You are on page 1of 32
M Cintang 1 CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Chuong 1 CAU TRUC TINH THE CUR VAT LIEU Phu thude vao diéu kién tao thanh (nhiét dé. ap suait, phan tit 2) va tuiang tac gitta ede au thanh (ue lién két gitta cac phan tit, nguyén to. vat chat e6 thé tén tai 6 trang thai ran, lang hoac khi (hoi). Tinh el yeu vio iia vat ran (vat liéu) phu thude chit h sp xép etia cae phan hireau thank va lye hén két giita ching, Trong chutong nay nbimg khai nig co ban sé dutdc dé cap 1a: cau tao uguyén tit, cac dang lién két va eau tric tinh thé, khéng tinh thé (v dinh bin) a vat ran. 1.1. CAU TAO VA LIEN KET NGUYEN TU Trong mue nay sé trinh bay mot so khai niém eo ban vé cau tao nguyén tit va cae dang I va tinh chat eta vat ran va vat lieu ket givta ching. nhimg véu td dong vai tr quan trong déi véi cau tric 1.1.1. KHALI NIEM CO BAN Vi CAU TAO NGUYEN TU Nguyén tit la mot. hé théng bao g6m hat nhan mang dién dutong va cac didn ttt (electron) mang dién am chuyén dong xung quanh. Hat nhan neuven tit eau tae nr nhimg proton vA notrou. Hat ndtron khong mang din con proton mang dién dutong. c6 dign tich bang dién tich cia dien tit, O trang thai binh thing, ngnyén tit trung hda dién vi sé Itong proton bang so hung didn tit, SO dé duge dae trumg bang 30 thit tat nguyén tit (Z) trong bing tuan hoan Mendeleev. Vi khdi htgng ciia proton vA notron Ian hon rat nhiéu so véi dién tit (kho’ing 1830 Kin) cho nén khéi hiong nguyen tieditoe xac dinh bang khéi Itong hat nhan eta n6. Voi etng khdi tong dien tit va proton, hat nhan co thé chita sé htong ndtron khac nhau va tao thanh nhing dong victa chng mot nguyen t6 héa hoe. ‘Theo eg hye lugng tit, xe sudt tim thay dién tit trén mgt quy dao nao do xg quanh hat nhau due xac dinh bang bén tham s6. goi ld s6'Iveng tz. Noi mot cach khac. trang thai nang ligng etia mdi dién tit trong uguyén ti duge xc dinh béi hon sé lugng tit sau day : 6 lvong tit chink n c6 cae gia tri bang 1, 2.3, 4. .... xae dinb nang Itong cho phép cia dién ni, Nhimg dien tit co cing sé'n hop thanh mot lép dign tit, Ky hen cae lép dién tit lan lot la K. L, M,N, ... tong img voi n © 1.2.3.4. - Séliiong ui phiong vil. xac dinh cae gid (ri cho phép cia mémen xung hiong auy dao. c4 tri sé bang 0.1 (i-1). Cae dien tit vai J khae nhau ena enn lap. VAT LIEU HOC 15 tao thanh nhing phan lép tutong ing, duge ky biew lin higt as, p. df. tng voi 1 0.1.2.3. ~ Sé'luong tit te m, : xac diuh kha nang dinh hing cho phép ctia vects mémen xung Ivoug quy dao adi vdi chiéu cia tor truong ben ngoai, ¢6 tri sé bang 0, 41. #2. +h - Sé luong tit spin mg: xac dinh kha wang dinh huéng nguge chiéu nhau cia vecto mdmen xung Iigng spin cia didn tit m= + V2. Ngoai ra. su phan bé dién tit theo cac mite trang thai (kha nang co mat tai mot phan dp nao do voi mot trang thai nang hweng xac dinh) con phaij tuan theo nguyen Jy Pauli : méi trang thai vdi ba sd hong ttm, 1. my xae dinh chi co thé chtta hai didn tit véi spin ugnge chiéu nhau, Dua vio uguyén ly nay, c6 thé dit doan sd dion tit cho phép trén cic bac nang Itong (img von cac 1ép va phan Jp) khac nhaw (bang 1.1) Bang 1.1. $6 lugng dién tif (sé trang thai nang lugng) trén mat sé Iép va phan lép Sétuang | Kyhigu | Ky hiéu phan | S6 luong trang |_S6 tuong dién tit co thé td chinh ldp dién tir Idp dién tir thai co thé tren tén lop phan lop 1 K s 2 2 s 2 a L p 6 8 s 2 3 mM p 6 18 _ a 10 s 2 4 N Pp 6 32 d 10 t 14 Vi du. nguy 29, c6 phan ba dién tit nhac sau: As" 8s"3p "ad" 4s! K M N Trong sé dé phan bé dién tit nay (con goi 1a cau hinh dién ti) da chi 16: sé ligng tit chinh (cac s6 nguyén 1.2.4... k¥ hiéu phan lip (cde clits, p, ), 3d din tit thude phan lép (s6 mit trén ky hiéu phan lép) va ky hiéu lép dién tit (hang chit hoa KL. M,N phia dvdi ), Can Iu ¥ them rang, 6 mot dién kien xae din, dien tit 66 thé chuyén tit trang thai nay sang trang thai khac (thay @éi phan lop hode 1ép). khi do no s8 phat ra hoac hap thy nang Itong AE dudi dang cae htgng tit anh sang co tan sé v: AE © By - Est hw aay 4 — hang sé Planck (h — 6.627.10~' ec.s). 16 Chong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU 1.1.2. CAC DANG LIEN KET NGUYEN TU TRONG CHAT RAN 1.1.2.1. Lién két dong hoa tri Lién két nay tao ra khi hai hode nhiéu nguyen tit gop chung nhaw mot so dién tit dé co di tam didn tit é lép ngoai cing (dién tit hoa tri), Vi du. nguyen tit eta cae nguyén t6 héa hoc trong uhém VIE B (bang tan hodn Mendeleev. bang 1.2) c6 cau tric dién tit lép ngoai cing 1a s“p" (bay dien tio. Dé c6 dit tam dién tit, edn két hop hai nguyén tit lai bang cach gop chung hai dién tit 6 Iép ngoai. do vay tao ra mot lien két déng hoa tri. Lién két déng hoa tri gitta har nguyén nitclo (Cl) trong phan tie CL, duwe mé ta ten hinh Ida. Lién két déng hoa tri trong vat ran due thu hién nh sy tap thé hoa dign tit giita mot uhom cae nguyén tit lan can, Trén hinh 1.1b néu mé hinh lién ket déng hoa tri (tap thé hoa dién tit ena bén dién ti lop ngodi cing s“p*) trong mang tinh thé Ge Nhimg dac diéin cha liéu két déng hoa tri - Lién két co tinh dink bung. ughia 1a xac sudt ton tar cae dign tit tham gia lien ket lon nhat theo phutang néi tim cac nguyén tai (hinh 1.1): ~ Cxting dé lién két phy thade rat manh vao dac tinh hen két siita cae didn tr héa tri vdi hat nhain, Vi du. cacbon 6 dang tha hinh kin eung c6 hén két dng, hoo tri rat mauh vi bon dién ti hoa tri (trong tong so sau dién ti lién ket hau nlc true tiép voi hat nhan. trong khi do. Sn thé hien tinh lién ket. dong hoa tri rat yeu vi bon dién tit hoa tri (trong tong sd 50 dién ti) nam xa hat nhan. do do co lute lién ket yéu déi vdi hat nha. Vi vay kim cudng c6 ubist dé néug chay trén 3550"C trong khi Sn nong chay 4 270°C: - Lién két déng hoa tri co thé xay ra gitta cae nguyen tif cane oat (etia mot ngnyén t6 hoa hoe trong eae uhom tit TVA déu VILA). Do 1a. lien ket dong hoa irr dong cute, vi dy. trong phan tit Cl, hoge eae tinh thé kim eutang, silie. geeman, Lien ket déug hoa tr] gitta cae nguyen nit khac loa (cac uguyén t6 héa hoc nhom HIA vai VA hoae uhém TIA vdi VIA). vi du GaAs. GaP. ... goi la lien ket déng hoa tri di cute. a b) Hinh 1.1. én két déng hoa tri trong khi Cl, (a) va tinh thé Ge (b) 1.1.2.2, Lién kétion Dy 18 loai lién ket manh. cae nguyén tit cho bat dién tit lép ngoai cing. tré thanh ion duong (cation) hoac whan thém dién tit dé dién day lép ngoai tng va tre thanh ion am (anion). Hinh 1.2 mé ta lién két ion giita Li va F dé tao thanh Lik VATLIEUHOC 17 nguyén tit Li cho mot dign tie dé trd thank Lit: nguyén tit F nhan mot dign tit dé tré thanh F”: két qua 1a tao thanh hop chat LiF. Lién két ion thudng tao thanh gitta cac nguyén t6 c6 ubiéu dién tit hoa tr Mmhém VIB. VIIB) véi cae nguyén t6 06 it dién tit héa tri (uhom IB. IIB). Cac oxvt kim loai (ALO, MgO. CaO, Fe,O,, NiO, ) 6 lién két chit yéu 1a Lién két ion Cling gidng lién két déng hoa tr). hen két ion camg manh (bén ving). khi cae nguyén tit chita cang it dign tt, tite A cac dién tit cho hoa nhan ndm gan hat nhan. Vi du. hydro (H) tao vdi F. Cl. Br. I cac hgp chat HF, HCl, HBr. HI bang nang Idng lién két ion tung tmg 1a 5.81; 4.44; ; va 3.06 eV/mol. hay rang. lién két ion 1 loai lien két. khong dinh hing. © © OOOO] WMO to WELOLOLOIO) OOO Hinh 1.2. Lién két ion cla LIF Hinh 1.3. Lién két kim loai 4.4.2.3. Lién két kim loai Cae ion dung. tao thanh mét mang xac dinh, dat trong khéng gian tit tu do “chung”. D6 1a hinh dnb lién két kim loai, Nang Itong lién két la téng hgp lye day va hit tinh dién giita cac ion duony va uxiy digu ti tudo (hinh 1.3), Lién két kim loai thuéng dude tao nén tit nhing nguyen tit cd it dién tit héa tri. Cac nguyén tit 6 nhém IA trong bang tan hodn Mendeleev. vdi mét dién tit hoa tri. ¢6 tinh kim loai dién hinh. Cang dich sang phai bang tuan hoan, tinh chat déng hoa tri trong lién két ctia cac nguyén t tong img cang tang va dén bismut (Bi) da xuat bign lién két hén hop " kim loai-déng héa tri", Cai vdi lién két. kim loai cé tinh déi xitng rit cao. tric tinh thé etia cae chat 1.1.2.4. Lién két hn hop Thue ra. lién két déng hoa tri thuan tuy chi co dude trong truéng hop lién két dong cuc (giita cac nguyen tit ctia clung mat nguyén td } 2-VLH Bang 1.2. Bang tufn hoan céc nguyén té héa hoc va mang h thé cda ching Nhéen ma | om wa | va | via | via | va rs | we | ws | we} ve|we|wo| o lon | | | | 6) a A nme i KY HEU MANG TNH THE a, 7 ee © Lép phucng tam kh Chinn phucng don gidn nauytn 16 —_/nguyan tu t 4] & L8p phutng tém mat g_Chinh_phung tm kn re oe plc ON Jor lms H |ese Lap phudng phic tap 'g Chinn phudng tim mat sans @]] ce [182 * peer o}uor of] w/e 20.18 © Séu phusng ABAB.. Tee thoi sim s| 8) # NeW (© Stu phuong ABAC. > Mat thei re a ofsi ule els lc: lara © frees gfe 4 Kiéu kin extng 3 Mbt rghiéng ome we lesan wi |zeoe a fio & [220s Glass Olas @ © ees a| 3s Kk Bice 20/se zt 2a]vaalcr © 24]un 25]Fe 25[Co 27]mi_28[cu 25]zn 30|Ge silage s2/as alse 34[er a5|xr 36 WV haat gener @ [atte g|r90 @/so9s Blseor mlsem Glsses alsa @ [san gleise qs o|ss72 B |r dlrs O|ms o [mse Olas & | @ © 8 8} s 37/sr38|y 38|zr 40[m> Amo 42|te 43|nu 44/nn 45|pa a6lag A7|ca 46|n 43[sn _s0|sv silts sali salxe 54 v fer Bless qlorze Gfoem Blosss Glee G[ro.1 qlicas: w]iose wlrorer wien o|rase glrsar0 G [12176 >| 27902 |rza90 >| 19120 2} ol o rs a ica 55/56] 5771 [Ht 72]te 7a[w 78[ne 75/08 76] Telav 79|We 80|71 silep s2|e1 6alpo 64/at_ asin 6 Me |iazar gfoarae g [xem 8 iraso gfiso9s @| ies @|5z2 02 © |is22 B lion lier a fzooe1 glam aleora wl >|ago Ole — zee ° of © s Fr 87/na 88) 89-0 [ku 104 we fees (zc xem & [ae0 | ous is See Sle Sees eo[pw lam Glen eilea eile Gloy Glue Ge aim ealre Tle 7 Lantanit (at nim) fasse rues g] ose | sear Glrar — |isoas o|ise G|rsrz6 © |iseas © |te251 O|reeae © frezar @| 994 © |r7a0« 8 | 17499 © ay al | a o| 6 ‘Ac 65|th S0/pe Si]u 92 [mp Salpu 94/am 95[cm S6lex 97|cr lfm wolwa wilwo elem 109] AActinit ler wae Blew glawer iy ahegalea of a — jes nase fee 8 of” ol ao ol 20) fa | 1 al st] i VAT LIEU Hoc 19 lién két di cue (gitta cac nguyén tit cia cae nguyén t6 khac nhau). dién tit héa tri tham gia lién két chiv hai anh hudng trai nguge : - bi hiit béi hat nhan "eta minh": - bi htit bdi hat. nhan nguyén tit thit hai dé tao dién tit "chung" Kha nang cita hat nhan hnit & tit, Su khac uhan vé tinh am dién gitta cae nguyen tit trong lién két déng héa tri lam cho dam may dién tit "chung" bi bién dang va tao thanh ngau cue dién, tién t6 cia lién két ion. "Tinh ion" ctia lién két sé cing lon néu su khde nhau vé tinh am dién cia cac nguyén tit cang lén. Vi du. Na co tinh am dién bang 0.9 con Cl bang 3.0. Do vay lién két gitta Na va Cl trong hgp chat NaC] gém khoang 52% lién két ion va 48% lién két déng héa tri, Tat cd nhiing lien két di eve déu mang tinh cht hén hop gtita lién két ion va déng héa tri n tit héa tri dude goi 1a tinh don dién cla nguyén 1.1.2.5. Lién két yéu (lién két Van der Waals) Lién két déng héa tri cho phép ly giai su tao thanh nhimg phan tit nhu nude (H,0) hoac polyetylen (C,H,)y. nhing khong cho phép ly gidi su tao thanh mét sé vat ran titnhitg phan tit trung hoa nlu nude da, polyme, ... Trong nhiéu phan tit 6 lién két. dng héa tri, do sit khac nhau vé tinh am dién cia cac nguyén tit, trong tam dién tich dutong va dién tich am khdng tring nhau, ngau eve dign sé tao thauh, phan t bi phan cwe. Lien két Van der Waals la lién két do hiéu ting Init nhau gitta cac nguyen tit hoac phan tit bi phan cue trang thai rin (hinh 1.4). Lién két nay 1 loai lien két véu. rat dé bj pha vd do ba dong nbiét (chi tang nbiét 46). vi vay nhimg chit nin trén co sé ign két Van der Waals co nhiét dé nong chy thap. eO0—0 ) Prd) oa a a) Hinh 1.4. M6 hinh én két Van der Waals inh 1.5, 8uéng cong xac suai tim thay nguyén tir P(d) trong chat khi (lay 6c toa dé la mat nguyén tis bat ky) 20 Chiong | CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU 1.2. SAP XEP NGUYEN TU TRONG VAT CHAT 1.2.1. KHONG TRAT TU HOAN TOAN, CHAT KHi Chat khi chiém ton bo thé tich ehita no, 66 thé nén die. Cac nguyén tit (phan tt) trong chat. khi uén ludn chuyén dong do ba déng nhiét. Sé nguyén tit (phan tit) trén mot con vi thé tich thay déi, phn thude vao nhiet dé va ap suat. vi tri trong img gitta ching lou thay déi theo quy luat ngau nhien. Trung binh méi nguyen tit (phan tip chiém mot thé tich tuong mg hinh cau. dung kinh trang binh dum. Lay tam nguyén tit (phan tid) etia mot chat khi nao dé lam gée toa dé, ve dung cong xac suat tim thay mot nguyen tit (phan ti) khac, tai khoang cach d ké tit gée toa dé (hinh 1.5). Thay rang voi 0 | tinh ado Béng Kirn cuong (7,0) Cao | Cao |Thap | Cao | Thap hoa tr, lon NaCi (3,3) Cho (hoae nhan) digntirhéatri | Cao | Cao | Thap | Cao | Thap ~ Lue hut, day tinh dién Kim Na (1,1) |Mang cia cac ion} Trung | Trung | Trung] Trung Cao loai Cu (3,5) trong khéng gian | binh- | binh - | binh- | binh- Ti(4.8) dientitydo | cao | cao | thap | thap chung Van der| Hy (0.01) Waals CH (0.1) Luc hut ngau cuc| Thap | Thdp | Cao | Cao {Trung binh Cly (0,3) thap T. - nhiét do néng chay: E - médun Young: « - hé s6 gian dai: p - dien trd suat Dé két thie phan nay. xin htu ¥ rang tinh chat cita vat liéu cou phy thude rat uhiéu vao cau trite cita ching. Nhimg nghién cit méi nhat trong tinh thé hoc cho thay, bang cach tao ra hgp kim v6 dinh hinh va vi tinh thé ¢6 thé nhan due nhimg vat ligu cé ca. ly. héa tinh rat dac biét, khae han nhiing tinh chat thong thing ma cac vat liéu nay c6, véi cau trtic tinh thé quen thude. 1.3. KHAI NIEM VE MANG TINH THE Dé nghién citu su sp xép ctia cac nguyén tit (ion. phan ti) trong vat ran tinh thé va so sanh cac kiéu s4p xép khac nhau, cdn dua ra khai niém vé mang khéng gian tinh thé (mang tinh thé). Mang tinh thé la di tugng nghién ctu quan trong cita vat liéu hoc vi né rat can thiét dé nghién cttu nhiéu vi mue nay sé trinh bay nhitng khai niém co ban nhat vé mang tinh thé. au tién va dé khac. 6 1.3.1. TINH DOI XUNG CUA TINH THE Déi xing 1a mot trong nhimg tinh chat quan trong cha tinh thé, n6 thé hién 6 hinh dang bén ngoai, cau trite bén trong cing nhv cae tinh chat. Tinh déi xing cita tinh thé dutge dic trumg bai cac yéu t6 déi xing. Méi yéu to d6i xing tuong tg voi mét thao tic déi xing, tiie 1 vi mét bién ddi hinh hoc xac VAT LIEU HOC. 2 djub dé mét hé thong diém. dung. phan vi... ie trig lap véi chinh minh trong khong gian, Nhitng yéu té déi xtmg quan trong |. ~ Tay d6i xting (tam nghich dao, kf hidu C hoae iy: Cs ¢ diém ay; ay, ay, ... goi 1a dai xing qua tam vdi 6), by 6s, ... ttdug ting néu ching tring lap nhau timg cap mét bang phép nghich dado qua tam C (hinh 1.1 1a): ~ Mat chiéu gitong (ky hiéu P hoac mm): a), ay, ay . Aude goi la adi ximg guong vdi 6), by, by ... ttong ttig nén ching tring lap nhau time cap mét bang phép chiéu gong qua mat phdng P (hinh 1.11b). Té hop etia ede did a; dite goi 1a Adi xing auiong vdi té hop cia 6, qua P néu titng diem a, ddi xting guong tidng ting vi ting diém 6, qua mat phang P: ~ Truc ddi xitng (ky hidu L hode mi: cae diém aj co thé trimg lap nhau bang phep quay quanh true L mot gée a. khi dé chimg duoe goi 1A déi xg nhau qua 2 x truc L, Sé nguyén v= — goi 1 bac cla truc déi xttmg. Da chitmg minh duge ring @ chi tén tai true déi xing vdi v= 1, 2. 3 bac cao han 6 (hinh 1.11¢): . 4. 6 (khong tin tai truc déi xing bac 5 va by % a) = 5 ad ue ue us us ¢) Hinh 1.11. Cac yu t6 di ximg_ tam d6i xung (a), mt déi xing (b) va truc déi xing (c) ~ Phép tinh tién (ky hiéu 4) 14 mot trong nhing yéu t6 adi xtmg quan trong cia tric mang tinh thé, tmg véi thao tac tinh tién mang tinh thé theo mét hudug nao dé trong khéng gian di mot sé nguyen lin trén do dai xac dinh dé tinh thé trig véi chinh né. Set tring lap 6 day cain hiéu la tring lap cac yéu t6 hinh hoe gidi han tinh thé va cA cae tinh chat khae D6 dai don vi tinh tién (a) dutge goi 1a chu k¥ tudn hoan.ctia mang tinh thé theo bitéug khong giun = A cho. Ngoai nhing yéu té déi xtmg don, con tén tai nhitng yéu té déi xtmg phite hop gém hai hay uhiéu yéu t6 addi xtmg don. dé 1a: truc quay chiéu guong. truc quay 26 Clutong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU chiéu tam. truc xodn, mat anh trugt. Déc gid quan tam cé thé tim hiéu thém 6 nhiing tai ligt chuyén sau vé tinh thé hoc. 1.3. . 6 CO 80, HE TINH THE Dé c6 nhitng khai niém dau tién vé mang tinh thé, hay xuat. phat tit khai niem don gidn vé 6 co sd nh dd nén 6 muc 1.2.2 va hinh 1.6. Thay rang. do tinh déi xitng ctia tinh thé. tir mét 4 co sd, bing cac thao tac déi xg. tinh tién theo ba chiéu trong khéng gian sé nhan duge toan bé mang tinh thé. 6 co sd duge xdy dung trén ba vects don vj a. b. © tuigng dng ba truc toa dé Ox, Oy va Oz. Tam cac uguyén tit (ion hoae phan es 6 dinh 6 1a cac nut mang. Médun ctta ba vecto a = |u|. 6 = |b]. © = |e] 1a hich thitde 6 cd sd, con goi la hang so mang hay chu ky tudn hodn (chu ky tinh tién) cita mang tinh thé theo ba chiéu tudng ttng. Cac goc tao béi ba vecto a. bec. khi hop t tig doi mot ky hiéu 1a @. 6. 7 (a 1a géc giita Hvac. f gitta d vac. con y gitta @ va). EA Hinh 4.12. Cac loar 6 ca 38 €6 thé (a) va 6 co 38 don gian (b) cea mang tinh thé Thay rang trong cing mang tinh thé, c6 thé chon ditgc nhiéu kiéu 6 cd sé khac nhaw (hinh 1.12a). Tuy nhién, vi 6 co s 1a don vj tudn hodn nhé uhat cia mang tinh thé cho nén viéc hya chon phai théa man nguyén tée sao cho né dai dién day dit cho tinh chat va cau tric ciia toan bé tinh thé. Cac nguyén tac dé I -Tinh déi ximg ctia 6 co sé phai 1a tinh d6i ximg cia tinh thé (vé hinh dang bén ngoai va cae tinh chat); - S6 canh bang nhau va sé gée (giita cac canh) bing nhau cia 6 phai nhiéu nhat; - Néuc6 cde géc vudng gitta cae canh thi sé gée 46 phai nhiéu nhat: - C6 thé tich nhé nhat hoac cdc canh bén ugau nhat. VAT LIEU HOC 6 cd sé cé thé tich nhé nhat va chi co tam nguyén tit Gon, phan ti) nam 6 dinh (nvit mang) goi la 6 co sé don gidn (hinh 1.12b). Phu thude vao tuong quan gitta ba vecta a,b. ¢: ba géc a. B. y ngudi ta phan biét. bay Aé tinh thé khac nhau (bang 1.4). Bang cach tinh tién, dita cac phan tit (uguyén tit. ion hay phan tty lén tam cac mat bén, tam day hoge tam cac 6 co sé don gidn, hay néi cach khac, néu khéng quan tam dén tinh déi xtmg cia cac phan tit tai mit mang tinh thé. chi khao sat vi tri cha ching. thay rang chi cé mudi béu cach tinh tién cae phan tit trong khéng gian d@ nhan duce mudi bén kiéu mang tinh thé khic nhau thuge bay hé tin thé noi trén, Dé 1a mudi bén kiéu mang tinh thé’ Bravais. Tat cd cac mang tinh thé cia chat ran déu biéu dién bang mot trong mudi bén kiéu mang Bravais (bang 1.4.). . PHUONG VA MAT TINH THE Phutong phap biéu dién tinh thé bang 6 co sd nhu trinh bay é trén c6 wu diém 1a tinh true quan cao nhitg khéng phai hic nao cting dé thute hién. nhat 1a déi véi cde mang tinh thé phite tap ctta nhiéu nguyén té (nhiéu nguyén ttt. ion hodc phan ttt tao thanh). Ne citing khéng thuan tién khi can xac dinh vi tri tuong déi giita cac phan tit hinh hoc (diém, dudng, mat) trong mang. Mét phuong phap khac cing rat thong dung trong tinh thé hoc 1a biéu dfén cac phan ti¢hinh hye cha mang tinh thé bang cac ky hiéu toan hee - phicong phdp gidi tich mé td tinh thé'- s& duge uhdc dén 3 phan nay. Dé ap dung thuan Idi phitong phap biéu dién nay. thuténg chon hé truc toa a6 vai ba true Ox, Oy, Oz triong ing ba vectd a,b, € clia 6 ed sd, mit O 1a géc toa 6 (hinh1 13). Don vi do trén ba true 1a gia Li hang sO mang a, 6, 1.3.3.1. Chi sé cla nut mang Vi tri ntit mang dutge ky hiéu bing ba sé, tung ing toa dé cia mit mang trong hé truc toa dé dA chon, dat trong ngoac vudng kép ({f...J}): gia tri dm cita cac toa dé dude ky hiéu bang dau (J trén toa dé tuong img. Vi dy mit A trén hinh 1.13 duge ky hiéu ((111]]. Do tinh déi xtmg cia mang tinh thé nén toa dé ctta moi mit mang c6 thé suy ra bang phép tinh tin cac mit trong 6 co sé vdi cde bude bang 56 nguyén lan hang sé mang a, 6, ¢. Vi du. néu toa dé cita mét mit trong 6 cd 881A x, Ym 2 thi toa d9 ciia mét mit khac sé 1a: xy =x, +a we nt mb (1.28) z=z,+ne | trong dé n), ny ny - cdc 86 nguyen ‘Toa dé con cé thé bién dién dudi dang vecto Fertnatn btn e (1.29) 28 Chong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Bang 1.4. Bay hé tinh thé va mudi bén mang Bravais Ha Quan hé Quen he Cac kiéu mang Bravais tinh thé gitta cac gia cac goc don gian | tam day | tam khdi | tam = mat truc Ba aepeye nghiéng 90° Mot aszbec ae ye x nghiéng =p y Truc a=Rey= Fe] thoi azbec = 90° pl o a7 Ba asheye phuong | a=b=c 290° (thoi) Sau == 90° phuong a=bec y= 120° Bon phuong | a=bec = 90° Lap Fy phuong = 90° VAT LIEU HOC 29 1.3.3.2. Chi s6 cla phuong tinh thé Phuong tinh thé la duéng thang di qua cac mit trong mang tinh thé, cach nhau nhitng khong cach theo quy nat xac dinh vA dude ky hiéu bing ba sé nguyén we, w ty 1é thuan véi toa do eta mot mit gin gée toa dé nhat, nim trén phuong 46. Chi sé am co ky hiéu @) 4 tréu, Trén hinh 1.13 néu mot sé phuong : 1111). 110). (221)... Vects dan vi ctta phutong sé 1a : renatvbewe (1.30) Do tinh d6i ximg. mudn tim chi sé efia mot phuong nao do, chi can tim chi sé cita phuong song song vdi ud, di qua géc toa do. Nhing phuong song song nhimg cé tinh chat gidng uhau tgo thanh hé phiong, ky higu (wew). Nhing phutong khéng song song nhimg oo tinh, chat gidng mhau tao thanh ho phidong, ky higu , Cac phutong trong mét ho co tri sé tuyét déi u,v, w gidng nhau, chi ddi chd cho nhau, vi du (hinh 1.13) ho phutmg <100> gdm s f Hinh 1.13. Chi s6 diém va duéng trong sau phitong : (010). 001}. (100), (07 01. [007 J mang tinh thé va (7 00] 1.3.3.3. Chi sé Miller cua mat tinh the Mat phang tinh thé 1a mat phang trong khéng gian mang tinh thé dutge tao nén bai nhtmg mit mang. sap xép theo mot trat he xae dink Chi x6’ Miller cia mat phang tinh thé dude ky hiéu bang ba s6 nguyén h, k, Lt lé ughich véi nhitg doan thang. ké tur ge toa dd dén giao diém mat phang d6 vdi cae truc toa dé tuong tmg Ox, Oy, Oz, Co thé xac dink nhimg chi sé A, k, fetta mét mat phAng tinh thé theo cac bude (vi du mat phang P trén hinh 1.14) nhvtsau: - Tim giao diém ciia mat phang vi ba truc toa do Ox, Oy, Oz; - Xac dinh dé dai doan thang tic gée tga dé dén cac giao diém tutong tng n6i trén (1; 1/2: 1/8 trén hin 1.14), Lay gia tri nghich dao cita ching (1: 2: 3:). - Quy déng mau s6 chung cac sO nghich dao tim dude, ba sé nguyén A, k, L. trén phan tit sé sé 1a chi sé Miller cia mat phang dang xét. Vay mat phang P trén hinh1.14 ¢é chi s6 (12.3) Phuong trinh cia mat phang trong khong gian 1h Ww ky ok fea (2.31) mah Néu mat phdng song song vdi truc toa dd, chi so Miller tuong tg sé ty 1é véi 1/e nghia 1a no bang 0 (vi du, mat (001) 1a mat cha 6 co sé song song truc Ox va Oy), Gia tri am dutge ky hiéu bany (> trén chi s6 tuong img. Hé mt tinh the. ky hiéu (h. k, 1) 1a nhitmg mat song song. c6 tinh chat gidng nhaw. vi vay mudn xac dinb chi sé ctia mot mat bat ky chi cin xc dink chi s6 cita mat phéng song song vdi né. uam 6 6 cd sd chita truc toa dé. Cac mat phang tuy 30 Cinvong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU khéng song song nhimg cé tinh chat giéng nhau tao mét ho mat phdng. Chi sd Miller ctia cac mat phang trong ho duoc ky hiéu dudi dang {hkl}. Gia tri tuvét dai A.k,L cita ching 1a nh uhau, chi déi vi tri cho nhau. Vi du ho {100} trong mang tinh thé cé 6 cd sé 1a hinh lap phitong gém : (100), (010). (001), (1 00), (OT 0) va (OT) tite Ja cac mat. bén va day ciia 6 co sé. 1.3.3.4. Chi s6 Miller-Bravais trong hé sau phugng Cac chi s6 Miller trong hé toa dé ba true té ra khéng thich hop ddi vai he tinh thé sau phutong, vi cde phutong hoac mat cing ho 6 chi sé khac nhaw. Dé biéu dién phusng va mat tinh thé trong hé sau phuong. phai ding chi sé Miller-Bravais, tutong ttng vdi hé toa dd gém bén true : Ox, Oy, Oz va Ou (hinh 1.15). Ba truc Ox. Oy, Ou nam trén cing mat phéng day etia 6 cd sd. ting cap hgp vai nha mét g6c 120" vudng géc vdi true Oz. Gée toa do O 1a tam cia mat day Cach xae ¢inh chi sé Miller-Bravais hoan toan giéng nhv tring hgp chi s6 Miller Dé ky hiéu mat tinh thé . cde chi s6 dude viét trong ngodc don c6 dang (hil). Co thé chitg minh duge quan hé : r= -(h+k) (1.32) BCIH. ABHG va AGLF tutong ting 1a (017 0), (10T 0) va (17 00). Nhing mat phang nay thude cig mét ho, vdi tap hop cac tri s6 tuyét. ddi eta cae chi s6 1a nh nhau {0110}. Néu ding chi sé Miller. ky hiéu cac ‘Trén hinh 1.15 chi sé etia cae mi mat phing do tutoug img 1A (010). (100) va (17 0). R6 rang chi sé Miller-Bra\ hign ding hon tinh déi xing ctia tinh thé hé sau phutong. ais the 24 (op01) Hinh 1.14 Cach xae dinh chi Hinh 1.15. Chi sé Miller- Bravais 6 Miller ctia mat phing P trong né sau phyong VAT LIEU HOC 31 1.3.4. MAT DO NGUYEN TU TRONG MANG TINH THE, HE SO XEP CHAT 1.3.4.1. Mat dd xép Trong tinh thé hoc, viée xac dinh mat a6 xép theo mot phutong trén mi hoac trong khéng gian (trong 6 co sd) nhiéu khi rat can thiét. Vi du. néu biét mat a6 sdp xép cita cdc mat va phusng trong tinh thé c6 thé xac dinh kha nang biét dang déo cia tinh thé: didi tie dung ngoai Ite bién dang déo sé xay ra tritéc tién theo nhitng mat va phutong tinh thé co mat dé xép ldn nhat (xem muc 4.2.1. chutong 4). Mat dé sap xép theo mét phutong, trén mét mat hoac trong mot mang tinh thé lac trung cho kha nang chiém ché chia nguyén tit trong khéng gian mang, lan hetot duige xac dh theo cac biéu thite : m=: M, 2 (1.33) L \ trong 6 My, My, My, - mat. 49 xép theo phuong. mat, thé tich (mang): Lous - chiéu dai. dién tich hodc thé tich bi chiém ché béi nguyén tit (ion): LS,V - tong chiéu dai. dién tich. thé tich dang xét trong tinh thé. Hinh 4.16. Cach xae dinh mat 46 sp x8p Mj, Mg.M, cla 6 co sé {mang tinh thé) Hinh 1.16 la vi du cach tinh Mj, My, M, cho mat tinh thé lap phuong tam mat (bang 1.4). Coi cae miit mang 1a nguyén tit hinh cau, ban kinh r. 6 co sé kich thudée a. khi dé: Mat d6 xép theo phitong [010] M, = =<, (1.34) Bz Chwong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Theo phusne [7 10) i 1 _rv2 M,= (244 Ue = (1.35) 2 av. a Mat do sip xép theo mat (100) 1 ! Mo ( 45 +d (1.36) 4 eo Theo mat (111); 1S, al » te aR M2 (4.24 4.— 4 Re es (37) 2 aw Mat 6 thé tich etia mang lap phuong tam mat ear 4a M,=(8—~+6 ne 38) ae Ra 1.3.4.2. Cach sp xép nguyén tir trong mang tinh thé, su xép chat Nhit trinh bay é trén, mat do xép dac trimg kha nang xép chat (sha nang xép sit, tiép xic véi nhau) eta cae nguyén tit. Gid sit eae nguyen tit 1a nhimg qua edu rin cting kich thude dude sap xép sao cho mai nguyen tit tiép xtic vai sau nguyén tit xung quanh, chting sé tao ra mot lop nguyén te xép chat (mat xép chat) (dp A tren hink 1.17), Mudn dam bao tinh xép chat (o6 loi vé mat nang Ingng khi tao mang tinh thé), lép nguyén tit tiép theo chi ca thé xép vao lém B (cho Iép B) hoae lam C titong img ldp C (hinh 1.17). nhit vay sé co hai kha nang uguyén tit xép chat: theo trat tu ABABAB... hoae ABCABCABC. ow © molif Not oct” o- motif eo® ositt Je} | a6820m 0) Hinh 1.17. Gach sdp xép nguyén tu theo Hinh 1.18 Nut mang (a) mat xép chat va nut phite (D ©) VAT LIEU HOC 33. Su pha vé trat tu xép goi la khuyé? tat xép, Trat tu sdp xép sé duge dé cap lai é nue 1.4.1 Hay quay lai khai niém nuit mang. Cho déu bay gid nit mang van duge quan niém nhit mét diém trong khéng gian mang tinh thé. tutdng img véi nd chi mot nguyén tit (hode ion). Dé 14 truéng hgp mang tinh thé cac kim loai nguyén chat véi lién két kim loai. Trong mang tinh thé cac hop chat gdm nhiéu nguyén tit khac loai vdi lién két ion hoac déng héa tri, img vdi mot mtit mang cé thé hai hode nhiéu nguyén tit (ion), tao thanh mit phitc, Cac mit phite hoan toan tuong ditong véi nhau vé sé lugng. so loai nguyén tit, dinh hung v.v. Hinh 1.18 cho vi dy vé cach sép xép mit mang trong mang tinh thé déng (Cu) va mit phite trong NaCl. cristobalit-B (Si0.). 1.3.5. LO HONG TRONG MANG TINH THE Lé héng trong mang tinh thé 1a khong gian trong. gidi han béi hinh khdi nhiéu mat, mdi dinh khéi 1a tam nguyén tit (ion) tai ntit mang tinh thé. Hinh 1.19. Cac loa 8 héng trong mang lap phitang tam mat (a) va lap phuang tam khdi (b) Kich thitée cia 16 héng dutge danh gid bang ban kinh qua cau lén nhat cé thé dat vao 18 héng do. Hinh dang 16 héng phu thude vao cau tric cita mang tinh thé Vi du, mang lap phiong don gian co 14 hdng lap phvdng. dinh la mit mang 6 cd sé Ngoai ra. 16 héng hay gap c6 dang khéi tam mat. bon mat. Trén hinh 1.19 mé ta hai loai 16 héng nay trong mang lap phvtong tam mat va lap phuong tam khdi 3-VLH 34 Chwong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Bang 1.5 cho thay cac dang va s6 Ivgng 18 héng trong mét vai mang tinh thé dién hinh. Lé héng cé vai tré quan trong trong nhiéu trudng hgp. vi du trong qua trinh tao thanh hop kim hoc chuyén pha (xem chuong 3). Trong nhitng diéu kién xac dinh, mt s6 nguyén tit cita nguyén td hgp kim chiém chd trong cae loai ng Khae nhau cia mang tinh thé kim loai nén, néu chting c6 kich thuée tueng thich. két qua sé cho nhiing hiéu tmg manh thay déi cau triic va_tinh chat eta vat liéu. Bang 1.5. Dang va sé lugng 16 héng trong mét sé mang tinh thé Céu tric mang Dang $6 luong 6 héng | Sé Iuang 13 hdng tren tinh thé 1 héng trong 6 co so mét nguyén ti Lap phuong Khéi 4 mat 8 2 tam mat Khéi 8 mat 4 1 Sau phugng Khéi 4 mat 12 2 xép chat Khéi 8 mat 6 1 Lap phuong Khéi 8 mat 12 6 tam khéi Khéi 4 mat 6 3 Lap phutang dan gian lap phuong 1 * 1.4. MOT SO CAU TRUC TINH THE BIEN HINH CUA VAT RAN © phan nay, mét sé cau tric tinh thé dién hinh cita vat ran vai cae dang lién két khac nhau sé duge dé cap . 1.4.1, CAU TRUC TINH THE CUA VAT RAN VOI LIEN KET KIM LOAI Lién két kim loai 1a ign két khong dinh hung (xem myc 1.1.2.3). cae nguyén tit (ion, phan ti) luén c6 xu hudng sip xép sit chat. voi nhiéu lién két ngdn, manh. Diéu nay gidi thich tai sao vat rn véi lién két kim loai (phan Ién cdc nguyén té kim loai trong bang tuan hoan Mendeleev) cé cau trite mang vdi mat dé xép M,, M, ya tinh déi xing cao so vdi nhitng vat ran khac. Ba cau trtic tinh thé dién hinh cita ign két kim loai 14 lap phutong tam khéi A2 (pth). lap phutong tam mat Al (ptm) va sau phitdng xép chat A3 (spxc) (hinh 1.20). 1.4.1.1. Mang tinh thé lap phuong tam khéi (A2; Iptk) 0 co sd 14 hinh lap phwtong véi cauh bang a. Vi vay mang nay chi cé mét hang s6' mang. Cac nguyén tit nam 6 dinh va 6 trung tam (hinh 1.20). Sé nguyén tit n cita 6 cd sd dude tinh nhu sau: mdi ngnyén tit d dinh déng théi la eta tam 6 co sé nén thudc vé mét 6 chi cd 1/8 nguyén tit, nguyén tit d tam hoan toan thuéc 6 co sd, nhut vay: VAT LIEU HOC 35, 8+1=2 uguyén tit. Trong mé ta tinh thé. thutong quy ude nguyén tit d dinh 6 co sd tring véi géc toa dé 1a mot trong nhitng nguyén tit g6c, uh vay toa dé ciia cac nguyén tit gc trong mang A2 13 [000] va [> 3 Méi nguyén tit trong mang A2 dude bao quanh bdi tam nguyén tit vdi khoang av3 cach ee va sau nguyén tit khac xa hon vdi khodng cach 1a a. Nhu vay sé sdp xép clia mang K = 8 (hoac K= 8+6). Hinh 1.20. Cach sip xép nguyén tt trong 6 co sé mang A2 (a) . ‘Al (b) va. AS (c) Tit hinh 1.20 c6 thé thay trong mang A2. theo phuong <111> va theo mat 1110} mat a6 xép cao nhat. Dé tinh dude mat 46 xép ap dung céng thite (1. 33): al Mg (theo (110) = = au (1.39) My (theo 6 eo sé) = (1.40) trong 46 n,. n - 5 ngu én tit trong mat (110) va trong 6 co sé: ra -ban kinh nguyen tit va kich thude 6 ed sd. 36 Chuang 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Cho rang. theo <111> cac nguyén tit xép sit nhau (hinh1.20a), ta ed quan hé gittarvaa 4r=av3.suyra r= (Lan) Két hop (1.40) vdi (1.38) va (1.39) tinh dutge M, (theo (110) = 83.4%: M, (theo mang) = 68% C6 hai loai 18 héng trong mang A2 (xem muc 1.3.3. hinh1.19). L8 héng khéi tam mat. kich thuée 0.154d (d 1a dung kinh nguyén ti), ndm 4 tam mat va é gidta cdc canh bén, 86 higng My, (bang 1.4): Naw = (1/4), 12 + (1/2). 6 Lé héng khéi bon mat nam 4 trén 1/4 doan thang néi diém gitta cac canh di dién cia cdc mat bén, kich thttéc 0,221d vai sé ltong (bang 1.5): Nyy = (2). 24 = 12 Cac nguyén t6 kim loai nhit Mo. Cr. W. a - Fe, ... c6 cau trite mang A2. 4.4.1.2. Mang tinh thé lap phuong tam mat (A1; Iptm) Trong 6 ca sd mang Al ngoai tam ngnyén tit 6 dinh con sau nguyén ut d tam mat bén (hinh1.20b): s6 higng nguyén tit trong mot 6 co sd 1a: 1 1 ns 8+-6=4 Bg 2 i dart ens i ea 1 Toa dé cac nguyén tit gd 14000 J}. OIL 0 SV — 1 a | WMS 5 WS zit yz! Si ip xép ciia mang Al la K = 12 vi mai nguyén tit bao quanh bi 12 nguyen v2 cy “= (hinh 1.200), Cho rang tit lan ean vii khoang i ic nguyén tt xép sit nhau theo phuong <110>. ¢6 thé nit ra quan hé ban kinh nguyén tit r va kich thude bed sda la: wi ay say? suy rar = 5 (1.42) 4 Két hop (1-42) vdi (1.33), (1.34). (1.85). (1.36). (1.37) va (1.38) ching minh dutge rang trong mang Al phutong xép chat 1A <1]0>. mat xép chat {111} vai M, 92%, mat dé xép cita mang 1a M, = 74%. Trat ty xép chat (xem muc 1.3.4.2) nguyén tit trong mang Al 1a ABC ABC ABC (hinh1.21a). Mang A, eting c6 hai loai 16 héng (hinh1.19): bén 1é héng khéi tam mat (bang 1.5) kich thuée 0.41d nam 6 trung tam khéi va diém giita cae mat bén. tam 16 héng khéi bon mat nam trén 1/4 cae duéng chéo <111> tinh tir dinh (hinh 1.19a) co kich thude 0.225d. Cac nguyén t6 kim loai Cu, Ag. Au, Ni, Al. .... dic trimg béi cau trtic mang Al Mang tinh thé sau phuong xép chat (A3; spxc) O co sé cha mang sau phitong xép chat 1a khéi lang tru luc gide voi hang sé mang 1a a vac, cac nguyén tit nam 6 12 géc, tam hai mat day va tam cia ba khéi Jang tru tam gide déu, cach nhau (hinh1.20c). S6 ltong nguyén tit gée n 1 VAT LIEU HOC 37 n 24d 24+3=6. Cac nguyén tit xép sit nhau theo [2110] va [202 |, vi vay c6 2 fe a tte 1a 3 Véi c/a = 1,633, s6 xp xép cla mang sé 1a K = 12. (vi du. nguyén tit 6 tam day cach déu sdu nguyén tit d cing day dé va sau nguyén tit d hai phia trén va dudi). Sé xp xép K sé thay adi (K #12) khi c/a 71.633. vi vay ty s6¢/a 1a chi tiéu danh gia a6 xép chat ctia mang sau phutong. Trong thuc té. mang sau phudng dude coi 1a xép chat néu c/a nam trong khoang 1,57 + 1.64. 6 thé suy ra, trong mang A3 quan hé giita r,a vac la £ = 1,6333 a A Hinh 1.21. Mé hinh sp xép nguyén tv theo trat ty ABAB ... cia mang A3(a) va BCABC — cla mang A1 (b). Bang 1.6, Cau trac mang tinh the cua mét so kim loai Kim toai Kigu mang Hang s6 mang, nm a c Mo. Iptk, AZ 0.3147 Cr Iptk, AZ 0.2884 a-Fe Iptk, AZ 0.3165, Ww. Iptk, AZ 0.2866 y-Fe (950°C) Iptm, At 0.3656 Ni Iptm. At 0.3524 Cu ‘ptm, At 0.3615 Al Iptm, At 0.4049 [-T(2880%C) Iptk, AZ 0.3306 o-Ti Spx. A3 0.2951 0.4679 Mg spxc, A3 0.3209 0.5210 Zn spxc. A3 0.2664 0.4945, 38 Chong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Mang A3 thuc chat duge tao thanh do cach sap xép cac lép xép chat theo trat tur ABABAB... (hinh 1.21b), chi khac so vdi mang Al 6 trat tu tuong ting 1d ABCABCABC..., Vi vay, mang Alva A cé nhiéu dac tinh giéng nhau, vi du K = 12, M, theo (111) trong mang Al va (0001) trong mang A3 déu bang 92%, M, = 74%. yj tri va kich thudc cac 18 héng trong nhimg mang nay cing tuong tu (bang 1.4), Cach sdp xép giéng nhau giita mang Al va A3 cho phép ching cé thé thay déi trat tu xép chat dé chuyén tir kiéu mang nay sang kiéu mang kia trong diéu kién xac dinh, Do la mét trong nhing kha nang chuyén pha quan trong trong vat liéu. Mat 6 xép cao (M, = 74%) cita mang Al, A3 cho phép hai mang nay cé kha nang bién dang déo cao hon so véi mang A2 (xem muc 4.2). Cac nguyén té kim loai nh Be, Mg, Ca, .... 06 cau tric A3. Trong bang 1.6 gidi thiéu mét s6 kiéu mang tinh thé ciia cdc kim loai diéu hinh. 1.4.2. MANG TINH THE CUA VAT RAN CO LIEN KET DONG HOA TRI Trong vat rin déng héa tri sd sip xép K xac dinh theo nguyén tac: K=8-N , (1.43) trong 6 N - sé dién tit tham gia lién két déng héa tri. Nhu da xét 6 muc 1.1.4, cac chat ctia cac nguyén t6 hoa hoc thudc cac nhom IVB, VB. VIB. VIIB trong bang tudn hodn Mendeleev dutge tao nén bdi lién két déng héa tri thuan tiy, sau day khao sat cac cu triic tinh thé tiéu biéu cita ching. 1.4.2.1, Mang kim cuong (A4) Kim cugng 1a mot dang thi hinh cita cacbon, Phan bé dién tit trong nguyén tit cacbon 1a 1s°2s*sp”, nhu vay sé dién tit cla lép L tham gia lién két 1a bén (N = 4). Sé sip xép trong mang (theo muc 1.4.2) sé 1a K = 4. Méi nguyén tit cacbon trong mang kim cong tao lién két déng héa tri vdi bon nguyén tit xung quanh (hin 1,22a). Crt bén nguyén tit cacbon tao nén mét khéi tit dién tam giac déu. Cac khéi sp xép chung dinh, tao nén mang kim cutong (hinh 1.22b). O co sé mang kim cutong tao thanh trén co sd 6 mang Iptm c6 thém bén nguyén rl 111 313 331 133 tit bén trong véi cde toa dé ([——— J}. (=~ I, == I, (== Ih. Hoac o6 én trong véi cae toa dg tl [2 MWS GM SoG. Wo 25 Ih Hose 06 thé hinh dung bing cach chia 6 mang Iptm thanh tam khéi déu nhau va 6 tam cia bén khéi nhé nim cach nhau 6 thém bon nguyén tit (hinh 1.220). Méi nguyén tit cach déu bén nguyén tit khac gin nhat véi khong cach «3/4. Gée 6 dinh gitta cae lién két déng héa tri trong mang kim cutdng la 109.5° (hinh1. 22a), vdi nang lugng lién két én cho nén kim cutong c6 xing rat cao. MAT LIEU HOC 4 2 39 03,5? a) Hinh 1.22. Lién két (a) va 6 co sé cba mang kim cuong (b, c) Mét sé kim loai nhut Ge, Si, Sn tring (cing nhém véi C trong bang tudn hoan Mendéleev) cé cau triic kim cutong. 1.4.2.2. Mang graphit Graphit cing 1a mét dang thi hinh cita cacbon khi ba dién tit dp L cha nguyén tit tao lién két déng héa tri vdi cac nguyén tit khac trén mét mat phang. Géc gitta cac lién két 1a 120°, cde nguyén tit tao lop gdm uhing luc gide déu, gitta cde lép c6 lign két yéu Van der Waals. Nhit vay 6 co sé cia mang graphit 1a sdu phuong lop véi a = 0,24 nm, ¢ = 0.68 nm (hinh 1. 23a): trén mat day, méi nguyén tit duge bao quanh bang ba nguyén tit khac cach nhau 0,12 nm. Nang htong lien két déng hoa tri manh trong mat day va yéu (Van der Waals) gitta cde mat day lam cho graphit c6 dé bén rat thap. dé tach theo lép. Dé dan dién khae nhau gitta kim cutong va graphit c6 thé gidi thich bing su khac nhau trong cau tric tinh thé va sé lién két dong héa tri. Hinh 1.23. Cau tric mang cia graphit (a), 501 cacbon (b) va fulleren (c) 40 Chwong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU 1.4.2.3. Cau trac sdi cacbon va fulleren Sgi cacbon va fulleren 1 hai dang thi hinh nita cia cacbon. thanh ty mdi cla cac cong trinh nghién citu trong linh vue vat liéu trong nhing nam gan cay. Sgi cacbon dude sit dung lam "cét" trong vat liéu compozit vdi "nén" 1a nhitng 1 khdc (xem muc 12.4). Cau tric sgi cachon cé thé tudng tutdng nh nhing, lop "va" nguyén tit cacbon, sap xép theo hinh Ic giac. cé lién két déng héa tri manh (giéng nh lép day 6 co 86 mang graphit), cuén xung quanh truc sdi (hinh1,23b) Nang lung lién két déng héa tri manh trén cac lép v6 cia sdi cho phép tao dude nhitng vat liéu compozit c6 dé bén gap ba lan nhung nhe hon bén lan so vai thép. Phan tit cacbon C60, goi 1a fiulleren, do hai wha bac hoc ngusi Anh H. Kroto v: My R.Smalley téng hop dutgc lan dau tién vao nam 1985. Tuy nhién gid thiét vé su ton tai cdu tric la cla phan tit cacbon da duge cac nha vat ly thién van dé xudng khi nghién citu cau tric va thanh phan cac vat thé vu tru tit uhttng nam bay nvii cla thé ky nay. Cau tric phan tit fulleren (C60) trinh bay trén hinh 1.23c : 60 nguyén tit cacbon sp xép trén mt mat céu theo dinh cita 12 ngii giae déu va 20 luc giae déu. cdc ngit gide lién két nhau qua Ive gide. Mot phan tit fulleren cé hinh dang gidng nhu qua béng da nhiéu mii, Lién két giita cde nguyén tit cacbon trong fuulleren lun lun [a déng héa tri thudn try. Cau trite déi xig tron, dé cing cao cia nhiing "qua bong mini" - fuulleren dang la dé tai nghién citu hap dan ctta cc nha vat liéu hoc khong nhig trong nghién ctu cd ban ma cd nhitng linh vic tng dung trong ky thuat va cong nghé vat 1.4.2.4. Cac cu tric mang tinh thé lién két déng hoa tri khac Gidng trung hgp kim cuong, cdu tric mang tinh thé cita cac hgp chat. c6 lién két déng h6a tri manh phu thudc vao géc gitta cac lién két. Vi du. mang tinh thé ctia SiO, dude c&u tao bdi nhitng khéi tit dién tam giac déu (hinh1.9) trong do mdi mét ion Si* ditée bao quanh bing bén ian 07". Hé dam bao trung héa dién. mdi ion O* 1 dinh chung cita hai khéi tit dién. Hinh 1.24. Sp xép khéi tir dién (SiO,)*“trong thach anh (a), cristobalit (b) va forsterit (c) VAT LIEU HOC 41 Phu thude diéu kign tao thanh, cach xp xép cac khdi tit dién, SiO, ¢6 thé cho tinh thé thach anh vdi cau tric sau phitong hoac {-cristobalit véi cdu tric li phitong (hinh 1.24). Trong diéu kién ngudi nhanh sé nhan dude thiy tinh (edu tric vé inh hinh) (xem muc 1.2.3, hinh1.9b) Cau trtic khéi tit dién dutge mé ta trén Juén ludn 1a co $6 cia cdc mang tinh thé silicat. Tuy nhién, phy thude vao think phan hoa hoc va diéu kién tao thanh, khéng phai hic nao cac khéi tit dién cing lién két voi nhau bang mot dinh chung nhu trong tinh thé SiO, .Vi du. trong tinh thé forsterit, Mg,SiO,, khéi tit dién (Si0q)"" khong lign két bang dinh chung ma bang ion Mg“ lam trung gian (hinh1.24e). Silicat 1a "dau vao" quan trong trong cOng nghé ché tao vat ligu gm (ceramic) trinh bay 3 chuong 9. MANG TINH THE CUA VAT RAN CO LIEN KET ION Cau tric tinh thé eita vat ran (hop chat) ign két ion phy thuge vao hai yéu té: - TY sé ctia sé ltgng ion am (anion) trén sé lung ion dung (cation) : ty sé nay cé dinh déi véi timg hgp chat. phu thude vao 56 higng dién tit tham gia lién két, dam bao tinh trang héa vé dién cita he thong: - Tuong quan kich thwtéc gitta anion va cation : hén két ion 1a loai khéng dinh huéug (xem muc 1.1.4.3) vi vay trong mang tinh thé. cac ion ludn c6 xu huténg sip xép de dat dé xép chat. va tinh déi xing cao nhat Sau day néu mot s6 kiéu mang didn hinh. 4.4.3.1. Mang tinh thé hgp chat dang MX Xét mang tinh thé cia NaCl va CsCl (hinh 1.25). Mang tinh thé’ NaCl (kiéu BI) tao nén trén co sd mang Iptm cia anion Cl”, cac cation Na* nam 616 hong tam mat (hinh1.25a). Méi ion Na* bao quanh bdi sau ion CI” va nguge lai, TY 86 86 cac ion CY trén sé ion Na* Inén huén bang 1. Khac véi mang NaCl. mang tinh thé cia CsCl (kidu B2) dutge tao nén Wen cd 6 many lap phiidny dén gidm ctia ion CI", ion Cs" nam 416 héng khéi Jap phugug (@ tam khdi lap phwoug) (hinh 1.25b). ty 86 56 hgng ion Cs* Iuén la 1 nhit trong mang NaCl, mdi ion Cs’ bao quanh bang Na’ cst ay ay 4) a) Hinh 1.25 Mang tinh thé ctia hop chat Mx , a) NaCl, b) CsCl, c) ZnS 42 Chucong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Sw khac nhau vé cau trite mang tinh thé giita NaCl va CsCl (mac dit Na va Cs c6 cling héa tri) 14 do st khac nhau vé twang quan kich thuéc giita cac ion Na! va Cs* so vdi ion CI”. TY 86 d6 tong ting 1a dysldey = 0.54 vA doyle = 0.91: cac ion trong mang CsCl xdp xép theo kiéu B2 sé cé mat dé xép M , = 68% cao hon so vdi sp xép theo kiéu B1 cita NaCl (M, = 53%). Mét mang tinh thé tiéw biéu khac ctia hgp chat kiéu MX 1a ctia ZnS (hid BB). tao bdi mang Iptin cita cac ion S*, ion Zn” chiém vi tri trong cita mang kim cutong ara ot Me (thinh 1.25c), ty sé sé lugng ion —- = 4 n, len . 86 ion S* bao quanh ion Zn*" bang bén va ngutge lai 1.4.3.2. Mang tinh thé hgp chat dang MX2 (hoc MpX) Hinh 1.26 © cd s& mang tinh thé a) CaF, b) Cu,0, c) TiO, va ¢) BaTiO, Cac diéu kién ny = 2ny va Kyy = 2Kyy phai ludn luén dutge dam bao trong mang tinh thé hop chat nay. Dién hinh c6 ba kiéu mang sau : - Mang tinh thé fluorit CaF, (kiéu C1), tao béi 6 co sé mang Iptm cita Ca”" tam ion F” nam 6 tam ctia tim hinh khéi nhé (hinh 1.26a), c6 thé tinh dutde dé dang ny" = 2 ne," = 8. va K pcy = 2K cy. = 8. ty 86 1: 2 thod man; ~ Mang tinh thé cuprit Cu,O (kiéu C3) : cdc ion O* tao mang Iptk. bén ion Cu* chiém vi tri gidng nhwt bon nguyén tit bén trong 6 co sd kim evtong (hinh 1.26b). nigt = Anew = 4: Koy) = 2Kycy = 4 ty 86 2:1 Iudn ludn thod man: - Mang tinh thé rutin TiO, (kiéu C4), tao thanh béi mang bén phuong tam khdi eta Ti véi a = 0,45 nm ; ¢ = 0,29 um. Cac ion O* chiém vj tri mé td trén hinh 7 sige = ait rae + 1.26c. S6 ion Ti trong 6 co sé 1a 32 #1=2.cta 07 1a 4 + 2= 4. Mai ion Ti" duge sau ion O* gan nhat bao quanh (Ky.7; = 6). con méi ion O* duge bao quanh béi 3 ion Ti"'. Ty s6 1: 2 thod man, VAT LIEU HOC 43 1.4.3.3. Mang tinh thé hgp chat dang Mm Nn Xp Mang tinh thé mét sé vat liéu gém (ceramic) cling c6 thé dutge tao thanh trén co sé mang tinh thé cia hai hay nhiéu loai cation (M, N). Bari titanat cé cA hai loai cation Ba** va Ti'*, Hgp chat c6 cau tric mang lap phuong 6 120°C. (hinh 1,26d). Nhw vay. c6 thé hinh dung mang tinh thé hgp chat ion duge tao thanh trén co 86 6 cd sé cia anion, cdc cation chiém mét phan hoac todn bé 16 héng cia mang anion d6. Bang 1.7 1a dac trumg cau tnic cia mét sé hyp chat ion dién hinh. Bang 1.7. Mat s6 hap chat ion va cau trac mang tinh thé cua chung Danghop | Mangtinh | DangiShéng | Tyle sd chat thé lia do cation M 16 héng Hap chat dign hinh ante, chiém —_|_bichiém J ptm Khoi 4 mac 12 ZnS,SIC,Zn0,CaS spxe Khéi 4 mat 12 ZnS, ZnO Mx Iptm Khéi 8 mat 1 NaCi,MgO.CaO.MnS, TiC spxe Kh6i 8 mat 1 NiAs.FeS Ip don gian_| Khéi tap phuong 1 CsCl MX2 iptm Khoi 8 mat 12 TiO.CACly ipdon gian_| Khoi lap phuong 12 CaF 7,2n09 MpX Iptm Kh6i 4 mat 1 Naz0.Lig0 MpX3 spxe Khéi 4 mat 28 Al203,Fe203,Cr903 | MNX3 Iptm - BaTiO3,SrZnO3 MN2X4 Iptm - MgAlz04,FeAlyOy 1.4.4, CAU TRUC CUA POLYME Khac véi cau tric tinh thé cac vat rin da xét. trong dé méi don vi c&u thanh (6 co sd) tao nén tit mét vai nguyén tit (ion, phan ti), polyme dude tao nén tit rat nhiéu phan tit, méi phan tit lai co thé tao bdi hang triéu nuguyén tit. Lay polyetylen (C,H), lam vi du: méi phan ti cita polyetylen cau tao béi cdc hén két déng hoa tri manh va cé huténg gitta cacbon va hydro: # - -¢ = ¢ - (1.44) H H Lién két theo (1.44) cho phan tit polyetylen mach kin, Néu lién két kép gitta hai nguyén tit C "ma" sang hai phia: H H Her SMS (1.45) H H 44 Chong 1. CAU TRUC TINH THE CUA VAT LIEU Itic dé co thé s@ c6 v6 han cac phan tit (1.45) lién két vdi nhau. cho mét mach hd dang: tose ae ele 1 jit > BGG i — IGS 46) i ome 1 Hf WH 8H F Mach polyme tao thanh theo (1.46) goi li mach thang. Tuy uhién, khai niém “thang” chi la tutong déi bdi vi géc tao bai gitta cac lién két cia nguyén tit cacbon 1a 109.5" gidng nhv trong kim cong (hinh 1.27a va 1.27b) Can htu ¥ rang. khong phai lic nio mach polyme cing thing. gia tri n trong céng thite phan tit dat tt 10" dé 10". vi vay c6 nig mach dai dén 10 wm. Lién két gitta cic mach trong polyme thuc hién bing Ive Van der Waals. ‘Thudng thing polyme 1a vat ligu v6 dinh binh (hinh 1.27b). tuy nhién khi cae mach sap xép theo mét trat tu xac dinh sé dude polyme tinh thé’ (hinh 1.27d), Qua trinh "két tinh" cia polyme phu thudc vao ting diéu kién cu thé va cau tric eta cac mach thanh phan (xem mue 11.2.4). ec eH a) __Hinh 4.27 Cau tric eda polyetylen a,b) mach thang, c) mé hinh polyme ban tinh thé, d) polyme tinh thé VAT LIEU HOC 45 Trong thuc té. khéng co ditde polyme hoan toan trat ty (tinh thé), giita cae ving trat tu bao gid cing tén tai nhitug ving khong trat ty (vo dinh hinh). Dé 1 polyme ban tinh thé (hinh 1.27c). Vang sp xép trat. tur trong polyme cing cau tao tit cac 6 co sé (hinh 1.27). 1.4.5. DANG THU HINH Dé 14 str tn tai hai hay nhiéu cau trvie mang tinh thé khac nhaw eta cing mdt nguyén té hoac mét hop chat héa hoc. Qua trinh thay déi cau tric mang tit dang thi hinh nay sang dang that hinh khac goi 18 chuyén bin thir hinh, Cac dang thir hinh thuténg dude ky higu bing eac chit cai Hy Lap nut: a. By. - Cacbon 14 mt trong nhting nguyén 16 co nhiéu dang thi hinh rat khac nhau, khong nbimg vé edu trie mang ma con 4 tinh chat. bé hong (v6 dinb hinh). graphit (nang A9). kin cutsng (mang A4), soi cachon (cau tric lip cudn), fulleren (cau tric cau C60, C100, ...) (vem mmucl.4.2) Su tén tai cac dang thi hinh phu thudc vao hai yeu té cd ban 1a nhiét 6 va ap suit. Vi du. graphit c6 thé tao duge d diéu kién binh thong. trong khi chuy bién tha hinh graphit sang kim euong chi xy ra éubiet do va ap suat rat cao. Cac dang thi hinh eiia sdt (Fe) cting co thé duge coi 1a mét vi du dién hinh. c6 én nhiéu ¥ nghia trong ky thuat. Cau tric mang A2 cha a-Fe tén tai 6 nhiét d6 thap hon 911°C, a-Fe 1a vat liéu sat tit dién hinh & uhiet do dudi 769°C. Ti 911°C dén 1392" la y-Fe, mang AL. Nhiét dé 1932°C 1a nhiét do chuyén bién thi hinh y-Fe > 6-Fe (mang A2 gidng a-Fe). Sut khac nhan vé cau trie mang tinh thé (s6 Itong. kich thude 16 héug. xem muc 1.3.5, 1.4.1.1, 14.1.2) cho phép 7-Fe e6 kha nang hoa tan due nhiéu hon dang ké cae nguyén tiectia mot s6 nguyén t6 khae (vi du, 2.14% C (trong htong) 4 1147°C) so véi a-Fe (tutong iting 0.02%C (trong Inung) 4 727°C), Do chinh 1a co sd etta eac céng nghé nhigt luyén nh téi, ram, héa-nhist liven uham diéu chink tinh chat eta thép theo yéu cau va diéu kién lam vide cu thé (xen muc 3.3 va 3.4). 1.5. SAI LECH MANG TINH THE Cac cau tric tinh thé trink bay 4 trén goi 1a cau trie ctta tinh thé ly tang vi khi xét ¢4 bd qua dao déng nhiét va cae sai hong trong trat tut sip xép cita cac nguyén tit (ion, phan tt), Nhitng sai hong dé dude goi sai léch mang tinh thé hay hhuyét tat mang va néi dumg cita phan nay mudn dé cap dén Aiéu a6. Mét sé tinh chat ota vat rin tinh thé uh médun Young (£), hé s6 gian nd nhiét, tinh chat ti. ... chi phn thude chit yeu vao dang va Ive lién két. ma hau nlut khéng thay déi do sai lech mang. Nattoc lai. déi vei mot s6 tinh chat khac nhit hanh vi ciia tinh thé dudi tac dung ngoai lye (bien ertug, bién dang déo, xem chutong 4), a6 dan dién cia cae chit cach dién. ban dan, ... thi sai léch mang déng vai tré rat quan trong.

You might also like