UNIVERZITET U NOVOM SADU

MEDICINSKI FAKULTET
STRUKOVNE STUDIJE RADIOLOŠKE TEHNOLOGIJE

PRINCIPI ZAŠTITE OD ZRAČENJA – OSOBLJE

-SEMINARSKI RAD-

Predmet: Oprema u radiologiji i kontrola kvaliteta

Mentor: Prof. Dr Sanja Stojanović Student: Anđela Divljanović

(510272/22)

Novi Sad, 2023.

 SADRŽAJ:

1 UVOD............................................................................................................................................3

2 VRSTE ZRAČENJA U RADIOLOGIJI.........................................................................................5

2.1 SVOJSTVA ČESTIČNIH ZRAČENJA.................................................................................6

3 UTICAJ ZRAČENJA NA ZDRAVLJE ČOVEKA........................................................................8

3.1 IZLAGANJE U TRUDNOĆI.................................................................................................9

4 ZAŠTITA OD ZRAČENJA.........................................................................................................11

4.1 OSNOVNI PRINCIPI ZAŠTITE..........................................................................................11

4.2 TEHNIČKE MERE ZAŠTITE.............................................................................................13

4.3 SPECIFIČNA ZAŠTITA OSOBLJA KOD POJEDINIH RADIOLOŠKIH PROCEDURA 14

5 ZAKLJUČAK..............................................................................................................................17

6 LITERATURA.............................................................................................................................18

2
 1 UVOD

Ceo život na Zemlji razvijen je u prisustvu radijacije. Radijacija je prirodno zastupljena

svuda, kako u našem okruženju, tako i u ljudskom organizmu. Prvi negativan uticaj radijacije

na ljudsko zdravlje zabeležen je ubrzo nakon Rendgenovog (Wilhelm Conard Röntgen)

otkrića X-zraka, 8. novembra 1895. godine. Na početku su

primećene samo opekotine koje su se stvarale na površini kože.

Kako su teorije o razlogu nastanka opekotina bile različite, tako su

postojali i mnogobrojni predlozi za zaštitu od istih. Nažalost, ništa se

nije pokazalo kao dovoljno efikasno rešenje. Većina zaštite koja se

koristila u to vreme je samo smanjivala intnezitet opekotina, ali ništa

Slika 1.1 Prvi rendgenski
snimak, nosi naziv "Ruka sa nije sprečilo njihov nastanak. Efikasniji vid zaštite počinje da se
prstenjem". Snimio ga je
Vilhelm Rendgen 22.
decembra 1895. godine. Izvor: primenjuje kada Rolins (Rollins) utvrđuje da X-zraci utiču na
https://en.wikipedia.org/wiki/
X-ray pobačaj ženki zamoraca kao i mnogobrojne biološke uticaje. On

tada počinje da koristi olovno

belilo (olovo oksid) i njime uspeva da eliminiše meko

zračenje, takođe, predlagao je i upotrebu fotografskih

ploča pomoću kojih je bilo moguće odrediti da li je

količina zračenja bezopasna. Ploče su se koristile tako što

su se postavljale iza nanetog sloja belila, ukoliko one ne

pocrne nakon 7 minuta, zračenje se moglo smatrati

Slika 1.2 Vilijam Herbert Rolins (19.06.1852
bezopasnim. Pojam filtera prvi put uvodi Faller 1905.
- 1929.) Izvor https://aaomr.org/william-h-
rollins-award/
godine, a kao primer povoljnog filtera navodi

životinjsku kožu zbog njene sličnosti sa ljudskom. Veoma značajan napredak predstavlja i

početak upotrebe rendgenskih snimaka umesto fluoroskopskih pregleda, na taj način se

smanjilo izlaganje bolesnika i osoblja. Gotovo svi osnovni principi zaštite od zračenja bili su

3
postavljeni ubrzo nakon samog otkrića X-zraka, a nakon 10 godina bilo je započeto i

ograničenje od nepotrebnog izlaganja. Zračenje predstavlja prirodnu i nepromenljivu osobinu

naše okoline, pa tako rizici od izloženosti zračenju ne mogu biti potpuno eliminisani, ali se

mogu značajno smanjiti. Rizici od zračenja se prihvataju u odnosu na korist koja se dobija

upotrebom istog i moraju biti ograničeni u skladu sa određenim standardima.

Slika 1.1.3 Znak opasnosti od jonizujućeg zračenja. Izvor:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Radioactive.svg

4
 2 VRSTE ZRAČENJA U RADIOLOGIJI

Jonizujuće zračenje može biti elektromagnetno (npr. rendgenski zraci) i čestično (alfa i beta

čestice). Zajednička osobina ove dve vrste zračenja jeste to što prilikom sudara sa materijom

izazivaju jonizaciju, odnosno pojavu koja nastaje nakon apsorpcije energije zračenja, pri čemu

neutralni atomi i molekuli postaju pozitivni i negativni joni.

Jonizacija može biti:

1. Direktna jonizacija

2. Indirektna jonizacija

Od čestičnih zračenja, direktnu jonizaciju izazivaju alfa i beta čestice. Ova vrsta zračenja ima

dovoljno veliku energiju da razbije atome apsorbujuće materije i tako izazove hemijske i

biološke promene.

Do procesa indirektne jonizacije

dovode elektromagnetno jonizujuće

zračenje, kosmičko zračenje i gama

zraci tako što svoju energiju predaju

apsorbujućoj materiji kroz koju

prolaze, stvarajući brze elektrone koji

izazivaju hemijska i biološka

oštećenja u živim ćelijama.

Grafik 2.1 Procentualni prikaz zastupljenosti zračenja različitih izvora.

Izvor: https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D1%83%D1%98%D1%83%D1%9B%D0%B5_
%D0%B7%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B5%D1%9A%D0%B5

5
 2.1 SVOJSTVA ČESTIČNIH ZRAČENJA

1. ALFA ZRAČENJE

Alfa čestice su jezgra helijuma-4 (dva protona i dva neutrona). Oni ne reaguju sa materijom

zbog svog naelektrisanja, i na svojim uobičajenim brzinama, kroz samo par centimetara

vazduha ili nekoliko milimetara materijala niske gustine se raspadaju. To znači da alfa čestice

iz običnog alfa raspada ne prodiru u kožu i ne izazivaju nikakvo oštećenje potkožnog tkiva.

Neke alfa čestice veoma visoke energije čine oko 10 % kosmičkog zračenja i one su u stanju

da prodru u telo čak i kroz tanke metalne ploče. Alfa zračenje je opasno kada se izotop koji

emituje alfa zračnje unese u telo (disanjem ili gutanjem). Ovo dovodi radioizotop dovoljno

blizu tkiva osetljivog na alfa zračenja i samim tim je u mogućnosti da izazove oštećenja.

Primeri veoma otrovnih izvora alfa zračenja su radijum, radon i polonijum

2. BETA ZRAČENJE

Beta-minus (β-) zračenje se sastoji od elektrona. Ono je više jonizujuće od alfa-zračenja, ali

manje od gama. Beta zračenje usled radioaktivnog raspada može biti zaustavljeno sa samo

nekoliko centimetara plastike ili nekoliko milimetara metala. Beta zračenje iz linearnih

akceleratora ima daleko veću energiju i prodornost od prirodnog beta zračenja. Ponekad se

koristi u radioterapiji za lečenje površinskih tumora.

Beta-plus (β+) zračenje je emisija pozitrona, koji su antimaterijski oblik elektrona. Kada

proton usporava do brzina sličnim onim elektronima u materijalu, proton će poništiti elektron,

oslobađajući u procesu dva gama fotona energije 511 keV. Ta dva gama fotona će putovati u

(približno) suprotnim smerovima. Gama zračenje iz anihilacije pozitrona sastoji se od fotona

visokih energija i ono je jonizujuće.

6
 3. GAMA ZRAČENJE

Gama (γ) zračenja se sastoji od fotona talasne dužine manje od 3×10-11 m. Emisija gama

zračenja je nuklearni proces koji se dešava kako bi se jezgro raspadajućeg atoma rešilo viška

energije nakon što je emitovalo ili alfa ili beta zračenje. Gama zračenje se sastoji od fotona,

koji nemaju ni masu ni naelektrisanje i kao rezultat prodire mnogo dublje kroz materiju od

alfa i beta zračenja.

Gama zraci mogu biti zaustavljen dovoljno debelim slojem materijala.

Slika 2.2 Prikaz prodornosti različitih vrsta zračenja:

Alfa (α) – zračenje može zaustaviti papir;

Beta (β)зрачење može zaustaviti aluminijumska pločica debljine nekoliko mm;

Gama (γ) – zračenje može ublažiti, ali ne i zaustaviti olovna ploča debljine od oko 10cm.

Izvor: https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D1%83%D1%98%D1%83%D1%9B
%D0%B5_%D0%B7%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B5%D1%9A%D0%B5

7
 3 UTICAJ ZRAČENJA NA ZDRAVLJE ČOVEKA

Delovanje zračenja se može vršiti na dva načina: direktno (somatski efekti) i indirektno

(genetski efekti).

1. Somatski efekti

Čovek može biti izložen zračenju iz nekog spoljnog izvora, ili unošenjem radioaktivnih

izotopa u telo. Po dužini perioda koji je potreban da se oštećenje stvori, somatske efekte

delimo na rane i kasne.

 Rani somatski efekti

Pojavljuju se vrlo brzo nakon zračenja i vezuju se za visoke apsorbovane doze. Kod X i γ

zraka postoji mogućnost dospevanja u krvotok zbog njihove velike prodornosti. Kada prodru

u krvotok izazivaju brojne smetnje kao i smanjenje broja krvnih elemenata. Pri smanjenju

broja leukocita dolazi do slabljenja imunog sistema organizma. Smanjenjem broja trombocita

može doći do unutrašnjeg krvarenja, a u limfnim tkivima zračenje smanjuje broj limfocita.

Dugotrajna i prekovremena izloženost reproduktivnih organa dovodi do poremećaja polnih

žlezda koji se ispoljavaju privremenom ili konačnom sterilnošću.

Beta zraci, slično kao i X i γ zraci, mogu izazvati radiodermatitis, pojavu bradavica, pucanje i

ljuštenje kože i noktiju, a u najgorem slučaju i karcinom kože. Na očima se može javiti i upala

rožnjače, ili katarakta.

 Kasni somatski efekti

U vremenu lokalizovane jake doze mogu, osim kratkoročnih somatskih efekata, nastati i

dugoročne posledice. Još jedan način nastanka dugoročnih posledica je akumuliranje malih

doza kroz dugi niz godina. Akumuliranju pripada unutrašnja kontaminacija radioaktivnim
8
izotopima koja se javlja prilikom udisanja, gutanja ili upijanja radioaktivnih supstanci kroz

kožu. Gama zraci imaju iste povrede kao kod spoljašnjeg zračenja. Alfa zraci u unutrašnjosti

organizma uzrokuju jaku jonizaciju koja povećava mogućnost razvoja malignih tumora, koji

se na tom mestu mogu javiti i posle 10 - 20 godina. Rak pluća može nastati kao posledica

udisanja supstanci koje šalju alfa čestice. Radijum ima vreme poluraspada od 1620 godina, on

se taloži u kostima i njegove alfa čestice bombarduju koštanu srž. Bombardovanje alfa

česticama dovodi do anemije i smanjene otpornosti organizma. Povrede mogu biti uzrokovane

i beta česticama, ali samo ako je pogodjen isti organ. Prema tipu, kasni somatski efekti mogu

biti nekancerogeni i kancerogeni. Nekancerogene povrede mogu biti zamućenje očnog sočiva

i katarakta očnog sočiva.

2. Genetski efekti

Nezavisno od karcinoma, glavni kasniji efekat od radijacije je nasledna bolest. Mogućnost

nastanka nasledne bolesti, zavisi od doze. Genetska šteta potiče od zračenja testisa i jajnika,

gde nastaju mutacije. Nasledne bolesti mogu uzrokovati različite promene, od rane smrti i

ozbiljnih mentalnih defekata do relativno običnih abnormalnosti skeleta i sporednih

poremećaja metabolizma. Mutacije takođe nastaju i bez nekog vidljivog razloga, mogu biti

uzrokovane prirodnom radijacijom kao i drugim mnogobrojnim činiocima. Mutacije dovode

do bolesti koje su strogo nasledne, kao što je hemofilija i Daunov sindrom, čineći oko 50%

svih naslednih bolesti, ostatak dolazi od grupe takozvanih multifaktoralnih bolesti, kao što su

dijabetes i astma.

3.1 IZLAGANJE U TRUDNOĆI

Ukoliko je embrion ili fetus izložen zračenju za vreme formiranja organa, mogu se pojaviti

razvojni defekti kao što su redukovani prečnik glave ili mentalna retardacija. Visoke doze

mogu da izazovu smrt ili visoku nakaznost embriona. Prag za ove efekte je između 0,1 i 1 Sv

9
 ili više, u zavisnosti od vremena posle začeća. Rizik od fatalnog karcinoma kod osoba koje su

bile izložene velikim dozama zračenja u materici je procenjen na oko 3,0 x 102 Sv ili 1 u 30

po Sv do 15. godine života, a krajnji rizik od karcinoma je oko dva puta veći od ove vrednosti.

Zbog velikog rizika, predlaže se da trudnica izbegava dijagnostičke X-zrake u predelu

stomaka, osim ako bi odlaganje zračenja do kraja trudnoće bilo nepoželjno. Ženama u

reproduktivnom periodu se savetuje da se dijagnostičke procedure, koje daju visoke doze u

karličnom pojasu, izvode u ranom periodu menstrualnog ciklusa, kada je trudnoća najmanje

verovatna. Specijalne restrikcije odnose se na doze koje trudnica prima ukoliko je zaposlena

na poslu sa radijacijskim izvorima.

Ilustracija 3.1 Izvor: https://www.cdc.gov/nceh/multimedia/infographics/radiation_emergencies_pregnancy.html

10
 4 ZAŠTITA OD ZRAČENJA

Zaštita od zračenja predstavlja skup svih mera i postupaka kojima se maksimalno smanjuje

izloženost, ali uz ostvarenje željenog dijagnostičkog i terapijskog efekta.

Opšti princip zaštite od zračenja: ALARA (As low as reasonably achievable): Svi napori su

usmereni ka tome da izlaganje bude što je više moguće ispod dozvoljene granične doze, da se

uzmu u obzir tehnološki statusi i druga socioekonomska razmatranja i da se uvek proceni

korist od primene zračenja.

4.1 OSNOVNI PRINCIPI ZAŠTITE

Ilustracija 4.2 Tri osnovna principa zaštite od zračenja. Izvor: https://www.epa.gov/radiation/protecting-yourself-radiation

1. RASTOJANJE

Intenzitet zračenja opada sa kvadratom rastojanja od izvora zračenja (npr. povećanjem

rastojanja od 2m intenzitet opada 4 puta)

Grafik 4.2 Odnos rastojanja od izvora

zračenja i intenziteta zračenja. Izvor:
http://www.physicalgeography.net/fundam
entals/6f.html

11
 2. VREME TRAJANJA

OZRAČIVANJA

Doza zračenja je direktno

proporcionalna vremenu, pa zato izlaganje mora biti što je moguće kraće. Duže vreme

ozračivanja rezultira većim apsorbovanim dozama.

12
 3. ZAŠTITNA SREDSTVA

Materijali koji imaju veliku moć apsorbcije X – zraka nazivaju se

apsorberi. Zaštitna sredstva se izrađuju od olova i postoje razne

vrste kao što su sredstva od olovne gume, olovno staklo, olovni

lim...

4.2 TEHNIČKE MERE ZAŠTITE

1. OLOVNA KECELJA

Na slici je prikazana jednostrana olovna kecelja koja se koristi za zaštitu od rasejanog

zračenja. Kecelja slabi prvobitni intenzitet zračenja za više od 90%. Izrađuju se od olovne

gume i mogu biti lake, teške i zatvorene. Lake imaju ekvivalent zaštite od 0,25mmPb, a

teške od 0,35mmPb.

13
2. ŠTITNIK ZA VRAT

Dizajn olovne kecelje ne omogućuje zaštitu vratnog

dela. Štitnik za vrat se uz upotrebu kecelje smatra

adekvatnijom zaštitom zato što pored veće

pokrivenosti štiti i štitastu žlezdu koja je

radiosenzitivna. Ekvivalent zaštite iznosi minimalno

0,5mmPb

3. ZAŠTITNE NAOČARE

Zaštitne naočare štite očno sočivo. Pored zaštite sa

prednje strane omogućuju i zaštitu sa bočnih strana.

Ekvivalent zaštite iznosi 0,75mmPb

4. ZAŠTITNE RUKAVICE

Zaštitne rukavice slabe prvobitni intenzitet za manje od

50%. Njihova mana je to što nisu ekonomične, a

namenjene su za jednokratnu upotrebu.

14
 4.3 SPECIFIČNA ZAŠTITA OSOBLJA KOD POJEDINIH

RADIOLOŠKIH PROCEDURA

1. Zaštita osoblja u toku radioskopije:

Kada se koristi radioskopija (prosvetljavanje), bilo dijagnostička ili interventna treba znati da

su doze zračenja tokom radioskopije neuporedivo veće (nekoliko stotina puta) nego kod

rendgenskog snimanja.

Pre početka intervencije treba se detaljno upoznati sa svim što je prethodno urađeno od

pregleda (klinički nalazi, laboratorijski nalazi, ultrazvučni nalazi prethodnih rendgenskih

pregleda,tok lečenja itd.)

Obavezno je primeniti apsolutno sve mere zaštite od zračenja (zaštita od primarnog snopa,

zaštita od rasejanog zračenje).

2. Zaštita osoblja tokom rendgenskog snimanja:

Uvek je potrebno proveriti validnost indikacije za potrebno rendgensko snimanje i izabrati

metod snimanja sa manjom količinom zračenja (izbegavati tehnike snimanja sa upotrebom

"tvrdih" rendgenskih zraka).

3. Zaštita pri snimanju zuba

Vitalne indikacije za snimanje zuba ne postoje, snimanje se vrši samo onda kada je to stvarno

potrebno, nije dozvoljeno „rutinsko” snimanje zuba, posebno ne zuba koji ne pokazuju

kliničke znake bolesti. Bitno je preduzeti sve mere kako bi se izbeglo ponovljanje snimanja.

Potrebno je izabrati ispravnu tehniku snimanja (saradnja stomatologa i inž.med.radiologije).

Obavezno je korišćenje zaštitne kecelje kako za osoblje, tako i za pacijenta.

4. Zaštita pri snimanju i osvetljenje u operacionim salama:

15
Rendgenskim zracima i/ili osvetljenju u operacionim salama najviše su izloženi abdominalni

hirurzi, traumatolozi i ortopedi, kao i pedijatrijski hirurzi, tehničari instrumenata,

anesteziolozi i anesteziološki tehničari. Za njihovu zaštitu potrebna je dodatna obuka o zaštiti

od zračenja i primena svih mera zaštite. Rendgenski aparati moraju biti odgovarajućeg

kvaliteta (elektronsko pojačalo za radioskopiju, mogućnost zamrzavanja slike, automatsko

isključivanje radioskopije nakon nekog vremena, kolimacija i sl.). Najveći izvor zračenja za

stručno osoblje u operacionoj sali je telo pacijenta koji se snima ili osvetljava!

5. Zaštita tokom angiografije

Danas se angiografski pregledi obično sastoje iz dve faze: uvođenja katetera u arteriju pod

kontrolom radioskopije i serijskog snimanja nakon ubrizgavanja kontrastnog sredstva.

Izloženost zračenju pacijenata i stručnog osoblja je velika. Osoblje je veoma blizu rendgenske

cevi, a upotreba zaštitnih rukavica nije moguća, zbog toga posebnu pažnju treba posvetiti

zaštiti od zračenja tokom angiografije.

Potrebno je suziti snop zračenja na najmanju moguću meru!

Skratiti vreme radioskopije što je više moguće!

Udaljiti se od tela pacijenta i rendgenske cevi koliko god je to moguće!

Obavezno nositi zaštitne kecelje, zaštitne naočare i štitnik za vrat (svo stručno osoblje u timu),

a tokom snimanja potrebno je skloniti se iza olovnih paravana u dijagnostičkoj sobi.

Prilikom procedure koristiti automatski špric kad god je to moguće!

Odgovarajuća zaštita na rendgenskom uređaju je obavezna.

Stručno osoblje je izloženo najvećim dozama zračenja tokom koronarne angiografije i

angiokardiografije (geometrija rendgenskog zraka se stalno menja zbog različitog nagiba cevi

tokom snimanja, rendgenski snop je maksimalno otvoren sve vreme, radioskopija je

16
konstantno uključena). Osoblje ne sme da se nalazi u pravcu centralnog snopa rendgenskog

zraka tokom snimanja ili radioskopije!

5 ZAKLJUČAK

Čovek je od svog nastanka, pa do danas konstantno izložen nekoj vrsti zračenja. Upotrebom

zračenje u medicini, industriji i nauci pokazalo se da zračenje pruža mnogo koristi, ali i isto

toliko i štete. Zbog toga bitno je posvetiti još više pažnje i potrebno je biti još pažljiviji kada

je u pitanju zaštita od zračenja. To ne predstavlja veliki značaj samo za nas, već i za buduće

generacije.

17
Zaštita od zračenja i mere zaštite se neprekidno razvijaju, uz pomoć raznih organizacija i

instituta koji se bave ovom temom, kao što su Međunarodna agencija za atomsku energiju

(IAEA), Međunarodna komisija za radiološku zaštitu (ICRP), Svetska zdravstvena

organizacija (WHO)...Sve one su postavile savremeni koncept zaštite od zračenja koji je

prihvaćen i u našoj državi.

Iako je poznato da je zaštita od zračenja od ogromne važnosti, još uvek postoje pojedinci koji

nisu dovoljno edukovani o ovoj temi i o negativnim posledicama zračenja, ili ih namerno

zanemaruju. Kao što je bitno da se mere zaštite konstantno razvijaju, bitno je i da ih

poštujemo i da se, bez izuzetaka, pridržavamo istih.

6 LITERATURA

[1] www.wikipedia.org

[2] www.physicalgeography.net

[3] www.researchgate.net

[4] www.planeta.rs

18
[5] Diagnostic Radiology Physics. International Atomic Energy Agency, Vienna 2014

[6] Stanković JB, Milošević NT. Osnove radiološke fizike, Beograd 2007.

19