‫پێشه‌كی‬

‫پاش دروستبوونی ئینتەرنێت و تۆڕەکۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬بازاڕی ئۆنالین الی بەشێک لە‬

‫هاواڵتیانی هەرێمی کوردستان جێگای بازاڕە ئاساییەکانی گرتۆتەوە‪ ،‬هەرچەندە تا ئێستا‬
‫‪.  ‬سیستمی پارەدانی ئەلیکترۆنیش نیە‪ ،‬بەاڵم بە کاش ئەو پرۆسەیە ئەنجامدەدرێت‬
‫‪.  ‬‬
‫جیاوازی کڕین لە نێوان بازاڕی ئاسایی و بازاڕی ئۆنالیندا ئەوەیە کڕیار لە بازاڕی ئۆنالیندا‬
‫تەنها بە تەماشاکردنی کااڵکان بڕیاری کڕین دەدات‪ ،‬ئەوەش زۆرجار گرفتی بۆ فرۆشیاران‬
‫‪.‬و كڕیاران دروستکردووە‬

‫‪1‬‬
 ‫پێڕست‬

‫پێشه‌كی‬ ‫‪‬‬

‫پێڕست‬ ‫‪‬‬
‫به‌شی یه‌كه‌م‪ -:‬بازرگانی ئەلیکترۆنی< کڕین و فرۆش‬ ‫‪‬‬
‫بازرگانی<‬ ‫‪‬‬
‫یەکەم‪ :‬بازرگانی ناوخۆیی‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫دووەم‪ :‬بازرگانی< دەرەکی‬ ‫‪‬‬
‫بازرگان‬ ‫‪‬‬
‫یەکەم‪ -:‬بازرگانی ناوخۆ‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1-1‬بازرگانی بە کۆ‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1-2‬بازرگانی وردە (تاک فرۆشی)‪-:‬‬ ‫‪‬‬
‫دووەم‪ - :‬بازرگانی دەرەکی‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سێیه‌م‪-:‬بازرگانی لە رێگای ئینتەرنێتەوە (ئەلیکترۆنی)‬ ‫‪‬‬
‫بازرگانی و بازاڕی ئەلیکترۆنی لە ئێراق‬ ‫‪‬‬
‫سوود و گرفتەکانی بەردەم بازرگانی ئەلکترۆنی لە ئێراق‬ ‫‪‬‬
‫سوودەكانی بۆفرۆشیار‬ ‫‪‬‬
‫سوودەكانی بۆ كڕیار‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 3-1 ‬سەرەتا فرۆشگای ئەلیکترۆنی‬ ‫‪‬‬
‫بازرگانی و بازاڕی ئەلیکترۆنی لە ئێراق‬ ‫‪‬‬
‫سوود و گرفتەکانی بەردەم بازرگانی ئەلکترۆنی لە عێراق‬ ‫‪‬‬
‫سوودەكانی ۆفرۆشیار‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سوودەكانی بۆ كڕیار‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گرفتەکانی بەردەم بازرگانی ئەلکترۆنی‬ ‫‪‬‬
‫بازرگانی< ئەلیکترۆنی؛ بازاڕگەری مارکێتینگ‪ ‬به‌شی دووه‌م‪-:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫"بازاڕگەری مارکێتینگ چیە؟"‬ ‫‪‬‬
‫چوارەم؛ تیمی بازاڕگەر‬ ‫‪‬‬
‫بازرگانی ئەلیکترۆنی؛ بازاڕگەری مارکێتینگ‪ ‬به‌شی دووه‌م‪-:‬‬ ‫‪‬‬
‫بازاڕگەری مارکێتینگ چیە؟"‬ ‫‪‬‬
‫یەکەم؛ بەرهەم یاخود کااڵ‬ ‫‪‬‬
‫بازرگانی ئەلیکترۆنی؛ بازاڕگەری مارکێتینگ‪ ‬به‌شی دووه‌م‪-:‬‬ ‫‪‬‬
‫بازاڕگەری مارکێتینگ چیە؟"‬ ‫‪‬‬
‫یەکەم؛ بەرهەم یاخود کااڵ‪ .‬‬ ‫‪‬‬

‫‪2‬‬
 ‫دووەم؛ نرخ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سێیەم؛ بانگەشە(ڕیکالم)‪Advertising‬‬ ‫‪‬‬
‫چوارەم؛ تیمی بازاڕگەر‬ ‫‪‬‬
‫نێتۆرک مارکێتینگ"‬ ‫‪‬‬
‫چۆن دەتوانی کارە بازرگانییەکانت بە نێتۆرک مارکێتینگ بە ڕێبکەی؟"‬ ‫‪‬‬
‫یەکەم؛ بەرهەم یاخود کااڵ‪ .‬‬ ‫‪‬‬
‫دووەم؛ نرخ‪  .‬‬ ‫‪‬‬
‫سێیەم؛ بانگەشە(ڕیکالم)‪Advertising‬‬ ‫‪‬‬
‫چوارەم؛ تیمی بازاڕگەر‪ .‬‬ ‫‪‬‬
‫نێتۆرک مارکێتینگ‬ ‫‪‬‬
‫"چۆن دەتوانی کارە بازرگانییەکانت بە نێتۆرک مارکێتینگ بە ڕێبکەی‬ ‫‪‬‬
‫سەرچاوەکان‬ ‫‪‬‬

‫‪  ‬‬

‫‪3‬‬
 ‫به‌شی یه‌كه‌م‪ -:‬بازرگانی ئەلیکترۆنی کڕین و فرۆش‬
‫بازرگانی< "ئەلیکترۆنی"< یاخود بازاڕی "ئۆنالین" یان کڕین و فرۆش< لە ڕێی ئەنتەرنێتەوە‪ ،‬هەموو‬
‫ئەمانە چەند دەستەواژەیەکن ماوەی چەند ساڵێکە بە فراوانی< باسی لێوە دەکرێت و ه<<ەزاران بزنس<<ی‬
‫گەورە لە پاڵیدا کارە بازرگانییەکانیان فراوان دەکەن‪ ،‬ملیۆنەها کەسیش مامەڵەکانیان ل<<ەو ڕێگەی<<ەوە‬
‫ئەنجام دەدەن‪ .‬ئەمڕۆ بە هۆی پێش<<کەوتنی ت<<ەکنۆلۆجیا< و ئ<<امێرە ئەلکترۆنییەکان<<ەوە ئاس<<انکارییەکی‬
‫زۆر لە ژیانی ڕۆژانەی تاکەکاندا دروست بووە‪ ،‬ئ<<ەم پێش<<کەوتنە چەن<<دێک کاریگ<<ەری ه<<ەبووە ل<<ە‬
‫گۆڕینی< سیس<<تەمی تاک<<ە کەس<<یدا س<<ەدان هێن<<دە کاریگ<<ەری ل<ە بازرگ<<انی و مامەڵ<ە بازرگانییەکان<<دا<‬
‫دروست کردووە‪.‬‬

‫دۆسیە‪ :‬ئابوری‬
‫ل**ە واڵت**انی پێش**كەوتوو فرۆش**گا و بازاڕگ**ە ئەلیكترۆنیی**ەكان ب**ەدیوی دووەمی چ**االكی ژی**انی‬
‫ئابووری دادەنرێن و‪ ،‬بوونیان زۆر پێویستە‪ ،‬هەرێمی كوردستان‪-‬یش پێویستە هەنگاوی بۆ بنێ‪.‬‬

‫لەگەڵ پێشکەوتنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا< تاکەکان دەستیان کرد بە بەره<<ەمهێنانی ک<<ااڵ و ش<<مەک و‬
‫پێداویس<<تی ڕۆژان<<ەیان و‪ ،‬پس<<پۆڕییان وەرگ<<رت ل<<ە بەره<<ەمهێنانی ش<<مەک و کااڵکان<<دا ه<<ەر ل<<ەو‬
‫ڕێگەیەشەوە دوو< ڕاستیان بۆ دەرکەوت ئەوانیش‪ -:‬‬

‫یەکەم‪ :‬ئەو شمەک و کااڵیانەی دروستییان دەکرد بەشێکی زیاد بوو< لە پێویستی< خۆیان‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬ئەو شمەک و کااڵیانەی الی کەسانی تر هەبوون و ئەمان نەیان بوو‪ ،‬پێویستیشیان پێی بوو‪.‬‬

‫لێرەوە؛‪ ‬بیرۆکەی< ئاڵوگۆڕی< شمەک هاتە پێش<<ەوە ک<<ە س<<ەرەتاییترین ج<<ۆری بازرگ<<انی< و مامەڵ<<ەی‬
‫بازرگانی< بوو ل<ە ب<<ەردەوامیی ئ<<ەو کارەش<<دا کەس<<انێک دەرک<<ەوتن و‪ ،‬پس<<پۆڕییان وەرگ<<رت ل<<ێرەدا‬
‫پێویستە دوو پێناسەی گرنگ ئاماژە پێ بدەین ئەوانیش‪ ˮ ‬بازرگانی و بازرگانە‪ʻʻ‬‬

‫بازرگ**انی‪ -:‬بریتیی<<ە ل<<ە ئ<<اڵوگۆڕی ش<<مەک و ک<<ااڵ ل<<ە ن<<اوخۆی واڵت‪ ،‬ی<<اخود لەگ<<ەڵ‬ ‫‪‬‬
‫دەرەوەی واڵت‪ ،‬واڵتانی دراوسێ یاخوود دوور‪ ،‬ئەو کەس<<انەی ب<<ەم ک<<ارە هەڵدەس<<تن پێی<<ان‬
‫دەوترێت بازرگان‪ ،‬بازرگانیش بە گشتیی دابەش دەبێت بۆ دوو جۆری سەرەکی‪ -:‬‬

‫یەکەم‪ :‬بازرگانی ناوخۆیی‪ ‬‬
‫دووەم‪ :‬بازرگانی دەرەکی‬

‫‪4‬‬
‫پێش ئەوەی باسی هەریەکە ل<<ەم دوو ج<<ۆرەی بازرگ<<انیی< بک<ەین‪ ،‬پێویس<<تە خ<<ودی کەس<<ی بازرگ<<ان‬
‫بناسین‪.‬‬

‫بازرگان‪ -:‬ئەو کەسەیە کە بە ش<<ێوەیەکی هەمیش<<ەیی هەڵدەس<<تێت ب<<ە پیش<<ەی بازرگ<<انی‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫واتە؛ ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکان جێبەجێ دەکات‪ ،‬گرنگ نیە ئەو کەسێکی ئاس<<ایی< بێت ی<<اخود‬
‫مەعنەویی‪.‬‬

‫یەکەم‪ -:‬بازرگانی ناوخۆ‪ :‬بریتییە؛ لە کرداری ئاڵوگۆڕ (کڕین و فرۆشتن ) کە ل<<ە س<<نووری‬
‫جوگرافی< یەک دەوڵەتدا ئەنجام دەدرێت‪ ،‬ئەمیش دابەش دەبێت بۆ دوو< بەش‪ -:‬‬

‫‪ 1-1‬بازرگانی بە کۆ‪ -:‬بریتیی<ە ل<ەو ئ<اڵوگۆڕ< کردنان<ەی ک<ە ل<ە نێ<وان بازرگان<ەکان خۆیان<دا‬
‫ڕوودەدات و‪ ،‬کرداری< کڕین و فرۆشتنەکەش بڕی گەورە و زۆرە‪ ،‬نرخیش لەم جۆرە بازرگانیی<<ەدا‬
‫کەمترە لە چاو بازرگانی تاک فرۆشی‪.‬‬

‫‪ 1-2‬بازرگانی وردە (تاک فرۆشی)‪ -:‬بریتیی<<ە؛ ل<<ە ک<<رداری ک<<ڕین و ف<<رۆش< ل<<ە نێ<<وان‬
‫بازرگانی< تاک فرۆش و بەکاربەراندا‪ ،‬لەم جۆرەی بازرگانیدا بڕێکی کەم ئ<<اڵوگۆڕ دەک<<رێت‪ ،‬ب<<ەاڵم‬
‫نرخی کااڵکان زیاترە لە نرخی بازرگانی< بە کۆ‪ .‬‬

‫دووەم‪ - :‬بازرگانی دەرەکی‪.‬‬

‫بریتیی**ە؛‪ ‬ل<<ە ه<<ەموو ج<<ۆرە ئ<<اڵوگۆڕێکی بازرگ<<انی< ه<<اوردە و ن<<اردنی ش<<مەکەکە لەگ<<ەڵ واڵت<<انی<‬
‫دەرەوەدا ئەنجام دەدرێت‪ ،‬یاخود< لە سنوورە نێو دەوڵەتییەکان ئەنجام دەدرێت‪ .‬بازرگ<<انی دەرەکی ب<<ە‬
‫پێی بیروڕای ( ئادەم سمس) کە خ<<اوەنی بیرۆک<<ەی بازرگ<<انی دەرەکیی<<ە دەڵێت‪ˮ ‬بازرگ<<انی< دەرەکی‬
‫یارمەتی ه<ەر دەوڵ<ەتێک دەدات ک<ە پس<پۆڕ بێت ل<ە بەره<ەمهێنانی ئ<ەو ش<مەکانەی ک<ە ب<ارودۆخی<‬
‫سرووشتی و کەش و ئادەمیزادەک<<انی ل<ەبارە ب<<ۆ دروس<<تکردنی< و دەیگۆڕێت<<ەوە ب<ەو ش<<مەکانەی ک<ە‬
‫پێویستی< پێیەتی و‪ ،‬پس<<پۆڕ نی<<ە تیای<دا‪  ʻʻ‬ل<<ێرەوە دەگەین<<ە ئ<ەو دەرەنجام<ەی ک<ە چەن<دێک بازرگ<<انی<‬
‫نێوخۆیی< پێویستە‪ ،‬چەند بەرابەر بازرگانی< دەرەکی پێویس<تە‪ ،‬لەب<ەر ئ<ەوەی ئ<ەو ش<<مەکانەی ک<ە ل<ە‬
‫ناوخۆی< واڵتدا بەردەست نین‪ ،‬ئەوا دەکرێت لە دەرەوەی واڵت بە کڕین یان ئاڵوگۆڕ< بەردەس<<ت ببن‬
‫و بۆ هاونیشتمانیان فەراهەم بکرێن‪ .‬هەموو ئەوەی باس<<کرا ل<<ە ق<<اڵبی< (بازرگ<<انی< کالس<<یکدا) خ<<ۆی‬
‫دەبینێتەوە کە دەستاودەستکردنی< کااڵکان لە فرۆشیارەوە بۆ کڕیار تێچوویەکی< زۆری دەکەوتە س<<ەر‬
‫بە نمونەیەک زیاتر< ڕوونی< دەکەینەوە‪ -:‬‬

‫بازرگ<<انی<‪" ‬کالس<<یک"‪ ‬ئ<<ەو ج<<ۆرە بازرگانیی<<ە‪ ،‬ک<<ە چەن<<دین ک<ەس بەش<<داری دەک<<ەن ل<<ە گەیان<<دنی‬
‫کااڵیەک لە کۆمپانیاکەوە‪ ،‬یاخود کارگەیەکەوە‪ ،‬بۆ دەست کڕیار‪ ،‬کە تێی<<دا کەس<<انێکی< زۆر س<<وودی‬
‫لێ وەردەگرن و نرخی کااڵکە گران دەکەن‪ ،‬بۆ نمونە ئەگ<ەر ت<<اقمێکی< ژووری< نووس<تن‪ ،‬ی<<ان ه<ەر‬
‫کااڵیەکی تر نرخی‪ ٢٠٠‬هەزار دینار بێت ئەوە ئێم<ە دەبێت ب<ە ‪ ٤٠٠‬ه<ەزار دین<ار بیک<<ڕین‪ ،‬لەب<ەر‬

‫‪5‬‬
‫ئەوەی بازرگانێک دەچێتە کۆمپانیایەک بۆ کڕینی ئەو کااڵیە؛ کەواتە تێچووی<<ەک دەچێت<<ە س<<ەر ئ<<ەو‬
‫کااڵی<ە دەبێت کڕی<<ار ئ<ەو زی<ادە تێچ<ووە ب<<دات‪ ،‬پاش<ان ئ<ەو کااڵی<<ە دەدرێت<ە فرۆش<<گا ک<<ۆ‪-‬فرۆش<<ییە‬
‫گەورەکان‪ ،‬ئەوانیش بە فرۆشگا< تاک فرۆشییەکانی دەدەنەوە‪ ،‬زۆرب<<ەی ج<<ار ل<<ە رێگ<<ای< مەندوب<<ەوە‬
‫پاشان ئێمەش لەو خاوەن فرۆشگایانەی‪  ‬دەکڕینەوە کە کڕێی فرۆشگا و شاگرد دەدات‪ ،‬ه<<ەموو ئ<<ەو‬
‫تێچوو ماندوو< بوونانە‪  ‬دەچێتە سەر گیرفانی< کڕیار‪ ،‬جگە لە ئەوەی هەندێک بەرهەم هەیە پارەیەکی‬
‫خەیاڵی خەرج دەکرێت بۆ ریکالم هەمیشە لەسەر شاشەی تەلەفیزۆنن‪ ،‬بۆی<<ە ن<<رخی بەرهەمەک<<ە ل<ە‬
‫‪ ٢٠٠‬هەزارەوە دەبێتە ‪ ٤٠٠‬هەزار‪ ،‬خاوەن فرۆشگاش مافی خۆیەتی کە ب<<ە ‪ ٤٣٥٠٠٠‬بیفرۆش<<ێت‪،‬‬
‫ئەم نموونەیە بۆ زیاتر ڕوونکردنەوەی< بازرگانی< کالسیک بوو‪.‬‬

‫بەاڵم لە ئێستادا< بەهۆی فراوان بوونی< کاری بازرگانیەوە لە سەرانسەری جیهاندا لە بازاڕە ناوخۆیی‬
‫و دەرەکیەکانی واڵتدا چەندین جۆری بازرگانی< هاتووەتە نێو بازاڕەکان و بازرگانان مامەڵ<<ەی تی<<ادا‬
‫دەکەن‪ .‬‬

‫یەکێک لەو بازرگانی و بازاڕانە( بازرگانی و بازاڕی ئەلیکترۆنی< )ە‪ ،‬بازرگانی<‪" ‬ئۆنالین"‪ ‬ی<<اخود‬

‫بازرگ<<انی ل<<ە ڕێگ<<ەی ئەنت<<ەرنێت‪-‬ەوە‪ ،‬ئ<<ەمڕۆ ئ<<ەو ب<<وارە زۆر ف<<راوان ب<<ووە و ڕۆڵی کاریگ<<ەری‬
‫ب<<ەرچاوی هەی<<ە ل<<ە دنی<<ای بازرگانی<<دا‪ <،‬ب<<ە ه<<ەردو ئاق<<اری< ئ<<ەرێنی و ن<<ەرێنی‪ .‬ب<<ازاڕ و بازرگ<<انی‬
‫ئەلیکترۆنی لە هەرێمی کوردستان و ئێراقیشدا لە قۆناغەکانی سەرەتادایە تا ئێس<<تا بەش<<ێکی ک<<ەم ل<<ە‬
‫هاواڵتیان و تەنانەت بازرگانانیش< پێی ئاشنان و مامەڵەی پێوە دەکەن‪ ،‬لێرەدا دەمەوێت باس<<ێکی ئ<<ەم‬
‫جۆرە لە بازرگانییە بک<<ەم و چەن<<د دەرئ<<ەنجامێک بخەم<<ە ڕوو س<<ەبارەت ب<<ەم ج<<ۆرە ل<<ە ب<<ازار‪ ،‬ب<<ە‬
‫هیوای گەیاندنی< زانیاری و سوود بە خوێنەر‪.‬‬

‫سێیه‌م‪ -:‬بازرگانی لە رێگای ئینتەرنێتەوە (ئەلیکترۆنی)‬

‫بە ئامانجی< گەیشتن بە زۆرترین كڕیار و فرۆشتنی خێرای كااڵكانیان‪ ،‬چەندین پێگەی (ئ<<ەلیكترۆنی‬
‫و‪ ،‬پەیج و‪ ،‬ئەكاونت) لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان كراونەتەوە و كڕی<<ار ل<<ەو رێگەی<<ەوە دەت<<وانێت ك<<ااڵ‬
‫بكڕێت و‪ ،‬فرۆشیاریش دەت<<وانێ ل<ە بازنەی<ەكی فراوان<<تر< ل<ە ب<ازاڕ كااڵك<<انی بفرۆش<ێت‪ ،‬بازرگ<<انی<‬
‫ئەلیکترۆنی بریتیە؛ لە بازرگانیکردنی شمەک و خزمەت گوزارییەکان لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە‪ ،‬ئ<ەم‬
‫دیاردەی<<ە ب<<ەزۆری< ل<<ە نێ<<وان دە س<<اڵی ڕاب<<ردوودا< ب<<ە ش<<ێوەیەکی ف<<راوان ‪  ‬لەگ<<ەڵ باڵوبوون<<ەوەی‬
‫ئینتەرنێت و‪ ،‬ئاسان بەکار هێنانی و زۆربونی< بەکار هێنانی مۆبایلە زیرەک<<ەکان و‪ ،‬زۆرب<<ونی پێگ<<ە‬
‫و تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکاندا باڵوبووەوە‪ .‬بازرگانی‪" ‬ئەلیکترۆنی<"‪ ‬بووەتە هۆی دروست بوونی< س<<ەدان‬
‫ملیۆن‪ ،‬بگرە ملیۆنەها بازاری< ئەلیکترۆنی< لە جیهاندا و لە بەناوبانگترینیشان پێگەی ‪)amazon(  ‬ە‪،‬‬
‫ک<<<ە ب<<<ەهای بازاڕگ<<<ەری< گەیش<<<تۆتە نزیک<<<ەی ‪ ٣٠٠‬ملی<<<ار دۆالری< ئ<<<ەمریکی‪ ،‬ل<<<ە ئێس<<<تادا<‬
‫کۆمپانی<<ای‪" ‬ئەم<<ەزۆن"‪ ‬ب<<ۆ بەرەوپێش<<بردنی< کارەک<<انی و خ<<ێرایی ل<<ە گەیان<<دا چەن<<دین کۆگ<<ای ل<<ە‬
‫سەرانسەری جیهاندا کردۆتەوە‪ ،‬بە دیاریکراوی< لە ( ‪ )١٠٩‬واڵتی< جیهاندا کە ک<<ااڵی هاوپش<<کەکانی<‬
‫تیادا دابەشدەکات و زیاتر< لە ( ‪ )١٥٠٠٠‬رۆبۆتی تیادا جێگیر کردوون ک<ە کاری<ان ڕێکخس<تنی< ئ<ەو‬
‫کۆگایانە و خێراکردنی کارەکانی گەیاندنە و پێیان دەوترێت ( سوپای ڕۆبۆت<<ەکانی ئەم<<ەزۆن )‪  .‬ب<<ە‬
‫‪6‬‬
‫پێی ئەو زانیاریانەی پێگەی ئەلیکترۆنی (ستاتیستا) ک<<ە تایبەتمەن<<دە ل<<ە ب<<واری زانیاری<<ەکانی ب<<ازاڕ‬
‫کۆی داهاتی ئاڵوگۆڕی< بازرگانی< ئەلیکترۆنی‪ ،‬ئەو کۆمپانیایانەی لەو بوارەدا کار دەک<<ەن ل<<ە نێ<<وان‬
‫س<<<ااڵنی (‪ )٢٠٢٠ – ٢٠١٢‬ل<<<ە جیهان<<<دا زی<<<اتر ب<<<ووە ل<<<ە ی<<<ەک ترلی<<<ۆن و نی<<<و دۆالر< وات<<<ە (‬
‫‪١٥٠٠‬ملیار)دۆالر بووە‪.‬‬

‫"ئان<<درەی ئیس<<ایەڤ"‪ ،‬ئەن<<دامی لیژن<<ەی ک<<ار و سیاس<<ەتی کۆمەاڵی<<ەتی ل<<ە پەرل<<ەمانی رووس<<یا<‬
‫رایگەیاندووە؛ لە ئێستادا< شێوازی مامەڵە و کاری بازرگ<<انی< ل<<ە‪" ‬ڕووس<<یا<"‪ ‬گ<<ۆڕانی< ب<<ەرچاوی< ب<<ە‬
‫خ<<ۆوە بی<<نیووە‪ ،‬ک<<ە دی<<ارترین ئ<<ەم گۆڕانکارییان<<ە پەرەس<<ەندنی ک<<اری ئۆنالین<<ە و دەش<<ڵێت‪" ‬ل<<ە‬
‫رابردوودا ژمارەی ئەو کەسانەی ل<<ە‪" ‬ڕووس<<یا"‪ ‬ب<<ە ش<<ێوەی ئ<<ۆنالین کاری<<ان دەک<<رد نزیک<<ەی ‪60‬‬
‫ه<<ەزار ک<<ەس ب<<وون‪ ،‬ب<<ەاڵم ل<<ە س<<اڵی ‪2020‬دا ژم<<ارەی ئ<<ەو کەس<<انە ب<<ۆ ش<<ەش ملی<<ۆن ک<<ەس‬
‫بەرزبووەتەوە"‪ .‬ئیسایەڤ باسی لەوەش کرد؛ کەسانێکی< زۆر توانیوویانە بە ئاس<<انی خۆی<<ان لەگ<<ەڵ‬
‫کاری ئۆنالین بگونجێنن‪ .‬لە واڵتانی< عەرەبیشدا بازرگانی ئەلیکترۆنی< هێش<<تا ل<ە س<<ەرەتادایە‪ ،‬ب<<ەاڵم‬
‫بە چەند هەنگاوێک لە پێش ئێراق و کوردستانەوەن‪ ،‬بۆ نمونە تا ساڵی (‪ )٢٠١٢‬لە کۆی دانیشتوانی<‬
‫واڵتانی عەرەبی تەنها (‪ ) ١٠‬ملیۆن کەس ل<<ە ڕێی ب<<ازاڕە ئەلیکترۆنییەکان<<ەوە مامەڵ<<ەیان ک<<ردووە‪،‬‬
‫کۆی مامەڵەکانیان گەیشتووەتە (‪ ) ٩‬ملیار دۆالر‪ ،‬بەاڵم دەبینین لە ساڵی (‪ ) ٢٠١٥‬ئەم ڕێژەیە بەرز‬
‫دەبێتەوە بۆ زیاتر< لە ( ‪ ) ١٥‬ملیار دۆالر‪ ،‬بە پێی پێش<<بینیەکانی پێگ<<ەی ( ‪ )NAMSHI.COM‬یش‬
‫بێت‪ ،‬کە پێگەیەکی فرۆشی ئەلکترۆنییە لە ماوەی ( ‪ ) ١٠‬س<اڵی داه<<اتوودا< ئ<ەم ڕێژەی<<ە زۆر زی<<اتر‬
‫دەبێت ب<<<ە ڕێ<<<ژەی (‪ ) ٪٧٥‬زی<<<اد دەک<<<ات‪ .‬ه<<<ەروەها ل<<<ە گ<<<ەڵ س<<<ەرهەڵدان و باڵو بوون<<<ەوەی‬
‫پەتای‪" ‬کۆرۆنا"‪ ‬و ڕێکارەکانی خۆ‪-‬پارێزی لەو پەتایە بازاڕەکانی ئۆنالین زیاتر پەرەیان سەند‪ ،‬بە‬
‫پێی بەدواداچوونی< (ئاژانسی فرانس پرێس) بە وەرگرت<<نی< راو بۆچ<<وونی< زۆرێ<ك< ل<<ە ش<<ارەزایان و‬
‫پس<<پۆرانی ئ<<ابووری ئ<<ەوەی باڵوكردۆت<<ەوە‪  ‬ك<<ە‪  ‬ب<<ەهۆی كۆتوبەن<<دەكانی< ه<<اتووچۆ و گرتنەب<<ەری‬
‫رێكارەك<انی خ<ۆ‪-‬پارێزیی<ەوە زۆرێ<ك< ل<ە كۆمپانی<ا< جیهانیی<ەكان و مارك<ە بەناوبانگ<ەكان‪  ‬ه<ەوڵێكی‬
‫زیاتری خۆیان خستۆتەگەر بۆ ئەوەی قەبارەی فرۆشی بەرهەمەكانیان لەرێگەی ئینت<<ەرنێت و پێگ<<ە‬
‫كۆمەاڵیەتییەكانەوە زیاتر بكەن‪ .‬هەر بەپێی توێژینەوەیەك‪  ‬كە لەوبارەیەوە ئەنجامدراوە؛‪  ‬قەدەغ<<ەی‬
‫ه<<اتووچۆ< كاریگەریی<<ەكی ئ<<ەرێنی لەس<<ەر ب<ەرباڵوبونی< زی<<اتری بازرگ<<انی ئ<<ەلیكترۆنی< ه<ەبووە و‬
‫ئاستی قەبارەی كارە بازرگانییەكانی< لەو بوارەدا لەرێژەی سەدا ‪ 12‬وە بۆ سەدا ‪ 23‬بەرزكردۆتەوە‪،‬‬
‫هەروەها ماركە بەناوبانگەكانیش< خەرجییەكی زیاتری<<ان ل<ە گەش<ەپێدانی پێگ<ە ئەلیكترۆنییەكان<<دا< ب<ە‬
‫ئامانجی زیاتركردنی< قەبارەی فرۆشیان ئەنجامداوە و‪ ،‬لەو ڕووەشەوە بە تەنها لەمانگی نۆڤەمب<<ەری‬
‫ساڵی (‪)٢٠٢٠‬دا گروپی كۆمپانیاكانی< (ریش<<مون) ب<<ۆ مارك<<ە بەناوبانگ<<ەكان ب<<ڕی ملیارێ<<ك و ‪100‬‬
‫ملیۆن دۆالری< بۆ گەشەپێدانی پێگەی (فارفیتش) بۆ كااڵكان تەرخانكردووە كە سەنتەرە نوێك<<ەی ل<<ە‬
‫واڵتی چین‪-‬ە‪ .‬لێرەدا پێویستە ئاماژە بە چەند جۆرێک لە ئاڵوگۆڕی بازرگ<<انی ئ<<ەلیکترۆنی< ب<<دەین و‬
‫هەریەکەیان بە کورتی بناسێنین‪-:‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪ 3-1 ‬سەرەتا فرۆشگای ئەلیکترۆنی‬
‫فرۆشگای ئەلیكترۆنی< بریتییە‪ ˮ ‬لە پێگەیەكی ئەلیكترۆنی بۆ فرۆشتن و خستنەڕووی ك<<ااڵ‪ ،‬ك<<ە ل<<ەو‬
‫رێگەی<<ەوە فرۆش<<یار دەت<<وانێ ب<<ە ك<<ەمترین م<<اوە بگات<<ە زۆرت<<رین كڕی<<ار و كااڵك<<انی بفرۆش<<ێت‪،‬‬
‫كڕیاریش دەتوانێ‌ هەر لە ماڵەوە یان لە ئۆفیسی< كارەكەیەوە ئ<<ەو كااڵی<<ە داوا بك<<ات ك<<ە ل<ە فرۆش<<گا‬
‫ئەلیكترۆنییەكان نمایش كراون‪.ʻʻ‬‬

‫ئەو شێوازە بازرگانی< و بەبازاڕكردن<ە دەمێك<ە ل<ە واڵت<<انی پێش<<كەوتوو< رێچك<ەی خ<<ۆی گرت<ووە و‪،‬‬
‫چەندین پێگەی جیهانی بۆ ئەو مەبەس<<تە كراونەت<<ەوە‪ ،‬ب<<ەاڵم ئ<<ەو ك<<ارە ل<<ە‪" ‬كوردس<<تان"‪ ‬هێش<<تا ل<<ە‬
‫قۆناغی سەرەتادایە‪ ،‬فرۆشی< كااڵ لەڕێگەی فرۆشگای< ئۆنالینەوە هەرگیز ب<<ەراورد ن<<اكرێت لەگ<<ەڵ‬
‫فرۆشی< كااڵ لە فرۆشگای< ئاسایی‪ ،‬چونكە لەو رێگەیەوە فرۆشیار دەتوانێ لە ماوەیەكی زۆر كەمدا‪،‬‬
‫لە جوگرافیایەكی< فراواندا كااڵكانی< نمایش بكات و بگاتە زۆرترین كڕیار‪ .‬‬

‫بازرگانی و بازاڕی ئەلیکترۆنی لە عێراق‬

‫بازرگ<<انی< گواس<<تنەوە و گەیان<<دن ل<<ه (ع<<ێراق و هه‌رێمی كوردس<<تان) ب<<ە ش<<ێوازێکی< زانس<<تی و‬
‫سەردەمیانە مێژوویەکی< دووری< نییە‪ ،‬سه‌ره‌ڕای پێشكه‌وتنه‌ به‌رچاوه‌كانی< زانستی بازرگ<انی‪ ،‬هێش<تا‬
‫به‌شێوازی نەریتی م<<اوه‌ته‌وه‌و له‌ چوارچێ<<وه‌یه‌كی< كۆن<<دا قه‌تیس<<كراوه‌‪ .‬ئه‌م دواكه‌وتن<<ه؛‌ ك<<اریگه‌ریی<‬
‫خ<<راپی له‌س<<ه‌ر ك<<ۆی پڕۆس<<ه‌ی بازرگ<<انی ل<<ه‌(ئ<<ێراق< و هه‌رێمی كوردس<<تان) به‌جێهێش<<تووه‌و‬
‫وایكردووه‌ بازرگانانی ئێرە نه‌توانن وەک بازرگانانی تر لە واڵت<<انی< پێش<<کەوتوو‪ <،‬ل<<ە تایبه‌تمه‌ن<<دی و‬
‫ده‌ستكه‌وته‌كانی گەیاندنی< بازرگانیی< هاوچه‌رخ و سه‌رده‌مییانه‌ سوودمه‌ند< بن‪ .‬ل<<ەم س<<ااڵنەی دوایی<<دا؛‬
‫ئێراق ئاشنابوو بە بازرگانی< ئەلیکترۆنی و‪ ،‬تا ئێستاش‪  ‬لەس<<ەر ئاس<<تی نێودەوڵ<ەتی زۆر< ب<ە الوازی‬
‫دەبینرێت لەم بوارەدا‪ .‬تەنها ژمارەیەکی کەم لەو ب<<ازاڕە ئەلیکترۆنییان<<ە ک<<ە دەت<<وانن س<<ەرجەم‪  ‬ئ<<ەو‬
‫شمەکانەت بۆ دابین بکەن کە دەتەوێت‪ .‬هۆکار< زۆرن‪ ،‬یەکێک ل<ەو هۆکاران<<ەی وایک<<ردووە ب<<ازارە‬
‫ئەلیکترۆنییەکان الوازبێت‪  ‬کەمی بەکارهێنەرانی ئینتەرنێتە لە عێراقدا‪ ،‬بەپێی ئامارەکان نزیک<<ەی (‬
‫‪ )٪٧-٥‬ی دانیش<<<توانی ئ<<<ێراق‪  ،‬ئینت<<<ەرنێت ب<<<ەکار دەهێنن ک<<<ە ئ<<<ەوەش ڕێژەی<<<ەکی زۆر کەم<<<ە‪،‬‬
‫هۆکارێکی< کەش الوازی< سیس<تمی بانکیی<ە ل<ە عێراق<دا‪ .‬سیس<تمی< ب<انکی‪  ‬ل<ە‪" ‬ئ<ێراق"‪ ‬ت<ا ئێس<تاش‬
‫گرفتێکی< یەکجار زۆری< هەیە‪ ،‬هاوواڵتیانی ئ<ەم واڵت<ە ه<ەتا ئێس<تاش( کری<دیت کارتی<ان) نیی<ە‪ ،‬ک<ە‬
‫دەتوانن ب<ۆ مەبەس<<تی کڕی<نی< ش<ت و مه‌ک ب<ەکاری بهێنن‪ .‬مای<ەی خۆش<<حاڵییە ئێس<<تا ل<ە‪" ‬ه<ەرێمی‬
‫کوردستاندا"‪ ‬ئەم بازرگانییە لەسەر تۆڕە کۆمەاڵیەتیی<<ەکان ڕوو ل<<ە کرانەوەی<<ە‪ ،‬چەن<<دین فرۆش<<گای‬
‫ئەلیکترۆنی هەن‪ ،‬هەرچەندە بێ پالنییەکی زۆریشی< پێوە دیارە‪ ،‬جگە لە فرۆش<<گا< ئەلیكترۆنیی<<ەكانی<‬
‫سەر تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬چەند ماڵپەڕێكی< تایبەتی فرۆشگای< ئەلیكترۆنیش< لە هەرێمی كوردستان‬

‫‪8‬‬
 ‫كراونەتەوە‪ ،‬یەکێک لەو ماڵپەڕانە ماڵپەڕی ‪ˮ‬مشتەری دۆت کۆم‪ ʻʻ‬ە ک<<ە گ<<ەورەترین و فراوان<<ترین‬
‫ماڵپەڕی فرۆشی< ئەلیکترۆنییە لە سەرانسەری عێراقدا‪" .‬مشته‌ری دۆت کۆم"‪ ‬گه‌وره‌ت<<رین ب<<ازاری<‬
‫ئۆنالینی سه‌رانسه‌ری (ئێراق و هه‌رێمی کوردستانه)‌ که‌ به‌شێوه‌یه‌کی بابه‌تییانه‌ کااڵو به‌رهه‌مه‌ک<<انی‬
‫کۆمپانی<<<ا و بازرگانه‌ک<<<انی< (ئ<<<ێراق و هه‌رێمی کوردس<<<تان)ی به‌ب<<<ازاڕ ک<<<ردووه‌ و به‌ ‪ 12‬ب<<<ابه‌تی‬
‫س<<<<<ه‌ره‌کیی به‌ دووش<<<<<ێوه‌ی ت<<<<<اک و ک<<<<<ۆ‪-‬فرۆش<<<<<ی خ<<<<<زمه‌ت به‌ بازرگ<<<<<ان و کڕی<<<<<ار و‬
‫فرۆشیاری<‪" ‬ئێراق"‪ ‬دەکات‪ .‬ئەمە یەکەم پڕۆژەیە لەم شێوازو کوالێتیە لە ئاس<<تی‪" ‬ئ<<ێراق"‪ ‬ک<<ە ب<<ە‪ ‬‬
‫‪ 12‬بواری جیاواز< دەرفەتی فرۆشی کااڵی بۆ خاوەن کۆمپانی<ا و بازرگان<ان ڕەخس<اندووە‪ .‬وەک<و ل<ە‬
‫س<<ەرەتادا باس<<مانکرد ئ<<ەم ب<<وارە‪  ‬ب<<ە ب<<وارێکی< ن<<وێ دادەن<<رێت ل<<ە عێراق<<دا‪ ،‬س<<ەرەڕای ک<<ەمی‬
‫بەکار‌هێنەرانی< ئینتەرنێت بەاڵم ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە نەتواندرێت< هیچ شتێک بک<<رێت ل<<ەو‬
‫بوارەدا‪ ،‬لە بیرمان نەچێت‪ ،‬کە لە ئێستادا؛ ئێراق بە قەیرانێکی ئابووری سەختدا تێپ<<ەڕ دەبێت‪ ،‬ه<<ەر‬
‫بۆیە دامەزراندنی< کاری ل<ەم ج<<ۆرە دەت<<وانێت ب<<ە ش<ێوەیەکی ب<ەرچاو هاوک<<ار حکوم<<ەت بک<ات ل<ە‬
‫دامەزرانی کارمەند و دۆزینەوەی< هەلی کار بۆیان‪.‬‬

‫سوود و گرفتەکانی بەردەم بازرگانی ئەلکترۆنی لە ئێراق‬

‫لە ڕووی ئابورییەوە؛ بوونی< بازاڕی ئۆنالین ب<<ۆ کڕی<<اران بەس<<وودتر دەبی<<نرێت وەک فرۆش<<یاران‪،‬‬
‫بازاڕی ئۆنالین سودی بۆ هەردووالیەنی< مامەڵەکە هەیە‪ ،‬کڕیار و فرۆشیار‪ ،‬بەاڵم زۆرتر یارمەتی‬
‫کڕیار دەدات و ئاس<<انکاری< زۆری< ب<<ۆ دەک<<ات‪ ،‬ل<<ەڕوی ئ<<ەوەی ک<<ە ک<<اتی زۆری< ب<<ۆ دەگەڕێت<<ەوە و‬
‫پێویس<<ت ناک<<ات ب<<ڕوات ب<<ۆ گ<<ەڕان ب<<ەدوای ش<<تومەکدا‪ ،‬چونک<<ە ت<<ەنها ب<<ە ی<<ەک کلی<<ک دەت<<وانێت‬
‫پێویستییەکانی< خۆی ببینێت و دیارییان بکات‪ ،‬لە هەمانکاتدا فرۆش<<یاریش س<<وودمەند< دەبێت ب<<ەهۆی‬
‫ئەوەی لەڕێگەی کۆمەڵێک تۆڕی کۆمەاڵیەتییەوە پێشانگاکەی< پیش<اندەدات و دەت<وانێت وای لێبک<ات‬
‫بچێتە ئاستی جیهانەوە‪ ،‬تەنها بۆ یەک شوێنی< دیاریکراو< ن<<ەبێت‪ ،‬ل<<ە واڵت<<انی پێش<<كەوتوو فرۆش<<گا و‬
‫بازاڕگ<<ە ئەلیكترۆنیی<<ەكان ب<<ەدیوی< دووەمی چ<<االكی ژی<<انی ئ<<ابووریی دادەن<<رێن و بوونی<<ان< زۆر‬
‫پێویس<<تە‪ ،‬ه<<ەرێمی كوردس<<تان‪-‬یش پێویس<<تە ه<<ەنگاو ب<<ۆ بازرگ<<انیی ئ<<ەلیكترۆنی ب<<نێ‪ ،‬چونك<<ە‬
‫س<<وودەكانی ل<<ە گرفت<<ەكانی زی<<اترە‪ ،‬ل<<ە‪" ‬ه<<ەرێمی كوردس<<تان"‪ ‬بانك<<ەكان و هاوواڵتی<<ان گرف<<تی‬
‫متمان<<<ەیان لەگ<<<ەڵ ی<<<ەك هەی<<<ە‪ ،‬ب<<<ۆ رەواندن<<<ەوەی ئ<<<ەم گرفت<<<ە پێویس<<<تە بانك<<<ەكانی‪" ‬ه<<<ەرێمی‬
‫كوردس<<تان"‪ ‬بەس<<وود< وەرگ<<رتن ل<<ەو یاس<<ایانەی ب<<ەركارن‪ ،‬س<<مارت ك<<ارتی< ب<<انكی ب<<ۆ هاوواڵتی<<ان‬
‫دروستبكەن‪ ،‬بۆ ئەوەی هاوواڵتیان بتوانن سوود< لە فرۆشگا ئەلیكترۆنییەكان وەربگرن‪ .‬س<<وودەکانی‬
‫بازرگانی< ئەلیکترۆنی زۆرە‪ ،‬هەم بۆ کۆمپانیاکان و هەم بۆ تاکەکانیش کە‪  ‬دامەزران<<دنی تێچ<<ونێکی<‬
‫کەمی دەوێت‪  ،‬هەموو ئەوەی پێویستە بۆ دامەزراندنی< وێب‪-‬سایتێکی ئەلیکترۆنییە لەگ<ەڵ ش<<وێنێک‬
‫ب<<ۆ کەلوپەل<<ەکانی ک<<ە دەیفرۆش<<یت‪ ،‬پێویس<<تت ب<<ە بینای<<ەکی گ<<ەورە نیی<<ە ت<<اوەکو ئ<<ەو کەلوپەالن<<ەی‬
‫دەیفرۆش<<یت بیخەیت<<ە ڕوو‪ ،‬چونک<ە کارەک<ە ل<ە ڕێگ<ای< ئەلیکترۆنیی<ەوە‪ ،‬دەک<رێت ت<ەنها کۆگای<<ەکی‬
‫بچوکت بەسە بۆ هەلگرتنی کەلوپەلەکان تێیدا‪ ،‬بە هەمان شێوە؛‪  ‬ئەم رێگایە سوودێکی< زۆری< هەی<<ە‬
‫‪9‬‬
‫بۆکڕیارانیش‪ ،‬کاتێکی زۆریان بۆ دەگەڕێتەوە و مان<<دوو< ن<<ابن ل<ە کڕی<<نی< ش<<مەکەکانیاندا و بێگوم<<ان‬
‫ب<<ەهۆی ب<<وونی< رکاب<<ەر ل<<ە نێ<<وان کۆمپانیاکان<<دا رەنگ<<ە ش<<مەکەکانیان ب<<ە نرخێ<<ک ه<<ەرزانتر‬
‫دەستبکەوێت‪.‬‬

‫سوودەكانی بۆفرۆشیار‪.‬‬
‫‪ -١‬پێویستی< بە شوێنێکی دیاریکراو نییە‪ ،‬واتە کرێ و باجی لەسەر نیە‪.‬‬

‫‪ -٢‬زۆرتررین کەس کااڵکانی دەبینێت‪.‬‬

‫‪ -٣‬سنووری فرۆشتنی كااڵكانی< فراوانە‪.‬‬

‫‪ -٤‬دەتوانێ‌ بە تێچوویەكی زۆر كەم بەردەوام رێكالم بۆ كااڵكانی بكات‪.‬‬

‫سوودەكانی بۆ كڕیار‪.‬‬
‫‪ -١‬ئاسانی دەستی بەو كااڵیە دەگات كە پێویستییەتی‪.‬‬

‫‪ -٢‬تێچووی< بازاڕكردن و كاتی بۆ دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫‪ -٣‬زۆرترین بژاردەی< لەبەردەستە بۆ كڕین‪.‬‬

‫گرفتەکانی بەردەم بازرگانی ئەلکترۆنی‬

‫لە واڵتانی< پێشكەوتوو< فرۆشگا< و بازاڕگە ئەلیكترۆنییەكان بەدیوی دووەمی چاالكی ژیانی< ئابووری<‬
‫دادەن<<رێن و‪ ،‬بوونی<<ان< زۆر پێویس<<تە‪ ،‬ه<<ەرێمی كوردس<<تان‪-‬یش پێویس<<تە ه<<ەنگاو ب<<ۆ بازرگ<<انیی<‬
‫ئەلیكترۆنی بنێ‪ ،‬چونكە سوودەكانی لە گرفتەكانی زیاترە‪ ،‬ب<<ەاڵم ل<<ە کوردس<<تاندا< س<<ەرجەم فرۆش<<گا‬
‫ئەلیكترۆنییەكان بەدەست دوو< گرفتەوە دەن<<اڵێنن؛ ئ<ەوانیش گرف<تی< پ<ارەدان و گەیان<<دنی كااڵكان<<ە ب<ە‬
‫كڕی<<ار‪ ،‬ب<<ەهۆی ن<<ەبوونی< سیس<<تەمێكی پێش<<كەوتووی ب<<انكی و ناچ<<االكیی پۆس<<تە ل<<ەنێوان ش<<ار و‬
‫شارۆچكەكان‪ ،‬زۆربەی ئەوانەی ئ<<ەو ج<<ۆرە بازرگانیی<<ە دەك<<ەن‪ ،‬ناچ<<ارن ب<ە تاكس<ی< و پاس<<ی هێڵی‬
‫نێ<<<<وان ش<<<<ار و ش<<<<ارۆچكەكان كااڵكانی<<<<ان بگەیەنن<<<<ە دەس<<<<تی كڕیارەكانی<<<<ان‪ ،‬ل<<<<ە‪" ‬ه<<<<ەرێمی‬
‫كوردس<<تان"‪ ‬بانك<<ەكان و هاوواڵتی<<ان گرف<<تی< متمان<<ەیان لەگ<<ەڵ ی<<ەك هەی<<ە‪ ،‬زۆرب<<ەی هاواڵتی<<ان‬
‫متمانەیان بە بانکەکان نییە و‪" ،‬بانک"‪ ‬وەک شوێنێکی ئاڵوگۆڕی پارە دەبینن‪ ،‬بۆ رەواندنەوەی ئ<<ەم‬
‫گرفتە و دڵنیاییدان بە هاواڵتیان و دروس<<تکردنەوەی پ<<ردی< پەیوەن<<دی نێ<<وان ه<<اواڵتی و بانک<<ەکان‪،‬‬

‫‪10‬‬
 ‫پێویستە بانكەكانی‪" ‬ه<ەرێمی كوردس<<تان"‪ ‬ب<<ە س<<وودوەرگرتن ل<<ەو یاس<<ایانەی ب<<ەركارن‪" ‬س<<مارت‬
‫ك<<ارتی"‪ ‬ب<<انكی ب<<ۆ هاوواڵتی<<ان دروس<<تبكەن‪ ،‬ب<<ۆ ئ<<ەوەی هاوواڵتی<<ان بت<<وانن س<<وود ل<<ە فرۆش<<گا<‬
‫ئەلیكترۆنیی<<ەكان وەربگ<<رن‪ ،‬ن<<ەبوونی< ئ<<ەو‪  ‬سیس<<تمە‪  ‬باش<<ەی‪" ‬بانک"‪ ‬و گرێن<<ەدانی ب<<ە ب<<ازاڕی‬
‫ئابووری جیهانەوە‪ ،‬وایکردووە؛ کە بازاری< ئۆنالین لە کوردستاندا چەندین هەنگاو لە دوای بازاڕی<‬
‫جیهانییەوە بێت‪ ،‬بەاڵم بە دیوێکی< تردا ب<<وونی< سیس<<تمێکی<‪" ‬ڤ<<یزا ک<<ارت"‪ ‬و پ<<ارەدانی ئ<<ەلیکترۆنی‬
‫ڕەنگە الیەنێکی نێگەتیڤیشی هەبێت‪ ،‬چونکە دەبێتە هۆی کڕینی کااڵ و کەلوپەل ل<<ە ب<<ازاڕە ئۆنالین<<ە‬
‫جیهانییەکان‪ ،‬ئەوەش بەگشتی کار دەکاتە س<<ەر ئ<<ابووری واڵت و بەرهەم<<ە ناوخۆیی<<ەکان‪ ،‬ت<<ا ئێس<<تا‬
‫لە‪" ‬ھەرێمی کوردستان"‪ ‬مەرج و رێنمایی تایبەت بە ک<<ڕین و فرۆش<<تنی ک<<ااڵ و کەلوپ<<ەل تەنان<<ەت‬
‫دەرمان و پێداویستی پزیشکی< ب<ۆ ب<ازاڕی ئ<ۆناڵین نیی<ە‪ ،‬زۆرین<ەی ئ<ەو ج<ۆرە بازاڕان<ەش لەس<ەر‬
‫ئاستی تاکە کەسین لەگەڵ ئەوەش‪ ،‬هەندێکجار تەنها لە رێگای پەیجێکەوە کااڵکان ساخ دەکرێنەوە و‬
‫ب<<ە هاوواڵتی<<ان دەفرۆش<<رێن‪ ،‬ش<<ارەزایانی< ئ<<ابووریش< پێی<<ان وای<<ە؛ بازاڕەک<<انی<‪" ‬ئ<<ۆناڵین"‪ ‬لەس<<ەر‬
‫بنەمای کۆمپانیا< دانەمەزراون بۆیە کۆنتڕۆڵ< کردنیان ئەستەمە‪.‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪11‬‬
 ‫به‌شی دووه‌م‪ -:‬بازرگانی ئەلیکترۆنی؛ بازاڕگەری مارکێتینگ‬

‫لە بەشی یەکەمی بازرگانی ئەلیکترۆنیدا باسێکی کورتی< مێژووی< بازرگانی< و بەشەکانی کالسیک‬
‫و بازرگانی< نوێ‪ ،‬هەروەها‪  ‬ئاستەنگەکانی بەردەم بازرگانی< ئەلیکترۆنیمان کرد‪ ،‬لەم بەشەدا باسی‬
‫بازاڕگەری دەکەین‪ ،‬بە سیستەمی کۆن و نوێ یاخوود (بازاڕگەری< بە شێوەیەکی گشتی و نێتۆرک‬
‫مارکێتینگ)‬

‫"بازاڕگەری مارکێتینگ چیە؟"‬

‫پێناسەی مارکێتینگ زۆر ئاسان نیە‪ ،‬بەاڵم گەر زۆر< سادەی بکەینەوە؛‬

‫بازاڕگەری به‌ ئینگلیزی< واتا ‪  marketing‬بریتییه؛ له‌ شێوازێک‪  ‬یاخود چاالكییەک كه‌وا ده‌گ<<یرێت ‌ه‬
‫به‌ر له‌الیه‌ن خاوه‌ن به‌رهه‌مه‌كان بۆ زیادكردنی< فرۆشی< به‌رهه‌مه‌كانیان و‪ ،‬ناساندنی< به‌رهه‌مه‌كانی<<ان‬
‫به‌ ب<<ازاڕ< و به‌كارهێنه‌ره‌كانی<<ان‪  .‬ئه‌م پڕۆس<ه‌یه‌ به‌ر له‌ دروس<<تكردنی< به‌رهه‌مه‌كه‌ و خس<<تنه‌ ب<<ازاڕی‬
‫ده‌س<<ت پێ<<ده‌كات ت<<ا قۆن<<اغی< فرۆش<<تنی< به‌رهه‌مه‌كه‌ ی<<اخود خزمه‌تگوزارییه‌ك<<ه‪ ،‬ب<<ە واتای<<ەکی دی؛‬
‫بازاڕگەری بەر لە دروستکردنی< بەرهەم دەست پێدەکات‪ ،‬تا گەیشتنی بەرهەمەکە ب<<ە کڕی<<ار< ی<<اخود‬
‫بەکارهێنەر‪ .‬یاخود< مارکێتین<<گ بریتیی<<ە‪ :‬ل<<ە کۆم<<ەڵێک چ<<االکی‪ ،‬ھەنگاوی< پێکەوەگرێ<<دراو‪ <،‬پالنی‬
‫ھەمەجۆر بۆدروستکردنی< پەیوەندی لەگەڵ کڕیارو پێدانی ئەو ھەستە بە کڕیار ک<<ە جێگ<<ای بایەخ<<ە‬
‫الی فرۆش<<یار‪ ،‬خستنەبەردەس<<تی ک<<ااڵ ی<<ان خزم<<ەتێک ک<<ە جێگ<<ەی رەزامەن<<دی کڕی<<ار< بێت و‬
‫پێویستیەکی دابین نەکراوی< بۆ پڕ بکاتەوە ئامانجەکانی بزنسەکەش بھێنێتە دی‪.‬‬

‫ئەم پرۆسەیەش کارێکی< هێن<<دە س<<انا نی<ە‪ ،‬ب<<ەڵکوو چەن<<د قۆن<<اغ و ش<<ێوازێکی< هەی<<ە‪ ،‬هەری<<ەک ل<<ەو‬
‫قۆناغانەش کات و شێوە ڕێکخستنی< تایبەتیان دەوێت کە لێرەدا ئاماژە بە هەندێکیان دەکەین؛‪ ‬‬

‫یەکەم‪:‬بەرهەم یاخود کااڵ‪ .‬‬

‫هەموو ئەو کااڵ یان خزمەتگوزارییانە دەگرێتەوە کە خ<<اوەن کارێ<<ک ی<<اخود< پرۆژەی<<ەک هەی<<ەتی و‬
‫دەیەوێت پێشکەش بە شوێنێکی بکات‪ ،‬یاخود< دەیەوێت بیفرۆشێت‪<.‬‬
‫دەکرێت بڵێین؛ بەرهەم سەرەتاو کرۆکی< پرۆسەی بازاڕگەریی<<ە‪ ،‬وەخس<<تنە ب<<ازاڕی بەرهەمەک<<ە ل<<ە‬
‫کات و شوێنی< گونجاودا بەشێکی ترە لە پرۆسەی بازاڕگەری‪ <،‬کەواتە خودی< بەرهەمە بازاڕ دیاری‬
‫دەکات‪ ،‬کوالتی< بەرزی بەرهەم تەواوی پرۆسەی< بازاڕگەری سەرکەوتوو< دەکات‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫دووەم‪:‬نرخ‪  .‬‬
‫خ<<<اڵێکی ت<<<ری زۆر گرن<<<گ ل<<<ە پرۆس<<<ەی بازاڕگەری<<<دا< ب<<<ۆ بەره<<<ەمێکی دی<<<اریکراو‪ <،‬ی<<<اخود‬
‫خزمەتگوزارییەک بریتیە؛ لە نرخ‪ ،‬خاوەن کار هەمیشە دەبێت لەگەڵ بەرزی کوالتی بەرهەمەکەیدا‬
‫چاودێری< نرخیش بکات‪ ،‬چونکە بازاڕ و بەکارهێنەران ت<ا بەره<ەمێک دەناس<ن نرخەک<ەیان ب<ەالوە‬
‫گرنگە‪ ،‬هەروەها بەرهەمەکان هەمیشە ڕکابەرییان هەیە لە نرخدا‪ ،‬کەواتە لە پرۆسەی< بازاڕگەری<<دا‬
‫دەبێت ڕکاب<<ەرو بەکارهێن<<ەر وەک دوو< کۆڵەک<ەی س<<ەرەکی س<<ەیر بک<<رێن و پش<<ت گ<<وێ ن<ەخرێن‪،‬‬
‫دەکرێت نرخ لە الیەن خاوەن کااڵوە دیاری بکرێت ل<<ە کاتێک<<دا ک<<ە ت<<ەنها ئ<<ەو کااڵی<<ە ل<<ە الی ی<<ەک‬
‫سەرچاوە هەبێت و‪ ،‬بازاڕیش< خواستی لەسەر ئەو کااڵیە هەبێ‪.‬‬

‫سێیەم‪:‬بانگەشە(ڕیکالم)‪Advertising‬‬
‫خاڵێکی تری گرنگ لە پرۆسەی< بازاڕگەری؛ بریتییە لە بانگەشە ب<<ۆ ک<<ااڵ ی<<اخود< بەرهەمەک<<ە‪ ‬ه<<ەر‬
‫کارێ<<ک ی<<ان بیرۆکەی<<ەک ک<<ە ب<<ە هۆی<<ەوە کۆمپانیاک<<ان بەره<<ەم و خزمەتگوزاریی<<ەکانیان< پێش<<نیار<‬
‫دەک<<ەن‪ ،‬ی<<ان چاالکیی<<ەکی پالن ب<<ۆ دان<<دراوە ک<<ە ب<<ە کۆم<<ەڵێک بن<<ەمای زانس<<تی و هون<<ەری ئام<<ادە‬
‫دەکرێت‪ ،‬سەرنجی خەڵک بۆ الی خۆی ڕادەکێشێت‪.‬‬

‫بەهۆی ڕیکالم وێنایەک الی بەکارب<ەر لەس<ەر بەره<<ەم و خزمەتگوزاریی<<ەکان دروس<<ت دەبێت ک<ە‬
‫دەبنە پاڵنەر و هاندان بۆ کڕینیان‪.‬‬
‫ئامانجی سەرەکی ڕیکالمکردن لەالیەن کۆمپانیا و بازرگانەکانەوە؛‬

‫بریتییە؛‪ ‬لە زیادکردنی قەبارەی فرۆشتن‪ ،‬ئاش<<ناکردنی< بەکارب<<ەر بەرانب<<ەر بەرهەم<<ەکان‪ ،‬زانی<<اری‬

‫پێشکەش<<کردن دەرب<<ارەی گ<<رنگی و باش<<ی بەرهەمەک<<ە‪ ،‬زانی<<اری دەرب<<ارەی ن<<رخی بەرهەمەک<<ە‪،‬‬
‫درووس<<تکردنی< ب<<اوەڕ و زی<<ادکردنی متمان<<ەی بەکارب<<ەر بەرانب<<ەر بەرهەم<<ەکان‪ ،‬بۆی<<ە زۆرب<<ەی‬
‫کۆمپانیا گەورەکان بەشێکی زۆری سەرمایە لە ڕیکالمدا< خەرج دەکەن بۆ نموونە لە دوایین ئاماری‬
‫‪ businessinsider‬دا ه<<اتووە ل<<ە س<<اڵی ‪ ٢٠٢٠‬نزیک<<ەی ‪١٦٨‬ملی<<ار دۆالر لەالی<<ەن کۆمپانیاک<<انی‬
‫ئەمەریکاوە بۆ ڕێکالم خەرجکراوە‪.‬‬

‫ئەوە ڕوونە ڕیکالم لە هەمو جیهان و لێرەش لە کاراترین و باشترین ئامرازەکانە لە ساغکردنەوەی‬
‫بەرهەمەکاندا‪.‬‬

‫چوارەم‪:‬تیمی بازاڕگەر‪ .‬‬
‫پ<<اش ئام<<ادەبوونی بەره<<ەم و دی<<اریکردنی ن<<رخ و ڕیکالم‪ ،‬ب<<ۆ زی<<اتر ئاش<<نابوون و درێ<<ژەدان ب<<ە‬
‫زنجیرەی کاری فرۆش‪ ،‬پێویستمان< بە تیمێکی بازاڕگەری< دەبێت کە بە تەواوی وردو< درشتی ک<<ارە‬
‫بازرگانیەکە شارەزابن و بیخەنە بەردەم بەکارهێنەران یاخوود< کڕیار و فرۆش<<گەکان ‪ ،‬ئ<<ەم تیم<<ەش‬
‫دوای ئەوەی بە تەواوی< ڕاهێنانیان پێدەکرێت و شارەزایی تەواوی ڕێگ<<ەکانی ب<<ازاڕ و ف<<رۆش< دەبن‬
‫پاش<<ان پێویس<<تە بچن<<ە ب<<ازاڕ‪ ،‬ئ<<ەم تیم<<ەش بۆی<<ە پێویس<<تە لەب<<ەر ئ<<ەوەی زۆر ل<<ە فرۆش<<یاران و‬
‫بەکارهێنەرانیش< بەهۆی سەرقاڵیانەوە ئاگاداری< هیچ کام لە ڕیکالم و ناسینی< بەرهەمەکان نین‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫هەموو ئەم کردارانە پێویس<تی ب<ە چەن<دین ک<ەس و تیم هەی<ە ب<ۆ کارەک<ە‪ ،‬ک<ە ئەم<ەش جیاوازی<ەکی<‬
‫دیاری نێوان بازاڕگەری کالسیک و نێتۆرک مارکێتینگە‪.‬‬

‫"نێتۆرک مارکێتینگ"‬
‫بریتییە؛ لە سیستەمێکی بازرگانی< جیهانی کە بەکاردەهێنرێت< لەالیەن کۆمپانیا و بازرگانەکانەوە ئەم‬
‫سیستەمەش تەواو ئەلیکترۆنی<<ە و دەگەڕێت<<ەوە ب<<ۆ جیه<<انی م<<ەجازی و نابەرجەس<<تە ک<<ە ڕاس<<تەوخۆ‬
‫بەرکەوتەی ماددی نابێ‪ ،‬وەک مامەڵەی دەستاودەستی جاران‪ .‬ئەمڕۆ ئەو بوارە زۆر فراوان بووە و‬
‫ڕۆڵی کاریگەرو بەرچاوی< هەیە لە دنیای بازرگانیدا‪ ،‬بە هەردوو ئاقاری< ئەرێنی< و نەرێنی‪ .‬‬

‫ئێستا به‌بازاڕكردنی< دیجیتاڵی ‪ Digital Marketing‬ڕۆڵی< هه‌ره‌ به‌رچ<<اوی هه‌یه‌ له‌ به‌ب<<ازاڕكردن‬
‫له‌به‌ر كاریگه‌ری< و ئاسانی به‌كارخستنیدا‪ .‬كه‌ به‌ زۆر< ڕێگاوه‌ ده‌ك<<رێت‪ ،‬یه‌كێ<<ك له‌وانه‌ ئیمێله‌‪ ،‬ئێس<<تا‬
‫بازار كردن له‌ رێگای< ئیمه‌یله‌وه‌ ‪ Email Marketing‬یه‌كێكه‌ له‌ كه‌ل و په‌له‌ پێویستیه‌كانی< به‌ بازار<‬
‫كردن بۆ راكێشانی< كریاران‪ (،‬ئیمەیڵ مارکێتینگ و وێبس<ایت باس<ێکی تەنهای<ە و ل<ە بەش<ێکی ت<ری‬
‫باسەکەماندا بە درێژی< دەینووسین) الیەنێکی تری‪  ‬بازاڕکردن ل<<ە ڕێگ<<ەی سۆش<<یاڵ می<<دیاوە ک<<ە ل<<ە‬
‫ئ<ێراق و کوردس<تاندا< هەرچەن<دە تازەی<ە ب<ەاڵم ب<ە ش<ێوەیەکی ب<ەرفراوان ک<اری لەس<ەر دەک<رێت و‬
‫بازاڕی هەیە‪ .‬‬

‫ئەم سیستەمەش لە چەند بەشێکی س<<ەرەکی پێ<<ک دێت ک<ە بری<<تین ل<ە؛ ک<<ڕین‪ ،‬ف<<رۆش‪ ،‬بازاڕگ<<ەری<‬
‫هەنگاوی< یەکەم بریار< دان لەسەر ئەوەی کە دەتەوێ چ بە خەڵکەکە بفرۆشی< ل<<ە رێگ<<ای< ئۆنالین<<ەوە‬
‫دەبێت بە تەواوی خوێندن<<ەوەکی< ت<ەواوی< ب<<ۆ بک<<ەیت ک<<ە چ بەره<<ەمیک دەهێ<<نی ب<<ۆ فرۆش<<تن ل<ە چ‬
‫شوێنێک دایدەنێ و دەیفرۆش<<ی‪ .‬ک<<ڕین و فرۆش<<تن ل<<ەو سیس<<تەمە ک<<ارێکی زۆر ئاس<<ان نی<<ە ب<<ۆ ئ<<ەو‬
‫کەسانەی کە تازە دەست بەو بزنسە دەکەن‪ ،‬چونکە پێویستە ئەو کەسانە بدۆزیتەوە کە پێویستیان بەو‬
‫جۆرە کەلوپەالنە هەیە‪.‬‬

‫بەش<<ەکەی ت<<ری بریتیی<<ە ل<<ە؛ بازاڕگ<<ەری< و دروس <ت< ک<<ردنی تیم و روون کردن<<ەوەی ئ<<ەو ج<<ۆرە‬
‫بەرهەمە یان کارە بۆ بەکارهێنەران و کڕیاران بە تەواوی زانیاریەوە زانیا‪ ‬‬
‫زۆربەی ملیاردێرەکان وەکو؛ برایەن ترەیسی یان دۆناڵد< ت<<رەمپ‪ ،‬ل<<ە واڵتی خۆی<<ان ب<<ۆ جارێ<<ک ل<<ە‬
‫ژیانیان لە "نێتۆرک مارکێتینگ"< کاریان کردووە‪.‬‬
‫"چۆن دەتوانی کارە بازرگانییەکانت بە نێتۆرک مارکێتینگ بە ڕێبکەی؟"‬
‫نێت<ۆرک مارکێتین<<گ؛ ت<ازەترین‪  ‬بازرگانیی<<ە ک<ە بەش<ێوازێکی سەرس<وڕهێنەر گەش<ەی ک<ردووە و‬
‫سەرکەوتنێکی گەورەی بە دەس<<ت هێن<<اوە ل<<ە سەرانس<<ەری جیه<<ان ب<<ە ک<<ورتی نێت<<ۆرک مارکێتن<<گ‬
‫ڤێرژنی< تازەی بازرگانی کالسیکە و زۆر< سەرکەوتووترە‪ .‬لە بازرگانی< کالسیکدا ئەگەر پێنج ک<<ەس‬
‫کاریان تێ<<دا ک<<ردبێت ئ<<ەوا ل<<ە "نێت<<ۆرک مارکێتن<<گ" کەس<<ێک ڕۆڵی ئ<<ەو ‪ ٥‬کەس<<ە دەبی<<نێت و ل<<ەو‬
‫کاتەشدا نرخی کااڵکە هەرزان دەکەوێت‪  ‬و قازانجی< کەسەکە زۆر زی<<اتردەبێت و کڕی<<اریش زی<<اتر<‬
‫قازانج دەکات و فرۆشیش< زیاد دەکات‪.‬‬

‫کەواتە دەتوانین بڵێین؛ لە نێتۆرک مارکێتینگدا تێچویەکی زۆر< کەمتر‪ ،‬بەرزی< کوالی<<تی بەرهەمەک<<ە‬
‫و تەقلید نەکردنەوی‪ ،‬چونکە راستەوخۆ< ل<ە کۆمپانی<ای وەردەگ<ریت ن<ەوەک ل<ە دەس<تی کەس<ی ت<ر‪،‬‬
‫‪14‬‬
‫ئاسان بە دەستهێنانی ل<ە جی<اتی چەن<د ک<اتژمێر< گ<ەڕان ب<ە دوای<دا ل<ە ب<ازار ت<ەنها ب<ە نامەی<ەک ی<ان‬
‫پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لە واڵتەکانی تر بە کلیک کردنیک کااڵکە دەگاتە بەر دەرگا‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫سەرچاوەکان‬
http://chawykurd.com/details.aspx? )1
=hewal&jmare=24351&Jor=70&Jor2=4144
https://www.nasnews.com/kurd/view.php?cat=1289 )2
http://kurdkar.blogspot.com/2017/09/blog-post_66.html )3
-‫ۆ‬ ‫ب‬-‫ان‬ ‫ڕێگاک‬-‫باش ترین‬/https://zaniary.com/blog/6078caad5478f )4
‫ئەلیکترۆنی‬-‫بەبازاڕکردنی‬

16