03 Час Комплексни бројеви 2022

KOMPLEKSNI BROJEVI
Čas 4
Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 1 / 63

Sadržaj
1 Algebarski oblik kompleksnog broja
2 Trigonometrijski i eksponencijalni oblik kompleksnog broja

Množenje kompleksnih brojeva
Deljenje kompleksnih brojeva
Stepenovanje kompleksnih brojeva
Korenovanje kompleksnih brojeva

Polje realnih brojeva
Polje realnih brojeva

Skup realnih brojeva R sa operacijama
+ sabiranje i
· množenje
predstavlja algebarsku strukturu polje.
− oduzimanje: a − b = a + (−b)
a
/ deljenje: = a · b−1 (b 6= 0),
b
−b i b−1 (b 6= 0 ) inverzni elementi elementa b u odnosu na operacije + i ·
redom.
Skup R ured̄en je relacijom
totalnog poretka ≤ .

Skup kompleksnih brojeva
U skupu R svaka linearna jednačina

ax + b = 0 (a 6= 0)
ima jedinstveno rešenje x = −b/a.
Kvadratne jednačine mogu, ali ne moraju imati rešenje u R.

Jednačina x2 − 1 = 0 ima dva rešenja u R:
√
x = ± 1, tj. x = −1 i x = 1.
Jednačina
x2 + 1 = 0
nema rešenja u R, jer ne postoji realan broj takav da je x2 = −1.

Imaginarna jedinica
Leonard √
Ojler 1748. godine uvodi
oznaku −1 = i. Imaginarna jedinica
Uvod̄enjem imaginarne jedinice i
koja zadovoljava uslov
i2 = −1
omogućen je ulazak u nove

svetove.

Imaginaran broj
Zbir više imaginarnih jedinica pokazuje se kao proizvog imaginarne jedinice i

prirodnog broja
i + i = 2i,
i + i + i = 3i,
2 √
i uopštavanjem dolazimo do −3i, i, − 2 i, . . . .
3
Imaginaran broj
Izraz oblika
ai, a ∈ R,
gde je i imaginarna jedinica, naziva se imaginaran broj.

Algebarski oblik kompleksnog broja
Kompleksan broj
Broj oblika z = x + iy gde su x i y realni brojevi, a i imaginarna jedinica, zove
se kompleksan broj u algebarskom obliku.
x = Re z − realni deo
y = Im z − imaginarni deo
Skup svih kompleksnih brojeva označava

se sa C.
C = {z = x + iy | x, y ∈ R}
C ←→ R×R
Izmed̄u skupova C i R × R uspostavlja se obostrano jednoznačna
korespondencija
z = x + iy ∈ C ↔ (x, y) ∈ R × R.

Kompleksna ravan
Gaus (1777.-1855.) uvodi
pojmove imaginaran i kompleksan
broj i predstavlja kompleksne
brojeve kao tačke u ravni.
C ↔ R×R z = x + iy ↔ (x, y)
kompleksna ravan (Gausova ravan)

z = x + iy, x, y ∈ R
y=0 ⇒ z=x ⇒ z je realan broj.
x = 0 ⇒ z = iy ⇒ z je imaginaran broj.
x−osa ↔ realna osa,

y−osa ↔ imaginarna osa

Konjugovano kompleksni broj
Konjugovano kompleksni broj

Broj z = x − iy se zove konjugovano kompleksni broj
kompleksnog broja z = x + iy (x, y ∈ R).
Konjugovano kompleksni brojevi

su med̄usobno simetrični
u odnosu na realnu osu.

Skup kompleksnih brojeva
Jednakost kompleksnih brojeva:
x1 + iy1 = x2 + iy2 ⇔ x1 = x2 ∧ y1 = y2 .
Primer
Ako je z = 2 Im(3 − i) + i Re(i − 3), odrediti Re z i Im z.
Rešenje: Važi: Re z = 2 Im(3 − i) = 2(−1) = −2 i Im z = Re(i − 3) = −3.
x∈R ⇒ x=x+i·0∈C
R⊂C
Skup C nije ured̄en nijednom relacijom totalnog poretka!

Nejednakosti 1<i ili 2 − 3i > −1 − i nemaju smisla u skupu C.
Operacije u skupu kompleksnih brojeva
Sabiranje i množenje u C
U skupu C definisane su operacije
+ sabiranje i · množenje
na sledeći način:
(x1 + iy1 ) + (x2 + iy2 ) = (x1 + x2 ) + i(y1 + y2 ),
(x1 + iy1 ) · (x2 + iy2 ) = (x1 x2 − y1 y2 ) + i(x1 y2 + x2 y1 ).
Važno! Sabiranje (množenje) kompleksnih brojeva i sabiranje

(množenje) realnih brojeva su različite operacije.
z + z = (x + iy) + (x − iy) = 2x = 2Re z, z + z ∈ R,

z · z = (x + iy)(x − iy) = x2 + y 2 , z · z ∈ R.

sabiranje: 0 ∈ C − neutralni element;
−z = −x − iy − inverzni element za z = x + iy.
množenje: 1 ∈ C − neutralni element;
1 z
z −1 = = − inverzni element za z = x + iy, z 6= 0,
z z·z
1 1 1 x − iy x −y
z −1 = = = · = 2 +i 2 .
z x + iy x + iy x − iy x + y2 x + y2
Teorema
Algebarska struktura (C, +, ·) je polje.

Stepenovanje
U opštem slučaju nije pogodno stepenovati kompleksne brojeve u
algebarskom obliku: z n = (x + iy)n , n ∈ N.
Specijalni slučajevi:
i1 = i, i2 = −1, i3 = −i, i4 = 1, i5 = i, i6 = −1, . . . i slično,
i4k+1 = i, i4k+2 = −1, i4k+3 = −i, i4k = 1, k∈N
(1 + i)2 = 1 + 2i + i2 = 2i ⇒
k
(1 + i)2k = (1 + i)2 = (2i)k = 2k ik ,
i
k
(1+i)2k+1 = (1+i)(1+i)2k = (1+i) (1+i)2 = (1+i)(2i)k = 2k ik (1+i),
(1 − i)2 = −2i, . . .
(a ± ia)n , a ∈ R
Primer: Važi: z 6 = (z 3 )2 , Ne važi: z 3 = (z 6 )1/2
Kompleksna ravan
Suprotan broj kompleksnog broja
z = x + iy:
−z = −x − iy
Brojevi z i −z su
med̄usobno simetrični
u odnosu na
koordinatni početak.
recipročan broj kompleksnog broja

z = x + iy (z 6= 0):
1 x −y
= 2 2
+i 2
z x +y x + y2
z + z̄ z − z̄
Re z = , Im z =
2 2i
Kao i u skupu R, koristeći osnovne operacije + i ·, u skupu C su definisane i
operacije
− oduzimanje i / deljenje
kao sabiranje odnosno množenje odgovarajućim inverznim elementom.
Oduzimanje i deljenje u C
Ako su z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 proizvoljni kompleksni brojevi, tada je
z1 − z2 = z1 + (−z2 ) = (x1 − x2 ) + i(y1 − y2 ).
Ako je z2 6= 0, tada je
z1 z2 x1 x2 + y1 y2 x2 y1 − x1 y2
= z1 · z2−1 = z1 · = 2 2 +i .
z2 z2 · z2 x2 + y2 x22 + y22
z z1
1
z1 ± z2 = z1 ± z2 , z1 · z2 = z1 · z2 , = , z2 6= 0.
z2 z2
Sabiranje kompleksnih brojeva
Sabiranje vektora z1 sa vektorom z2 predstavlja
translaciju vektora z1 u pravcu vektora z2 .

Oduzimanje kompleksnih brojeva

Sabiranje i oduzimanje kompleksnih brojeva
Pravilo paralelograma:
vektori položaja kompleksnih brojeva z1 + z2 i z1 − z2 odgovaraju vektorima

dijagonala paralelograma nad vektorima položaja kompleksnih brojeva z1 i z2 .

Dekartove i polarne koordinate
M (x, y) ⇔ M (r, ϕ)
Veza izmed̄u Dekartovih i polarnih

koordinata

x = r cos ϕ,
y = r sin ϕ.
z = x + iy
= r cos ϕ + ir sin ϕ
= r(cos ϕ + i sin ϕ)

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja
Neka je z = x + iy (x, y ∈ R) proizvoljan kompleksni broj, z 6= 0.
r = |z| − Moduo kompleksnog broja z je intenzitet vektora položaja
tačke z, tj. rastojanje tačke z od koordinatnog početka.
ϕ = Arg z − Argument kompleksnog broja z je ugao koji vektor
položaja tačke z gradi sa pozitivnim delom realne ose.
z = r(cos ϕ + i sin ϕ) − trigonometrijski oblik kompleksnog broja z

Kompleksna ravan
Ako je z = x + iy = r(cos ϕ + i sin ϕ), važi sledeće:

p x = r cos ϕ,
r= x2 + y2 ,
y = r sin ϕ.
Algebarski oblik kompleksnog broja ↔ Dekartove koordinate
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja ↔ polarne koordinate
Moduo kompleksnog broja

Za kompleksan broj z važi:
|z1 z2 | = |z1 | |z2 |,
|z| = |z|;
z |z |
1 1
z z = |z|2 ; = ;
z2 |z2 |
Primer
Odrediti |z| ako je z = (3 + 4i)(i − 1)(2 + 3i)(3 − 2i)(7i + 1).
Rešenje: |z| = |(3 + 4i)(i − 1)(2 + 3i)(3 − 2i)(7i + 1)|
= |(3 + 4i)||(i − 1)||(2 + 3i)||(3 − 2i)||(7i + 1)|

p p p p p
= 32 + 42 12 + (−1)2 22 + 32 32 + (−2)2 12 + 72
√ √ √ √
= 5 · 2 · 13 · 13 50
= 650

Primer
z−i 1
Med̄u z ∈ C koji zadovoljavaju uslov = odrediti onaj koji ima

z − 2i 2
najveći moduo.
Rešenje: Napomena: Jednačina kružnice sa centrom u tački z1 = a + ib
poluprečnika R je: |z − z1 | = R ⇔ (x − a)2 + (y − b)2 = R2 .
Neka je z = x + iy,
p y
z−i |z − i| x2 + (y − 1)2 1 2
4
i
= =p = , /

3
z − 2i |z − 2i| 2
2 2
x + (y − 2)
⇒ 4(x2 + (y − 1)2 ) = x2 + (y − 2)2 2
i
3
4 4
⇒ x2 + y 2 − y = 0 / +
3 9
2
2 2 4
⇒ x + y− = . O x
3 9
Rešenje je z = 43 i.
U slučaju da smo prvo računali količnik, a tek onda tražili moduo, dobili bismo
z−i x2 + y 2 − 3y + 2 x
= + i

2 2 2 2
z − 2i x + (y − 2) x + (y − 2)

s
x2 + y 2 − 3y + 2 2 x 2
= +
x2 + (y − 2)2 x2 + (y − 2)2


Za kompleksan broj z važi:
|z1 + z2 | ≤ |z1 | + |z2 |;
Re z ≤ |z|, Im z ≤ |z|;
|z1 | − |z2 | ≤ |z1 ± z2 |.
Nejednakosti trougla:
dužina svake stranice trougla
|z1 + z2 |
manja je od zbira dužina ostale dve
|z1 | + |z2 |,
a
veća od razlike ostale dve
|z1 | − |z2 |.

Primer
Rastojanje izmed̄u dve tačke

z1 i z2 u kompleksnoj ravni
predstavlja dužinu vektora
z1 − z2 , tj.
d(z1 , z2 ) = |z1 − z2 |.
Primer
Odrediti z u kompleksnoj ravni, ako je z jednako udaljen od brojeva
z1 = −2 + i i z2 = 2 − 3i.
Rešenje: Uslov koji z = x + iy ∈ C mora da ispuni je
|z − z1 | = |z − z2 |.

Primer
Jednačinom
|z| = R
predstavljeni su svi kompleksni

brojevi z koji su podjednako
udaljeni od koordinatnog
početka, tj. brojevi koji
pripadaju kružnici sa centrom
u koordinatnom početku
poluprečnika R.
Jednačina kružnice sa centrom u tački z1 = a + ib poluprečnika R je:
|z − z1 | = R ⇔ (x − a)2 + (y − b)2 = R2 .

Argument kompleksnog broja
Argument kompleksnog broja z je bilo
koji ugao koji vektor položaja tačke z
gradi sa pozitivnim delom realne ose.
 x
 cos ϕ = ,
x = r cos ϕ, r
⇔
y = r sin ϕ,  sin ϕ = y ,
r
y
= tan ϕ,
x

x = r cos(ϕ + 2kπ),
k ∈ Z;
y = r sin(ϕ + 2kπ),
y
= tan(ϕ + 2kπ), k ∈ Z,
x
za argument kompleksnog broja z se
može uzeti bilo koja vrednost
Arg z = ϕ + 2kπ, k ∈ Z.
Glavna vrednost argumenta

 y
 arctan , x > 0,


 x
y


arctan + π, x < 0, y > 0,





 x
kompleksnog broja z je ona
 y
arg z = arctan − π, x < 0, y < 0,
vrednost koja pripada intervalu 
 x
(−π, π], tj.:

 π

 , x = 0, y > 0,
2



 −π,


x = 0, y < 0.

2
Važno! Za kompleksni broj z = 0 ne postoji argument, jer je njegov

vektor položaja nula–vektor, tj. vektor koji nema svoj pravac.

Primer
Jednačinom
arg z = θ
predstavljeni su svi kompleksni

brojevi z čiji vektori položaja
zaklapaju isti ugao θ sa
pozitivnim delom realne ose,
tj. brojevi koji pripadaju polupravoj
sa početkom u koordinatnom
početku koja zaklapa ugao θ
sa pozitivnim delom realne ose.

Važna relacija!
cos ϕ + i sin ϕ = cos ϕ − i sin ϕ = cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)
arg z = −arg z
Primer
Odrediti Re z, Im z, |z| i arg z ako je:
4 z = −1 − i;
1 z = 1; √
1 3
2 z = 2 + 2i,
5 z = −i ,
√ 2 2
3 1 6 z = i,
3 z=− +i , π
2 2 7 z=− .
3
Rešenje:
1 z = 1, Re z = 1, Im z = 0,
|z| = 1, arg z = 0.
2 z = 2 + 2i, Re z = 2, Im z = 2,
√ √
|z| = 22 + 22 = 2 2,
2 π
arg z = arctan = .
2 4
√
3 1
3 z=− +i ,
2√ 2
3 1
Re z = − , Im z = ,
2 2
√ !2 2
v
u
u 3 1
|z| = t − + = 1,
2 2

1
arg z = arctan − √ +π
3
1
= − arctan √ + π
3
π 5π
=− +π = .
6 6
p √
4 z = −1 − i, Re z = −1, Im z = −1, |z| = (−1)2 + (−1)2 = 2,
−1 π 3π
arg z = arctan − π = arctan 1 − π = − π = − .
−1 4 4
√
1 3
5 z = −i ,
2 2 √
1 3
Re z = , Im z = − ,
2 2
√ !2
v
u 2
u 1 3
|z| = t + − = 1,
2 2
√
arg z = arctan(− 3)
√ π
= − arctan 3=− .
3
π
6 z = i, Re z = 0, Im z = 1, |z| = 1, arg z = .
2
π π π
7 z=− , Re z = − , Im z = 0, |z| = , arg z = π.
3 3 3

Eksponencijalni oblik kompleksnog broja
Ojlerov identitet
Označimo: cos ϕ + i sin ϕ = eiϕ
eiπ + 1 = 0
p
| cos ϕ + i sin ϕ| = cos2 ϕ + sin2 ϕ = 1
|eiϕ | = 1
cos ϕ + i sin ϕ = cos ϕ − i sin ϕ = cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)

eiϕ = e−iϕ
1 1 cos ϕ − i sin ϕ
(cos ϕ + i sin ϕ)−1 = = ·
cos ϕ + i sin ϕ cos ϕ + i sin ϕ cos ϕ − i sin ϕ
= cos ϕ − i sin ϕ = cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)

−1 1
eiϕ = iϕ = e−iϕ
e

Ako je r = |z| moduo kompleksnog broja z ∈ C \ {0}, a ϕ = arg z njegov
argument, tada je
z = reiϕ
eksponencijalni ili Ojlerov oblik kompleksnog broja z.
z = x + iy ↔ (x, y)
↔ M (z) = M (x, y) = M (r, ϕ)
r(cos ϕ + i sin ϕ) = reiϕ ,
z = r(cos ϕ + i sin ϕ) = r (cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)) = re−iϕ

1 1 1 1
= = (cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)) = e−iϕ
z r(cos ϕ + i sin ϕ) r r

Primer
Odrediti −z ako je z = reiϕ
Rešenje: −z je suprotan broj broja z i njegov argument se razlikuje od
argumenta broja z za ±π:
−z = rei(ϕ±π)
Primer
Odrediti Re z, Im z, |z| i arg z ako je:
z=1=
cos 0 + i sin 0 = ei·0 ;
z = −1 =
cos π + i sin π = eiπ

Primer
π π
z=− = (cos π + i sin π)
3 3
π iπ
= e ;
3
√ π π
z = 2 + 2i = 2 2 cos + i sin
4 4
√ iπ
= 2 2e 4 ;
√
1 3
z = −i
2 2
π π π
= cos − + i sin − = e−i 3
3 3
π π π
z = i = cos + i sin = ei 2 .
2 2
k∈Z:
e2kπi = cos 2kπ + i sin 2kπ = 1,
ei(ϕ+2kπ) = eiϕ e2kπi = eiϕ .

Za sabiranje i oduzimanje kompleksnih brojeva pogodan je algebarski oblik.
Za množenje i deljenje mnogo je pogodniji trigonometrijski ili eksponencijalni.
z1 = r1 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 ) = r1 eiϕ1 , z2 = r2 (cos ϕ2 + i sin ϕ2 ) = r2 eiϕ2
z1 z2 = r1 r2 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 )(cos ϕ2 + i sin ϕ2 )

= r1 r2 (cos ϕ1 cos ϕ2 − sin ϕ1 sin ϕ2 ) + i(sin ϕ1 cos ϕ2 + cos ϕ1 sin ϕ2 )
= r1 r2 (cos(ϕ1 + ϕ2 ) + i sin(ϕ1 + ϕ2 )) .
Moduo i argument proizvoda kompleksnih brojeva

Za proizvod kompleksnih brojeva važi:
|z1 z2 | = |z1 | |z2 |, Arg (z1 z2 ) = arg z1 + arg z2 .
U opštem slučaju: arg (z1 z2 ) 6= arg z1 + arg z2 .

Geometrijska interpretacija
Množenjem kompleksnog broja z1 = r1 eiϕ1 sa eiϕ2 :
argumentu ϕ1 = arg z1 se dodaje ϕ2 = arg z2

rotacija broja z1 oko koordinatnog početka za ugao ϕ2 .

Geometrijska interpretacija
Množenjem kompleksnog broja z1 eiϕ2 = r1 ei(ϕ1 +ϕ2 ) sa r2 = |z2 |:
dužina njegovog vektora položaja r1 = |z1 | postaje r1 r2

skaliranje vektora z1 eiϕ2 duž poluprave arg z1 eiϕ2 = ϕ1 + ϕ2 .

Množenje kompleksnih brojeva predstavlja

kompoziciju dveju transformacija
u kompleksnoj ravni.
z1 z2 = r1 r2 (cos(ϕ1 + ϕ2 ) + i sin(ϕ1 + ϕ2 ))
= r1 r2 ei(ϕ1 +ϕ2 )

Rotacija vektora
z10 − z0 = (z1 − z0 )eiϕ ⇒ z10 = z0 + (z1 − z0 )eiϕ

Deljenje kompleksnih brojeva
z1 = r1 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 ) = r1 eiϕ1 , z2 = r2 (cos ϕ2 + i sin ϕ2 ) = r2 eiϕ2 , z2 6= 0
z1 r1 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 ) r1
= = (cos ϕ1 + i sin ϕ1 )(cos ϕ2 + i sin ϕ2 )−1
z2 r2 (cos ϕ2 + i sin ϕ2 ) r2
r1
= (cos ϕ1 + i sin ϕ1 ) (cos(−ϕ2 ) + i sin(−ϕ2 ))
r2
r1
= (cos(ϕ1 − ϕ2 ) + i sin(ϕ1 − ϕ2 ))
r2
Moduo i argument količnika kompleksnih brojeva

Za količnik kompleksnih brojeva važi:
z |z |
1 1 z1
= , Arg = arg z1 − arg z2 .
z2 |z2 | z2
z1 r1 r1
= (cos(ϕ1 − ϕ2 ) + i sin(ϕ1 − ϕ2 )) = ei(ϕ1 −ϕ2 )
z2 r2 r2
Stepenovanje kompleksnih brojeva
Moavrova formula
Za svako n ∈ Z važi (cos ϕ + i sin ϕ)n = cos nϕ + i sin nϕ.
Dokaz: I Neka je n ∈ N. Dokažimo tvrd̄enje matematičkom indukcijom.

n=1: Tvrd̄enje je tačno, jer (cos ϕ + i sin ϕ)1 = cos(1 · ϕ) + i sin(1 · ϕ)
n=k: Pretpostavimo da važi (cos ϕ + i sin ϕ)k = cos kϕ + i sin kϕ
n = k + 1 : Dokažimo (cos ϕ + i sin ϕ)k+1 = cos ((k + 1)ϕ) + i sin ((k + 1)ϕ) .
(cos ϕ + i sin ϕ)k+1 = (cos ϕ + i sin ϕ)k (cos ϕ + i sin ϕ)

= (cos kϕ + i sin kϕ)(cos ϕ + i sin ϕ)
= cos ((k + 1)ϕ) + i sin ((k + 1)ϕ)
II Neka je n = 0. Tada je (cos ϕ + i sin ϕ)0 = 1 = cos(0 · ϕ) + i sin(0 · ϕ).

III Neka je n = −m, m ∈ N. Tada važi
m
(cos ϕ + i sin ϕ)n = (cos ϕ + i sin ϕ)−m = (cos ϕ + i sin ϕ)−1
= (cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)))m = cos (−mϕ) + i sin (−mϕ)
n
z n = r(cos ϕ + i sin ϕ) = rn (cos nϕ + i sin nϕ) = rn ei·nϕ
arg (z n ) 6= n arg z
Primer
√
Odrediti z 20 ako je: 1◦ z = −3 + i 3; 2◦ z = 1 + i.
q √ √ √
Rešenje: 1◦ |z| = (−3)2 + ( 3)2 = 12 = 2 3
√
√ √ √

3 1 5π 5π
z = −3 + i 3 = 2 3 − +i = 2 3 cos + i sin ,
2 2 6 6
√ 20 20
5π 5π 20 · 5π 20 · 5π
z 20= 2 3 cos + i sin = 1210 cos + i sin
6 6 6 6

50π 50π 48π + 2π 48π + 2π
= 1210 cos + i sin = 1210 cos + i sin
3 3 3 3

2π 2π
= 1210 cos 16π + + i sin 16π +
3 3
√
√

10 2π 2π 10 1 3
= 12 cos + i sin = 12 − + i = 219 310 (−1 + i 3).
3 3 2 2

2◦ z =1+i
√ √ π
I način: |z| = 12 + 12 = 2, arg z = arctan 1 =
4
√ π
20 √ 20 i 20π
z 20 = 2 ei 4 = 2 e 4 = 210 ei·5π = 210 ei(π+4π)
= 210 eiπ ei·4π = 210 eiπ · 1 = 210 (cos π + i sin π) = −210 .

10
II način: z 20 = (1 + i)20 = (1 + i)2 = (1 + 2i − 1)10 = 210 i10
= 210 (i2 )5 = 210 (−1)5 = −210 .

Primer
Izračunati zbirove S = sin α + sin 2α + · · · + sin nα i
C = 1 + cos α + cos 2α + · · · + cos nα.
Rešenje: Označimo Z = C + iS, C = Re Z, S = Im Z.
Z = (1 + cos α + cos 2α + · · · + cos nα) + i(sin α + sin 2α + · · · + sin nα)

= 1 + (cos α + i sin α) + (cos 2α + i sin 2α) + · · · + (cos nα + i sin nα)
1 − e(n+1)iα
= 1 + eiα + e2iα + · · · + eniα =
1 − eiα
(n+1)iα
(n+1)iα (n+1)iα

e 2 e− 2 −e 2 niα sin
(n+1)α
2
= = e 2 .
sin α2
iα
iα iα

e 2 e− 2 − e 2
Koristili smo relacije (eiϕ )k = eikϕ , kao i jednakost za zbir n + 1 članova

geometrijskog reda
1 − q n+1
1 + q + q2 + · · · + qn = .
1−q
Rešavamo binomnu jednačinu z n = w, w ∈ C, w 6= 0, n ∈ N.
Specijalni slučaj, rešavanje jednačine z 2 = w, w ∈ C, w 6= 0:
Primer: z 2 = 4 ⇒ z1 = −2, z2 = 2.
Primer: z 2 = −4 = 4i2 ⇒ z1 = −2i, z2 = 2i.
Primer: z 2 = 2i = (1 + i)2 ⇒ z1 = 1 + i, z2 = −(1 + i).
Primer: z 2 = −2i = (1 − i)2 ⇒ z1 = 1 − i, z2 = −(1 − i).
Primer: q q
3
z 2 = 3i = 2 · 2i = 32 (1 + i)2 ⇒ z1 = 3
2 (1 + i), z2 = − 3
2 (1 + i).
Primer
√
z 2 = −3 + 4i ⇔ z= −3 + 4i naći sve vrednosti
Rešenje: Neka je z = x + iy. Tada je
z 2 = −3 + 4i ⇒ (x + iy)2 = −3 + 4i ⇒ x2 − y 2 + 2ixy = −3 + 4i.
Dobijeni sistem jednačina
x2 − y 2 = −3 ∧ 2xy = 4
ima dva rešenja: 1) x = 1, y = 2 i 2) x = −1, y = −2, tj.
z1 = 1 + 2i, z2 = −1 − 2i.

Rešavamo binomnu jednačinu z n = w, w ∈ C, w 6= 0, n∈N
Neka je z = ρ(cos θ + i sin θ), w = r(cos ϕ + i sin ϕ), .
zn = w
ρn (cos θ + i sin θ)n = r(cos ϕ + i sin ϕ)
ρn (cos nθ + i sin nθ) = r(cos ϕ + i sin ϕ)
⇒ ρn = r, nθ = ϕ + 2kπ, k ∈ Z
√ ϕ + 2kπ
ρ = n r, θ = , k∈Z
n
√

ϕ + 2kπ ϕ + 2kπ
⇒ zk = n r cos + i sin , k∈Z
n n
√ ϕ+2kπ
zk = n
r ei n , k∈Z

Različita rešenja su: zk , k = 0, 1, . . . , n − 1.
k∈
/ {0, 1, . . . , n − 1} ⇒ k = mn + j, m ∈ Z, j ∈ {0, 1, . . . , n − 1}
ϕ + 2kπ ϕ + 2(mn + j)π ϕ + 2jπ

θk = = = + 2mπ
n n n
√ √ ϕ+2jπ √ ϕ+2jπ √ ϕ+2jπ
zk = n r eiθk = n r ei( n +2mπ) = n r ei n e2mπi = n r ei n = zj
Korenovanje kompleksnog broja

n−ti koren kompleksnog broja z = r(cos ϕ + i sin ϕ) = r eiϕ ima tačno n
različitih vrednosti
√

ϕ + 2kπ ϕ + 2kπ
n
zk = r cos + i sin , k = 0, 1, 2, . . . , n − 1,
n n
tj.
√ ϕ+2kπ
zk = n
r ei n , k = 0, 1, 2, . . . , n − 1.

Važno! Geometrijski:
temena pravilnogpn−tougla upisanog u krug sa centrom u 0 i
poluprečnikom n |z|
"Početno" teme ima argument arg z/n, a ostala temena se
dobijaju rotacijom svakog prethodnog za ugao 2π/n.
Primer
√ √ 0+2kπ
1= ei·0 = ei 2 = eikπ , k = 0, 1.
√ √
−1 = eiπ = ei( 2 +kπ) , k = 0, 1.
π
√ √
4 0+2kπ kπ
4
1 = ei·0 = ei 4 = ei 2 , k = 0, 1, 2, 3.

Primer
√ √
3 0+2kπ 2kπ
3
1=ei·0 = ei 3 = ei 3 , k = 0, 1, 2.
√ √
−1 = eiπ = ei( 4 + 2 ) , k = 0, 1, 2, 3.
4 π kπ
4
√ √ −i π √ − π +2kπ √
= 10 2 ei(− 20 + 5 ) ,
π 2kπ
p5 4
5
1−i= 2 e 4 = 10 2 ei 5
k = 0, 1, 2, 3, 4.

Primer
U skupu kompleksnih brojeva rešiti jednačinu
π π
z 8 + cos + i sin = 0.
5 5
Rešenje: Jednačinu predstavljamo u obliku

π π
z 8 = − cos + i sin ,
r 5 5
π π
z = 8 − cos + i sin .
5 5
Kompleksni broj pod korenom nije u

trigonometrijskom obliku!
π π π 6π 4π
− cos + i sin = eiπ ei 5 = ei 5 = e−i 5 ,
5 5
p − 4π +2kπ
= ei(− 10 + 4 ) ,
8 4π 5 π kπ
zk = e−i 5 = ei 8
k = 0, 1, . . . , 7.
n−ti koreni jedinice
n−ti koreni jedinice

Vrednosti n−tog korena iz kompleksnog broja
1 = cos 0 + i sin 0 = ei·0
su
2kπ 2kπ 2kπ
εkn = cos + i sin = ei n , k = 0, 1, 2, . . . , n − 1,
n n
gde je εn = cos 2π 2π
n + i sin n .
Algebarske osobine n−tih korena jedinice

Neka je n ∈ N i G = {z ∈ C z n = 1} skup vrednosti n−tog korena jedinice.
Algebarska struktura (G, ·), gde je · množenje kompleksnih brojeva, je
Abelova grupa.

Rotacija
√n
ϕ + 2kπ ϕ + 2kπ
zk = r cos + i sin
n n
√n
ϕ 2kπ ϕ 2kπ
= r cos + + i sin +
n n n n
√n
ϕ ϕ 2kπ 2kπ
= r cos + i sin cos + i sin
n n n n
√n
ϕ ϕ 2π 2π k
= r cos + i sin cos + i sin
n n n n
√n
ϕ ϕ k
= r cos + i sin ε
n n n
= z0 εkn
i 2kπ
ili zk = z0 e n , k = 0, 1, . . . , n − 1.
z1 = z0 εn
z2 = z1 εn = z0 ε2n
..
.
zn−1 = zn−2 εn = . . . = z0 εn−1
n
Gusarsko blago
Gusarsko blago
Priča se da je neki mornar našao stari pergament koji opisuje tačnu lokaciju
zakopanog gusarskog blaga na pustom ostrvu. Pored toga, pergament je
sadržao sledeće instrukcije za nalaženje ovog blaga:
Na ostrvu su vešala i samo dva drveta, palma i eukaliptus Pod̄i od vešala i

broj korake u pravoj liniji sve do eukaliptusa Kod drveta skreni za 90◦ nadesno
i hodaj napred u pravoj liniji isti broj koraka. U tački gde staneš, zabodi štap u
zemlju.Sada se vrati do vešala i hodaj u pravoj liniji, brojeći korake od vešala
do palme. Kada stigneš do palme, okreni za 90◦ nalevo i idi isti broj koraka,
stavljajući drugi štap u tačku gde se zaustaviš. Kopaj u tački tačno na polovini
rastojanja izmed̄u štapova i naći ćeš blago.

Gusarsko blago
Gusarsko blago
Mornar je odlučio da potraži blago, iznajmio brodić i otplovio do ostrva. Lako
je našao palmu i eukaliptus, ali, na žalost, zub vremena je učinio svoje i
vešala su nestala, a vreme je obrisalo sve tragove moguće lokacije. Ne
znajući položaj vešala, mornar nije video način za nalaženje blaga i, posle
nekoliko uzaludnih kopanja, vratio se praznih ruku.

Gusarsko blago
π
z10 − z1 = (z − z1 )ei 2 z10 + z20
zB =
z10 = z1 + (z − z1 )i = iz + z1 (1 − i). 2
z1 (1 − i) + z2 (1 + i)
=
0 −i π 2
z2 − z2 = (z − z2 )e 2
−c(1 − i) + c(1 + i) 2ic
z20 = z2 + (z − z2 )(−i) = −iz + z2 (1 + i). = 2
=
2
= ic
Gusarsko blago

Primitivni n−ti koreni jedinice
Broj z je primitivan n−ti koren jedinice ako nije m−ti koren jedinice niza jedno
manje m, tj. ako važi
z n = 1,
z m 6= 1 za m = 1, 2, 3, . . . , n − 1.
Ako je n prost broj, svi n−ti koreni jedinice, osim 1, su primitivni.

Primer
√ √
3 0+2kπ 2kπ
3
1= ei·0 = ei 3 = ei 3 , k = 0, 1, 2.
i 2π −i 2π
Vrednosti z1 = e i z1 = e
3 3 su
primitivni treći koreni jedinice.
√ √
4 0+2kπ kπ
4
1= ei·0 = ei 4 = ei 2 , k = 0, 1, 2, 3.
iπ π
Vrednosti z1 = e 2 = i i z3 = e−i 2 = −i su primitivni četvrti koreni
jedinice.
Vrednosti z0 = ei·0 = 1 i z2 = eiπ = −1 nisu primitivni četvrti koreni
jedinice, jer je z02 = 1, z22 = 1.

03 Час Комплексни бројеви 2022

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

03 Час Комплексни бројеви 2022

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KOMPLEKSNI BROJEVI

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 1 / 63

1 Algebarski oblik kompleksnog broja

2 Trigonometrijski i eksponencijalni oblik kompleksnog broja

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 2 / 63

Polje realnih brojeva

predstavlja algebarsku strukturu polje.

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 3 / 63

U skupu R svaka linearna jednačina

Kvadratne jednačine mogu, ali ne moraju imati rešenje u R.

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 4 / 63

omogućen je ulazak u nove

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 5 / 63

Zbir više imaginarnih jedinica pokazuje se kao proizvog imaginarne jedinice i

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 6 / 63

Skup svih kompleksnih brojeva označava

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 7 / 63

kompleksna ravan (Gausova ravan)

x−osa ↔ realna osa,

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 8 / 63

Konjugovano kompleksni broj

Konjugovano kompleksni brojevi

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 9 / 63

Skup C nije ured̄en nijednom relacijom totalnog poretka!

(x1 + iy1 ) + (x2 + iy2 ) = (x1 + x2 ) + i(y1 + y2 ),

(x1 + iy1 ) · (x2 + iy2 ) = (x1 x2 − y1 y2 ) + i(x1 y2 + x2 y1 ).

Važno! Sabiranje (množenje) kompleksnih brojeva i sabiranje

z + z = (x + iy) + (x − iy) = 2x = 2Re z, z + z ∈ R,

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 11 / 63

sabiranje: 0 ∈ C − neutralni element;

−z = −x − iy − inverzni element za z = x + iy.

množenje: 1 ∈ C − neutralni element;

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 12 / 63

recipročan broj kompleksnog broja

z1 − z2 = z1 + (−z2 ) = (x1 − x2 ) + i(y1 − y2 ).

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 16 / 63

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 17 / 63

vektori položaja kompleksnih brojeva z1 + z2 i z1 − z2 odgovaraju vektorima

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 18 / 63

Veza izmed̄u Dekartovih i polarnih

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 19 / 63

tačke z, tj. rastojanje tačke z od koordinatnog početka.

ϕ = Arg z − Argument kompleksnog broja z je ugao koji vektor

položaja tačke z gradi sa pozitivnim delom realne ose.

z = r(cos ϕ + i sin ϕ) − trigonometrijski oblik kompleksnog broja z

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 20 / 63

Moduo kompleksnog broja

Rešenje: |z| = |(3 + 4i)(i − 1)(2 + 3i)(3 − 2i)(7i + 1)|

= |(3 + 4i)||(i − 1)||(2 + 3i)||(3 − 2i)||(7i + 1)|

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 22 / 63

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 24 / 63

Moduo kompleksnog broja

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 25 / 63

Rastojanje izmed̄u dve tačke

Rešenje: Uslov koji z = x + iy ∈ C mora da ispuni je

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 26 / 63

predstavljeni su svi kompleksni

Jednačina kružnice sa centrom u tački z1 = a + ib poluprečnika R je:

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 27 / 63

Glavna vrednost argumenta

Važno! Za kompleksni broj z = 0 ne postoji argument, jer je njegov

Čas 4. KOMPLEKSNI BROJEVI 25.–29. oktobar 2021. 29 / 63

predstavljeni su svi kompleksni