

 Na ovo imaju pravo poslanici u parlamentu, u pravilu šef države,

vlada kao i određeni broj građana

o Razlikujemo dvije procedure:

 REDOVNU  on ima jednu fazu više jer se u

parlament upućuje nacrt zakona

 HITNU  ova faza se izostavlja

 Prijedlog, odnosno nacrt zakona, ne razmatra odmah parlament u

cjelini (u plenumu) već se on najprije upućuje određenim
specijalizovanim tijelima, odboriam ili komisijama koji imaju zadatak
da ispitaju osnovanost prijedlog te da daju mišljenje o njemu

 Nakon toga se prijedlog ili nacrt zakona sa eventualnim dopunama i

izmjenama odbora (komisije), dolazi u skupštinu (na plenum) gdje se
vodi rasprava i daju eventualne nove izmjene i dopune (amandmani)

 Nakon toga se glasa o prijedlog (nacrtu)  potrebna obična većina

 Nakon ovog predsjednik vrši proglašnje (promulgaciju) zakona što se

čini ukazom  predsjednik može da uskrati ukaz jer raspolaže
vetom, a onda se zakon vraća u parlament i potrebno ga je usvojiti
2/3 većinom

 Kada je potpisan ukaz, objavljuje se u službenim glasilima i stupa na

snagu najčešće istekom 8 dana  VACATIO LEGIS
 4.3.4. Podzakonski pravni akti

 Podazkonski pravni akti su izvori prava u formalnom smislu – zajedničko za sve ove akte
jeste što ih donose drugi organi, a ne parlament, i što su oni manje pravne snage od
parlamenta

 Donose ih dakle, politički, upravni i lokalno samoupravni organi

 Najvažniji podzakonski pravni akti su:

o Uredbe,
o Pravilnici,
o Uputstva,
o Naredbe
o Odluke

4.3.4.1. Uredbe

 Pravna priroda uredbe proističe iz činjenice da većina modernih država definiše samo
formalni pojam uredbe, ali ne i materijalni pojam.

 Uredba se određuje kao najviši opšti pravni akt poslije zakona, koji donosi šef države ili
vlada, najviši organi izvršne vlasti

o Ona ima nižu pravnu snagu od zakona

 Kako odrediti sadržinu uredbe, kako je razlikovati od zakonske sadržine?

o Uredbe se mogu shvatiti kao upravna vlast koja nije zakonodavna, upravo stoga što ej
zakonodavac oponumoćio upravnu vlast da ih ona propiše

 Vrste uredbi:

o UREDBE ZA PROVOĐENJE ZAKONA  nastaju na osnovu izvršne klauzule pomoću

koje zakonodavac ovlaštuje najvišeg organa izvršne vlasti ili mu pak daje izričiti nalog
da donese uredbu kojom će, u okviru datih ovlaštenja, pobliže definisati određenu
oblasti

 Izvršna vlast se moraju kretati u okviru ovih ovlaštenja

 Sve dok traje zakon, traje i ova uredba, ali zakon se može primjenjivati čak i
ako ona ne budu iskorištena (ova uredba nema samostalni pravni život)

o UREDBA – ZAKON (UREDBA SA ZAKONSKOM SNAGOM, DEKRET)  u ovom slučaju,

organ izvršne vlasti biva ovlašten od strane zakonodavca da uredbom reguliše
odnose koji bi inače bili uređeni zakonom, te na taj način parlament dio svoje
zakonodavne nadležlnosti i de iure prenosi na izvršni organ
 Ova uredba ima samostalnu egzistenciju i ne gasi se nestankom zakona na
osnovu čijeg ovlaštenja je nastala

Ovlaštenje za prijenos se može definisati i ustavom, pa ga je onda nije

potrebno predviđati zakonom

o UREDBA PO NUŽDI  donose se u hitnim slučajevima i kada se parlament ne može

sastati i donijeti odgovarajući zakonski akt iil čak nije u stanju ni da ovlasti organ
izvršne vlasti za njegovo donošenje

 Ovo se dešava u vanrednim situacijama (rat, poplave, itd)

 Uredbe su najviši podzakonski pravni akti – no pored ovih akata, u ovu grupu spadaju o dluke
koje donose parlament, vlada, neka ministarstva kao i akti lokalne samouprave

4.3.4.2. Ostali podzakonski opšti akti

 ODLUKA  opšti pravni akt kog donose različiti organi, među njima parlament, vlada i
ministarstvu

o Za lokalnu upravu i samoupravu posebno su važne odluke opštinskih ili gradskih

skupština

 PRAVILNIK  zajednički naziv za mnogobrojne akte državnih i nedržavnih organa – on

označava izvor prava kada je najviši propis uprave

 NAREDBA  izvor prava kada reguliše pojedinačnu situaciju na opšti način

4.3.5. Opšti akti društvenih organizacija

 Opšti pravni akti koje donose razne društvene organizacije – preduzeća, prosvjetne,
kulturne, sportske i druge organizacije i udruženja čine nedržavno, društveno, više ili manje
autonomno pravo

o Stepen autonomije zavisi koliko su organizacija i rad društvenih organizacija

normirani od strane države, a koliko im državni propisi ostavljaju slobode da sami,
vlastitim aktima, uređuju svoje unutrašnje i međusobne odnose

o Smatra se da ima i jednog i drugog

 Svaka društvena organizacija ima svoja pravila i konstituiše se kao orgnizacija

i kao pravno lice – osnovni njihov akt je STATUT
  Statutom se propisuju ciljevi, sjedište, nazi, sastav, nadležnost,
hijerarhija, organizacija državnih organa

 Donošenje statuta može biti manje ili više nezavisno u odnosu na

državu

 Osim statuta, u ovu gurpu spadaju i akti bitni za funkcionisanje ovih subjekata kao što su
PRAVILNICI i POSLOVNICI, a i KOLEKTIVNI UGOVORI

o Putem kolektivnih ugovora radnički sindikati i udruženja poslodavaca, uz eventualno

učestvovanje i posredovanje države, dogovoreno određuju osnovne uslove rada i
dohotka na nacionalnom, granskom ili konkretnom stepenu organizacije

4.3.6. Ugovor kao izvor prava

 Ugovori nastaju saglasnom izjavom volja ugovornih strana i sadrže norme kojima same
ugovorne strane uređuju svoje međusobne odnose

o Prema vrsti norme koje sadrže  OPŠTI i POJEDINAČNI UGOVORI

o Prema subjektima koji ih sklapaju  ČISTO DRŽAVNI (MEĐUDRŽAVNI), MJEŠOVITI I

NEDRŽAVNI

 Kada ugovori sadrže opšte pravne norme tada mogu da postnau izvori prava – to su najčešće
ugovori između država (međunarodne konvencije) kao i kolektivni ugovori iz radnog prava

 Najčešće da bi međunarodni ugovori postali izvori prava, potrebno je da poprime formu

nekog drugog akta (zakona), tj. da budu ratifikovani

4.3.7. Običaj

 Običaj je bio važan izvor tradicionalnog prava – tim nepisanim pravom (ius non scripta) bili su
uređeni mnogi značajni konflikti društveni odnosi

 Običaji su predstavljali preovlađujuće izvore prava u svim pravnim porecima do XVIII vijeka
kada državno (zakonsko) pravo preuzima primat

 Da bi običaj postao izvor prava potrebna je državna intervencija – država to čini tako što
običajnoj normi dodaje državnu sankciju koju propisuje zakonodavni organ ili tako što će
sudski i izvršni organi, pri donošenju pojedinačnih akata, određene običajne norme
smatrati opštim normama za taj slučaj

o Ovakve običajne norme se, za razliku od ostalih, nazivaju pravnim običajima

 Od pravnog običaja kao izvora prava treba razlikovati slučaj KODIFIKACIJE OBIČAJA – tada se
samo sadržina običaja koristi i prepisuje u pisani pravni akt (po pravilu zakon), jer tad običaj
nije izvor prava nego sadržina prava

4.3.8. Sudski precedent

 Sudovi kao posebni i nezavisni organi donose pojedinačne pravne akte – sudske presude

o Ove odluke (u anglosaksonoskom pravu) imaju karakter izvora prava za sve iste,
odnosno dovoljno slične slučajeve, što znači da postaju izvor prava proširivanjem
dejstva od pojedinačnog pravnog akta u opšti pravni akt – izvor prava

o Ovakve presude se zovu PRECEDENTIMA, a pravo koje sadrži takve izvore prava zove
se PRECEDENTNO PRAVO

 U sistemu kontinentalnog evropskog prava, sudska presuda je uvijek pojedinačni pravni akt
koji se odnosi samo na konkretan slučaj

o Za razliku od toga, u angloameričkom pravu neke presude pored toga što su važeće
za konkretne stranke – adresate, stiču još i svojstvo opštih pravnih akata, tj. formalnih
izvora prava utoliko što postaju obavezan uzor za donošenje budućih presuda s istim
karakteristikama pravnog spora

 To su prve presude (pracedere – prethoditi) pa se zovu precedentni

 Precedent nastaje u jednom individualnom sporu, a zatim su svi sudovi dužni

da ponavljaju tu prvu odluku u svakom budućem istovrsnom sporu

4.3.9. Sudska praksa i praksa drugih organa kao izvor prava

 Sudska praksa predstavlja ujednčavanje odluka nižih sudova kroz stavove najviših sudova i
formalno nije izvor prava - međutim, ona je važan instrument u svakom pravnom poretku
jer povećava stepen pravne sigurnosti i pravičnosti u radu mnoštva državnih organa, posebno
sudova

 U evropskomkontinentalnom pravnom sistemu značaj sudske prakse moež biti određen samo
na osnovu njene povezanosti sa zakonom – obaveza sudije je da donese presudu baziranu na
tekstu zakona

4.3.10. Pravna nauka kao izvor prava

 Smatra se da je pravna nauka dugo vremena bila jedan od najvažnijih izvora prava u grčko-
romansko-germanskoj porodici prava

o Ipak, pobjedom demokratije i kodifikacije u Evropi na početku XIX vijeka, zakon kao
izvor prava stupio je na mjesto koje je vijekovima pripadalo pravnoj nauci

o Norme sadržane u zakonu ili drugim državnim opštim aktima neposredno obavezuju
sudove i druge subjekte, dok mišljenje pravne doktrine dato o jednom posebnom
pravnom pitanju ne obavezuje formalno sudove ni kad o tom pitanju postoji puna
suglasnost o pravnoj nauci

 Kritičkim razmatranjima različitih elemenata pozitivnog prava, tekstova zakona ili sudskih
odluka, pravna nauka predlaže zakonodavcu izmjene postojećeg zakonodavstva, a sudskoj
praksi drugačije interpretacije određenih pravnih normi

o Ovako pravna nauka učestvuje u stvaranju pravnih pravila i u interpretaciji pravnog

poretka – stoga, u pravnoj teoriji pravna nauk se određuje kao posredan izvor prava
ili autoritet u pravu

5. Pojedinačni pravni akti

5.1. Pojam pojedinačnog pravnog akta

 Pojedinačan pravni akt ej svaki pravni akt kojim se stvara pojedinačna pravna norma ili
neki od elemenata pojedinačne pravne norme

o Tek se pojedinačnim pravnima aktima određuje kako treba da se ponaša subjekta

prava u datoj situaciji

o Opšte pravne norme donesene opštim pravnim aktima najčešće sadržine suviše
uopštene zapovijesti za ponašanje subjekata u tipičnim situacijama – pojedinačnim
pravnim aktima te se zapovijesti konkretizuju tako da se precizno propisuje
ponašanje subjekata u individualno datim situacijama

 U većini slučajueva, za subjekte prava obevaza da se ponašaa po određenoj opštoj pravnoj

normi nastaje tek po njenom konkretizovanju pojedinačnim pravnim aktom, odnosno na
subjekta prava ne može se primijeniti sankcija za povredu opšte pravne norme dok ne dube
donesen pojedinačni pravni akt

5.2. Vrste pojedinačnih pravnih akata

 Pojedinačni pravni akti mogu se klasifikovati prema svojoj sadržini i prema svojoj formi:

o Prema sadržini  pojedinačni pravi akti se dijele na potpune i nepotpune

  POTPUNI  oni akti kojima se stvara pojedinačna pravna norma u cjelosti;
ovi akti su rijetki u poretku jer se unaprijed ne za da li će biti povrijeđena
dispozicija i iz kojih razloga

 Potpun pravni akt javlja se u formi nepotpunih pojedinačnih pravih

akata

 NEPOTPUNI  oni akti kojima se stvara jedan element pravne norme

(dispozicija ili sankcija)

o Naravno, u skladu sa ovim se razlikuju nepotpuni pravni akti

kojima se stvara dispozicija (UPRAVNI AKT ili PRAVNI POSAO) i
oni kojima se stvara sankcija (SUDSKI AKT)

5.2.1. Upravni akt

 Upravni akt, u formalnom smislu predstavlja svaki pravni akt koji donosi upravni organ u
određenom postupku

o Upravnim organima se daje u nadležnost donošenje izvjesnih akata u upravnom

postupku za čije se donošenje onoi posebno specijaliziju

 Upravni akt je formalni akt jer se donsoi u posebnom upravnom postupku od posebnog
organa, tj. upravnog organa

 Prema sadržini, upravni akt predstavlja akte kojima se staraju pojedinačne dispozicije, na
osnovu i u okviru opštih pravnih normi

o Upravni akt je jednostrani akt uprave koji dadrži naredbu za subjekta, koji se redovno
imenuje u upravnom aktu, da se ponaša na određeni način

o Upravni akt može biti i potpun, to jest da sadrži i sankciju, ali to je rijetko

5.2.2. Pravni posao

 Pravni posao je pojedinačni pravni akt nedržavnog subjekta koji mse stvara dispozicija
pravne norme – tom dispozicijom se reguliše ponašanje subjekta koji su tvorci pravnog posla

o Pravnim poslom nije moguće obavezati treća lica jer se za nastanak obaveze pravnim
poslom traži prethodna suglasnost subjekata koji se obavezuju (saglasna izjava volja)

 Jednostrani pravni poslovi  nastaju izjavom volje jednog subjekta i stvaraju obavezu samo
prema tom subjektu

 Dvostrani pravni poslovi  oni poslovi koji nastaju saglasnom izjavom volja subjekata
 Klasifikacija se može dalje izvršiti:

o Kauzalne i apstraktne;

o Formalne (takvi pravni akti kod kojih se traži da volja bude izjavljena u određenoj
formi najčešće propisano zakonom) i neformalni;

o Pravni poslovi među živima (inter vivos) i pravni poslovi za slučaj smrti (mortis
causa)

5.2.3. Sudski akt

 Sudski akt u formalnom smislu je akt koji donosi sud u posebnom sudskom postupku – to
jes strogo formalni akt jer je za njegovo donošenje unaprijed zakonom propisan postupak u
kome se moraju provesti određene radnje

 U materijalnom smislu pak, sudski akt je akt kojim se utvrđuje postojanje povrede prava u
prošlost i izriče sankcija za tu povredu (potpun sudski akt) ili se konstatuje da povrede
nema i da se ne može primijeniti sankcija (nepotpun sudski akt)

5.2.4. Ukaz

 Ukaz je pravni akt kojim šef države odlučuje o poslovima iz svog djelokruga – vrši
promulgaciju zakona, postavlja diplomate, daje pomilovanje, dodjeljuje ordenje, itd.

 to je akt visoke pravne snage, ali nije opšti pravni akt, već sadrži pravnu normu za konkretan
odnos

o tako na primjer, ukaz o pomilovanju glasi uvijek imenom i prezimenom na subjekta

(za razliku od zakona o amnestiji koji oslobađa od izdržavanja kazne ili smanjuje
kaznu čitavoj kategoriji osuđenika)
 IV – PRAVNI ODNOSI
1. Pojam pravnog odnosa

 Pravni odnos se najčešće definiše kao posebna vrsta društvenih odnosa u kojima je položaj
njihovih učesnika uređen pravnim normama, tj. kao odnos u kom su ljudi dužni da se
ponašaju po pravnim normama

o To je društveni odnos regulisan pravom

 Pravni odnosi se konstituišu pravnim normama i oni mogu biti regulisani uslovnim ili
besulovnim pravnim normama, odnosno jednom opštom i jednom pojedinačnom normom,
samo jednom opštom ili samo ejdnom pojedinačnom.

 Smatra se da postoji 4 osnovna značenjska elementa koja pravne norme pridaju društvenim
odnosima, pretvarajući ih u pravne odnose:

o Pravni subjekt
o Pravna obaveza
o Pravno ovlaštenje (subjektivno pravo i nadležnost)
o Pravni objekt

 Neki smatraju da pravni odnosi mogu biti:

o APSTRAKTNI  onaj pravni odnos koji je izražen u traženju opšte pravne norme (npr.
apstraktni pravni odnos postoji između kupaca i prodavaca, sadašnjih i budućih, koji
su jednom opštom pravnom normom označeni kao uzajamno obavezni i istovremeno
ovlašteni na davanje i primanje ugovorene robe ili novca)

o KONKRETNI  stvarni odnos između konkretnih osoba, imenom i prezimenom

određenih, koje su nosioci pravnih obaveza i pravnih ovlaštenja, a s obzirom na neki
konkretan objekat

 Apstraktni pravni odnosi mogu normativno postojati i bez konkretnih odnosa, ali da bi bili
efikasni, oni se moraju potvrđivati kroz konkretne odnose

 Pravni odnosi se mogu podijeliti i na:

o JEDNOSTRANE OBAVEZUJUĆI  oni pravni odnosi u kojima jedna straima ima prema
drugoj strani samo pravnu obavezu, a ta druga strana ima prema prvoj strani samo
pravno ovlaštenje

o DVOSTRANO OBAVEZUJUĆI  onaj pravni odnos u kom je svaka strana istovremeno

takva da ima i pravno ovlaštenje i pravnu obavezu

 Pravni odnosi se mogu podijeliti i prema:

 o Vrstama objekta na koje su usmjerene pravne obaveze i ovlaštenja (radni,
obligacioni, građanski)

o Da li se zasnivaju na normama vlasti (imperativne norme) ili na normama slobodne

volje stranaka (dispozitivne norme) na javnopravne i privatnopravne odnose

2. Elementi pravnog odnosa

 Svaki pravni odnos u svojoj osnovi ima dva elementa:

o Ovlaštenje
o Obavezu

2.1. Pravno ovlašćenje

 Pravno ovlaštenje se definiše kao pravom zaštićena mogućnost jednog subjekta prava da se
ponaša na određeni način.

o Pravno ovlaštenje bi se moglo odrediti kao položaj jednog subjekta postavljen

pravnom normom, da radi ostvarenja svog sopstvengo interesa može nešto činiti ili
ne činiti, te da ima dvostruku moć prema nekom drugom subjektu:

 Moć da od njega zahtijeva neko činjenje, davanje ili nečinjenje s obzirom

na jedna objekat

 Moć da ga tuži pred državnim organom ako ovaj ne udovolji zahtjevu

2.1.1. Vrste pravnih ovlašćenja

2.1.1.1. Subjektivna prava

 Osnovne vrste pravnih ovlaštenja su:

o SUBJEKTIVNA PRAVA
o NADLEŽNOSTI

 Subjektivna prava predstavljaju takvu vrstu pravnih ovlaštenja koja se subjektima prava
priznaje radi zaštite njihovog ličnog interesa, a pri tome, oni slobodno, u granicama
utvrđenim pravom, procjenjuju da li će to ovlaštenje koristiti, kada i kako

o Drugim riječima, subjektivno pravo je ovlaštenje pravnog subjekta na određeno

ponašanje koje mu pravniporedak priznaje i obezbjeđuje mu pravnu zaštitu
 Subjektivna prava mogu biti:

o APSOLUTNA (ius in rem)  djeluju prema svim drugim subjektima prava (erga
omnes) zbog čeg aje u njihovom vršenju subjekt prava ovlašten da od svih drugih
subjekata prava zahtijeva da mu omoguće to vršenje, odnosno da ga ne spriječavaju
u vršenju tog prava te da u tome njega štiti pravo u objektivnom smislu

 Neki autori apsolutna prava dijele na:

 Stvarna prava
 Lična prava
 Intelektualna prava

o RELATIVNA (ius in personam, inter partes)  prava koja su usmjerena prema tačno
određenim subjektima prava. Za razliku od apsolutnog prava, subjekt obaveze u
ovom slučaju je tačno i unaprijed uređen zbog čega se ova prava zovu relativnim

 Relativna prava su ona koja nastaju između dvije određene strane koje se
zovu povjerilac i dužnik i koja ovlaštuju povjerioca da zahtijeva od dužnika
ispunjenje obaveze koja se sastoji u određenom davanju, činjenju ili
nečinjenju

 Nadalje, subjektivna prava se mogu podijeliti i na:

o PRENOSIVA  uglavnom imovinskog karaktera

o NEPRENOSIVA  uglavnom ličnog karaktera

 Podjela se vrši dna to da li se pravno ovlaštenje može prenijeti na drugog subjekta ili ne

2.1.1.2. Nadležnost

 Nadležnost predstavlja posebnu vrstu pravnog ovlaštenja kod koga postoji pravo slično
subjektivnom pravu, ali se njegovo vršnje ne čini u vlastitom, već u tuđem interesu, tj. u
interesu lica u čije ime se vrši nadležnost

o U pravnom odnosu postoje dva odnosa:

 Glavni odnos  jedno lice vrši prava slična subjektivnim pravima

 Sporedni odnos  u kome se nalazi to lice sa onim čije je subjektivno pravo
na njega preneseno i u čijem interesu ga on vrši

2.2. Pravna obaveza

 Pravna obaveza je položaj jednog subjekta (obveznika), postavljen pravnom normom, da
mora nešto činiti ili ne činiti, dati ili ne dati nekom drugom subjektu (ovlašteniku) i da od
ovoga može biti prisiljen na davanje, nedavanje, činjenje ili nečinjenje

 Korelativnost (međuzavisnsot) pravnog ovlaštenja i pravne obaveze je u tome što u pravnom

odnosu ne može postojati obaveza bez ovlaštenja kao što ne može postojati ovlaštenje bez
obaveze – sloboda koju jednom subjektu ovlaštenje potvrđuje, obaveza drugom subjektu
ograničava

 Pravna obaveza je položaj jednog subjekta prava postavljen (određen) pravnom normom,
da mora nešto činiti (dati) ili pak ne činiti nekom drugom subjektu (ovlašteniku) te da od
ovoga može biti tužen pred nadležnim organom, a to znači da može biti prisiljen ili kažnjen
ako ne obavi radnju činjenja (ili davanja) ili nečinjenja

 Neki autori i pravne obaveze dijele na:

o APSTRAKTNE (sastavni dio apstraktnih pravnih odnosa)

o KONKRETNE (postoje u konkretnim pravnim odnosima

o NEPRENOSIVE (one obaveze koje su trajno vezane za određenu osobu, npr. vojna
obaveza)
o PRENOSIVE (mogu se prenijeti sa jednog subjekta na drugog)

o JAVNE (koje vlast nalaže određenim pravnim subjektima prisiljavajući ih na određeni

pravni odnos)
o PRIVATNE (same stranke dogovorno određuju, stvarajući pravne odnose bez državne
prindue svojom autonomnom voljom)

o APSOLUTNE (one koje od jednog subjekta idu prema svim – erga omnes (trpi
prelazak preko svog posjeda)
o RELATIVNE (idu od jednog subjekta prema drugom precizno određenom subjektu)

2.3. Pravo na tužbu

 Pored subjektivnog prava i nadležnosti, sastavni dio pravnog ovlaštenja jeste i pravo na
tužbu, tj. pravo da se traži i dobije pravna zaštita od povrede prava koju neko čini

o Ovo pravo predstavlja ovlaštenje (zahtjev) za obraćanje nadležnom državnom organu

(najčešće sudu) da riješi spor ovlaštenog subjekta i subjekta obaveze, o tome da li
postoji obaveza i subjektivno pravo
 Teorijski gledano, kada je riječ o pravu na tužbu, osnovno pitanje jeste da li pravo na tužbu
predstavlja element subjektivnog prava, ili pak, posebno subjektivno pravo koje je u vezi sa
subjektivnim pravom koje treba da se zaštiti

2.4. Zloupotreba pravnog ovlašćenja

2.4.1. Zloupotreba subjektivnog prava

 Pod pojmom zloupotrebe pravnog ovlaštenja podrazumijeva se zloupotreba subjektivnog

prava i zloupotreba nadležnosti – odavde proizlazi mogućnost da se prava koja su njihov
element vrše tako da nanose štetu drugim subjektima

 Vršenjem jednog pravnog ovlaštenja može doći do ugrožavanja jednakog pravnog ovlaštenja
drugog subjekta  ovakve pravne situacije rješavaju se principom pravičnosti, odnosno
jednake zaštite oba ovlaštenja, jer su oba u skladu sa pravom

 Za utvrđivanje (ne)postojanja zloupotrebe prava formirani su neki kriterijumi:

o SUBJEKTIVNA TEORIJA  nužan je psihički (subjektivni) momenat, tj. namjera da se

drugom licu nanese šteta

o OBJEKTIVNA TEORIJA  uslov za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava sama

činjencia nastanka štete

 Subjektivnu teoriju je veoma teško dokazati, dok se kod objektivne ne vodi računa o obe
strane – uvodi se ova treća teorija

o POSEBNA (VRIJEDNOSNA) KONCEPCIJA  uzima se u obzir i jedan i drugim momenat

čime se izgrađuje opšta ograničavajuća norma koja sankcioniše zloupotrebu pravnog
ovlaštenja

2.4.2. Zloupotreba nadležnosti

 Nadležnost je istovremeno i ovlaštenje i obaveza – ukoliko se sastoji iz ovlaštenja, može se

zloupotrijebiti u istom smislu kao i subjektivno pravo

o Pitanje sukoba nadležnosti i subjektivnog prava se rješava na isti način kao i pitanje
sukoba dva subjektivna prava

 Nadležnost se može zloupotrijebiti na još jedan način  s obzirom da subjekt nadležnosti,

vršeći ovo pravno ovlaštenje, ne štiti svoj sopstveni već tuđi interes, čim on svoju
nadležnost ne vrši u interesu tog drugog subjekta, tj. čim ne postupa onako kako bi taj
drugi subjekt postupao, on vrši zloupotrebu nadležnosti
 Zloupotreba vlasti  kada državni organ zlupotrebava svoju nadležnost (ona se shvata u
subjektivno msmislu, tj. da je ona izvršena čim je nadležnost upotrebljena u nekom drugom
cilju, a ne u onom koji određuje interes službe)

3. Pravne činjenice

 Pravne činjenice su sve činjenice što ih pravne norme postavljaju u početnoj hipotezi i u
određenju delikta (sekundarnoj hipotezi) kao uslove nastanka, promjenu ili čak prestanak
pravnih ovlaštenja i pravnih obaveza, tj. pravnih odnosa

o OBIČNE ČINJENICE  činjenice koje nisu pravne pojave

o PRAVNE ČINJENICE  one koje su određene pravom, koje spadaju u oblast

specifičnih pravnih pojava

 Pravne činjenice imaju svoju podkvalifikaciju:

 PRIRODNI DOGAĐAJI  činjenice koje nastaju nezavisno od ljudske

volje i koje hipoteza pravne norme čini uslovima za primjenu pravnih
normi tj. za nastanak, promjenu i prestanak pravnih odnosa
(prirodna smrt, rođenje, itd)

 LJUDSKE RADNJE  činjenice koje su izraz ljudske svijesti i volje i

koje se u pravnoj normi predviđaju kao uslovi za nastanak, promjenu
i prestanak pravnih odnosa (sklapanje ugovora, podnošenje tužbe)

o Pravno dozvoljene radnje

o Pravno zabranjene radnje

 Jedna od najvažnijih pravnih činjenica jeste PROTOK VREMENA – usljed ove činjenice
nastaju i prestaju pravni odnosi

o Ukoliko usljed proteka vremena dolazi do nastanka pravnog ovlaštenja, tj.

subjektivnog prava, kažemo da se radi o održaju (uzukapiji)

o Ukoliko subjektivno pravo prestaje da postoji radi se o zastarjelosti

 Zastarjelo ovlaštenje ne nestaje uvijek potpuno iz pravnog poretka, izvjesna zastarjela

ovlaštenja mogu da pređu na drugog subjekta prava (npr. zastarjelo pravo svojine nestaje ako
ga nije nije stekao, ali ako je neko to pravo vršio za vrijeme dok ga njegov titular nije vršio,
onda ga taj koji ga je vršio stiče, iako ga dotle nije imao)

4. Subjekti prava
 Subjekti prava su ljudi i društvene tvorevine koje imaju pravne obaveze i pravna ovlaštenja,
s obzirom na neke pravne objekte, tj. fizička i pravna lica

o U najširem smislu, pravni subjekt je učesnik – određeno lice u konkretnim pravnim

poslovima, tj. odnosima

o Nosioce prava i obaveza, tj. obaveza i ovlaštenja zovemo subjektima prava

 Država se može pojaviti kao pravno lice

 U istorijskom razvoju pravnih sistema može se zapaziti tendencija jačanja subjektivnog

momenta u pravu kao personalizacija pravnih stanja  pojedinac se sve više emancipuje od
stare pripadnosti plemenskom klanu i od drugih oblika lične zavisnosti

 Smatra se da je pravni subjektivitet apstraktna i opšta sposobnost stupanja u pravne

odnose – smatra se da ovu koncepciju najbolje izražava pojam građana koji nastaje nakon
Francuske buržoaske revolucije

 Lice koje se označava kao subjekt prava jeste sposoban da bude nosilac prava i obaveza,
kome pravni poredak dodjeljuje određen krug prava i obaveza, nezavisno od njegove
svijesti i volje

 Možemo govoriti o dvije vrste subjekata prava:

o FIZIČKA LICA
o PRAVNA LICA

 Svi subjekti prava imaju pravnu sposobnost koja se praktično izjednačava sa saimm pojmom
subjekata prava – ta sposobnost jeste sposobnost da se bude nosilac prava i obaveza  od
pojma subjekta prava potrebno je razlikovati lice koje može svjesno i voljno da postupa po
pravnim normama i ono se naziva pravni agent

4.1. Fizička lica

 Fizička lica postaju subjekti prava, tj. stiču pravnu sposobnost momentom rođenja

o Pravna sposobnost = predstavlja sposobnost da se bude nosilac prava i obaveza (nije

uvijek bilo tako jer npr. robovi nisu imali pravnu sposobnost jer su smatrani stvarima)

o Pravna sposobnost se može steći i prije rođenja ako to bude u interesu djeteta (pravo
nasciturusa)

 Fizičko lice momentom smrti gubi svojstvo subjekta prava – isto proizvodi i sudsko
proglašenje nestalog lica za umrlo

 Pored civilne smrti – gubljenje pravnog subjektiviteta prije smrti, ali i monaška smrt
 4.1.1. Poslovna sposobnost fizičkog lica

 Poslovna sposobnost fizičkog lica određuje se kao sposobnost da se svojim vlastitim

izjavama volje preuzimaju obaveze i realizuju prava – zasnivaju, mijenjaju ili prekidaju
pravni odnosi

 Potpuna poslovna sposobnost stiče se u određenim godinama – punoljetstvo; može se steći i

ograničena (djeliminčna) poslovna sposobnost prije punoljetstva – za sklapanje braka, za
zasnivanje radnog odnosa, itd.

 Ukoliko fizičko lice, najčešće usljed bolesti, postane nesposoban za rasuđivanje ili svojim
postupcima ugrožava svoja prava i interese ili pak prava i interese drugih, poslovna
sposobnost mu se može potpuno ili djelimično oduzeti odlukom suda

 Neki autori govore još o političkoj sposobnosti – sposobnosti da se bira ili bude biran, kao i o
deliktnoj sposobnosti – sposobnosti fizičkih lica za izvršenje protivpravnih radnji i
odgovornosti zate radnje (potpuna deliktjna sposobna se stiče punoljetstvo, ograničena se
može steći i ranije)

4.1.2. Fizičko lice (pojedinac) kao subjekt međunarodnog prava

 Postavlja se pitanje da li je čovjek u individualnom svojstvu izravni nosilac prava i obaveza u

međunarodnom pravu?

 Ne postoji jedinstven stav oko ovoga:

o Neki autori posmatra čovjeka kao objekt međunarodnog prava, kao i državnu
teritoriju;
o Drugi smatraju da je pojedinac subjekat međunarodnog prava

 Međunarodni pravni poredak se nije razvio kao rezultat individualne volje čovjeka, niti zbog
njegove zaštite i ostvarenja čovjekovih ličnih interesa – razvio se kao rezultat kolektivne
interakcije i saradnje država (mnogi ovaj etatistički stav danas smatraju pretjerano krutim)

 Čovjek se nalazi obuhvaćen trima zajednicama:

o Najuža, država u kojoj je on član;

o Srednja, međunarodna zajednica čiji su članovi same države;
o Najšire, čvoječanstvo koje obuhvata sve ljude i one grupisane u dražve i one koji
nemaju državne organizacije
 Da li pojedinac može biti nosilac prava i dužnosti izvan svoje državne organizacije, dakle u
međunarodnoj zajednici?

o Klasično je shvatanje da samo države imaju svojstva međunarodnopravnog subjekta

o Druga grupa teoretičara smatra da su samo pojedinci nosioci prava, pa tako nije
samo u unutrašnjem već i u međunarodnom pravu

 Digi  teorija zasnovana na pojedincu kao isključivom subjektu međunarodnog prava,

naglašavajući da se međunarodnopravna pravila ne primjenjuju na imaginarne jedinke, tj.
države, već se odnose na pojedince

 Ferdros  razvio teoriju o aktivnim i pasivnim subjektima. Aktivni subjekti su oni koji
neposredno stvaraju pravila i njima se, sopstvenom voljom, podvrgavaju, dok su pasivni
subjekti ličnosti koje su direktno potčinjene pravnim normama, bez noramtivno-stvaralačke
sposobnosti

 Pored shvatanja i postojanja teorijske podjele na aktivne i pasivne subjekte, postoji i

doktrinarsni pristup koji ukazuje na postojanje neposrednih (država) i posrednih, tj.
refleksnih subjekata međunarodnog prava (pojedinac)

 Leben  položaj pojedinca u međ.pravu uglavnom jeste pitanje koje upućuje na njegovu
poziciju u oblasti međ. humanitarnog prava i oblasti ljudskih prava  možemo govoriti o
postojanju (ograničenog) subjektiviteta pojedinca u međ. pravu

 Kelzen  samo su države subjekti međ. prava iako možemo reći da posredni subjektivitet
postoji i na strani pojedinca (posebno onih čije radnje i trpljenje bivaju poistovjećeni sa
djelatnostima država)

o Leben smatra da je pravilo postalo izuzetka, da je individualac sada subjekat

međunarodnog prava, posebno jer individualac sada može da sklapa međunarodne
sporazume sa državama

 Higins (Britanka)  nepotrebno je govoriti o subjektima međ. prava jer to ne odgovara

stvarnosti

o Ne postoji subjekti međ. prava već samo učesnici (ministri vanjskih poslova,
arbitražni sudovi, tribunali, itd)

 Danas gotovo svi teoretičari međ. prava zauzimaju afirmativno stanovište u pogledu
međunarodnopravnog subjektiviteta pojedinca i to najviše zbog razvoja humanitarnog
prava u XX vijeku

o Danas, pojedinac u XXI vijeku nije potpun nosilac međunarodnih prava i obaveza – on
nema sposobnost ugovaranja i ne može stvarati nova međ. pravila – njegovu
statutarnu imovinu, ali i gotovo sva statutarna prava još uvijek obezbjeđuje država
 Kreća & Avramov  prava čovjeka u sadašnjem trenutku su ograničena ratione materie i
ratione fori

o U najvećem broju slučajeva, država ostaje nadležna za regulisanje pitanja u vezi

poloažaja čovjeka, a na međunarodnom planu pojedinac, u najvećem broju
slučajeva, može ostvariti svoja prava posredstvom države čiji je državljanin

 Istina je da pojedinac ima izvjesnu procesnu sposobnost na osnovu Evropske konvencije o

ljudski mrapvima kao i na osnovu tijela kao što je OUN Komitet za ljudska prava

4.2. Pravna lica

 Pojam pravno lice označava subjekta prava koji nije fizičko lice i samim tim predstavlja
posebnu vrstu subjekta prava

 Girke smatra da ovaj naziv kaže da je kolektivna linost pravni pojam (Rechtsbegriff), a u ovom
smislu je i fizička ličnost pravna

 Kelzen  pošto je pojam fiizčkog (prirodnog) lica samo pravna konstrukcija i kao takav
potpuno različit od pojma čovjeka, tzv. Fizičko (prirodno) lice je u stvari pravno lice

 Termin lice je prihvaćen kao antiteza fizičkom licu, njegova suprotnost, kao određenje nečeg
što ej drugačije od fizičkih lica

 Historija pojma pravnog lica nam govori o tome da se on razvijao u zavisnosti od stepena
razvoja ljudskog društva, u prvom redu, od stepena razvoja ekonomskih odnosa u društvu, te
o njegovom pojmu postoje mnogobrojne i različite teorije

o Pravno lice je dosta složen i nejasan pojam, u prvom redu zbog toga što, za razliku
od fizičkog lica, nema tjelesnu i duhovnu individualnost, postojanje – samim tim
nema ni vlastitu svijet, volju i razum

 S obzirom da ih nema, a da je subjekt prava, ono ih mora pozajmljivati od

fizičkih lica koja ih imaju, a koja su njegovi članovi

 Iako vještački konstruisana, pravna lica kao organizacije društvenog karaktera, realno postoje,
te je potrebno odrediti njihov karakter, koji je u svakom slučaju različit od karaktera njihovoh
karaktera

o Moramo prihvatiti kao realnost činjenicu postojanja pravnog lica kao posebne vrste
subjekta prava, koji predstavlja društvenu tvorevinu koja je u vidu organizovanog
kolektiva ljudi, s određenom imovinom, osnovana zbog izvjesnog opšteg
zajedničkog interesa i u kojojo pravni poredak, upravo radi ostvarenja tih
 određenih ciljeva, priznaje pravnu i poslovnu sposobnost samostalnog pravnog
subjekta

4.2.1. Elementi pravnih lica

 Većina autora je saglasna da su glavni elementi pravnih lica:

o Cilj
o Sredstvo
o Članstvo
o Organi
o Statut
o Jedinstvenost i identitet

4.2.2. Vrste pravnih lica

 Jedna od osnovih podjela pravnih lica je na:

o UDRUŽENJA  služe se imovinom udruženja da bi ostvarili svoje ciljeve zbog čega

imaju personalni suprstrat;

o USTANOVE  predstavljaju vrstu pravnih lica u kojoj lica u njemu ostvaruju ciljeve
koji služe imovini – suprstrat ustanove čine imovina, a ne ljudi

o ZADUŽBINE  pravna lica koja kao vrstu dobrotvornih ustanova, osniva neko fizičko
ili pravno lice svojojm izjavom volje

 Da bi zadužbina nastala potrebno je da postoji:

o Jasna izjava volje o namjeri za njenim osnivanjem,

o Da je određena svrha zadužbine,
o Određena imovina koja treba da posluži za postizanje
namijenjene svrhe

o FONDACIJA  dobrotvorne ustanove koje se razlikuju od zadužbina prema licima koji

ih osnivaju jer ih po pravilu osnivaju pravna, a ne fizička lica

 Postoji i podjela pravnih lica na:

o JAVNOPRAVNA LICA  države/federalne jedinice/opštine/zavodi

o PRIVATNOPRAVNA LICA
  Komercijalna  ona pravna lica koja djeluju u cilju ostvarenja dobiti od
privredne djelatnosti;

 Nekomercijalna  ona koja djeluju bez težnej za ostvarivanjem dobiti

4.2.3. Pravna i poslovna sposobnost pravnih lica

 Pravna lica bi, po jednom shvatanju, trebala imati opštu pravnu sposobnost kao i fizička lica –
pravna sposobnost pravnog lica je njegova glavna vrsta atributa

o Pravna lica imaju specifičnu pravnu sposobnost – oni mogu da stupaju u one pravne
odnose koji ulaze u krug njihove djelatnosti, odnosno koji su određeni samim ciljem
postojanja pravnog lica

 Pravna sposobnost pravnih lica je, s obzirom na njihov specifičan karakter, u pravilu uvijek
određena oređenim pravnim aktom, zakonom, statutom, i sl.

 Poslovna sposobnost pravnih lica:

o po jednom shvatanju, pravno lice nema poslovnu sposobnost jer mu nedostaje volja,
a poslovna sposobnost je upravo sposobnost da se svojim izjavama volje stvaraju za
sebe prava i obaveze

o po drugom shvatanju, pravno lice je poslovno sposobno. Pravno lice je realnost, ono
ima svoju volju koja se formira na osnovu zajedničke volje članova i predstavlja
kvalitet različit od mehaničkog zbira volje pojedinih članova (ovo mišljenje je danas
opšteprihvaćeno)

 pravna lica imaju poslobnu i pravnu sposobnost koja predstavljaju društvena, a ne prirodna
svojstva, te da pravna lica kao nosioci poslovne sposobnosti nisu u mogućnoti da je sami
neporedno vrše

o to čine umejsti pravnih lica, živi ljudi, službena lica pravnog lica (ORGANI)

o oni se smatraju zakonskim zastupnicima (nije odnos prostog zastupništva)

 to zapravo nije zastupanje jednog lica drugim, već je predstavljanje cjeline

preko dijela

 Pravna lica imaju i deliktnu sposobnost, u tom smislu da odgovaraju za radnje svojih
organa, ukoliko su te radnje izvršene u okviru nadležnosti odgovarajućih organa pravnog
lica
 4.2.4. Pravna i poslovna sposobnost države kao pravnog lica

 Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnog lica predstavljaju elemente pravnog

subjektiviteta pravnog lica

o Dok kod fizičkog lica jeste moguće da postoji pravni subjektivitet (pravna
sposobnost) bez poslovne i deliktne sposobnosti, kod pravnog lica uvijek
istovremeno postoje i pravna i poslovna sposobnost

 Pravno lice može da stekne daleko uži krug neimovinskih prava i obaveza

 Ono što je rečeno za pravnu i poslovnu sposobnost pravnih lica važi i za samu državu

o Država je subjekt prava sa punom pravnom i poslovnom sposobnošću, s tim što

„država i njeni organi koji vrše državnu vlast nisu nosioci samo imovinskih
ovlaštenja

 Kao i ostale pravne ličnosti, država je morala imati svoje organe preko kojih će djelovati

o Država, dakle, kao subjekt prava svoja prava i obaveze realizuje preko svojih ogana,
čime praktično djeluje u okviru svoje poslovne sposobnosti koja u krajnjoj liniji zavisi
od njene prirode

 Deliktna sposobnost pravnog lica je njegova sposobnost da odgovara za javnopravne

delikte (krivične i prekršajne) i građanskopravne delikte (učinjenu štetu)

o Deliktna sposobnost pravnog lica znači da se deliktne (skrivljene) radnje pripadnika

pravnog lica (organa, članova i zaposlenih) uračunavaju pravnom licu kao njegovi
delikti – pravno lice odgovara na osnovu krivice svog pripadnika što znači da su uslovi
za njegovu odgovornost uračuljivost i krivica njegovih pripadnika

4.2.5. Pojam i oblici odgovornosti države kao pravnog lica

 Odgovornost je u pravu posebna situacija stvorena povrednom nekog tuđeg prava,

odnosno pravnog dobra koje je zaštićeno važećim propisima – biti odgovoran znači snositi
posljedice svojih izjava, radnji ili djela, propusta i nečinjenja, tj. odgovarati sve ono što činimo
ili ne činimo kao subjekti prava

 Po rimskom pravu, pravna lica su bila odgovorna samo za one poslove svojih organa iz kojih je
pravno lice izvuklo imovinsku korist, a za delikte samo ukoliko se pravno lice iz delikta
obogatilo
 o Danas  budući da u građanskopravni promet istupa putem svojih organa, jasno je
da se svi akti organa imaju smatrati pravno kao akti samog pravnog lica.

 Ovo se odnosi ne samo na pravne poslove, već i na nedopuštene radnje

pravnih lica kojim je trećim licima nanesena šteta – dakle, pravno lice je
odgovorno za svaku štetu koju trećim licima prouzrokuju njegovi organi
prilikom vršenja svoje funkcije

 Danas  sve radnje pravnih lica, ukoliko su oni djelovali u granicama svoje nadležnosti, bez
obzira na to da li su u skladu sa pravom ili su protivpravne radnje, u stvari su radnje pravnog
lica, pa prema tome, za njih odgovara pravno lice i dužno je da snosi i sve pravne posljedice
koje proizlaze iz tih radnji  bitno je da to nisu sve radnje organa, već sasmo one koje je on
izvršio kao organ pravnog lica, dakle, koje je učinio u granicama svoga ovlaštenja

 Državi ako je priznat pravni subjektivitet, postoji i njena odgovrnost u tom pogledu

o Država se dugo vremena smatrala isključivo subjektom javnog prava, suverenitetom

koji je sam pravni poredak koji sam sebe stvara, dakle, iznad prava, te je i
neodgovoran u smislu pravne neodgovornosti

o Realnost je pokazala da je država istovremeno i subjekt privatnopravnih odnosa –

njenu odgovornost u privatnopravnom odnosu ne može posmatrati kao potpuno
apsolutnu odgovrnost, već je treba shvatiti kao ograničenu, specifičnu odgovornost s
obzirom na njene funkcije

 Postoje mišljenja da se ovaj ugovorni odnos zasniva između dvije ravnoptavne sttrane i ti
ugovori su privatnopravne prirode pri čemu se ističe da država ugovore može zaključivati
samo kao privatnopravna, a ne i kao javnopravna ličnost

o Kada lica (organi) u okviru pravnog lica, pa samim tim i države, preuzimaju poslove i
rade u njegovo ime, mogu da odgovaraju na dva načina:

 Kao organi pravnog lica – kao to lice

 Nezavisno od organa pravnog lica, ako izvrše neki delikt koji je samo njihov

 Danas postoji odgovornost države, ne samo za štete prouzrokovane pod određenim

uslovima i ličnom krivicom, već čak i za štete prouzrokovane pod određenim uslovima i
ličnom krivicom izvan službe

o Oštećeni može zahtijevati naknadu po izboru, bilo od strane štetnika, bilo od strane
države, a pravo na regres imaju, pod određenim uslovima, i štetnik i država
 4.3. Čovječanstvo kao subjekt međunarodnog prava

 Postoje određeni dijelovi fizičkog prostranstva Zemaljske kugle i vazdušnog krostora koji su
zaštićeni međunarodnim pravo i čije bi zapovijedanje, kad bi i bilo fizicički moguće, bilo
protivpravno

 Ove fizičke prostore izvan državnih teritorija određujemo pojmovima otvoreno more i
kosmičko prostranstvo

o Za međunarodnopravni subjektivitet čovječanstva ova prostranstva su od izuzetnog

značaja i predstavljaju osnov za razmišljanje o čovječanstvu kao pravnoj ličnosti

 Ono što je jedinstveno za ove fizičke oblasti jeste nepostojanje

suvereniteta jedne države, nemogućnost uspostavljanja državne
suverenosti i nepostojanje teritorijalne nadležnosti

 Koji organ posjeduje nadležnost u okviru ovih oblasti i da li postoji

univerzalni kolektivitet, tj. čovječanstvo kao subjekt međunarodnog
prava?

 Dok je pitanje otvorenog mora specifično, u konktestu kosmičkog prostora više od 98%
država nema fizičku sposobnost odlaska u kosmos

o Izvori ovog prava:

 Konvencija o vazdušnoj plovidbi (Pariz 1919. godina)  princip državnog

usvereniteta nad vazdušnim prostorom, dok je prelet vojnim
vazduhoplovima bio uslovljen posebnim odobrenjem od strane države

 Međunarodna konferencija u Čikagu 1944. godine – usvojeni Konvencija o

međunarodnom civilnom vazduhoplovstvu, Sporazum o tranzitu, Sporazum o
transportu

 Prije leta Sputnika, za visinski parametar uzet je u računicu visinski domet konvencionalnih
vazduhoplova – može se reći da je poslije ovoga uložena velika vrsta napora kako bi se
definisala krajnja vertikalna granica državne teritorije i njenog suvereniteta

 Usvojen 1967. godine Ugovor o načelima djelatnosti država u oblasti istraživanja i

miroljubivog korištenja kosmosa, uključujući Mjesec i druga nebeska tijela

o Ovdje se napravila razlika između vazdušnog i nadvazdušnog prostora  kosmičko

prostranstvo je proglašeno dobrom čovječanstva (res communis omnium)

o Tehnički nije postavljena granica između ove dvije oblasti

 o Nekki od teoretičara su zastupali tezu da ne postoji pravilo međunarodnog prava
kojim bi se zabranilo državama da zahtijevaju suverenost nad nebeskim tijelima ili na
dijelovima tih tijela

 Zbog prirode ovih prostora, u oblasti kosmičkog prava kao i pravo mora,
čovječanstvo je proglašeno za subjekta prava nad prirodnim boagtstvom
Zemljinog satelita, Mjeseca, kao i nad rudnim bogatstvom morskog dna i
podmorja

 Kako čovječanstvo zbog nepostojanja odgovarajućih organa nije

međunarodnopravno djelatno, države su dobile ulogu zastupnika
čovječanstva

 Može se reći da su prava i obaveze koje bi čovječanstvo imalo kao titular prava još uvijek
maglovite kategorije – čak bi se moglo pitati šta čini čovječanstvo kao organizam?

 U skladu sa navedenim, možemo izvući zaključak da pravnu osnovu međunarodnopravnog

subjektiviteta čovječanstva, ipak, ne možemo pronaći

o Ono u cjelini ne može biti titular prava i obaveza, niti trenutno posjeduje osnovne
kapacitete za ostvarenje pravne ili pak poslovne sposobnosti

 Čovječanstvo možemo zbog nepostojanja drugih kolektivnih subjekata, u oblastima

slobodnog mora i kosmičkog prostora, te u nedostatku bolje formulacije, odrediti kao, još
uvijek, subjekta u nastajanju, tj. nepotpunog subjekta međunarodnog prava kojeg odlikuje
apstraktnost u svakom pogledu

4.4. Zastupnik

 Ako neki pravni subjekat nije u mogućnosti obavljati za sebe relevantne pravne radnje ili
pak želi da to za njega obavlja neko drugi, onda mogu nastati odnosi zastupništva

 Zastupnik ima ovlaštenja i obaveze da u ime i u interesu drugog lica (zastupljenog)

zaključuje određene pravne poslove ili preduzima druge pravne radnje

o Roditelji su (staraoci) zastupnici svoje maloljetne djece

o Zastupnici pravnih lica
o Zakonski zastupnici

 Maloljetna lica van roditeljskgo staranja, kao i punoljetna lica lišena poslovne sposobnosti,
zastupaju druga poslovno sposobna lica, na osnovu pojedinačnog akta nadležnog državnog
organa – ti zastupnici nazivaju se staraoci.

 Ugovorno zastupništvo  punoljetna lica poslovno sposobna kao i pravna lica, mogu
ovlastiti drugo poslovono sposobno lice da ih zastupa u sklapanju određenog pravnog posla
ili u preduzimanju druge pravne radnje
 o Obično se ova vrsta ugovora o zastupanju zaključuje s advokatom radi zastupanja
određenog, fizičkog ili pravnog lica na sudu

o Ova vrsta zastupnika zove se punomoćnikom

5. Objekti prava

 Objekt prava predstavlja razlog ili povod pravnog odnosa, sponu koja povezuje subjekte
prava u pravni odnos. Taj objekt može biti različit

 Objekti prava predstavljaju sva materijalna i duhovna dobra ili vrijednosti, s obzirom na
koje pravni subjekti imaju međusobne pravne obaveze i pravna ovlaštenja u pravnim
odnosima, a zbog kojih oni stupaju u te odnose

 Objekti prava su:

o Stvari  najznačajniji objekt građanskog, odnosno stvarnog i obligacionog prava

 Stvari su materijalna tvorevina intelektualnog stvaralaštva (knjiga, slika)

 Stvari su oppredmećeni izraz ljudske ličnosti (lično dobro) ili materijalne
prirode (fotografija lica, dnevnici)

o Ljudske radnje  objekti pravnog odnosa ispunjeni određenom sadržinom (činjenje,

nečinjenje i trpljenje)

o Lična dobra  posebni objekti pravnog odnosa ona koja su neraskidivo vezana sa
subjektom prava, fizičkim ili pravnim licem

o Proizvodi ljudskog duha

 Stvari su najznačajniji objekt građanskog, prije svega, stvarnog i obligacionog prava.

6. Nastanak, mijenjanje i prestanak pravnih odnosa

 Smatra se da pravni odnosi nastaju onog trenutka kada jedna pravna norma počne
obavezivati dva odgovarajuća subjekta prava, tj. onoga trenutka kada za njih postane
obavezno da se ponašaju po njoj

o Ovdje je potrebno razlikovati dvije vrste pravnih normi:

 USLOVNE  ukoliko se radi o uslovnoj normi, onda će pravni odnos nastati

onda kada se ispuni uslov predviđen pravnom normom, bez obzira na njeno
važenje
  BEZUSLOVNE  ako pravni osnov nastaje na osnovu bezuslovne norme
onda on nastaje neposredno na osnovu nje, čim ona počne da važi

 Pravni odnosi prestaju da postoje kada prestane ova obaveza

o Konkretni pravni odnosi mogu prestati na više načina:

 Prestankom pravnog pravila,

 Prestankom postojanja subjekta prava,
 Vlastitim ukidanja subjektivnog prava,
 Ispunjenjem obaveze,
 Konfuzijom,
 Kompenzacijom,
 Zastarom pravnog ovlaštenja

 Pravni odnosi se mijenjaju kada kada obaveza postane drugačija, kada prestaje jedan
pravni odnos, nastane drugi

 APSTRAKTNI PRAVNI ODNOS nastaje na osnovu stvaranja opšte pravne norme koja
apstraktno postavlja obaveze i ovlaštenja subjekata pravnog odnosa

 KONKRETNI PRAVNI ODNOS nastaje putem opšte pravne norme, a sa druge strane, stvarnim
odnosom obaveze i ovlaštenja između konkretnih subjekata pravnih odnosa – drugim
riječima konkretan pravni odnso nastaje ne samo postojanjem opšte pravne norme, nego i
nastanakom onih okolnosti koje opšta pravna norma postavlja u konkretnoj ravni kroz
konkretno postojanje subjektivngo prava i pravne obaveze strana u pravnom odnosu
 V – PRIMJENA PRAVA
1. Pojam primjene prava

 Ontološki značaj primjene prava u osnovi znači da pravo odista postoji tek kada je i ako je
primijenjeno – naravno pravo može biti mrtvo slovo na papiru, ali ono supstancijalno postoji
kao kreira i konstituiše individualni i socijalni ambijent u kom pravne norme imaju realan
uticaj i stvarno djelovanje

 Gnoseološki znači u osnovi da tek putem primjene prava ono može biti spoznato

 Psihološki karakter ispoljavaju se u doživljaju prava u svijetu i kroz ponašanje adresata prava

 Sociološka dimenzija je veoma slojevita i tijesno povezana sa pozicijom države i drugih

adresanata prava u procesu primjene prava u različitim normativnim obrascima

 Pravna dimenzija prava ispoljava se u tome da se nađu najpogodnija redsrtva da se

doneseno pravo zaista i ostvari u ljudskom ponašanju

 Pod primjenom prava može se reći da se podrazumijeva niz psihičkih i materijalnih radnji
kojima ase utvrđuje da se opšta pravna norma odnosi na pojedinačan slučaj, donošenje
(utvrđivanje) pojedinačne norme i konkretno, ponašanje po pravnoj normi (širi smisao)

 U užem smislu, primjenom prava stvaraju se samo psiihčke radnje kojima se utvrđuje da se
opšta norma odnosi na konkretan slučaj,

 U najužem smislu, primjenom prava smatra se samo izvršenje sankcija

 Ovakva različita shvatanja pojma primjene prava moguća su zbog toga što je norma pravilo
ponašanja koje sadrži 2 alternativno postavljena pravila ponašanja (dispozicija/sankcija).
Pravne norme se primjenjuju kroz dva procesa:

o Ostvarujući svojim ponašanjem ovlaštenja i obaveze koje su utvrđene (postavljene)

pravnom normom.

o Donoseći niže pravne norme na osnovu viših normi

 Ponekad, u jednostavnim ili svakodnevnim odnosima, ljudi kao subjekti prava ostvaruju svoja
ovlaštenja i obaveze iz normi i ne misleći na njih (rutinski, nesvjesno)

 Postoje i složenije situacije u kojima se norme mogu primjenjivati na dva načina:

o Ponašanjem po dispoziciji (kada govorimo o dobrovoljnoj primjeni prava)

o Ponašanje po sankciji

o Svakako je primarni cilj države da se pravo primjenjuje dobrovoljno, bez obzira na to

što ta dobrovoljnost ne mora i ne može uvijek biti autonomna (uvjerenje i želje) već
je i heteronomna (strah od sankcije)
 Sankcija se za razliku od dispozicije, može ostvariti i dobrovoljno i prinudno  ona se u
najvećem broju slučajeva određuje dobrovoljno, bez neposrednog učešća i primjene državne
prinude, ponašanjem samog subjekta prava po sankciji kao alternativnom pravilu ponašanja

 U odnosu na subjekta prava, primjena dispozicije predstavlja ponašanje samo jednog

subjekta prava – adresata, dok primjena sankcije predstavlja ponašanje dva subjekta
(adresata i subjekta nadležnog da primjeni sankciju)

2. Primjena prava stvaranjem prava

 Ovaj proces predstavlja pravom uređen skup psihičkih i materijalnhi radnji koji ima dva
dijela – pripremni i glavni, pri čemu se u pripremnom dijelu utvrđuje pravi, izvorni,
autentični tekst norme, te da li norma važi, a u glavnom dijelu se utvrđuje značenje norme,
ispunjenost uslova za njenu primjenu i vrši se neposredna primjena norme

 PRIPREMNI DIO POSTUPKA:

o Saznanje pravne norme  ima za cilj saznavanje pravne norme, tj. utvrđivanje
pravog, autentičnog – izvornog teksta norme, a to znači onakvog teksta norme kakav
je sačinio njegov donosilac

 Npr. često se radi o objavi norme u službenim glasnicima

o Utvrđivanje njenog važenja  važenje pravnih normi utvrđuje se upoređivanjem s

normama koje imaju veću pravnu snagu od nje. Utvrđivanjem pravne norme završava
se određivanje norme koju treba primijeniti, te je sljedeća radnja

o Tumačenje norme

 GLAVNI DIO POSTUPKA:

o Utvrđivanje činjeničkog (faktičkog) stanja  s obzirom na to da se pravne norme

donose za određene, konkretne, situacije (faktičke), prije primjene pravne norme
postoji potreba da se utvrdi da li te činjenice zaista postoje te da se utvrdi da li se na
njih može primijeniti norma o kojoj se radi

 Uobičajeno se smatra da su dokazi sredstva kojima se neposredno ili

posredno, ali nesumnjivo, saznaje da postoje činjenice koje su relevantne za
primjenu prava.
  Neposrednim dokazima utvrđuje se sadržina meritorne odluke (to su
predmeti, uviđaji, lica, mjesta)

 Posredni dokazi predstavljaju sredstva pomoću kojih se postojanje

relevantnih činjenica utvrđuje na osnovu njihove veze ssa drugim
činjenicama

 Da li je jedna činjenica važna, pravno relevantna, zavisi od njene pravne

kvalifikacije

 Iako u pravu važi stav da nijedna pravna norma ne može biti primjenjena ako odnosne, za
nju pravnorelevantne činjenice nisu dokazane, postoje određeni izuzeci, a to su pravne
pretpostavke i fikcije

o PRAVNE PRETPOSTAVKE  predstavljaju pravno-tehnička sredstva koje pravo uzima

kao dokazane (tačne), sve dok se ne dokaže suprotno.

 Pravne pretposvake predstavljaju tehnička sredstva kojima se izbjegava

dokazivanje izvjesnih činjenica koje su zaista tačne.

 OBORIVE PRETPOSTAVKE  takve pretpostavke koje se mogu obarati, tj.

protiv kojih se može dokazivati suprotno (najpoznatija oboriva pretpostavka
jeste presumpcija nevinosti)

 NEOBORIVE PRETPOSTAVKE  one pretpostavke protiv kojih nije dozvoljeno

suprotno dokazivati. One su danas veoma rijetke (nekada je bilo zabranjeno
dokazivati da je muž žene otac njene djece)

 Postoje određene činjenice koje su toliko česte da je opravdano

pretpostaviti da postoje i u konkretnom slučaju

o FIKCIJE  predstavljaju procesnopravna sredstva koja uzimaju da je nešto tačno,

istinito, postojeće, što u stvari nije tačno, nije istinito i nije postojeće

 Fikcije se razlikuju od pretpostavki po tome što se kdo pretpostavki smatra

da je tačno nešto što je vjerovatno i tačno, dok se kod fikcija kao tačno uzima
ono što izvjesno nije tačno i obratno

 PRAVNO ZAKLJUČIVANJE (KVALIFIKACIJA)  jeste faza glavnog postupka i u njoj se

upoređuju utvrđene činjenice i faktička stanja, u konkretnom slučaju, sa činjenicama u
pravnoj normi i na osnovu toga se zaključuje da li pravna norma jeste norma koja se odnosi
na taj slučaj
 NEPOSREDNA PRIMJENA PRAVA  sastoji se u neposredno ponašanju subjekta prava prema
dispoziciji ili pak prema sankciji pravne norme. Ono može biti dobrovoljno ponašanje
subjekta prema dispoziciji ili pak prinudno ponašanje subjekta prava, ukoliko se primjenjuje
sankcija

o Ako se radi o prinudnom ponašanju subjekta prava tada ova faza uključuje i aktivnost
družavnog organa – ove aktivnosti se, u krajnnjem slučaju, sastoje od neposredne
primjene sile koja subjekta navodi na ponašanje po sankciji

3. Važenje i efikasnost pravnih normi

3.1. Važenje pravnih normi

 Pod važenjem pravne norme podrazumijeva se svojstvo pravne norme da aktuelno

boavezuje, a to znači da je stupila na snagu i da se njeni adresati dužni da se ponašaju po
njoj

o Uglavnom se izraz važenja pravnih normi upotrebljava za određivanje obaveznosti

opšte pravne norme, dok se za označavanje obaveznosti pojedinačnih pravnih
normi koristi termin pravosnažnost

 Važeće pravne norme nazivaju se još i POZITIVNIM, a ukupnost važećih pravnih normi u
ejdnom društvu čini POZITIVNO PRAVO

o Pravna norma, s obzirom na rakater države i prava, važi u određenim vremenskim,

personalnim i prostornim okvirima ili sferama važenja

 Kada govorimo o VAŽENJU PRAVNE NORME kažemo da imamo dva osnovna problemaa:

o Kada norma počinje i kada prestaje da važi

o Norma može da počne da važi od:

 Trenutka njenog izglasavanja ili izricanja;

 Od trenutka njenog objavljivanja ili uručenja adresatu
 Nakon vacatio legisa
 Retroaktivno

o Norma može da prestane da važi:

 Izričitim ukidanjem, tako da se donese nova norma kada prva prestaje da

postoji
 Prećutnim ukidanjem (derogacijom) – donosi se norma koja ima višu pravnu
snagu ili specijalna je norma u odnosu na opštu
 Istekom roka važenja ako je ono u samom aktu određeno
  Revolucionarnim obaranjem pravnog poretka
 Zbog dugotraje neefikasnosti pravne norme (izobičavanje – desuetudo)

 Najšire personalno važenje imaju međunarodne norme, koje su upućene svjetskom

stanovništvu

o Vrlo široko važenje imaju opšte pravne norme koje su upućene cjelokupnom
stanovništvu jedne države

o Uže važenje imaju opšte pravne norme upućene samo nekim grupama stanovništva
(penzionerima npr)

o Najuže važenje imaju individualne pravne norme (ukaz, presuda, pravni posa)

 Teritorijalno, pravne norme vaše na širem ili užem području (teritoriji, teritoriji svih država ili
samo nekoliko država)

o Na brodovima i avionima važe pravne norme one države čije oznake brodovi i avioni
nose (pravo zastave) ukoliko se isto nalaze na otvorenom moru koja je svojina
čovječsntva – ukoliko su na teritoriji određene države, važeće su pravne norme te
države

3.1.1. Retroaktivno važenje pravnih normi (povratna snaga pravnih normi)

 U pravilu, pravne norme važe za budućnost – tj. važe od trenutka kada su stupile na snagu i
to za buduće ponašanje odnosnih subjekata prava (PRO FUTURO)

 Izuzetno je moguće da norma stupi na snagu, tj. da budu obavezne za odnosne subjekte i
prije nego što su donesene – ovo se naziva povratnom snagom (retroaktivnom snagom)
pravnih normi

 U pravilu nije opravdano da se pravnim normama i pravnim aktima daje povratna snaga,
posebno zakonima kao opštim pravnim aktima – ovo zahtijevaju razlozi pravne sigurnosti i
izvjesnosti

o U krivičnom pravu, imaju povratnu snagu one pravne norme koje ukidaju kažnjivost
izvjesnih djela ili je ublažavaju (smanjuju kaznu za njih)

o Kod interpretativnih zakona su slučajevi kada se donosi novi zakon koji treba da
protumači postojeći zakon ili neki drugih pozitivnopravni propis

o Treći primjer postoji u slučaju pravne praznine – ovdje se stvara pravno praivlo koje
rješava, tj. popunjava pravnu prazninu, ali se odnosi i na činjenice nastale prije
donošenja pravnog pravila
 3.2. Efikasnost prava

 pod pojmom efikasnost prava se podrazumijeva ostvarivanje ciljeva vlasti, akata i normi iz
odgovarajućih poredaka u ponašanjima njihovih adresata, povlaštenih i vladajućih

o pravo, kao i ostale normativne tvorevine, dakle kao skup određenih pravila
ponašanja ima zadatak da reguliše određene odnose u društvu, jer ljudi postavljaju
pravila svjesno, a ponekad i nesvjesno, da bi dobili smjernice

 nije samo dovoljno odrediti normu u normativnom smislu – ostvariti ponašanje koje je u
skladu sa normom jeste sam cilj prava  ako se ovo ispuni možemo govoriti o efikasnosti
prava

 neki autori pod efikasnošću smatraju svojstvo pravne norme, izražena kao mogućnost
onoga koji je normu propisao (adresant) da preduzme mjere protiv svih onih koji ne
prihvataju ili krše normu

 Pravo postoji i njegov je cilj da se subjekti prava ponašaju u skladu sa pravnim

normama ,bilo po dispoziciji, bilo po sanciji, jer bi u suprotnom same norme bile
besmislene

 U teoriji prava, smatra se da je efikasnost prava vezana za strukturu pravne norme, te da se

kreće u rasponu ponašanja tri subjekta prava: adresanta, adresata i dražvnog organa koji je
nadležna da primjeni sankciju

o Tako se zapovijesti (dispozicija) relaizuje spontano i bez obzira na normu, tj. ne

znajući ili ne misleći na nju; da jedan broj adresata to čini svjesno i proračunato, jer u
tome vidi svoje interese.

o Ipak, u nekim slučajevima ne dolazi do realizacije zapovijesti iz neznanja ili

nerazumljivosti same norme, što subjekta prava svakako ne oslobađa odgovornosti –
nekada se dešava da adresat realizuje primarnu zapovijest prinudno, podliježući
sankciji nakon što ju je prethodno prekršio, ali ni tada njegovo ponašanje nije
motivisano normom koju je povriejdio, već drugom normom koju donosi organ
(sud donosi sankciju u vidu presude recimo)

3.2.1. Vrste efikasnosti

 Većina autora razlikuje PRIMARNU i SEKUNDARNU efikasnost

o POJEDINAČNA PRAVNA NORMA može da bude PRIMARNO EFIKASNA ako on

(adresat norme) realizuje primarnu zapovijest

o Ili pak može da bude SEKUNDARNO EFIKASNA ako on ne realizuje primarnu

zapovijesti ili
 o APSTRAKTNO NEEFIKASNA ako ostaju nerelaizovane i primarna i sekundarna
zapovijest

 Opšta pravna norma može biti djelimično ili potpuno efikasna zavisno od toga da li su u
pravnom procesu njeni ciljevi realizovani od strane dijela ili pak svih adresata, ili napokon
nisu relaizovani ni u najmanjoj mjeri

 PRIMA EFIKASNOST  proizlazi iz pozitivnog stava subjekta obaveza prema primarnoj

zapovijedi, a SEKUNDARNA EFIKASNOST proizvodi primjena državne prinude, odnosno
sekundarne zapovijesti  prvi oblik efikasnosti zove se primarna efikasnost upravo zbog toga
što se adresat ponaša u skladu sa dispozicijom, a sankcija kao sekundarna dispozicija ostaje
neefikasna, dok se drugi oblik zove sekunarodnom efikasnošću jer izostaje primjena primarne
efikasnsoti, a realizuje se sekundarna zapovijest

 U svakom slučaju može se reći da kada je riječ o efikasnosti, jedno pravilo opnašanja
gotovo uvijek biva efikasno, bez obzira da li se radi o primarnoj ili pak o sekundarnoj
efikasnosti  primarna efikasnost je svakako povoljnija i poželjnija jer u praksi znači da se
subjekit prava ponašaju u skladu sa pravnim normama, dobrovoljno ili iz nekih drugih razloga

o Realizacija sekundarne efikasnosti svakako nije poželjna i upozorava na prisutnost

otpora prihvatanju prava od strane subjekta prava

 Smatra se da postoji i granica efikasnosti:

o GORNJA GRANICA EFIKASNOSTI  postojala bi onda kada najveći dio subjekata

prava zauzima pozitivan stav prema zapovijesti sadržanoj u pravnoj normi

o DONJA GRANICA  minimalna i označva najmanji mogući postotak pozitivnih

ponašanja koji je neophodan da bi efikasnost kao takva uopšte i postojala

3.2.2. Važenje i efikasnost prava

 Važenje pravnog poretka zavisi od njegove efikasnosti, pri čemu se ona javlja kao uslov
važenja pravne norme, conditio sine qua non prava, a ne kao conditio sine per quam
važenja prava

o Ako pravo važi, a ne primjenjuje se, nije efikasno, onda i nije pravo, isto kao što, da bi
bilo pravo, kao normativni poredak, mora da važi

o Svijet bivanja i svijet trebanja u pravu koji su međusobno isprepleteni  u svijetu

normativnosti važi zakon normativnosti, a u svijetu bivanja zakon kauzalnosti, zbog
čega se pravo ostvaruje u svijetu bivanja, dok važi u svijetu trebanja
 Suština prava je u tome što ono važi, egzistira – pravo važi normativno, ali je efikasno samo
u realnom svijetu, njegovoi

4. Pozitivno pravo

 Smatra se da termin pozitivno pravo ima dva značenja:

o Pozitivnim pravom se smatra pravo koje je ljudska tvorevina za razliku od

prirodnog prava koji to nije

o Pozitivno pravo predstavlja ukupnost važećih pravnih normi u datom društvu u

određenom vremenskom periodu

 U najjednostavnije smislu bi se moglo reći da pozitivno pravo predstavlja pravo koje se

primjenjuje  za pozitivitet prava u cjelini bitna je njegova primjenjivost – efikasnost

 Za pozitivitet pojedinih pravnih akata, odnosno normi, bitno je da su propisno donesene u

okviru jednog pravnog porekta, koji bi u cjelini bio efikasan, tj. koji se primjenjuje

o Dakle, nevršenje, neprimjejnivanje pojedinih pravnih normi ne znači da ove norme

nisu pozitivnopraven. One ostaju pozitivnopravne bez obzira što se ne vrše, što znači
da ostaje dužnost da se vrše

 Jedni autori govori o univerzalizacije prava – prihvatanje određenih istovrjetnih pravnih

sadržaja u pozitivnim pravima brojnih nacija

o Ipak ovo nije univerzalizacija prava, već njegova modernizacija – u tom procesu
modernizacije neophodno je uobličiti novo nacionalno moderno pravo po modelu
zapadnog prava kao neophodnu pretpostavku za ustanovljenje demokratske
pravne države i moderne tržišne privrede
 VI – NAČELO ZAKONITOSTI
1. Pojam i vrste zakonitosti

 Načelo zakonitosti je najvažnije načelo pravnog poretka (pravno načelo= jer obezbjeđuje
da država i pravo budu usklađeni sistemi, kako untuar sebe samih, tako i međusobno

o S obzirom na to da je država pravna organizacija, tj. s obzirom na to da su sve

aktivnosti kojima se vrši državna vlast uređene i zasnovane na pravu, odnosno
pravnim aktima (normama) koje donose i izvršavaju različiti državni organi, ova
usklađenost se pojavljuje kao usklađenost pravnih akata i na njima zasnovanih
radnji, a sam zahtjev za usklađenošću postaje pravno načelo pod nazivom načelo
zakonitosti (legalitet)

o Ovo načelo se ostvaruje pomoću i perko načela hijerarhije koje ustanovljava

poredak pravnih akata prema stepenu njihove pravne snage, od najvišeg do
najnižeg

 Ovo načelo praktično znači (omogućava) usklađenost i neprotivrječnost svi pravnih akata
sa ustavom, kao najvišim pravnim aktom, kao i svih pravnih akata manje pravne snage od
zakona sa zakonom

 U najširem smislu bismo ovo načelo mogli zvati i načelom ustavnosti

 Načelo se može odnositi na sve akte, bez obzira na to da li su oni pravni ili pak materijalni

 Načelo zakonitosti je univerzalno pravno načelo jer postoji u svim pravnim porecima i svim
država

o Načelo zakonitosti je nedjeljivo i jedinstveno u čitavm pravnom poretku jer

predstavlja izraz cjelovitosti i nedjeljivosti države i prava kao složenhi cjelina

o Načelo zakonitosti je relativno, jer je ono, po svojoj prirodi, zahtjev za usklađenošću

 FORMALNA ZAKONITOST  usklađenost i određenost zakona i akata manje pravne snage sa

ustavom i zakonom u pogledu njihove forme (donosilac akta, nadležnost, postupak njihovog
donošenja i materijalizacija)

 MATERIJALNA ZAKONITOST  usklađenost i određenost navedenih akata u pogledu njihove

sadržine

 NEPOSREDNA ZAKONITOST (LEGALITET)  označva neposredni i direktni odnos ustava i

drugih akata i zakona i drugih akata
 POSREDNA ZAKONITOST (LEGALITET)  međusobni odnos usklađenosti akata manje pravne
snage od ustava i zakona u kome ti akti imaju različitu pravnu snagu (npr. uredba i pravilnik,
pravilnik i rješenje)

 PRETHODNA ZAKONITOST  unaprijed pretpostavljeno, očekivano i zahtijevano stanje pri

donošenju samog akta

 NAKNADNA ZAKONITOST  pojedinačno utvrđene i otklonjene nezakonitost akata do kojih

je došlo iz određenih razloga

 Načelo zakonitosti je izuzetno značajano načelo i o njemu, po službenoj dužnosti, moraju da

vode računa svi donosioci pravnih akata, kao i izvršio materijalnih radnji – u svakom pravnom
poretku predviđaju se postupci i nadležni subjekti koji u određenim slučajevima mogu
(moraju) pokrenuti postupak za ispitivanje zakonitosti pravnih akata (zavisno od vrste akata
odlučuju različiti organi – upravni i sudski organi)

 Moguća je i sudska kontrola zakonitosti upravnih akata i to putem upravnog spora koji se
vodi, bilo pred redovnim sudovima ili pred posebnim upravnim sudovima, a pokreće se
tužbom – ispitivanje zakonitosti sudskih akata povjerava se višem sudu putem redovnih i
vvanrednih pravnih lijekova

 Ukoliko se u postupku ispitivanja zakonitosti ustanovi da su pravni ili pak materijalni akti
nezakoniti, prema njima se izriču sankcije, koje su po svojoj prirodi restitutivnog karaktera –
imaju za cilj da ustanove stanje koje je postojalo prije narušavanja načela zakonitosti, ali se
istovremeno i prema licima koji su donijela takve akte mogu izreći posebne sankcije (kazne)
koje su retributivne prirode

 Pravni akti kojima se teže narušava načelo zakonitosti ništavi su i oni se kao takvi obavezno
(uvijek) ponišavaju, pri čemu je dejstvo ove sankcije ex tunc – one se uklanjaju iz pravnog
poretka od trenutka njihovoh donošenja, a sve posljedice koje su takvi akti proizveli,
poništavaju se

 U slučaju da se radi o lakšoj povredi načela zakonitosti, riječ je o rušljivim pravnim aktima i
dejstvo sankcije koja se izriče prema njima je nešto drugačije – ono se prostire na budućnost,
ex nunc, tj. djeluje od trenutka utvrđivanja nezakonitosti i izricanja sankcije. Dakle, ovi akti se
ukidaju, a posljedice koje je akt proizveo do donošenja odluke o njegovoj nezakonitosti ostaju
na snazi

 Prema materijalnim aktima izriču se sankcije koje se sastoje u preduzimanju radnje suprotne
onoj kojom je povrijeđeno načelo zanitosti (vrši povraćaj u prethodno stanje) – ukoliko je to
moguće

 Prema fizičkim i pravnim licima koja su pravnim ili materijalnim aktima povrjiedila načelo
zakonitosti izriču se različite krivičnopravne, privrednoprekršajne, šrekršajne i disciplinske
sanckije
 2. Pravno sredstvo

 Pravno sredstvo je izjava volje kojom ovlašteni subjekt zahtijeva od nadležnost organa da
ispita zakonitost izvjesnog pravnog ili materijalnog akta

 U pravu važi načelo dvostepenosti koje znači da odluka državnog organa donesena u prvom
stepenu može biti preispitana pred drugostepenim organom – kada je riječ o posebno važnim
pravnim aktima, zakonom se može predvidjeti njihovo obavezno preispitivanje, po službenoj
dužnosti, pred višim organom, bez posebnoh zahtjeva subjekta

 Pravna sredstva koja se ulažu protiv pravnih akata donesenih u prvom ili drugom stepenu
nazivaju se pravnim sredstvima

o REDOVNI PRAVNI LIJEKOVI  ulažu se protiv pravnih akata koji nisu postali
pravosnažni

o VANREDNI PRAVNI LIJEKOVI  ulažu se protiv pravnosnažnih pravnih akata, pod

strogo utvrđenim uslovima

 Kontrolu zakonitosti i pravnih i materijanih akata prvenstveno vrše sudovi

3. Načelo zakonitosti (ustavnosti) u Ustavu Republike Srpske

 Ustav RS propisuje da je RS bazirana na vladavini prava – vladavina prava se uobičajeno

definiše kao poredak u kome je državna vlast, a naročito izvršna vlast, ograničena pravom,
ustavom i zakonima, na način na koji garantuje neprikosnovenost osnovnih ljudskih prava i
sloboda

o Vladavina prava znači i pravno ograničenje samovolje vlasti putem pouzdanih

zakonskih garancija ljudske sigurnosti i slobode, što se najčešće postiže nepristrasnim
i nezavisnim sudskim sistemom

o Vladavina prava obavezno znači odsustvo arbitrerne vlasti, tako da se suprotstavlja

svakoj samovoljnoj i diskrecionoj vlasti, pri čemu, svkakoa, podrazumijeva zakonitost

 Građani RS su jednaki pred zakonom i uživaju istu pravnu zaštitu bez bilo kakve diskriminacije

 Nikome ne može oduzeti ili ograničiti sloboda, osim u slučajevima i po postupku koji su
utvrđeni zakonom

 Svakome je zajamčeno pravo na žalbu ili drugo pravno sredstvo protiv odluke kojom se
rješava o njegovom pravu ili na zakonu zasnovanom interesu (načelo dvostepenosti)
 Postoji i pravo na naknadu štet svakom licu koja mu je nanesena nezakonitim ili nepravilnom
radom službenog lica ili državnog organa odnosno organizacije koja vrši javna ovlaštenja

 Niko ne može biti kažnjem za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom
predviđeno kao kažnjivo djelo, niti mu se može izreći kazna koja za to djelo nije zakonom bila
predviđena te da niko ne moež biti smatran krivim za krivično djelo dok to ne bude utvrđeno
pravosnažnom sudskom loptom

 Svako je dužan da se pridržava ustava i zakona i savjesno vrši povjerenu funkciju

 RS uređuje i obezbjeđuje integritet, ustavni poredak i teritorijalnu cjelovitost Republike

 Zaštitu ustavnosti/zakonitosti vrši Ustavni sud RS

 Zakoni, statuti i drugi opšti pravni akti moraju biti u saglasnosti sa zakonom što je
normativna, najuža definicija načela zakonitosti, kao i postojanje načelo vacatio legisa i
objavljivanje u službenim glasnicima

 Zabranjuje se povratno važenje zakona, drugih propisa i opštih akata

 Državni organi i organizacije koje vrše javna ovlaštenja mogu u pojedinačnim stvarima
rješavati o pravima i boavezama građana ili primjenjviati mjere prindue i ograničenja, samo u
zakonom propisanom postupku u kom je svakom dana mogućnost da brani svoja prava i
interese i da protiv odnesenog akta izjavi žalbu odnosno upotrijebi drugo srestvo

 Ne može se isključiti upravni spor jer se ne može drugim načim zadovoljiti drugostepenost
upravnog postupka

 Ustavni sud može ocjenjivati ustavnost zakona i ustavnost i zakonitost propisa i opštih akata
koji su prestali da važe

 Sudstvo je nezavisno i samostalno odi zvršne i zakonodavne vlasti u RS

 Vrhovni sud RS kao najviši sud u RS obezbjeđuje jedinstvenu primjenu zakona

 Tužilaštvo goni učinioce krivičnih djela

 S obzirom na složenu unutrašnju strukturu BiH, po opštim principima ustavnosti i

zakonitosti u služenim državama, Ustav RS mora biti u saglasnosti sa Ustavom BiH

4. Pravosnažnost i izvršnost

 Postoji pravna pretpostavka o pravnosnažnosti (res iudicata) koja u stvari predstavlja svojstvo
pravnog akta koje nastupa u određenom trenutku i za kog se prepostavlja da je zakonit
 o Ovaj trenutak nastupa okončanjem postupka po rednovim pravnim lijekovima,
ukoliiko je postupak vođe ili istekom roka u kojima su mogli iskoristiti žalbu

o Ovo je oboriva pretpostavka jer se i poslije toga, tj. poslije nastupanja pravosnažnosti
može koristiti vanredni pravni lijek

 Stupanje na snagu pravnog akta znači da su subjekti čije se ponašanje uređuje normom
sadržanom u opštem pravnom aktu obavezni od trenutka stupanja na snagu tog akta da se
poanašaju po toj normi

 Izvršnost je posebno svojstvo pravnog akta koje znači da je pravni akt podoban da bude
izvršen, tj. primijenjen odnosno da su ispunjeni svi uslovi da se akt primjeni, pa i prinudom,
ukoliko je to nužno

o Izvršan može biti svaki pojedinačni pravni akt – upravni i sudski akt neposredno se
izvršavaju prinudom, a pravni posao posredno – putem sudskog akta

o Pošto izvršnost znači mogućnost izvršenja pojedinačnog akta primjenom državne

prinude, pravilo je da svojstvo izvršnost imaju samo pravnosnažni akti, iako postoje
određeni izuzeci u kojima pravni akti postaju izvršni prije negoli se okonča
postupak po žalbi radi ispitivanja njihovih zakonitosti
 VII – PRAVNA DRŽAVA
1. Uopšte o pravnoj državi

 Sam izraz „pravna država“ je sporan i mnogo ekslploatisan, ne samo u teoriji države i prava

 Nekoliko poimanja pravne države su:

o Ideja države u kojoj postoji takav sistem podjele vlasti u kom je uprava, zajedno sa
sudstvom, podvedena pod pravni poredak i u kojoj se obezbjeđuje svim
sredstvima, posebno sredstvima sudske kontrole, zakonitost u radu uprave

o Državu u kojoj je obezbijeđeno ono što se u angloameričkoj tradiciji zove

vladavinom prava, pravni poredak u kome su pravna praivla iznad svega, sa
jednakom pravnom snagom i za one koji upravljaju i one kojima se upravlja

o Pravnom državom se takođe označava država legaliteta i država legitimiteta, a to

znači da pored toga što država mora precizno pravno da normira, ona mora i da je
pravedna

 Prva dva pojma pravne države iznesena iznad pomažu da se ovaj treći pojam materijalizuje,
ostvari u stvarnosti

 U teoriji države i prava smatra se da je moderna pravna država karakterističan prozivod

njemačke filozofije, kao i „političke pravne misli koja se napaja iz nje“

 Ideja pravne države je u stvari ideja o takvom državno-pravnom poretku, koji u pogledu svoje
sadržine i svoje forme, odgovara interesima većine društva – pod pojmom pravne države
tradicionalno se podrazumijeva državnopravni poredak u kome postoji vladavina zakona,
država u kojoj se jedino moraju slušati zakoni, a koja pri tom, utemeljena na pravdi i
pririodnopravnim principima

 U Njemačkoj, zahtijevi koji obezbjeđuju pravnu državu formulišu se kao univerzalni zahtjevi,
kao prirodno pravo koje pripada svakom čovjeku

o Pojam pravne države (Rechtstaat) prvi put se javlja u teorii njemačkog liberalizma i
razvija se u političkoj borbi kao odgovor na „apsolutističke i autoritarne tendencije
moderne njemačke državnosti, iako su joj korijeni u Kantonovom racionalnom pravu“

o U ovom smislu se nezavisnot i jednakost čovjeka kao pojedinca dovodi u vezu sa

učešćem građana u zakonodavnoj djelatnosti, gdje bi sloboda nestala u slučaju da
zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast vši isto lice ili zajednica, a u suprotnom slučaju
neograničene vlasti bi postale izvor neizmjerne samovolje
 2. Ideja pravde u pravu i državi

 Red, mir, pravda, sigurnost i izvjesnost, opšte dobro i slično, najčešće se određuju kao
osnovne vrijednosti, interesi i ciljevi koje pravo i država treba da ostvare i ispune

o Država se označava kao snaga, a pravo kao sredstvo za ostvarenje ovih vrijednosti

 Kao osnovna vrijednost, odnosno cilj koji pravo i država treba da ostvare najčešće se
određuje pravda

 Osnovni smisao države je da bude pravedna i tome treba da teži  ali, kako je i sama nastala
na osnovu prvobitnog čovjekovog grijeha, kako tvrde Sv. Avgustin i Toma Akvinski, država je
loša po svom porijeklu, iako je dobra po svojoj svrsi, po svom rješenju pravde

o Ona je klasna, zasnovana na nejednakosti, tj. nepravdi, ali treba da služi pravdi.

 Posmatrano kroz istoriju čovječanstva, pravo i država su oduvijek trežili da se poistovjete sa

pravdom, te su u tom smislu mnogi postupci u okviru prava i države opravdani upravo idejom
pravde

o Kako i na koji način utvrditi šta je to pravda, šta predstavlja njen sadržaj?

 Pravo i država su pravedni u tom smislu da regulišući odnose u društvu usmjeravaju njegov
život i razvoj u jednom cilju pravde koji se treba posmatrati kroz potrebu nesmetane
egzistencije društva

o Pravo i država nisu na direktan način sredstva za ostvarenje individualnih cilejva i

individualne pravde, jer oni ostaju sekundarni u odnosu na društvene ciljeve i
„kolektivnu sreću“

o Pravo i država se tako javljaju kao nosioci i sredstva za ostvarenje ili negiranje
individualne kroz kolektivnu pravdu, zbog čega se pravda iskazuje kao dvojaka, jer
pravednim se mogu nazvati primjena nekog zakona, ali i pokoravanje tom zakonu,
kao i sam taj zakon

 Država putem prava treba da uspostavi kompromis između suprostavljenih interesa da bi

umanjila moguće sukobe i samo kao takva ima šanse da bude pravedna – država je
organizacija vlasti, a vlast je nametanje jedne volje drugoj – pravo je uvijek odraz volje
njegovog stvaraoca, a ako je funkcija države i prava regulisanje sukobljenih interesa, onda i
oni sami moraju biti u nečijem interesu
 3. Pravna država kao realizacija pravde

 Tvrdi se kako je ideja pravde centralna ideja svakog državnopravnog poretka

 Kao pravna država često se određuje ona država koja se, barem djelimično, usaglašava sa
pravdom i prirodnim pravima, naudeći pravnu sigurnost njenim subjektima, a vladavina prava
treba da obezbijedi ostvarenje načela pravde, slobode, jednakost ili neke druge pravne i
društvene vrijednosti

 O pravnoj državi se može govoriti samo u njenom formalnom smislu – utvrditi sadržajni
aspekt pravne države vrlo je teško, pogotovo tzbog toga što je on, gotovo uvijek, ideološki
obojen

o Država kao organizacija sa monopolom fizičke prinude počiva na vlasti (autoritetu)

– u tom smislu, suština države se ne može iskazati kao pravednost

o Pojam pravne države se može odrediti samo u formalnom smislu koji nam ne govori
šta je cilj države i prava u sadržajnom smislu, već samo o načinu njegovog ostvarenja

o Pravedne države u pravom smislu riječi nema, jer je to negacija države kao takve, ali
ona i kao takva treba što više da se približi ideji pravde – tako što ograničava jednu
vlast ona istovremeno, barem djelimično, ostvaruje i princip pravde (pravda se tako
može ostvariti samo poštovanje i sprovođenjem načela zakonitosti)

 pravo je po svojoj prirodi utemeljeno na pravdi kojoj treba da teži – stoga se ideja pravde
mora dovesti u vezu sa pozitivnim pravom koje važi, koje je efikasno

 kako je to S. Jovanović isticao – cilj prava prije svega treba da ostvari stabilnost u
društvenim odnosima
 VIII – TUMAČENJE PRAVA
1. Pojam i vrste tumačenja prava

 Tumačenje se u najširem smislu odnosi na razumijevanje proizvoda ljudske kulture,

odnosno duhovnih tvorevina

 Tumačenje ili hermeneutika predstavlja način ili postupka koji se koristi da se nešto učini
jasnim, razumljivim i shvatljivim

o Hermeneutika predsatvlja i sposobnost tumačenja starih tekstova

 Pravna hermeneutika, odnosno tumačenje prava nije pojava skorašnjeg datuma te da

predstavlja izuzetno značajnu i složenu djelatnost koja dolazi do izražaja u postupku
primjene prava – smatra se da je potreba za tumačenjem prava nastaje iz činjenice da su
pravne norme psihičke tvorevine njihovih donosilaca koje moraju biti saopštene subjektima
prava pomoću nekog sredstva koje je nosilac značenja

 Tumačenje ima i uže značenje koje se odnosi na pravne tekstove, i to najčešće zakne, a
provode ga i pravnici praktičari kao i oni koji pišu stručna i naučna djela iz područja prava

o Tumačenje prava predstavlja samo jednu podvrstu tumačenja znakova uopšte i

najjednostavnije se može odrediti kao utvrđivanje tačnog (ili pravog) značenja
(smisla) pravnih normi

 Pravo se ne može saznati bez tumačenja jer ono kao takvo i ne postoji u realnom svijetu
ukoliko nije pretvoreno u materijalnu pojavu

 Postoje tri moguća značnja same norme:

o Ono značenje koja normi pridaje njen stvaralac,

o Ono značenje koje norma ima po samim upotrijebljenim znacima
o Ono značenje koje pridaje tumač norme

Bilo bi idealno kada bi se sva tri značenja poklopila i bila istovjetna, ali to je rijetko
slučaj

 Postoje čak i dva pristupa koja se bave time šta se tiče djelatnosti tumačenja prava:

o Tumačenje je utvrđivanje tačnog (pravog) značenja pravnih normi do kog dolazi u

postupku njihove primjene

o Drugi smatraju da je norma tek rezultat tumačenja

 Srednje razmatranje razlikuje tumačenje u užem i širem smislu

 TUMAČENJE U ŠIREM SMISLU  razumijevanje jezičkih znakova, tj. radi se o tome da se
smisao jezičkih izraza može razumjeti nepsoredno bez posebnog napora, odnosno bez
upotrebe nekih posebnih tehnika ili uz pomoć njih

 TUMAČENJE U UŽEM SMISLU  upotrebu nekih posebnih kriterijuma ili pomalaga koji su u
pravu i dio su pravne tehnike

 Prvi razlog zbog kog je potrebno tumačenje jeste sam jezik prava koji je daleko od savršenog
– pored toga postoji i sama dinamika durštvenih odnosa, a treći razlog jeste ustrojstvo
formalnih pravnih propisa

o Po ovom trećem pristupu, bilo bi prosto nemoguće da se zakoni osmisle na takav

način da se mogu primijeniti na sve moguće situacije u kojima se možemo naći –
zbog toga postoji tumačenje koji jednu opštu pravnu normu pokušava da
konkretizuje na društveni odnos i način kako se on desio

 Tumačiti pravo mogu različitih subjekti koje nazivamo tumačima prava. Razlikujemo
državne i nedržavne tumače prava

o Državni tumači su oni koji u okviru svoje nadležnosti vrše ovaj postupak

o Postoji jedna posebna vrsta državnih tumača, a to su oni tumači koji vrše autentično
ili interpretativno tumačenje  ovo tumačenje vrše tvorci norme (akata), zbog
čega se smatra da se i ne radi o tumačenju u pravom smislu riječi

 Pored tumačenja koja vrše državni organi, postoje tumačenja koja vrše nedržavni subjekti u
postupku primjenjivanja prava – ovo tumačenje nije obavezujuće  ovdje je najvažnija vrsta
tumačenja ona koju vrši pravna nauka

 APSTRAKTNO TUMAČENJE  njega provode i državni organi i stručnjaci, a ono se odnosi na

opšta načela, norme i procedure koje nisu vezane uz rješavanje konkretnih slučajeva

 KONKRETNO TUMAČENJE (KAZUISTIČKO)  obavlja se kao dio procesa donošenja

pojedinačnih pravnih akata kojima se rješavaju konkretna činjenična i pravna pitanja, tj. kao
dio procesa primjene prava stvaranjem prava

o kako ne bismo došli u sukob tumačenja prava od strane sudova, uglavnom vrhovni
sudovi donose konačne odluke koje su ujedno i obavezujuće
 2. Oblici tumačenja prava
2.1. Jezičko tumačenje prava

 Jezičko tumačenje se vrši tako što se na riječi primjenjuju pravila leksikologije, sintakse i
gramatike koja vrijede u društvu subjekta – tumača

 Najvažnija pravila kod jezičkog tumačenja su leksička pravila – to su ona pravila koja
određuju značenje pojedinih riječi, a samo su djelimično zabilježena u opštim i pravnim
leksikonima i riječnicima dok postoje u svijesti ljudi i kao svakodnevna jezička praksa

o U pravu su veoma važne razlike između „narodskih riječi“ i „stručnih pojmova“

 Jezičko tumačenje, koje se još zove i leksičkim, odnosno gramatičkim, sastoji se u traženju
značenja jezičkih znakova iz kojih su sastavljene pravne norme – može se reći da samo u
rijetkim i vrlo jednostavnim slučajevima rezultat jezičkog tumačenja norme bude njeno jasno
i precizno jezičko značenje, a vrlo često se događa da to značenje bude nejasno u najširem
smislu

 Slučajevi nejasnosti norme mogu nastati iz subjektibnih ili objektivnih razloga:

o SUBJEKTIVNI RAZLOG  nedovoljno poznavanje pravila jezika od strane stvaraoca ili

tumača norme

o OBJEKTIVNI RAZLOG  jezik je uvijek siromašniji i krući od misli čije sadržaje treba
da izrazi, a to je naročito problem u jeziku normi koji teži što većoj jednostavnosti,
preciznosti i opštosti

 Prilikom jezičkog tumačenja koriste se pravila nauke o jeziku – postoje i neka posebna pravila

 Primjenom ove vrste tumačenja, moguće je ustanovit ida norma ima samo jedno ili pak
više značenja, koja su jezički moguća – ukoliko je samo jedno značečenje moguće i jasno,
tumačenje je okončano. Ukoliko je više značenja moguće, pristupa se drugim vrstama
tumačenja prava

o Zbog toga je jezičko tumačenje bitno, ali ne i ključno

2.2. Logičko tumačenje prava

 Logičko tumačenje ili metoda logičkog tumačenja sastoji se u utvrđivanju smisla teksta
norme pomoću pravila logičkog mišljenja – na ovaj način se mogu provjeriti rezultati jezičke i
drugih metoda tumačenja

 O primjeni pravila logike postoje različita mišljenja:

 o Pravna logika se ne razlikuje od primjene pravila formalne logike u drugim
područjima znanja (pri ovom se sugeriše da se nesavršeni pravni jezik treba prevesti
u jezik jednoznačnih pojmova ili simbola)

o Zalaže se za posebnu vrstu logike u pravu koju bismo mogli zvati argumentatitvnom,
dijalektičkom ili retoričkom  pristalice ovog shvatanja naglašavaju da cilj prava nije
logičko utemeljenje neke odluke kao istinite ili pravilne, s obizrom na logičke metode,
nego postizanje saglasnosti oko predmeta spora

 Oba ova pravila imaju svoje prednosti

 Iako je tačno da su pravu potrebni i primjereni i pristupi tzv. Neformalne

logike, kao jedne od tehnika rasuđivanja, isto je tako važno da zaključci i
argumenti kojima se obrazlažu pravne odluek budu u skladu i s pravilima
formalne logike – poštivanje pravila formalne logike pri tome ne znači
traženje i utvrđivanje istine, što je stvar teorije spoznaje, nego izbjegavanje
pogrešaka u rasuđivanju i izvođenja neutemeljenih zaključaka

 Logičko tumačenje prava predstavlja postupak saznavanja značenja normi primjenom

zakona logike

o Metoda logičkog tumačenja sastoji se u utvrđivanju smisla teksta pomoću pravila

logičkog mišljenja

 Primjenjena pravila logike mogu da dovedu do dva moguća rezultata i dvije vrste logičkog
tumačenja:

o Provjera logičke ispravnosti, logičke mogućnosti koje je dobijenom drugim

sredstvima tumačenja;

o Dobijanje značenja koje nije neposredno i izričito sadržano u normi, već se do

njega dolazi posebnim postupcima zaključivanja

 Moguće je takođe da se utvrdi kako ej norma protivrječna unutar sebe, protivrječna sa

drugom normo u okviru istog akta ili protivrječna sa normom iz posebnog pravnog akta – u
ovom drugom slučaju, logičkim tumačenjem utvrđena je protivrječnost i logička
nemogućnost koja se naziva besmislenost norme

 Postoje i problemi prilikom logičkog tumačenja:

o Problem protivrječnosti  postoji između dvije norme kada se nepodudarne pravne

posljedice vezuju za iste činjenične okolnosti

 Totalna neprotivjrečnost koja postoji kada se nijedna od normi ne može

primijeniti pod bilo kojim uslovima;
  Kao totalno-parcijalna protivrječnost koja postoji kada se jenda od dvije
norme ne može primijeniti pod bilo kojim drugim uslovom, a da ne dođe u
sukob sa nekom drugom normom;

 Kao parcijalno-parcijalna proitvrječnost kaja postoji kada svaka od dvije

norme ima polje rpimjene u kome se sukobljava sa drugom, ali i dalje polje
primjene u kome nema sukoba

o Problem redundantnosti (redundo – opštirnost izraza)  postoji kada norma odredi

pravnu posljedicu koja na istim činjeničnim okolnostima određuje druga norma –
jedna je norma u tom slučaju suvišna

o Problem pretpostavki i fikcija  pravna pretpostavka jeste pravna činjenica koja se

smatra postojećom iako nije sasvim sigurno da postoji, jer činjenice te vrste zaista
najčešeć postoje , pa se orpavdano smatra da se one ne moraju dokazivati kod osoba
koji ih koristi

 Dok je pretpostavka tvrdnja da postoji činejnica koja vrlo vjerovatno i

najčešće postoji, fikcija je tvrdnja da postoji činjenica koja je izmišljena jer se
tvrdi da nešto postoji iako se zna da en postoji – ovo se radi jer postoji neki
opravdani interes u pravu

2.3. Sistematsko tumačenje prava

 Sistematsko tumačenje predstavlja oblik logičkog tumačenja utvrđivanjem značenja pravne

norme u okviru jednog jedinstvenog sistema važećih normi

 Osnovno sredstvo za sistematsko tumačenje prava, predstavlja sistem prava  ovim

tumačenjem se utvrđuje pravo (istinito) značenje pravne norme pomoću njenog
povezivanja sa drugim normama u pravnom poretku i sistemu prava

 Smatra se da se povezivanje normi može vriti na tri načina:

o Na osnovu mjesta donošenja

o Na osnovu vremena donošenja
o Na osnovu smisla normi

 Sistem prava predstavlja jednu harmoničnu cjelinu u kojoj su norme povezane na jedan
poseban način – pravne norme ne vode samostalnu pravnu egzistenciju, već cjelovit smisao
dobijaju samo kroz povezivanje sa ostalim normama u pravnom poretku

o U pravnom poretku sistematska uslovljenost norme dolazi do izraza ispitivanjem

njene zakonitosti kao nužnosti da bude usaglašenja sa višom normom, a u sistemu
prava njenog sadržaja po sličsnoti sa normama iz iste pravne institucije
 Sistem tumačenja u širem smislu  ovdje spada i upotreba analogije za popunavanje pravnih
praznina te pozivanje na opšta pravna načela

 Sistem tumačenja u užem smislu  sistematsko tumačenje pristupa se kada se dođe do

zaključaka koji bi poslužili za primjenu neke norme na konkretan slučaj

2.4. Istorijsko tumačenje prava

 Istorijsko tumačenje sastoji se u istraživanju sadržine i clja pravne norme iz konteksta

njenog istorijskog nastajanja

 Društveno-historijski konktekst podrazumijeva društvene interese, konfliktne situacije i ideje

o ciljevima od uticaja na nastanak pravne norme koja je predmet tumačenja

 Duhovni i dogmatsko-historijski konktekst obuhvata duhovno i normativno stanje u koem se

raspravljajlo o pravnoj normi koju treba donijeti i u kome je izvršena njena formulacija

 Istorijsko tumačenje prava doživljava svoju punu afirmaciju tek od vremea francuske škole
elegantne jurisprudencije, a posebno od pojave istorijsko-pravne škole u Njemačkoj
početkom XIX vijeka

 Jedno od izuzetno važnih pitanja koja nastaje kroz ovo tumačenje?

o Treba li zakon tumačiti prema vremenu njegovog nastanka (ex tunc) ili prema
vremenu njegove primjene (ex nun)?

o Drugim riječima, da li treba tumačenjem zakona otkriti tadašnju subjektivnu volju

istorijskog zakonodavca ili izvući obavezno značenje iz jezičkog teksta i sistematike
zakona, tj. otkriti objektivnu volju zakona?

 Istorijsko tumačenje prava predsrtavlja utvrđivanje značenja norme tako što se ispituje
uticaj različitih društvenih okolnosti na donošenje pravnih normi kao i uslovi i razlozi za
promjene koje je pravna norma doživjela od trenutka donošenja do momenta tumačenja

 Smatra se da je ovo tumačenje obično pomoćno sredstvo subjektivnog (ciljnog) tumačenja –

ono se sastoji u poređenju pravne norme koja se tumači sa normama o istom odnosu koje su
joj prethodile kako bi se utvrdilo da ovoj prvoj treba dati značenja koja su davana onim
drugima ili u ispitivanju pripremnih materijala za donošenje tumačene norme

 Istorijsko tumačenje u užem smislu  genetičko ili razvojno tumačenje koje se ograničava
na materijale koji su poslužili pri donošenju zakona, odnosno na motive koji su potakli
zakonodavca da usvoji neki tekst;
 Istorijsko tumačenje u širem smislu  obazire se na širi društveni kontekst, tj. razvoj
društvenih institucija i odnosa koji stvaraju potrebu pravnog regulisanja u nekom području

o Ovo tumačenje se može sastojati u upoređivanju tumačene odredbe sa odredbama o

istom odnosu koje su joj prethodile, kako bi utvrdilo da onoj prvoj treba dati
značenje koja su davana ovim drugim

o Istorijsko tumačenje ima u vidu tzv. Neposredne povode (occasio legis) za donošene
tumačene odredbe

o Istorijsko tumačenje služi se tzv. Pripremnim ili prethodnnim materijalom koji

doprinosi tumačenju pravnog pravila

2.5. Ciljno tumačenje prava

 Tumačenje prava kojim se nastoji utvrditi cilj zakona (ratio legis) zove se teleološkim

 Ciljno tumačenje je put i postupak kojim se konačno dolazi do zaključka o najboljem značenju
pravnih normi – smatra se da je polazno mjesto ciljnog ili teleološkog tumačenja pravna
norma ili pravno pravilo

 Smatra se da se ciljnim tumačenjem određuje jedno od više mogućih jezičkih značenja

pravne norme, utvrđenih prethodnim sredstvima tumačenja, kao najbolje (ili pravo)
značenje pravne norme

o Otkrivanje cilja pravne norme nije osnovni zadatak njenog tumačenja – na osnovu
utvrđenog cilja norme, tumač istražuje kojim se od više utvrđenih jezičkih značenja
taj cilj najpotpunije ostvaruje

 Kod ovog tumačenja postoje izvjesne kontroverze kao što su pitanja:

o Ko odlučuje o tome šta je cilj norme?

o Koja značenja će se dati pojedinim izrazima iz pravnih normi?

 Subjektivno (ciljno) tumačenje  kao pravo značenje norme određuje se ono što su njeni
tvorci htjeli postići istom;

 Objektivno (ciljno) tumačenje  kao pravo značenje norme određuje se ono koje društvo
(cilj) postavlja u vremenu njene primjene, nezavisno od toga šta se tom normom željeli
postići njeni tvorci

o Uobičajeno se smatra da bi se trebalo primijeniti objektivno tumačenje pravne

norme
 Ciljno tumačenje se smatra glavnim sredstvom u tumačenju prava – nije dozvoljeno ciljnim
tumačenjem izvratati značenje teksta norme; načelo vladavine prava (pravna država)
pretpostavlja vezanost tumača za ustav i zakon

2.6. Subjektivno i objektivno tumačenje prava

 Subjektivno tumačenje prava uobičajeno se definiše kao ono tumačenje kojim se iznalazi,
tj. utvrđuje volja donosioca norme

 Objektivno tumačenje prava polazi od nečeg objektiviziranog, što je izvan voljne sfere,
dakle od „objektivnih okolnosti zbilje koji profilišu jednu normu i koji je ona sama sastavni
dio“

 Smatra se da je objektivno tumačenje ispravno rpimjenjivati na sve pravne norme kod kojih
su ciljevi postavljeni od njenog normotvorca više ili manje zastarjeli

o Ipak, ako su ciljevi zakonodavca korespondentni ciljevima društva, tj. ako ciljevi
normotvoraca i dalje odgovaraju preovlađajućim cilejvima društva u trenutku
primjene pravni hnormi, tada se može upotrijebit ii subjektivno tumačenje

 Teškoće koje se javljaju kod subjektivngo tumačenja dolaze zbog toga što volja tvrca norme
često nije isto što i značenje te norme, niti se ovo značenje može poistovjetiti sa sadržinom
koej je tvroca norme bio svjestan

2.7. Statičko i evolucionističko tumačenje prava

 Statičko tumačenje istražuje smisao koji je norma imala u trenutku kada je donesena,
odnosno ono nastoji da razumije smisao i domašaj pravnih normi na način kako su one
poimane u doba njihovoh donošenja

 Evolucionističko tumačenje istražuje smisao koji norma ima u trenutku tumačenja ili svoje
primjene i osnovna mu je pretpostavka da se taj smisao mijenja (evoluira) od trenutka
donošenja same norme do trenutka njene primjene

 Smatra se da evolucionističko tumačenje ima daleko širu primjenu nego statičko  ono
normu prilagođava nastalim društvenim promjenama, čini je savremenijom i doprinosi
elastičnosti i fleksibilnosti samog pravnog poretka

 Statičko tumačnje je bitnije i više se koristi u konzervativnijim društvima – u njima se kao

razlog za usvajanje statičkog tumačenja navodi pravna sigurnost subjekata prava koju za
sobom donosi trajnost normi i zakonitost pravnih akata
 2.8. Autentično tumačenje prava

 Autentično tumačenje je tumačenje koje obavlja sam normotvorac nad vlastitim

normativnim odredbama – do ovog tumačenja dolazi veoma rijetko jer je tumačenje
subjekata – adresata najčešće dovoljno

 Ukoliko pak dođe do autentičnog tumačenja prava, onda se donosi tzv. Interpretativni zakoni

3. Pravo značenje pravne norme

3.1. Pojam pravo značenja pravne norme

 Pravna norma može imati različita značenja – zbog toga se postavlja pitanje koje od tih
značenja treba smatrati ispravnim (istinitim) – pravnim značenjem

o Prva mogućnost  pravim značenjem norme se smatra samo ono značenje koje
ostaje u okvirima jezički mogućih značenja, ako ih ima više ,a to se pravo značenje
(tumačenje) naziva vezanim

o Druga mogućnost  pravi značenjem norme smatra se ono značenje koje tumač
smatra pravilnim, bez obzira na to da li je ono jezički moguće, i to se pravo značenje
zove slobodnim

 Smatra se da se u pravu slobodno tumačenje ne može prihvatiti jer to značenje uopšte i nije
rezultat tumačenja norme, već u stvari, predstavlja stvaranje nove norme od strane tumača
norme

 Može se reći da pravo značenje pravne norme može biti samo jezički moguće značenje i to
ono jezičko značenje koje je objektivno i evolucionističko

o Ovako određeno jezičko značenje može biti jasno ili pak nejasno – ukoliko je jezičko
značenje nejasno, ono se mora pojasniti tako da se nejasnoća otkloni  ovo se vrši
ispravljanjem jezički nejasnog tumačenja

 Najjednostavniji slučaj ispravljanja jezičkog značenja je slučaj omaške –

 Pravna praznina predstavlja situaciju u kojoj se nijedna norma svojim jezičkim značenjem
on odnosi na određeni slučaj, a istovremeno postoji društvena potreba za uređivanje
mtoga slučaja, odnosno postoji društveni interes i cilj koji se želi postići u tom slučaju

 Utvrđivanje postojanja pravnih praznina i njihovo popunjavanje je složen zadatak koji se

drugačije postavlja i rješava u kodifikovanim pravnim porecima u odnosu na one koji to nisu

o Postoji razlika između evropskog-kontintentalnog i common law sistema

  Pravne praznine popunjavaju se tumačenjem u širme smislu riječi – ovo tumačenje
razlikuje se utoliko što se ne vrši na izričito iskazanoj ili napisanoj normi, već na
drugim pravnim normama, pomoću posebnih sredsrtava

 Najčešće sredstvo za popunjavanje pravnih praznina je analogija

o Na jedan slučaj za koji ne postoji opšta pravna norma, primjenjuje se opšta

pravna norma koja važi za drugi slučaj koji je sličan prvom slučaju – ova
sličnost ne može biti bilo kakva sličnost, već tačno određena sličnost

 Pravna analogija  predstavlja primjenu načela ili opštih principa koji vrijede za neku granu
ili područje prava

 Zakonska analogija  polazi od zakonskog teksta s tim što se značenje zakonskih pravila
proširuje

 Ako je neki pravni sistem potpun i do kraja definisan, manja je potreba za primjenom
analogije – zbog toga se analogija više upotrebljava u angloameričkom pravu koje je
precedentno i sadržava manje apstraktnih i opštih normi

o Upotreba analogije je zabranjena u krivičnom pravu jer se stoji na stanovištu da

samo zakon može odrediti krivičnu sankciju i krivično djelo (nullum crimen sine
lege)

 Popunjavanje pravnih praznina pomoću argumentum a contratio u tijesnoj je vezi sa

analogijom

o Ovim metodom, suprotno analogiji, ne može se nikada utvrditi pouzdan i dovoljan

stepen razlikovanja za primjenu suprotnog pravila, zato što psotoji određena
različitost

o Argument na osnovu suprotnosti, služi da se pravne praznine popunjavanju na

način koji je suprotan analogiji

 (ako za muškarce zaključujemo da moraju da služe vojni rok, onda na osnovu

argumentum a contraria smatramo da žene to ne moraju da čine)

 USKO TUMAČENJE IZUZETAKA (exceptiones non sunt extendenae)  predstavlja u stvari

pravilo (princip) koji zabranjuje da se jedna norma koja je vezana za jedan poseban slučaj i
koja taj slučaj uređuje suprotno (drugačije) od opšte norme, koristi za proširivanje njene
primjene na druge slučajeve
 3.2. Besmislena norma

 Besmislena norma je ona norma koja nema nikakvo značenje

 Ona nastaje u tri slučaja:

o Unutrašnje besmislenosti jedne norme;

o Besmislenosti pravnog akta zbog protivrječnosti dvije ili više njegovih normi;

o Besmislenosti zbog protivrječnosti dva različita pravna akta  u stvari se radi o

protivrječnosti, postojanju suprotnih normi. Usljed ovog nastaje ishod koji se zove
besmislenost  iako, pojedinačno uzeto, same norme imaju jezički smisao koji
takođe mođe biti jasan ili pak nejasan kad se one povežu

 Druga dva slučaja besmislenosti pravne norme rjševaju se tako što se pravo značenje pravne
norme utvrđuje sistematskim i ciljnim tumačenjem, odnosno pravnom snagom normi i
selekcijom mjera koje se žele postići

3.3. Neodređena norma

 Neodređena norma je ona norma koja ima više mogućih jezičkih značenja, to se pravo
značenje ove norme utvrđuje upoređivanjem jezičkih značenja i značenja dobijenih drugim
sredstvima, pa se kao pravo značenje pravne norme uzima jedno od jezičkih mogućih
značenja (koje je objektivno i evolucionističko)
 IX – SISTEM PRAVA (Sistematizacija pravnih normi)
1. Pojam sistema prava

 Pod sistemo se podrazumijeva sređen skup činjenica koje pripadaju nekoj grani znanja

 Smatra se da su najsloženije i najpreciznije sistematizacije izvedene u nauci i filozofiji 

jedna od takvih sistematizacija jeste i sistematizacija opštih pravnih normi koju vrši pravna
nauka

 Svojim ostvarivanjem pravo izgrađuje strukturu savremenih društava, a u isto vrijeme stvara
samo sebe

 U organizacionom sklopu svake države pravo predstavlja cjelinu onih propisa o ponašanju što
ih, u obliku pravnih propisa, donose državni organi – ta se cjelina ne sastoji od haotičnog
skupa tih propisa, koji bi se nasumice izdavali od slučaja do slučaja

o Početak sistematizacije prava možemo naći još u starom Rimu kod Gaja u njegovoj
triparticiji

o U 13. vijeku dolazi do novog otkrivanja Aristotela

o U 14/15. vijeku ideja sistema prava ne javlja se samo teorijski nego i praktično kroz
različite izraze koje koriste različiti teoretičari

o Sve do XIX vijeka pravni sistem označava skup pravnih normi jednog društva, prije
svega skup zakona

 Tokom XIX vijeka ispistivanje sistema prava dominira, naročito u okviru

istorijskopravne škole

 U XX vijeku postiglo je zavidan domašaj, ne samo u opštoj teoriji prava nego i

u drugim opštim pravnim naukama

 Sistem prava podrazumijeva ukupnost opštih pravnih normi koje pravna nauka asređuje u
jednu koherentnu cjelinu prema neki obilježjima njihovog sadržaja, tj. prema obilježjima
društvenih odnosa koji su tim normama regulisani

 Na stvaranje pravnih sistema utiču posebnosti nacionalnih pravnih poredaka, kao i kriterijumi
od kojih se polazi u pravnoj nauci pri toj sistematizaciji  u svijetu postoje sistemi
nacionalnih prava i veliki pravni sistemi koji obuhvataju više nacionalnih pravnih sistema

 Pod izrazom sistem prava (pravni sistem) označavaju se, prvenstveno dvije različite, ali srodne
pojave:

o Hijerarhijsko sređivanje pravnih normi 

 o naučno sređivanje pravnih normi  sređivanje pravnih normi u sistem prava ne vrši
se prema njihovoj pravnoj snazi već prema srodnostima i razlikama društvenih
odnosa koji su predmet normiranja; u ovom slučaju, sistematizacija nije djelo
normotvoraca nego ej prvenstveno djelo naučnika u okvirima pozitivnih i teorijskih
pravnih nauka

 tehnika po kojoj se izgrađuje sistem prava polazi od opštih pravnih normi i opštih pravnih
akata kao izvora prava u formalnom smislu – ovako sređen i prečišćen pravni materijal
(opšte pravne norme i opšti pravni akti) pravna nauka, po kriterijumu njihovog sadržaja,
razvrstava u pravne institucije (ustanove)

2. Elementi sistema prava

 Pravne norme nisu razdvojene jedna od druge – sve pravne norme su međusobno povezane
predmetom, načinom i ciljem regulisanja

 Upravo po kriterijumu njihovog sadržaja, opšte pravne norme se sistematizuju u sljedeće

elemente sistema prava:

o pravne institucije (ustanove)

o pravne grane (grane prava)
o pravne oblasti

2.1. Opšte pravne norme

 Opšte pravne norme predstavljaju jednu od vrsta pravnih normi – to su norme koje se u
pravilu donose za unaprijed neodređen broj subjekata prava koji se mogu naći ili se nalaze
u identičnoj situaciji

o Sa aspekta sistema prava, opšte pravne norme predstavljaju njegov najsitniji

element, moglo bi se reći, atom sistema prava

2.2. Pravne institucije (ustanove)

 Kako bi se lako mogle primijeniti opšte pravne norme grupišu se u veće cjeline, a ove u još
veće cjeline, pa se tako sređene prema sadržaju povezuju u pravni sistem kao najveću
cjelinu

 Pravne institucije predstavljaju najužu, najmanju klasifikacionu jedinicu pravnog sistema –

one obuhvataju skup pravila (opštih pravnih normi) kojima se reguliše jedan društveni odnos
 Pravne institucije mogu regulisati.i grupu sličnih društvenih odnosa kada se oni pojavljuju kao
više i šire u odnosu na pravnu instituciju koja normira samo jedan odnos i koja će naspram
njih biti uža i niža

 Pravne ustanove mogu biti i manji skupovi normi što uređuju podvrste takve šire vrste
odnosa (npr. smetnja za sklapanje braka)

2.3. Pravne grane

 Pravna grana predstavlja širu klasifikacionu jedinicu pravnog sistema i nju čini skup pravnih
normi koje regulišu niz srodnih vrsta društvenih odnosa – može se reći da je pravna grana
skup pravnih normi koje čine niz srodnih pravnih ustanova

 Sve pravne institucije u sistemu prava povezuju se u više cjeline koje se zove pravnim
granama – tako grane prava obuhvataju sve one institucije koje regulišu šire područje
društvenih odnosa (npr. građansko pravo, krivično rpavo, porodično pravo)

 Srodne grane prava grupišu se u pravne oblasti

 u savremenim pravnim sistemima postoje nezaobilazne pravne grane sa dugom tradicijom –

takve pravne grane su građansko pravo, ustavno pravo, upravno pravo, krivično pravo, sudsko
pravo

o Aktuelna je tendencija stvaranja novih grana prava izdvajanjem iz već postojećih
grana prava ili nastankom novih do tada nepostojećih grana prava

2.3.1. Ustavno pravo

 Korijeni ustavnog prava potiču iz antičkog perioda Aristotelovih atisnskih ustava – termin
ustavno pravno novijeg je porijekla i upotrebljava se od 18. vijeka kada su donijeti moderni
ustavi u većem broju zemalja Evrope i Ameriek

 Ovu granu prava čine ona pravna pravila koja regulišu osnovne društvene, a prvenstven
opolitičke odnose, najvećim dijelom izražene u političkoj vlasti i u odnosu na nju i
formulisane u jednom dokumentu ili zkaonu koji se naziva ustav

 Ustavni značaj ili ustavnu vrijednost imaju ona pravila ili norme koje utvrđuju politički oblik
društva, sistem vlast i odnose u njemu kao i položaj čovjeka u okviru sistema u društvu – to je
skup najviših pravnih normi jednog državnopravnog poretka koje postavljaju osnove
političkog i socijalnog uređenja zajednice, zasnivaju državnu organizaciju i jamče osnovne
slobode, slobode i obaveze čovjeka i građanina
 Ustavno pravo je osnovna prava grana jer obuhvata normativna načela i norme koje zasnivaju
ukupan pravni sistem, a to znači osnovne ustanove svih drugih pravnih grana – sa ustavnim
normama moraju biti sadržajno i formalno usklađene sve ostale norme pravnog poretka
(ustavnost i zakonitost)

 Norme ustavnog prava modernih država nalaze se prvnestveno u pisanom ustavu kao
najvišem pravnom aktu, ali mogu se nalaziti i u drugim zakonskim aktima ili u običajnim
normama što uređuju ustavnu materiju

 Sadržaj koji formira perdmet ustavnog prava treba razgraničavati od srodnh ustavnih
disciplina:

o Ustavna historija  izučava evoluciju ustavnih institucija

o Ustavna politika  proučava ciljeve koji se žele postići različitim ustavnim

institucijama, snage koje pokreću ustavne organe i poželjen reforme za bolje
funkcionisanje sistema vlasti

o Ustavna sociologija  bavi se društvenim pojavama i njihovim posljedicama na

funkcionisanje ustavnih institucija

 OPŠTE USTAVNO PRAVO  naučna disciplina koja ima za cilj proučavanje opštih ustavnih
instituta i ono stoji iznad pozitivngo ustavnog partikualrimza i appsorbuje ga u sebi;

 POZITIVNO USTAVNO PRAVO  proučava pojedinačni ustavni poredak, dakle, ustavni

poredak jedne konkretne države ili zemlje

 UPOREDNO USTAVNO PRAVO  upoređuje norme ustavnih instituta različitih poredaka

kako bi među njima utvrdio sličnosti i razlike

2.3.2. Građansko pravo

 Pojam građansko pravo potiče od latinskog izraza ius ciivle i oznavačalo je pravo koje se
moglo primijeniti samo na rimske građane

 Danas, građansko pravo predstavlja granu pravnog sistema koja, prvenstveno, reguliše
ekonomske (robne) i imovinske odnose između pravnih subjekata

o Građansko pravo je ukupnost pravnih normi što uređuju imovinske odnose između
pravnih subjekata – njihova pravna ovlaštenja i obaveze u odnosu na stvari, činidbe
i imovinu umrlih

 Načelo građanskog prava počiva na načelima ravnopravnosti i autonomije volje stranaka, tj.
moći stranaka da slobodno stupaju u pravne odnose i u njima raspolažu imovinom putem
 pravnih poslova, dok u normiranju imovinskih odnosa u drugim pravnim granama postoje
neka ograničenja ili posebni načini raspolaganja i odgovornosti u vezi s privatnom imovinom

o STVARNO PRAVO  podgrana građanskog prava kojom se uređuju odnosi između

pravnih subjekata, s obzirom na stvari (reguliše čovjekovu vlast nad predmetima koji
ga okružuju, određujući šta on smije da čini sa njjima i povodom njih, a šta može da
zahtijeva od drugih)

o OBLIGACIONO PRAVO  uređuje odnose između pravnih subjekata s obzirom an

neke činidbe koje su oni slobodnom voljom (pravnim poslom) dogovorili ili koji
proizlaze iz pričinjene štete

 Kroz obligaciono pravo se regulišu brojni ugovor i naknade štete

o NASLJEDNO PRAVO  uređuje odnose između pravnih subjekata s obzirom na

imovinu umrle osobe, tj. odnose između nasljednika, s obzirom na imovinu
ostavitelja

 Osnovne ustanove nasljednog prava (oporuka/testamane, zakonsko/nužno

nasljeđivanje)

o AUTORSKO PRAVO  uređuju se odnosi između autora, tj. stvaraoca duhovnih

tvorevina i njihovih korisnika

2.3.3. Krivično pravo

 Krivično pravo predstavlja granu pravnog sistema koju čine norme za zaštitu vladajućih i
najznačajnih društvenih vrijednosti – normama krivičnog prava određuju se krivična djela i
krivičnopravne sankcije koje se primjenjuju protiv učinioca krivičnih djela

 Krivično pravo se dijeli na opšti i posebni dio:

o OPŠTI DIO  ima za predmet svog prouačvanja opšti dio krivičnog zakona

o POSEBNI DIO  ima za predmet svog proučavanja posebni dio krivičnog zakonika

 za krivične delikte i krivične sankcije važi strogo načelo zakonitosti krivičnog prava – nullum
crimen sine lege, nulla poena sine lege (nikome se ne može suditi zbog djela, niti odrediti
krivičan kazna ako to djelo i kazna nisu određeni krivičnim zakonom)

2.3.4. Upravno pravo

 Grana sastavljena od određenih pravnih normi koje su međusobno usklađene, povezane u
pravne institucije i zasnovane na istim osnovnim načelima

 Upravno pravo se može definisati kao „skup normi što uređuju organizaciju, krug
djelovanja, postupak rada i način nadzora i odgovornosti onih subjekata koji obavljaju
upravne poslove“

 Upravo pravo je grana pravnog sistema koja reguliše organizaciju državne uprave,
organizaciju javne uprave, djelatnost javne uprave, sredstva kojima javna uprava raspolaže i
kontrolu nad zakonitošću rada javne uprave

 Za norme upravnog prava važne su norme upravnog postupka  to su norme koje određuju
način rada nosilaca upravne djelatnosti u donošenju upravnih akata kojima se odlučuje o
ovlaštenjima i obavezama pojedinih subjekata

 Upravnom pravu pripada i prekršajno pravo koje čine skup pravnih normi koje danas
određuju delikte manje opasnosti i koje određuju niže kazne. Za prekršajno pravo u pravilu
je nadležan poseban upravni organ (prekršajni sud i sudija za prekršaje)

 Upravnu djelatnost javnog karaktera obavljaju državni organi – neke poslove javnog značaja
mogu obavljati i nedržavna pravna lica, kao što su škole, univerzitet itd.

2.3.5. Porodično pravo

 Porodično pravo je grana prava koja uređuje porodicu i porodične odnose

 u prošlosti je obiteljsko pravo bila podgrana građanskog prava, sa snažno naglašenim

autoritetom muža i oca i presudnim značajem imovinskih sadržaja, zatim je potpalo pod
crkvenu vlast, a danas ima potpunu autonomiju

2.3.6. Privredno (trgovinsko, poslovno) pravo

 Privredno pravo čini skup pravnih normi kojima se uređuju odnosi privrednog poslovanja i
pravna organizacija subjekata koji tu djelatnsot vrše – trgovačko ili privredno pravo je grana
prava koja uređuje pravni položaj, pravne poslove i odgovrnost subjekata koji se bave
trgovačkom i širom privrednom djelatnošću

 ova grana prava prvo se pojavila u srednjovjekovnim italijanskim graodvima i ono je

predstavljalo staleško (profesionalno) pravo

 pravna djela koja se specijalno bave trgovinskim pravom javljaju se već u XIV vijeku – bili su
to:

o ius meratorum
o ius mecaturaee
 o ius commerciorum

 trgovačko pravo  pored dispozitivnih normi, sadrži i kogentne norme o posebnim

statusima trgovačkih pravinh subjekata kao i neke specifičnosti pravnih poslova subjekata koji
se profesionalno bave trgovačkom i širom privrednom djelatnošću

 postoje grane privrednog prava:

o međunarodno privredno pravo,

o pravo trgovačkih i drugih društava
o pravo vrijednosnih papira

2.3.7. Radno pravo

 Radno pravo čini skup pravnih normi koje uređuju zasnivanje radnog odnosa, uzajamna prava
i obaveze subjekata u radno odnosu, disciplinsku odgovorno na radu, rpestana radnog
odnosa i razna prava koja su posljedica tog odnosa

 Radno pravo je grana pravnog sistema koja sadrži norme o osnovnim načelima o
organizaciji rada, o uređenju radnih odnosa, zasnivanju i prestnku radnih odnosa, o
organizaciji i zaštiti lica u radnom odnosu, itd.

 Iz radnog prava se postepeno izdvojilo socijalno pravo koje reguliše, ne samo pravo lične
zdravstvene zaštite, invalidskog i penzijskog osiguranja radnika, već i pravo naknade radnika
za vrijeme njegove nezaposlenosti, prekvalifikacije, doškolavanja, itd.

 Norme radnog prava podiču iz tri izvora:

o Državnih pravnih akata (ustava, zakona, podzakonskih akata);

o Autonomnih pravnih akata (koje stvaraju dogovorno radnici i poslodavci)
o Međunarodnih pravnih akata

2.3.8. Ljudska prava

 Historija pravne i političke misli navodi da se ljudska prava prvi put pominju u dokumentu
Magna Carta Libertatum iz 1215. godine

o Habeas Corpus Act 1679. godine

o Deklaracija o nezavisnosti 1776.
o Zakonu o pravima (Billi of Rights) 1791.
o Deklaracija prava čovjeka i građnina 1789.
o Deklaracija prava naroda u Rusiji 1917.
o Povelja OUN
 o UDHR

 Smatra se da je pojam ljudskih prava postao „pravno i historijski značajan kada su se ljudi, u
političkom smislu, izjednačili, odnosno kada se ukida podjela na one koji imaju i nemaju
pristup resursima.

 Jedna od osnovnih karakteristika pojma ljudskih prava je univerzalnost jer ih uživaju,

odnosno treba da ih uživaju svi, bez obzira na porijeklo, boju kože, socijalni status, itd.

 Ljudska prava se danas klasifikuju u četiri grupe:

o Prava na određenu slobodu

o Obaveze prema drugima (prvo na privatnu svojinu koji pripada drugima)
o Prava iz određenih pravnih aranžmana (pravo glasa, pravo iz bračnog odnosa)
o imunitet

3. Pravne oblasti

 Pravne oblasti ili pravna područja su najširi klasifikicaioni tip jedinica pravnog sistema –
svako pravno područje sadrži pravne norme iz više ili iz svih pravnih grana ukoliko imaju
određene zajedničke osobe i suprotne su normama iz drugog pravnog područja

 Smatra se da je podjela cjelokupnog prava na javno i privatno pravo nastalo još u rimskom
pravu, dok podjela na materijalno (supstancijalno) i formalno (procesno) počiva na tome
kako su pravnim normama sadržinski regulisana prava i obaveze subjekata

3.1. Unutrašnje i međunarodno pravo

 Ovo proističe iz podjele svijeta na države

 UNUTRAŠNJE PRAVO obuhvata sve pravne norme, pravne ustanove i pravne grane koje su
stvorene i koje važe na području jednog društva ili jedne države

 MEĐUNARODNO PRAVO predstavlja sistem normi koje nastaju, bilo običajno, bilo
ugovorno, ili koje uređuju međunarodne odnose, tj. odnose između država, između država
i međunarodnih orgnizacija, kao i odnose između država i pojedinaca – stranaca ili njihovih
državljana

o Postojale su dimenzije koje su dovodile u pitanje status međunarodnog prava

o Odsustvo legislative (zakonodavca), odsustvo sudske i izvršne vlasti u klasičnom

smislu, osnovni su argumenti koji su korišteni protiv tvrdnje postojanja
„međunarodnog prava“

o Sa druge strane, teoretičari koji su podupirali postojanje „međunarodnog prava kao

prava“ utemeljene su pronalazili u činjenici da su države kao subjekti međunarodnog
 (javnog) prava priznale međunarodno pravo i inkorporiale ga u svoju praksu na polju
međunarodnih odnosa

 Upravo zbog svojih specifičnosti, neki autori međunarodno pravo definišu kao specifičan
normativni poredak koji reguliše određene društvene odnose i procese u međunarodnoj
zajednici, a sankcionisan je od strane države i međunarodnih organizacija

 Smatra se da je međunarodno pravo rezultat duge tradicije i evolucije kroz koju je prošla
međunarodna zajednica te da porijeklo savremenog međunarodnog prava treba tražiti pri
prijelazi iz srednjeg u novi vijek, u vrijeme razvoja kapitalističkih društvenih odnosa i nastanka
nacionalnih država

o Pluralitet savremenih država koje stupaju na međunarodnu pozornicu poslije

uspješno okončanih buržoaskih revolucija u Evropi predstavljao je pogodno tlo za
razvoj pravila međunarodnog prava

 Posljednja dva vijeka čovječanstvo se kretalo ka sve širem području primjene međunarodnog
prava, što je dovelo i do sve veće složenosti njegove unutrašnje pravne strukture

 Kao najpoznatije grane međunarodnog prava ističu se

o Međunarodno javno pravo  često se poistovjećuje sa međunarodnim pravom

uopšte.

 Dobija svoje konkretne obrise u XVII vijeku, kada je latinski jezik bio u široko
upotrebi

 Smatra se da je međunarodno javno pravo onaj dio međunarodnog prava

uopšte koji obuhvata odnose između samih država i drugih subjekata koji
imaju pojedina svojstva država i zato su oni priznati kao subjekti
međunarodnog odnosa

 Međunarodno javno pravo je sistem pravnih pravila u smislu objektivnih,

autonomnih imperativa koji iimaju za cilj da regulišu pravni položaj i
odnose subjekata međunarodnog prava kao i pravni položaj i odnose
drugih jedinki od međunarodnog interesa

 Može se reći da se pod međunarodnim javnim pravom podrazumijeva skup

normi koje regulišu odnose između međunarodno-pravnih subjekata, tj.
između država i drugih međunarodnih organizacija

o Međunarodno privatno pravo  predstavlja skup pravnih normi kojima se uređuju

građansko-pravni, tj. privatno-pravni odnosi sa elementom inostranosti.

 Međunarodno privatno pravo definiše se kao grana prava kojom se regulišu

odnosi suverenih država povodom njihove zakonodavne (sukob zakona) ili
sudske (sukob jurisdikcije) nadležnosti u regulisanju i rješavanju
privatnopravnih odnosa i sporova između domaćih i stranih pravnih i
fizičkih lica
  Postoje četiri koncepcije o obimu međunarodnog privatnog prava kao grane
prava:

 1, U sastav ove grane prava ulaze samo norme o sukobu zakona;

 2, Norme o sukobu zakona i o sukobu jurisdikcija

 3, Pored naprijed navedenih uključuje i norme o pravnom položaju

stranaca

 4, obuhvata norme o sukobu zakona, sukobu jurisdikcija, pravnom

položaju stranaca i državljanstvu

 Međunarodno privatno prava predstavlja unutrašnje pravo jedne države

kojim se rješava kolizija koja nastaje između unutrašnjeg prava pojedinih
država – tako svaka država donosi norme – kolizione norme za rješavanje
sukoba zakona u privatnopravnim odnosima sa elementom inostranosti

o Međunarodno poslovno pravo  javlja se poslije WW2 i rezultat je razvoja

međunarodne saradnje i nužnosti uključivanja svih država, odnosno privrednih
sistema u međunarodnu podjelu rada

 Jedni smatraju da je ova grana poseban dio međunarodnog javnog prava;

 Međunarodno poslovno pravo (po drugom mišljenju) je usko vezano za

međunarodno privatno pravo zbog toga št ose i u međunarodnom
privrednom pravu i u međunarodnom privatnom pravu radi o pravnim
odnosima koji su vezani za više pravnih poredaka

 Njemačka teorija – međunarodno privredno pravo je grana međunarodnog

prava koji se nalazi u oblasti gdje se ukrštaju međunarodno javno i
međunarodno privatno pravo

 Od međunardnog javnog prava, međunarodno privredno pravo se

razlikuje po tome što isključuje iz svog domena političke odnose,
makar oni bili i privredno-političkog karaktera, a od međunarodnog
privatnog prava po tome što su izvori međunardonog privrednog
prava međunarodnog karaktera, dok su izvori međunarodnog
privatnog prava gotovo isključivo nacionalni

 I dalje postoje određene kontroverze oko pitanja odnosa između međunarodnog i unutršnjeg
(nacionalnog) prava:

o Sporno je pitanje njihovog međusobnog odnosa, a potom i problemi oko pravne

prirode međunarodnog prava

 Monisti  ističu jedinstvo unutrašnje i međunarodne dimenzije prava

  Primat unutrašnjeg prava nad međunarodnim
 Primat međunarodnog nad unutrašnjim

 Dualisti  smatraju da je međunarodno pravo pravo, kao i unutrašnje, te da

postoje dva pravna sistema jedan pored drugog (prema njima, akti
unutrašnjeg prava važe na teritoriji dotične (konkretne) države, dok akti
međunarodnog prava važe na teritoriji neke države tek pošto ih ona
ratifikuje)

 Osnovna premisa dualističke teorije je da međunarodno i unutrašnje

pravo koegzistiraju kao dva nezavisna, odvojena objektivna prava,
dva samostalna pravna kruga

 Ne postoje stvarne, materijalne veze između ova dva pravca, jer je

međunarodno pravo – pravo između država, a unutrašnje (državno)
je pravo iznad fizičkih i pravnih lica koja se nalaze na teritoriji države

 Smatra se da je osnov odvajanja međunarodnog i unutrašnjeg prava

razlika u izvorima jednog i drugog prava

o Unutrašnje pravo nastaje zakonom

o Međunarodno pravo nastaje međunarodnim sporazumomo

 Danas postoje tri dominantna stava o odnosu između unutrašnjeg i međunarodnog prava:

o Primat ima međunarodno pravo;

o Primat nosi unutrašnje pravo;
o Radikalna odvojenost izmeu međunarodnog i unutrašnjeg prava

 Uvođenje u unutrašnje pravo međunarodnih ugovora vrši se putem ratifikacije

 Postoje malobrojne međunarodne norme koje su obavezne za državu bez obzira na njenu
volju, ali one nisu pravne norme (akreditivno pismo, npr)

 Izvjesne norme stoje u dualističkom ondosu, one nisu obavezne za državu ali postoje
nezavisno od njene volje

 Može se reći da se danas uloga država u modernom svijetu, shodno važećim

međunarodnim pravnim princpiima, bazira na jednakosti i suverenosti – u današnjim,
modernim okolnostima došlo je do ograničavanja suvereniteta država sa ciljem koordinacije i
aktivne participacije unutar međunarodne zajednice

 Teorija koordinacije  ne postoji sukob između unutrašnjeg i međunarodnog prava, ali može
da postoji sukob obaveza, tj. nemogućnost države da na domaćem planu istupa u skladu sa
svojim međunarodnim obavezama
 Države pokazuju značajnu fleksibilnost u postupcima u kojima na svome državnom području
pridaju učinak pravilima međunarodnog prava – mnoge države prihvataju i učenje da je
međunarodno pravo dio njihovog domaćeg prava

3.2. Javno i privatno pravo

 Smatra se da je ova podjela prvo nastala u rimskom pravu – rimski pravnici ovoj podjeli nisu
davali pretjerani značaj jer su smatrali da se pravo odnosi na organizaciju političke zajednice,
a privatno pravo na interese pojedinaca

 Javno pravo čine norme koje stavljaju adresate u odnos subordiancije, tj. u odnos u koji oni
ulaze prisilno i s obavezama nametnutim od državne vlasti

 Privatno pravo čine norme koje stavljaju adresate u odnos ravnopravnosti, u koji oni ulaze
dobrovoljno i sa obavezama koje sami slobodno dogovaraju sa drugim subjektima

 Domicije je bio prvi koji je vršio podjelu prava na javno i privatno pravo

 Monteskje:

o Javno pravo je ono pravo u kome se kao subjekt pravnog odnosa javlja država
o Privatno pravo se tiče pojedinaca i njihovih međusobnih odnosa

 Kao najprihvatljivije mjerilo za podjelu prava na javno i privatno najčešće se usvaja

kriterijum vlasti

o U javno pravo tako spadaju sve one norme autoritativnog i imperativnog akraktera
kojima država nameće svoju volju drugim subjektima

o Oni odnosi u kojima su učesnici ravnopravni, u koje se ulazi dobrovoljno i sa

obavezama koje se samostalno i slobodno određuju zajedno sa drugim subjektima,
spadaju u privatno pravo

3.3. Materijalno i formalno pravo

 Materijalno pravo određuje prava i obaveze subjekata prava, ali i sankcije za slučaj
prekršaja dispozicije pravne norme

 Norme koje određuju oblike, puteve i sredstva za realizaciju normi materijalnog prava, u
slučaju prekršaja dispozicije, čine formalno/procesno pravo

 Često formalno pravo sadrži odredbe materijalnog prava i obrnuto (u porodočnim pravu
dominiraju neke norme materijalne prirode)
 3.4. Državno i autonomno pravo

 Srednjivjekovni pravni partikularizam je zamijenjen centralizacijom prava u državama

modernog društva

o Pravni monizam odnio je prevagu nad pravnim pluralizmom . cjelokupno pravo je

poistovjećeno sa državnim pravom, a zakon je bio ne samo osnovni već i jedini
samoosvojni izvor prava

 Tržišni model privređivanja bio je jedan od značajnih uzroka centralizacije prava, ali je svojim
daljim razvitkom postao i činilac napuštanja etatističke koncepcije prava

 Državno pravo čine norme koje stvara i primjenjuje država

 Autonomno pravo predstavlja jedan ili više sistema ili podsistema normi koje stvaraju
autonomni, društveni, subjekti, a ne državni organi

 Shvatanje prema kom je država isključivi demijurg u stvaranju i primjeni pravnih normi naziva
se pravnim etatizmom ili pravnim monizmoom

 Sa druge strane, shvatanje perma kom država nema monopol na stvaranje ili primjenu
pravnih normi označava se kao pravni antietizam ili pravni pluralizam

 Smatra se autonomno pravo može biti u većoj ili manjoj mjeri zavisno ili nezavisno od države

o ZAVISNO AUTONOMNO PRAVO  postoji ako se nedržavne norme donose na

osnovu ovlaštenja i u prisilnim okvirima državnih normi, te ako su dispozicije
nedržavnih normi zaštićene državnom sankcijom

o NEZAVISNO AUTONOMNO PRAVO  postoji ako su dispozicije i sankcije nedržavnih

normi autonomna-slobodna tvorevina raznih društvenih subjekata

 Često se ističe da u savremenim drutšvima pravni pluralizam i autonomno pravo ponovo

jačaju, kako u nacionalnim granicama, tako i u međunarodnim razmjerama

 Javljaju se autonomni kolektivni subjekti koji imaju značajane kompetencije vezane za pravno
normiranje i sprovođenje prava (Međ. organizacija rada, Međunarodna poštanska unija, itd).
 4. Glavni pravni sistemi

 Danas u svijetu postoji mnoštvo nacionalnih (državnih) pravnih sistema. Svaki od tih
konkretnih nacionalnih pravnih sistmea ima svoje specifičnosti – i pored svih specifičnosti,
svaki konkretni pravni sistem posjeduje izvjesna obilježja koja su istovjetna ili slična s
obilježjima određenih drugih konkretnih pravnih sistema

 Prema mjestu religije, pravni sistemi se dijele na religijske (islamski/hindu) i laičke (evropsko-
kontinentalni i anglosaksonski)

 Pravni sistem mogu težiti prvenstveno konzerviranju postojeg poretka (tradicinalna društva)
ili njegovom progresivnom razvoju (moderna društva)

 Prema kriterijumu pravnih izvora, pravni sistemi se dijele na evropskokontinentalne,

angloamerički, islamski, hindu, kineski i japanski

4.1. Evropskokontinentalni pravni sistem

 Evropskokontinenalni sistem zasniva se na pisanom kodifikovanom pravu i ima dugu

istoriju

 Najvažniju ulogu u njegovom formiranju odigrali su recepcija rimskog prava i univerzitetsko

obrazovanje pravnika

 U ovom pravnom sistemu na vrhu hijerarhije izvora prava nalazi se ustav, a poslije njega
najznačajniji pravni akti – zakoni. Dakle, u ovom pravnom sistemu dominira kodifikovano
pravo, koje je rezultat stvaralačke uloge zakonodavstva.

o Pored toga, u ovom pravnom sistemu postoje i drugi izvori prava kao što su sudska
praksa, pravni običaji i akti društvenih organizacija

4.2. Anglosaksonski pravni sistem

 Anglosaksonsk pravni sistem zasniva se pretežno na pravilima koja su pretežno stvorili

englesk i sudovi tokom vijekova

o ovaj pravni sistem zove se opšte pravo i nastao je u Engleskoj  anglosaksonski

pravni sistem razvijao se postepeno i potpuno samostalno, skoro bez uticaja rimskog
prava (pravni sistemi Engleske, Škotske, Velsa i SAD-a)

 common law upućuje na to da se to pravo razvilo kao zajedničko (opšte) pravo cijele zemlje,
nasuprot dotadašnjem lokalnom (partikularnom) pravu – anglosaksonsko pravo nije
 kodifikovano i stvara se radom sudova, putem precedenata zbog čega se još zove i
precedentno pravo

 anglosaksonsko pravo zasniva se pretežno na praivlima koja su stvorili engleski sudovi tokom
dužeg vremenskog perioda

 osnovni izvor prava u ovom pravnom sistemu je sudski precedent – u Engleskoj primjenjuju
zakon sudovi imajući u vidu prva tumačenja nejgovih normi dana od sudije viših sudova

 u evropskom kontinentalnom pravnom sistemu, u novije doba, na značaju dobija sudski

rpecedent i sudska praksa, dok u anglosaksonskom pravnom sistemu jača uloga zakona, tako
da razlike između ova dva sistema nisu više tako drastično izražene

 SAD za razliku od UK ima pisani ustav

4.3. Islamski pravni sistem

 Islamsko pravo je religijsko pravo zbog čega mu islamski pravnici pripisuju sakralnost,
savršenost i univerzalnost

 Sakralnost šerijatskog prava se ogleda u njegovim izvorima i u njegovoj sankciji – po

islamskom učenju, šerijatsko pravo ima božansko porijeklo, jer je Bog dao u Kuranu osnovne
principe i temelje na kojima će se izgrađivati novo, bolje i moralnije društvo

 On je zagarantovao ovaj pravni proedak dvostrukom sankcijom: kaznom na ovom i kaznom

na budućem svijetu

 Smatra se da su glavni izvori prava u ovim sistemima Kuran, Sunet (tradicija) Idzma-ul-umet
(suglasnost islamskih naučnika po izvjesnom pitanju) i Kijas (propisi izvedeni na osnovu
analogije)

 Islamsko pravo je i šerijatsko pravo što dolazi od turske riječi šerijat, što znači pravac, put koji
Alah ukazuje ljudima u životu – osim vjerskih, šerijatsko pravo obuhvata i krivičen i građanske
zakone i razlikuje se od adeta, zasnovanog na običajnom rpavu

4.4. Hindu pravni sistem

 Hundi pravni sistemi zasnivaju se na običajima i religi

 U Indiji pored hindu pravnog sistema postoji i nacionalno pravo insipirisano engleskim
common lawom – hindu sistem nije zvaničan pravni sistem Indije

 Hundu pravo je pravo hindu zajednice koja važi prevashodno u ličnim i porodičnim pitanjima
u Indiji i drugim zemljama Azije i Afrike

 Hindu razlikuje nauku o pravednom i nauku o korisnom.

 4.5. Kineski pravni sistem

 Kineski pravni sistem razvijao se bez stranih uticaja s obzirom na činjenicu da je Kina veoma
dugo živjela u stanju izolacije, predstavljajući tipičan primjer zatvorenog zatvorenog društva

 Osnovna ideja ovog kosmisčkog sistema zasnovana je na učenju Konfučija o kosmičkom redu
događanja prema kom na zemlji može da postoji harmonija ako ponašanje ljuid odgovara
prirodnom poretku

 Prvenstveni Konfučijev cilj bio je obnova države – njegova shvatanja bila su etičko-političlkog
karaktera, a njegova želja – renesasa zlatnog doba drevnih vremena povratkom vrlinama
prvobitnog doba, tj. doba uzornih careva.

 Pet društvenih vrlina za Konfučija znače da kralj treba da se ponaša kao kralj, podanik kao
podanik, otac kao otac, sin kao sin, brat kao brat. A oni se tako ponašaju samo ako se
ponašaju u skladu sa vrlinom – stvarnost pokazuje da svi ne čine tako, zbog čega i nastaje
neohpodnost upotrebe kazni

 U Kini je, u posljednjih nekoliko decenija, nagli društveni razvoj doveo do donošenja niza
zakona u oblastima koje uopšte nisu bile regulisane pravom, ili su bile regulisane
podzakonskim aktima internog karaktera (krivično zakon, zakon o krivičnom postupku, zakon
o državljanstva, zakon o građanskom postupku)

4.6. Japanski pravni sistem

 Japan nije imao odnose sa spoljnim svijetom do 1853. godine – njegovo pravo se razvijalo u
okviru feudalnih odnosa, a pod uticajem konfučijanizma i budizma

o Stoga je vladalo pravo da podređeni nemaju nikakva prava, koja nisu bila pravnog
karaktera

 1898. godine Japan je donio i svoj Građanski zakonik po ugledu naj njemački i nešto preuzeli
iz francuskog Code civila

 Japanski pravni sistem predstavlja mjednu mješavinu različitih pravnih sistema

o U oblasti privatnog prava on pripada grupi romansko-germanskog tipa pravnog

sistema, s obzirom na to da je japanaski građanski zakonih donesem po ugledu na
njemački

o U oblasti javnog prava, od druge polovine XX vijeka, vidljiv je uticaj prava SAD,
posebno u recepciji sudske kontroel ustavnossti zakona

o Ipak, Japan je ostao vjeran svojoj tradiciji

 Savremeno japansko pravo predstavlja poseban spoj evropskog , angloameričkog i
japanskog nacionalnog prava

o U dvije oblasti ovo se pravo znatno razlikuje od common lawa i civil lawa

 Oblast izvršenja – teži se rješavanju sporova van sudova

 Oblast radnih odnosa – nije prihvaćen američki fleksibilan radni sistem
