Sportska forma

 Mirza Demir, prof.

SPORTSKA FORMA
SPORTAŠA

Kakanj, 2008.god.
 

Sportska forma

1. Šta je sportska forma ?

Sportska forma je idealno stanje vode ćih bazičnih, specifičnih, situacionih parametara
treniranosti koje osigurava postizanje najve ćih rezultata na najvažnijim takmičenjima u
godini.
Sportska forma je takvo stanje organizma sportaša koje uz dodatne intervencije omogu ćava
visoke rezultate u toku cijelog ciklusa treninga tokom cijele takmičarske godine.
U stručnoj literaturi mogu se naći različite definicije sportske forme, ali im je zajedničko da
osnovu sportske forme čini harmonično jedinstvo svih komponenata koje omogu ćuju najviši
nivo specifične radne sposobnosti. Shodno tome, sportska forma predstavlja harmoni čno
 jedinstvo optimalne /najbolje/ pripremljenosti svih relevantnih i dominantnih osobina,
sposobnosti i karakteristika sportista koji su sadržani u jedna čini specifikacije i od koji zavisi
postizanje najvećeg sportskog učinka, pod određenim uslovima i u željenom trenutku.

1
Sportska forma   predstavlja najveći poduhvat sportskih dostignu ća subjekta u određenom
sportu.
2
Sportska forma   je stanje sportaša koje se karakteriše sposobnoš ću za postizanje vrhunskih
sportskih rezultata u dužem vremenskom periodu i čestim sudjelovanjima na takmičenjima.
3
Sportska forma   je stanje treniranosti koje omogu ćava sportašu najuspješnije nastupanje na
takmičenjima.
4
Sportska forma    je stanje sportaša u etapi razvijene treniranosti kada je on pripremljen za
postizanje najvećih sportskih rezultata.On naglašava etape razvoja sportske forme. Kaže da se
forma može više puta postizati u dužem vremenskom periodu.
5
Sportska forma    je stanje maksimalne spremnosti za sportska dostignu ća u koju sportaš
dolazi nakon odgovaraju će pripreme na svakom novom stepenu usavršavanja.
6
Sportska forma    je visoki nivo pripremljenosti sportaša koja dozvoljava sudjelovanje na
takmičenjima. Sportsku formu treba postići na početku takmičarskog perioda, zatim je treba
povećavati i dostići najviši nivo na najvažnijem takmi čenju u toku godine.

Osnovni pokazatelj nivoa sportske forme su rezultati postignuti u realnim uslovima

sportskih takmičenja.
Da bi se dublje i na detaljniji na čin mogla definirati i analizirati sportska forma,
neophodno je upoznati se sa sljede ćim njenim komponentama i elementima:

   zakonitostima razvoja sportske forme,

  upravljanjem sportskom formom, i
   metodama određ ivanja sportske forme .

 Zakonitosti razvoja sportske forme su bazirane na dosadašnjim istraživanjima, koji su se

pokazali u neposrednoj prakti čnoj aktivnosti relevantnim, a oni se ogledaju u tome, da postoje
periodi kada je sportista u stanju takve pripremljenosti, da može postizati dobre sportske

1
 Buaže 1939.god. 
2
 Krestovnikov 1957.god.
3
 Ozolin 1953.god.
4
 Letunov 1962.god.
5
 Matvejev 1964.god.
6
 Ozolin i Homenkov 1974.god.
 

Sportska forma

rezultate, kao i kada on gubi tu sposobnost. Shodno tome, u procesu razvoja sportske forme,
postoje tri međusobno povezane faze:

   faze ulaska u sportsku formu,

   faze održavanja sportske forme, i
   faze privremenog gubitka sportske forme.

 Fazu ulaska u sportsku formu  karakteriše postepeno pove ćanje pojedinačnog nivoa svih
primarnih osobina, sposobnosti i karakteristika sportista, a završava se po četnim formiranjem
sportske forme, kao jedinstvenog /integralnog/ sistema antropološkog statusa sportiste. Ova
faza odgovara pripremnom periodu godišnjeg ciklusa treninga.

 Fazu održavanja sportske forme  odlikuje relativna stabilizacija sportske forme, kao
sistema primarnih antropoloških sposobnosti i karakteristika, koja obezbje đuje postizanje
sportskih rezultata, i iz tih razloga, potrebno je voditi ra čuna o neizbježnim oscilacijama
sportskih rezultata koji se javljaju, s jedne strane zbog u čestvovanja na takmi čenjima
različitog nivoa /zavisno od zna čaja takmičenja/, a s druge strane, periodi čnim endogenim
oscilacijama funkcionalnog stanja organizma.

Ova faza odgovara takmi čarskom periodu u godišnjem ciklusu treninga.

 Faza privremenog gubitka sportske forme  se karaktriše promjenom smjera adaptacionih
procesa, odnosno, prelazak organizma na oporavljaju ći nivo, kao i slabljenje i djelimi čno
prekidanje veza koje su stabilizovale ranije ste čenu sportsku formu. Ova faza odgovara
završnom ili prelaznom periodu godišnjeg ciklusa treninga.

Upravljanje sportskom formom  se vrši sa ciljem da se sportista dovede do optimalne

pripremljenosti u željenom trenutku, pri čemu, s jedne strane, mora postojati model
hijerarhijske strukture antropoloških sposobnosti i karaktreistika sportista za doti čnu sportsku
granu, a s druge strane, što ve ći broj povratnih informacija o nivou tih sposobnosti i
karakteristika u određenim etapama sa priprema za važnija takmi čenja za određenog sportistu.

Jedan makrociklus /godišnji i polugodišnji/ ima zadatak da najviši nivo sportske forme
usmjeri upravo na period kada se prema kalendaru takmi čenja održavaju najvažnija
takmičenja.U toku godišnjeg /polugodišnjeg/ trenažnog procesa smjenjuju se tri perioda.Prvi
period /pripremni/ ima zadatak da sportistima osigura dobru i kompleksnu pripremu za razvoj
sportske forme, za vrijeme drugog perioda /takmi čarskog/ obezbjeđuje najprije sticanje, zatim
očuvanje forme, kao i njena realizacija kroz sportska takmičenja, dok se u toku tre ćeg perioda
 /prelaznog/ vrši obnova adaptacionih mogućnosti organizma sportiste.

Iz navedenog se može zaklju čiti , da su u stvari pojedini periodi i ciklusi povezani stadijumi
procesa upravljanja razvojem sportske forme.Usmjereni utjecaj na razvoj sportske forme u
okviru pojedinih perioda i ciklusa, kao i njihovo sveukupno mijenjanje /kako skra ćenjem tako
i produženjem/, moguće je samo u izvjesnim granicama, jer su njihova trajanja, s jedne strane,
uslovljena različitim periodičnim ritmičkim promjenama kod čovjeka, a sa druge strane,
zavise od niza konkretnih uslova /nivoa pripremljenosti sportista, individualnih karakteristka
sportiste, karakteristika sportske grane ili discipline, kalendara takmi čenja itd./.
 

Sportska forma

Najkritičniji momenat upravljanja sportskom formom predstavlja zadnji mezociklus

 /takmičarski/, u kome se odvija takmi čenje, a u okviru ovoga mezociklusa zadnji mikrociklus
 /takmičarski/, kao i dani neposredno prije takmi čenja u okviru mikrociklusa, gdje forma
7
dolazi do izražaja na kraju mezociklusa .

 Metode određ ivanja sportske forme  nije tako jednostavno primjeniti, s obzirom da se

sportski rezultati u raznim sportskim granama i disciplinama druga čije vrijednuju, što
kokretno znači, da je mnogo jednostavnije odre đivati i pratiti sportsku formu u sportovima
gdje se rezultati brojčano vrednuju /metri, sekunde, kilogrami/.

Posebno je teško odrediti nivo sportske forme u sportskim igrama, s obzirom da se u tim
sportovima sportska forma pojavljuje kao zajedni čki pokazatelj vrijednosti /kooperativnosti/
cijele ekipe, gdje je vrlo teško vrijednovati nivo i doprinos pojednca.U svakom slu čaju,
prilikom određivanja nivoa sportske forme, treba prona ći metode, koje se oslanjaju na
pokazatelje koji su proizašli iz nekih objektinih mjernih analiza i mogu se broj čano iskazati
 /kvantifikovati, objektivizirati/.

2.  Karakteristike sportske forme  

Sportska forma odražava karakteristike funkcionalnog stanja sportaša.
Proces treninga je transformacioni proces u kome se putem izbora vježbi i optere ćenja
mijenjaju stanja sportske forme. Sportska forma i sportski trening su me đusobno zavisni
pojmovi, a nisu identični.
Karakteristika za sportsku formu je da se optimalna sportska forma može posti ći i
održavati u toku jedne godine samo u odre đenom intervalu vremena. To u nekim sportovima
može biti jednom godišnje, dva, tri pa i četiri puta.
Optimalna sportska forma kod nogometaša se može postizati najbolje jednom godišnje.
Sportska forma ima svoju godišnju uslovljenost, tj. ne može se biti više godina u stanju
optimalne sportske forme.

STANJE SPORTSKE FORME

ULAZAK U SP. FORMU OPTIMALNA SP. FORMA PRIVREMENI GUBITAK SP. F.

Sportski trening -- transformacioni proces

PRIPREMNI PERIOD TAKMIČARSKI PERIOD PRELAZNI PERIOD

Dakle, za ulazak u sportsku formu odgovoran je pripremni period, za stabilnost sportske

forme odgovoran je takmi čarski period, a za privremeni gubitak sportske forme odgovoran je
prelazni period.

7
 Upravo u ovom mezociklusu moguće su najveće greške, naročito promjenom uslova treninga, koji se dešavaju
za vrijeme organizovanih zajedničkih priprema, gdje se malo vodi ra čuna o individualnim sposobnostima
sportista /ustaljeni režim života i treninga/, o dostignutom stepenu adaptiranosti organizma, tako da dolazi do
disharmonije prijašnjih i novih utjecaja, što može da prouzrokuje suprotni efekat tj. smanjeni trenažni učinak.
 

Sportska forma

3. Program razvoja stanja sportske forme

Sportsku formu treba tempirati tako da bude optimalna pred početak takmičarskog perioda
i da se takva održi u toku takmi čarskog perioda /to je najteži za to treba mnogo znanja i
iskustva/.
U vrhunskom nogometu razvoj i održavnje sportske forme nogometaša odgovara jedna
takmičarska sezona tj. dvije spojene polusezone.
Kada su spojene dvije polusezone onda je laše održati stabilnost sportske forme.
Zakašnjela sportska forma je vezana za programiranje optere ćenja /neusklađenost
opterećenja i psihološke karakteristike pojedinca/.
Sportska forma je vezana opštim zakonitostima za specifi čne pojedine sportske grane i za
karakteristike podinaca.
Ima pojedinaca koji brže ulaze u sportsku formu ali je ona nestabilna, a ima pojedinaca
koji teže ulaze u sportsku formu ali kada je postignu, onda je duže održavaju, a ima
pojedinaca koji u vijeme takmičarskog perioda protiv slabijih protivnika ispoljavaju sportsku
formu, a protiv jačih protivnika je ne ispoljavaju i obrnuto.
Minumum vremena koji je potreban za ulazak nogometaša u optimalnu sportsku formu je
šest sedmica u pripremnom periodu, gdje je veoma važno da se dobro rasporede faze
pripremnog perioda.

Poseban značaj u ispoljavanju sportske forme ima motivacija igra ča.

Ako je sportska forma dobro građena kroz pripremni period i ako je dobro stabilizovana,
ne mora značiti da će imati pozitivan utjacaj u takmi čarskom periodu, zbog toga što neki
vanjski faktori mogu izbaciti jednog ili više igra ča iz sportske forme kao npr. problemi u
porodici, bolest ili smrt bliske osobe itd.
Sportsku formu može poremetiti i nesportski život /što je čest slučaj u našim ligama/,
neadekvatni odnosi u klubu, odnosi na relaciji igrač – trener i dr.
Kada završi takmičarska sezona, dolazi do izlaska ekipe iz sportske forme. Osnovni
kriterij da se karakteriše sportska forma je da se ocijeni kakva je bila stabilnost pojedinca za
vrijeme takmičarske sezone.
Sportska forma u toku takmičarskog perioda ne mora biti adekvatna postignutim
rezultatima, to znači, da ekipa može biti na dnu tabele, a bila je u sportskoj formi, protivnici
su bili bolji.
Na kraju takmičarskog perioda potrebno je izvršiti analizu sportske forme, da se utvrdi
8
kakva je bila stabilnost sportske forme u takmičarskom periodu .

Temelj za razvoj sportske forme je visoka treniranost.

8
 To je najdelikatniji problem trenera u našim ligama.
 

Sportska forma

Programiranje orijentacione krivulje opterećenja je jedna od vode ćih komponenata koje

osigurava optimalan razvoj sportske forme.

I faza – u ovoj fazi radi se aerobna /bazna/ izdržljivost, snaga i fleksibilnost.

II faza  – u ovoj fazi radi se brzinska izdržljivost, eksplozivnost /sko čnost, okretnost/,
koordinacija i brzina.
III faza – u ovoj fazi dolaze utakmice, a mogu i krajem druge faze.
 

Sportska forma

9
U drugoj fazi pripremnog perioda veoma važno pravilo je probijanje plafona  .
To je glavni uslov za ulazak u sportsku formu. U ovom treningu treba da bude
maksimalno opterećenje (100%).
Ovaj trening se odrađuje krajem druge faze na prelasku u tre ću fazu pripremnog perioda.

9
 To je najjači trening u pripremnom periodu.
 

Sportska forma

U programiranju sportske forme potrebno je voditi računa o tri zavisne stvari:

a) poznavanje op će zakonomjernosti u razvoju sportske forme u sportu,

b) poznavanje specifičnosti razvoja sportske forme u pojedinoj sportskoj disciplini,
c) poznavanje karakteristika pojedinca i upoznavanje specifi čnosti razvoja sportske forme
koji se nalazi pod stru čnim tretmanom.

Kompletan proces dizanja, održavanja i padanja sportske forme, postaje složeniji, ako je
ispresijecan nizom važnih ili manje važnih takmi čenja. U tom slučaju vrši se konstrukcija
mezociklusa sa skra ćenim trajanjem (oko 3 sedmice) ili se sportska forma regulira u okvirima
mikrociklusa.

To je slučaj u nekim sportovima (sportske igre), gdje se takmi čenja održavaju iz sedmice u
sedmicu, tako da je nužno izvršiti rangiranje takmi čenja (ako je protivnik bolji ili je
takmičenje važnije, sportsku formu je potrebno tempirati upravo za taj termin takmičenja) i u
tu svrhu potrebno je sa činiti poseban takmičarski plan koji treba da se zasniva
nazakonitostima periodizacije treninga i bioritmičkih oscilacija, tj. u oscilacijama radne
sposobnosti organizma.

Potrebno je imati u vidu, da glavna takmi čenja zauzimaju centralno mjesto prilikom
konstrukcije sportskog treninga, s obzirom da se prema njima prilago đava i sama
periodizacija treninga.
Optimalnije je da se kalendar takmičenja prilagođava periodizaciji, ali je praksa pokazala da
 je u većem broju slučajeva obrnuto, odnosno da se peiorizacija prilago đava kalendaru
takmičenja, što može imati veoma loših posljedica.

S obzirom da se obaranje optere ćenja (period tajpera) računa unazad od dana važnog
takmičenja, veoma je važno kakav će se način obaranja opterećenja primijeniti. U praksi se
primjenjuje više načina obaranja optere ćenja:

   klizajuć i,sa postepenim obaranjem obima (ekstenziteta) optere ćenja postepeno raste

intenzitet opterećenja. 
   stepenasti, obaranje se vrši putem naizmjeni čnih smjenjivanja treninga većeg i ili
manjeg opterećenja (trening većeg ekstenziteta sa manjim intenzitetom i ili trening
manjeg ekstenziteta sa većim intenzitetom), ali sa izrazitom tendencijom globalnog
smanjenja ukupnog volumena optere ćenja, i 
  ubrzani, (tzv. ''mini tajper''), koji se primjenjuje ako nema dovoljno vremena za
potpuni tajper (2 velika, odnosno glavna takmičenja su vremenski suviše blizu).  
 

Sportska forma

Smatra se da se tajper može koristiti samo 2-3 puta godišnje, odnosno toliko puta koliko se
sportista može dovesti u vrhunsku sportsku formu.

Postepeno obaranje optere ćenja vrši se u tri faze:

   prva faza, traje od početka posljednjeg trenažnog ciklusa do 14. dana prije glavnog
takmičenja (trenažna opterećenja se smanjuju za oko 50%), 
   druga faza, traje od 14. do 7. dana prije glavnog takmi čenja (opterećenja se smanjuju
 još za 25%), i 
   treć 
 a faza, traje od 7. do 3. dana prije glavnog takmičenja. 

Posebnu pažnju izaziva tre ća faza tajpera, u kojoj se mora vršiti programiranje trenažnog
rada za svakog sportistu posebno. U sportskim igrama se primjenuje tzv. ''generalni tajper' za
cijelu godinu, ali se individualnim specifi čnostima pridaje posebna pažnja, što zna či da je
potrebno obezbjediti primjenu sredstava i metoda treninga koji isklju čivo odgovaraju
pojedincima.

Opći naglasak u ovoj tre ćoj fazi treninga je na strogoj specijalizaciji takmičarskog
programa, sa primjenom takmičarskog (većeg) intenziteta, uz znatno smanjenje ekstenziteta
opterećenja ( za polovinu i više vremena). Npr. Da se zapo čne rad sa takmi čarski intenzitetom
(trka, igra i dr.), ali se nakon određenog vremena takav rad prekida i po pravilu se nikada ne
sprovodi do kraja. Na takvim treninzima vrijeme se ne mjeri, rezultati se ne vrijednuju i ne
saopštavaju, tako da se stvara jedna vrsta tzv. ''gladi'', odnosno iš čekivanja i radoznalosti za
momenat koji treba da se dogodi na glavnom takmi čenju.
 

Sportska forma

4. Komponente sportske forme

Tehnička
pripremljenost

Psihološka Taktička
pripremljenost pripremljenost

Sociološka
pripremljenost SPORTSKA Teorijska
(prilagođavanje na FORMA pripremljenost
mikrokolektiv)
SPORTAŠA

*Integralna
pripremljenost
sportaša za Vanjski činioci i
takmičenje Kondicija okolina
(funkcionalno-
motorička
priprememljenost)

*Integralna pripremljenost – veza između svih pripremljenosti

 

Sportska forma

5. Literatura

Matveev, L.P. (1966.). Problemi periodoizacije sportskog treninga. Beograd: Jugoslovenski

zavod za fizičku kulturu.
Malacko, J., Rađo, I.: Tehnologija sporta i sportskog treninga, Fakultet sporta i tjelesnog
odgoja, Sarajevo, 2004.
Malacko, J.: Osnove sportskog treninga, FFK, Beograd, 2000.
Rađo, I. i saradnici: Antropomotorika, Pedagoška akademija, Mostar, 2000.
Zahorjević, A. (1972.). Sportska forma, Beograd: NIP Partizan.

Mirza Demir, profesor sporta i tjelesnog odgoja

 

Sportska forma

Mirza Demir