a. Marii Cu -Sktodowskiej av RES HISTORICA Graecorum et Romanorum memoria IIWojciech Bejda POLITYKA WLADZ RZYMSKICH WOBEC ALEKSANDRYJSKICH ZYDOW W LATACH 30 P.N.E.-117 N.E. Stosunki pomiedzy Rzymianami a Zydami miaty wymiar polityczny, stad artykut bedzie koncentrowat sie na polityce Rzymian wobec Zydéw zaréwno w wymiarze dlugofalowym, jak i w kontekécie poszczegdlnych wydarzen. Zréd- ta pozwalaja réwniez na nakreslenie sytuacji spoleczno-politycznej zydowskich mieszkancéw Aleksandrii, na kt6ra miaty wptyw dziatania tamtejszych prefek- tow ikolejnych cesarzy.' Mozna si¢ rowniez pokusi¢ o nakreslenie postaw wo- bec wladzy i zmian, jakie w nich zachodzity. Rzady Augusta, pod pewnymi wzgledami, okazaty sie dla spotecznosci zy- dowskiej w Aleksandrii zaréwno kontynuacja, jak i przetomem, co tylko z pozo- tu wydaje sie sprzeczne. Podbéj Wschodu przez Augusta nie oznaczat jakichs gwaltownych reorganizacji na kazdym polu, zwiaszcza kiedy pewne rozwiazania wydawaly si¢ zadowalajace.’ Tak byto z regulacjami dotyezacymi praw, czy tez przywilejow zydowskich oraz kanonami polityki Ptolemeuszy wobec przybyszéw z Palestyny. Przejawem tego byto migdzy innymi wiasnie potwierdzenie praw, jakie posiadali Zydzi oraz nadanie nowych. Nadane lub potwierdzone przywileje, bedace w posiadaniu Zydéw, chronity w bardzo sze- * Jest to pierwszy rozdziat pracy magisterskiej pt. ,,Wiadza rzymska, Grecy, Egipcjanie a Zy- dzi w Aleksandrii w latach 30 p.n.e.-I!7 n.e, Zagadnienia spoteczno-polityczne”, napisanej pod kierunkiem prof. Leslawa Morawieckiego. Na potrzeby druku w ,Res Historica” zostat on nieco zmodyfikowany. " Obywatele rzymscy, ktérych Sladéw obecnoSci motna doszukiwaé sig jeszcze w III w. pie. izezasem coraz liczniejsi, nie pozostawili po sobie takich Sladow w Zrédlach, ktore pomogtyby w ustaleniu ich relacji z aleksandryjska gming zydowska. Trudno jest tez ustalié ich wplyw na polityke wladz raymskich w Aleksandrii. J.G. Milne, Egyptian nationalism under Greek and Roman rule, Journal of Egyptian Archaeology”, 1928, 14, s. 230; por. M. Sartre, Wschéd rzymski. Prowincje i spoteczetistwa prowincjonalne we wschodniej czeéci basenu Morza Srédziemnego w okresie od Augusta do Sewerdw (3lr. p.n.e.-235r. p.n.e.), Wroclaw 1997, s. 464 inn; E.G. Huzar, Alexandria ad Aegyptum in the Julio-Claudian Age, ANRW Il, 10, 1, 1988, s. 632, 2¥. Teherikover, Hellenistic Civilization and the Jews, Philadelphia 1959, s. 306, E.G. Hu- zar, Augustus, heir of the Ptolemies, ANRW II, 10, 1, 1988, s. 382.164 Wojciech Bejda roki sposéb ich religig i obyczaje.° Z drugiej strony, Rzymianie wykazywali si¢ daleko posunieta tolerancja wobec judaizmu, co wynikato z przemyélanej poli- tyki nakierowanej na utrzymanie jednosci i spokoju w imperium.’ Trzymali si¢ oni niepisanej zasady, ktorq dobrze chyba wyrazit Jozef, by wymagaé w kulcie cesarzy tyle, na ile moga sobie pozwolié wyznawcy réznych religii i kultow (mowa jednak gtéwnie o Zydach). Rzecz jasna, istnialy granice tolerangji, ktérych przekroczenie wywotywato gwattowna reakcjg wiadzy* (0 czym péinie)). Whkroczenie Rzymian do Egiptu byto, jak zostalo zauwazone, wydarzeniem przetomowym. Ow przelom zaznaczyt sie miedzy innymi tym, ze Zydzi zostali obciazeni dajqcym sie wielce we znaki podatkiem zwanym laographia.’ Przyczyn jego natozenia nalezy upatrywa¢ w specyfice rzymskiej polityki na Wschodzie, zgodnie z ktéra starano si¢ podtrzymywa¢ wyzszosé kultury hellenistycznej.* Fakt ten miat daleko wieksze konsekwencje niz tylko fiskalne i trudno jest przeceni¢ jego wptyw na relacje miedzy Zydami a wtadzq. Podatek ten miat ponizajacy charakter, poniewaz zrownywat ich z darzonymi pogarda Egipcjana- > Jozef, bedacy gléwnym i obok Filona jedynym prawie érédtem informacji do ich poznania, wymienia znaczna liczbe przywilejéw oraz ich wariacji, W myél tychze, Zydzi mogli swobodnie i bez przeszkéd zachowywaé swe narodowe zwyczaje i swigte obrzedy. Zob. Ios., ant. Iud., XIV, 13, 227, 242; XVI, 163. J. Juster, Les Juifs dans |'Empire Romain, Paris 1914, t. 1, s. 132-152 cytuje kilkadziesiat wzmianek u Jézefa Flawiusza o przywilejach, ktére mieli otrzymaé Zydzi. Wrazenie, jakie wynosi si¢ zlektury zamieszczonych przez Jézefa edyktéw cesarskich i tych wydanych przez urzednikw rzymskiej administracji, wskazuje, 2e nawiazuja oni czgsto do tego, co juz istnialo w przesztosci, zob. J.N, Sevenster, The Roots of the Pagan Anti-Semitism in the Ancient World, Leiden 1975, s. 146 i nn. Zagadnienia polityczne zostaty interesujaco i szczegto- wo przedstawione przez V. Tcherikovera w Prolegomenie [w:] Corpus Papyrorum Judaicarum, t. 1, Cambridge 1957, s, I n. ‘'T. Zielifiski, Hellenizm a Judaizm, Warszawa 1927, t. 2, s. 66. 5 Tos. c. Ap., II, 73. Zob. tea E, M. Smallwood, Jews and Romans in the Early Empire, «History Today”, 1965, 15, s. 233. © Sevenster, op. cit. s. 159; E. M. Smallwood, The Jews under Roman Rule. From Pompey to Diocletian, Leiden 1976, s. 240. 7 A. Kasher, The Jews in Ptolemaic and Roman Egypt, Tubingen 1985, s. 19, 165, 227; V. Tcherikover, Hellenistic Civilization, s. 311 i nn.; id., The decline of the Jewish diaspora in Egypt in the Roman period, Journal of Jewish Studies”, 1963, 14, s. 9; The Acts of the Pagan Martyrs, red, H, A. Musurillo, Oxford 1954, s. 139; V. Tcherikover, Syntaxis and laographia, «Journal of Juristic Papyrology”, 1950, 4, s. 190 n. Podatkowi podlegal kazdy meski czlonek ro- dziny od 14 do 60 (lub 62) roku Zycia. Pewne grupy ludnosci byly jednak zwolnione od jego uisz- czania. Moina zaliczyé do nich Rzymian, obywateli miast greckich, ograniczona liczbe kaptanow ji urzednikow oraz, byé moze, potomkéw ptolemejskich kétoiKo1. Tzw. metropoleis (mieszkaficy stolic dystryktéw) placili poglewne w zredukowane} wysokosci, Nalezy takze dodaé, ze suma, jaka nalezato wnieSé 2 tytutu bycia /aographomenoi, roimita sig w zaletnoéci od rejonu kraju: 16 drachm w niektérych czesciach Gomego Egiptu i ok. 40 (44 biorac pod uwage rézne dodatki) w Faydm, zob. Tcherikover, Syntaxis, s. 191; id., Prolegomena, s, 57. Podobnie: Sartre, op. cit, s.7lin * Teherikover, Syntaxis, s. 196. Zob. rownied M. Rostovizeff, The Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford 1941, . 1, s. 6, 178 in,, 245, 257 in., 265, 273, 298 i nn,, 331 innPolityka wtadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydow... 165 mi i przyczyniat sig dodatkowo do postepujacego zubozenia Zydéw. Wedlug Wiktora Tcherikovera, zrownanie pod wzgledem podatkowym Zydow z Egip- cjanami stanowito dotkliwy cios szczegélnie dla zamodmiejszej i bardziej wy- ksztalconej czesci wyznawcow Jahwe.” Jakkolwiek niektorzy probuja minimali- zowaé znaczenie i zasieg tego podatku'®, to wydaje sig, ze whasnie cheé zrzu- cenia ,pogléwnego” popychata Zydéw do préb udowodnienia przed rzymskq whadza, iz posiadaja oni obywatelstwo Aleksandrii, czy tez prawo do tootéAgia (réwnosci podatkowej) z Grekami.'' Jak wiec widaé, uzyskanie przywilejow re- ligijno-obyczajowych, skadinad niezbednych Zydom, nie oznaczato specjalnego ich traktowania, gdyz z drugiej strony nie zostali wytaczeni z capitatio, tak jak pewne nieliczne uprzywilejowane grupy. Przyczyny antyzydowskich rozruchéw w Aleksandrii wr. 30 zaliczaja sig bardziej do sfery relacji migdzy Zydami a Grekami i Egipcjanami.'? Bezpo- Srednia przyczyna tumultu by! przyjazd kréla Agryppy I do Aleksandrii w ra- mach podrézy do uzyskanego od cesarza Gajusza krélestwa w pémocnej Pales- tynie."’ Jego obecnosé przyczynita si¢ do eskalacji istniejgcego dotychczas w ukryciu konfliktu, w czym miat sw6j udziat gubernator Aulus Awiliusz Flak- kus. Zostat on prefektem w Egipcie w 32 r. Wedlug Filona, sprawowat sw6j urzad przyktadnie, nie faworyzujac ani Zydéw, ani Grekéw." Jednak obawiajac sie zemsty Gajusza za udziat w przesladowaniu jego matki, a szantazowany przez gimnazjarchow, Izydora i Lampona, z ktérych ten pierwszy miat zastugi ucesarza, zgodzit si¢ ,,wydaé” Zydow na pastwe tlumu. Polityczng cena, jaka miat zaptaci¢ praefectus Aegypti za obietnicg, iz bedzie bezpieczny przed zemsta Kaliguli, bylo wydanie i poswigcenie Zydow.'* Rola Flakkusa nie ograniczata si¢ jedynie do biernego przyzwolenia na swobodne poczynania zwolennikéw Izydora i Lampona (np. profanacja synagog poprzez ° Syntaxis, s. 192, 202. Por. interesujaca opinie J. Méléze-Modrzejewskiego, Zydzi nad Nilem. Od Ramzesa II do Hadriana, pracki. J. Olkiewicz, Krakow 2000, s. 192, o biblijnych zrédlach niechgci do wszelkich form liczenia Narodu Wybranego, " Kasher, op. cit. s. 19, rowniez Musurillo, op. cit., s. 139i n. "J. G.Gager, The Origins of Anti-Semitism Attitudes toward Judaism in Pagan and Christian Antiquity, New York-Oxford 1983, s. 44 2 Zestawienia prayezyn wrogosci Grekéw wobec Zydéw w interesujacym kontekscie socjologicznym dokonali W. Bergmann i Ch. Hoffmann, Kalkiil oder ,, Massenwahn”"? Eine sozio- logische Interpretation der antijiidischen Unruhen in Alexandria 38 n. Chr., [W:] Antisemitismus und jiidische Geschichte. Studien zu Ehren von Herbert A. Strauss, red. R. Erb, M. Schmidt, Berlin 1987, s. IS inn. ¥ Phil, Flacc. 25. Zob. komentarze do wydarze opisywanych przez Filona: Tcherikover, The Decline, s. 17 inn. ™ Phil. Flace. 25. 'S Phil, Flace. 23.166 Wojciech Bejda umieszczenie w nich wyobrazen Gajusza'®), co czesto zarzucat mu Filon. Otoz miat on przygotowaé¢ legalne podstawy dalszych akcji przeciw Zydom. Pozbawit wige ich obywatelstwa.'’ Kilka dni pozniej wydat zarzadzenie, ktore okreslato Zydow jako cudzoziemcéw i obcych.'* Na dany znak tum zaatakowat Zydow, rabujgc i mordujac ich. Wielu znich zostato wygnanych ze swych domostw istloczonych w dzielnicy Delta, ktéra byta zbyt mata, by ich pomiesci¢.'* Straszne przepelnienie dzielnicy, gtéd i epidemie towarzyszace takim warunkom dopeinity dzieta zniszczenia. Nie probujac przywrocié porzadku, prefekt brnat dalej wswych antyzydowskich poczynaniach: wydat na ponizajaca chtoste eztonkéw zydowskiej geruzji oraz zarzadzit bezowocne, jak sig okazato, poszu- kiwania ukrytej przez Zydéw broni,”” Koniec koncéw wszystkie te wysiiki Flakkusa, by unikna¢ denuncjacji przed cesarzem, speizty na niczym, wobec potepiajacego raportu Agryppy.” Cesarz przypomniat sobie o prefekcie i po rozprawie sadowej skazat go na wygnanie, a potem na smieré,”” ‘Najwazniejsza osoba tego dramatu jest niewatpliwie Flakkus. Prefekt Egiptu, urzednik zalezny bezposrednio od cesarza, w nim znajdujacy poparcie dla swych poczynan, zostal postawiony w sytuacji bez wyjscia. Dla Flakkusa cesarz stanowit realne zagrozenie i jedyna jego altermatywa bylo poddanie sie woli ludzi, ktorzy dazyli do pétprywatnych rozrachunkéw.” Moina tez doszukaé sie innego motywu dziatan prefekta. Chodzi tutaj ocheé zabezpieczenia sig przed oskarzeniami onaduzycia, jakich mégt sig dopusci¢ podczas swej wyjatkowo dtugiej stuzby. Potwierdzenia tej hipotezy nalezy szuka¢ w obecnosci Izydora i Lampona podezas jego procesu przed cesarzem i byé moze w pewnym papirusie.”* Opér wobec perswazji Izydora i Lampona mégt byé ryzykowny. W tej sytu- acji poswigcenie co najmniej obojetnej gubernatorowi grupy ludnosci wydawato 6 Phil, Flac. 40-52. Obraza osobistego przyjaciela Gajusza byla w pewien sposéb wyzwa- niem rzuconym wiadzy i pragnienie unikni¢cia konsekwencji tego czynu powiodto Aleksandryj- ezykéw do umieszczenia wyobrazeh cesarza w zydowskich Swigtyniach, por. H. 1. Bell, Jews and Christians in Egypt, London-Oxford 1924, s. 16. 1” Phil, Flace. 53. '® Phil. Flacc. 54; Kasher, op. cit. s. 21, 240 i nn. ” Phil. Flace. 55. 20 Phil. Flacc. 73-90. Co do poszukiwania broni, to poréwnaj uzasadnione watpliwosci V. Tcherikovera, Prolegomena, s. 68, przyp. 42. 2 Phil. Flace, 183. % Phil. Flace. 105-151; 185-191 2 A_N. Sherwin-White, Philo and Avilius Flaccus: a Condundrum, ..Latomus”, 1972, 31, s. 824, 826, podwaza powiazania migdzy Flakkusem a Makronem i kwestia sukcesji Gemellusa. Wedtug tego autora, Filon przeniés! okolicznoéci i uwarunkowania, jakie byty zwiazane z areszto- waniem prefekta na wezesniejszy o kilka miesigcy okres, w ktérym zmiany polityki Gajusza nie moina bylo jeszcze sig spodziewat. ° CPJ, 154. Phil. Flace. 125-127; A. N. Sherwin-White, op. cit.,s. 825.Polityka wadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydow. .. 167 si¢ cena, ktora mozna byto zaptacié. Urzednik, majacy sta¢ na strazy porzadku i przez diugi czas dobrze si¢ wywiazujacy z tego trudnego do speinienia w Alek- sandrii, zadania, w pewnym momencie stat si¢ klientem jednej ze zwasnionych stron.”> Wyraznie wskazuje to wiec na kryzys wiadzy. Mona przypuszczaé, ze wydarzenia z tego roku znaczaco wplynely na po- gorszenie sig obrazu Rzymian w oczach aleksandryjskich Zydow. Poczatkowo wizerunek miasta nad Tybrem przedstawiat si¢ wyjatkowo pozytywnie.” Jest jednak Zrodto, ktore prezentuje otwarta wrogosé, wobec Rzymu i jego miesz- kafoow. Chodzi tutaj 0 IIT Wyrocznig Sybilliriska.” Chociaz nie wszystkie pasaze odnoszace si¢ do Rzymu nacechowane sq ne- gatywnym don stosunkiem, to zdecydowana wigkszosé jest przesycona ,,prze- powiedniami” dotyczacymi zaglady i tragicznego losu jego obywateli (na ktory nota bene mieli oni sobie zastuzy¢).”* Autor proroctw ,,widzi” mig¢dzy innymi zatosny los Rzymu i i jego ruiny oraz Smieré jego mieszkaicéw w swych wtasnych domach.”* Kiedy tylko Rzymianie wejda na droge nieprawego zuchwalstwa, doznajq wielkie} kleski, a ich dzieci zostana umieszczone w domach o ztej stawie.”° Dalej jest mi¢dzy innymi mowa ° finansowym (Sciagniete kontrybucje) i iludzkim (niewolnicy) rewanzu Azji na stolicy imperium, ktéra, niczym bogata i dumna dziewezyna, nagle obrécona w niewole, bedzie cierpieé szczegdlnie dotkliwe ponizenie.” Wielki i | wspaniaty Rzym stanie sig w koncu tylko ulica, doswiadczywszy wpierw wyniszczajace} i hahbigcej wojny domowej.” W wersach III Wyroczni Sybillinskiej moma doszukiwaé sie zarowno odnie- sieh do rzeczywistych wydarzen historycznych (podbéj Wschodu przez Rzym, 5 Phil. Flacc. 19. © Wptyw na to miaty uklady dyplomatyczne, jakie Hasmoneusze zawierali 2 rzymskimi wladzami i chociaé dotyezyly one tylko Judei, to jednak w diasporze zaczal ksztaltowaé sig przy- chyiny stosunek do Republiki, zob. M. Hadas-Lebel, L ‘évolution de l'image de Rome auprés des Juifs en deux siécles de relations judéo-romaines — 164 + 70, ANRW Il, 20, 2, s. 736. Dalsze kontakty, juz na terenie Egiptu, tylko poglebity sympatig Zydow do Rzymian. 7” We wydania H. Lanchestera, The Sybilline oracles, [w:] Apocrypha and Pseudepigrapha, Oxford 1913, t. 2, s. 368-406; M. Simon, Sur quelques aspects des Oracles Sibyllins juifs, (w:] Apocalpticism in the Mediterranean World and the Near East, red, D. Hellholm, Tibingen 1989, (wyd. I1), s. 220; por. M. Hengel, Judentum und Hellenismus, Tabingen 1973, s. 339 n. V. Tcheri- kover, Prolegomena, doszukuje sig wrogiego nastawienia do wladzy rzymskiej w II! Ks, Machab., s. 68 i n. Wiele wskazuje na to, ze powstata ona w Srodowisku aleksandryjskich Zydéw, poniewad dostrzegalne sq w niej elementy synkretyzmu zydowsko-hellenistycznego tak wlagciwego dla Aleksandrii, Hadas-Lebel, op. cit., s. 755. Lanchester, ed. cit., widzi w niej rowniez kilka elemen- tw o proweniencji chrzescijafskiej: 68, 158, 256-259, (s. 373 in.). 7 Wspomniane pasaze zajmuja ok. 1/10 tekstu Wyroczni: 46-62, 175-192, 350-366, 464~ 469, 470-473, 520-535. Or, Sib. 52in, 2 Or. Sib. 82-86, 3" Or. Sib. 350-362. *? Or. Sib. 364-369.168 Wojciech Bejda wojna domowa w Italii wIw. p.n.e.) jak i, co moze nawet jest wazniejsze, oceny tych faktéw iefektow rzymskiego panowania w srodowisku aleksan- dryjskich Zydow. Modna by ostatecznie powiedzieé, ze przedstawiony obraz zawiera wiele retorycznej przesady i gatunkowego udramatyzowania wiasciwe- go kaddej literaturze apokaliptycznej. Jednak wydaje sie, ze na taki a nie inny jego ksztatt mogly wptynaé réwnie dramatyczne wydarzenia.” Zapewne w nastepnym, 39 roku udato sie zaprowadzié pewien tad, aczkol- wiek do peinego uspokoji ‘ojenia atmosfery byto jeszcze daleko. Aktywnosé obu stron jednak nie wygasta. Nowy prefekt, Vitrasius Polio zezwolit dwu rywalizujacym grupom na wy- stanie reprezentantow do Rzymu, aby mogli przedstawié swa sprawe przed impe- ratorem. Dwie delegacje: jedna na czele z Filonem, a druga z Apionem dotarly do Rzymu na zime 38/39 roku.* W tym czasie Gajusz byt zajety prowadzeniem kampanii wojennej przeciw Germanom. Przez caty rok 40 Kaligula unikat dhuz- szych rozméw z delegacja Zydow. Dopiero w styczniu 41 r. miato miejsce kratkie spotkanie poselstwa zcesarzem. Cesarz nie hamowat sie przed zniewazaniem i obrazaniem Zydéw, nie dajac im okazji do przedstawienia swych argumentow. Filon nie miat zhudzeh co do wrogosci Kaliguli, poniewaz z przybyciem do Rzymu owiladnietego strachem Agryppy (zapewne we wrzeéniu 40.) stat sie zany niebezpieczny dekret, ktéry nakazywat umieszczenie posagu cesarza w je- rozolimskiej swiatyni.”® W tej sytuacji walka aleksandryjskich Zydow o swe pra- wa stawala sie drugorzedna, gdyz ow dekret uderzat w jeden z najbardziej draz- liwych aspektow religii Izracla. Kres zmartwieniom nie tylko poselstwa zydow- skiego, ale iwielu innych osdb potozyta nagta smieré Gajusza 24 stycznia 4) roku, » Mireille Hadas-Lebel, op. cit., s. 766, 806, po szczegblowej analizie tekstu tego dzieta jest sklonna datowaé jego powstanie na krétko po 38r. Zob. przeglad literatury, jaki daje E. Gruen, Heritage and Hellenism. The Reinvention of Jewish Tradition, California 1998, s. 269 in., przyp. 96. ™ Jezeli chodzi o Zydéw, to poswiccili zapewne dw rok na leczenie wlasnych ran i wyelimi- nowanie w ramach prawa wszelkich watpliwosci odnognie do ich statusu prawnego, naruszonego przez Flakkusa. 35 Za data 38/39 opowiada sig m.in. Bell, Jews and Christians, s. 17. E. M. Smallwood, Philo- nis Alexandrini Legatio ad Gaium, Leiden 1961, jest zdania, ze poselstwo wyruszylo na przetomie 39/40 r., s. 31-50; ead,, Jews under Roman Rule, s. 242. Odnosnie do chronologicznej rekonstruk- ji wydarzedi zwiazanych z misja Filona zob. E. M. Smallwood, The chronology of Gaius attempt to desacrate the temple ,Latomus”, 1957, 16, s. 13-17; J. P. V. D. Balsdon, Notes concerning the principate of Gaius, Journal of Roman Studies”, 1934, 24, s. 19-24; id, The Emperor Gaius, Oxford 1938, s. 135-140; Juster, op. cit, t. 1, s. 338-354, 36 Phil. Legat. 188, 207; Jos., ant. Iud., XVIII, 257 i nn. Zob. J. W. Swain, Gamaliel’s speech and Caligula’s statue, Harvard Theological Review", 1944, 37, s. 341-349; Smallwood, The Chronology, s. 3-17, 8. Zeitlin, Did Agrippa write a letter to Gaius Caligula, ,Jewish Quarterly Review”, 1965, 56, s. 22-31; J. Daniel, Anti-semitism in the Hellenistic-Roman period, ,Joumal of Biblical Literature”, 1979, 98, s. 60.Polityka wtadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydéw... 169 Zapewne nie do kohca mozna zaufaé relacji Filona. Jego Legatio ad Gaium jest przesiqkniete ambiwalentnym stosunkiem do rzymskiej wtadzy, a szcze- gdlnie jej uosobienia, cesarzy.”” Niezwykle szeroko rozpowszechniona opinie o szalenstwie Kaliguli, bazuja- cq rowniez na przekazie Swetoniusza, zjednej strony dalej sig powtarza, za$ z drugiej probuje si¢ obalié.” Byé moze przekonywajaca jest teza R. Augueta, ktory sadzi, iz Gajusz byt tylko uczestnikiem walki z senatem o wladze.” W tym tez kontekécie nalezy rozpatrywaé nakaz umieszczenia jego statuy w jerozolimskiej éwiqtyni. Byta to odpowiedz na prowokacje Zydow, jaka byto zniszczenie oltarza wzniesionego ku jego czci.” NieScistosci i stronniczos¢ w prezentacji postaci tego wtadcy jest rowniez widoczna na nieco wezszym polu, w Aleksandrii. Ot6z w Legatio ad Gaium jest on wiasciwie odpowiedzialny ze pogrom z 38 r. Jest tam on bowiem przedsta- wiony jako niemal jego inicjator“', podezas gdy w In Flaccum cate odium winy spada na prefekta. W kontekscie przypisywanego Gajuszowi szaleistwa i wielu jeszeze innych cigzkich przywar dziwi fakt, ze poselstwo Zydow zostato w ogéle wystuchane.*” Moana wiec przyja¢, ze Filon uksztattowat taki a nie inny obraz postaci Ga- jusza, aby wyjasni¢ jego nieprzychylny stosunek do Zydéw, czy tez po prostu fiasko swej misji.” Niepowodzenia i zaniedbania widoczne w polityce wew- netrznej i zagranicznej wynikaty raczej zlekkomySInosci iz mtodego wieku %” Phil. Legat. passim., Zob. szerzej R. Barraclough, Philo’s Politics. Roman Rule and Hellenistic Judaism, ANRW 21, 1; IV. Philo’s Attitude to Roman Rule, s. 449-475. * Suet. Cal. 11. Zwolennikami pierwszej tezy sq min. J. P. V. D. Balsdon, The Emperor Gaius, 8.36; R.S. Katz, The illness of Caligula, Classical Weekly”, 1972, 65, s. 223 i n.; V. Massaro, I. Montgomery, Gaius - mad, bad, ill or all three?, ,Latorwus”, 1978, 37, s. 908 i n. Odmiennego zdania sa np. M. G. Morgan, Caligula's illness again, ,Classical Weekly", 1973, 66, s. 328. » Kaligula, czyli wladza w reku dwudziestolatka, przeki. W.Gilewski, Warszawa 1990, s. 104, Por. tez opinig P. H. Charleswortha, CAH X, 1952, s., 654, 657 i n., 663 i n. Wswym zakomitym artykule przegladowym Zvi Yavetz radzi, aby wystrzegat sig upraszezajacych i jed- nostronnych sadéw. Jesli mozna pokusié sig 0 niezubazajace streszczenie, to dostrzega on zlozo- nosé przyezyn nie tylko samego zachowania Gajusza, wskazujac przy tym na upadek moralny warstwy senatorskie} w duzej mierze warunkujacy postepowanie cesarza, ale i na prawie zawsze jednoznaczna ocene czynéw wladcy zaréwno tych okrutnych, dziwnych, jak i pozytecznych. Nie bez zmaczenia jest to, ze w swym postepowaniu nie wykazywat cech wyrachowanego polityka i dawal ujgcie swym negatywnym myélom i uczuciom publicznie — Z. Yavetz, Caligula, imperial madness and modern historiography, ,Klio”, 1996, 78, s. 105-129. “ Tos. ant. Iud. XVIII, 261-302; Phil. Legat. 207-221; Tac. Hist. V. 9; zob. Sevenster, op. cit., s. 28. ' Legat. 119 in. Zgodnie z opisem Filona, Gajusz miat takie cechy, jak: klétliwosé i obludnosé (52), aspo- Jeczne i niezdoine do wspétpracy uosobienie oraz niespéjnogé charakteru (34), byt zwodniczy i falszywy (59), miat zelazne i bezlitosne serce (87), byt niegodziwy i tchérzliwy (90). Por. Barraclough, op. cit., s. 460.170 Wojciech Bejda whadcy, ktory raczej nie miat okazji dostatecznie zapoznaé si¢ z zasadami fun- kcjonowania panstwa.“ Nicoczekiwana smieré Gajusza spowodowala, ze Zydzi w Aleksandrii posta- nowili wziqé odwet na swych przesladowcach. Na wieSé o dalszych niepokojach wtym miescie kolejny z wladcow z dynastii julijsko-klaudyjskiej, Klaudiusz, nakazal uzycie wojska, aby potozyé im kres."° Mogna przypuszcza¢, ze w tym samym mnie] wigcej czasie postanowit on podjaé sig calosciowego wyjasnienia iustalenia wszystkich prawno-polityczych probleméw majacych zwiazek Zz prawami i statusem Zydéw w Aleksandrii. Okoto potowy kwietnia 41 r., byé moze pod wptywem swego przyjacicla z okresu dziecifstwa, Agryppy, Klau- diusz wydat dwa cesarskie edykty w duchu przywilej6w nadawanych przez Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta.“ W pierwszym z nich jest mowa o zachowaniu przez Zydéw ich ojezystych obyczajow: ,[...] aby [Zydzi — W. B.] nie byli pozbawieni zadnego z przyzna- nych im praw, lecz by zachowali przywileje, ktore dawniej mieli i aby mogli pozostaé wiemymi swoim ojczystym obyczajom” (przekt. J. Radozycki)."” Te stowa mozna rozpatrywaé w kontekécie przedstawionych juz wydarzen w Alek- sandrii, kiedy to przywileje Zydéw zostaty naruszone. Istota drugiego edyktu jest potwierdzenie praw, jakimi cieszyli sie Izraelici w panistwie rzymskim. Stowo ,,Aleksandria” pada tam nieprzypadkowo. Jest ona tutaj niejako wyznacznikiem dla zakresu przywilej6w zydowskich. Z uwagi na dtugotrwate spory Izraelitow z reszta spotecznosci tego miasta sprawa byta do- statecznie nagtosniona i dobrze znana. Przyczynity si¢ do tego wizyty poselstw zydowskich (np. Filona) i greckich. Klaudiusz mégt wiec dosyé dobrze zmaé sytuacje w Aleksandrii, nad ktora mdgt tez zlecié badania swoim urzednikom. Ci za8 przejrzawszy archiwa mogli dostatecznie orientowaé si¢ w tej skompli- kowanej problematyce. Mogli oni wskaza¢é na Augusta jako na tego, ktory czeé- ciowo potwierdzit juz istniejace przywileje iczesciowo nadat nowe, przyczy- niajac si¢ wten sposdb do ostatecznego uksztaltowania zakresu praw Zydow odnosnie do ich kultu i obyczajéw (na co zreszta polozono nacisk w edykcie).* Mialo to byé jakby nagroda za dotychczasowa lojalnosé Zydow.”” Por. Charlesworth, op. cit., s. 666; M. Cary, H. Scullard. Dzieje Rzymu. Od czaséw najdaw- niejszych do Konstantyna, Warszawa 1992, t. 2, 8. 81. * Jos, ant. Iud. XIX, 278-279. Zob. Tcherikover, The Decline, s. 25 i n, Byé moze mieli oni wsparcie swych ziomkéw z Palestyny i z Egiptu, Encyclopedia Judaica, t. 2, s. 589. “Tos, ant. Iud., XIX 280-285, 287- 291. “7 J, Flawiusz, Dzieje dawnego Izraela, pret. Z. Kubiak, J. Radotycki, wstep E. Dabrowski, Warszawa 1993, V, 2 (XIX, 285], s. 928. * Jos. ant, Tud, XIX, 290. Sartre, op. cit., s. 431, jest zdania, ze w zakresie jurysdykeji, zwia- zane] z przestrzeganiem zydowskich przywilejéw nie istnialo takie ustawodawstwo cesarskie, kto- re obowiazywatoby w catym paristwie, bowiem kazde miasto miato swobodg przyjmowania uch- wala odpowiadajacych mu postanowien. * Ios. ant. ud. XIX, 289.Polityka wtadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydow. .. 171 Obiektywizm w spojrzeniu na konflikt grecko-zydowski oddajq przestrogi obecne w obu edyktach: ,,Rozkazuje, aby obie strony jak najsilniej staraly si¢ nie dopuscié do jakichkolwiek zaburzen po ogloszeniu mojego rozporzadzenia” (przekt. J. Radozycki)®, oraz w edykcie skierowanym ,,do reszty $wiata”: ,,ROw- niez napominam ich [Zyd6w — W. B. ] [...], aby mojej dobroci nie naduzywali inie pogardzali wierzeniami innych narodow, lecz przestrzegali swoich praw” (przekt. J. Radozycki).*' Wynikatoby z tego, ze Zydzi, niezadowoleni z pozwo- lenia na zaledwie przestrzeganie wiasnych praw, wyrazili swa niecheé do oby- czajow oraz wierzen sasiadéw i ze byt to jedyny powod napieé miedzy Zydami i nie-Zydami.*? Dwa analizowane wezesniej edykty byty przez pewien czas wlasciwie jedy- nq podstawa do rozwazan nad stosunkiem Klaudiusza do aleksandryjskich Zy- dow. Sytuacja radykalnie zmienita sie, gdy w 1912 r. opublikowany zostat tzw. Papirus Londynski (zwany tez Epistula Claudiana badZ Listem do Aleksan- dryjczykéw), ktory zawierat reskrypt cesarza Klaudiusza do spoleczenstwa mias- ta przy Egipcie.* Od tego czasu edykty zamieszczone u Jézefa sq omawiane wiasnie w Swietle odkrytego papirusu. Gtowny nacisk w omawianym zrédle zostat potozony na zatagodzenie wza- jemnego konfliktu. Cesarz zjednej strony wskazuje na wing Aleksandryjczy- kow, ktorzy rozpetali ,,wojng przeciw Zydom”* i zapewne dopuscili si¢ takze pohanbienia ich religii, co jest prawdopodobnie aluzja do desakracji synagog V, 2, [XIX, 285], s. 928. V, 3, [XIX, 290], s. 928. 2 P. Schafer, Judeophobia. Attitudes toward the Jews in the Ancient World, Harvard 1997, s. 147; zob. G. Alon, The Jews in their Land in the Talmudic Age: (70-640 C. E. ), przei. i red. G. Levi, Cambridge 1989, s. 257. 3 Jews and Christians, wyd. H. I. Bell, s. 25; okreslenie ,,edykt” w dalszej czesci artykulu, bedzie odnosito sig do tych aktw prawnych, ktére podal Jézef Flawiusz {w:] ant. Iud. XIX 280- 291, natomiast sformutowanie ,,reskrypt” bedzie stosowane do Epistula Claudiana (P. Lond.). Ten wygodny podziat przejety zostal od V. Tcherikovera, * Biorge pod uwage fakt, ze mamy do czynienia z trzema réznymi aktami prawnymi, waing rzecza jest, by ustalié ich chronologie. Edykty miaty byé wydane tuz po objeciu wladzy przez Klaudiusza (mozliwe, ze jeszcze w marcu 41), reskrypt za ukazal si¢ prawdopodobnie w paz- dziemiku, po wystuchaniu kolejnych delegacji (30 [V-1 V), a opublikowany w listopadzie (10 XI 41 r., z0b. M. Sartre, op. cit., s. 441). Mowa jest tu chyba migdzy innymi o delegacji Izydora i Lam- pona, w kt6rej mégi uczestniczyé Dionysius, syn Theona i ktory wedlug dokumentu ,,[...] bronil waszej [Aleksandryjezyk6w - W. B.] sprawy z wielka gorliwoscia w konfrontacji (ze swymi oponen- tami)”. (Ep. Claud, 73). Dwaj pierwsi nie sq wymieniani z powodu kary, jaka mogta ich dotkna¢ za ‘maiestas, a byto niq migdzy innymi damnatio memoriae (zob. Méléze-Modrzejewski, op. cit.,s. 224- 229), Na obecnosé poselstw zydowskiego i greckiego wskazywataby jednoczeénie wamianka: ,{...] wyshuchawszy obu stro I", (Ep. Claud. 83). Odnosnie do ustalei chronologicznych zob. Teherikover, Hellenistic civilization, s. 413 i n.; id, CPJ II s. 149 inn; D. Schwartz. Agrippa I: The Last King of Judea, Tibingen 1990, s.100 i n. ma co do tego watpliwoéci. Chronologia listow zostala réwniez przebadana przez E. M. Smallwooda, The Jews under Roman Rule, s. 246 inn. 55 Ep. Claud., 73.172 Wojciech Bejda w 381, azdrugiej nakazuje, by poczynié kroki pojednaweze. Maja wigc oni n[.-.] odtad zachowywaé sig tagodnie i uprzejmie wobec Zydéw, [...] oraz sza- nowaé ich kult i zwyczaje”.” Podobny wydzwiek maja stowa skierowane do zwasnionych: ,,Moéwie po prostu, ze jesli nie zaprzestaniecie tej wyniszczajacej oraz zawzietej wzajemnej wrogosci, to bede zmuszony pokazaé kim moze byé zyczliwy wladca, kiedy ogarnia go sprawiedliwe oburzenie”™, gdzie cesarz ostrzega zaréwno jednych, jak i drugich i to bez zadnej réznicy. Stowa reprymendy zostaty skierowane takze do Zydéw. Otéz nie wystar- czyty im juz przywileje nadane za Augusta: ,,[...] nie chcieli zadowolié sig tym, co juz wezesniej mieli” i wysuwali dalsze zadania.* Enigmatycznosé tych stow stwarza pewne niejasnosci. Przypuszcza si¢, ze Zydzi chcieli uzyska¢ obywatel- stwo Aleksandrii, ktérego posiadanie zwalniatoby ich od ptacenia pogtéwnego.” Cesarz bynajmniej nie ograniczyt sig tylko do wytknigcia Zydom, ze bez- prawnie ingeruja w funkcjonowanie greckiej nOAtc*", ale tez wskazat na bezsen- sownosé wysylania jednoczesnie dwéch poselstw ,jak gdyby 2yli w dw6ch r6z- nych miastach, rzecz, ktéra nigdy wczesniej nie miata miejsca”. Chociaz ten fragment nie jest do konica jasny, to jednak przyjmuje si¢, ze przed cesarzem wystapity dwie delegacje zydowskie, rdzniace si¢ w swych opi- niach i stanowiskach. Bardziej umiarkowani reprezentowali interesy két arysto- kvatycznych i trzymali sig polityki przyjetej przez Filona, nastawionej na przy- wrécenie status quo sprzed roku 38." Ci drudzy byli bardziej radykalni i fana- tyczni, poniewaz uosabiali ugrupowania opozycyjne i populame. Nie jest jednak jasne, co mogto byé celem ich podrézy.” Wskazywatoby to na rozszczepienie wewnatrz zydowskiej wspélnoty.® 56 Phil. Flace. 48-52. 57 Ep. Claud., 83. # Ep. Claud., 73. » Bp. Claud., 88. © Wigkszos¢ badaczy jest zdania, ze Zydzi, jako wspélnota nie mieli obywatelstwa Alek- sandrii. §! Mowa jest o ,mieszaniu sig w zaj¢cia, ktérym przewodniczy gimnazjarcha i kosmeta”, (Ep. Claud. 92). Zob. opinig D. Delia, Alexandrian Citizenship during the Roman Principate, Atlanta 1991, s. 55; Kasher, op. cit., s. 356 in. Ep. Claud. 88. © Catkiem modliwe jest te2, ze byli to reprezentanci tych, ktérzy byli obywatelami alek- sandryjskiej n62uc, natomiast ci dradzy pragneli je dopiero uzyskaé, zob. S. Davis, Race-Relations in Ancient Egypt, New York 1952, s. 118. © A, Kasher twierdzi, 2e mogly to byé 2adania o poszerzenie dostepu do obywatelstwa, zob. Les circonstances de la promulgation de I'édit de l’empereur Claude et de la lettre aux Alexan- drins (41 ap. J.-C. ), ,Semitica”, 1976, 26, s. 99-108. % Por. V. Tcherikover, Jewish apologetic literature reconsidered, ,Eos”, 1957, 48, fasc. 3, s, 26.; M. Pucci Ben Ze'ev, New perspectives on the Jewish hostilities in Alexandria during the reign of emperor Caligula, ,,Joumal for the Study of Judaism”, 1990, 21, s, 235.Polityka wtadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydow. .. 173 Wreszcie cesarz postanowil potozyé kres procederowi sprowadzania ziom- kéw z pobliskiej Syrii i z egipskiej yapa.. Mialo to, byé moze, zwiazek z daze- niem Zydow do wzmocnienia wtasnej pozycji demograficznej w Aleksandrii, ktéra mogia byé nastepnie wykorzystana w rozgrywkach z antagonistycznie na- stawionymi Grekami. W pewnym sensie podsumowujacy charakter maja ostrzegawcze, w swej wymowie, stowa: ,,[...] inaczej bede zmuszony wysunaé cigzsze podejrzenia i jesli sie sprzeciwia (Zydzi — W. B.], bede musial na wszelkie sposoby wystapié przeciw nim, jako podzegajacym powszechna zaraze na catym swiecie”.”” Ten cytat sktania do tego, by uzna¢ Klaudiusza za uprzedzonego w stosunku do Zy- dow.® Postrzegani sq oni jako trudny do opanowania element, szczegolnie po wydarzeniach z 41 roku.” Rzymianie domyslali si¢ sktonnosci Zydéw do wzniecania rebelii, Wladze rzymskie zyty pod odczuwalna presja, ktéra wynikata z obawy, aby Zydzi nie wszczeli jakiegos powstania, ktore bytoby trudne do sttumienia.”” Niewykluczone tez, ze mimo prawie dwéch wiekow od wybuchu powstania Machabeuszy (165 r. p.n.e.) Rzymianie znali jego charakter i specyfike. Byé moze nawet samo nadanie przywilejow bylo podyktowane obawami przed zydowska sktonnoscia do wzniecania rebelii. Dostrzegano bowiem istnienie jednosci pomigdzy Palestyna i diaspora, asamych Zydéw uwazano za poten- cjalnie silng grupe.”' Ep. Claud. 96. 7 Ep, Claud. 98 i nn. Por. stowa gimnazjarchy Izydora: ,oskarzam ich o pragnienie poru- szenia calym Swiatem...”, wypowiedziane na procesie pred Klaudiuszem, Rec. C Il, 22 i nn. (zob. ponizej). Wedhug Z. Zielitiskiego, Cesarz Klaudiusz i Judejczycy, ..Praeglad Historyczny”, 1926- 1927, 26, s. 146, Klaudiusz poczatkowo obiektywny wobec Zydéw, z czasem stal sig w stosunku do nich spolegliwy. Niecheé do Zydéw w stowach cesarza widza: Tcherikover, Hellenistic Civilization, s. 511, p. 57; Sevenster, op. cit., s. 174, G. Alon, autor cytowanego juz kilkakrotnie dzicla, bogatego w oryginalne poglady na omawiane kwestie, stwierdzil, 2e mamy do czynienia za reversal in Roman policy” ito na przestrzeni dosyt krétkiego czasu: widaé to wlasnie wtrzech omawianych dokumentach, Badacz ten jest zdania, ze Klaudiusz miat sklonnosci do bycia ,niestatym” ido zmiany zdania, co wynika z opisu jego rzadéw przez Tacyta i z takich faktow jak: wygnanie ich z Rzymu, wydanie edyktu zakazujqcego zbierania sig im w synagogach i wreszcie likwidacja 2ydowskiego krdlestwa po smierci Agryppy I - Alon, op. cit., s. 360 i nn. Wydaje sig jednak, 2e autor zbyt pochopnie przyklada jedna miarg do wydarzen, ktére miaty indywidualny charakter. © Zob. Schafer, op. cit., s. 150 in. ” Dobrze wiedzial o tym Petroniusz, legat w Syrii, ktéry ostrzegal Kaligule przed groénymi skutkami desakracji $wiatyni w Jerozolimie, a potem nie spicszyt sig z wykonaniem niebezpiecz- nego rozkazu cesarza, Phil. Legat. 208, 215. 1 J. G. Gager, The dialogue of paganism with judaism: Bar Cohba to Julian, Hebrew Union College Annual”, 1973, 44, . 91.174 Wojciech Bejda Dostrzega sig niewatpliwie w analizowanych pismach potwierdzenie praw Zydéw z Aleksandrii, choé wyartykutowane na rézne sposoby. Dokumenty wy- ragnie odwoluja si¢ do postaci Augusta, bowiem ich zadaniem byto przede wszystkim wykazanie, ze nastapit powrot do polityki zapoczatkowanej przez tego wladce.” Z drugiej strony nie da sie nie zauwazyé napomnien, aby ograniczali si¢ oni do tego co maja zagwarantowane przywilejami, czyli do przestrzegania swej religii i obyczajow inie wystepowali przeciw tym, ktérzy praktykuja odmienne kulty i zwyczaje. Mozna nawet pokusié si¢ o stwierdzenie, ze w swietle tego, co mowi reskrypt, doszto do zaostrzenia si¢ stosunku Klaudiusza wobec Zydow. Zapewne ucierpiat takze wizerunek Zydow jako pokojowego narodu, bowiem utrudniali oni utrzymanie porzadku w jednym z najwigkszych miast cesarstwa. W tym samym roku (41) doszto przed obliczem cesarza do rozstrzygniecia sporu mi¢dzy Zydami a aleksandryjskimi Grekami, co zostato przedstawione w Acta Isidori et Lamponis.” Interesuje nas tutaj tylko postawa wtadzy rzym- skiej wobec stron konfliktu. Aleksandryjscy postowie, Izydor i Lampon przybyli do Klaudiusza, aby przedstawié cierpienia ich rodzinnego miasta.* Sprawcami tego byli zapewne Zydzi, a oskarzonym Agryppa.” Cesarz jednak, zywiac uraze do Izydora za przyczynienie si¢ do skazania jego przyjaciét, byt wrogo do niego nastawiony.”® Klaudiusz, stajac w obronie swego druha, Agryppy, narazit sig na posadzenie, iz sprzyja Zydom. Wskazuja na to stowa samego Izydora: ,,Dlaczeg6z to troszezysz si¢ 0 dwu-obolowego / pét-obolowego Zyda, jakim jest Agryppa?”” W tych stowach ukryta jest krytyka sprawowania wtadzy przez Klaudiusza. Izydor wystepuje wrecz jako ten, ktory dostrzega, ze cesarz faworyzuje jedna grupe ludnoéci ponad inne. Takie oskarzenie mogto byé odczytane jako /ése- majesté i, oprécz innych powodow”, mogto przyczynié sig do skazujacego wyroku. Klaudiusz jawi si¢ wiec w tym tekécie jako stronnik Agryppy I, co za tym idzie, wszystkich Zydow, i w ten zapewne spos6b postrzegano jego i pan- stwo rzymskie w Aleksandrii. ™ Suet. Claud. II. 2; Charlesworth, CAH X, s. 669. ™ Sktadaja sig one 2 trzech fragmentéw: Chrest. 14 (Rec. A); P. Lond. Inv. 2785 (rec. B); P. Berol. 8875 (Rec. C), [w:] Musurillo, op. cit., s. 18 i nn. Rec. A, Il, 11 (31); Rec. B, I, 7 n. 75 Nie jest do kovica jasne, czy chodzi o pierwszego (Tcherikover, CPJ II, s. 70), ezy tez 0 dru- giego wladce o tym imieniu (H. I. Bell, Anti-semitism in Alexandria, ,Joumal of Roman Studies”, 1941, 31, s. 11). W tym drugim przypadku bylby to rok 52/53. % Rec. A, Il, 19 (39); Ill, 4 (44); Rec. B, I, 12 inn. 7’ Rec. B, 17 inn. 7 Zob, Méléze-Modrzejewski, Zydzi nad Nilem, s. 224-229; Musurillo, op. cit., s. 137, twier- dzi, ze jedng z przyczyn bylo oskarzenie 0 calumnia wobec Agryppy. Moia nawet powiedzie¢, 2e takie sformutowanie jak: ,porzucony syn Zydéwki Salome”, badé posadzenie o szaleistwo, ktére wypowiedzial Izydor pod adresem cesarza (Rec. A, Ill, 11 inn. (50 i nn.) byly dostatecznym powodem do wydania wyroku.Polityka wtadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydow. .. 175 W roku 66 doszto réwnoczesnie do powaznych zaktécef w Cezarei oraz do tragicznego w skutkach powstania w Judei. Te zdarzenia miaty swe reperkusje w Aleksandrii. Jakkolwiek taczy je ze soba przede wszystkim data, to posiadaty one proporcjonalnie bolesne skutki dla zwiazanych z nimi spolecznosci zydow- skich. Jeveli chodzi o zdarzenia w Aleksandrii, to, jak relacjonuje Jozef Flawiusz, miaty one nastepujacy przebieg: Aleksandryjczycy zebrali sig w amfiteatrze, aby przedyskutowaé wystanie poselstwa do Nerona, aby ten ograniczyt przywileje Zydéw, jako ze ci wystapili przeciw Rzymowi w Palestynie.” Pokagna ich grupa, wlaczywszy si¢ w tlum, miata chyba za zadanie zaktécié te obrady lub przekazywaé informacje starszyznie, by ta podjeta jakies przeciwdziatania.” Odkrycie wsréd zbiorowiska kilku Zyd6w wywolalo wzburzenie. Podekscyto- wany tlum, okreéliwszy ich mianem wrogow i szpiegow, usitowat ich zlinczo- waé. Wiekszosé z nich zdazyta zbiec, ale trzech zostato pojmanych z zamiarem spalenia ich zywcem. Wiadomosé 0 tej zniewadze doprowadzila zydowska wspolnote do furii. Napadli wiec na Grekéw, nastepnie obrzucili - kamieniami i w konicu usitowali spalié amfiteatr ze wszystkimi tam obecnymi."! Prefektem w owym czasie byt Zyd-odstepca, Tyberiusz Juliusz Aleksander, syn Aleksandra Alabarcha i bratanek Filona.” Jego pochodzenie byto raczej bez znaczenia dla stanowiska, jakie zajql podezas zamieszek. Wykazal on Zydom, jak nierozwazne byto narazanie sie rzymskiej armii w czasie, kiedy ciqzyt na niej obowiazek walki zich wspétwyznawcami z Cyrenajki i Palestyny. Stowa prefekta trafity do przekonania tylko bardziej umiarkowanym Izraelitom. Ekstre- mistycznie nastawiona czes¢ wySmiata i obrazita go. W koncu Tyberiusz Alek- sander wezwat oddziaty, ktore uderzyty na Zydéw. Ci, zbiegtszy do dzielnicy Delta, bronili sig na tyle zawziecie, ze prefekt potrzebowat nie tylko statego garnizonu, by ich pokonaé, ale i bedacego przejazdem dwutysigcznego oddziatu zCyreny, Ktory podazat do Judei. Jesli wierzyé Jozefowi i, stosowanym nie tyl- ko przez nicgo figurom kwantytatywnym, to miato zginaé co najmniej 50 tysi¢- cy Zydow.” : Odzwierciedleniem przebytej tragedii we wspdlnocie zydowskiej byto szyb- kie rozprawienie sig zniedobitkami ekstremistycznych sicarii, ktorzy zdolali przedostaé sig do Aleksandrii z zamiarem, jak mozna Przypuszczaé, wzniecenia tam kolejnego, dajacego sig przewidzieé w skutkach, powstania.* Jak przypuszcza H. I. Bell, Anti-semitism, s. 13, celem poselstwa moglo by¢ potwierdzenie lojalnosci w zwiazku z tydowskim powstaniem. © Stad zapewne okrzyki ,szpiedzy”, ,wrogowie”. Zob. Tcherikover, Prolegomena, s. 79 in. "Jos, bel. Iud. II, 490-493. ®V. Burr, Tiberius Julius Alexander, Bonn 1955. ® Jak stusznie zauwazyl Sevenster, op. cit. s. 20, opis tych wydarzeth nalezy rozpatrywat wkontekscie sympatii J6zefa do ,,wyzszych klas” i antypatii wobec wszelkich ,,rewolucjonistow”. “ Bell, Anti-semitism, s. 13 in.176 Wojciech Bejda Konflikt z roku 66 by! czym$ nowym we wzajemnych relacjach pomiedzy Zydami a Rzymianami. Starcie z roku 38 miato wiele odmiennych cech. Przede wszystkim to Zydzi okazali sig tymi, ktérzy byli odpowiedzialni za glowne zabu- rzenia w miescie. Chociaz zostali sprowokowani, to ich odpowiedé na probe spa- lenia trzech wspétwyznawcow byta nieadekwatna do czynu Aleksandryjczykéw. Powstanie, jakie wybuchlo po wprowadzeniu oddziatéw rzymskich, da sie chyba wpisaé w atmosfere, jaka ogamela Zydéw w tym czasie w Cyrenajce i Palestynie. Ogromne ofiary, jakie poniesli Zydzi w zwiazka zrewoltami w Aleksandrii iw Palestynie, ostabity ich na tyle, ze przez dosyé diugi okres (tzn. do powstania z lat, Js-l 17) nie ma prawie Sladéw konfliktu na lini Izraelici - wladza rzym- ska." Te krwawe wydarzenia niewatpliwie przyczynity sig, w jakims stopniu do postepujacego upadku tego centrum zydowskiej diaspory."* Waznym wydarze- niem bylo wprowadzenie przez Wespazjana_ fiscus ludaicus, ktory ee aspetu ekonomicznego miat rowniez wymiar w pewnym sensie ponizajacy: Zydzi ( (przy- najmniej teoretycznie) placili go na potrzeby kultu Jowisza kapitolinskiego.”” Panowanie Ae a przyniosto ze soba szereg dramatycznych wydarzen dla aleksandryjskich Zydéw. Jednym znich byt spér grecko-zydowski opisany w Acta Hermaisci.* Przeciwstawiaja one wyradnie przybylym Aleksandryjczy- kom zaréwno Zydow, przyezyne ich nieszczesé, jak i Rzymian, ktérzy odgrywa- ja tutaj role ich protektorow.® Tus po przybyciu do Rzymu obu delegacji, cesarzowa Plotyna miata przeko- naé do racji Zydow wszystkich senatoréw i samego Trajana.” Stowa: ,,W tej sy- tuacji powinienes raczej poméc swemu wiasnemu ludowi, a nie odgrywaé role adwokata bezboinych Zydow” skierowane do Trajana, maja wydzwiek zblizony do tych, jakie Izydor wypowiedziat pod adresem Klaudiusza.” Negatywna oce- na sposobu sprawowania wladzy zostala wystawiona wladcy, ktéry byt oceniany przez wspdtczesnych jako niemalze uosobienie ideau cesarza. Wynikata ona Ale jak pisze Bell, Anti-semitism, s. 14, .beneath the outward peace smouldered a fierce Tesentment”. % Hadas-Lebel, op. cit, s. 806. * Cass. Dio. XLV, 7, 8; Bellum VII 218. Zob. M. Rostovizeff, Fiscus, [w:] RE, t. 12, 1909, s.2403 in. ™. Oxy. 1242, {red.] Musurillo, ed. cit., s. 44 i nn. ® Opisywane wydarzenia mialy prawdopodobnie miejsce migdzy 110 r. (H. I. Bell, The acts of the Aleksandrines, Journal of Juristic Papyrology”, 1950, 4, s. 35 i n.) a 113 r. (Musurillo, op. cit., s. 168). Alon, op. cit., s.375 i n. jako powéd, dla ktérego wystano obie delegacje, podaje, ze moglo dojé¢ do jakichs rozruchow migdzy 111 a 113 r., co wydaje sig zupelnie prawdopodobne. % Jawi sie wigc ona tutaj jako kolejna juz kobieta zcesarskiego dworu, ktéra sympatyzuje z wyznaweami Jahwe, Oskarzenie o faworyzowanie Zydéw znajduje zapewne uzasadnienie w osobie zony Nerona, Poppei. Zob. Ios., ant. Iud., XX, 189-196; vita, 13-16; Juster, op. cit., I, s. 275; S. Matthews, Ladie’s aid: Gentile noblewomen as saviors and benefactors in the antiquitates, wHarvard Theological Review”, 199, 92, s. 199-218, podaje inne tego typu przyklady. °' Zob. powyzej. Juz po raz drugi zostala w ten spos6b wyrazona idea poniekad ponadczasowa, iz raad ,,[...] is being run by the Jews, who are the Hidden Hand, the Power behind the Throne, and everyone who favors them must be actuated by the unworthiest motives", Bell, The Acts, s. 36.Polityka wladz rzymskich wobec aleksandryjskich Zyd6w. .. 177 z frustracji Hermaiskosa i innych Aleksandryjczykéw i trudno byto w takiej sy- tuacji wymaga¢ od przegranej strony konfliktu ferowania obiektywnych sadow odnosnie do postepowania imperatora. Hermaiskos oskarzyt takze dostojnikow asystujacych Trajanowi 0 to, ze sq zydowskiego pochodzenia: ,,martwi nas widzieé Twojq Rade wypetniona przez bezboinych Zydéw”.” Kolejny konflikt grecko-zydowski, znajdujacy swe odbicie w Acta Alexan- drinorum i w ktérym rzymska witadza rowniez odegrata istotng role, rozegrat si¢ prawdopodobnie w 115 roku.” Acta Pauli et Antonini wspominaja o edykcie prefekta Lupusa, w ktérym nakazat on Aleksdandryjczykom prayprowadzié do siebie (zydowskiego) krdla i wysmiaé go w przedstawieniu (komediowym).™* Wynikatoby z tego, ze prefekt byt inspiratorem antyzydowskich dziatan. Jest to jednak chyba malo prawdopodobne. Przede wszystkim byloby to dzialanie skierowane przeciw porzadkowi publicznemu, na strazy ktérego stat. Wydaje sie raczej, ze intencja prefekta byta ocena charakteru owego przedstawienia, ktére koniec koicéw mogio mu sig nie spodobaé i mégt zakazaé jego odgrywania w przewidywaniu konsekwencji, jakie moga z tego wyniknaé. Papirus, dotyczacy antyzydowskich zajsé w aleksandryjskim teatrze, jest edyktem prefekta, w ktérym oskarza on Grekéw 0 podburzanie swych niewol- nikéw do wystapien przeciw Zydom.” Wydaje sig, ze rowniez cesarz traktuje to jako zaburzenia.” Wzmiankowany papirus mowi 0 przybyciu sedziego od cesa- 1za, ktory miat ferowaé wyroki i stosowaé kary"”, a Akta wspominajg o ukaraniu % II, 42 n. Odnosi sig to zapewne do Rady Cesarskiej ( Consilium principis, Symboulion ), zob. Méléze-Modrzejewski, Zydzi nad Nilem, s. 244 i lusurillo, op. cit., s. 168 i nn.; zob. M, Pucci Ben Ze’ew, Greek Attacks against the Jews during emperor Trajan's reign, ,Journal for the Study of Judaism”, 1989, 20, prayp. 16. ® Musurillo, op. cit.,s. 49 inn. *. Lond. I, Recto, col. IV, 2inn. % CPJ IL, 435, III, 1-11 = {red:] Musurillo, op. cit., s. 59 in. Zob. praekl. J. Méléze-Modrze- jewski, Zydzi nad Nilem, Krakéw 2000, s. 250 i n. Jest on datowany na 14 X (115 r,), zob. M, Pucci Ben Ze'ev, Greek Attacks, s, 435. Powiazanie ze soba wydarzen zP. RUMIL i z Acta Pauli et Antonini, pozwala na nieco ryzykowne datowanie akcji tych drugich na zime 115/116 lub na wiosng 116, kiedy to Trajan przebywat w Antiochii, zob. Cas. Dio, LXVII, 24 i nn. Zazwyczaj Acta datowane sq na ok. 119-120 (np. Musurillo, op. cit., s. 183). Ostatnio niektérzy badacze opo- wiadajg sig za t pierwsza mo2liwoscia: T.D. Bames, Trajan and the Jews, ,,Journal of Jewish Studies”, 1989, 40, s, 145-162, szczeg. 157 i n.; D. Frankfurter, Lest Egypt's city be deserted: Religion and ideology in the response 10 the Jewish revolt (116-117), Journal of Jewish Studies”, 1992, 43, s, 203, przyp. 1. Niesie to za soba okreslone konsekwencje, mianowicie wybuch rewolty zydowskiej jest przesuwany na 116 r. Podstawa tego jest rekonstrukeja wydarzeti raczej w oparciu 0 przekaz Diona (Xiphilinusa), LXVIII, 32, niz ten autorstwa Euzebiusza (ktory datuje poczatek powstania na 18 rok rzadéw Trajana, czyli na rok 115), H. E, IV, 2. Trudno jest jednak jedno- znacznie rozstrzygnaé, czy rzeczywiscie Acta Pauli et Antonini dotycza wypadkéw z 115 r. i row- nie wiele przemawia za poiniejsza data. ° Acta Pauli I, 11 inn. CPJ. II, 435, Ill, 15-20.178 Wojciech Bejda winnych Aleksandryjczykéw zgodnie z prawem, prawdopodobnie w kontekscie tych wydarzen.® Grecy zapewne poczuli sig pokrzywdzeni takze tym, Ze Lupus nakazat, aby »bezbozni” Zydzi przeniesli swe ,,mieszkania na miejsce, z ktorego moga tatwo atakowaé i pladrowaé nasze slawne miasto”.” Kolejnym przejawem niesprawie- dliwego postgpowania prefekta miato byé zatrzymywanie listéw, jakie do cesa- rza stali Aleksandryjczycy.' Cala ta sprawa malazta sw6j nieszezesny dla An- toninusa finat przed obliczem Trajana.""" Dziwié moze tutaj fakt az tak surowego stosunku prefekta i cesarza do Gre- kéw zjednej strony i faworyzowania Zydéw z drugiej. Pewnym wyttumacze- niem takiego stanu rzeczy moze byé po prostu poczucie sprawiedliwosci, naka- zujace obiektywnie podchodzié do rozsadzanych spraw. Jednak istotng role mo- gla rowniez odegraé cheé przeciagnigcia Zydéw na strone rzymskiego pafstwa w czasie wojen z Partami.'” Rok 116 przyniés! we wzajemnych relacjach zydowsko-rzymskich konflikt © niespotykanych dotad w diasporze rozmiarach.'” Nic jednak nie zapowiadato prayszlego biegu wypadkéw, kiedy Trajan wyruszat na podbdj ziem krolestwa Partow.'™ Zarzewie buntu rozpalito sig w Cyrenajce, gdzie miejscowi Zydzi obrali sobie krdla o imieniu Andreas lub Loukouas. °S Qdniéstszy sukces w Cy- renajce Zydzi ruszyli, aby wesprzeé swych ziomkéw 2 Egiptu, a dokladniej z Aleksandrii.'® Na ich spotkanie wyruszy! namiestnik Lupus, lecz ponidst po- razke.'”” Nie udato im sig jednak dotrzeé do tego miasta i rozpoczeli pustoszenie % Acta Pauli II, 10. *® Acta Pauli VI, 11 i nn, (113 i nn.); co do nowego miejsca zamieszkania dla Zyd6w, to ist- nieja dwie koncepcje: albo prefekt utworzyt ,getto” zydowskie, albo dokonal ich rozproszenia po calym miescie, Wydaje sig, 2e prefekt zmienil poczynania Grekow zmierzajace od dhutszego cza- su do izolowania Hebrajczyk6w w swego rodzaju ,getcie”, zob. Pucci Ben Ze’ew, Greek Attacks, 8. 38, Grekom nie podobaly si¢ te kroki i oskarzyli go o dzialanie na szkode miasta i nieinformo- wanie cesarza o tym zagrozeniu, 100 Acta Pauli VI, 11 inn. (113 inn.). Preypuszezalnie zawieraly one jakies tresci niewygodne dla Lupusa. W ramach kompetencji prefekta lezato wysylanie Iub blokowanie petycji oraz. skarg Zterenu, ktérym zarzadzat, zob. P. A. Brunt, Charges of provincial maladministration under the principate, ,Historia”, 1961, 10, s. 206 i nn. *" Acta Pauli VI, 130 in. 1 E Habas, zob, Pucci Ben Ze’ev, Greek Attacks, s. 32, przyp. 45. '® Eus. HE, IV,2; id., Chronicon, Il, 164 i nn.; Cass. Dio LXVIII,32; App. civ Il, 90; id., Arabicus Liber fr. 19 Oros. VII 12b; 26,6; Hist. Vita Hadriani, 5; Georgios Syncellos 347d.-349b,; Jan z Nikiv, 72.14-16,, Zrédia papirologiczne: CPJ 157; CPJ 158; CPJ 435 — CPJ 450; P. Mich. 8.471 (inv. 5393); P. Mich. 8.478 (inv. 5400); PSI 1063; BGU 140; Koln inv. 5.941, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik”, 1983, 51, s. 80-84, '% Zob. Ch. Haas, Alexandria in the Late Antiquity. Topography and the Social Conflict, Baltimore-London 1997, s. 402 i n., prayp. 19. '°5 Pierwsze imig u Diona: LXVI, 32, drugie u Euzebiusza: HE LV, 2, 2-4. ‘6 Bus. HE IV, 2, 2. 107 Bus, HE, IV, 2,2.Polityka wladz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydow... 179 egipskiej chora. W samej Aleksandrii doszto do niszezacych rozruchéw, w kt6- rych miejscowi Zydzi zostali, mimo rozpaczliwej obrony, prawie wytepieni. Samo za$ miasto doznato niespotykanych w jego histori zniszczen.' Przyczyny tego wielkiego powstania sq trudno quchwytne na tyle, ze Euze- biusz, Appian, ani Orozjusz ich nie wzmiankuja.'” Otéz wskazuje sig dosyé czesto na swoiste »wyréwnanic rachunkéw” za anihilacj¢ Powstania w Judei, Ktorego dokonata rzymska armia w 70 roku.''° Tu rodzi sie istotny problem: przeciw komu wystepowali Zydzi? Jezeli chodzi o Aleksandrig, a szerzej o Cy- renajke, Egipt i Cypr, to gtswnym celem ataku byli Grecy, co poswiadezaja arodta, wskazujac na ofiary, jakie poniesli.''' Mozna tez powiedzieé, iz Rzymia- nie starli sig z Zydami jako suzerenowie, straznicy pokoju i tadu w ramach swe- go pafistwa. W rejonie dzialan Turbona, w sktad ktérego wchodzita i Aleksandria, Zydzi na pewno zwalczali Grekéw (z wzajemnosciq) i Rzymian, (przybyli zaprowa- dzié porzadek). Nie jest natomiast pewne, czy z rowna zaciektoscia spotykali si¢ Egipcjanie. Jezeli jednak przyja¢ teze, ze Izraelici wystepowali przeciwko ob- cym religiom, to Prawdopodobna staje si¢ hipoteza, ze celem ataku byli wszyscy nie-Zydzi jako innowiercy.' 'W5réd przyczyn glebiej kryjacych swa istote przed oczami wspdlczesnych obserwatoréw dostrzega si¢ dazenia ,,mesjanistyczne”. Byé moze ma z tym jakis zwiazek wybor krola zydowskiego w Cyrenajce, Andreasa/Loukouasa.'"* Na bezwzglednogé walezacych stron wskazuja nie tylko autorzy antyczni, ale chyba nawet bardziej dobitnie efekty tej wojny. Jezeli chodzi o straty w ludziach, to byty one dla strony zydowskicj wyjatkowo dotkliwe. Appian pisze, ze Trajan zmniszczyt zydowska ras¢ w Egipcie, méwiac o tym w kontekscie zburzenia Swia- 108 Eus. HE, IV, 2,3 Por. opis, oparty na przekazie Euzebiusza: Nicephorus Callistus, Patro- logiae, Series Graeca, 145, s. 940 i n. Trzecim z kolei miejscem, gdzie Zydzi chwycili za bron, by! Cypr.: Eus. HE, IV, 2, 3. OdnoSnie do osoby Turbona zob. R. Syme, The Wrong Marcius Turbo, Journal of Roman Studies”, 1962, 52, s. 87-96; H.McClees, 4 military diploma of Trajan, American Journal of Archaeology”, 1926, 30, s, 418-421. 1 Byé moze nie byty one dla nich jasne, a byé moze bardziej byli zaaferowani przebiegiem i efektami, dla ktérych trudno bylo znaledé jakies racjonalne przyczyny. Badacze tego zagadnienia wskazuja raczej na przyczyny, ktore sq bardziej dostrzegalne dla nas samych, majacych perspek- tywiczne spojrzenie na dzieje narodu zydowskiego, anizeli dla tych, ktérzy sig z nim zetkneli (jak choéby przerazony, uciekajacy przed Zydami Apian), App. Arabicus Liber, fr. 19. "Bell, Anti-semitism, 8.15. ‘1 W okregu Cyrenajki miato zginaé 220 tysiecy, a na Cyprze 240 tysiecy Grekéw, zob. Eus. HE, 1V, 2,2. '? Contra: A. Fuks, Aspects of the Jewish revolt in A. D. 115-117, Journal of Roman Stu- dies”, 1961, $1, s. 103. ‘3 OkgeSlenie anosioi Ioudaioi (bezbomi, bluémierczy Zydzi ) zostato nadane Zydom ww zwigzku z ich aktem zniszczenia skierowanym przeciw obiektom kultu Grekéw i Egipejan, ibid. Osdnosnie do zydowskiego ateizmu zob. Heinemann, Antisemitismus, col. 42. ‘4 Bell, Anti-Semitism, s. 15, wyrazit opinig, jakoby eliminacja poganskiej ludnosci z Cyre- najki i z Egiptu miata shuzyé ustanowieniu tam paistwa Zydowskiego.180 Wojciech Bejda tyni Nemezis.''S Euzebiusz z Cezarei rowniez kilkakrotnie wzmiankuje fakt wiel- Kich strat, jakie poniesli Zydzi w starciu z sitami tego wtadcy.'!® Dosyé obrazowy, chociaz przesadzony jest opis omawianych wypadkéw, jaki daje Dio Cassius.'"” Waénym érédlem poswiadczajacym skale zniszczef sq obok papiruséw tak- ze inskrypcje odnoszace si¢ do licznych fundacji nowych budowli za Hadriana, szezegdlnie w Aleksandrii oraz do akcji ponownego zaludnienia rejonow opus- toszalych w wyniku dzialah wojennych.'" W odniesieniu do Aleksandrii czgsto podnoszonym zagadnieniem jest upa- dek tamtejszej wspdlnoty zydowskiej. Poniesiona kleska doprowadzita do upad- ku 2ycia kulturalnego aleksandryjskich Zydéw i zakoficzyla symbioze judaizmu i kultury grecko-rzymskiej.''® Innym efektem omawianego powstania byto zata- manie si¢ potencjatu demograficznego aleksandryjskich Zydow, ktéry odrodzit sig dopiero w okresie panowania cesarzy chrzeécijafiskich.'”° Mimo wszystko, gtownym miejscem, gdzie przetrwali Zydzi, byla Aleksan- dria, Prawdopodobnie zydowska rewolta zostata zduszona jeszcze na samym poczatku, kiedy uczucie nienawisci oraz gniewu nie osiagneto swej pelni, co jednak nie wyklucza jej gwattownego i pelmego okrucieristwa charakteru.’”! Zapewne tut po wielkiej rewolcie pewna czeSé tydowskich uciekinierow z terenu Egiptu zostata osiedlona w specjalnej dzielnicy niedaleko miasta.'” ‘Wydarzenia z analizowanego okresu swiadcza, 2e relacje pomiedzy Rzymia- nami a Zydami byty dosyé skomplikowane i byty odbiciem tej polityki, jaka sie kierowano. Wydaje sig, ze nalezy odejsé od upraszczajacego pojmowania poste- powania wladzy rzymskiej, zgodnie z ktérym stale trzymano sig kursu ustalo- nego przez Augusta. Okreélaty ja bowiem jeszcze inne elementy. Przede wszyst- kim nadrzednym celem dla Rzymian byto utrzymanie spokoju wewnatrz swego "5 App. civ., II, 90. R. Goldenberg, The Nations that Know Thee not. Ancient Jewish Attitudes towards Other Religions, Sheffield 1997, s. 43, 46, 131, przyp. 52, kilka razy zwraca ‘uwage, ze byé moze nie bez znaczenia dia losu tego sanktuarium byl fakt, iz znajdowal sig w nim prob Pompejusza, ktéry w 63 r. p.n.e. dokonal zbezezeszczenia Swiatyni "6 Bus. HE, IV, 2, 14. "7 LXVIII, 32, 1-2; CPJ 437; A. Fuks, The Jewish revolt in Egypt (A. D. 115-117) in the light of the papyri, Aegyptus”, 1953, 33, s. 142. "8 Pp, M. Fraser, Hadrian and Cyrene, ,,Journal of Roman Studies”, 1950, 40, s. 84 i nn.; A. Fuks, op. cit. 98 i nn. Czeéé archeologéw nie potwierdza opinii o wielkich zniszezeniach na terenie Aleksandrii. Zob. B. Tkaczow, Aleksandria. Najjasniejsza. Najpiekniejsza. Najswietniej- sza, Warszawa 1988, s. 51. "9 Zrédla rabiniczne poswiadezaja emigracje wielu Zydéw z Aleksandrii, a szczegdinie rabi- néw, do Palestyny, zob. Haas, op. cit., s. 408 n., przyp. 34; z0b. A. Kasher, The nature of Jewish migration in the Mediterranean countries in the Hellenistic-Roman era, ,Mediterranean History Review”, 1987, 2.1, 8. 46-75, "2° Kasher, The Jews in Hellenistic, s. 28. 12! Por, Haas, op. cit. s. 100 inn. "22 Tcherikover, Prolegomena, s. 93 i przyp. 87.Polityka wiadz rzymskich wobec aleksandryjskich Zydéw... 181 Panstwa (pax Romana) i tu nalezy upatrywa¢ genezy nadania Zydom przywile- jow. Nie byt to zaden przejaw taskawosci czy faworyzowania pewnej grupy spotecznej. By sprawniej zarzadzaé swym ogromnym pafstwem, podzielono ludnoéé na tych, ktorzy placili pogtowne i tych, ktérzy byli z niego zwolnieni, zas Zydow z Egiptu z niego nie wytaczono (czyniac ich przy okazji grupa dru- giej kategorii). Wigze si¢ z tym réwniez troska o maksymalizowanie dochodow. Jednoczesnie nie mozna zapominaé, ze na biezaca polityke wplyw miata indywi- duaina postawa kolejnych cesarzy, jak Gajusz, i wysokich urzgdnikow prefek- téw (Flakkus). W tych dwoch przypadkach nie widaé tendencji do utrzymywa- nia ,,kursu Augusta”. Dostrzega sig zaS_ przewage interesu osobistego. Bledy popeinione przez te osoby w pewnym stopniu zawazyty na postawie Zydow z Aleksandrii. Klaudiusz natomiast jako swiatly wtadca probowat ustabilizowaé zachwiany pok6j. Powstanie, ktére wybuchlo za panowania Nerona, byto spo- wodowane wzrostem popularnosci idei mesjanistycznych, a po czgsci takze wy- nikiem fatalnego doboru prokuratorow i naturalnego ograniczenia suwerennosci Palestyny. Swym zasiegiem objeto ono i diaspore w Aleksandrii, majaca natu- ralne i silne wigzy z Judea. Konsekwencja upadku rewolty byto miedzy innymi wprowadzenie fiscus Judaicus. Chociaz da sig ten fakt okreéli¢ jako kar¢ nato- zona po prostu na pokonanga strong, to trudno oprzeé sig wrazeniu, ze Zydzi tra- cae przywilej, zmuszeni zostali do Swigtokradztwa. Z czasem ten podatek, towa- Tzyszacy na terenie Egiptu /aografii, stat sig trwatym elementem rzymskiej polityki fiskalnej wobec Zydow. Postawe wobec wiadzy najlepiej oddaje chyba fakt, ze panowanie zyczliwie nastawionego wobec nich Trajana zakoniczyto destrukcyjne powstanie. Nie nalezy zapominaé o tym, ze na sytuacj¢ w miescie miaty tez wptyw konflikty z Aleksandryjczykami, ktore wymuszaly udziat pre- fektéw lub/i cesarzy. Podejmowane wtedy decyzje i dziatania byty czasem od- bierane przez Zydéw we wrogi sposdb. Wypada wigc dodaé jeszcze jeden czyn- nik oddziatujacy na ksztalt sprawowanej polityki jest nim postawa samych Zydow, dazacych od dtuzszego czasu do konfrontacji. Jak widaé, polityka wo- bec wyznawcow Jahwe byta sktadowa kilku elementow, a polityka zapoczatko- wana przez Augusta moze byé tylko jednym z nich, i w dodatku nie zawsze naj- wainiejszym. Summary THE POLICY OF ROMAN AUTHORITIES TOWARDS THE ALEXANDRIAN JEWS IN THE YEARS 30 B.C. — 117 A.D. The policy of the Romans towards the Alexandrian Jews is usually viewed as the process of constant reference to regulations introduced by Augustus, which comprised religious and mores-related privileges and burdening with laographia, The analysis of political relations of a century-and-half-long period prompts one to treat these questions182 Wojciech Bejda as a product of several factors. First of all, the Romans tried to keep the peace in their state (pax Romana), which entailed granting of privileges. The Jews, as non-Greeks, were reduced to the position of /aographomenoi. This was also connected with the tendency to maximize tax revenues, also manifested in the imposition of fiscus Iudaicus. A considerable influence on current policies was exerted by emperors and prefects (Gaius, Flaccus), who were motivated by ‘personal interest’ or, like Claudius, by the interest of the state. Of considerable importance were also conflicts between the Jews and the Alexandrians, which compelled the authorities to apply radical and unpopular measures (4q1, 66, 115(6)-117). Of no small significance were also the attitudes of the Jews themselves, who, guided by messianic elation, grew increasingly hostile with time towards the Romans.