ÀÍÀÐ

ÑÅ×ÈËÌÈØ
ßÑßÐËßÐÈ

“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2004
Áó êèòàá “Àíàð. Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñè” (Áàêû, Éàçû÷û, 1981) âÿ
“Àíàð. Àü ãî÷, ãàðà ãî÷” (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 2003) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà
òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

894.361’3 - dc 21
AZE
Àíàð. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “Ëèäåð íÿøðèééàò”, 2004, 416 ñÿù.

Õàëã éàçû÷ûñû Àíàðûí áó êèòàáûíà “Àü ëèìàí”, “Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû

ìÿðòÿáÿñè” âÿ “Àü ãî÷, ãàðà ãî÷” ÿñÿðëÿðè äàõèëäèð.
Îõóúóëàðà éàõøû òàíûø îëàí “Àü ëèìàí” ïîâåñòèíäÿ ÿõëàãè ïðîáëåìëÿð
ãàëäûðûëûð, èíñàíûí ùÿéàòäà þç éåðèíè òàïà áèëìÿñè, ìÿçìóíëó âÿ äîëüóí þìöð
ñöðìÿñèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Éàçû÷û áóðàäà þç èíñàí êîíñåïñèéàñûíû çèéàëûíûí
“ìÿíÿâè äÿéÿð” âÿ “ÿõëàãè ñÿðâÿò” àíëàéûøûíûí ýóøÿ äàøû êèìè éîõëàéûá,
ñûíàãäàí êå÷èðèð.
“Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñè” ðîìàíû áèð íþâ “Àü ëèìàí”ûí
äàâàìû êèìè äöøöíöëñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ ìöñòÿãèë ÿñÿðäèð. Ìèëëè áÿäèè ôèêðèí ÿäÿáè-
ôÿëñÿôè àõòàðûøëàðûíäà éåíè ìÿðùÿëÿíèí èôàäÿñè îëàí áó ðîìàíûí äà ìÿðêÿçèíäÿ
“Àü ëèìàí”äàí òàíûäûüûìûç Çàóð âÿ Òÿùìèíÿ äàéàíûðëàð. ßñÿðäÿ îíëàðûí
ìÿùÿááÿòèíäÿí, ùÿãèãè ùèññèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíûí âàúèáëèéèíäÿí ñþç à÷ûëûð.
Ñîí èëëÿðäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû “Àü ãî÷, ãàðà ãî÷” ÿñÿðèíäÿ èñÿ ìöÿëëèô
õÿéàëëàðûíäà ýåð÷ÿêëÿøäèðäèéè Àçÿðáàéúàíûí ýÿëÿúÿê òàëåéèíè èêè ôÿðãëè éþíäÿ,
áèð-áèðèíäÿí ÿêñ ãöòáëÿðäÿ äàéàíàí ãàòëàðäà òÿñâèð åòìèøäèð.

ISBN 9952-417-24-X

© “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÌÈËËÈ ÌßÍßÂÈÉÉÀÒÛÌÛÇ
Âß ÀÍÀÐ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛ

Èéèðìèíúè éöçèë Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí þçöíÿãÿäÿðêè âÿ þçöíäÿí-

ñîíðàêû ÷àüëàðûíûí èëýÿéèíè éàðàäûá, áöòþâëöéöíö òÿìèí åäÿí îðãàíèê çàìàí-
äûð. Ìÿùç ÕÕ éöçèëäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè þçöíöòÿøêèë ïðèíñèïëÿðèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðäè, ùàíñû êþêëÿðäÿí ýÿëèá ùàíñû éþíëÿðÿ áóäàãëàíäûüûíû àéäûí-
ëàòäû, òàðèõèí ùàíñû ÷àüëàðûíäà ñèéàñè-ìÿäÿíè åïèãîí÷óëóüà âàðûëäûüûíû, ùàíñû
éîëëàðûí ñÿùâ ýåäèëäèéèíè, íÿëÿðäÿ áöäðÿäèëäèéèíè, ùàíñû èñòèãàìÿòëÿðäÿ äöçýöí
àääûì àòûëäûüûíû, ùàíñû ñÿìòëÿðäÿ èðÿëè ýåòìÿéèí ìöìêöí âÿ ýÿðÿê îëäóüóíó
ñåçäè. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí îíóðüà ñöòóíó ÕÕ ÿñðèí ýöúëö áèðëÿøäèðèúè
“ôÿãÿðÿñè” èëÿ áÿðêèéèá ãàéûì îëäó. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí áó òàðèõè-ýå-
íåòèê áöòþâëöéöíöí äÿðê îëóíìàñû âÿ éàðàäûëìàñûíäà ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðè
îëàí ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàðëàðûìûçäàí áèðè äÿ, øöáùÿñèç êè, Àíàðäûð.
Àíàðûí äîüìà âÿòÿíäÿ, åëÿúÿ äÿ îíóí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êÿíàðäà, Ðóñèéàäà
60-à éàõûí êèòàáû ÷àï îëóíóá. “Àü ëèìàí” Ìîñêâàäà (1973, 1980, 1988), Ïîë-
øàäà (1978), Ìàúàðûñòàíäà (1972), Áîëãàðûñòàíäà (1973), Òöðêèéÿäÿ (1991),
Þçáÿêèñòàíäà (1978), Ãàçàõûñòàíäà (1976), “Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿ-
áÿñè” Ìîñêâàäà (1980, 1988), èêè äÿôÿ ìöõòÿëèô òÿðúöìÿëÿðäÿ Òöðêèéÿäÿ
(1994, 1995), Àëìàíèéà Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñûíäà (1979), Àëìàíèéà Ôå-
äåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñûíäà (1989), ×åõîñëîâàêèéàäà (1980-úè èëäÿ ÷åõ, 1984-úö
èëäÿ ñëîâàê äèëëÿðèíäÿ), Ìàúàðûñòàíäà (1981), Èñâå÷ðÿäÿ (1992), Åñòîíèéàäà
(1989), Ýöðúöñòàíäà (1997), “ßëàãÿ” ïîâåñòè ö÷ äÿôÿ Ìîñêâàäà, Ïîëøàäà
(1981), Ìàúàðûñòàíäà (1982), Àëìàíèéàäà (1986), Ôðàíñàäà (1995), Åñòîíèéà-
äà (1981), “Äàíòåíèí éóáèëåéè” ö÷ äÿôÿ Ìîñêâàäà, Åñòîíèéàäà (1975), Áîë-
ãàðûñòàíäà (1973), Òàúèêèñòàíäà (1977), “Àü ãî÷, ãàðà ãî÷” Ðóìûíèéàäà
(2004), “Äÿäÿ Ãîðãóä” Ìîñêâàäà (1980, 1988), Èðàíäà áþéöê òèðàæëàðëà, íÿôèñ
øÿêèëäÿ íÿøð îëóíóá. “Ìÿí, ñÿí, î âÿ òåëåôîí” ùåêàéÿñè ÀÁØ-äà, Êàíàäàäà,
Éàïîíèéàäà, Ôèíëàíäèéàäà, ÿðÿá þëêÿëÿðèíäÿ âÿ áèð ñûðà áàøãà þëêÿëÿðäÿ ÷àï
îëóíóá. Àíàðûí àéðû-àéðû ùåêàéÿ, ïéåñ âÿ ìÿãàëÿëÿðè äöíéàíûí áèð ñûðà ìÿò-
áóàò îðãàíëàðûíäà èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èñïàí, áåíãàë, òöðê, ìàúàð, ðóìûí,
áîëãàð äèëëÿðèíäÿ âÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí áöòöí ðåñïóáëèêàëàðûíäà äÿðú åäèëèá.
Àììà ÿëáÿòòÿ, Àíàð ÿí áþéöê ïîïóëéàðëûüû þç Âÿòÿíèíäÿ — Àçÿðáàéúàíäà
ãàçàíûá. Õöñóñèëÿ 70-80-úè èëëÿðäÿ Àíàðûí 30, 40, 50 ìèí òèðàæëà ÷àï îëóíàí
êèòàáëàðû, äÿðýèëÿðäÿ ÷ûõàí ÿñÿðëÿðè ÿë-ÿë ýÿçèð, äöðëö ïîëåìèêàëàðà ñÿáÿá îëóð-
äó. Àíàðûí íÿèíêè ÿñÿðëÿðè, ùÿòòà áó ÿñÿðëÿð ùàããûíäà äÿðú îëóíàí ìÿãàëÿëÿð
Àçÿðáàéúàí èúòèìàèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ÷îõ ùÿññàñëûãëà ãàðøûëàíûðäû.
Àíàð, ÿñÿðëÿðèíäÿ ÷àüûíûí ÿí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíè ãàëäûðûá îíóí, ÿí ùÿñ-
ñàñ íþãòÿëÿðèíÿ òîõóíäóüóíäàí áó ÿñÿðëÿð òÿáèè êè, ÿùàòÿëè ÿäÿáè-òÿíãèäè ìö-
íàñèáÿòëÿðÿ, äèññêóñèéàëàðà ùÿäÿô îëóð, åñòåòèê ãàâðàéûø ÷åâðÿñèíè éàðàäûð.
4
Àíàðûí éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàíäà âÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ
éàçûëàí ÷îõñàéëû ìÿãàëÿëÿð, àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð, éÿãèí êè, áó çÿðóðÿòèí áÿù-
ðÿñèäèð. Àíàðûí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõàí ÿñÿðëÿðè îõóéóá áàøà ÷ûõàíäàí ñîíðà ùÿìèí
ÿñÿðëÿð ùàãäà éàçûëìûøëàðû ýþç þíöíÿ ýÿòèðäèêúÿ, áåëÿ áèð ãàíóíàóéüóíëóã îð-
òàéà ýÿëèð: Àçÿðáàéúàíûí êëàññèê âÿ ÷àüäàø ìÿäÿíèééÿòè, õöñóñèëÿ ÿäÿáèééàòû
êöëë ùàëûíäà Àíàð éàðàäûúûëûüûíäà áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà þç ÿêñèíè òàïûá. Øÿõ-
ñèééÿòëÿðè, äÿéÿðëÿðè, ïðîáëåìëÿðè, éþíëÿðè èëÿ. Åéíè çàìàíäà, ÷àüäàø ìÿäÿ-
íèééÿò âÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí, òÿíãèäèìèçèí åëÿ ñå÷êèí íöìàéÿíäÿñè éîõäóð êè,
Àíàð éàðàäûúûëûüûíà áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà, ñÿâèééÿäÿ ìöðàúèÿò åòìÿìèø îë-
ñóí. Àíàð éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíÿ òàðèõèëèê âÿ ìöàñèðëèê áàõû-
ìûíäàí åëÿ ãàéíàãëàíûá êè, áó âÿùäÿòäÿ îíëàðûí ùàðìîíèéàñûíäàí éàëíûç, ùåé-
ðÿòÿ ýÿëìÿê îëàð.
Áöòþâëöêäÿ, Àíàð éàðàäûúûëûüûíà Àçÿðáàéúàí òÿíãèäèíèí äþðä ìöíàñèáÿ-
òèíè ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöíäöð: èêè ÿêñ éþíäÿ òÿíãèä, èêè ÿêñ éþíäÿ òÿãäèð.
60-80-úè èëëÿðèí òÿíãèä÷èëÿðèíèí áèð ïàðàñû — “äöíÿíêèëÿð” Àíàðû éåíèëèê÷èëè-
éèíÿ, èðÿëè ýåòäèéèíÿ, “ìîäåðíèçìèíÿ”, “ôîðìàëèçìèíÿ” âÿ ñ. “èçìëÿðèíÿ” ýþðÿ
òÿíãèä åäèðäèëÿð, 90-úû èëëÿðèí âÿ éåíè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíèí áèð ïàðà òÿíãèä÷è âÿ
éàçàðëàðû — “áóýöíêöëÿð” èñÿ “êþùíÿëèéèíÿ”, “ýåðè ãàëäûüûíà”, “àíòèìîäåð-
íèçìèíÿ”, “èçìëÿðñèçëèéèíÿ” ýþðÿ ñó÷ëàéûðëàð. Àíàð éàðàäûúûëûüûíûí òÿãäèðè äÿ
èêè úöðäöð: òÿíãèäèí ñÿòùè, ñàéà öçäÿíýåòìÿëÿðè: âÿ íÿùàéÿò, Àçÿðáàéúàí òÿí-
ãèäèíèí áó äîëüóí éàðàäûúûëûüà úèääè åëìè-àíàëèòèê, íàìóñëó ìöíàñèáÿòè. Àçÿð-
áàéúàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôû ôîíóíäà ýþðêÿìëè ñèéàñè õàäèì-
ëÿðèìèçèí, àëèì, éàçû÷û âÿ òÿíãèä÷èëÿðèìèçèí — Ùåéäÿð ßëèéåâ, ßáöëôÿç
Åë÷èáÿé, Ìÿììÿä Àðèô, Ñàáèò Ðÿùìàí, Èñìàéûë Øûõëû, Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿ,
Òîôèã Ãóëèéåâ, Òîüðóë Íÿðèìàíáÿéîâ, Àðèô Ìÿëèêîâ, Õÿëèë Ðçà Óëóòöðê,
Áÿêèð Íÿáèéåâ, Àðàç Äàäàøçàäÿ, Éàøàð Ãàðàéåâ, Åë÷èí, Íèçàìè Úÿôÿðîâ,
Òîôèã Ùàúûéåâ, Éóñèô Ñÿìÿäîüëó, Ðöñòÿì Èáðàùèìáÿéîâ, Ðÿùìàí Áÿäÿëîâ,
Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû, Àéäûí Ìÿììÿäîâ, Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó, Âèëàéÿò
Ãóëèéåâ, Êàìàë Àáäóëëàéåâ, Ðÿôàåë Ùöñåéíîâ, Íàäèð Úàááàðîâ, Âàãèô
Éóñèôëè âÿ áàøãàëàðûíûí Àíàð éàðàäûúûëûüûíû éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðìÿëÿðè, îíëàðûí
áó çÿíýèí ñÿíÿò äöíéàñûíà îáéåêòèâ áàõûøëàðû ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Êå÷ìèø
ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà âÿ äöíéà ìÿòáóàòûíäà Àíàð éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð îëóíìóø
ìÿãàëÿëÿðèí ìöÿëëèôëÿðèíèí — Ë.Àííèíñêè, Á.Ïåðåâåäåíñåâ, Ä.Óðíîâ, Å.Øêëîâ-
ñêè, Â.Êîâñêè, À.Ëàòûíèíà, À.Áî÷àðîâ, Í.Áîãîñëîâñêè, È.Áîðèñîâà, Ã.Ïåòðîâà,
Ë.Ëàâðîâ, À.Òâåðñêîé, Ë.Ëàâðîâà, À.Çåìíîâà (Ðóñèéà), Ôÿãèð Áàéãóðò,
Ìóñòàôà Ãóòëó, Àäíàí Þçéàë÷ûíÿð, ßùìÿä Áèúàí ßðúèëàñóí, Îêòàé Àêáàë,
À.Ãÿäèð, Éàâóç Îíê, ßëè Éàâóç Àêïèíàð, Ôèðóäèí Àíäà÷, Èðôàí Öëêö, Ôèðàò
Ãûçûëòóý (Òöðêèéÿ), Ìèõàåë Ôàðåíùîëòñ, Òàãå Çîììåðôèëä, Ôðèäåðèêå Áöùíåð,
Ñòåôàí Ïðîéñ, Óëè Ðîòôóñ (Àëìàíèéà), Çîëòàí Èñëàè (Ìàúàðûñòàí), Èáðàùèì
Äàðàáè (Èðàí), Úþâäÿò Áèëàë Èñìàéûë (Èðàã) âÿ áàøãàëàðûíûí ìöõòÿëèô ìèëëè
ïñèõîëîýèéà âÿ ÿäÿáè þë÷öëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñûíûí ÿñÿðëÿðèíÿ éàíàø-
ìàëàðû ñàéüûéàäÿéÿð âÿ ýÿëÿúÿê òÿäãèãàòëàð ö÷öí òóòàðëû ìÿíáÿëÿðäèð. Áóðàñû
5
äà þíÿìëèäèð êè, ùÿëÿ ÑÑÐÈ äþâðöíäÿ õàðèúè þëêÿ ìÿòáóàòûíäà äÿðú îëóíìóø
áó ìÿãàëÿëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ Àíàðûí “ñîâåò ùÿéàò òÿðçèíÿ êÿñêèí ìöíàñèáÿòè”,
“ðåæèìÿ ñûüìàçëûüû”, “ÿíÿíÿâè Àñèéà åïèê íÿãëåòìÿñè èëÿ ÿäÿáèééàòûí Ãÿðáÿ
õàñ îëàí òåõíèêè öñóë âÿ ôîðìàëàðûíû óñòàëûãëà ÿëàãÿëÿíäèðìÿéè áàúàðìàñû”,
“Øÿðã ìöäðèêëèéè”, “ìîäåðíèñò éàïãûëàðû” þíÿ ÷ÿêèëèð (Óëè Ðîòôóñ), Àíàðûí
òÿãäèì åòäèéè “äöíéàíûí áèçèì òÿñÿââöð åòäèéèìèçäÿí (éÿíè èñâå÷ðÿëèëÿðèí —
Ð.Ó.) ãàò-ãàò çÿíýèí, ÷îõúÿùÿòëè âÿ òÿçàäëû îëäóüó” (“Íîéñ Ñöðèõåð ñàéòóíã”
ãÿçåòè, Ñöðèõ, 7/8, 1990-úû èë) íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëûð.
Àíàð ÿäÿáè-áÿäèè éàðàäûúûëûüûíû èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëèééÿòè èëÿ óçëàøäûðà
áèëÿí íàäèð øÿõñèééÿòëÿðäÿíäèð. Àíàðûí ùÿì ñîâåò äþíÿìèíäÿ, ùÿì äÿ èíäè —
ìöñòÿãèëëèê ÷àüûíäà áöòöí éàðàäûúû ôÿàëèééÿòè áàøëûúà ìÿãñÿäèëÿ ìèëëè-ìÿíÿâè
òÿðÿããèéÿ éþíÿëìèøäèð. Îíóí Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíÿ ðÿùáÿðëèê åòäèéè
èëëÿðäÿ áó òÿøêèëàòûí íÿçäèíäÿ “Òÿðúöìÿ âÿ ßäÿáè ßëàãÿëÿð Ìÿðêÿçè”, “Äÿäÿ
Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû” éàðàäûëìûø, “ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòè Ìÿ-
äÿíèééÿò Íàçèðëèéè èëÿ øÿðèêëè íÿøð îëóíìàãäàí ÷ûõàðûëàðàã “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”
àäûéëà Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí îðãàíû îëìóø, “Ãîáóñòàí” òîïëóñó äà Éàçû÷ûëàð
Áèðëèéèíèí îðãàíûíà ÷åâðèëìèøäèð. Áèðëèéèíèí òÿêëèôè âÿ òÿøÿááöñö èëÿ Àçÿð-
áàéúàí ÏÅÍ êëóáó — Áåéíÿëõàëã Éàçû÷ûëàð Òÿøêèëàòûíûí Àçÿðáàéúàí áþëìÿñè
éàðàäûëìûø, Ìîñêâà, Òöðêèéÿ, Ýöðúöñòàí âÿ Ïîëøàíûí éàçû÷ûëàð òÿøêèëàòëàðû èëÿ
èêèòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿð áàüëàíìûøäûð.
1987-úè èëäÿ åðìÿíè ôèòíÿêàðëàðûíûí òÿùðèêè èëÿ Ãàðàáàü ìÿñÿëÿñè îðòàéà
àòûëàíäàí áÿðè Éàçû÷ûëàð Áèðëèéè ôÿàë ìþâãå òóòìóø, èëê äÿôÿ Ìîñêâàéà åòèðàç
ìÿêòóáëàðû éàçû÷ûëàð îúàüûíäàí, îíëàðûí èìçàñûéëà ýþíäÿðèëìèøäèð. Éàçû÷ûëàð
Áèðëèéèíèí Àüäàì äþéöø áþëýÿñèíäÿ âÿ Ýÿíúÿäÿ ïëåíóìëàðû êå÷èðèëìèøäèð.
Àíàð Íàõ÷ûâàí, Àüäàì, Ýîðàíáîé âÿ Ãàçàõäà äþéöø÷öëÿðëÿ ýþðöøìöø, ãà÷-
ãûí àèëÿëÿðèíèí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí Øöâÿëàíäàêû Éàðàäûúûëûã åâèíäÿ éåðëÿø-
äèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð.
1988-úè èëäÿí áÿðè Àçÿðáàéúàí Àëè Ñîâåòèíèí äåïóòàòû, ÑÑÐÈ õàëã äåïóòàòû
âÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí öçâö Àíàð Àçÿðáàéúàíûí ÿí àüûð ýöíëÿðèíäÿ èñòÿð
Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòèíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ÑÑÐÈ-íèí àëè ìÿúëèñèíäÿ Ãàðàáàü
ïðîáëåìè õöñóñóíäà äÿôÿëÿðëÿ ÷ûõûø åäèá. Áàøãà Àçÿðáàéúàí äåïóòàòëàðû èëÿ
áèðëèêäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ Ãîðáà÷îâëà ýþðöøöá âÿ îíà Àçÿðáàéúàíûí ùàãã ñÿñèíè
÷àòäûðûá. Éàíâàð ùàäèñÿëÿðèíèí ýöíàùêàðëàðûíûí úÿçàëàíäûðûëìàñûíû òÿëÿá åäèá.
1990-úû èëèí Ãàðà Éàíâàð ýåúÿñèíäÿí ñîíðà Àíàð ðóñ äèëèíäÿ “Ìöñèáÿò” àäëû
ìöðàúèÿò éàçûá âÿ ñÿùÿðè ýöí éöçäÿí àðòûã öíâàíà — ÑÑÐÈ õàëã äåïóòàòëàðûíà
âÿ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãëàðûíà ýþíäÿðèá. Éàíâàðûí 21-äÿ Àêàäåìèéàäà Àçÿðáàé-
úàí çèéàëûëàðûíûí åòèðàç èúëàñûíû Àíàð àïàðûá. Éàíâàðûí 22-äÿ Àçÿðáàéúàí Àëè
Ñîâåòèíèí áöòöí ýåúÿ äàâàì åäÿí ñåññèéàñûíäà ÷ûõûø åäèá, òÿêëèôëÿð âåðèá, áÿ-
éàíàòëàð èìçàëàéûá. 1988-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè-ñèéàñè ùÿðÿêàò áàøëàéàí
÷àüäà áó ÷àüûí ìèëëè-ìÿíÿâè, ÿõëàãè-èíòåëëåêòóàë òÿìÿëèíè éàðàäàíëàðäàí áèðè
îëìóø Àíàð áèð íå÷ÿ ìèòèíãäÿ âÿ 1990-úû èë éàíâàðûí 20-äÿ èíäèêè Ïðåçèäåíò
ñàðàéû ãàðøûñûíäàêû ìèòèíãäÿ ÷ûõûøëàð åäèá.
6
 1995-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí äåïóòàòû ñå÷èëÿí
Àíàðà ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí èëê Ìèëëè Ìÿúëèñèíè à÷ìàã, èëê èúëàñûíû àïàðìàã
øÿðÿôè íÿñèá îëóá. Àíàð, éàðàäûúû øÿõñèééÿòèí þçÿéèíè òÿøêèë åäÿí ìöãÿääÿñ
òÿíùàëûüûíû ãîðóéà-ãîðóéà öíñèééÿòñåâÿð ÿñèëçàäÿëèéè èëÿ ôÿàë èúòèìàèééÿò÷è
îëàðàã ñàíêè éöç èëëÿð áóíäàí þíúÿ áàøëàäûüû èøè ñÿáðëÿ, òÿìêèíëÿ äàâàì
åòäèðèð. Éàøàäûüû ÷àüû þìðö, äöøöíúÿëÿðè, ÿìÿëëÿðè èëÿ äàùà ìÿíàëû, éàøàìàëû
åäÿí Àíàð “Ìöáàðèçÿ áó ýöí äÿ âàð” ìÿðàìû èëÿ, ñàíêè ùÿð èøè éåíèúÿ áàø-
ëàéûðìûø êèìè òöêÿíìÿç åíåðæèñè èëÿ éàçûá éàðàòìàãäàäûð...
Ìèëëè êëàññèê ìÿäÿíèééÿòèìèçèí áöòöí øèðÿëè êþêëÿðèíäÿí ýÿëÿí èðñè ýöú,
ãàéíàð åíåðæè Àíàð éàðàäûúûëûüûíûí ÿí äÿðèí ãàòëàðûíà ñèðàéÿò åäÿðÿê áó éàðà-
äûúûëûüûí ðöøåéìëÿðèíè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèð. Áó ñÿáÿáäÿí Àíàð êëàññèê èðñÿ ìöíà-
ñèáÿòèíäÿ îëäóãúà ìöàñèð, ìöàñèðëèéÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ îëäóãúà þðíÿê÷èäèð.
Xaëãûí ìÿäÿíèééÿò ãaëañû éeýaíÿ ãaëaäûð êè, he÷ âaxò òèêèëèá ãóðòaðìûð.
Ùÿð ýÿëÿí íÿñèë oíóí òÿçÿ ãaòûíû hþðöð. Ùÿð ãaò hþðöëäöêúÿ, ãaëaíûí þçöëö —
ìèëëè âaðëûüûí áöíþâðÿñè áÿðêèéèð... “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí éàðàíûø âÿ éàçû-
éààëûíìà òàðèõèíèí äöðöñòëÿøäèðèëìÿñèíäÿ âÿ îíóí íå÷ÿ èëëÿðäÿí ñîíðà 1300
èëëèê éóáèëåéèíèí äöíéà ìèãéàñûíäà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè õèäìÿòè îëàí
Àíàð éàçûð: “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” òàðèõèìèçèí òÿìÿë ìÿñÿëÿñè — Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí ìÿíøÿéè âÿ ìÿñêÿíè ìÿñÿëÿñèéëÿ áèðáàøà áàüëûäûð, äàùà äîüðóñó, áó
ìÿñÿëÿëÿðèí òàì äÿãèãëèêëÿ à÷ûëìàñû ö÷öí ÿí åòèáàðëû ìÿíáÿ âÿ ìÿõÿçäèð”.
Àíàð þëìÿç ìèëëè åïîñóìóçó ìÿùç áåëÿ ýöâÿíúëè þðíÿêòÿê àðàøäûðàðàã
îíóí ÷àüäàøëûã ýÿðÿéèíè äÿ öçÿ ÷ûõàðà áèëèð. Áó åññåäÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç òÿê-
çèáeäèëìÿç òóòaðãa âað. Aíúaã ìÿí oíóí áèðèíè ìèñèëñèç heñaá eäèðÿì: Açÿð-
áaéúaí xaëãûíûí èëê ìÿíÿâè äaéaãëaðûíûí, ÿäÿáè äèëèìèçèí þçöëëÿøìÿ ÷aüûíûí
ÿñañ ÿëaìÿòëÿðèíè hèôç eäÿí áó eïoñóí ÿí aðxaèê äèë ãaòû aëòûíäa he÷ áèð áaøãa
xaëãûí ãÿäèì äèë èçè éoxäóð. ßí èëê ãaòäaí áeëÿ áó äèë þç áöíþâðÿñè öçÿðèíäÿ
áoé aòûá, áó äèë äöíéaíûí òÿìÿë eòíoñëaðûíäaí oëaí Töðê Oüóçëaðûí äèëèäèð êè,
o äa ìahèééÿòúÿ he÷ áèð ãÿòè äÿéèøèêëèéÿ óüðaìaäaí èíäè äÿ éaøaéûð, — hÿìèí
óëó äèëèí éaøaäaíû äa áèçèê. Áó eëÿ åòèáàðëû ñþéêÿíúäèð êè, àðòûã îíó ùå÷ êèì,
ùÿòòà ÿí ãàòû òÿÿññöáêåøëÿð áåëÿ äàíà áèëìÿç.
Aíað, áÿøÿðèééÿòèí òaðèx áoéóíúa éaðaäûëìûø ñaé-ñe÷ìÿ èíúèëÿðèëÿ éaíaøû
aðaøäûðäûüû “Äÿäÿ Ãoðãóä” eïoñóíóí èëê ëaéëaðûíû éöêñÿê ñÿíÿòêaðëûã âÿ eëìè
èíòóèñèéa èëÿ a÷a-a÷a áeëÿ áèð òÿáèè ãÿíaÿòÿ ýÿëèð êè, áþéöê áÿäèè-eñòeòèê äÿ-
éÿðÿ ìaëèê oëaí áó aáèäÿ Açÿðáaéúaí òÿôÿêêöðöíöí ìÿhÿê äaøûäûð âÿ ìÿäÿ-
íèééÿòèìèçèí èíêèøaôûíûí hÿð éeíè ìÿðhÿëÿñèíäÿ oía òÿçÿäÿí äþíìÿê çÿðóðÿòè
éeòèøÿúÿê. Aáèäÿ hÿð çaìaí òaðèxè áèð èôòèxað äóéüóñó äoüóðaúaã. Aíúaã...
òÿêúÿ ôÿxð eòìÿê açäûð, áaøëûúañû — oía ëaéèã oëìaã ýÿðÿêäèð. “Àçÿðáàéúàí-
÷ûëûã ùàããûíäà äöøöíúÿëÿð”èíäÿ (Áàêûäà Àìåðèêà Óíèâåðñèòåòèíäÿ îõóíìóø
ìÿðóçÿ) Àíàð áèð ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàð îëàðàã Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè òàëåéèíÿ âÿ
Éåíè ×àü Àçÿðáàéúàí÷ûëûüûíûí ôÿëñÿôè-èäåîëîæè ìàùèééÿòèíÿ êîíñåïòóàë
áàõûøëàðûíû èðÿëè ñöðìöøäöð. ×àüäàøëàøàí òàðèõèí, òàðèõëÿøÿí ÷àüäàøëûüûí éàçàðû
Àíàð ìöÿééÿí ìÿíàäà “Òàðèõè-Àëëàùûí ñÿáðè” ñàéûð áó ÿñÿðèíäÿ. Î, òàðèõÿ
7
ÿíÿíÿâè-ñòàíäàðò áàõûøëàðäàí éàí êå÷ÿðÿê, äþâðëÿð êàòàëîãó, çàìàí àðäûúûëëûüû
ìÿíòèãèíÿ ñûüìàéàí îëóìëàð äöçöìöíäÿ ñóáñòàíñèàë ýåð÷ÿêëèéèí ìàùèééÿòèíè
àðàéûð, ýþñòÿðèð êè, òàðèõ — éóâàðëàã ðÿãÿìëÿðëÿ òàìàìëàíìûð, åïîõàë ùàäèñÿ-
ëÿðèí áèð-áèðèíÿ òÿêàíâåðèúèëèéè, øÿáÿêÿëÿíìÿñè, ùàðìîíèéà ãàòëàðûíû éàðàòìàñû
îíóí ìÿíòèãèíè øÿðòëÿíäèðèð. Âàõòèëÿ Ùåýåë äÿ “Òàðèõèí ôÿëñÿôÿñè” ÿñÿðèíäÿ òà-
ðèõèí þç ìÿíòèãèíè éàðàòìàñûíäàêû òÿøíÿ úÿùäèíäÿ “öìóìäöíéà ðóùóíóí
èðàäÿñèíè”, “ñóáñòàíñèàë ïàôîñó” þíÿ ÷ÿêìèø, òàðèõèí ÿí áþéöê ìÿíàñûíû ìÿ-
íÿâèééàò äÿéÿðëÿðèíèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíäà, ðóùè ùàðìîíèéàéà ÷àòûëìàñûíäà
ýþðìöøäö. Àíàð äà èéèðìèíúè âÿ èéèðìèáèðèíúè éöçèëëèêëÿðè, èêèíúè âÿ ö÷öíúö
ìèíèëëèêëÿðè àéûðûá ãîâóøäóðàí åéíè ðÿãÿìëÿðèí ñÿô-ñÿô äöçöëöøö èëÿ äåéèë,
áÿøÿðèééÿòèí, åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè éàääàø âÿ ùÿéàòûíûí
äîüóðäóüó åïîõàë äþíöøëÿðëÿ òàðèõ éàðàíäûüû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèð. Áó ìÿíàäà òàðèõ
— ìèëëè âàðëûüûí, ìèëëè ðóùóí çàìàí-çàìàí, ôÿñèë-ôÿñèë ÷è÷ÿêëÿìÿñèäèð. Äöíÿí
áóýöíÿ ÷àòìûðñà, äåìÿê, áó ýöí äÿ ñàáàùà ÷àòìàéàúàã. Äöíÿíèí áó ýöíÿ,
áóýöíöí ñàáàùà éåòìÿñè, ãîâóøìàñû èëÿ çàìàí áöòþâëÿíèð, òàðèõ ïèëëÿëÿíèð. Áó
ïèëëÿëÿðëÿ äöøìÿê äÿ, ãàëõìàã àñàíäûð. ßí ìÿüðóð éåðèø — òàðèõ ïèëëÿëÿðèíäÿêè
ýåäèøäèð. Òàðèõ — ïèëëÿëÿøìÿéÿíäÿ, úÿíýÿëëèéÿ, éàõóä äà ñÿùðàéà ÷åâðèëèð.
“Çàìàíëàðûí ðàáèòÿñè ãûðûëûð” (Øåêñïèð). Áó ìÿíàäà Àíàðûí “ÿíÿíÿ” éåðèíÿ
“ýÿëÿíÿê” èøëÿòìÿñè, ìÿäÿíèééÿòèí äàâàìëû ìèëëè ðóù ñöòóíóíà ýÿëÿíÿê ïðèí-
ñèïëÿðè èëÿ éàíàøìàñû òàìàìèëÿ ãàíóíàóéüóíäóð.
Ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû — éàëíûç áöòöí úèíàùëàðäàêû ùÿðÿêàòëà òÿìèí îëó-
íóð. Îíà ýþðÿ äÿ êëàññèê ìÿäÿíèééÿò ãóðóúóëàðû ìèëëÿòè ñèëêÿëÿìÿê, ìèëëè
äöøöíúÿéÿ òÿïÿð âåðìÿê ö÷öí îíóí áöòöí úÿáùÿñèíäÿ ôÿäàêàðëûãëà ÷àëûø-
ìûøëàð. Áó ÿíÿíÿ, ýþðöíäöéö êèìè, Àíàð ö÷öí äÿ ìÿðàì âÿ þðíÿê îëóá.
Éåíè ÷àüûí êëàññèê ÿñÿðëÿðèíè éàðàäàí Àíàð þòÿíè — èòÿí ñàéìàéàí, êå÷-
ìèøëÿ áóýöíöí (þòÿíëÿ áèòÿíèí) óëó äîüìàëûüûíà ñþéêÿíú âåðÿí, òàðèõèí àðõè-
òåêòóðàñûíà þç íàõûøëàðûíû, îéìàëàðûíû éàïàí, ñÿðò äîüðóëàðû èëÿ öðÿéèìèçäÿí òè-
êàí ÷ûõàðäàí áöòöí éàõøû ñÿíÿòêàðëàð êèìè ùÿãèãè ìÿíàäà àäàìû õîøáÿõò åäÿí
éàçû÷ûäûð. Éàçû÷û Àíàðûí éàðàäûúûëûüû ñàíêè áó ùèêìÿòëè ôèêðè áèð äàùà òÿñäèã
åäèð: “Þç íþãñàíëàðûíû äóéàí, ýþðÿí, äöøöíÿí, éàçàí õàëã éåòêèí õàëãäûð!”
“Àøàüûëûã êîìïëåêñè”íäÿí ñûéðûëûáàí þç öñòöíëöêëÿðèíè ïàñäàí òÿìèçëÿéèá, áö-
ëþâëÿéèá, èòèëÿéèá, ïàðûëäàäûá êÿñÿðëè, ýÿðÿêëè åäÿí õàëã äà åëÿúÿ.
Àíàðûí íÿñðè, øöáùÿñèç, îíóí ÷îõøàõÿëè éàðàäûúûëûüûíûí íöâÿñèíè òÿøêèë
åäèð. Éàçû÷ûíûí íÿñðè 60-úû èëëÿðäÿí òà ýöíöìöçÿäÿê þçöíÿìÿõñóñ çÿíýèí-
ëÿøìÿ, äÿðèíëÿøìÿ éîëó êå÷ìèø, ýÿëèøìÿñèíäÿ éåíè ÷àëàðëàð, þçÿë êåéôèééÿòëÿð
ãàçàíìûøäûð. Îíóí íÿñð éàðàäûúûëûüûíäàêû ïîåòèê òÿêàìöëöí ðèòìëÿðèíè ñàíêè
áèð-áèðèíäÿí äîüóëàí, ôÿãÿò àéðû-àéðû äöíéàëàðäàí êå÷ÿí ÿñÿðëÿðèí öìóìè
àðõèòåêòîíèêàñûíäà àéäûíúà áÿëèðëÿìÿê îëóð. Éàçû÷ûíûí äàèì ýÿðèëÿí öñëóáó,
àíàëèòèê òÿùêèéÿñè, þç äàõèëè åíåðæèñèíÿ ýöâÿíúëè ñöæåò-îáðàçéàðàòìà ÷ÿìëÿðè,
éîðóëìàç èäåéà àõòàðûøëàðû îíóí íÿñð ïîåòèêàñûíûí äèíàìèêàñûíû òÿìèí åäèð.
Àíàðûí áèð ÿñÿðèíäÿí î áèðèíÿ ãàïû à÷ûëûð. Ùÿð áèð ÿñÿðèí ìþâçó, öñëóá âÿ
ôîðìà áèòêèíëèéè îëäóüó ö÷öí áó “ïîåòèê ìÿêàíà” ñûüäûðûëàí ùÿð áèð äåòàë èí-
8
úÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð èøëÿíèëäèéèíäÿí ùÿìèí “ïîåòèê ìÿêàíà” ñûüìàéàíëàð äà éå-
íè áèð ÿñÿðèí îáðàç ïîòåíñèéàñûíà ÷åâðèëèð. Äÿðèíëèê ýåíèøëÿíìÿ, áóäàãëàíìà,
äöðëÿøìÿ ñèòóàñèéàñû éàðàäûð. Áèð ÿñÿðèí þòÿðè úèçýèñè, åïèçîäèê îáðàçû éåíè áèð
ÿñÿðäÿ ôîêóñëàøäûðûëûð, ìàéàëàíìûø áÿäèè ùöúåéðÿíèí îðãàíèçìÿ ÷åâðèëìÿñè,
äîüóëóøó, ùÿéàò ãàçàíìàñû êèìè òÿáèè áèð ïðîñåñ áàø âåðèð. Áó ìÿíàäà Àíàðûí
áöòöí íÿñð ÿñÿðëÿðè áöòþâ, ñöðÿêëè áèð ðîìàíäûð. Äöíéà åùðàìûíûí øöóðàëòû ëà-
áèðèíòëÿðèíäÿ ùþðöì÷ÿê òîðëàðûíû éûðòà-éûðòà ýåäÿí, ÿëèíäÿêè ëàìïà èëÿ ãàðàí-
ëûãëàðû èøûãëàäàí êàùèí áèëèá-áèëìÿäèêëÿðèìèçè áèçÿ ñèðð ýþçÿëëèéè èëÿ à÷ûð...
Àíàðûí àíòèê ôÿùìè îíóí áÿäèè äöíéàýþðöøö âÿ äöøöíúÿ òåõíîëîýèéàñûíû
êëàññèê íÿñðäÿí (ìÿñÿëÿí, Ëóêèàí, Ðàáëå, Ñåðâàíòåñ ñàòèðàñûíäàí, “Êÿëèëÿ âÿ
Äèìíÿ” ìöäðèêëèéèíäÿí) ÷àüäàø íÿñðèí ìîäåðí àõòàðûøëàðûíàäÿê äöíéà áÿäèè
ìÿäÿíèééÿòèíèí áöòöí áóüóì íþãòÿëÿðèíÿ ãàéíàãëàéûð. ×àüäàø íÿñð ïðîñåñè
ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí ýöíöìöçÿäÿê îëàí äþâðö ÿùàòÿ åäèð êè, áó äþâðöí
áÿäèè àòëàñûíäà Àçÿðáàéúàí íÿñðè ùÿì äÿ Àíàð éàðàäûúûëûüû èëÿ äÿéÿðèíúÿ
òÿìñèë îëóíìàãäàäûð. ×àüäàø íÿñð àõòàðûøëàðûíäà Àíàðûí éåðè ñå÷êèíúÿ ýþðö-
íöð. Áó ôèêðè àéðû âàðèàñèéàñûíäà áåëÿ äÿ äåìÿê îëàð: Àíàð ÷àüû èëÿ áöòþâ, äîë-
üóí, àùÿíýäàð ýþðöíöð. Àíàð íÿñðèíäÿ Çàìàí — ñààò êèìè ÷ûããûëäàéûð, ùÿð
Àíûí — ÿáÿäèééÿò ãÿäÿð çÿíýèí âÿ ëÿççÿòëè îëäóüó äóéüóñó éàðàäûëûð. Àëòìû-
øûíúûëàð ñûðàñûíäà Àíàð äþâðöíöí éàçàðëàðû èëÿ áÿíçÿéèøëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ áÿí-
çÿìÿçëèêëÿðèíÿ ýþðÿ íÿñèëäàøäûð. Éàçû÷û þçö äÿ “Íÿñðèí ôÿçàñû” àäëû äÿéÿðëè
àðàøäûðìàñûíäà “éåíè Àçÿðáàéúàí íÿñðèíèí” éàðàäûúûëàðûíû îðòàã áèð ìöñòÿâèéÿ
ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøñà äà, éåíÿ ìÿùç îíëàðûí áÿíçÿðñèçëèêëÿðèíäÿ, ïðîáëåìÿ àéðû
òÿðçäÿ éàíàøìàëàðûíäà “éåíè íÿñðèí” ÿäÿáè ðóùóíó ýþðöðäö.
Èíñàíûí äàõèëè àëÿìèíÿ åíìÿéèí Áàëçàê, Òîëñòîé, Äîñòîéåâñêè, Óíàìóíî
áÿäèè öñóëóíäàí àéðû áèð ñÿïêèäÿ, àíúàã ýÿëÿíÿêëè áèð áàüëàíòûäà òÿçàùöðö éåíè
÷àü äöíéà íÿñðèíèí åñòåòèêàñûíû ìöÿééÿí åòäè. Áóðàäàêû ðåàëèçì ìèñòèêà âÿ
ñöððåàëèçìÿ âàðìàñûíäà äà, ñîñèàë ïðîáëåìëÿðè èíñàíûí è÷ÿðèñèíÿ þòöðìÿñèíäÿ,
îíëàðû øöóðàëòûíäà îéíàòìàñûíäà, õûðäàëûãëàðû ãóðäàëàìàñûíäà äà äàùà èíàäëû
èäè. Äîñòîéåâñêè âÿ Åéíøòåéí “àòîìèê áàøëàíüûúà”, Ìàðêåñ âÿ Ïðèãîæèí èñÿ
ìàòåðèéà âÿ ðóùóí “þçöíöòÿøêèë ñòèõèéàñûíà”, “õàîñäàí íèçàì” éàðàíìàñûíà
èñòèíàä åòìÿêëÿ ÷àüëàðûíûí áÿäèè âÿ åëìè òÿôÿêêöðöíöí êîíñåíòðàñèéà —
áèðëÿøèê íþãòÿëÿðèíè òàïìûø îëóðëàð. Àçÿðáàéúàí íÿñðèíäÿ Àíàð øöóðàëòû ïñèõî-
ëîýèéàíûí äÿðèíëèêëÿðèíè áåëÿ èíàäëà àðàìàñû èëÿ ìèëëè áÿäèè äöøöíúÿìèçè ÷àüäàø
ñîðüóëàðà óðúàù åäèð. Ìàðêåñèí Ìåëêèàäåñè (“Éöç èëèí òÿíùàëûüû”) èñòè Ìàêîíäî
øÿùÿðúèéèíÿ ãàðà÷ûíûí ýÿòèðäèéè áóç êöë÷ÿñèíÿ ÿëèíè âóðóá ùåéðÿòëÿ “Áó áèçèì
ÿñðèìèçèí ÿí áþéöê êÿøôèäèð!” äåéèðñÿ, Àíàðûí Ôåéçóëëà Êÿáèðëèíñêèñè Äàí-
òåíèí éóáèëåéèíÿ äÿâÿòè èëÿ àëäàäûëûá ÷îõ ïÿðò, éþíäÿìñèç âÿçèééÿòÿ äöøäöê-
äÿí ñîíðà àðâàäû Ùÿúÿðè éàëíûç ìåòðî ìþúöçÿñè èëÿ òÿÿúúöáëÿíäèðìÿéÿ ýöúö
÷àòàðàã ñþéëÿéèð: “Áÿëè, ýþðöðñÿí, áó äà éåðèéÿí ïèëëÿêÿí...”. Àññîñèàñèéà
äîüóðàí ñèòóàñèéàëàð ôÿðãëè ïîåòèê à÷ûìà ýåäèð. Ìàðêåñ áöòþâ áèð íÿñëèí àðàì-
ñûç ñöãóòóíó, Àíàð èñÿ ñàéüûñûçëûã ýåð÷ÿéèíäÿ ìÿíÿâèééàòûí þëöìö òÿùäèäèíäÿ
áåëÿ îíóí äèðèëèéèíÿ èøàðòûëàðû ýþñòÿðèð. “Õàîñäàí íèçàìà” äîüðó ýåäÿí ñàíûë-
9
ìàç éîëëàðûí áèðè äÿ áóäóð... Ìàðêåñèí ýþçÿë Ðåìåäèîñó ùàìûíûí ýþçö ãàáà-
üûíäà éåðäÿí öçöëöá ýþéÿ ó÷óð, Àíàðûí ýþçÿë Òÿùìèíÿñè èñÿ þëöìöíäÿí ñîíðà
Çàóðóí ýþçöíÿ “áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñèíäÿ” ýþðöíöð... ßñëèíäÿ,
éåíè ÷àü áÿäèè-ôÿëñÿôè äöøöíúÿñè åëÿ “áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñèí-
äÿêèëÿðè” ÿëÿê-âÿëÿê åòìÿêëÿ ìÿøüóëäóð...
Àíàðûí íÿñð ÿñÿðëÿðèíèí ÿêñÿð ìþâçóëàðû — ýþðöíäöéö êèìè, ìöàñèðëèê,
ãÿùðÿìàíëàðû — ìöàñèðëÿðèìèçäèð. Áó ðåàë îáðàçëàð áèçäÿ î ôèêðè éàðàäûð êè,
äåéÿê: “Áóíëàð êè áèçèê! Éàõóä: “Áèç êè åëÿ îíëàðûã!” ßáÿäèééÿòè äÿ, ÷àüû äà
éàðàäûúûëûüûíäà óçëàøìàäà àëàí Àíàðûí ÿñÿðëÿðè éàçûëäûüû âàõòëà áó ýöíö
àêòóàëëûüû âÿ ñþíìÿçëèéè èëÿ áàüëàéûð. Éàçû÷ûíûí úûçäûüû áÿäèè äöíéà äàèì çà-
ìàíëà òÿíëÿøìÿ âÿ äàëàøìàäàäûð. Îíóí ÿêñÿð ãÿùðÿìàíëàðû — “îðáèòèíäÿí
÷ûõìûø èíñàíëàð”, “ôàêòëà ùÿãèãÿò àðàñûíäà” âóðíóõàí èíñàíëàð (Î.Øïåíãëåð)
äöøäöêëÿðè âÿ éà þçëÿðèíèí éàðàòäûãëàðû ÷åâðÿíèí äàðëûüûíäà úàí ÷ÿêèøäèðèðëÿð.
Îíëàð “îáûâàòåë” ìöùèòèíÿ ñûüìàã èñòÿìèð, áó ìöùèòèí è÷ÿðèñèíäÿ, éàí-áþ-
éöðöíäÿ þç àíòèäöíéàëàðûíû éàðàòìàüà úàí àòûðëàð. Õöñóñèëÿ óðáàíèñò ìÿíÿ-
âèééàòûí ìàüàðàëàðûíäà Àíàð ýÿçèøìÿëÿðè ÷îõ îðèæèíàëäûð. Ìåøøàí ùÿéàòûíûí
éåêðÿíýëèéèíÿ, äþçöëìÿçëèéèíÿ åòèðàç — þòÿí ÿñðèí 60-80-úè èëëÿðèíèí ìÿíÿ-
âèééàò àõòàðûøëàðû ïàëèòðàñûíäà òöíä áîéàëàðû äà îðòàéà ÷ûõàðûð, î äþâðöí ñÿðò
éàñàã âÿ òàáóëàðûíà ÿêñáàñãû êèìè áèð ñûðà ñîñèàë-ñèéàñè ìÿòëÿáëÿðÿ äÿ òîõó-
íóëóðäó. Àíàð ãÿùðÿìàíëàðûíûí ÷àáàëàéûøëàðû, åòèðàç ïñèõîëîýèéàñû ìèëëè øöóðóí
áàøãà ãàòëàðûíû äà òÿðïÿäèð, âÿòÿíäàø òÿïêèëÿðèíÿ èìïóëñ âåðèðäè. Áàðûøãàíëûüûí,
ýöçÿøò÷èëëèéèí, èïÿ-ñàïà éàòàðëûüûí è÷ÿðèñèíäÿ áèð áàðûøìàçëûã, ýöçÿøòÿýåò-
ìÿçëèê, èïÿ-ñàïà éàòìàçëûã ðóùó ÷ûðïûíûðäû.
Øöóðàëòû ïñèõîëîýèéàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ âàðìàäà Àíàð ÿñðäàøëàðû — Ôðàíñ
Êàôêà, Æàí Ïîë Ñàðòð, Àëáåð Êàìéó, Úîí Ôàóëç, ×èíýèç Àéòìàòîâóí íÿñð
ïîåòèêàñû èëÿ ñÿñëÿøÿí, ëàêèí òàìàìèëÿ îðèæèíàë áèð ïîåòèêàíûí éàðàäûúûñû îëóð.
Áó — áöñáöòöí Àçÿðáàéúàí ïñèõîëîýèéàñûíûí äÿðèíëèêëÿðèíèí ïîåòèêàñûäûð. Ïåð-
ñîíàæëàð áöòöí ìåíòàë áè÷èìëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí åêçèñòåíñèéàñûíû èôàäÿ åäèðëÿð.
Øöóðàëòû ïðîñåñëÿðèí äþíýÿëÿðè, ó÷óðóìëàðû, ÷ûðïûíòûëàðû ìèíèàòöð âÿ åïèê òÿñ-
âèðëÿðèí êîíòðàñòû èëÿ à÷ûëûð. Éàçû÷ûíûí ôèêèð, ñþç ëàáèðèíòëÿðè, äîëàíáàúëàðû èíñàí
ìÿíÿâèééàòûíûí äàùà ÷àòûëìàç ãàòëàðûíà éåòìÿê âàñèòÿëÿðèäèð. Ìÿíÿâèééàòûí
ÿêñ äÿðèíëèêëÿðèíäÿ — îêåàíûíäà âÿ êîñìîñóíäà áóëóíäóãúà íÿèíêè ðåàëèçìèí
âÿ ðîìàíòèçìèí ùöäóäëàðû èòèð, ùÿì äÿ áó äÿðèíëèêëÿðèí áèðèíäÿí î áèðèíÿ ÿáÿäè
éîëëàð, úûüûðëàð, öíñèééÿò êàíàëëàðû îëäóüó öçÿ ÷ûõûð. Òÿáèÿòèí îêåàíû âÿ
êîñìîñó áèðëÿøäèðÿí ùàðìîíèéàñû èíñàíè÷è äöíéàëàðûí àðàíûøûíäà äà òàïûëûð. Áó
ìÿíàäà Àíàð ãÿùðÿìàíëàðûíûí Ãÿëá ãàëàêòèêàñûíû, Ìàðèàí ÷þêÿêëèéèíè êÿøô
åòìèø ñÿíÿòêàðäûð. Áèð-áèðè èëÿ èíúÿ, äîðäîëàøûã, þòÿðè, èñòè, ñîéóã, ñåâýèëè, éàüû
ìöíàñèáÿòëÿðè îëàí áó ãÿùðÿìàíëàð — çÿíýèí äöíéàíûí õûðäà, õûðäà äöíéàíûí
çÿíýèí èíñàíëàðû Àíàð íÿñðèíäÿ áöòþâ áèð úÿìèééÿò, “ïîåòèê äþâëÿò” òÿøêèë
åäèðëÿð. Õàðàêòåðëÿðèí à÷ûëìàñû ìÿêàí äÿéèøìÿëÿðèíè, ìÿêàí äÿéèøìÿëÿðè
õàðàêòåð à÷ûëìàëàðûíû øÿðòëÿíäèðèð. “Àü ëèìàí” — “Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû
ìÿðòÿáÿñè” — “Îòåë îòàüû” éàëíûç àéðûëûãäà ìþâúóä îëàí ôèçèêè ìÿêàíëàð äåéèë,
10
ùÿì äÿ ñûðàëàíìûø äöøöíúÿ, òàëå ìÿêàíëàðûäûð. Íåìÿòèí ãàïàëû äöíéàäàí
ãóðòóëóøóíà ùå÷ îëìàñà áèð öìèä éåðè âàð: àü ëèìàí. Çàóð èñÿ ùÿëÿ ñàüëûüûíäà
ÿëäÿí âåðäèéè þëìöø Òÿùìèíÿíè “áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñèíäÿ”
òàïûá äà èòèðèð. Áöòöí öìèäëÿðèí ãûðûëäûüû éåð — îòåë îòàüû èñÿ Êÿðèìèí þëöì ìÿ-
êàíû îëóð... Òðàýèê ñîíëóüà äîüðó áó ÷àïûøû Àíàðûí áàøãà ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñ
òÿðÿôÿ âÿ àéðû òÿðÿôëÿðÿ éþíÿëìÿëÿð øÿêëèíäÿ äÿ “äöçìÿê” îëàð. Ìÿñÿëÿí,
“Îòåë îòàüû”íäàí “Äÿäÿ Ãîðãóä”à — äàü çèðâÿñèíäÿ àëîâëàíàí, èíñàíëàðû áèð-
áèðèíÿ ùàé âåðìÿéÿ ÷àüûðàí ö÷ òîíãàëà äîüðó...
Áóðàñû äà þíÿìëèäèð êè, éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðè ñöæåò õÿòòèíèí äöéöí ìÿãàìëà-
ðû, óíóäóëìàç åïèçîäëàðû âÿ áèòêèí èíñàí îáðàçëàðû èëÿ äàùà ÷îõ éàääà ãàëûð.
60-80-úè èëëÿðäÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿð ìÿùç áåëÿ ñÿúèééÿâè — ñå÷ÿíÿêëè õöñó-
ñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èíäèíèí âÿ ýÿëÿúÿéèí äÿ äèðè ÿñÿðëÿðèäèð. Áöòöí ñÿâèééÿëÿðèí
âÿ çþâãëÿðèí éàçàðû Àíàðûí ãÿùðÿìàíëàðû åëÿ ðåàë âÿ òöêÿíìÿçäèð êè, îíëàðà
áöòöí ñÿâèééÿ âÿ çþâãëÿðäÿí éàíàøìàã îëàð. Ùå÷ øöáùÿñèç, áó ãÿùðÿìàíëàðûí
“éàøàäûüû” ÿñÿðëÿðäÿí áàøãà, ìèíëÿðëÿ îõóúóíóí éàääàøûíäà äà îíëàðûí áÿí-
çÿðñèç îáðàçû âàð. Ùÿìèí ãÿùðÿìàíëàð âÿ îíëàðûí éàääàøûìûçäàêû îáðàçëàðû
áèçèì ìÿíÿâè-èíòåëëåêòóàë ùÿéàòûìûçûí ñèíèðëÿðèíäÿäèð.
“Àñûëãàíäà èøëÿéÿí ãàäûí”û õàòûðëàéàã. Ñÿí äåìÿ, ùå÷ íÿéè èëÿ äèããÿòè
úÿëá åòìÿéÿí, úÿìèééÿòè êÿíàðäàí èçëÿéÿí áó ãàäûí èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí
êàðäèîãðàììàñûíû ùàìûäàí éàõøû ÷ûõàðûðìûø. “Àüçûíäà áèð äÿíÿ äÿ ñàü äèøè”
îëìàéàí àäè áèð èäàðÿ èø÷èñè Ìÿììÿä Íÿñèð ñÿí äåìÿ, ÿñë èíñàí ñÿððàôû èìèø...
Áóíà ýþðÿ äÿ Àíàðûí áÿäèè éàðàäûúûëûüûíäà òàìäåéèëìÿçëèéèí åñòåòèêàñû õö-
ñóñèëÿ þíÿìëèäèð. Àíàð ùå÷ âàõò ùàçûð äÿéÿðëÿð êîìïëåêñèíè òÿãäèì åòìèð. ßê-
ñèíÿ, Àíàðûí òÿãäèì åòäèéè äöíéà þç äÿéÿðëÿð êîìïëåêñèíè òÿáèè øÿêèëäÿ äîüóðóð.
Àíàðûí ìöõòÿëèô äþâðäÿ éàçûëìûø ö÷ ÿñÿðè — “Àü ëèìàí”, “Áåø ìÿðòÿáÿëè
åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñè” âÿ “Àü ãî÷, ãàðà ãî÷” áóíà êëàññèê íöìóíÿäèð. Èëê èêè
ÿñÿðäÿ ôÿðäè èíñàí õàðàêòåðëÿðèíäÿí, òàëåëÿðèíäÿí, ö÷öíúö ÿñÿðäÿ èñÿ êþêöáèð
õàëãëàðûí òàëåéèíäÿí äöíéà ïðîáëåìëÿðèíÿ ÷ûõûëûð. Àíàðûí “Àü ëèìàí” âÿ “Áåø-
ìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñè” Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüû âÿ òÿíãè-
äèíäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ àðàøäûðûëìûø, áó ÿñÿðëÿðèí äÿðèí ïîåòèêàñûíà âàðûëìûøäûð.
Àíàðûí “Àü ãî÷, ãàðà ãî÷” ÿñÿðè æàíðûíà, öñëóáóíà, ïðîáëåìàòèêàñûíà ýþðÿ
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà òàìàìèëÿ éåíè, îðèæèíàë áèð ÿñÿðäèð. Áó ÿñÿð ö÷öíúö
ìèíèëëèêäÿ äöíéà òöðê õàëãëàðûíûí âÿùäÿòè èäåéàñûíû îðòàéà ãîéàí áèð ìÿíÿ-
âèééàò ïðîãðàìûäûð êè, îíóí äà ÿñàñûíäà ÷îõ äîüìà äóéüóëàð, òàðèõèí ãà÷ûëìàç
ìÿíòèãè äàéàíûð.
Àíàð êÿíàðäàí ýÿòèðèëÿí, éàä íÿçÿðèééÿëÿðäÿí äèêòÿ åäèëÿí ãîíäàðìà
àçàäëûã öëýöëÿðèíèí äåéèë, ìèëëè (öìóìòöðê) ìÿíÿâèééàòûí äîüóðäóüó, òöðê (î
úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí) èíñàíûíûí è÷èíäÿí áàø àëûá ýÿëÿí àçàäëûã äóéüóëàðûíûí
ôÿðäèí âÿ úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíäà äþíöø éàðàäà áèëÿúÿéèíÿ èíàì âÿ ýöâÿíú
âåðÿí áèð ñÿíÿòêàð êèìè Éåíè ×àüûí éþíÿëäèúè èñòèãàìÿòëÿðèíè äöçýöí ñåçèð âÿ
ñå÷èá ýþñòÿðÿ áèëèð. Éàçû÷ûíûí íÿñð éàðàäûúûëûüû áó òÿêàìöë ïðîñåñèíè èçëÿéèá
ÿêñ åòäèðÿí ÷îõ ýöúëö âÿ äÿéÿðëè ñÿíÿò þðíÿêëÿðèíäÿíäèð.
11
 Àíàðûí éàðàäûúûëûã ïîëèôîíèéàñûíäà ÿí ìöõòÿëèô ñÿíÿò äöðëÿðèíèí òóòàøû
÷îõáîéàëû åñòåòèê ýþðöíòö âÿ íèçàì éàðàäûð. Ùÿéàò ñàíêè áöòöí ÷àëàðëàðû, ÷å-
øèäëÿðè, ìÿíà ñà÷ìàëàðû, éîçóì èìêàíëàðû èëÿ áó éàðàäûúûëûãäà âàðèàñèéàëàíûð,
ýöçýöëÿíèð. Ñÿíÿòêàðûí íÿñð ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû, ïéåñ, òåëåòàìàøà, ðàäèîïéåñ,
áÿäèè, ñÿíÿäëè, òåëå âÿ úèçýè ôèëìëÿðè, ññåíàðèëÿðè, åññåëÿðè, ÿäÿáèééàò âÿ ñÿíÿò
ùàããûíäà ìÿãàëÿëÿðè, ìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûøëàðû, õàòèðÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè
âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí áèð éàðàäûúûíûí äöíéàñûíà íåúÿ ñûüäûüûíà âÿ áó äöíéàäàí
íå÷ÿ ñà÷ûëäûüûíà ýþçÿë íöìóíÿäèð.
Àíàðûí äðàìàòóðýèéàñû, ññåíàðè éàðàäûúûëûüû âÿ ðåæèññîð èøè îíóí þç áÿäèè
èäåéàëàðûíû òåàòðàë áè÷èìäÿ, àêòéîð îéóíóíóí äèíàìèêàñûíäà, øÿêèëëÿíìÿ âàñè-
òÿëÿðèíäÿ èôàäÿ åòìÿê, ùÿéàòëà ñÿíÿòèí ñþç âÿ ùÿðÿêÿò óçëàøûüûíäà âÿùäÿòèíè
éàðàòìàã, ñþçö “éåðèòìÿê”, èäåéàíû “äàíûøäûðìàã” èñòÿéèíèí, ýÿðÿéèíèí áàðûäûð.
Äðàìàòóðãóí àêòóàëëûüû èëÿ ñå÷èëÿí, ÿí êÿñêèí ïðîáëåìëÿðè ùÿäÿôÿ àëàí
ïéåñëÿðè Àçÿðáàéúàíûí áöòöí òåàòðëàðûíäà òàìàøàéà ãîéóëóá. Àêàäåìèê Äðàì
Òåàòðûíäà áåø ïéåñè (“Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè”, “Àäàìûí àäàìû” — ñîíóíúó Àíà-
ðûí ðåæèññîðëóüó èëÿ — , “Ñÿùðà éóõóëàðû”, “Ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì”, “Òÿùìèíÿ âÿ
Çàóð”), Ðóñ Äðàì Òåàòðûíäà “Øÿùÿðèí éàé ýöíëÿðè”, “Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð”,
Ýÿíú Òàìàøà÷ûëàð Òåàòðûíäà “Êå÷ÿí èëèí ñîí ýåúÿñè”, Êóêëà Òåàòðûíäà “Ãàðà-
âÿëëè” òàìàøàéà ãîéóëóá. Îíóí äðàì ÿñÿðëÿðè ÑÑÐÈ-íèí áàøãà òåàòðëàðûíäà,
Ìîñêâàäà Ìèíèàòöð òåàòðûíäà, Êàçàí âÿ Êèøèíéîâóí Àêàäåìèê Äþâëÿò
òåàòðëàðûíäà, Äàøêÿíääÿ Ìóêèìè òåàòðûíäà, ùàáåëÿ Ïîëøà, Áîëãàðûñòàí,
Òöðêìÿíèñòàí âÿ Ãûðüûçûñòàíäà, Ðóñèéàíûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèíäÿ îéíàíûëûá.
Ìîñêâàíûí Ìÿðêÿçè òåëåâèçèéàñûíäà “Ìÿí, ñÿí, î âÿ òåëåôîí” ÿñÿðèíèí
ìîòèâëÿðè öçðÿ “Ùÿð àõøàì 11-äÿ” áÿäèè ôèëìè ÷ÿêèëèá...
Xaëãûí ìèëëè-ñèéañè âaðëûüûíû ãoðóìaüûí þçöë äaøû — oíóí ìÿíÿâè áöòþâ-
ëöéöíÿ ìaíe oëaíëàðëa ìöáaðèçÿ äóéüóñóäóð. Mÿíÿâè éeòêèíëèéÿ ÷aòìaìûø áèð
êöòëÿ ùÿéaòûí ÿñañ ìÿãñÿäëÿðèíäÿí äaèì éaéûíàð âÿ ýþçöäaðëûüa ãaïaíûá ãa-
ëàð. Aíaðûí “Ãaðaâÿëëè” êoìeäèéañûíäa oëäóüó êèìè, äèø ãóðäaëaìaã ö÷öí ÷þï
axòaða-axòaða, áèð-áèðèíèí ÿëèíè éóéa-éóéa, öçö êèðëè, aëíû íóðñóç ãaëað!
Ýöçÿðaíû ãaðaâÿëëèëÿøÿð! Ñoíñóç äÿðÿúÿäÿ ñÿðñÿì áèð âÿçèééÿòè ãðoòeêñ ñÿ-
âèééÿñèíäÿ ýþñòÿðìÿñèíÿ ýþðÿ Úÿëèë Mÿììÿäãóëóçaäÿíèí “Äaíaáaø êÿíäè-
íèí ìÿêòÿáè” èëÿ ñÿñëÿøÿí áó ýöëìÿúÿ þç è÷èíäÿ ÷aëxaëaíaí, ýèúÿëèá ãaëìûø áèð
êöòëÿéÿ êÿñêèí ïaðoäèéaäûð. Aíaðûí áèð éaçû÷û êèìè äaxèë oëäóüó 60-70-úè èëëÿð
ÿäÿáè íÿñëèíèí Úÿëèë Mÿììÿäãóëóçaäÿ èðñèíÿ, öìóìèééÿòëÿ, “Moëëa
Íÿñðÿääèí” ìÿêòÿáèíÿ éaëíûç öñëóá úÿùÿòäÿí áaüëûëûüûíû èääèa eäÿíëÿð éaíû-
ëûðëað. ßñëèíäÿ áó áaüëûëûüûí ÿñañûíäa ñûðô èäeaë ìÿñÿëÿñè — xaëãûí þçöíöäÿðê
ïðoáëeìèíÿ éaíaøìaäaêû ðóù éaxûíëûüû äaéaíûð. Aíað, Mèðçÿ Úÿëèëäÿí, ùÿð
øeéäÿí þíúÿ, òÿíãèä eòìÿê ñÿíÿòèíè, úÿìèééÿò ùÿéaòûía aéûã ìöíañèáÿò ýþñ-
òÿðìÿê ìÿùaðÿòèíè ìÿíèìñÿéèá. Úÿìèééÿò ùÿéaòûíûí ãaáaðûá-÷ÿêèëìÿëÿðèíäÿ
èñÿ eëÿ ïðoáëeìëÿð oðòaéa ÷ûxûð êè, oíó áöòöí ìaùèééÿòèëÿ aøêað eòìÿê ÿñë
éaçû÷û ôÿùìè òÿëÿá eäèð. Taðèxèí áþéöê äþâðëÿðèíè öçáÿöç ãoéóá òóòóøäóðaíäa
aìaíñûç ñóaëëað äèêëÿíèð. Íeúÿ oëäó êè, íe÷ÿ çaìaíëað áóíäaí ãaáaã “×aë
12
ãûëûíúûíû, Ãaçaí xaí, éeòäèì!” — äeéÿ áèð-áèðèíèí äaäûía éeòÿí èñòèãaíëû âÿ èñòè
ãaíëû áèð ìèëëÿòèí þâëaäëaðûíäa áèð-áèðèíÿ ñèìñaðëûã, ùÿéaí÷ûëûã ýeòäèêúÿ ñþ-
íöêëÿøäè?! “Øÿùÿðèí éaé ýöíëÿðè”íäÿ Áÿùðaì Çåéíaëëûéa Ãèéañ éaía-éaía,
÷ûëüûíúàñûíà áeëÿ äÿ äeéèð: “...Aé ÿìè, ñÿíÿ ãóðáaí oëóì, íÿ oëóá áèçÿ? Axû,
áèç áeëÿ äeéèëäèê, aé ÿìè!..”. Ñoíða XX ÿñð òÿëxÿéè Ôèðóç áó äÿéèøìÿíè þç
òÿáèðèíúÿ áeëÿ õûðäaëaéûð: “Aäaìëað ùÿéaòäa éaâaø-éaâaø, ìèñãaë-ìèñãaë, ùe÷
þçëÿðè äÿ áèëìÿäÿí ñaòûí aëûíûðëað...” “Àäàìûí àäàìû” ïéåñèíäÿ ýþñòÿðèëäèéè êè-
ìè, úÿìèééÿòèí ùÿéaòûíäa eëÿ áèð âÿçèééÿò ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, “Ïóë úûðûì ñÿíèí÷öí”
— äeéÿí ùaðûíëað çöìðÿñè éeòèøèð, “Ïóëóí ýöúöíÿ âóðìa úÿäâÿëèíè äÿ äÿéèøìÿê
oëað”, “Ïóëóí a÷äûüû ãaïûíû aâòoýeí äÿ äeøÿ áèëìÿç” — “ìÿíòèãè” äoüóëóð,
aäaìëað aç ãaëa ðöøâÿòñèç éaøaìaüûí ìöìêöí oëäóüóía äa èíaíìûðëað,
äöçëöêäÿí, äoüðóëóãäaí äaíûøaíûña, ñaäÿúÿ oëaðaã, úèääè aäaì ùeñaá eëÿìèð,
ùÿòòa oía, öçäÿ oëìaña äa, ðèøxÿíä eëÿéèðëÿð... Ýeòäèêúÿ ñöðÿòëÿíÿí áó ìÿíÿâè
èôëañ èúòèìàè äaüûíòûëaðäaí òóòìóø äþâëÿò þëýöíëÿøìÿñèíÿ, ùaêèìèééÿò
áaéaüûëaøìañûíaäÿê áöòöí ïðoñeñëÿðäÿ ýþðöíÿúÿêäè. Ðîìa aðèñòoêðàòëaðû äa
ãóø äèëèíäÿí òÿaìëað áèøèðòäèðèá, ñÿùÿðÿäÿê éeéèá-è÷ÿðìèøëÿð, — ãöââÿëÿðè
òöêÿíèíúÿéÿäÿê... Oíëaðûí ôÿíaëûüû èñÿ òaðèxäÿ áaøãaëaðûía ýþðê oëìaäû...
Eëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ Aíað úÿìèééÿòäÿ áaø âeðÿí áþùðaíëaðû úöúÿðòèëÿðèíäÿ
áÿéaí eòìÿéÿ, oíëaðûí ñoñèaë-ïñèxoëoæè aãèáÿòèíè èçëÿìÿéÿ — þçö äÿ ñoí äÿðÿ-
úÿ ôÿðäè aðaøäûðìaëaðëa èçëÿìÿéÿ ÷àëûøûá.
Áèð ÷îõ íÿñð ÿñÿðëÿðèíèí ñÿùíÿ âÿ åêðàí âàðèàíòûíû éàðàäàí Àíàð ñàíêè
ñÿíÿòèí áó éåíè èìêàíëàðû èëÿ ùÿéàò äðàìàòóðýèéàñûíûí äàùà ýèçëè ãàòëàðûíû, úèç-
ýèëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðìàã, îíëàðû äàùà ýþðöíòöëö åòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Áöòþâ-
ëöêäÿ Àíàðûí ñÿùíÿ âÿ åêðàí ÿñÿðëÿðè ãÿäÿðèíúÿ úàçèáÿäàð âÿ ýåíèø òàìàøà÷û
àóäèòîðèéàñûíûí äàâàìëû ìàðàüûíà ñÿáÿá îëàí ÿñÿðëÿðäèð. Îíóí ÿêñÿð ôèëìëÿðè,
òåëåâèçèéà òàìàøàëàðû íå÷ÿ èëëÿðäèð êè, äÿáäÿíäöøìÿç øóõëóüóíó ñàõëàìàãäà,
äÿðèíëèéè, èñòèëèéè, ìÿëùÿìëèéè, òåìïåðàìåíòè, êÿñÿðëèëèéè èëÿ ìÿíÿâèééàòûìûçäà
äóéüó, äöøöíúÿ áîëëóüó éàðàòìàãäàäûð. Àðòûã Àçÿðáàéúàí êèíîñóíóí
êëàññèêàñûíà ÷åâðèëìèø “Äÿäÿ Ãîðãóä” ôèëìèíÿ, “Åâëÿðè êþíäÿëÿí éàð” òåëå-
âèçèéà òàìàøàñûíà ùÿð èë (áÿçÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ) áàõûëûð, ôÿãÿò äîéóëìóð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä” ôèëìè êèìè áèð ñÿíÿò þðíÿéè Àçÿðáàéúàí îëäóãúà âàð îëàúàã, çÿðèô-
ëèéèí âÿ ãÿùðÿìàíëûüûí þëìÿçëèéèíè çàìàí-çàìàí ýþñòÿðÿúÿê âÿ áÿëëè åäÿúÿê
êè, ìèëëè ñÿíÿò âÿ ìÿíÿâèééàòûìûç ìÿùç áåëÿ þðíÿêëÿð òÿìÿëèíäÿ ÿáÿäè
éàøàðûëûã âÿ òþðÿäèúèëèê ýöúöíäÿäèð. Ùÿëÿ èéèðìè èë þíúÿ Òöðêèéÿäÿ íöìàéèø
åòäèðèëÿí âÿ ìÿøùóð “Ñïàðòàê” ôèëìè èëÿ òóòóøäóðóëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä” ôèëìè
ùàããûíäà ßðýöí Ýþçÿ ÿáÿñ éåðÿ éàçìûðäû: “Äÿäÿ Ãîðãóä” ôèëìè ýþñòÿðäè êè,
áèçèì íàüûë äåäèéèìèç âÿ éà äåìÿéÿ ìÿúáóð åäèëäèéèìèç “Äÿäÿ Ãîðãóä”äà
16 äþâëÿò ãóðìóø áèð ìèëëÿòèí ìÿíÿâè çÿíýèíëèêëÿðèíèí ùàìûñû âàð. Åëÿ ÿõëàãè
ìöùòÿâà âàð êè, èíñàíëûüûí ùàìûñûíà éåòÿð âÿ àðòûã äà ãàëàð. Ùàðàìçàäà îëìà-
éàí òöðê ìèëëÿòè ÿñëèíè ùå÷ áèð çàìàí èíêàð åòìÿç âÿ áèð ýöí ýþðÿðèê êè, Àçÿð-
áàéúàíëà Òöðêèéÿíèí áàáàñû åéíèéìèø: Äÿäÿ Ãîðãóäóìóç... (ßðýöí Ýþçÿ.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” — “Òÿðúöìàí” ãÿçåòè, 1983).
13
 Àíàð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí éàðàäûúûëàðûíà òÿêúÿ áÿäèè, ñÿíÿäëè ÿñÿð-
ëÿð ùÿñð åòìÿìèø, îíëàðûí åêðàí âÿ ñÿùíÿ îáðàçëàðûíû éàðàòìàìûø, ùÿì äÿ îíëàð
ùàããûíäà ÷îõñàéëû ìÿãàëÿ âÿ åññåëÿð éàçìûøäûð. Öìóìèééÿòëÿ, Àíàðûí àéðû-àéðû
ñå÷êèí øàèð, éàçû÷û, àëèì, áÿñòÿêàð, àêòéîð, ðÿññàì, ìåìàð, èôà÷û âÿ áàøãà ñÿíÿò-
÷èëÿðèìèç ùàããûíäà, ÿäÿáèééàò, òÿíãèä, ìóñèãè, òåàòð, êèíî âÿ ñ. äöðëö ñÿíÿò ñàùÿ-
ëÿðè õöñóñóíäà éàçäûüû ìÿãàëÿ âÿ åññåëÿðèíäÿ, äöíéàäàí êþ÷ìöø ÿäèá âÿ ñÿíÿò-
÷èëÿðÿ ùÿñð åòäèéè àüûëàð âÿ àíûëàðäà, “Ñèçñèç”, “Ìöáàðèçÿ áó ýöí äÿ âàð”, “Ýåúÿ
äöøöíúÿëÿðè”, “ßñðèì âÿ íÿñëèì” êèìè äÿéÿðëè âÿ îðèæèíàë æàíðëû ÿñÿðëÿðèíäÿ éåíè
÷àü Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí çÿíýèí ïàëèòðàñû éàðàäûëûð. Åëì,
èíúÿñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí éàðàäûúû íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ Àíàðûí íÿôèñ áàõûøû,
îíëàðûí éàðàòäûãëàðûíà äÿðèí àðàøäûðìàëàð, òóòóøäóðìàëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí èíúÿ,
àíàëèòèê ìöíàñèáÿòè áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí õàðàêòåðèê úèçýè-
ëÿðèíè, þíÿìëè êåéôèééÿòëÿðèíè, ñòðóêòóð ìàùèééÿòèíè, øÿáÿêÿëÿíìÿ ïðèíñèïëÿðèíè
àíëàìàãäà, îíóí òÿêàìöë õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿðê åòìÿêäÿ, ïåðñïåêòèâ ýÿëèøìÿ
éþíëÿðèíè àðàìàäà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Ìöòÿôÿêêèð éàçû÷ûíûí äöíéà ñÿíÿòêàðëàðû ùàãäà äöøöíúÿëÿðè ìèëëè ìÿäÿ-
íèééÿòèìèçèí äöíéà ìÿäÿíèééÿòè èëÿ òÿìàñ âÿ èëèøýèëÿðèíè áèð ãÿäÿð äÿ àðòûðûð
âÿ äÿðèíëÿøäèðèð. Àçÿðáàéúàí — äöíéà ìÿäÿíèééÿòëÿðè àðàñûíäàêû Èïÿê Éîëó
ùÿì äÿ Àíàðûí êëàññèê âÿ ìîäåðí öñëóáëàðûí îðèæèíàë ñèíòåçèíäÿí èáàðÿò îëàí
÷îõøàõÿëè — îðíàìåíòàë éàðàäûúûëûüûíäàí, ýåíèøìèãéàñëû ÿäÿáè-èúòèìàè ôÿàëèé-
éÿòèíäÿí êå÷èð...
Àíàð éàðàäûúûëûüûíûí ìöùöì áèð ãîëóíó äà ÿäÿáè, åòíîãðàôèê, ñèéàñè ïóá-
ëèñèñòèêà òÿøêèë åäèð. Îíóí Àçÿðáàéúàíûí åòíîãðàôèéàñû, åòíîúîüðàôèéàñû èëÿ áó
âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ áàüëû îëàí éàçûëàðûíäà Âÿòÿí òîðïàüûíûí ÿëâàí ìÿíçÿðÿñè
éàðàäûëûð, ùÿð ãàðûøûíäà ìÿíÿâèééàòûìûçûí, åñòåòèê äöøöíúÿ âÿ äóéüóëàðûìûçûí
áîéàëàðû ÷àëàðëàíàí, ùÿð ãûð÷ûíû ýåíåòèê éàääàøûìûçû ÷è÷ÿêëÿäÿí éóðäóìóçóí
àøûá-äàøàí ñÿðâÿòëÿðè ãÿäÿðèíúÿ áîëëóúà ñåâäèðèëèð. Àçÿðáàéúàí þçö áîéäà áèð
õàë÷à — ìèëëè âàðëûüûìûçûí áöòöí ðÿíýëÿðèíè þçöíäÿ èëìÿëÿéèá ÿêñ åòäèðÿí õàë÷à
øÿêëèíäÿ ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëèð.
Ùÿìèøÿ çàìàíëà íÿôÿñ-íÿôÿñÿ, ñþçö òÿòèêäÿ îëàí ñÿíÿòêàð Àçÿðáàéúàíûí
ÿí àüðûëû ïðîáëåìëÿðèíÿ âàõòûíäà, ùÿññàñëûãëà âÿ áöòöí êÿñêèíëèéè èëÿ ìöíàñè-
áÿòèíè áèëäèðìèø, ùÿìèí ïðîáëåìëÿð ÿòðàôûíäà èúòèìàè ôèêèð ôîðìàëàøäûðìàüà ÷à-
ëûøìûøäûð. Îíóí 1990-úû èëäÿ ñþéëÿäèéè ôèêèðëÿð þëêÿìèçäÿ âÿòÿíäàøëûüûí òàðèõè
ìÿñóëèééÿòèíèí äÿðê îëóíìàñûíà ýöúëö èìïóëñ âåðÿí ãÿòè ìþâãåéè îðòàéà ãî-
éóð. Ùÿìèí ìþâãåäÿí ôàúèÿëÿðèìèç, áèçè íîðìàë èíêèøàôäàí ìÿùðóì åäÿí, áàø
ìÿãñÿäëÿðäÿí éàéûíäûðàí ÷àòûøìàçëûãëàðûìûç àïàéäûí ýþðöíöð: “Àëòû âÿ öñòö
òàëàí îëóíìóø òîðïàüûìûç, àçäûðûëìûø òàðèõèìèç, óíóòäóðóëìóø àäûìûç, äÿéèø-
äèðèëìèø ÿëèôáàìûç, èëëÿð áîéó êöðöë-êöðöë àõàí éàëàíëàð, áîø âÿäëÿð, òÿáèÿòèí
êîð ãîéóëìàñû, øÿùÿðëÿðèìèçèí çÿùÿðëÿíìÿñè, ìÿíÿâèééàòûí ïîçóëìàñû, ðèéà-
êàðëûã, ñàõòàêàðëûã, ðöøâÿòõîðëóã, ãîùóìáàçëûã, éåðëèáàçëûã — úÿìèééÿòèìèçäÿ
éåð àëìûø áöòöí áó áÿëàëàðà ýþðÿ ùå÷ áèðèìèç ìÿñóëèééÿò, úàâàáäåùëèê âÿ
òÿãñèð éöêöíö áîéíóìóçäàí àòà áèëìÿðèê”...
14
 Àíàð, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàíûí ìÿíÿâè-ñèéàñè ìþâ-
ãåéèíè ëÿéàãÿòëÿ ãîðóìàã ìèññèéàñûíû äàâàì åòäèðìÿêäÿäèð. Ìÿëóì îëäóüó
êèìè, Àçÿðáàéúàí ìöñòÿãèëëèê ãàçàíàíäàí ñîíðà äà îíóí ìöõòÿëèô áÿùàíÿ-
ëÿðëÿ ñó÷ëàíäûðûëìàñû, òÿêëÿíìÿñè ñèéàñÿòè ñÿíýèìÿéèá. Àíàð “Àçÿðáàéúàí÷ûëûã
ùàããûíäà äöøöíúÿëÿð”èíäÿ áó ñèéàñÿòèí ÿñàñ éþíëÿðèíè íèøàí âåðÿðÿê, Ìîñêâà
òåëåâèçèéà êàíàëëàðûíûí “Àçÿðáàéúàíäà ÷å÷åíëÿðèí ùÿðáè äöøÿðýÿëÿðè, áàçàëàðû
âàð, ñèëàùëàð òðàíçèò îëàðàã Àçÿðáàéúàíäàí êå÷èð, Àçÿðáàéúàíäà èñëàì
ôàíàòèçìè ýöúëÿíèð, òÿìÿë äèí÷èëèê (ôóíäàìåíòàëèçì) òÿìàéöëëÿðè àðòûð, ðàäèêàë
äèí÷è ìÿðêÿçëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð” âÿ á. êèìè àõûí-àõûí èôòèðàëàðûíû ñÿððàñò
ìÿíòèãëÿ áåëÿ ïó÷à ÷ûõàðûð: “Àçÿðáàéúàíûí ×å÷åíèñòàíëà ñÿðùÿäè éîõäóð. Ñóàë
îëóíóð, ÿýÿð Àçÿðáàéúàíäàí ×å÷åíèñòàíà ñèëàù êå÷èðèëèðñÿ, äåìÿëè, Äàüûñòàí-
äàí, éÿíè Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿí êå÷èðèëèð âÿ ÿýÿð Ðóñèéà þç ÿðàçèñèíÿ íÿçàðÿò åäÿ
áèëìèðñÿ, Àçÿðáàéúàíû íÿäÿ ýöíàùëàíäûðà áèëÿð?”
Àçÿðáàéúàí àðòûã þç éîëóíó ñå÷èá. Îíó áåëÿ ôèòíÿëÿðëÿ éîëóíäàí àçäûðìàã
îëìàç. Éàçû÷û þëêÿñèíèí áó éîëäà ãÿòèééÿòëÿ èðÿëèëÿìÿñèíÿ ñþçö, ìÿíòèãè,
óçàãýþðÿíëèéè èëÿ äàéàã äóðìàãäàäûð.
Àðòûã Àâðàñèéà þëêÿëÿðèíèí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàúàã, Øÿðã-Ãÿðá
ñèâèëèçàñèéàëàðûíûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíè áèð ãÿäÿð äÿ äÿðèíëÿøäèðÿúÿê Èïÿê
Éîëó ëàéèùÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàéûá. Áó èäåéàíûí èëê ðöøåéìëÿðèíè, þçö
äÿ îíóí ìÿùç Àçÿðáàéúàíà, öìóìÿí òöðê äþâëÿòëÿðèíÿ ôàéäà ýÿòèðÿúÿê
øÿêèëäÿ èðÿëè ñöðöëìÿñèíè Àíàðûí 1991-úè èëäÿ éàçäûüû “Èïÿê éîëó” ìÿãàëÿ-
ñèíäÿ ýþðöðöê. Î, äöíéàíûí ñèéàñè ìÿíçÿðÿñèíèí äÿéèøìÿñè, éåíè äöçÿí éàðà-
äûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ìöñòÿãèë äþâëÿò îëàðàã ñòðàòåýèéàñûíû
ìöÿééÿíëÿøäèðÿí àìèëëÿðè þíÿ ÷ÿêèð. Áó ñòðàòåýèéàíûí ïðèîðèòåò éþíëÿðèíè
äöçýöí ñå÷èìëÿéÿðÿê éàçûð: “Òàðèõè, äèíè âÿ èäåîëîæè ôÿðãëÿðëÿ àðàëàíìûø,
ìöõòÿëèô ÿëèôáàëàðà ìàëèê îëàí òöðê õàëãëàðû ùÿëÿ ãåéðè-ìöÿééÿí âÿçèééÿòäÿ
îëàí òöðê àëÿìèíè — Âàùèä Òöðê äöíéàñûíà ÷åâèðìÿéÿ ãàäèð îëàí èíòåëëåêòóàë,
ìÿäÿíè èíòåãðàñèéà âÿ êîîðäèíàñèéà ìåõàíèçìëÿðè, èíñòèòóòëàðû éàðàòìàëûäûð-
ëàð”. Éàçû÷û-ïóáëèñèñò òàìàìèëÿ äîüðó îëàðàã ãåéä åäèð êè, Âàùèä Òöðê äöíéà-
ñûíûí éàðàíìàñû — òöðê äþâëÿòëÿðèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí èòèðèëìÿñè äåìÿê äåéèë,
ÿêñèíÿ, áó òÿáèè èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíäÿ ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿðÿê,
îíëàðûí âàùèä, éåíèëìÿç áèð ýöúÿ ÷åâðèëìÿñè äåìÿêäèð. Î, ìöàñèð äöíéà òàðè-
õèíäÿí ÿðÿá, èíýèëèñ äèëëè þëêÿëÿðè, Ëàòûí Àìåðèêàñû ðåñïóáëèêàëàðûíû þðíÿê ýÿ-
òèðÿðÿê, òöðê äþâëÿòëÿðè èíòåãðàñèéàñûíûí äà éåíè äöíéàíûí ãëîáàë èíêèøàô
ìÿíòèãèíäÿí äîüäóüó ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèð. Î, áó èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíäÿ Àçÿð-
áàéúàíûí ýåîñòðàòåæè þíÿì äàøûìàëû îëäóüóíó äà õöñóñè âóðüóëàéûð: “Áó òàðè-
õÿí òÿáèè ïðîñåñäÿ Àçÿðáàéúàí âàúèá ðîë îéíàìàëûäûð. Ãèñìÿí Àâðîïàìåéëëè
òöðê ñàùÿëÿðè (Òöðêèéÿíèí þçö, Êèïðèí òöðê ùèññÿñè, Áàëêàí òöðê àíêëàâëàðû) âÿ
Óéüóð ÷þëëÿðèíäÿí Ãàçàõûñòàí âÿ Îðòà Àñèéàéà ãÿäÿð óçàíàí òöðê ÿðàçèëÿðè
àðàñûíäà êþðïö ðîëóíó Àçÿðáàéúàí îéíàìàëûäûð. Î, ùÿìèí ôÿçàíûí ìÿð-
êÿçèíäÿäèð. Ùÿì úîüðàôè-ñèéàñè ìþâãåéèíÿ ýþðÿ, ùÿì äÿ òàðèõÿí áèð ÷îõ ìÿ-
ñÿëÿëÿðäÿ áèðèíúèëèéèíÿ ýþðÿ...” Ñîí îí èêè èëèí ÷àëõàíòûëû ñöðÿúëÿðè àéäûíëàäûð
15
êè, òàðèõèí íÿòèúÿëÿíäèðäèéè áó èäåéàëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ðåàëëûãäûð. Áó ýöí
Àçÿðáàéúàí — Òöðêèéÿ ÿëàãÿëÿðèíèí ýåð÷ÿê äóðóìó, äþâëÿòèìèçèí ðåýèîíäà
àïàðäûüû ñèéàñÿò, óëóñëàðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ þëêÿìèçèí ñèéàñè-èãòèñàäè
ìþâãåéèíèí ýåòäèêúÿ ìþùêÿìëÿíìÿñè, Àçÿðáàéúàíûí Ãàôãàçäà ëèäåðëèéÿ éåò-
ìÿñè ïðîñåñè áó þçöíöìöÿééÿíëÿøäèðìÿ, þçöíööñòöíëÿòìÿ, ìÿäÿíèééÿò âÿ
ìÿíÿâèééàòäà îëäóüó êèìè ñèéàñÿòäÿ äÿ “àøàüûëûã êîìïëåêñè”íäÿí ãöðòóëìà
ñòðàòåýèéàñûíûí äöçýöí ñå÷èëäèéèíè òÿñäèã åäèð.
Äöíéà âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè èðñèíÿ, îíóí ÿäÿáè-ôÿëñÿôè, áÿäèè-åñ-
òåòèê, äèíè-òàðèõè äÿéÿðëÿðèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëàí Àíàð, ÿñëèíäÿ, ìèëëè ìÿäÿ-
íèééÿòèìèçè Øÿðã âÿ Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòëÿðè ñèíòåçèíäÿ òÿñÿââöð åòìÿéÿ èìêàí
âåðÿí áèð ñÿíÿòèí éàðàäûúûñûäûð.
Äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí øÿùäè-øèðÿñè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíÿ, Àçÿð-
áàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí øÿùäè-øèðÿñè Àíàð éàðàäûúûëûüûíà ñöçöëöá. Îíà ýþðÿ äÿ
áó éàðàäûúûëûãäàí äöíéàíûí äÿðèí ìÿíàëàðûíà ÷ûõìàã, äöíéàäàí áó éàðàäû-
úûëûüûí äÿðèí ìÿíàëàðûíà åíìÿê ìöìêöíäöð.
Îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí áó êèòàá Àçÿðáàéúàíûí õàëã éàçû÷ûñû, ÿìÿêäàð
èíúÿñÿíÿò õàäèìè, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ìöêàôàòû ëàóðåàòû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-
ëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí öçâö, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí ñÿäðè, Ìèëëè
Ìÿúëèñèí ìÿäÿíèééÿò êîìèññèéàñûíûí ñÿäðè, áèð ÷îõ ôÿõðè àäëàðà ëàéèã ýþ-
ðöëìöø, ìÿêòÿáëèäÿí àêàäåìèêÿ ãÿäÿð ùàìûíûí ñåâèìëèñè, ðåñïóáëèêàìûçûí
ìöñòÿãèëëÿøìÿñèíäÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòèìèçèí èíêèøàôûíäà ìöùöì õèäìÿòëÿðè
îëàí éàçû÷û, äðàìàòóðã, ïóáëèñèñò, åññåèñò, êèíîðåæèññîð, áöòöí ùÿéàòûíû Âÿòÿíè-
ìèçèí, õàëãûìûçûí òÿðÿããèñèíÿ, ýþçÿë ÿñÿðëÿð, äóéàðëû ñþçëÿð, òóòàðëû îáðàçëàð,
éîçóìëó ùèêìÿòëÿð éàðàòìàüà ùÿñð åòìèø ýþðêÿìëè èúòèìàè-ñèéàñè õàäèì,
“Èñòèãëàë” îðäåíëè Àíàðûí òÿãðèáÿí 45 èëëèê ÿäÿáè-åíñèêëîïåäèê ôÿàëèééÿòèíèí áèð
ãèñìèíè ÿêñ åòäèðèð.
×àüûìûçûí äöíéàöíëö áþéöê ãûðüûç ñÿíÿòêàðû ×èíýèç Àéòìàòîâóí äå-
éèìèíúÿ, “þç ÿäÿáè äèíàñòèéàñûíû éàðàòìûø Àíàðûí” ÿðÿí ðóùó âÿ ñóñìàç ãÿëÿ-
ìè îíóí ìöäðèê, áàðëû éàøûíäà áóíäàí ñîíðà äà ÷è÷ÿêëÿéÿúÿê, ìÿäÿíèééÿòè-
ìèçè ÿâÿçñèç èíúèëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðÿúÿêäèð.

Ðàùèä Óëóñåë

16
 ÝÖÍËßÐÈÍ ÁÈÐ ÝÖÍÖ

— Ö÷ éöç îòóç ö÷!

Ùå÷ êÿñ ùàé âåðìÿäè.
Êàññà÷û óúàäàí òÿêðàð åòäè:
— 333!
Áèðäÿí Íåìÿò äóìàí è÷èíäÿ äÿðê åëÿäè êè, äåéÿñÿí, îíó ÷àüûðûðëàð.
Éàõàñûíäàí äþøëöê êèìè àñûëìûø êÿðïèúâàðû àü ëþâùÿéÿ áàõäû: ëþâùÿíèí
öñòöíäÿêè ö÷ èðè ðÿãÿìè àéäûí ýþðäö âÿ âàð ýöúöéëÿ áàüûðäû:
— Ìÿíÿì, Íàìàçîâ Íåìÿò!
Ñÿñè ëàï éàâàøäàí ÷ûõäû.
Íþâáÿäÿ äàéàíìûø àäàìëàð îíà ìÿçÿììÿòëÿ áàõûðäûëàð. Ñóñìóø-
äóëàð. Éîðüóí, êÿäÿðëè ýþðêÿìëÿðè âàðäû. ×îõóñóíóí ñèôÿòè Íåìÿòÿ òà-
íûø ýÿëèðäè, àììà êèì îëäóãëàðûíû òÿéèí åäÿ áèëìèðäè. Áó àäàìëàðû ùàð-
äà ýþðöá, ùà÷àí?
Ñÿññèç àääûìëàðëà êàññàéà éàíàøäû.
— Ùàðà áèëåò àëìàã èñòÿéèðñèíèç?
— Áàêûéà.
— Ùàíñû ãàòàðà? Êèñëîâîäñê-Áàêû, éîõñà Êðàñíîâîäñê-Áàêû?
— Êèñëîâîäñê-Áàêû, — äåäè âÿ ôèêèðëÿøäè êè, éàõøû, áÿéÿì áèç Êèñ-
ëîâîäñêäà äåéèëèê?
Êàññà÷û Ñÿôäÿð äàéû åéíÿéèíèí àðäûíäàí ìàüìûí-ìàüìûí Íåìÿòÿ
áàõäû, ñîíðà çÿùìëÿ ñîðóøäó:
— Áàêûéà ýåòìÿéÿ èúàçÿí âàð?
— Èúàçÿ ëàçûìäûð? Ìÿí ö÷ èëäèð íþâáÿéÿ éàçûëìûøàì.
— Äÿõëè éîõäóð. Íå÷ÿ áèëåò èñòÿéèðñÿí?
Íåìÿò áàðìàãëàðûíû éóììàüà áàøëàäû.
— Áèð, èêè, ö÷, äþðä, áåø, àëòû. Àëòû. Ïëàñêàðò. Êóïå.
— Êèìÿ-êèìÿ?
— Àðâàäûì áèð. Ìÿí èêè. Ãàéûíàíàì ö÷. Ö÷ äÿ ãûçûì.
— Ãûçëàð ñÿíèí äåéèë.
Íåìÿò òÿÿúúöá åòäè: êàññà÷û ãàäûí áóíó ùàðäàí áèëèðäè?
— Áèðè ìÿíèìäèð, èêèñè...
— Áèðèíÿ áèëåò âåðÿ áèëÿðÿì. Î èêèñèíèí äÿ þç àòàëàðû ýÿëèá àëñûí.
Íåìÿòè ãöññÿ áöðöäö. Ýÿðÿê ùÿìèøÿ áåëÿ áèð ÿíýÿë ÷ûõñûí. Þçö äÿ
ëàï ñîí äÿãèãÿäÿ. Ö÷ èë ýþçëÿéÿíäÿí ñîíðà. Áó çàìàí éàäûíà áàøãà áèð
ìÿñÿëÿ äÿ äöøäö: “Ãîé áóíó äà äåéèì, ñîíðà áó äà áèð èø îëàð”.
19
 — Ïèøèéèìèç äÿ âàð, — äåäè, — ïèøèéÿ äÿ áèëåò àëìàã ëàçûìäûð?
— Ìöòëÿã.
— Éàõøû, îíäà äåìÿëè, áåø áèëåò âåðèí, — áàðìàãëàðûíû áèð-áèð éóì-
äó, — àðâàäûì, ìÿí, ãàéûíàíàì, êè÷èê ãûçûì, ïèøèê.
Êàññà÷û áèëåòëÿðè éàçìàüà áàøëàäû.
Áó âàõò íþâáÿäÿí êèìñÿ ÷ûõûá êàññà÷ûéà éàíàøäû, ÿéèëèá ãóëàüûíà
íÿ èñÿ ïû÷ûëäàäû.
Êàññà÷û äèããÿòëÿ Íåìÿòè ñöçäö:
— Åéèá îëñóí ñÿíÿ, — äåäè, — àëäàäûáñàí áèçè. Áèð ÿéíèíèí ýåéèìèíÿ
áàõ.
Íåìÿò ÿââÿë þç ýåéèìèíÿ, ñîíðà èñÿ íþâáÿäÿ äàéàíìûø éîðüóí,
ÿçýèí àäàìëàðûí ýåéèìèíÿ áàõäû.
Íþâáÿäÿ äàéàíàí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð åéíè ðÿíýëè áîç çîëàã-çîëàã
ïèæàìà âÿ õàëàò ýåéìèøäèëÿð. Òÿêúÿ Íåìÿòèí ÿéíèíäÿ ìàâè ðÿíýëè ñàéà
ïèæàìà âàðäû.
Àäàìëàð îíà ìÿçÿììÿòëÿ áàõûðäûëàð.
Áó çîëàã-çîëàã àäàìëàðûí è÷èíäÿ Íåìÿò ãÿðèá âÿ ÿúàèá ýþðöíöðäö.
Ùàìûíûí éàõàñûíäàí êÿðïèúâàðû ëþâùÿ àñûëìûøäû, öñòöíäÿ äÿ ãàðà
ðÿãÿìëÿð.
— Àõû, ìÿí íþâáÿéÿ éàçûëìûøäûì. — Íåìÿò àäàìëàðà éàëâàðäû. —
Ö÷ ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã, éîõ, ö÷ èë. Ö÷ èë áóíäàí ãàáàã. Áèëèðäèì êè, áè-
ëåò èøè ÷ÿòèíäèð. Íþìðÿì äÿ 333-äöð.
— Ùàíû? — äåéÿ áàéàã êàññà÷ûéëà ïû÷ûëäàøàí êèøè Íåìÿòÿ áàõäû. —
Ñÿíèí íþìðÿí éîõäóð.
Íåìÿò éàõàñûíäàêû ëþâùÿéÿ áàõäû: äîüðóäàí äà, ëþâùÿ àüàïïàã
èäè. Íåìÿò éàâàø-éàâàø àðàäàí ÷ûõûá ÿêèëìÿê èñòÿäè. Êàññà÷û Ñÿôäÿð
äàéû àðõàäàí îíó ùàðàéëàäû.
— Íåìÿò, àë áèëåòèíè...
— Áÿñ àõû...
— Áèð áèëåò âåðÿ áèëÿðÿì. Ïèøèê ö÷öí. ×öíêè î, çîë-çîëäóð.
Íåìÿò áþéöê ìàâè äÿíèçèí ñàùèëèíÿ ÷ûõäû. “Êèñëîâîäñêäà äÿíèç? —
äåéÿ òÿÿúúöáëÿ äöøöíäö. — Áÿëêÿ, áóðà Êèñëîâîäñê äåéèë, Êðàñíî-
âîäñêäûð. Àùà, áåëÿ äå. Áÿñ, ìÿí îíäà ãàòàðà íèéÿ áèëåò àëûðàì? Ýÿ-
ìèéëÿ äÿ ýåòìÿê îëàð. Îíäà àíàìëà àòàìû äà àïàðà áèëÿðÿì, àõû îíëàð
äà ùàðäàñà áó òÿðÿôëÿðäÿäèð”.
Êèñëîâîäñê ïàðêûíûí àü ñöòóíëó ãàïûëàðûíäàí éàøûë õèéàáàíà äàõèë
îëäó. Ñþéöäëÿð ñÿðèí-ñÿðèí õûøûëäàøûðäû.
20
 “Àììà èíñàôëàðû âàðìûø. Ñÿôàëû éåðÿ ñöðýöí åëÿéèáëÿð. Àòàìû äåéÿ
áèëìÿðÿì, àììà àíàì éàçûã èñòèéÿ äþçÿ áèëìèð”.
Íÿ ãÿäÿð úÿùä åëÿäèñÿ äÿ, àíàñûíûí ñèôÿòèíè éàäà ñàëà áèëìÿäè.
Áèðäÿí õàòûðëàäû êè, ýåäèá çîë-çîë ïèæàìà àëìàëûäûð. Éîõñà ãàòàðà
áèëåò âåðìÿçëÿð.
Êèñëîâîäñêûí ìÿøùóð “Ïéàòà÷îê” êö÷ÿñèíÿ ÷ûõäû. Êö÷ÿíè êå÷ÿíäÿ
àðõàäàí ìèëèñ ôèòè åøèòäè. Îíà àèä èäè; ùÿðÿêÿò ãàéäàñûíû ïîçìóøäó. Ìè-
ëèñ áèð äÿ àðàìñûç ôèò ÷àëäû. Íåìÿò äàéàíìàäû. Àääûìëàðûíû áåúèäëÿøäèð-
äè. “Áàúàðûðñà ãîé ÷àòñûí” — äåéÿ ñöðÿòëÿ óçàãëàøäû. Ìèëèñ èñÿ øÿùÿðëÿð-
àðàñû òåëåôîí çÿíýè êèìè àðàìñûç ôèò ÷àëûðäû.
Áèðäÿí ôèò ñÿñè êÿñèëäè. Íåìÿò úÿëä òèíè áóðóëäó, íÿôÿñèíè äÿðèá ýåðè
ãàíðûëäû: îíó òÿãèá åäÿí éîõ èäè. Ãÿôëÿòÿí àüëûíà ýÿëÿí ôèêèðäÿí Íåìÿ-
òè ñîéóã òÿð áàñäû. “Áèëèðñÿíìè äàùà íèéÿ ôèò ÷àëìûð, íèéÿ òÿãèá åòìèð?
Íþìðÿíè éàçûá, âÿññàëàì. Áÿñ åëÿ áèëèðäèí ãà÷ûá ãóðòàðìûñàí? Ëàï àð-
õàéûí îë, íþìðÿíè éàçûá ýþòöðöá, áöòöí ïîñòëàðà õÿáÿð âåðÿúÿê”.
Ýþçö äèâàðà ñàòàøäû. Äèâàðäà òóìáóë áèð ãûç óøàüûíûí øÿêëè àñûëìûø-
äû. Ãûâûðúûã ñà÷ëàðû, ÷ÿùðàéû, ýþäÿê, ãûð÷ûíëû ïàëòàðû âàðäû. Éàíàãëàðûí-
äàí ãàí äàìûðäû. Øÿêëèí àëòûíäà: “Àòà, Êèñëîâîäñêäàí ìÿíÿ ñÿñëè ìÿê-
òóá éàç” ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
Íåìÿò “Ïéàòà÷îêóí” ùöíäöð éåðèíäÿí ö÷ íÿôÿðèí îíà òÿðÿô ýÿëäè-
éèíè ýþðäö. Áèðè áþéöê ãûçû èäè, ãûçû îíà éàíàøûá:
— Àòà, ìÿíÿ ìàãíèòîôîí àë, — äåäè.
Èêèíúèñè àíàñû èäè. Íåìÿò îíóí öçöíöí úèçýèëÿðèíè àéûðà áèëìèðäè.
Àììà áèëèðäè êè, àíàñûäûð.
Ö÷öíúöñö Ñöðÿééà èäè — Íåìÿòèí àðâàäû.
Ñöðÿééà ñààòû ñîðóøäó.
Íåìÿò èðè êö÷ÿ ñààòûíà áàõûá:
— Ö÷ òàìàì, — äåäè.
Àðâàäûíûí ñÿñè ëàï éàõûíäàí åøèäèëäè:
— Àé Íåìÿò, îéàí ýþðÿê! Ñààòû ñîðóøóðàì.
Íåìÿò ýþçëÿðèíè à÷äû.
— Íÿ?
— Äåéèðÿì ñààò íå÷ÿäèð? Ìÿíèì ñààòûì éàòûá.
Íåìÿò ãîë ñààòûíà áàõäû.
— Äîããóçà èéèðìè äÿãèãÿ ãàëûá, — äåäè.
— Ñÿí àëëàù, äóð ýåò ÷þðÿê àë. ×þðÿéèìèç ãóðòàðûá.
— Éàõøû, áó ñààò. Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà.
21
 Ýþçëÿðèíè îâõàëàäû. Äèâàðà òÿðÿô ÷åâðèëäè.
— “Òàëäû-Êóðãàí, Àëàýþë, Ìàíàí÷û”.
Áèð èëÿ éàõûí èäè êè, Íåìÿò èø îòàüûíû áþéöê ãûçûíà âåðèá îíóí éå-
ðèíÿ êå÷ìèøäè. Àíúàã âàõòèëÿ ãûçûíûí ÷àðïàéûíûí éàíûíäàí âóðäóüó
áþéöê õÿðèòÿ ùÿëÿ äÿ äèâàðäà äóðóðäó. Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ñèéàñè õÿðèòÿñè.
Þëêÿíèí úÿíóá ñÿðùÿäè Íåìÿòèí áàëûøûíûí éàíûíà äöøöðäö.
Ùÿð ñÿùÿð Íåìÿò ýþçëÿðèíè à÷ûá áó õÿðèòÿíè ýþðöðäö. Î, Øÿðãè Ãà-
çàõûñòàíûí øÿùÿðëÿðèíè, ýþëëÿðèíè, ÷àéëàðûíû ÿçáÿð áèëèðäè.
×îõ âÿäÿ ýåúÿëÿð éóõóñó ãà÷àðäû. Ãàðàíëûãäà õÿðèòÿ éàçûëàðûíû ñå÷-
ìÿê îëìóðäó. Àììà ýþçöéóìóëó ùàëäà äà Íåìÿò áàðìàüûíû äöç
Òàëäû-Êóðãàíûí, éàõóä Àëàýþëöí, éà äà Ìàíàí÷àíûí öñòöíÿ ãîéà áè-
ëÿðäè.
Áÿçÿí áó øÿùÿðëÿðè, ÷àéëàðû, ýþëëÿðè, öìóìèééÿòëÿ, áó ÿðàçèíè òÿ-
ñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Óúñóç-áóúàãñûç ÷þëëÿð, àëà÷ûãëàð,
ñóñàéûá ýþë, ÷àé êÿíàðûíà ýÿëÿí àò èëõûëàðû... Óçóí éàëëû àü àòëàð... ñîíðà
éóõó áàòàãëûã êèìè ÷ÿêèá îíó àïàðûðäû.
— Àé Íåìÿò, ñÿí àëëàù, äóð ÷þðÿéÿ ýåò äÿ...
Éóõó ãûðñàããûç îëóá éàïûøìûøäû, ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè. Àíúàã Ñö-
ðÿééàíûí ñÿñèíäÿ íàðàçûëûã õàëëàðû âàðäû.
Íåìÿò úÿëä éîðüàíû êÿíàðà àòûá ñû÷ðàäû. Áèð-èêè äÿôÿ ÿë-ãîëóíó àòäû
— þç àëÿìèíäÿ áó, ñÿùÿð èäìàíû èäè. Öçöíö éóéóá ìÿòáÿõÿ êå÷äè.
— Àäàì — ìàäàì èéñè ýÿëèð, éàüëû áàäàì èéñè ýÿëèð.
— Ýåò ÷þðÿê àë ýÿòèð, îíäà éàüëû áàäàì äà ýþðÿðñÿí.
×þðÿéÿ íþâáÿ éîõ èäè. Îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà ÿð-àðâàä àü, òÿìèç, ñÿ-
ëèãÿëè ìÿòáÿõäÿ ãàáàã-ãàáàüà îòóðóá ÷àé è÷èðäèëÿð.
Íåìÿò:
— Áèð ãàòìàãàðûøûã éóõó ýþðöðäöì êè! — äåäè. — Ýþðöðÿì Êèñëî-
âîäñêäàéûã. Áàêûéà áèëåò àëìàã èñòÿéèðÿì, þçö äÿ, áàõ, áó ïèæàìàäà
ýÿëìèøÿì, äåéèðëÿð éîõ, çîë-çîë ïèæàìà ýåéìÿñÿí áèëåò âåðìÿéÿúÿéèê.
Ïèøèê ìèéîëäàäû. Íåìÿò êîëáàñàíûí áèð òèêÿñèíè îíà àòäû âÿ ýöëöì-
ñöíäö:
— Ïèøèéÿ äÿ áèëåò àëûðäûì. Îíà áèëåò âåðäèëÿð, äåäèëÿð çîë-çîëäóð.
— Áåëÿ àüûëëû éóõóëàð ýþðäöéöí÷öí àéûëìàã èñòÿìèðäèí? Ñààòû ñîðó-
øóðàì, äåéèðñÿí ö÷.
— Éóõóäà ñààò ö÷ èäè äÿ.
Ñöðÿééà:
— Ìöðøöäýèë äåéÿñÿí áó èë äÿ Êèñëîâîäñêà ýåäÿúÿêëÿð, — äåäè.
22
 — Êèñëîâîäñêûí î áèëåò ìöñèáÿòè éàäûìà äöøÿíäÿ ùå÷ îðà àéàã áàñ-
ìàã èñòÿìèðÿì.
Ìèõÿéè ãàëñòóêó ãûðûø èäè, éàøûëû áàüëàäû.
— Éàõøû, ùÿëÿëèê, — äåäè. — Ìÿí ýåòäèì.
— Òåç ýÿëÿúÿêñÿí? Àõû, áó ýöí øÿíáÿäèð...
— Àé àãèáÿòèí õåéèð, — øåøÿáûüëû Ìóñà êèøè ãûðìûçû ñèãàðåò ïà÷êàñûíû
Íåìÿòÿ óçàòäû. — “Àðçó” äà âàð à, áÿëêÿ “Àðçó” âåðèì! Ìàüûë èíäè ôèë-
òðèí áîëëóüóäóð.
— Éîõ, åëÿ “Íÿðýèç” éàõøûäûð. Êèáðèòèí âàðìû? Àé ñàü îë.
Ñèãàðåòè äàìàüûíà àëäû. Êèáðèò ÷ÿêäè. Î áèðè ñÿêèéÿ êå÷èá ãÿçåò
êþøêöíÿ éàíàøäû.
— Ñàáàùûí õåéèð... Âàðûíäû?
Ñàëìàí êèøè åéíÿéèíèí àëòûíäàí ýþçëÿðèíè àçàúûã ãûéäû. Íåìÿòäÿí
áàøãà ùå÷ êÿñèí ñåçÿ áèëìÿäèéè “ùÿ” èøàðÿñèíè âåðäè. Èøèíäÿí ãàëìàäû:
— Áó ñÿíèí “Èçâåñòèéà”í. Àë, áó “Êîììóíèñò”. Áóéóð, “Ýÿíúëÿð”,
“Ïðàâäà” éîõäóð, ãóðòàðûá. “Òðóä” ö÷ ãÿïèê. “Áàêû”, ÿëáÿòòÿ, äöíÿíêè-
äèð, éîõñà áóýöíêö îëàúàã ñÿùÿð-ñÿùÿð? “Êîìñîìîë?” Áóéóð, — äåéÿ
àëûúûëàðû áèð-áèð éîëà ñàëûðäû.
Ñîíðà áåúèä áèð ùÿðÿêÿòëÿ ïèøòàõòàíûí àëòûíäàí ãÿçåò ÷ûõàðûá Íåìÿ-
òÿ óçàòäû.
Íåìÿò:
— Èêè äÿíÿäèð äÿ? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Åéèá ñþçäöð êè...
— Àé ñÿíè éöç éàøà. Áóéóð.
— Ñàü îë! Õîø ýåòäèí!
Áó èòè ÿìÿëèééàò íþâáÿäÿ äàéàíìûø ÷èë-÷èë êþéíÿê îüëàíûí íÿçÿ-
ðèíäÿí éàéûíìàäû.
— ß êèøè, áÿñ äåéèðäèí “Ôóòáîë” éîõäóð? Äåìÿëè, äàøáàø÷öí ñàõëà-
ìûñàíìûø. Áàðû ñà÷-ñàããàëûíäàí óòàí!
Ñàëìàí êèøè ïàðòëàäû:
— Àüçûíû äàüûòìà, ãûðûøìàë! Äàøáàøû àòàí åëÿéèð. Áó éîëäàø àáóíÿ÷è
éàçûëûá. Àáóíÿ÷èíè ãîéóá ñÿíÿ âåðÿúÿéÿì?
Íåìÿò àðàëàíûá ýåäÿ-ýåäÿ Ñàëìàí êèøèíèí ñÿñèíè åøèäèðäè.
— Ñÿí äÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá âàõòûíäà éàçûëàéäûí.
— Àáóíÿ÷è áóðäàí íèéÿ ýÿëèá àëûð? — Îüëàí ñîí çÿèô áèð úÿùä äÿ åòäè.
— Åâèíÿ éàçäûðàð äà...
— Êåôè áåëÿ èñòÿéèð. Áóðäà éÿíè ñÿíëèê áèð èø âàð?
23
 Ñàëìàí êèøè åëÿ áþéöê áèð úàíôÿøàíëûãëà àüûí ãàðà îëäóüóíó èñáàò
åäèðäè êè, ÷èë-÷èë êþéíÿê îüëàí òÿñëèì áàéðàüûíû ãàëäûðäû:
— Éàõøû, íþø äàâà åëÿéèðñÿí? Áèð ñþçäö äåäèì, äåìÿìèø îëóì,
áàüûøëà.
Íåìÿò äîäàãàëòû ãûìûøà-ãûìûøà áàüà ýèðäè. Áîø ñêàìéàäà ÿéëÿøäè.
“Éîõ, äåéÿñÿí, áó ýöí ïèñ áàøëàìàéûá... ãÿðèáÿ éóõó. Äàäëû ñÿùÿð éå-
ìÿéè. ßòèðëè ôèëòð. Èêè “Ôóòáîë” ãÿçåòè”.
Ýöíÿøëè èëûã ýöíäö. Àü ñåéðÿê áóëóäëàð ïÿðÿí-ïÿðÿí îëóá ýþéÿ äà-
üûëìûøäû. “Áåëÿ ýöíäÿ ùÿìèøÿ àäàìûí îâãàòû õîø îëóð”.
Àììà îâãàòûíûí õîø îëìàñûíûí àéðû, äàùà âàúèá ñÿáÿáè äÿ âàðäû:
Äàäàø êèøè ñþçöíöí öñòöíäÿí ãà÷ìàñà...
Ãÿçåòè à÷ûá áàõìàüà áàøëàäû. ÑÑÐÈ âÿ Èðëàíäèéà ñå÷ìÿ êîìàíäà-
ëàðûíûí ñàáàùêû îéóíó ùàããûíäà éàçûëàð äÿðú îëóíìóøäó. Ìÿøã÷èëÿðèí
áÿéàíàòëàðû, êîìàíäàëàðûí ùåéÿòè, ýöìàíëàð, ôÿðçèééÿëÿð...
— Ñàáàùûí õåéèð, Íåìÿò, èøÿ ýåòìèðñÿí?
Íàðûí ÿòèð èéè Íåìÿòèí áóðíóíó ÷àëäû. Áàøûíû ãàëäûðûá Òÿùìèíÿíè
ýþðäö.
— Èíäè ýÿëÿúÿéÿì. Ùàçûðëûãëû ýÿëìÿê èñòÿéèðÿì. — ßëèíäÿêè ãÿçåòè
ýþñòÿðäè. — Èñòÿéèðÿì ôóòáîë éåíèëèêëÿðèíäÿí ÿââÿëúÿ þçöì àýàù îëóì.
Òÿùìèíÿ:
— Ýþðÿê àõûðû áó ôóòáîë ñèçèí áàøûíûçà íÿ îéóí à÷ûð, — äåäè âÿ ýö-
ëöìñöíäö. Àüàïïàã, õûðäà òÿí-áÿðàáÿð äèøëÿðè âàðäû. Ãàðüûäàëû äÿíÿ-
ëÿðè êèìè áèð áîéäà âÿ íàðûí.
Ãûðìûçû áàùàðû ïàëòàðûíûí ãîëëàðû êÿñèê èäè. Éàõàñûíäàí ÿòÿéèíÿúÿí
áèð äöçöì äöéìÿ úÿðýÿëÿíìèøäè.
— Éàõøû, ùÿëÿëèê, — äåéÿ ÿë åëÿäè, óçàãëàøûá ýåòäè.
Íÿäÿíñÿ Íåìÿò Òÿùìèíÿíè öðÿéèíäÿ ùÿìèøÿ Êàìàí-ãûç ÷àüûðûðäû.
“Êàìàí-ãûç!” Þçöíÿ äåìÿìèøäè, àììà îíó ýþðäöéö èëê ýöíëÿð-
äÿí áåëÿ àäëàíäûðìûøäû. Ñÿñèíÿ ýþðÿ éîõ. Ñÿñè áîüóã âÿ áÿì èäè. Áÿë-
êÿ îíà ýþðÿ êè, óúàáîéëó, àðûã èäè, óçóí àéàãëàðû âàðäû. Áÿëêÿ äÿ îíà
ýþðÿ êè, êàìàí êèìè îíó äà àíúàã øàãóëè òÿñÿââöð åòìÿê îëóðäó.
Áÿçè ãàäûíëàðû öôöãè òÿñÿââöð åäÿ áèëèðñÿí. Àììà Êàìàí-ãûç øà-
ãóëè ãàäûí èäè, ýþçëÿðèíè éóìñàí äà, îíó éàëíûç äèìäèê ýþðÿúÿêñÿí.
Óçóí àéàãëàðûéëà àääûìëàéûð, ýåäèð. Ãóø êèìè ùàðàñà òÿëÿñèð. Ùÿìèøÿ
àéàã öñòÿ. Øÿìÿøÿê. Êàìàí-ãûçû éàòàãäà óçàíàí òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿ-
òèíäèð. Î éàëíûç öç-öçÿ äàéàíûá þïöøÿ áèëÿð, ãîëëàðûíû áîéíóâà ñàëàð.
24
Äîëàéàð ãîëëàðûíû áîéíóâà. Äîëàéàð óçóí ãîëëàðûíû áîéíóâà. Äîëàéàð
óçóí ãîëëàðûíû áîéíóâà øÿðô êèìè.
Éîõ, äåéÿñÿí, äîüðóäàí äà, áó ýöí ïèñ áàøëàìàéûá. Áöòöí àéðû ýþ-
çÿëëèêëÿðäÿí áàøãà ñÿùÿð-ñÿùÿð äöíéàëàð ýþçÿëèíèí ãàðøûíà ÷ûõìàñû, èêè
êÿëìÿ ñþç êÿñìÿñè ñàâàáëàðûí ñàâàáûäûð.
— “Ýþðÿê Äàäàø êèøè îâãàòûìûçà ñîüàí äîüðàìàñà. Äÿááÿëÿìÿñÿ!”
Äöíÿí èøäÿí ÷ûõûá åâÿ ýÿëèðäèëÿð, áèðäÿí Äàäàø Íåìÿòÿ ìöðàúèÿò
åëÿäè:
— Éàõøû, äå ýþðöì, ñÿí áÿäèè ÿäÿáèééàò òÿðúöìÿ åëÿìèðñÿí? Âàë-
ëàù, äåéèð, åëìÿ äÿ, êöòëÿéÿ äÿ úàíûì ãóðáàí, áàøûìû åëÿ áó éîëäà
àüàðòìûøàì, àììà òÿê åëìè-êöòëÿâè ÿäÿáèééàò òÿðúöìÿñèíäÿí íÿ ÷ûõà-
úàã! Äåéèð, ãàç âóð, ãàçàí äîëäóð. Éàõøû, ñàâàäëû, èõòèñàñëû òÿðúöìÿ÷è-
ñÿí. Éàâàø-éàâàø êå÷ áÿäèè ÿäÿáèééàò äà òÿðúöìÿ åëÿ.
— Åëÿéèðÿì äÿ, Äàäàø ìöÿëëèì, ùÿðäÿí ýþðöðñÿí äöøÿíäÿ ùåêàéÿ-
äÿí, î÷åðêäÿí...
— Ùåêàéÿäÿí, î÷åðêäÿí íÿ îëñóí å... Ìàøàëëàù áèð ÷ÿòÿí êöëôÿòèí âàð.
— Èíäè êèíîñòóäèéà ö÷öí “äóáëéàæ” åëÿìèøÿì. “Æèâûéå è ìåðòâûéå”
êèíî âàð å, áèëìèðÿì, ýþðìöñöíöç...
— Ùÿ, Ñèìîíîâóí ðîìàíûíû ÷ÿêèáëÿð...
— Áÿëè.
Àðàëûüà ñöêóò ÷þêäö. Íåìÿò òèëîâ àòìûø áàëûã÷û êèìè ýþçëÿéèðäè.
“Ùÿð ùàëäà ìÿíäÿí äåìÿêäè. Òóòäó ãàòûã, òóòìàäû àéðàí. Ñÿùÿðäÿí
áÿùàíÿ àõòàðûðäûì. Éàõøû êè, ñþçö þçö ñàëäû”.
Êè÷èê áèð òÿðÿääöäÿí ñîíðà Äàäàø:
— Ëàï éàõøû, — äåäè, — î ðîìàí áèçèì íÿøðèééàòûí ïëàíûíäà äà âàð.
Ýþòöð òÿðúöìÿ åëÿ. Áàúàðàðñàíìû?
Íåìÿò øèääÿòëè öðÿê äþéöíòöñöíÿ ýþðÿ äèëèíèí äîëàøàúàüûíäàí ãîðõ-
äó, áèð ìöääÿò äàíûøìàäû. Ñîíðà:
— Äóáëéàæ åëÿéÿíäÿ ìàòåðèàëûí è÷èíÿ ýèðìèøÿì, — äåäè âÿ íÿôÿñèíè
äÿðäè, — ìÿòíÿ åëÿ àëûøìûøàì êè, ìÿíúÿ, ÷ÿòèí îëìàç.
— Íåéíÿê. Ìÿíèì åòèðàçûì éîõäóð.
Éåíÿ áèð ìöääÿò ñóñäóëàð. Äèíèá — äàíûøìàäàí àääûìëàéûðäûëàð.
— Àììà áèëèðñèíèç äÿ, Äàäàø ìöÿëëèì, — Íåìÿò ñöêóòó ïîçäó, —
ãàáàãäàí éàé ýÿëèð. Èñòÿéèðÿì àéðû èø ýþòöðìÿéÿì, åëÿ áöòöí éàéû îòó-
ðóá áóíó èøëÿéÿì.
Äàäàø àðèô èäè. Ìÿòëÿáè ýþéäÿ òóòäó.
25
 — Ñàáàù éàäûìà ñàë, — äåäè. — Ìöãàâèëÿ áàüëàéàã ñÿíèíëÿ. Îòóðóá
ðàùàò èøëÿéÿ áèëÿñÿí.
— ×îõ ñàü îëóí.
Ïèñ êèøè äåéèë áó Äàäàø. Ýþðöá-ýþòöðìöø àäàìäûð. Þçö äåìÿéèíÿ
ãûðõ èëäèð íÿøðèééàòäà èøëÿéèð. Äåéèð áàøûìûí òöêö ñàéû àäàìëàð ýþð-
ìöøÿì áóðäà. Îòóç áåø èë áóíäàí ãàáàã êóðéåðëèêäÿí áàøëàéûá...

Àé Äàäàø, áàøûâà äàø.

Òÿðïÿíìÿ áåëÿ éàâàø.

Áÿëè, øóíó ýþòöð, øóíó ãîé. Îðà ãà÷, áóðà ãà÷. Îðà-áóðà ãà÷à-ãà-
÷à áèð ýöí îëóá êîððåêòîð, ñîíðà ðåäàêòîð, ñîíðà øþáÿ ìöäèðè... íÿ èñÿ,
èíäè íÿøðèééàòäà ùå÷ áåø äÿ éîõ, ö÷ êèøèíèí áèðèäèð. Ùþðìÿòè, ñþçêå÷ÿð-
ëèéè ìöäèðäÿí ùå÷ ÿñêèê äåéèë.
Àììà, èíñàôÿí, ùå÷ þçöíö äàðòìàüû-çàäû éîõäóð. Áþéöêíÿí
áþéöêäö, êè÷èêíÿí êè÷èê. Áîø äàìàðû äà êè, ôóòáîë. Ïàù àòîííàí! Áó
éàøäà áåëÿ ùÿâÿñ?! Ôóòáîë àäû ýÿëÿíäÿ êèøèíèí ýþçö-áàøû ãàéíàéûð. Åëÿ
“Ôóòáîë”óí èêèíúè íöñõÿñèíè äÿ îíóí÷öí ýþòöðìöøäö.
Àâòîáóñ äàéàíàúàüà ÷àòûá íÿôÿñèíè äÿðäè. Ãàïûëàðû à÷ûëäû, äöøöø-
ìèíèø áàøëàíäû. Íåìÿò íþìðÿñèíÿ áàõäû. Éîõ, ìÿíèìêè äåéèë. Îíóí
àâòîáóñóíóí íþìðÿñè Íåìÿòèí éàøûíà óéüóí èäè — 33.
Ýþðÿñÿí, úàìààòûí äåäèéè íÿ äÿðÿúÿäÿ ùÿãèãÿòÿ óéüóíäóð? Éÿíè
äîüðóäàí Äàäàøëà Òÿùìèíÿíèí àðàñûíäà àéðû ùàãã-ùåñàá âàð? Ùå÷ èíà-
íûëàñû äåéèë. Äàäàø ùàðà, Òÿùìèíÿ ùàðà? Òÿùìèíÿ! Êàìàí-ãûç! Áÿëè,
áó äà ñÿíèí êàìàí-ãûçûí. Øàãóëè ãàäûí. Éîõ ÿøè, èíàíìûðàì, ñþçäöð.
Úàìààòäûð äà, äàíûøìàüà ãåéáÿò ýÿçèð... Àììà áèð éàíà áàõàíäà...
Äàäàø äà àç àøûí äóçó äåéèë ùà, éöç ôûðûëäàãäàí ÷ûõûá. Áèëäèð Äàøêÿíäÿ
êîíôðàíñà ýåäÿíäÿ éàäûìäàäûð íÿ îéóíëàðäàí ÷ûõûðäû.
Íåìÿò áèð äÿ Äàäàøëà Òÿùìèíÿíè ýþçëÿðèíäÿ úàíëàíäûðäû. Äàäàøûí
éåêÿ ãàðíûíû, äàç áàøûíû, çèéèëëè áóðíóíó... áèð äÿ Òÿùìèíÿíèí óçóí ãû÷-
ëàðûíû, óçóí ãîëëàðûíû.
Öç-öçÿ äóðñàéäûëàð Äàäàøûí áàøû Òÿùìèíÿíèí ÷èéíèíÿ ÷àòìàçäû.
“Äîëà ãîëëàðûíû áîéíóìà!” Ãîëëàðûíû Äàäàøûí éîüóí ïåéñÿðèíÿ äîëà-
ìàã ö÷öí Òÿùìèíÿ ýÿðÿê äèçè öñòÿ ÷þêÿéäè. Éà äà Äàäàø òàáóðåòêàíûí
öñòöíÿ ÷ûõàéäû...
Íåìÿò õÿéàëûíäà úàíëàíäûðäûüû ìÿíçÿðÿéÿ þçö äÿ ýöëäö. Äàäàø
òàáóðåòêàíûí öñòöíäÿ! “ßøè, ìÿíèì íÿ áîðúóìà! Îíóí ÿðè âàð, áóíóí
àðâàäû: þçëÿðè áèëÿðëÿð. Áó ýöí ìÿíèì ìöãàâèëÿìÿ ãîë ÷ÿêñèí. Âÿññà-
26
ëàì, øöòòàìàì. Îíäà éàéûí ïóëó äöçÿëèð. Îíäà áó ýöí äóáëéàæäàí ìÿ-
íÿ ÷àòàúàã ïóëà ìàãíèòîôîí àëàðàì. Êàðìåíÿ ÷îõäàí ñþç âåðìèøÿì”.
Êàðìåí Íåìÿòèí áþéöê ãûçû èäè. Ö÷ ãûçû âàðäû, Îðòàíúûëû Úèëäà, êè-
÷èéè Íÿðýèç.
Íåìÿò íÿ ñÿñèíè èòèðìèø ñàáèã ìöüÿííè èäè, íÿ äÿ îïåðà äÿëèñè. Îïå-
ðà äÿëèñè ðÿùìÿòëèê ßñÿä êèøè èäè. Êàðìåíëÿ Úèëäàíûí àòàñû, Ñöðÿééàíûí
áèðèíúè ÿðè.
Íÿäÿíñÿ áèð ñÿùíÿ ùå÷ Íåìÿòèí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäàí ýåòìèðäè:
ßñÿä êèøè èðè ëûðò ìåøèí êöðñöíöí ëàï äèáèíÿ ÷þêöá. Áèð äèçèíèí öñòöíÿ
Êàðìåíè àëûá, áèð äèçèíèí öñòöíÿ Úèëäàíû. Ùàðäàíñà òàïäûüû íàäèð îïåðà
âàëëàðûíà ãóëàã àñûðëàð.
Êàðìåí îëàðäû î âàõò éåääè-ñÿêêèç éàøëàðûíäà, Úèëäà áåø-àëòû éà-
øûíäà. Èíäèêè êèìè éàäûìäàäûð, ãûçëàðûí úöò ïàëòàðëàðû âàðäû. Ìîñêâàäàí
ýÿòèðìèøäè, ÷ÿùðàéû ïàëòàðëàð, ãûð÷ûíëû, ýþì-ýþäÿê... Áàøëàðûíäà èðè ÷ÿù-
ðàéû áàíòëàðû âàðäû. Éàíàãëàðûíäàí äà ãàí äàìûðäû. Ãûïãûðìûçû. Öçëÿðèíè
ßñÿä êèøèíèí öçöíÿ ãîéóá ñààòëàðëà ãóëàã àñàðäûëàð. ßñÿä êèøè äÿ åëÿ áèë
úÿííÿòèí òÿí îðòàñûíäà îòóðóá, àëäûüû çþâãäÿí-ñÿôàäàí ýþçëÿðèíè éó-
ìàðäû.
Áèð äÿíÿ äÿ ãÿðèáÿ àáàæóðëàðû âàðäû. Åëÿ õîø, èëûã èøûã ñàëûðäû êè,
áöòöí îòàã èñòè ïöððÿíý ÷àé ðÿíýèíÿ ÷àëàðäû.
Êàðìåí ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ äÿðñëÿðèíäÿí àõñàìàüà áàøëàäû. ßñÿä
ïðîôåññîð èäè, ìÿøùóð úÿððàù èäè, îðà-áóðà ÷ÿêèðäèëÿð, óøàãëà ìÿøüóë îë-
ìàüà ùþâñÿëÿñè ùàðäàíäû? Åëÿ áîø âàõòû îëàí êèìè âàëëàðû ãîéóá ÷îðòà
ýåäèðäè.
Óçóí ñþçöí ãûñàñû, ñîðàãëàøûá Íåìÿòè òàïäûëàð. Êþùíÿ ïóëíàí àéäà
150 ìàíàòà Íåìÿò Êàðìåíëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Úèëäàíû äà ìÿêòÿáÿ ùà-
çûðëàéûðäû.
55-úè èë èäè. Íåìÿòèí 23 éàøû âàðäû, ìÿòáÿÿäÿ ìöðÿòòèá êþìÿê÷èñè
èøëÿéèðäè, óíèâåðñèòåòäÿ äÿ ãèéàáè îõóéóðäó, áèáëèîãðàôèéà øþáÿñèíäÿ.
Àíàñû áèð èë áóíäàí ãàáàã ðÿùìÿòÿ ýåòìèøäè. Þìöð âÿôà åëÿìÿäè
êè, àòàñûíûí øàä õÿáÿðèíè àëñûí. Àðâàäû áàñäûðàíäàí èêè ùÿôòÿ ñîíðà Íå-
ìÿòÿ àòàñûíûí áÿðàÿò êàüûçûíû òÿãäèì åëÿäèëÿð.
ßñÿä Ñöðÿééàäàí èéèðìè èêè éàø áþéöê èäè. Ìöùàðèáÿäÿí ãàéûäàí-
äàí áèð èë ñîíðà Ñöðÿééàéëà åâëÿíìèøäè.
Ãûñà ìöääÿòäÿ Íåìÿò ßñÿäýèëèí àèëÿñèíÿ ÷îõ èñíèøäè. Êàñûáëûã
÷ÿêäèéèíè áèëèðäèëÿð, òåç-òåç íàùàðà ñàõëàéûðäûëàð: “Òÿëÿáÿ áàáàñàí,
îòóð, ýþðÿê Ñöðÿééà õàíûì áèçè íÿéÿ ãîíàã åäÿúÿê” — äåéÿ ßñÿä îíó
27
ìàñàíûí áàøûíà äÿâÿò åäÿðäè. Ùÿìèøÿ àðâàäûíà “Ñöðÿééà õàíûì” äå-
éÿðäè. Íåìÿò áèð äÿôÿ äÿ îëñóí åøèòìÿìèøäè êè, ßñÿä àðâàäûíû åëÿúÿ
“Ñöðÿééà” ÷àüûðñûí, “õàíûìñûç”, éîõ, ùÿìèøÿ “Ñöðÿééà õàíûì” êè,
“Ñöðÿééà õàíûì!”
Áþéöê îòàãëàðû âàðäû. Éóìøàã õàëûëàðëà äþøÿíìèøäè. Õàëûëàð àääûì
ñÿñëÿðèíè ñó ùîïäóðàí êèìè úàíëàðûíà ÷ÿêèðäè. Äèâàðäà ßñÿäèí àòàñûíûí
èðè øÿêëè àñûëìûøäû.
Ãîíàãëàðû îëäó, îëìàäû, ôÿðãè éîõäóð, ùÿìèøÿ ìàñàíûí öñòöíÿ àü-
àïïàã, íèøàñòàëû ñöôðÿ ñàëûíàðäû. Áàùàëû ãàá-ãàúàã, ýöìöø ÷ÿíýÿë-áû÷àã
äöçöëÿðäè. Àèëÿ öçâëÿðè éàõàëàðûíà àü ñàëôåò ñàëûá åéíè âàõòäà ìàñàíûí
áàøûíà êå÷ÿðäèëÿð.
Åâ-åøèê ïàð-ïàð ïàðëàéàðäû. Íåìÿò ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí Ñöðÿééà-
íû, éà ãûçëàðûíû ñÿëèãÿñèç ýþðìÿìèøäè. Ùÿìèøÿ ïàëòàðëàðû öòöëö, ñà÷ëàðû
äàðàíìûø.
Ùÿð äÿôÿ Íåìÿòÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, Ñöðÿééà ùàìàìäàí áàõ áó äÿãè-
ãÿ ÷ûõûá: ÿë-öçö òÿðòÿìèç, àüàïïàã. Äÿðèñè ùàìàð-ùàìàð...
×îõ âàõò Íåìÿò È÷ÿðèøÿùÿðäÿêè äàð, ðöòóáÿòëè äàõìàñûíà ãàéûäûá
áöòöí ýåúÿíè éàòà áèëìèðäè. Ýþçöíö ÿùÿíýè òþêöëìöø äèâàðëàðà çèëëÿéèá,
éåðèíäÿ î éàí-áó éàíà ãóðúóõóðäó, éàòàíäà äà åëÿ áèë éóõóñóíà îä
òþêöëöðäö.
Íîâðóç áàéðàìû àõøàìû Íåìÿòè éåíÿ ñàõëàäûëàð. Àü ñöôðÿéÿ éàøûë
ñÿìÿíèëÿð, íàçèê, ðÿíýáÿðÿíý øàìëàð, áîéàëû éóìóðòàëàð, áÿçÿêëè õîí-
÷à äöçöëäö. Øÿêÿðáóðà, ïàõëàâà ýÿëäè.
ßñÿä:
— Éàõøû, õîø áàéðàìäûð, — äåäè. — Àììà ùåéèô àòà-áàáàëàðûìûç áèð
àç õÿðèôëÿéèáëÿð è÷êèíè ùàðàì åëÿéÿíäÿ... È÷êèñèç ìÿúëèñèí íÿ äóçó?
Íåìÿò ýöëöìñöíäö. Î áèëèðäè êè, ßñÿä è÷ÿí äåéèë. Áó ñþçëÿðè äÿ
éöíýöë çàðàôàò íàìèíÿ, ìÿçÿé÷öí äåéèð.
— Äåéèðÿì, Íåìÿò ìöÿëëèì, — î éåíÿ ãûìûøäû: “Íåìÿò ìöÿëëèì”,
— ýÿëñÿíÿ áó êþùíÿ áàçàðà òÿçÿ íûðõ ãîéàã. Áèð áàëàúà ãÿäèì ÿíÿíÿíè
ïîçàã. Äåéèðÿì î ðÿùìÿòëèê êèøèëÿð áèçäÿí èíúèìÿç, ùÿìè?.. ßñëèíÿ
ãàëñà, îíëàðûí þçëÿðèíèí äÿ è÷ìÿêëÿ àðàëàðû ñàç èìèø.
ßñÿä êèøè óçóí áèð ÿùâàëàò äàíûøäû, 22-úè èëäÿ 17 éàøûíäà, èëê äÿôÿ
Áàêûéà ýÿëìÿñèíäÿí, ÿùëè-êåô ÿìèñèéëÿ è÷êè ìÿúëèñèíÿ äöøìÿñèíäÿí
(èíäèêè çàáèòëÿð åâè âàð ùà, áàõ, îíóí éåðèíäÿ ðåñòîðàí èäè), þìðöíäÿ èëê
äÿôÿ äèëèíÿ àðàã âóðìàñûíäàí, ñîíðà äà ùàëûíûí õàðàá îëìàñûíäàí, áèà-
áûð÷ûëûãäàí... Ñóñäó âÿ ÿëàâÿ åòäè:
28
 — Ýÿë àäàìà áèð àçàúûã êîíéàê è÷ÿê. Øèðíèééàòûí ìàëû êîíéàêäûð.
Ñöðÿééà õûðäà, çÿðèô ãÿäÿùëÿð ýÿòèðäè.
— Ñàü îëàã! Äåéèðÿì ýÿë è÷ÿê Ñöðÿééà õàíûìûí ñàüëûüûíà!
Íåìÿò:
— Ñàü îëóíóç! Ñöðÿééà áàúû, ñèçèí ñàüëûüûíûçà! — äåäè âÿ ùÿéàòûíäà
èëê äÿôÿ è÷äè.
Èêèíúè ãÿäÿùäÿí èìòèíà åòäè. “Ýÿðÿê àáûðëû ýåäÿì” äåéÿ äöøöíäö.
Àììà àáàæóðóí èøûüû î ãÿäÿð ìöëàéèì, èëûã, ìåùðèáàí, ÷àé î ãÿäÿð
ÿòèðëè, ßñÿäèí ÷àëäûðäûüû ìóñèãè î ãÿäÿð ùÿçèí èäè êè, ùå÷ äóðóá ýåòìÿéè
ýÿëìèðäè.
ßñÿäýèëäÿí ÷ûõàíäà ýåú èäè. Êö÷ÿäÿ äþíöá áèð äÿ îíëàðûí äþðäýþç
ïÿíúÿðÿñèíÿ áàõäû. Èêè ïÿíúÿðÿ ãàðàíëûã èäè — ãûçëàð éàòìûøäûëàð. Èêè
ïÿíúÿðÿ èñòè ïöððÿíý ÷àé ðÿíýëè èäè. Îíëàðûí àðäûíäà ìóñèãè ñÿñëÿðè
éóìøàã õàë÷àëàðà ùîïóá èòèðäè.
Íåìÿò áó ïÿíúÿðÿëÿðÿ áàõäû, áàõäû, áèðäÿí òðàìâàéûí õûðûëòûñûíû
åøèòäè, áèëäè êè, ñîí òðàìâàéäûð, ýþòöðöëäö, ñöðöøöá éûõûëäû, òÿëÿñèê äóð-
äó, éåíÿ ãà÷äû âÿ þçöíö çîðëà ÷àòäûðûá, àõûðûíúû âàãîíóí äàë ãàïûñûí-
äàí è÷ÿðè àòûëäû.
Òðàìâàé áîìáîø èäè. Íÿäÿíñÿ è÷ÿðèäÿ èøûã äà ñþíäöðöëäö. Ðåëñëÿð
öñòöíäÿ òàã-òàã òàããûëäàéàí òðàìâàéûí àõûðûíúû âàãîíóíäà áèð Íåìÿò
ãàëäû, áèð äÿ ïÿíúÿðÿëÿðäÿ ÿêñ îëóíàí óëäóçëàð. Ãàáàãêû âàãîíäà êîí-
äóêòîð ãûçëà ñöðöúö îüëàí áÿðê ìàçàãëàøûðäûëàð. Äöíéàéè-àëÿì ýþçëÿ-
ðèíäÿ äåéèëäè.
Ùàâàäà áàùàðûí íÿôÿñè äóéóëóðäó. Éàç ýåúÿñèíèí íÿôÿñè.
Áèð ôèêèð-ùèññ ãÿôèë êöëÿê êèìè Íåìÿòèí è÷èíäÿ ãîïäó, áàéðàã êèìè
ãÿëáèíäÿ äàëüàëàíäû: áèðäÿí-áèðÿ äÿðê åòäè êè, Ñöðÿééàéà àøèã îëóá. Áó
êÿøô äàìàðäàêû ãàí êèìè òÿïÿäÿí òîïóüàúàí è÷èíè äîëàøäû, äþâðàí åòäè,
ãûçäûðäû. È÷èíäÿ íÿ èñÿ ó÷óá äàüûëäû. Äöøöíäö, àíëàäû êè, áó, ùÿäÿð,
öìèäñèç, ýöìàíñûç áèð ñåâýèäèð. Íÿ ÿââÿëè âàð, íÿ àõûðû. Ñöðÿééà îíóí-
÷óí ÿáÿäèééÿí ÷àòûëìàçäûð. Âÿ áó ôèêðèí ìöòëÿãëèéè õÿñòÿ áèð åùòèðàñ
êèìè îíó äàùà äà ýþçÿðòäè, ãþâð åòäèðäè, åëÿ áèë ãÿëáèíÿ, áåéíèíÿ áèð
ãîì ãîð àòäûëàð.
Êÿäÿðëÿíìÿäè. Èëûã, òèòðÿê, íèýàðàí áèð äóéüó áöòöí âàðëûüûíû ëèì-
ùÿëèì äîëäóðìóøäó. Åëÿ áèë òðàìâàé ñèëêÿëÿíäèêúÿ î áó ùèññèí áèð ýè-
ëÿñèíèí, áèð äàìúûñûíûí äàüûëàúàüûíäàí ãîðõóðäó.
Òðàìâàé ðåëñëÿðäÿ ÷àããà÷óðóã àòëàíäûãúà ïÿíúÿðÿëÿðäÿ óëäóçëàð
äèêñèíèðäè...
29
 Î ýåúÿ äàð äàõìàñûíà ýåòìÿäè. Ñÿùÿðÿúÿí êö÷ÿëÿðè ùàäûðëàäû. Ñÿ-
ùÿðÿúÿí Ñöðÿééà äà îíóíëàéäû.
Àìàí Àëëàù! Åëÿ áèë áöòöí áóíëàð äöíÿí îëìóøäó. Éà äà ìèí èë
áóíäàí ãàáàã. Èíäè, îí èë ñîíðà î ìàðò ýåúÿñèíèí óçàã öðêÿê õàòèðÿëÿ-
ðèíè äöøöíäöêúÿ Íåìÿò ýöëöìñöíöðäö.
Ùÿéàò ãÿðèáÿ ýþçëÿíèëìÿçëèêëÿðëÿ äîëóäóð. Îí èë áóíäàí ãàáàã, î
ìàðò ýåúÿñè Íåìÿòÿ þìðöíöí áàõ áó ýöíöíö, 65-úè èë 5 èéóí ýöíöíö
äàíûøñàéäûëàð, èíàíìàçäû.
Áó ýöí ñÿùÿðäÿí áÿðè áàø âåðìèø ÿí àäè, õûðäà ùàäèñÿëÿð — Ñöðÿé-
éàíûí îíó éóõóäàí îéàòìàñû, ãàðøû-ãàðøûéà îòóðóá ÷àé è÷ìÿëÿðè, ãÿíä-
ãàáûíû áèð-áèðèíÿ þòöðìÿëÿðè, åâäÿí ÷ûõàðêÿí ñàüîëëàøìàëàðû — áöòöí
áóíëàð ùàìûñû îí èë áóíäàí ãàáàã Íåìÿòÿ ìöìêöíñöç áèð õöëéà, ÷àòûë-
ìàç áèð ðþéà êèìè ýþðöíöðäö. Äîüðóäàí áåëÿäèð å...
Áó ôèêèðäÿí áàøãà áèð õîø öìèä äÿ äîüäó. Áÿëêÿ îí èë ñîíðà ùÿéà-
òûíäà îëàúàãëàðû äà áó ýöí ùå÷ òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðÿ áèëìèð. Íåìÿò ÿí
ýèçëè àðçóëàðûíû, ãóéóëàð äèáèíäÿ ýèçëÿòäèêëÿðèíè, ùå÷ áèð çàìàí ùÿéàòà
êå÷ÿúÿéèíÿ èíàíìàäûãëàðûíû éàäà ñàëìàüà ÷àëûøäû. Éàäûíà ñàëäû,
äöøöíäö, ýöëäö. Éÿíè äîüðóäàí áèð âàõò ýÿëÿúÿê, áöòöí áóíëàð ðåàëëûüà,
äîüðóéà ÷åâðèëÿúÿê? ×ÿòèí àüëûì êÿñèð. Àììà ìÿýÿð îí èë áóíäàí ãà-
áàã áó ýöíöìö äàíûøñàéäûëàð, èíàíàðäûì? Éîõ. Äåìÿëè...
Äåìÿëè, ùÿð øåé îëà áèëÿð. Ôèêðèìäÿí ãîâäóãëàðûì, ãóéóëàð äèáèí-
äÿ áàñäûðäûãëàðûì, ùàããûíäà äöøöíìÿê áåëÿ èñòÿìÿäèêëÿðèì ùàìûñû áèð
ýöí — áåø èëäÿí, îí, îí áåø èëäÿí ñîíðà, ùÿéàòûì îëà áèëÿð.
Àíúàã áó ôèêèðäÿí ñåâèíìÿäè. ×öíêè áó ôèêðèí àðäûíúà èêèíúè áÿä-
áèí ôèêèð äÿ ýÿëäè: áÿëêÿ áöòöí áóíëàð ðåàëëûüà, äîüðóéà ÷åâðèëÿíäÿ,
þìðöì îëàíäà îíëàð äà áóýöíêö ùÿéàòûì êèìè àäè, âÿðäèøëè, ýöíäÿëèê
îëàúàã...
Áèð ýöí Íåìÿò ùÿìèøÿêè êèìè ãûçëàðëà ìÿøüóë îëìàã ö÷öí ßñÿäýè-
ëÿ ýÿëÿíäÿ ÷þë ãàïûëàðûíû òàéáàòàé à÷ûã ýþðäö. Ãîíøóëàð, ãîùóìëàð, òà-
íûäûüû âÿ òàíûìàäûüû ÷îõëó àäàì ýèðèá-÷ûõûðäû. Äÿùëèçäÿ Àëéàíû —
Ñöðÿééàíûí áþéöê áàúûñûíû ýþðäö. ßââÿë ýåéèìèíÿ äèããÿò åëÿäè — ýåé-
èìèíäÿ íÿ èñÿ áèð òÿëÿñèê ìàòÿì, ëàïäàí äöøìöø éàñ ÿëàìÿòè âàðäû: áà-
øûíà ãàðà þðïÿê ñàëìûøäû, àíúàã ïàëòàðû àëà-áÿçÿê èäè. Ñîíðà ñèôÿòèíè
ýþðäö. Ýþçëÿðè øèøìèøäè, ãûïãûðìûçû èäè, àììà äîäàãëàðû áîéàëûéäû.
Íåìÿò ùþâëíàê è÷ÿðè êå÷äè.
Î ýöí ýöíäöç ñààò èêèäÿ ßñÿä åëÿ èäàðÿäÿúÿ êå÷èíìèøäè. Öðÿéè
ïàðòëàìûøäû.
30
 Ìåéèò áàëàúà îòàãäà èäè. Àðâàäëàð îëàí îòàãäà. Áþéöê îòàãäà äèâàð
áîéóíúà ÷îõëó ñòóë äöçöëìöøäö. Ãîíøóëàðäàí éåíÿ äÿ äàøûéûðäûëàð.
Íåìÿòèí òàíûäûüû âÿ òàíûìàäûüû êèøèëÿð îòóðóá õûñûí-õûñûí ßñÿäèí
þçöíäÿí, ðÿùìÿòëèê àòàñûíäàí, þëöìöí ãàøëà ýþç àðàñûíäà îëìàñûíäàí,
ÿúÿëäÿí, öðÿê õÿñòÿëèéèíäÿí, öìóìèééÿòëÿ, õÿñòÿëèêëÿðäÿí ñþùáÿò
åäèðäèëÿð. Ãàðà áîç êþéíÿéèíè øàëâàðûíûí öñòöíäÿí ñàëìûø, áóõàðà ïà-
ïàãëû, ÷àë òîïàñàããàëëû, Íåìÿòèí òàíûìàäûüû ãîúà áèð êèøè:
— Þëöì âàð êè, þëöìäöð, þëöì äÿ âàð çöëöìäöð, — äåäè. — Áóíóí-
êó ëàï çöëöì îëäó.
Éåääèñè ÷ûõàíàúàí Íåìÿò ñÿùÿð-àõøàì ùÿð ýöí ýÿëèðäè.
Éåääèñè ýöíö àõøàì úàìààò äàüûëûøàíäà Ñöðÿééà Íåìÿòÿ éàíàøäû:
— Áó ýöíëÿð àëÿì ãàðûøäû, — äåäè. Êàðìåí îíñóç äà àõñàéûð, èíäè
éÿãèí, ëàï ýåðè ãàëûá. Ñàáàùäàí éåíÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàéûí, þçö äÿ
ëàï úèääè.
Èêè àéäàí ñîíðà áèð ýöí Íåìÿò óòàíà-óòàíà Ñöðÿééàéà éàíàøäû:
— Ñöðÿééà áàúû, — äåäè. ×îõäàí áÿðè äåìÿê èñòÿäèéè ñþçëÿðè íåúÿ
äåéÿúÿéèíè áèëìèðäè. — Áèëèðñèç, Ñöðÿééà áàúû, ìÿí åëÿ àëûøìûøàì êè, ñè-
çèí àèëÿíèçÿ... èñòÿéèðäèì äåéÿì ñèçÿ êè, ìÿíÿ... ïóë-çàä ëàçûì äåéèë.
Êàðìåíëÿ äÿ, Úèëäàéëà äà åëÿ-áåëÿ ìÿøüóë îëàúàì...
Ñöðÿééà ýöëäö:
— Íÿ äàíûøûðñûç, Íåìÿò! — äåäè. — Áèð äÿ áåëÿ ñþçö àüçûíûçà àë-
ìàéûí. Èíúèéÿðÿì. Ìþùêÿì èíúèéÿðÿì.
Éàéû Ñöðÿééàýèë ùå÷ ùàðà ýåòìÿäèëÿð. Áàêûäà ãàëäûëàð. ßñÿäèí èëèíè
âåðäèëÿð. Áèð ïàéûç àõøàìû ñþç òÿçÿ ôèëìäÿí äöøäö. Ñöðÿééà äåäè êè, ùå÷
àõûðûíúû äÿôÿ êèíîéà ýåòäèéè ýöí éàäûíà ýÿëìèð. Ñÿùÿðèñè ýöí Íåìÿò “Áà-
ùàð” êèíîòåàòðûíà äþðä áèëåò àëûá ýÿòèðäè. Êàðìåí âÿ Úèëäàíûí ñÿéëÿðèéëÿ
Ñöðÿééàíû áèðòÿùÿð ðàçû ñàëäûëàð. Äþðäö áèð éåðäÿ “Áàùàð"äà ìÿçÿëè áèð
êîìåäèéàéà áàõäûëàð: úàâàí ñåâýèëèëÿð þç àòà-àíàëàðûíûí áöòöí ìàíåÿ âÿ
ÿíýÿëëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, éöç úöð êÿëÿê ãóðóá ñîíäà áèð-áèðèíÿ ãîâóøóð-
äóëàð. Ñöðÿééà õåéëè ýöëäö. Êèíîäàí ÷ûõàíäà Íåìÿòÿ åëÿ ýÿëäè êè, î úà-
âàíëàøûá, åëÿ áèë áèðäÿí-áèðÿ áèðèëëèê ìàòÿìè öçöíäÿí éóéóëóá òþêöëöá.
Ñöðÿééà ÿââÿëêè Ñöðÿééà, ßñÿäèí ñàüëûüûíäàêû Ñöðÿééà èäè. Áÿëêÿ äÿ äà-
ùà ÿââÿëêè Ñöðÿééà, Íåìÿòèí îíó ùÿëÿ òàíûìàäûüû áèð âàõòûí Ñöðÿééàñû.
ßñÿäÿ ýåòìÿìèøäÿí ãàáàãêû ÷àüûí, ãûç ÷àüûíûí Ñöðÿééàñû.
Èêè-ö÷ äÿôÿ äÿ áèðëèêäÿ êèíîéà ýåòäèëÿð. Äþðäö áèð éåðäÿ. Ìàðàãëû
õàðèúè ôèëì ýåäèðäè. Îí àëòû éàøûíà ÷àòìàìûø óøàãëàðû áóðàõìûðäûëàð. Áó
ôèëìÿ èêèñè ýåòäè... Ñöðÿééà âÿ Íåìÿò.
31
 Áÿçÿí áóëâàðà, ïàðêà ýÿçèíòèéÿ ÷ûõûðäûëàð. Ñöðÿééà, Êàðìåí, Úèë-
äà, Íåìÿò. Áèð äÿôÿ äÿíèç ñåéðèíÿ ÷ûõäûëàð.
Ïàéûç, àñãûëûãäàí ïàëòî ýþòöðÿí êèìè, àüàúëàðûí áàøûíäàí êöëÿéè
ýþòöðöá ýåòäè. Ñÿññèçëèê ÷þêäö òÿáèÿòÿ. Áèð ýåúÿ ñöêóò âÿ ñàêèòëèê è÷èí-
äÿ àðàì-àðàì, éàâàø-éàâàø, éóìøàã-éóìøàã ãàð éàüìàüà áàøëàäû.
Ãàð ýåúÿíè àüàðòäû. Ãûø ýÿëäè.
Íåìÿò òèìñàù àüçû êèìè àðàëàíìûø àéàããàáûëàðûíäà àðòûã ýÿçÿ áèë-
ìèðäè. Þçöíÿ òÿçÿ ÷ÿêìÿ àëäû, ïàëòîéà ïóëó ÷àòìàäû. “Åéáè éîõäóð,
ïåíúÿê ìöÿëëèì áó ãûøû äà áèçè áèðòÿùÿð éîëà âåðÿð” — äåéÿ äöøöíäö.
Áèð ýöí Ñöðÿééàýèëäÿí ýåäÿíäÿ Ñöðÿééà îíà ãÿçåòÿ áöêöëö èðè áèð
áàüëàìà óçàòäû. “Åâäÿ à÷àðñàí” — äåäè. Íåìÿòèí ñÿáðè ÷àòìàäû, åëÿ
ïèëëÿêÿíäÿ à÷äû. Äÿðùàë ýåðè ãàéûòäû. “Áó íÿäèð? — äåäè. — Ìÿí ñèçäÿí
èíúèéÿðÿì. Åéèá äåéèëìè?”. Î, äîüðóäàí ïÿðò îëìóøäó.
Óçóí ìöáàùèñÿëÿðäÿí, õåéëè ÷ÿíÿ-áîüàç îëàíäàí ñîíðà Ñöðÿééà
îíó ðàçû ñàëäû. Íåìÿò åâÿ òÿçÿ ïàëòîäà ýåòäè. Åâäÿ ýþðäö êè, êàðûõ-
äûüûíäàí ïàëòîíóí ìàüàçà êàüûçûíû äà ÷ûõàðòìàéûá, áöòöí éîëó áåëÿ
ýÿëèá.
Ãûø ýöíëÿðèíäÿí áèðèíäÿ ãûçëàðëà ìÿøüóë îëóá, åâèíÿ ýåäèðäè.
Ñöðÿééà:
— Îòóð áèçèìëÿ íàùàð åëÿéÿê, — äåäè. — Éàðïàã äîëìàñû áèøèðìèøÿì.
Íàùàðäàí ñîíðà “ëÿçýè ãîíàüû” êèìè äÿðùàë äóðóá ãà÷ìàã îëìàç-
äû. Îòóðóá Ñöðÿééàéëà ñþùáÿò åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãûçëàð þç îòàãëàðûíà
ýåäèá éàòäûëàð.
Íåìÿò þçö ùàããûíäà äàíûøìàüû ñåâìÿçäè. Áÿëêÿ äÿ áàúàðìûðäû.
Àììà èíäè ãÿðèáÿ áèð ùÿâÿñëÿ Ñöðÿééàíûí ñóàëëàðûíà ìöôÿññÿë, éåðëè-
éàòàãëû úàâàáëàð âåðèðäè.
ßââÿë ñþùáÿò àòàñûíäàí äöøäö. “Éàäûìà ýÿëìèð, — äåäè. — Ëàï äó-
ìàí è÷èíäÿ õàòûðëàéûðàì êè, áîéó ÷îõ óúà èäè. Éà áÿëêÿ î âàõò ìÿíÿ åëÿ
ýÿëèðäè. Àõû îíó àïàðàíäà áåø éàøûì âàðäû..”
“Áÿëè, äöçäöð. Çàêôåäåðàñèéà âàõòû íàðêîì îëóá, àõûð èëëÿðèíÿ ãÿäÿð
áþéöê âÿçèôÿëÿðäÿ èøëÿéèá, 35-úè èëäÿ Ñàìóõäà èñïàëêîì èøëÿéèá. Àíàì
äàíûøàðäû, äåéèð, úàìààò îíóí áàøûíà àíä è÷èðäè, åâëÿð òèêäèðìèøäè, éîë ñàë-
äûðìûøäû. Åâèíäÿí àïàðìàüà ãîðõóáëàð. Áàêûéà ÷àüûðûá áóðäà òóòóáëàð”.
“Ùÿ, îòóç ñÿêêèçèíúè èëäÿ Áàêûéà êþ÷äöê. Úàìààò ãîéìóðìóø,
àíàìà äåéèáëÿð êè, ñÿí àðõàéûí îë, ñÿíè äÿ ñàõëàéàúàéûã, óøàüûíûçû äà
áþéöäÿúÿéèê. Àììà àíàì ðàçû îëìàéûá. Êþ÷öá Áàêûéà. Äàéûì Áàêû-
äà èìèø. Åëÿ ìÿí èíäè îëäóüóì ùÿìèí áó åâè äÿ äàéûì òàïûá. Ùÿ, áà-
32
ëàúàäûð, ÷îõ áàëàúàäûð, àììà äàùà íåéëÿéÿéäèê. Ùÿëÿ, ñèç îíó äåéèðñè-
íèç... áóðà òÿçÿ êþ÷ÿíäÿ ãîíøóëàðûìûç áèëèðìèø êè, àòàìû àïàðûáëàð.
Àíàì, ðÿùìÿòëèê, äåéèðäè êè, àäàìûí Àëëàùû âàð, èíñàôÿí öçöìöçÿ âóð-
ìóðäóëàð, àììà þç àðàëàðûíäà äàíûøûðëàðìûø. Ãîíøóìóçóí áèð îüëó
âàðäû. Åëÿ ìÿíèìëÿ éàøûä èäè, áåø-àëòû éàøûíäà îëàðäûã î âàõò. Ùÿìèøÿ
÷ûõûá áèçèì äàìûìûçäà îéíàéûð, àòûëûá äöøöðäö. Àíàì äàíûøûðäû êè, ÷û-
õûá äåéèðÿì: àé áàëà, îðäà àòûëûá äöøìÿ, ãûðû õàðàá åëÿéèðñÿí, éàüûø
éàüàíäà áöòöí ñó åâèìèçèí è÷èíäÿ îëóð. Óøàã íÿ äåñÿ éàõøûäûð? “×îõ
äàíûøìà, ñèç ãðàã íàðîäñóç”. Î âàõòäàí àíàì ùÿìèøÿ àúû-àúû ýöëöá:
íåéëÿéÿê, à áàëà, ãðàã íàðîäóã äà, — äåéÿðäè.
— Èíèøèë àíàì àüûð õÿñòÿ éàòàíäà... ùÿ, âÿðÿìäÿí þëäö. Öñòÿëèê éåë
õÿñòÿëèéè äÿ âàðäû, ùÿ, àíàì èíèøèë õÿñòÿ éàòàíäà î óøàüûí àòàñû áèçÿ
äÿéìÿéÿ ýÿëìèøäè. Àíàìäàí ÷ûõìàéàí èø, äàíûøäû áó ÿùâàëàòû. Êèøè
ãûïãûðìûçû ãûçàðäû. “Áÿñ î âàõò ìÿíÿ íèéÿ õÿáÿð åëÿìÿìèøñèíèç, —
äåäè, — þç äàìûìà ãûð ñàëäûðàíäà ñèçèí äàìûíûçà äà ñàëäûðàðäûì”. Åù,
íÿ èñÿ...
Ñîíðà Ñöðÿééà äàíûøìàüà áàøëàäû.
Íåìÿò èíäèéÿúÿí ùå÷ áèëìèðäè êè, ßñÿäëÿ Ñöðÿééà ùÿì äÿ Ñöðÿé-
éàíûí àíàñû òÿðÿôäÿí éàõûí ãîùóì èìèøëÿð: äàéûîüëó, áèáèãûçû.
ßñÿä äÿ Íåìÿò êèìè óøàã éàøûíäàí éåòèì ãàëûá. Îíó Ñöðÿééàíûí
àòàñû Ôÿòòàù êèøè áþéöäöá, Êèéåâäÿ îõóòäóðóá. Ðÿùìÿòÿ ýåòìÿìèøäÿí
áèð àç ãàáàã ßñÿäè éàíûíà ÷àüûðûá, äåéèá áàõ, áó ö÷ ãûçûìû ñÿíÿ òàïøû-
ðûðàì. Àðàëûüà ìöùàðèáÿ äöøöá. Ìöùàðèáÿäÿ ßñÿä úÿððàù êèìè éàìàí
àä ÷ûõàðûá. Úÿáùÿäÿ, äåéèð, ãèéàìÿò åëÿéèðìèø. Þëöëÿðè äèðèëäèðìèø.
Òÿúðöáÿñè ÷îõ îëóá. Þçö äåéèðäè êè, åëÿ áèë îí àêàäåìèéà ãóðòàðûá ýÿë-
äèì. Ýÿëÿíäÿí ö÷ èë ñîíðà ïðîôåññîð îëóá.
Ôÿòòàù êèøèíèí êöëôÿòè ìöùàðèáÿ âàõòû ÷îõ ãûòëûã ýþðöáñÿ äÿ, ßñÿä
ãàéûäàíäàí áÿðè áèð øåéäÿí êîðëóã ÷ÿêìÿéèá. Ñöðÿééàíûí áþéöê áàúûñû
Àëéàíû ßñÿäèí úÿáùÿ äîñòó Ìóðòóç àäûíäà áèð ïîëêîâíèê àëûá.
— Òàùèðÿ, îðòàíúûë áàúûì èíñòèòóòäàí áèð îüëàíëà ýÿçèðäè, ùÿìèí áó
Úàááàðëà, áèð ãðóïäà îõóéóáëàð, åëÿ îíà äà ýåòäè.
...Áèð ýöí äÿ ýþðöðÿì àíàì ìÿíè ÷àüûðûá äåéèð, áàëà, áàúûëàðûí ýåò-
äè, ñÿíèí÷öí äÿ éîë à÷ûëäû, áÿñ, ñÿíè ßñÿä èñòÿéèð.
Îí äîããóç éàøûì âàðäû. ÀÏÈ-äÿ îõóéóðäóì. Ñîíðà êè, Êàðìåí îë-
äó, èíñòèòóòäàí ÷ûõìàëû îëäóì. ßñÿä åëÿ ùåé äåéèðäè êè, ùå÷ îëìàñà ãè-
éàáè îõó ãóðòàð. Àììà ùàðäàí? Úèëäà îëäó. Áàøûì åëÿ ãàðûøìàäû êè...
îõóìàã éàäûìà äöøñöí. Åù, íÿ áèëèì, âàëëàù!
33
 Ñþùáÿòëÿðè ÷îõ óçàíäû. Íåìÿò áèðäÿí ñààòà áàõäû âÿ öðÿéè òóïï
åëÿäè: áèðèí éàðûñû èäè. Ùå÷ âàõò áó åâäÿ áåëÿ ýåú ãàëìàìûøäû. Àéàüà
äóðìàã èñòÿéÿíäÿ áèðäÿí ýþçëÿðè Ñöðÿééàíûí ýþçëÿðèíÿ ñàòàøäû. Íåúÿ
îëóá áàéàãäàí áÿðè áóíó ýþðìÿéèá? Ñöðÿééàíûí ýþçëÿðè äîëìóøäó.
Éàíàãëàðûíà èêè ýèëÿ éàø àõìûøäû. Íåìÿò ëàï þçöíö èòèðäè. Íÿ åòìÿéè,
ùàíñû ñþçëÿðëÿ îâóòìàüû, òÿñÿëëè âåðìÿéè áèëìèðäè. Êàðûõûá ãàëìûøäû.
Ñöðÿééà îíóí áó òÿëàøûíû ýþðäö, áàôòàëû êè÷èê äÿñìàëûíû ÷ûõàðûá ýþç
éàøëàðûíû ñèëäè, ýöëöìñÿìÿéÿ ÷àëûøàðàã:
— Åéáè éîõäóð, — äåäè, — ìÿíÿ ôèêèð âåðìÿ, êå÷ÿð. Ñóñäó âÿ ãÿôèë-
úÿí Íåìÿòèí ùå÷ ýþçëÿìÿäèéè ñþçëÿðè ÿëàâÿ åòäè:
— Àëëàù ìÿíÿ áèð îüóë âåðìÿäè. — Íåìÿò áó ñþçëÿðäÿ íÿ èñÿ áàéàã-
êû ãÿìëè ñþùáÿòÿ áÿíçÿìÿéÿí áàøãà áèð ùÿéÿúàí äóéäó, ñþâã-òÿáèè áèð
ùèññëÿ áó ùÿéÿúàíûí õàëûíû, ÷àëàðûíû àíëàäû âÿ þçö äÿ ùÿéÿúàíëàíäû.
Åëÿ ùÿìèí àíäàúà Ñöðÿééà àëàéàâàø ñÿñëÿ:
— Åëÿ èñòÿðäèì êè, îüëóì îëñóí, — äåäè, — þçö äÿ ùå÷ îëìàñà áèð àç
ñÿíÿ îõøàñûí.
Íåìÿòèí öðÿéè øèääÿòëÿ äþéöíìÿéÿ áàøëàäû. Ãûçàðäûüûíû ùèññ åòäè
âÿ áóíó ùèññ åòäèéèíäÿí, ãûçàðìàìàüà úÿùä ýþñòÿðäèéèíäÿí âÿ áàúàð-
ìàäûüûíäàí äàùà äà ïþðòäö.
Ñöðÿééà îíóí öçöíÿ áàõûðäû, ÿââÿë èêè éàíàüûíäàí ÷ûõàí èêè “ãûð-
ìûçû òóðïó”, ñîíðà áöòöí ñèôÿòèíè áöðöéÿí ðÿíýè ýþðöð âÿ Íåìÿòèí ùà-
ëûíû áàøà äöøöðäö. Î, ìåùðèáàí âÿ áèð ãÿäÿð øûëòàã òÿáÿññöìëÿ ÿëèíè
Íåìÿòèí ñà÷ëàðûíà ÷ÿêäè. Ùÿìèí äÿãèãÿäÿúÿ Íåìÿò ÿñÿáè âÿ êÿñêèí
ùÿðÿêÿòëÿ Ñöðÿééàíûí ÿëèíè ãàïûá úîä þïöøëÿðëÿ àðàìñûç þïìÿéÿ áàø-
ëàäû. Àáàæóð ÷àéûí ðÿíýè êèìè äèáÿ ÷þêäö. Òàâàí óçàãëàøäû, ãàðàëäû, èò-
äè. Áèð àí Íåìÿò ìÿêàí ùèññèíè èòèðäè, àíúàã áèð ôèêèð áåéíèíäÿ òèòðÿéèá
äóðóëäó êè, Ñöðÿééà ÿëèíè ÷ÿêìèð. Âÿ ãÿôèë ãÿðàðëà Íåìÿò èëëÿðäÿí, àé-
ëàðäàí áÿðè ðöòóáÿòëè äàõìàñûíäà áîüäóüó ÷ûëüûíëûãëà Ñöðÿééàíû ãîëëàðû
àðàñûíà àëäû, áàüðûíà áàñäû âÿ òåç-òåç þïìÿéÿ áàøëàäû. Äîäàãëàðûíû àõ-
òàðäû. Ñöðÿééàíûí ÷îâóéàí, èòÿí äîäàãëàðûíû àõòàðäû, òàïà áèëìÿäè, ýþç
ãàïàãëàðûíäàí, àëíûíäàí, ÷ÿíÿñèíäÿí, áîéíóíäàí þïäö.
Íåìÿòèí èéèðìè ö÷ éàøû âàðäû âÿ ùÿéàòûíäà èëê äÿôÿ áàðìàãëàðûíäà,
äîäàãëàðûíäà áÿéàç ãàäûí äÿðèñèíèí ùàìàðëûüûíû äóéóðäó...
— Èúàçÿ âåðèí.
Íåìÿò áàøûíû ãàëäûðûá îíà òÿðÿô ÿéèëìèø êèøèíè ýþðäö. Ñèãàðåòè äàìà-
üûíäàí ýþòöðöá êèøèéÿ óçàòäû. Êèøè ñèãàðåòè ïàïèðîñóíà äèðÿéèá ñöìöðäö,
éàíäûðäû, “òÿøÿêêöð” äåéèá ýåòäè, áàüûí è÷èíäÿí ÷ûõäû, óçàãëàøäû.
34
 Áèð àéäàí ñîíðà åâëÿíäèëÿð. Ñöðÿééà íÿ ìÿùàðÿò èøëÿòìèøäèñÿ, î
ýöíäÿí áÿðè Êàðìåí äÿ, Úèëäà äà Íåìÿòè “àòà” áèëèðäèëÿð. Íåìÿò äÿ
îíëàðû äîüìà þâëàäû ñàéûðäû.
57-úè èëäÿ Ñöðÿééàíûí Íåìÿòäÿí áèð ãûçû äà îëäó. Ñöðÿééàíûí àíàñû
Áèêÿ õàëà ãûçû Íåìÿòÿ ýåäÿíäÿí áÿðè áèð èë èäè îíëàðëà êöñö ñàõëàéûðäû.
Ñöðÿééàíûí Íåìÿòÿ ýåòìÿñèéëÿ ùå÷ úöð áàðûøà áèëìèðäè. “Àé âèðàíàíûí
þâëàäû, áèçè åë è÷èíäÿ õàð åòäèí. Î úöð êèøèíèí àðâàäû, éàðàøàð êè, ÿðèíèí
ìåéèòè ñîéóìàìûø áåëÿ äûëüûðûí, óøàã-ìóøàüûí áèðèíÿ ýåòñèí?! ßââÿë,
ñÿíäÿí íå÷ÿ éàø áàëàúàäûð. Ñîíðà ëöò-öðéàíûí áèðèäèð, î íåúÿ àèëÿ ñàõ-
ëàéàúàã, þçöâö, î áþéðöíäÿêè òèôèëëÿðè íåúÿ äîëàíäûðàúàã?” Áèêÿ õàëà
÷îõ äåäè, Ñöðÿééà àç åøèòäè. Áèêÿ õàëà äà àõûðäà ãûçûíûí äàøûíû àòäû. Áèð
èë ãàïûñûíû à÷ìàäû.
Óøàã îëàíäàí ñîíðà íàÿëàú ãàëûá áàðûøäû. Äîüóì åâèíÿ ãûçûíû ýþð-
ìÿéÿ ýÿëäè. Íåìÿòèí äÿ öçöíäÿí þïöá: “Ãèñìÿò áåëÿ èìèø, Àëëàùà
ãóðáàí îëóì, — äåäè, — îëàúàüà íÿ ÷àðÿ! Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð!"
Ñîíðà Íåìÿòëÿ åâÿ ýÿëäè, áèø-äöø åëÿäè. Êàðìåíëÿ Úèëäàíûí ïàë-
ïàëòàðûíû éóäó. “Áèçèì ñîéóìóç áåëÿäèð, — äåäè, — îüëàí äîüìóðóã. Èêè
áàúû áèç èäèê. Ìÿíèì ö÷ ãûçûì âàð. Èíäè Ñöðÿééàíûí äà ö÷öíúö ãûçû
îëäó”.
(Èêè àéäàí ñîíðà Áèêÿ õàëàíû áèðòÿùÿð äèëÿ ýÿòèðäèëÿð. Åâèíè ñàòûá òà-
ìàì Ñöðÿééàýèëÿ êþ÷äö. Ñöðÿééàéà êþìÿê îëäó. Éîõñà éàçûüûí ëàï
êÿëÿéè êÿñèëìèøäè.)
Àòà-àíàíûí áèðýÿ èñòÿéèëÿ ãûçûí àäûíû Íÿðýèç ãîéäóëàð. Éàëíûç ìåò-
ðèêàäà àäû éàçäûðûá åâÿ ãàéûäàðêÿí éîëäà Íåìÿòèí àüëûíà ýÿëäè êè, éàõ-
øû, àõû “Íÿðýèç” äÿ îïåðà âàð. Äåìÿëè, ãåéðè-èõòèéàðè éàçûã ßñÿä êèøè-
íèí ÿíÿíÿñèíè äàâàì åòäèðèáëÿð. Àììà Ñöðÿééàéà áó áàðÿäÿ ùå÷ íÿ
äåìÿäè.
Éåíÿ äÿ äàéàíàã òÿðÿôäÿí ëÿùëÿéèá éîõóøó ÷ûõàí àâòîáóñóí ñÿñè
åøèäèëäè. Íåìÿò íþìðÿñèíÿ áàõäû, äóðóá äàéàíàüà òÿðÿô àääûìëàäû.
Àäàì ñåéðÿê èäè. Ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäà îòóðäó. Íåìÿòèí àðäûíúà àâ-
òîáóñà ãàëõàí ÷àäðàëû ãàðû êå÷èá îíóí ãàáàüûíäà ÿéëÿøäè.
Ãàðøûäàí ýÿëÿí òðîëëåéáóñóí “áóéíóçëàðû” ùàâàäà òåëèíäÿí ÷ûõäû,
éàíà ÿéèëäè. Ñöðöúö éåðÿ äöøöá êÿíäèðè ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû.
Íåìÿòèí áàøûíà ãÿðèáÿ áèð ôèêèð ýÿëäè: “Òðîëëåéáóñ ìöÿééÿí ìàðø-
ðóòëà ýåäèð. Éîëóíäàí ÷ûõà áèëìÿç. Áèð áàëàúà éîëóíäàí ñàïñà, “áóé-
íóçëàðû” ùàâà òåëèíäÿí ÷ûõàð. Òðîëëåéáóñ ùÿðÿêÿòñèçëÿøèá ãàëàð. Òðàì-
âàé äà ñàáèò, äÿéèøìÿç éîë öçðÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Ðåëñèíäÿí ÷ûõñà ãÿçàäûð.
35
Éàõøû, áÿñ áó ìèíèê, áàõ áó ìàðøðóò àâòîáóñó àäëàíàí ñàëõàã àðàáà
íèéÿ ùÿð ýöí, ùÿð ñààò åéíè éîëëà ýåäèð, ùÿð ýöí áàçàðûí, ïî÷òóí, áàí-
êûí, êèíîíóí, ùàìàìûí, äÿëëÿêõàíàíûí ãàáàüûíäàí êå÷èð? Àõû î, ùàíñû
éîëëà èñòÿñÿ ýåäÿ áèëÿð, ùàíñû êö÷ÿéÿ êåôè ýÿëñÿ áóðóëà áèëÿð?! Àüçûíäà
“ìàðøðóòëó àâòîáóñ” äåéèðñÿí. Îíóí òàëåéè äàùà ìöðÿêêÿáäèð. Òðîëëåé-
áóñ âÿ òðàìâàéûí éîëóíó äÿéèøìÿñèíÿ òåõíèêè ÿíýÿëëÿð ìàíå îëóð. Àâ-
òîáóñ èñÿ ìÿíÿâè ãàäàüàëàðûí ÿñèðèäèð. Îíóí ãàäàüàñû äàõèëäÿíäèð, ãÿ-
áóë îëóíìóø ãàéäà-ãàíóíëàðäàí, ðàçûëàøäûðûëìûø, òÿñäèãëÿíìèø ùÿðÿêÿò
úÿäâÿëèíäÿí àñûëûäûð. Î, áó úÿäâÿëè, áó áèð äÿôÿ ãÿáóë îëóíìóø ãàéäà-
ãàíóíëàðû ïîçà áèëìÿç, éîëóíó àçà áèëìÿç. Ïîçñà, àçñà... Áÿù, áÿù, ëàï
øåèð ÷ûõäû êè...”
Íåìÿò äöøöíäö êè, äîüðóäàí äà áó áàðÿäÿ ôÿëñÿôè øåèð éàçìàã
îëàðäû. Àäû äà “Ãèéàì åòìèø àâòîáóñ” âÿ éàõóä “Ãèéàì÷û àâòîáóñ!”
Îí áèð éàøûíäà îëàíäà Íåìÿò øåèð éàçìûøäû. Áèðúÿ ñîí ìèñðàëàðû éà-
äûíäàéäû:
Ñòàëèí ðÿùáÿðèìèçäèð,
Ãÿëÿáÿ äÿ áèçèìäèð.

Äàéûñûíà îõóäó. Äàéûñû äåäè êè, áàëà, ñÿí íèéÿ øåèð éàçûðñàí? Ìÿø-
ùóð àäàì îëìàã èñòÿéèðñÿí? Ùÿ, îíäà áèë êè, ßùìÿä Íàìàçîâóí îüëó
èñòÿéèð ëàï Èëéàñ Íèçàìè îëñóí, îíó öçÿ ÷ûõìàüà ãîéìàçëàð. Øàèð îëóá
äàëäåéäÿ äàëäàëàíìàã íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð? Îíäàíñà ñàë áàøûíû àøàüû, äÿð-
ñèíè îõó, áÿëêÿ àõûðûí áèð éàíà ÷ûõäû.
Àììà Íåìÿò áèð ìöääÿò éåíÿ éàçäû. Îí ö÷-îí äþðä éàøûíàúàí.
Õÿëâÿò éàçäû, ùå÷ êÿñÿ ýþñòÿðìÿäè.
Äàäàø:
— Éåðèí ìÿëóì, — äåäè, — áó ñààò ñïîðóìóç äöøìöøäö.
Íåìÿò:
— Ùÿð âàõòûíûç õåéèð, — äåäè, — íÿäÿí ñïîð åëÿéèðäèíèç êè?
Ãàïûíûí éàíûíäà îòóðìóø úöðöááÿç Éÿùéà úûð ñÿñëÿ ÷ûüûðäû:
— Äàäàø ìöÿëëèìëÿ ìÿðú ÷ÿêìèøÿì êè, ñàáàù Õóñàèíîâ îéíàìà-
éàúàã.
Íåìÿò äèíèá-äàíûøìàäàí “Ôóòáîë” ãÿçåòèíèí áèð íöñõÿñèíè Äàäà-
øûí ìàñàñûíûí öñòöíÿ ãîéäó.
— Áóðäà êîìàíäàëàðûí òÿðêèáèíè âåðèáëÿð, — äåäè.
Äÿðùàë áöòöí îòàãäàêûëàð ôûðòûíàíûí ÿéäèéè ýÿìèíèí ýþéÿðòÿñèíäÿé-
ìèøëÿð êèìè áèð òÿðÿôÿ — Äàäàøûí ìàñàñû òÿðÿôÿ àõûøäûëàð.
36
 Äàäàø áèð ãÿäÿð ñó÷ëó ùÿðÿêÿòëÿ ãÿçåòè à÷äû.
— Ùàíû?
Íåìÿò éåðèíè òàïäû:
— Áóäåé.
— Àùà, Êàâàçàøâèëè, Âîðîíèí...
Èðè ýþâäÿëè êèøè ãóø êèìè éåðèíäÿ àòûëäû:
— Áóäóð áàõ, Õóñàèíîâ, ùÿ, ýþðäöí, éàõøû áàõ, ùÿ, íÿäÿí ìÿðú ÷ÿê-
ìèøäèê? — Êèøèíèí ñåâèíúè éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû. Îíóí ôÿðÿùè, ñÿñ-êöéö
îòàüû ãöäðÿòëè ðàäèîñòàíñèéà åôèðè äîëäóðàí êèìè äîëäóðìóøäó. — ßøè, ñÿí
éÿíè áåëÿ àüûç áÿùÿì åëÿìèñÿí êè, ìÿíèìëÿ ôóòáîëäàí ìÿðú ÷ÿêèðñÿí?
Îòàãäà áèð ìÿðÿêÿ, áèð ñÿñ-êöé ãîïäó, ýÿë ýþðÿñÿí. Äàäàøûí ãÿ-
ëÿáÿñè áöòöí øþáÿíèí òÿíòÿíÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Éÿùéà åëÿ áèë áèð àç äà úö-
ðöááÿçëÿøäè, áöçöøäö. Áóðíóíóí àëòûíäà ìûçûëäàíìàüà áàøëàäû. Äàäà-
øûí ñÿñè ýóð-ýóð ýóðóëäàéûðäû.
— ßøè, äåéèðÿì èêè îéóíäó îíó áóðàõìûðëàð, ñàáàùêû ýþðöøÿ ñàõ-
ëàéûðëàð, äåéèð éîõ, õÿñòÿäèð, àéàüû çÿäÿëÿíèá. ßøè, ìÿí áèëèðÿì àõû...
Ãóðáàí:
— Ýÿðÿê èíòåðåñÿ ìÿðú ÷ÿêÿéäèíèç, — äåäè.
Úöìøöä:
— Ùÿ, äöç äåéèð, èíòåðåññèç ëÿççÿòè éîõäóð, — äåäè.
Øþáÿëÿðèíäÿ àëòû èø ñòîëó ãîéóëìóøäó. Ñòîëëàðäàí áèðèíèí à÷ûã òÿðÿôè
ãÿçåòëÿðëÿ þðòöëìöøäö. Áó, Òÿùìèíÿíèí ñòîëó èäè. Øþáÿíèí ãàëàí èø÷è-
ëÿðè êèøèëÿðäè. Ãóðáàíäàí áàøãà ùàìûñû ôóòáîë úÿôàêåøè èäè. Òÿùìèíÿíèí
äÿ ÿðè Ìàíàô úÿôàêåø èäè. Ìàíàô ôóòáîëà äà Äàäàøýèëëÿ ýåäÿðäè, ñòàäè-
îíäà àáîíåìåíò éåðëÿðè éàí-éàíà èäè. 16-úû ñåêòîð, 31-úè ñûðà. Äàëáà-
äàë: Äàäàø, Íåìÿò, Ìàíàô, Éÿùéà, Úöìøöä.
Èíäè Íåìÿòÿ ãÿðèáÿ ýÿëèðäè êè, íÿøðèééàòà èøÿ ýèðìÿçäÿí ÿââÿë, î,
ôóòáîë àçàðêåøè äåéèëäè. Óøàãëûãäà þçö äàëàíëàðûíäà ÷îõ îéíàìûøäû,
àììà áþéöéÿíäÿí ñîíðà áèýàíÿëÿøìèøäè, èëäÿ, àéäà áèð äÿôÿ ôóòáîëà éà
ýåäÿéäè, éà ýåòìÿéÿéäè. Äàäàø áàøäà îëìàãëà øþáÿëÿðèíèí ôóòáîë àçàðû
îíà äà éîëóõäó. Èíäè î äà ÿí àêòèâ úÿôàêåøëÿðäÿí îëìóøäó. Èíäè þçö äÿ
áàøà äöøÿ áèëìèðäè êè, áèð âàõòëàð ôóòáîë êèìè áèð ýþçÿëëèéÿ íåúÿ áèýàíÿ
ãàëà áèëèðìèø? Èíäè îéóíóí þç ëÿççÿòèíäÿí áàøãà, îíóí áöòöí äÿì-äÿ-
ñýàùû äà Íåìÿòÿ õöñóñè çþâã âåðèðäè: ùÿëÿ ÷îõ åðêÿí, éàç àéëàðûíäàí
àáîíåìåíò òÿäàðöêö, ñîíðà ôóòáîë ìþâñöìöíöí òÿíòÿíÿëè à÷ûëûøû, ôóò-
áîë ýöíëÿðè áîøàëìûø êö÷ÿëÿðäÿí ñòàäèîíà àõûøàí àäàìëàðûí íÿãëèééàò
ðÿãàáÿòè âÿ íÿãëèééàò ùÿìðÿéëèéè, ñòàäèîí ðàäèîñóéëà âåðèëÿí ïîçóã
37
ìåëîäèéàëàð (áóíóí äà þç ëÿççÿòè âàð)... Ìèíëÿðëÿ àäàìûí ñààò êèìè äÿ-
ãèã áèð ðèòìëÿ òóì ÷ûðòëàìàñû, àâàð÷û ãîëëàðû êèìè ãàëõûá-äöøÿí ÿëëÿð,
õåéðèìèçÿ âóðóëàí òîïëàðûí ìöøòÿðÿê ñåâèíúè, ìÿüëóáèééÿòëÿðèí ìöøòÿ-
ðÿê êÿäÿðè.
Ùÿëÿ îéóíäàí ãàáàã ñòàäèîíäà äîñò-àøíàéëà áèðëèêäÿ, ñûðô êèøè
“êàìïàíèéàñûíäà” ñóáàéâàðû ïèâÿëÿìÿ... (èñòÿð ìåéäàí÷àäà, èñòÿð òðè-
áóíàëàðäà, èñòÿðñÿ äÿ, öìóìèééÿòëÿ, ôóòáîë àëÿìèíäÿ çÿíÿí òàéôàñûíûí
îëìàìàñû äà àç ìÿçèééÿò äåéèë. Ùå÷ îëìàñà ñòàäèîíäà ñààò éàðûì àäà-
ìûí ãóëàüû äèíú îëóð.)
“Áó çÿùÿð òóëóüó Ãóðáàí ïóë ãûðïìàãäàí áàøãà äöíéàäà ùå÷ íÿéëÿ
ìàðàãëàíìûð. Ùÿëÿ áèçÿ äÿ ðèøõÿíä åëÿéèá äåéèð êè, ñèç öðÿêäÿ ùå÷ áè-
ðèíèç ôóòáîë úÿôàêåøè-çàä äåéèëñèç. Åëÿ-áåëÿ áîéíóíóçà äöøöá. Áöòöí
áó ìàðàüûíûç, åùòèðàñëàðûíûç äà ñàõòàäûð, äåéèð. Àõìàã àäàì, áÿñ íÿ áè-
çè ìÿúáóð åäèð êè, áó ôóòáîë çÿùðèìàðûí éîëóíäà áó ãÿäÿð úàí ãîéàã?
Ìàðàãëàíìàñàã, éàíìàñàã, íÿ äöøöá àõû áèçÿ, èøèìèçè-ýöúöìöçö àòûá
úóìàã ñòàäèîíà, ðàäèîéà ãóëàã àñàã, éöç ìèííÿòëÿ ãÿçåò òàïàã? Äåéè-
ðÿì, ýþðöðñÿí áàøûíû áóëàéûð, úàâàá âåðìÿéÿ ñþç òàïìûð, àõû íÿ úàâàá
âåðÿúÿê? Ýàù äà ýþðöðñÿí äåéèð êè, áèðúÿ Äàäàø ÿñèë “áîëåëøèêäèð”, ñèç
ùàìûíûç îíà éàðûíìàã ö÷öí ôóòáîëáàç îëìóñóç. Àõìàã àäàì. Áåëÿ ñÿ-
ôåù ôèêèð åëÿ îíóí áàøûíà ýÿëÿð. Ýàù äà äåéèð êè, âàõòûíûçû áèëìèðñèíèç
íÿéíÿí äîëäóðàñûíûç, îíóí÷öí, äåéèð, úÿôàêåø îëìóñóç. Ùÿéàòûíûçäà,
äåéèð, âàêóóì âàð, ôóòáîëëà äîëäóðóðñóíóç áó âàêóóìó. Ôóòáîë, äåéèð,
òèðéÿê êèìè, íÿøÿ êèìè øåéäèð. Áàøû ãàòûá, ýöíäÿëèê ùÿéàòû óíóòìàã
ö÷öíäöð. ßøè, ãîé äàíûøñûí äà, ÿáëÿù àäàìäûð, çîüàëëàéûð þçöé÷öí,
êèìäèð îíóí àüçûíà áàõàí...” Úöìøöä:
— Äàäàø ìöÿëëèì, — äåäè, — ñèç ôóòáîëóí úèêèíè äÿ áèëèðñèíèç, áèêèíè
äÿ. Ñèçúÿ, áèðè ýöí ùåñàá íåúÿ îëàð?
Áèð ùÿôòÿ èäè êè, áöòöí øþáÿ áèðèýöíêö îéóíóí èíòèçàðûéëà éàøàéûðäû.
Áó îéóíóí øþëÿñè áöòöí èäàðÿ âÿ åâ ñþùáÿòëÿðèíèí, èøèí âÿ ìÿèøÿòèí
öñòöíÿ ÷þêìöøäö. Áèð ñþçëÿ, áó ùÿôòÿíè Èðëàíäèéàéëà îéóí äîëäóðìóø-
äó. Ýÿëÿí ùÿôòÿ äÿ âàúèá îéóí âàðäû: Òèôëèñëÿ Ìîñêâà “Òîðïåäî”ñó.
Ýÿëÿí ùÿôòÿíè áó îéóí äîëäóðàúàãäû. Àíúàã áèðèýöíêö îéóí êå÷ìÿ-
éèíúÿ, î áèðè îéóí ùàããûíäà äàíûøàí éîõ èäè. Ùÿìèí ýöíö, öìóìèééÿò-
ëÿ, áþéöê ôóòáîë ýöíëÿðèíè áèð òÿíòÿíÿ, áàéðàì, éåíè èë êèìè, òîé-áöñàò
êèìè ýþçëÿéèðäèëÿð.
Äàäàø ãÿòè áèð ñÿñëÿ:
— 3:0, — äåäè.
38
 Úöìøöä:
— Ýþð å! 3:0 — äåéÿ òÿÿúúöáëÿíäè. Î áóíó åëÿ äåäè êè, ýóéà àðòûã áó
ôÿðçèééÿ äîüðóëìóøäó. Èðëàíäèéà 3:0 ùåñàáûéëà óäóçìóøäó. — Àììà
Èðëàíäèéà äà ýöúëö êîìàíäà èäè ùà! — Äàäàøûí ôÿðçèééÿñèíäÿí ñîíðà
Úöìøöä áèðèýöíêö îéóí ùàããûíäà êå÷ìèø çàìàíäà äàíûøûðäû.
Éÿùéà:
— Ùå÷ âàõò, — äåäè. — Íè çà ÷òî! Ùåñàá èêè-èêè îëàúàã. Ýÿëèí ìÿðú
÷ÿêÿê.
Äàäàø:
— Ñÿí éåíÿ ìÿíèìëÿ ìÿðú ÷ÿêèðñÿí? — äåäè. — Áàéàãêû äÿðñ îë-
ìàäû?
Éÿùéà òÿðñ èäè:
— Éîõ, ýþðÿðñèíèç! Èêè-èêè.
Éåíèäÿí ìöáàùèñÿ ãîïäó. Àüûç äåéÿíè ãóëàã åøèòìèðäè. Áàéàãêû
êèìè “Ôóòáîë” ãÿçåòèíè ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéóá ìÿñÿëÿíè àéûðä åòìÿê äÿ
ìöìêöí äåéèëäè.
— Êå÷ÿí ñÿôÿð ìÿí äåéÿí îëäó, éîõ?
— Éîõ, ñÿí äåìèøäèí áèðèíúè òàéìäà èêè òîï âóðàúàãëàð, àììà...
Íåìÿò áàøà äöøäö êè, áó ôûñãûðûãäà ìÿñÿëÿíè ãàëäûðìàüûí éåðè äå-
éèë. Êèðèìèøúÿ îòàãäàí ÷ûõäû.
Äÿùëèçèí áàøûíäà, à÷ûã ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà Òÿùìèíÿ âÿ Çàóð
ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Çàóð ïû÷ûëòûéëà íÿ èñÿ äåéèðäè. Òÿùìèíÿ øàããàíàã ÷ÿ-
êèá ýöëöðäö. Îíóí ãÿðèáÿ ýöëöøö âàðäû. Ùà, ùà, ùà... Åëÿ áèë ïèàíîäà
ãàììà ÷àëûíûð. Éàõóä ìîòîñèêë óçàãëàøûá ýåäèð...
Çàóð þçö ýöëìöðäö. Éÿãèí, Òÿùìèíÿ ýöëÿí ìöääÿòäÿ äöøöíöá,
éàäà ñàëûá áàøãà áèð çàðàôàò, éà ìÿçÿëè ñþç ùàçûðëàéûðäû. Ýþçëÿðèéëÿ äÿ
Òÿùìèíÿíè éåéèðäè.
Çàóð áàøãà øþáÿäÿ èøëÿéèðäè. Ùÿð äÿôÿ îíó ýþðÿíäÿ Íåìÿòèí àüëû-
íà íÿäÿíñÿ “ãîëòóüóíà ãàðïûç âåðèáëÿð” èôàäÿñè ýÿëèðäè. Àíúàã ìÿúàçè
éîõ, ùÿðôè ìÿíàñûíäà. Åëÿ áèë Çàóðóí ùÿð èêè ãîëòóüóíäà ýþðöíìÿç èðè
ãàðïûçëàð âàðäû, îíà ýþðÿ ÿçÿëÿëè ãîëëàðû ýþâäÿñèíäÿí áåëÿ äàèðÿâè øÿ-
êèëäÿ àðàëû ãàëìûøäû.
Àõûð âàõòëàð Çàóðëà Òÿùìèíÿíè òåç-òåç ñþùáÿò åäÿí ýþðÿíäÿ
Íåìÿòèí áàøûíà áàøãà ãÿðèáÿ áèð ôèêèð äÿ ýÿëèðäè. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, Çà-
óðóí ÿí áþéöê èñòÿéè Òÿùìèíÿéëÿ ïëéàæà ýåòìÿêäèð. Àõû, íèéÿ ìÿùç
ïëéàæà? Áÿëêÿ äÿ áó ôèêèð îíäàí äîüìóøäó êè, Çàóðóí øÿõñè ìàøûíû
âàðäû, òåç-òåç ïëéàæà ýåäèðäè. Áÿëêÿ äÿ îíóí Òÿùìèíÿéÿ “êîð-êîð, ýþð-
39
ýþð” áåëÿ èøòàùëà áàõìàñû Íåìÿòè áó ãÿíàÿòÿ ýÿòèðìèøäè. Ùÿð ùàëäà
ïëéàæ Çàóðóí ÿçÿëÿëÿðèíè íöìàéèø åòäèðìÿñè ö÷öí ìöíàñèá éåð èäè.
Íåìÿò îíëàðà éàíàøäû:
— Çàóð, áåëÿ îëìàç ùà, — äåäè. — Áàõ, Ìàíàôà äåéÿúÿéÿì. — Ìàíàô
Òÿùìèíÿíèí ÿðè èäè. Áèð àé èäè Ìîñêâàäàéäû, åçàìèééÿòäÿ. — Ñÿí øòàí-
ýèñòñÿí, àììà î äà êþùíÿ ïÿùëÿâàíäûð.
— ×ÿêèìèç äöç ýÿëìÿç. Ìÿí àüûð ÷ÿêèëèéÿì, î éöíýöë.
— Àé ãûç, äîüðóäàí ÿðèí éöíýöëäöð?
Òÿùìèíÿ ýöëäö. ßëáÿòòÿ, áàéàãêû êèìè ýöëìÿäè. Õÿôèôúÿ ýöëöì-
ñöíäö. Íåìÿòèí çàðàôàòû îðòàëûãäà ãàëìàñûí äåéÿ ýöëäö. Íåìÿò þçö äÿ
áèëèðäè êè, çàðàôàòû áÿçè ãÿçåòëÿðäÿ äÿðú îëóíàí áàéðàì øàðæëàðû, äîñòëóã
øàðæëàðû êèìè äóçñóçäóð. Àììà “ÿð-àðâàä” ìþâçóñóíäà ñàòàøìàëàð øþ-
áÿëÿðèíèí êëàññèê éóìîðó èäè.
Áèðäÿí Íåìÿòèí ýþçö Òÿùìèíÿíèí ïàëòàðûíà ñàòàøäû. Èêè äöéìÿñè
à÷ûã èäè âÿ îðàäàí ìàâè àëò ïàëòàðû ýþðöíöðäö.
Íåìÿò ôèêèðëÿøäè êè, áó ìàâè ÿðàçè òàìàì áàøãà áèð äöíéàäûð —
ïàëòàðûí àëòûíäàêû Òÿùìèíÿ, ïàëòàðñûç Òÿùìèíÿ. Áèð äÿ îíó ôèêèðëÿøäè êè,
áó ÿðàçè îíóí÷öí ÿáÿäèééÿí éàñàã ÿðàçèäèð. Áÿëêÿ Äàäàøûí îðà âèçàñû
âàð. Çàóðó äà áèëìèðÿì, äåéÿ áèëìÿðÿì, àììà ìÿí ùå÷ âàõò,
þìðöìäÿ ùå÷ âàõò áó ÿðàçèéÿ êå÷ÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Éàëíûç îíóí áèð
ãàðûøûíû — èêè à÷ûã äöéìÿëèê ìàâèëèéèíè ýþðÿ áèëÿðÿì.
Ýþçöíö ÷ÿêäè.
Òÿùìèíÿ:
— Çàóðà éóõóìó äàíûøûðäûì, — äåäè. — Éóõóäà Ðèãàíû ýþðìöøÿì.
ßí ãÿðèáÿñè îäóð êè, þìðöìäÿ Ðèãàäà îëìàìûøàì.
Ìàâè ÿðàçè éåíÿ Íåìÿòèí ýþçöíÿ äîëäó âÿ î äåäè:
— Áèð âàõòëàð ìÿí äÿ éóõóìäà ùå÷ áèð çàìàí îëìàäûüûì øÿùÿðëÿðè
ýþðÿðäèì... íÿ áèëèì, Ëîíäîí, Ïàðèñ... — î, ïÿíúÿðÿéÿ áàõäû. Ïÿíúÿðÿéÿ
ñÿìàíûí ìàâèñè äîëìóøäó. — Öìóìèééÿòëÿ, ïèñ âÿðäèø äåéèë. Îòàüûí-
äàí ÷ûõìûðñàí, éàòàüûíäàí äóðìóðñàí, ïóëñóç-ïÿíÿñèç áöòöí äöíéàíû
ýÿçèðñÿí. Áèëåò äÿ ëàçûì äåéèë, âèçà äà.
“Âèçà” ñþçöíö ãÿñäÿí èøëÿòäè. Áàéàãêû ôèêðèíè éàäà ñàëûá þçöé÷öí
èøëÿòäè.
— Áÿñ, èíäè íÿ ýþðöðñÿí?
— Åù, àé Òÿùìèíÿ, èíäè éóõóëàðûìûí áöòöí ôàíòàçèéàñû ãà÷ûá. Èíäè
éóõó ýþðìöðÿì, ùÿéàòäàí ïàð÷àëàð, ôðàãìåíòëÿð ýþðöðÿì. Ýöíäöçêö
ùÿéàòûìûí äàâàìûíû ýþðöðÿì. Ìÿñÿëÿí, ýöíäöç éàðûì ëèñò òÿðúöìÿ
40
åëÿìèøÿìñÿ, éóõóäà äàëûíû òÿðúöìÿ åäèðÿì, ãîíîðàðûíû äà àëûðàì, éà,
äà ìàüàçàäà íþâáÿäÿ äàéàíûðàì, êèìñÿ íþâáÿñèç àëìàã èñòÿéèð, îíó
ìÿçÿììÿò åëÿéèðÿì, éà äà áàçàðäà ÷ÿíÿ-áîüàç îëóðàì. ßí áþéöê
ôàíòàçèéàì î îëóð êè, Êèñëîâîäñê-Áàêû ãàòàðûíà áèëåò àëûðàì. Éà äà èäà-
ðÿìèçè ýþðöðÿì. Èø÷èëÿðè — Ñÿôäÿð äàéûíû, Ìÿììÿä Íÿñèðè, Äàäàø ìöÿë-
ëèìè, Ãóðáàíû — ÿëàâÿ åòìÿê èñòÿäè “ñÿíè” àíúàã Çàóðà áàõûá äåìÿäè.
Çàóð à÷ûã-àøêàð ÿñÿáèëÿøèðäè. Íåìÿòèí ýÿëèá ñþùáÿòëÿðèíÿ ãàðûøìà-
ñû, Òÿùìèíÿíèí äèããÿòèíè éàéûíäûðìàñû îíó ùå÷ à÷ìûðäû. Çàóð:
— Ìÿí ùå÷ âàõò éóõó ýþðìöðÿì, — äåäè, — ùÿëÿ þìðöìäÿ áèð äÿôÿ
äÿ ýþðìÿìèøÿì.
Òÿùìèíÿ:
— Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? Îëà áèëìÿç! Ùå÷ âàõò èíàíìàðàì,— äåäè.
— Úàíûì÷öí äöç äåéèðÿì. Ùå÷ áèëìèðÿì éóõó ýþðìÿê íÿéÿ äåéèð-
ëÿð, íÿ äåéÿí øåéäèð.
Çàóð ÷îõ úàâàí èäè, ëàï óøàã èäè âÿ Íåìÿò áàøà äöøöðäö êè, áó ãÿ-
ðèáÿ, ëàêèí éöç ôàèç óéäóðìà èääèàéëà î, éàëíûç éåíèäÿí Òÿùìèíÿíèí
äèããÿòèíè, ìàðàüûíû þçöíÿ ãàéòàðìàã èñòÿéèð.
Íåìÿò:
— Ìÿíèì áèð äîñòóì âàðäû, — äåäè, — äåéÿðäè êè, éóõó ýþðìÿéÿí
àäàìëàð Àâñòðèéàéà, Èñâå÷ðÿéÿ áÿíçÿéèðëÿð.
Òÿùìèíÿ ñóàëëû áàõûøëàðëà Íåìÿòÿ áàõäû. Éåíÿ äÿ îíó òÿÿúúöáëÿí-
äèðÿí, ìàðàüûíû úÿëá åäÿí Íåìÿò îëìóøäó. Çàóð áèð ãÿäÿð êÿñêèí òîíëà:
— Íèéÿ ìÿùç Àâñòðèéà, Èñâå÷ðÿ, ìÿñÿëÿí, Êàìáîúà éîõ? — äåäè.
— Êàìáîúà? — äåéÿ Íåìÿò òÿêðàð åòäè âÿ õÿéàëûíäà õÿðèòÿíè úàí-
ëàíäûðìàüà ÷àëûøäû. — Éàäûìäà äåéèë Êàìáîúà äÿíèçèí ñàùèëèíäÿäèð, éà
éîõ. Î, Àâñòðèéà âÿ Èñâå÷ðÿ äåéèðäè, ÷öíêè áó þëêÿëÿðèí äÿíèçÿ ÷ûõûøû
éîõäóð. Î äåéèðäè êè, éóõó ýþðìÿêäÿí ìÿùðóì àäàìëàð äÿíèçäÿí
ìÿùðóì þëêÿëÿð êèìèäèð. Àâñòðèéà, Èñâå÷ðÿ, äàùà ùàíñû þëêÿëÿð äÿíèç-
ñèçäèð?
Òÿùìèíÿíèí òÿÿúúöáö à÷ûëäû:
— Ààà, î ìÿíàäà...
Ñöêóò ÷þêäö, Çàóð úèáèíäÿí äàðàã ÷ûõàðûá, áèð ãÿäÿð ÿñÿáè ùÿðÿêÿò-
ëÿ ñà÷ëàðûíû äàðàìàüà áàøëàäû. Íåìÿò:
— Éàõøû, — äåäè, — áàüûøëàéûí, ñþùáÿòèíèçÿ ìàíå îëäóì.
— “Ýþðÿñÿí áöòöí ýöíö áåëÿ ýÿçÿúÿê, äöéìÿëÿðèíè äöéìÿëÿìÿ-
éÿúÿê?” — äåéÿ äöøöíäö âÿ áèð íå÷ÿ àääûì àðàëàíàíäàí ñîíðà þçöíö
ñàõëàéà áèëìÿäè, äþíöá áèð äÿ Òÿùìèíÿéÿ áàõäû:
41
 — Èøäè øàéÿò òÿñàäöôÿí éóõóìäà Ðèãàéà äöøñÿì, ìöòëÿã ñÿíè àõòà-
ðûá òàïàðàì, — äåäè.
Äèøëÿðè íàðûí, òÿí-áÿðàáÿð, ãàðüûäàëû äÿíÿëÿðè...
Íåìÿò îòàüà ýèðäè. Ôóòáîë åùòèðàñëàðû ñèíñèéèá ùàìûíûí è÷èíÿ
÷þêìöøäö. Áàøëàðûíû àøàüû ñàëìûøäûëàð, ùÿðÿ þç èøèéëÿ ìÿøüóë èäè. Äå-
éÿñÿí, Äàäàø äöíÿíêè ñþùáÿòäÿí ùå÷ ñþç ñàëìàã ôèêðèíäÿ äåéèëäè.
“Öçöìÿ ñàëûì, äåéèì. Éîõ. Éàõøû äöøìÿç”. Àíúàã äåìÿñÿì äÿ,
þçöíöí éàäûíà äöøÿí äåéèë. Áÿëêÿ áèð áÿùàíÿ òàïûá äåéèì. Ìÿñÿëÿí,
“áó ýöí ýåäÿúÿì äóáëéàæûí ïóëóíó àëìàüà, äåéèðäèì ñèçÿ, “Æèâûéå è
ìåðòâûéå”. Éàõóä “äöíÿí øêàôà áàõäûì, òàïà áèëìÿäèì, áèçäÿ áóðäà
éîõäóð êè, î ðîìàí?” Éîõ, áó áèúëèêëÿðèí êþùíÿ ïóëíàí ãèéìÿòè áåø
ãÿïèêäèð. Äàäàø ãàçäàí àéûãäûð. Éà áÿëêÿ áåëÿ äåéèì: “Äöíÿí îòóðóá
áàøëàäûì áèð àç ðîìàíäàí òÿðúöìÿ åòìÿéÿ, ïèñ ýåòìèð”. Éîõ, áó äà
éàðàìàç. Äåéÿð áàøëàìûñàí, ÿúÿá åëÿìèñÿí, ãóðòàð ýÿòèð, ïëàíà ñàëàã...
“ßøè, íÿ ýþòöð-ãîé åäèðÿì?”.
— Äàäàø ìöÿëëèì, — äåäè, — äöíÿí ìöãàâèëÿ ùàããûíäà äàíûøìûøäûã,
éàäûíûçäà?
Íåìÿò äóéäó êè, îòàãäàêûëàð ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäèëÿð.
Äàäàø áàøûíû ãàëäûðäû:
— Ùÿ, ùÿ, ÿëáÿòòÿ, éàäûìäàäûð. Éÿùéà, çÿùìÿò ÷ÿê, Òÿùìèíÿíè ÷à-
üûð, áèð ìöãàâèëÿ äîëäóðñóí.
Òÿùìèíÿ îòàüà ýèðäè. Äöéìÿëÿðè áàüëàíìûøäû. Ýþðÿñÿí, Çàóð
äåéèá? Ñèéèðòìÿñèíäÿí ìöãàâèëÿ ÷ûõàðûá äîëäóðìàüà áàøëàäû. Àòàíûí
àäû, öíâàíû...
— Äàäàø ìöÿëëèì, íå÷ÿäÿí áàüëàéûðñûíûç?
Áèð àí ñÿññèçëèê ÷þêäö. Ýóéà Ãóðáàí äà, Éÿùéà äà, Úöìøöä äÿ þç
èøëÿðèéëÿ ìÿøüóë èäèëÿð. Àììà Íåìÿò áèëèðäè êè, ö÷öíöí äÿ ãóëàüû äàðû
äÿíëÿéèð.
Íåìÿò äöøöíöðäö: “Ëàï àøàüûñû 60, éóõàðûñû 150. Áóíëàð ùå÷, èíäè,
ýþðÿñÿí ùÿøòàä îëàúàã, éöç, éà éöç èéèðìè?”.
Äàäàø:
— Éöç èéèðìè, — äåäè, — ñàíáàëëû èøäèð.
Òÿùìèíÿ éàçäû.
— Ãîë ÷ÿê.
Íåìÿò ãîë ÷ÿêäè. Äàäàø äà ãîë ÷ÿêäè.
— Áàé, 120 éàçìûñàí êè... — äåäè, — áÿñ ìÿí 100 äåäèì. Ýöëöø-
äöëÿð. Áó äà øþáÿ éóìîðó ãÿáèëèíäÿí èäè. Äàäàø:
42
 — Äàùà êå÷èá, ãîë ÷ÿêäèê, — äåäè, — áàáàëû Òÿùìèíÿíèí áîéíóíà.
Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð.
Äàäàø: “Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð” äåéÿíäÿ ñÿùÿðêè õàòèðÿ — Áèêÿ õà-
ëàíûí äîüóì åâèíäÿ äåäèéè ñþçëÿð àíè áèð ãûüûëúûì êèìè Íåìÿòèí ôèêðèí-
äÿ àëûøûá ñþíäö.
Íåìÿò:
— ×îõ ñàü îëóí, — äåäè. — Àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìèííÿòäàðàì.
— Áåù ùàããûíäà ÿðèçÿíè äÿ éàç, àïàðûì ìöäèð èêèñèíÿ áèð éåðäÿ ãîë
÷ÿêñèí.
...Äàäàø êàüûçëàðû ýþòöðöá îòàãäàí ÷ûõäû.
Éÿùéà áàøûíû ãàëäûðûá:
— Ñÿí ÷àëäûí, — äåäè.
Íåìÿò:
— Éåòèì ÿëèíäÿ ãîüàë ÿúàèá? — äåäè.
Úöìøöä:
— Àéÿíäÿ äöøÿð øÿíáÿéÿ íîâðóç, — äåäè.
Ãóðáàí ùå÷ íÿ äåìÿäè. Ãàøãàáàüû éåðíÿí ýåäèðäè. Íåìÿò áèëèðäè
êè, è÷èíè ýÿìèðèð.
Äàäàø ãàéûòäû:
— Ùÿ, èíäè ýåò Ñÿôäÿðÿ òÿçèìÿ.
Ñÿôäÿð äàéû áàø ìöùàñèá èäè.
— Éîõ, éîõ, èíäè ïóëóìóç éîõäóð. Ãÿïèê äÿ.
Ùÿëÿ èäàðÿíèí òàðèõèíäÿ åëÿ ùàäèñÿ îëìàìûøäû êè, Ñÿôäÿð áèð àäàìà
ýÿëÿí êèìè ÿëöñòö ïóë âåðñèí.
— Áÿñ, ùà÷àí îëàúàã?
— Îí ýöíäÿí ñîíðà.
Àììà Ñÿôäÿð äàéûíûí áèð ìÿçèééÿòè âàð èäè. Îí ýöíäÿí ñîíðà äå-
éèðäèñÿ, äöç îí ýöíäÿí ñîíðà àðõàéûí ýåäèá ïóëóíó àëà áèëÿðñÿí. Ñþ-
çöíöí àüàñû èäè. Äàäàø, Ñÿôäÿð äàéû, áèð äÿ Ìÿììÿä Íÿñèð áó èäàðÿ-
íèí ÿí êþùíÿ èø÷èëÿðè èäè.
— Áèëèðñÿí êè, îëñàéäû, ñÿíÿ éîõ äåìÿçäèì. Áàéàã Äàäàø ýÿëìèøäè.
Àëàúàüû âàð. Áèðèñè ýöí Ðèãàéà ýåäèð. Äåäèì éîõäóð. Äàëûíúà ýþíäÿðÿ-
ðÿì.
“Äåìÿëè, Äàäàø áèðèñè ýöí ýåäèð. Áó íÿ ïèñ îëäó”.
Íåìÿò ÷îõäàí íÿðääÿ Äàäàøà áèð äöøáÿðÿ-ãóòàá óäóçìóøäó. Þçö
äÿ ÿùâàëàò éàé ìÿçóíèééÿòèíÿúÿí îëìàëûéäû. Èíäè áèð ñàáàùêû ýöí ãà-
ëûðäû. ×àòäûðìàã îëàðäû. Àììà áèð àç éàõøû äöøìöðäö. Ìöãàâèëÿ-
43
ôèëàí... Åëÿ ÷ûõûðäû êè, ÿâÿç-ÿâÿçäè, õÿúàëÿòäÿí ÷ûõûð. Éîõ, ÿëáÿòòÿ, Äà-
äàø îíó òàíûéûð, õàñèééÿòèíÿ áÿëÿääèð. Áèëèð êè, åëÿ àäàìëàðäàí äåéèë.
Àíúàã èø÷èëÿðäÿí åëÿ äöøöíÿíëÿðè îëàúàã. Åëÿ áèðè áó Ãóðáàí... “Ýþð-
äöí, ëÿëÿ, þéðÿí, áàúàðàíà úàí ãóðáàí. Åù äöíéà, ìÿëèê äöíéà, òÿïÿñè
äÿëèê äöíéà!” âÿ ñàèð ôîëêëîð éàðàäûúûëûüû... ùÿð ùàëäà Äàäàøà òÿêëèêäÿ
äåìÿê ëàçûìäûð. Õÿáÿðëÿðè îëìàñûí. Àíúàã ÿââÿë “áàø âÿêèëëÿ” ðàçû-
ëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Äÿùëèçäÿí åâÿ çÿíý åëÿäè. Ìÿòëÿáè Ñöðÿééàéà
à÷äû.
— Þçöí áèëèðñÿí äÿ, — äåäè, — ëàçûìäûð.
Áèð ìöääÿò ãóëàã àñäû.
— ßòè þçöì òàïàúàì, — äåäè, — ñÿùÿð òåçäÿí ýåäÿðÿì. Ùÿð íÿ ëà-
çûìäûð àëàðàì. Éîõ, ùå÷ êÿñ, áèð Äàäàø îëàúàã, áèð äÿ Ìóðòóçýèëÿ äå-
éÿðèê. Òàùèðÿýèëÿ. Âÿññàëàì.
Äàäàøà äÿùëèçäÿ éàíàøäû, äåäè.
— ßøè, áó íÿ çÿùìÿòäèð, íÿ õÿúàëÿòäèð, ãîé ãàëñûí ïàéûçà.
“Ýþðöðñÿí, ìöãàâèëÿ, íÿ áèëèì, ÿâÿç-ÿâÿç ìÿñÿëÿñèíè ùå÷ àüëûíà
äà ýÿòèðìèð”.
— Éîõ, úàíûì÷öí, ÷îõäàí ùàçûðëûã ýþðìöøöê. Èíòÿùàñû áèëìèðäèì êè,
áèðè ýöí ýåäèðñèíèç. Îäóð êè, áåëÿ áèð àç ýåú äåéèðÿì.
— Óøàãëàðà äåìèñÿí?
Íåìÿò áèð àí òóòóëàí êèìè îëäó.
— Éîõ, äåéèðÿì, åëÿ þçöìöç îòóðàã, íåúÿ äåéÿðëÿð, õóäìàíè, ÷öíêè
áèëèðñèç, — äîëàøûá ñÿáÿá òàïìàüà ÷àëûøäû. Äàäàø äÿðùàë îíóí èìäàäûíà
÷àòäû.
— Àà, íÿ îëàð, ëàï éàõøû, äåìÿëè, ñàáàù ö÷äÿ.
Íåìÿò îòàãëàðûíà ýèðèá ïàïàüûíû ýþòöðäö,
— Ìÿíèì áèð áàëàúà èøèì âàð ýåäèðÿì. Õóäàùàôèç.
Ïèëëÿêÿíëÿ äöøÿíäÿ êèìñÿ ãÿôèëúÿí îíóí ãîëóíäàí éàïûøäû. Íåìÿò
äèêñèíèá äàéàíäû. Ìÿììÿä Íÿñèð èäè.
— Àé ñÿíè õîø ýþðäöê.
— Ñàëàì, ñàëàì, Ìÿììÿä Íÿñèð.
Îòóç áåø èë áóíäàí ãàáàã Äàäàø, Ñÿôäÿð, Ìÿììÿä Íÿñèð áó èäàðÿ-
éÿ áèð âàõòäà èøÿ ýèðèáëÿð. Èäàðÿäÿ éàøûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ùàìû Äà-
äàøà Äàäàø ìöÿëëèì, Ñÿôäÿðÿ Ñÿôäÿð äàéû äåéÿðäè. Ìÿììÿä Íÿñèðè
èñÿ úàâàí äà, ãîúà äà, óøàã äà, áþéöê äÿ àäûéëà ÷àüûðûðäû. Áó ö÷öíäÿí
áàøãà áöòöí àéðû èø÷èëÿð èäàðÿéÿ ÷îõ-÷îõ ñîíðàëàð ýÿëèá. Îòóç áåø èë
áóíäàí ãàáàãêû èäàðÿ ôîëêëîðóíó:
44
 “Àé Äàäàø, áàøûíà äàø,
Òÿðïÿíìÿ áåëÿ éàâàø” —

ìèñðàëàðûíû äà îðòà âÿ ýÿíú íÿñëÿ åëÿ Ìÿììÿä Íÿñèð ÷àòäûðûá. Èíäè äÿ

Íåìÿòèí ãóëàüûíà ÿéèëèá: “Éåíÿ îíóí øþáÿñèíäÿñÿí?” — äåéÿ õÿáÿð
àëäû âÿ ñèìàéè-øÿìñ öñòöíäÿ õûñûí-õûñûí îõóäó:

Àé Äàäàø, áàøûíà äàø...

Íåìÿò áèëäè êè, éåíÿ äÿìäèð. Ìÿììÿä Íÿñèðèí ùÿéàòäà èêè åùòèðàñû
âàðäû: íÿðä àòìàã âÿ âóðìàã. È÷ÿíäÿ áàøãà àëÿì èäè.
Ìÿììÿä Íÿñèð áåëè áöêöëìöø, ñà÷ëàðû ñåéðÿêëÿøìèø îðòàáîéëó
àðüàç áèð êèøè èäè. Ãÿðèáÿ éàçûã òÿáÿññöìö âàðäû. Åëÿ áèë èúàçÿéëÿ
ýöëöìñöíöðäö. Ùÿì äÿ áþéöê ìÿøÿããÿòëÿ ýöëöìñÿìÿéÿ èúàçÿ àëìûø-
äû. Åëÿ áèë éåðèìÿê, îòóðìàã, éàøàìàã èúàçÿñèíè äÿ áþéöê ÷ÿòèíëèê âÿ
éàëâàð-éàõàðäàí ñîíðà àëìûøäû. Ùÿì äÿ ìöâÿããÿòè àëìûøäû.
Êþéíÿéèíèí éàõàñû ùÿìèøÿ ÷èðêäÿí ãàðòìàã áàüëàéûðäû. Àéûã âàõò-
ëàðûíäà ñàâàäëû êîððåêòîð èäè. Áöòöí àëäûüûíû è÷êèéÿ âåðèðäè. Àðâàääàí,
îüóë-óøàãäàí äà ùå÷ êÿñè éîõ èäè. Þçö äåéÿðäè êè, áèð ùÿñèðÿì, áèð äÿ
Ìÿììÿä Íÿñèð.
Îíó èäàðÿäÿ Äàäàø ñàõëàòäûðûðäû. Äàäàø îëìàñàéäû, éÿãèí, è÷ìÿéèí
óúáàòûíäàí ÷îõäàí ãîâóëìóøäó. Áèð âàõòëàð, 30-35 èë áóíäàí ãàáàã
áÿðê äîñò èìèøëÿð. Úàí áèð ãÿëá. Èíäè áó äîñòëóãäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìà-
ìûøäû. Àììà ùÿð ùàëäà Äàäàø ùÿìèøÿ îíó ìöäàôèÿ åäèðäè: “Èøèíèç éîõ-
äóð, äÿéìÿéèí, éîëà âåðèí ýåòñèí, áÿäáÿõò àäàìäûð”.
Ìÿììÿä Íÿñèðäÿí óúóç øèðèí ÷àõûð èéè ýÿëèðäè.
— Þìÿð Õÿééàì äåéèð êè:

Áÿð õàêè ôèêÿíäè ìåéè ãóëãóí ìÿðà

Õàêÿì áÿäÿùÿí ìÿýÿð òî ìÿñòè ðÿááè!

Éÿíè ìÿí è÷ìèøÿì, àé ôÿëÿê, ñÿí íþø ïèéàíñàí? Ôàðñëàðûí éàõøû áèð
ñþçö âàð: ðóñ äåìèøêÿí, àñëàí éåñò àñëàí. Áèð ùÿñèðÿì, áèð Ìÿììÿä
Íÿñèð. Áèð ýöí ìÿíÿì, Ùöñåéí Ñÿððàôäûð, áèð äÿ Ñÿëèì Øåéäà âàðäû,
øàèð-ãÿçÿëõàí èäè, øàèð äåéèðÿì å ñÿíÿ, èíäèêèëÿðäÿí éîõ, ÿñèë øàèð, ýþ-
ðöðñÿí, äàéàíûá ñÿíèíëÿ äàíûøûð, áèðäÿí ñóñóð, ýåäèð þçöíÿ, ôèêèðëÿøèð, áÿëè,
áèð àç êå÷èð, áèð ãÿçÿë! Íÿäè, òÿáè ýÿëèá, åëÿ áèë àüçûíäàí äöðð òþêöð.
45
 Áöëáöëö Øåéäàíûí ùàëûí ñîðìà íàñåùäÿí, ôÿãèð,
Ùÿð òèêÿíäÿ ãàíû âàðäûð, êþíëöíö ýöëäÿí ñîðóø.

Ùÿ, îíó äåéèðÿì àõû, ùÿìèí áó Ñÿëèì Øåéäàäûð, ìÿíÿì, áèð äÿ

Ñÿððàô, ìþìèí êèøèëÿðäÿí áèðè èäè. Ýöíäöç ìîëëàëûã åäèðäè, àõøàìëàð
ßñëè Êÿðÿì îõóéóðäó. Ùÿ, ö÷öìöçöê — Ìÿììÿä Íÿñèð ÿëèíè áîüàçû-
íà ÷ÿêäè, — áàõ áóðà ãÿäÿð è÷ìèøèê, íóø îëìóøóã. Àììà èíäè ýÿðÿê
ïàõìåëëÿíÿê. Äè ýÿë áèð ãàðà ãÿïèê ïóëóìóç ãàëìàéûá. Áèð äÿ ýþðäöê
Ñèñéàíîâ êö÷ÿñèéëÿ Áàíäåëíèíèí òèíèíäÿí ßùìÿä Ôàíè ýÿëèð. Ýåòäèê
òóòäóã îíó, äåäèê áÿñ Ìèðçÿ, ñÿí áèëèðñÿí êè, áèç ñÿíèí äîñòóíóã. Äåäè,
áÿëè, áèëèðÿì. Íèéÿ äÿ áèëìÿéèì, àõû? Äåäèì: áÿñ áèëèðñÿí êè, áèç
þëìöøöê. Äåäè: õåéð. Áóíó áèëìèðäèì, ÷öíêè áó ýöí ùÿëÿ ãÿçåòëÿðÿ
áàõìàìûøàì. Éÿãèí, íåêðîëîãäàí-çàääàí ÷ûõìàìûø îëìàç. Äåäèì:
áÿñ, ãÿçåòè ýþðñÿí èíàíàðñàí? Äåäè: áÿëè, èíàíàðàì, Äåäèì: Ùöñåéí
Ñÿððàô, úóì áèð ãÿçåò àë. Äåäè: êþùíÿñèíè, òÿçÿñèíè? Äåäèì: ùàíñûíäàí
òàïñàí. Áÿëè, àëäû ýÿòèðäè. Äåäèì ñÿð áóðà. Ñÿðäè ßùìÿä Ôàíèíèí àéà-
üûíûí àëòûíà. Äåäèì: áÿñ, Ìèðçÿ, ö÷öìöç áóðäà óçàíûá ãàëñàã, èíàíàð-
ñàí êè, þëìöøöê? Äåäè: áÿëè, èíäè èíàíäûì. ×ûõàðòäû áèð ãûçûë Íèêîëàé
îíëóüó âåðäè. Îíëóã äåéèðÿì ñÿíÿ, îíëóã, ãûçûë îíëóã... Áÿëè, ýåòäèê, áèð
ùÿôòÿ êåôèí èñòÿéÿí è÷äèê. Áèð-áèðèìèçè ñÿùÿð òàïäûã, àõøàì èòèðäèê. Èíäè
ïóëóìóç ãóðòàðûá, ýÿðÿê ïàõìåë îëàã. Íåéëÿéÿê? Ö÷öìöçöê. Ìÿíÿì,
Ñÿëèì Øåéäàäûð, áèð äÿ Ùöñåéí Ñÿððàô. Ýåäèðèê Òàðãîâûéíàí...
Íåìÿò ýþðäö êè, úàíûíû àñàíëûãëà ãóðòàðàí äåéèë.
— Ìÿììÿä Íÿñèð, — äåäè, — äå ýþðöì Êðàñíîâîäñêà ùà÷àí ýåäèðèê å?
Ìÿììÿä Íÿñèð áèð àí ñþùáÿòèíÿ àðà âåðäè. Íåìÿòèí ñþçëÿðèíè äÿðê
åòìÿê èñòÿäè. Äþéöêäö. Ñîíðà áèðäÿí áàøà äöøäö.
— Êðàñíîâîäñêà? Ùÿ, ùÿ, áèëäèì. Ùà÷àí èñòÿéèðñÿí. Ñÿíèí êþíëöí
ùà÷àí èñòÿñÿ, Ìÿììÿä Íÿñèð ãóëëóüóíäà ùàçûð.
Íåìÿò áóðà òÿçÿ èøÿ ýèðÿíäÿ áèð ýöí Ìÿììÿä Íÿñèð îíó òóòäó êè,
ýÿë ìèíÿê ýÿìèéÿ ýåäÿê Êðàñíîâîäñêà.
Íåìÿò òÿÿúúöáëÿíäè.
— Êðàñíîâîäñêäà íÿ âàð?
— Ùå÷ íÿ. Åëÿ-áåëÿ. Èíäè øÿíáÿäèð. Ìèíÿê ýÿìèéÿ ýåäÿê. ×àõûð ýþ-
òöðÿê, áàëà-áàëà âóðàã þçöìöç÷öí. Äÿíèçèí ñåéðèíÿ äàëàã, êöëÿê äÿ áàëà-
áàëà öçöìöçÿ âóðñóí. Äöøÿê Êðàñíîâîäñêäà áèð éàõøû õóäìàíè éåð òà-
ïàã. Îòóðàã áèð áàëàúà âóðàã. Ñîíðà éåíÿ ìèíÿê ýÿìèéÿ, áàëà-áàëà âóðà-
âóðà ãàéûäàã ýåðè. Ñÿùÿð äÿ áå÷ÿ õîðóç êèìè ÷ûõàã èøÿ. Íåúÿäèð ñÿíèí÷öí?
46
 Íåìÿò:
— Éîõ, — äåäè, — áó èøäÿ áèð ìÿíà ýþðìöðÿì.
Ìÿììÿä Íÿñèð êÿùðÿáà òÿñáåùèíè ïåíúÿéèíèí ñöðòöëìöø ãîëóíà
êå÷èðòäè:
— Îüóë, — äåäè, — ùÿð øåéäÿ áèð ìÿíà îëñàéäû, ùÿéàòûí áèð ìÿíàñû
îëìàçäû.
×ûõûá ýåòäè. Ñîíðàëàð èø÷èëÿð Íåìÿòÿ äåäèëÿð êè, Ìÿììÿä Íÿñèð áó
òÿêëèôè ùàìûéà åëÿéèð. Èíäèéÿúÿí ùå÷ êÿñ äÿ ðàçû îëìàéûá.
“Êðàñíîâîäñê! Áàðû áèð ñÿôàëû éåð îëà. Äåéèðëÿð, íÿ ñó âàð, íÿ äÿ áèð
êþëýÿëèê”.
Ìÿììÿä Íÿñèðèí äóìàíëû éîðüóí ýþçëÿðèíäÿ íÿ èñÿ áèð ùÿâÿñ ãû-
üûëúûìû îéàíäû:
— Áó ýöí øÿíáÿäèð, âåðÿê þçöìöçö ñöáù îáàøäàííàí. Ìÿí áó ýöí
þçöìÿ ÿìÿëëè ìàéà ãîéìóøàì. Àììà ñÿíèéíÿí éåíÿ è÷ÿðÿì.
— Ýÿëÿí øÿíáÿ, Ìÿììÿä Íÿñèð. Àëëàù ãîéñà, ýÿëÿí øÿíáÿ ìöòëÿã
ýåäÿðèê.
— Åù, — äåéÿ Ìÿììÿä Íÿñèð ÿëèíè éåëëÿéèá ýåòäè. Íÿ ãÿäÿð ñÿðõîø
îëñà äà, áàøà äöøäö êè, íèñéÿ ñþùáÿòäèð.
Èäàðÿíèí ÷þë ãàïûñûíûí àüçûíäà àíãóòáîüàç áèð îüëàí Íåìÿòÿ ìöðà-
úèÿò åòäè:
— Íÿøðèééàò áóðàäûð?
Íåìÿò áó îüëàíû èëê äÿôÿ ýþðöðäö. Ãîëòóüóíäà èðè áèð ãîâëóã âàðäû.
— Ñèçÿ êèì ëàçûìäûð?
Îüëàí áîüàçûíû àðûòëàäû.
— Ìÿíÿ, — äåéÿ êÿêÿëÿäè, — áóðäà êèòàáëàðà êèì áàõûð?
— Êèòàáëàðà?
— Ùÿ, êèòàá ÷àï åëÿìÿê èøèíÿ.
Íåìÿò: “Éÿãèí, úàâàí éàçû÷ûäûð, àìàí Àëëàù” — äåéÿ äöøöíäö.
— Êèòàá éàçìûñàí?
— Áÿëè.
— Íÿäÿíäèð?
— Áèçèì ìöàñèð úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíäàí.
— Ùåêàéÿäèð, ðîìàíäûð, ïîåìàäûð?
— Ùàìûñû âàð. Ùåêàéÿ äÿ, øåèð äÿ. Àëòû èëäèð éàçûðàì. Àïàðäûì æóð-
íàëà, äåäèëÿð íÿøðèééàòà àïàðñàí éàõøûäûð. Áèðáàøà êèòàáûí ÷ûõàð. Äåäè-
ëÿð, îíëàð áåëÿ øåéëÿð àõòàðûðëàð.
47
 Áèð àí è÷èíäÿ êèíîëåíò êèìè ñÿùíÿëÿð Íåìÿòèí ýþçö ãàðøûñûíäàí
êå÷äè. Áó íàòàðàç ýÿíúèí þìðöíöí åïèçîäëàðû: îõóäóüó êèòàáëàð, èçëÿ-
äèéè ìÿòáóàò, éàçìàã ìåéèëè, ãàðàëàäûüû ñÿùèôÿëÿð. Ìöõòÿëèô ðåäàêñèé-
àëàðûí äàø ãàïûëàðû. Ãàðøûëàðûíäàêû àäàìûí úûçìàãàðà÷û îëäóüóíó òÿéèí
åäÿí, øÿáÿäÿ ö÷öí îáéåêò àõòàðàí áÿçè ðåäàêñèéà èø÷èëÿðèíèí íàáÿëÿä
àäàì÷öí àéäûí îëìàéàí äîëàìàã ïðèéîìëàðû. Íÿçàêÿò ïÿðäÿñèéëÿ
þðòöëìöø èñòåùçà, ðèøõÿíä, ëàü. Éàõà ãóðòàðìàüûí éåòìèø èêè ìöõòÿëèô
ôÿíäè. Ñàíêè áöòöí áóíëàðû Íåìÿò þç ýþçöéëÿ ýþðìöøäö. Äàùà äîüðó-
ñó, ýþðìöøäö äÿ.
Áó âÿ áóíà áÿíçÿð éöçëÿðúÿ ùÿäÿð ùÿâÿñ...
Áöòöí áóíëàð Íåìÿòÿ íÿ ãÿäÿð òàíûø èäè! Þç áàøûíà ýÿëìÿìèøäèñÿ
äÿ, îíäà åëÿ áèð äóéüó âàðäû êè, ýóéà áöòöí áó èøëÿðäÿí þçö êå÷èá. Ùÿð
ùàëäà, î áó ýÿíúÿ íÿ ãÿäÿð àúû âÿ êÿäÿðëè, ìöòëÿã ëàçûìëû ñþç äåéÿ áè-
ëÿð, ùÿéàò äÿðñè âåðÿ áèëÿðäè.
Áèðäÿí-áèðÿ Íåìÿò èñòÿäè êè, ãàéûäûá Ìÿììÿä Íÿñèðè, ìÿùç Ìÿì-
ìÿä Íÿñèðè, àéðû àäàìû éîõ, òàïñûí, áó ýÿíúè äÿ ýþòöðñöí, ýåäèá õóä-
ìàíè éåðäÿ îòóðñóíëàð, áàëà-áàëà è÷ñèíëÿð, è÷èá ñÿìèìè îëñóíëàð, áàëà-
áàëà ñþùáÿò åëÿñèíëÿð, öðÿêëÿðèíè áîøàëòñûíëàð, ÷öíêè Ìÿììÿä Íÿñèð
äåìèøêÿí, ãàðíûíû äîëäóðìàñàí, öðÿéèíè áîøàëäà áèëìÿçñÿí. Äöç äåéèð.
Àéûã âàõòû öðÿéèíèí äèáèíäÿ ïàñ àòûá ãàëàíëàðû, ÷öðöéöá öðÿéèíäÿ èòÿí-
ëÿðè öçÿ ÷ûõàðûá þçýÿñèíÿ à÷ìàã îëìóð. Îíëàð äà ãàëûð, êèô àòûð, ÷öðöéöá
öðÿéèíè äÿ ÷öðöäöð, þìðöíö äÿ.
È÷ÿíäÿí ñîíðà Íåìÿò áó àíãóòáîüàç, áó éþíäÿìñèç ýåéèíìèø îü-
ëàíà äåéÿðäè êè, áàëà, ìÿíÿ ãóëàã àñ. Èíàí, ùÿëÿ ýåú äåéèë. Ìÿíèì äà-
éûì, Àëëàù îíà ðÿùìÿò åëÿñèí, Àëëàù áöòöí þëÿíëÿðèíèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí,
ìÿíèì äàéûì äåìèøêÿí, Èëéàñ Íèçàìè äåéèëñÿíñÿ, âàç êå÷, áîøëà, ýè-
ðèøìÿ áó èøÿ. Þçöâÿ ïåøÿ ñå÷. Òåõíèêè ïåøÿ îëñà äàùà éàõøû. Éàçûãñàí,
áàëà. Ñîíðà áàøûíà äþéÿúÿêñÿí, ýåú îëàúàã. Áóíóí àõûðû éîõäóð. Ñÿíèí
êèìè éöçëÿðúÿ, ìèíëÿðúÿ ýÿíú áàõ áó ñààò, ñÿíèí éàçäûüûíû, ëàï åëÿ ñÿ-
íèí éàçäûüûí êèìè, éà áèð àç àéðû úöð, ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð, áèð àç äàùà
éàõøû, éà äàùà ïèñ, äàùà ñàâàäëû, éà äàùà áèñàâàä, ùÿ, ñÿíèí éàçäûãëàðûíû
îíëàð äà éàçûð. Ùÿëÿ ýåú äåéèë, úàâàíñàí. Þìðöí ãàáàãäàäûð. Àò áó èøèí
äàøûíû. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð Èëéàñ Íèçàìè äåéèëñÿíñÿ! Éîõ, áÿëêÿ Èëéàñ Íèçà-
ìèñÿí? Ùÿ, îíäà áàøãà ìÿñÿëÿ. Áÿëêÿ åëÿ äîüðóäàí Èëéàñ Íèçàìè
îëäóí. Êèì áèëèð?
Íåìÿò:
— ×ûõ ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ, — äåäè, — îí áèðèíúè îòàã.
48
 Íÿøðèééàòäàí ÷ûõûá ñòóäèéàéà òÿðÿô ýåòäè. Ìåéäàí÷àäàí êå÷ÿíäÿ
ýþðäö êè, îí áèð-îí èêè éàøûíäà óøàãëàð ôóòáîë îéíàìàüà ùàçûðëàøûðëàð.
Àéàã ñàõëàäû. Äàéàíûá îíëàðû èçëÿìÿéÿ áàøëàäû.
È÷ëÿðèíäÿ èêèñè ëàï áàëàúà èäè. Éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà. Éÿãèí, îíëàðû
ãàïû÷û ãîéàúàãëàð. Ùÿìèøÿ óøàãëàð ÿí áàëàúàëàðû, ÿí çÿèôëÿðè ãàïû÷û òÿ-
éèí åäèðëÿð.
Îüëàíëàðäàí áèðè äàø ãîéäó — øòàíãà! Áèð íå÷ÿ àääûì ñàéäû, èêèíúè
äàøû ãîéäó. Áó áèð ãàïû! Ñîíðà ýåäèá åéíè öñóëëà èêèíúè ãàïûíû äöçÿëò-
äèëÿð.
Äîüðóäàí äà áàëàúàëàðû ãàïû÷û ãîéäóëàð. Èêè äÿñòÿéÿ áþëöíäöëÿð.
Ö÷-ö÷. Áèð íÿôÿð àðòûã èäè.
— Ñÿí ñóäéà!
“Ñóäéà” úûüàëëûüà áàøëàäû.
— Þçöí îë ñóäéà. Ìÿí èñòÿìèðÿì. Ìÿí îéíàìàã èñòÿéèðÿì.
— Éàõøû, èíäè ñÿí îë. Ö÷ ãîëäàí ñîíðà ìÿí îëàðàì, ñÿí îéíàéàðñàí.
Ðàçûëàøäûëàð. Êàïèòàí éåðäÿí ÷þï ýþòöðöá éóìðóüóíäà ýèçëÿòäè. Î
áèðè êîìàíäàíûí êàïèòàíû òàïäû.
Îéóí áàøëàíäû.
Íåìÿòèí þç óøàãëûüû éàäûíà äöøäö. Î ãÿäÿð áàõ ëàï áó úöð ôóòáîë
îéíàéûá êè... Êö÷ÿ ôóòáîëóíóí ÿíÿíÿëÿðè, òåõíèêàñû, ãàíóíëàðû äÿéèø-
ìÿçäèð. 25 èë áóíäàí ãàáàã äà ùÿð øåé áåëÿúÿ èäè. Äàø øòàíãàëàð. Áà-
ëàúà ãàïû÷ûëàð. Âàõò éîõ, ãîë ùåñàáû îéóí. Ãîëëàðûí úûüàëëàíìàñû. “Éîõ,
éàí ýåòäè”, éà äà “ùöíäöðäÿí ýåòäè, øòàíãàíûí öñòöíäÿí” — ùÿð øåé, åé-
íèëÿ îëäóüó êèìè ãàëìûøäû.
— Òîôèã, âåð ìÿíÿ! Þçöí ÷ûõ. Àëà, Íàçèì!
— Ðóêà! Ðóêà! — äåéÿ ãûøãûðûøäûëàð.
ßëè òîïà òîõóíìóø îüëàí êö÷ÿ ôóòáîëóíóí ÿôñàíÿâè ãàíóíóíà èñíàä
åòäè. “Ïðèæàòàéà ðóêà” — äåäè. Ìöáàùèñÿ áàøëàíäû. Áèðäÿí êèìèíñÿ àüëû-
íà ýÿëäè êè, ùàêèìèí äÿ áèð ðîëó îëà áèëÿð, ùàêèì àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ:
— Ïèíàë, — äåäè. Íÿùàéÿò, î äà áèð àíëûã õÿëèôÿ îëìóøäó. Úÿðèìÿíèí
ñÿáÿáêàðû áèð êÿëìÿ äÿ êÿñìÿäè. Äèíìÿçúÿ ïåíàëòè éåðèíè òÿéèí åòìÿéÿ
áàøëàäû: ãàïûäàí àääûìëàäû. “Èíäè ýþð íåúÿ àääûìëàéàúàã!” Äîüðóäàí
äà àääûìëàðûíû åëÿ èðè àòûðäû êè, ãîðõóðäóí áàüàíàüû àðàëû ãàëñûí.
Áåëÿ ñàéà-ñàéà îíóíúó àääûìäà ýÿëèá ðÿãèáèí ãàïûñûíà ÷ûõäû. Þçö
äÿ áàøà äöøäö êè, äåéÿñÿí ÷îõ àü åëÿéèá. Ñîíóíúó àääûìûíû áèð àç ãû-
ñà åòäè.
— Áàõ, áóðàäûð, — äåäè, — âóðóí!
49
 Áàéàãäàí áÿðè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíà òàìàøà åäÿí ðÿãèá êîìàí-
äàíûí êàïèòàíû:
— Àëà! — äåäè âÿ þçö ñàéìàüà áàøëàäû.
“Èíäè ýþð áó íåúÿ ñàéàúàã!”
Áó êàïèòàí åëÿ áèë àéàüû çÿíúèðëè äóñòàã êèìè éåðèéèðäè — äûïáûð-
äûïáûð. Ïåíàëòè éåðè ëàï éàõûí îëäó. Òÿçÿäÿí ùàðàé ãîïäó.
Íåìÿò þçö äÿ áèëìèðäè êè, íÿ ñÿáÿáäÿí èøèíè-ýöúöíö àòûá áóðàäà
äàéàíûá, áåëÿ ìàðàãëà áöòöí áó øåéëÿðè èçëÿéèð, àéðûëûá ýåäÿ áèëìèð.
Êþâðÿê óøàã õàòèðÿëÿðèíèí ðèããÿòèíäÿí áàøãà áó ôóòáîëäà íÿ èñÿ
áàøãà áèð øåé äÿ âàð èäè. Ùèññëÿðèí, ùÿâÿñëÿðèí ÷ûëïàãëûüû, òÿìÿííàñûç-
ëûüû, ñàôëûüû, òÿìèçëèéè...
Ýþðÿñÿí áèçèì øþáÿíèí úÿôàêåøëÿðè áó îéóíà áàõñàéäûëàð, íÿ äå-
éÿðäèëÿð? ßëáÿòòÿ, Ãóðáàí çÿùÿð òóëóüóäóð. Äåäèêëÿðè äÿ ùàìûñû òèêàíëû
ñþçëÿðäèð. Àíúàã áÿëêÿ îíóí äåäèéèíäÿ áèð ôàèç, éàðûì ôàèç, ÷ÿðÿê ôàèç
ùÿãèãÿò âàð. Ôóòáîë ìàðàüûíäà áÿëêÿ äÿ ÷èðêèí áèð øåé éîõäóð, àíúàã
ùÿð ùàëäà, ÷îõ êÿäÿðëè áèð øåé âàð. “Áîøëóüó äîëäóðìà”. “Úÿôàêåøëèê
÷îõóíóçóí áîéíóíà äöøöá”. Àé ñÿíè, Ãóðáàí! Àììà áÿëêÿ úÿôàêåø-
ëèéÿ ñÿáÿá èøäàøëàðûí ñþùáÿòèíäÿí, ìàðàüûíäàí, ùÿâÿñèíäÿí ýåðè ãàë-
ìàìàã èñòÿéèäèð? Äåìÿëè, áåëÿ ÷ûõûð êè, ùàìû áèð-áèðèíèí óúáàòûíäàí
úÿôàêåø îëóá. Áèð-áèðèíèí õÿòðèíÿ.
— Ãîë! Ãîë! — äåéÿ óøàãëàð ãûøãûðûøäûëàð.

Ñòóäèéàíûí êàññàñû ãàðøûñûíäà õåéëè àäàì âàðäû. Íåìÿò éàðûì ñààòà

ãÿäÿð íþâáÿäÿ äóðäó. Çÿíä-çÿùëÿñè ýåòäèéè È. äÿ áóðäà èäè.
Èðèøÿ-èðèøÿ:
— Ýþðöðñÿí äÿ, — äåäè, — ñîéóðóã ùþêóìÿòèìèçè.
Áèð õåéëè ïóë àëäû.
— Êàñûá÷ûëûüûìûçû åëÿéèðèê äÿ. — Èðèøÿ-èðèøÿ ñàéäû. Íåìÿòÿ òÿðÿô óçàòäû:
— Ñÿí ìÿíèì úàíûì, áóéóð öñòöíäÿí ýþòöð.
— ×îõ ñàü îë. Þçöì àëàúàüàì.
Èðèøÿ-èðèøÿ úèáèíÿ ãîéäó:
— Äè ñàü îë!
Èðèøÿ-èðèøÿ ÷ûõûá ýåòäè.
Íåìÿò: “Ïóëó äà àäàìëàð úöðáÿúöð àëûð — äåéÿ äöøöíäö. — Áèðè ùàëàë
çÿùìÿòèíèí äÿéÿðè êèìè, à÷ûã öçëÿ. Áèðèñè äÿ áàõ áóíóí êèìè, åëÿ áèë
ãÿáèù áèð èø òóòóð, ãàíóíëà àëäûüû ïóëó äà îüðó òÿêè àëûð. Åëÿ áèë ùàðàì
ìàë éåéèð, öñòöíö à÷ìàñûíëàð äåéÿ äÿ ùàìûéà èðèøèð. Åù, íÿ èñÿ...”
50
 Äåìÿëè, áåëÿ. Èíäè ýåäÿê, ìàãíèòîôîí àëàã.
Ïî÷òàìòûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ ÿëèíè äþø úèáèíÿ àòäû. Ïàñïîðòó éàíûí-
äà èäè. È÷ÿðè ýèðäè “Äî âîñòðåáîâàíèéà” éàçûëìûø ïÿíúÿðÿéÿ éàíàøäû:
“Ìÿíèì áóðà ýÿëìÿéèì íÿéÿ îõøàéûð? Åëÿ áèë ãÿáèð öñòöíÿ ýÿëè-
ðÿì. Éà äà ñóéó ãóðóìóø äÿéèðìàíà. Éîõ, áó áÿíçÿòìÿëÿðèí ùå÷ áèðè
äöç äåéèë. Áó ïÿíúÿðÿíèí àðäûíäà ùå÷ êÿñè áàñäûðìàìûøàì. Áóðäà ãó-
ðóìàëû áèð øåé äÿ éîõ èäè”.
Ùÿð äÿôÿ éîëó áó êö÷ÿäÿí äöøÿíäÿ ïî÷òà ýèðÿð, ïàñïîðòóíó óçàäûá
ýþçëÿéÿðäè. Ãÿðèáÿ áèð ùÿéÿúàíëà ýþçëÿéÿðäè. Êàüûç÷û ñÿëèãÿéëÿ çÿðô-
ëÿðè éîõëàéàð, ùÿð äÿôÿ äÿ åéíè ñþçëÿðè äåéÿðäè: áèð øåé éîõäóð. Ìÿê-
òóá ùÿëÿ éÿãèí, éîëäàäûð.
Ùàðäàí äà îëàéäû? Íåìÿò áèëèðäè êè, éîëäà-çàääà äà äåéèë. Î ùå÷
éåðäÿí, ùå÷ êèìäÿí ìÿêòóá ýþçëÿìèðäè: Éîõ éåðäÿí ìÿêòóá ÷ûõìà-
éàúàãäû êè... Éàääàøûíû ÿëÿê-âÿëÿê åëÿñÿ äÿ áàøãà øÿùÿðäÿí éà Áàêû-
íûí þçöíäÿí îíà “äî âîñòðåáîâàíèéà” ìÿêòóá éàçàúàã áèð àäàì õàòûð-
ëàéà áèëìÿçäè.
Àììà íÿäÿíñÿ áó êö÷ÿäÿí òÿê êå÷ÿíäÿ ùÿð äÿôÿ ùÿìèí ïÿíúÿ-
ðÿéÿ éàíàøûðäû. Éàíûíäà áèð ñÿíÿä îëìàéàíäà ùåéèôñëÿíèðäè:
— Íàìàçîâ, àùà, âàð. Éîõ, áó, Íàìàçîâ Íàäèð èìèø. Ñèç Íåìÿòñè-
íèç!
— Áÿëè, ìÿí Íåìÿòÿì.
Êàüûçëàðû áèð-áèð þòöðöá ñîí çÿðôè äÿ áèð ãûðàüà ãîéäó:
— Ùÿëÿëèê ùå÷ íÿ éîõäóð, — äåäè. Øöøÿíèí éàðûìäàèðÿâè êÿñèéèíäÿí
ïàñïîðòó ãàéòàðäû.
Íåìÿò àüûð-àüûð ïÿíúÿðÿäÿí àðàëàíäû. Ãÿôèëúÿí ôèêðèíäÿ ýþçëÿíèë-
ìÿç áèð áÿíçÿòìÿ îéàíäû. “Áó äà ìÿíèì ãÿðèáÿëèéèìäèð, — äåéÿ
äöøöíäö. — Ìÿììÿä Íÿñèðèí Êðàñíîâîäñêó êèìè... Ùÿð øåéäÿ ìÿíà
àõòàðñàí...”
Ñèãàðåòèíè îäëàéûá êö÷ÿéÿ ÷ûõäû.

51
 ÍßÐÝÈÇÈÍ ÕÎÐÓÇ ÁÀÁÀÉÀ ÌßÊÒÓÁÓ

Ñàëàì, Õîðóç áàáà!

Õîðóç áàáà, ìÿíèì àäûì Íÿðýèçäèð. Õîðóç áàáà, ìÿíèì äîããóç
éàøûì âàð. Õîðóç áàáà, ìÿí áó ìÿêòóáóìäà ñèçèí òàïøûðäûüûíûç ãóø
àäëàðûíû éàçûðàì. Ãóø àäëàðû: ýþéÿð÷èí, ãàðàíãóø, ñÿð÷ÿ, ñûüûð÷ûí, áèë-
äèð÷èí, ãàðüà, àüàúäÿëÿí, ñàüñàüàí, ãàðòàë, øàíàïèïèê, ãàðàãóø, òîâóç
ãóøó, òóðàú, ëà÷ûí, ãûðãîâóë, úöëëöò, äîëàøà, äóðíà, áàéãóø, êÿêëèê. Åâ
ãóøëàðû: òîéóã, õîðóç, þðäÿê, ùèíä òîéóüó, ãàç. Èéèðìè àëòû ãóø.
Õîðóç áàáà, ìÿíèì Ðÿùèëÿ éîëäàøûì âàð. Ðÿùèëÿ éàõøû îõóäóüó
ö÷öí ìöÿëëèìÿ îíó ñèíèôêîì ñå÷èá. Îíëàðûí ìàãíèòîôîíëàðû âàð. Õîðóç
áàáà, îðà ñèçèí ñÿñèíèçè éàçûáëàð. Ñÿí Ðÿùèëÿíèí àäûíû ðàäèîäà äåìèñÿí.
Ðÿùèëÿíèí àòàñû ñÿíè éàçûá ìàãíèòîôîíà, ñÿí äåéèðñÿí Ðÿùèëÿ Ùÿñÿíî-
âà ìÿíÿ ìÿêòóá éàçûá. Õîðóç áàáà, ìÿí äÿ ñÿíÿ ìÿêòóá éàçìûøäûì.
Õîðóç áàáà, àòàì áèçÿ äÿ ìàãíèòîôîí àëàúàã. Õîðóç áàáà, ìÿíèì àäû-
ìû äà ðàäèîäà äå. Àòàì ìàãíèòîôîí àëàíäà ìÿí äåéÿðÿì ñÿíè ìàãíè-
òîôîíà éàçñûí. Ìàãíèòîôîí àëìàüû Êàðìåíëÿ Úèëäà èñòÿéèð. Àòàì îíëàð-
÷öí àëàúàã. Àòàì äåäè êè, äÿðñëÿðèíè éàõøû îõóñàí, Õîðóç áàáà ñÿíèí äÿ
àäûíû ÷ÿêÿð. Ðÿùèëÿ äåéèð êè, Õîðóç áàáà ñÿíèí àäûíû äåìÿç, ñÿí ùåñàá-
äàí ö÷ àëìûñàí. Õîðóç áàáà, ìÿí ùåñàáäàí áåø àëàúàì. Õîðóç áàáà,
ìÿí éàõøû ãûçàì. Õîðóç áàáà, ìÿí àèëÿìèçäÿ êè÷èê éàøëû îëäóüóì
ö÷öí, àòàì, àíàì, íÿíÿì âÿ áàúûëàðûì ìÿíÿ ùþðìÿò áÿñëÿéèðëÿð. Ìÿí
àíàìûí ñþçöíÿ ãóëàã àñûðàì. Íÿíÿìÿ êþìÿê åëÿéèðÿì. Ìÿíèì íÿ-
íÿì ìÿíÿ ÷îõëó íàüûëëàð äàíûøûð. Õîðóç áàáà, ìÿí ÷îõëó íàüûëëàð,
ìàùíûëàð, øåèðëÿð áèëèðÿì. Ìÿí ïèàíèíîäà “Êóêëà” ìàùíûñûíû ÷àëà áèëè-
ðÿì. Õîðóç áàáà, ìÿí ùÿìèøÿ ðàäèîäà ñÿíèí áèçèì ö÷öí âåðäèéèí íàü-
ûëëàðà ãóëàã àñûðàì. Õîðóç áàáà, ñàáàù ðàäèîäà ìÿíèì äÿ àäûìû äå.
Õîðóç áàáà, ìÿí éàõøû ãûçàì. Ìÿíèì÷öí “Òåëåôîí” ìàùíûñûíû ÷àëäûð.

Èìçà: Ñèçèí êè÷èê íÿâÿíèç

Íàìàçîâà Íÿðýèç Íåìÿò ãûçû

52
 ÈÊÈ-ÁÈÐ

Ôÿëÿê èêè-áèð àòäû

Áÿõòèìèí íÿðäè êèìè

Çàóð áèëèðäè êè, àõûð Òÿùìèíÿíè ðàçû ñàëàúàã, ÷öíêè áó åëÿ áèð òÿêëèô
èäè êè, èëê äÿãèãÿäÿí ùÿãàðÿòëÿ ðÿää îëóíìàìûøäûñà, äåìÿëè, ýåú-òåç
ãÿáóë îëóíàúàãäû.
— Àõû íèéÿ ìöòëÿã ïëéàæà ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
— Éàäûíäà, ìÿí “Ìîñêâè÷”èìè àëàíäà ñÿí äåäèí êè, éàõøû îëäó,
éàéäà áèçè ïëéàæà àïàðàðñàí.
— Ìÿí äåéèðäèì áöòöí øþáÿéíÿí ýåäÿðèê, äåìèðäèì êè, èêèìèç...
— Áöòöí øþáÿ? — Çàóð ðèøõÿíäëÿ ñàäàëàìàüà áàøëàäû.— Äàäàø, Íå-
ìÿò, Ãóðáàí...
Òÿùìèíÿ óüóíóá ýåòäè.
— Àõû, Çàóð, áàøà äöø, åøèäÿí-áèëÿí íÿ äåéÿð, ìÿíèì ÿðèì...
— Áèç íÿ ýöíàù èøëÿäèðèê êè... ÿðèí Áàêûäà îëñàéäû... àììà èíäè áóð-
äà éîõäóð... ýåäÿê ÷èìÿê, èêè ñààòà ãàéûäàðûã.
— Èêè ñààòà? Éÿãèí?..
“Âÿññàëàì!”.
— Ëàï éÿãèí. Ñþç âåðèðÿì.
Òÿùìèíÿ àëò äîäàüûíû äèøëÿðè àðàñûíà àëûá, áàøûíû éàíà ÿéäè. Ñà÷ëàðû
÷èéíèíÿ àõäû.
— Ýåäèì ãàðàæäàí ìàøûíû ýþòöðöì, èéèðìè äÿãèãÿäÿí ñîíðà ýÿëèðÿì
åâèíèçèí ãàáàüûíà.
— Éîõ, éîõ, åâèí ãàáàüûíà ýÿëìÿ. Åâèìèçèí éàíûíäà áàü âàð å,
îíóí ñîë òÿðÿôèíäÿ ýþçëÿ.
— Îëäó. ×îõ ýþçÿë.
Çàóð ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ äûðìàøìàüà áàøëàäû. Ïèëëÿëÿðè áåø-áåø àòû-
ëûð, áûüàëòû ýöëöìñöíöð, çöìçöìÿ åäèðäè. Ó÷ìàüà ãàíàäû ÷àòìûðäû.
Ïèëëÿêÿíèí áàøûíäà Ìÿììÿä Íÿñèðëÿ òîããóøäó. Òöíä ÷àõûð èéè Çà-
óðóí áóðíóíó ÷àëäû.
Ìÿììÿä Íÿñèð îíóí ãîëóíäàí éàïûøäû.
— Ìÿí þëöì, — äåäè. — Ýåäÿê áèð íÿðä àòàã.
— Ìÿìíóíèééÿòëÿ, Ìÿììÿä Íÿñèð, ýÿëÿí ñÿôÿð. Èíäè éàìàí òÿëÿ-
ñèðÿì.
Äàðòûíûá ÷ûõìàã èñòÿäè.
53
 Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Áèðúÿ òàñ, — äåäè, — ñÿí ìÿíèì úàíûì.
— Àé êèøè, äåäèì äÿ, òÿëÿñèðÿì...
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Éåääè äÿôÿ îðôîãðàôèéàíû äÿéèøäèëÿð, — äåäè. — Àììà ìÿíè èøäÿí
õàðèú åëÿéÿ áèëìÿäèëÿð. Ùÿð äÿôÿ ãàéäàëàðû ÿçáÿðëÿéèðÿì. Ãîé ýÿëñèí
ñÿíèí úàâàí êîððåêòîðëàðûí. Ýþðÿê ùàíñûìûç éàõøûéûã. ßñêè ÿëèôáàíû äà
áèëèðÿì, ëàòûíû äà, èíäèêèíè äÿ.
— Éàõøû, à êèøè, áóðàõ ãîëóìó...
— Éîõ, äàéàí, ñÿí úàâàíñàí, ýþðìÿìèñÿí. Êèøèëÿð âàðäû, êèøèëÿð.
Êèøè äåéèðÿì å ñÿíÿ. Êèøè. Áàõ ùÿìèí áó éåðäÿ Òåéìóð Ìàùìóäîâ
ìÿíè òóòäó. Äåéèð: “Íÿ îëóá, Ìÿììÿä Íÿñèð, ýþçöìÿ áèð àç òóðø äÿé-
èðñÿí?” Äåäèì: “Éîõ, ñàü îëóç, éàõøûéàì”. Åù êèøèëÿð âàðäû. Ùÿð áèðèñè
áèð øèðè-íÿð, àñëàí, áÿáèð.
Çàóð ãîëóíó ãîïàðäûá ýþòöðöëäö.
Ìÿììÿä Íÿñèð îíóí äàëûíúà áàõûá, áàõûá, áàøûíû áóëàäû. Þç-
þçöéëÿ äàíûøà-äàíûøà ïèëëÿêÿíè åíìÿéÿ áàøëàäû.
— Äåéèðÿì, ÿìèì Òöðêèéÿéÿ ýåäèá, ìÿíèì íÿ òÿãñèðèì? Íèéÿ äàø
åëÿéèá àéàüûìà áàüëàéûðñûç... Äåéèðëÿð, éîõ, îò êþêö öñòÿ áèòÿð. Äåéè-
ðÿì, ÿøè, î âàõò ìÿí óøàãäûì. Íèêîëàé âàõòû ÷ûõûá ýåäèá. Þçö äÿ ßëè-
ãóëó êèøè ùàðäàí ìÿíèì êþêöì îëäó? Öçöíö äÿ ýþðìÿìèøÿì. Äåéèð-
ëÿð éîõ êè, éîõ, éîõ îüëó éîõ. Íèéÿ ýèçëÿòìèñÿí êè, ÿìèí õàðèúäÿäèð?
×ûõàðäûðûã ñÿíè èøäÿí. — Ïèëëÿêÿíè ãàëõàí ãûçëàðà ñàëàì âåðäè: — Ñàëàì-
ÿëåéêöì, õàíûì ãûçëàð, ùÿð âàõòûíûç õåéèð. — Ãûçëàð ïûããûëäàéûá ýöëöø-
äöëÿð. Ìÿììÿä Íÿñèð îíëàðà ôèêèð âåðìÿéèá þç-þçöíÿ äàíûøìàüûíû
äàâàì åòäèðäè: — ×ûõàðûðñûç ÷ûõàðûí, íåéíÿê. Èíäè äÿ âèãîâîð âåðèðëÿð êè,
è÷èðñÿí. Åù, ìÿíÿ íÿ âàð, áèð ùÿñèðÿì, áèð Ìÿììÿä Íÿñèð. È÷èðÿì,
íå÷öí êè, ëàçûìäûð. Éÿùéà, àé Éÿùéà, ìÿí þëöì, ýåäÿê áèð íÿðä àòàã.
— Éåêÿ êèøèñÿí, ýåò þçöíÿ èø òàï.
— Àé Úöìøöä, ñÿí àòîâóí ýîðó, ìÿí íÿ äåäèì êè. Äåéèðÿì, ýåäÿê
íÿðä àòàã, áÿéÿì áèìÿðèôÿò ñþç äåäèì?
Éÿùéà:
— Ìÿììÿä Íÿñèð, äåéÿñÿí, éåíÿ î ñþç, — äåäè âÿ ÷ûðòìàéëà áîüà-
çûíà âóðäó.
— Àé áèú õÿðÿíýÿ, — äåéèá Ìÿììÿä Íÿñèð ýþç âóðäó. — Ìÿììÿä
Íÿñèðè åë è÷èíäÿ õàð åëÿìÿ. À÷ìà ñàíäûüû, òþêìÿ ïàìáûüû.
Úöìøöä:
54
 — Ìÿììÿä Íÿñèð, øþáÿ ìöäèðèñÿí, éîõñà, èäàðÿíèí ìöäèðè? — äåéÿ
õÿáÿð àëäû.
— Ùÿ? Éîõ, ùÿëÿ ðåäàêòîðàì, ùà, ùà, ùà... Âóð áóðà, ìÿí þëöì. —
Ìÿììÿä Íÿñèð îòóç áåø èë èäè áó èäàðÿäÿ êîððåêòîð èøëÿéèðäè. Àììà
äåéèðäè êè, ö÷öíúö ãÿäÿùäÿí ñîíðà îëóðàì ðåäàêòîð, áåøèíúèäÿí ñîíðà
øþáÿ ìöäèðè, éåääèíúèäÿí ñîíðà èäàðÿíèí ìöäèðè. Ñîíðà äàùà ùåñàáû èòè-
ðèðÿì. Àíúàã áèð âàõò ýþðöðÿì êè, çàììèíèñòðÿì. Ñîíðà ìèíèñòð. Ñîíðà
Ùèíäèñòàí ïàäøàùû. Ñîíðà àëëàù...
— Äåìÿëè, ðåäàêòîðñàí? Íÿ ÿúÿá áÿñ, áåëÿ àç âóðìóñàí. Áó ýöí êè,
øÿíáÿäèð. ßñèë ìÿãàìäûð.
— Àé Úöìøöä, áÿëêÿ ýåäÿê áèð íÿðä àòàã?
— Ñàáàù, Ìÿììÿä Íÿñèð, ñàáàù.
Éÿùéàéëà Úöìøöä éàðûì÷ûã ãàëìûø ñþùáÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðÿ-
åòäèðÿ ïèëëÿêÿíëÿ äöøìÿéÿ áàøëàäûëàð.
— Áÿëè, èíäè Íåìÿò îëóá ýöëìÿøÿêÿð. Ýåòìÿ ýþçöìäÿí, ýåäÿðÿì
þçöìäÿí.
— ßøè, äöíÿí Äàäàøëà õîñóíëàøûðäûëàð, ìÿí áèëäèì êè, èøèí è÷èíäÿ èø
âàð.
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Ñàáàù áàçàðäûð, — äåéÿ îíëàðûí äàëûíúà ãûøãûðäû, àììà úàâàá àë-
ìàäû. Çöìçöìÿ åëÿéÿ-åëÿéÿ äÿùëèçëÿ ýåòäè:
— Áèëñÿí íÿ ãÿäÿð, ñåâýèëè úàíàí, úàí àëàíñàí.
— Õåéèð îëà, Ìÿììÿä Íÿñèð, éåíÿ ñåýàù äåéèðñÿí?
Àç ãàëà ìàêèíà÷û Òàâóñëà òîããóøäó.
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Ñåýàù äåéèë, ãûçûì, äèëêåøäèð, — äåäè âÿ ñîíðà ÿëàâÿ åòäè, — àé ñÿíè
õîø ýþðäöê, ÿùâàëè-øÿðèô?
— Ñàü îë, äóà÷ûéàì.
— ×îõäàíäûð ýþçöìÿ äÿéìèðñÿí?
— Ðàéîíà ýåòìèøäèì. Àíàìà äÿéìÿéÿ. Áèçèì òÿðÿôëÿðäÿ îëìàìû-
ñàí êè? Áèð ýþçÿë, ñÿôàëû éåðëÿðäèð, èêè ýþç èñòÿéèð òàìàøàñûíà. Áó ñÿôÿ-
ðèìäÿí ÷îõ ðàçû ãàëäûì.
Ìÿììÿä Íÿñèð.
— ßí éàõøû ñÿôÿð... — äåéÿ ñþçÿ áàøëàäû.
— Áèëèðÿì íÿ äåéÿúÿêñÿí. — Òàâóñ îíóí ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó, —
ÿí éàõøû ñÿôÿð øÿðàá êóçÿñèíèí áîüàçûíäàí äèáèíÿ ñÿôÿð åòìÿêäèð. Éöç
äÿôÿ åøèòìèøÿì.
55
 — Àé ñàü îë. Áó éîëó êè, êå÷èðñÿí, ÷àòûðñàí øöøÿíèí äèáèíÿ, äöøöðñÿí
úÿííÿòÿ. Áÿëè, ùóðèëÿð, ãûëìàíëàð, ìÿëàèêÿëÿð... Þçëÿðè äÿ ãÿëÿò åëÿéèð-
ëÿð, úÿííÿòäÿ “ñóõîé çàêîí"çàä éîõäóð. È÷êè áàõ áóðàúàí — ÿëèíè ùóë-
ãóìóíà äèðÿéèá åëÿ áèë ìèøàðëàäû. — Áÿëè, èêè ñààò, ö÷ ñààò îëóðñàí úÿí-
íÿòãðàääà. Éàíûíäà äà ñÿíèí êèìè áèð úàíàëàí úàíàí. Áàõ, áèð âàð úàí,
áèð âàð úàíàí, áèð äÿ âàð úàíàëàí...
Òàâóñ:
— Àëà åé, — äåéÿ èêè ÿëèíè ÷ÿòèð êèìè Ìÿììÿä Íÿñèðèí áàøûíà òóò-
äó, — ÿòèí òþêöëñöí, êèøè, ÿòèìèçè òþêäöí.
— Ùÿ, úÿííÿòäÿ êè áèð àç úþâëàí åëÿéèðñÿí î éàí-áó éàíà, ñîíðà
óçàäûðëàð ñÿíè õÿðÿéÿ, éÿíè êè, ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ, ýÿòèðèðëÿð îáðàòíû ýå-
ðè. Àéûëûá ýþðöðñÿí áÿëè, éåíÿ þç îòàüûíäàñàí êè, âàðñàí, ùÿìèí-çÿìèí,
Ìÿììÿä ßìèí.
Òàâóñ ÷ûõûá ýåòìèøäè.
Ìÿììÿä Íÿñèð îíóí äàëûíúà áàõûá:
— Ãóäóðàñàí ãóðáàüà, — äåäè, — áèçèì ðàéîí, ñèçèí ðàéîí... Ìÿðäàí
êèøè äöç äåéèðäè êè, áó áàêûëûëàð, ãàðàáàüëûëàð, ãàçàõëûëàð, íÿ áèëèì ýÿí-
úÿëèëÿð, ýþé÷àéëûëàð, íàõ÷ûâàíëûëàð è÷èíäÿ àçÿðáàéúàíëû îëìàã ÷îõ ÷ÿòèí
ìÿñÿëÿäèð.
Ìÿììÿä, Íÿñèð áåëèíè áöêöá äÿùëèçëÿ éîëóíó äàâàì åòäèðèðäè. Åâÿ
ýåäÿí èø÷èëÿðÿ êàìàë-ÿäÿáëÿ: “Ñàëàìÿëåéêöì, ùÿð âàõòûíûç õåéèð, õîø
ýåòäèíèç, ñàü îëóí, ýöëÿ-ýöëÿ” äåéèðäè.
Ùÿìèøÿ àøàüû áàõäûüûíäàíìû áåëè áöêöëìöøäö, éà áåëè áöêöëö îë-
äóüóíäàíìû ùÿìèøÿ àøàüû áàõûðäû?
Äàäàøýèëèí ãàïûñûíà ÷àòäû. Ãàïûíû åëÿ à÷ûðäû, åëÿ áèë ãàïûäàí öçð èñ-
òÿéèðäè êè, áàüûøëà ñÿíè à÷ûðàì. Ãàïûíû à÷ûá éàí-áþéöðö, áàðìàãëàðûíûí
óúóíäà, òÿëÿñèê è÷ÿðè øöòöéöðäö.
Äàäàøýèëèí îòàüûíà åëÿ ýèðäè êè, åëÿ áèë îòàãäà éàòàí, éà õÿñòÿ âàð.
Äàäàø êàüûç-êóüàçûíû èðè øèøìàí ïîðòôåëèíÿ éûüûøäûðûðäû. Ïîðòôåë åëÿ
éåêÿãàðûí èäè êè, áóðà ëàï àäàìû äà éåðëÿøäèðìÿê îëàðäû.
Òÿùìèíÿ ñèéèðòìÿñèíäÿí áàëàúà ýöçýöñöíö ÷ûõàðûá äîäàãëàðûíû
áîéàéûð, ñîíðà äèëèéëÿ áîéàíû éàëàéûðäû.
Ãóðáàí áàøûíû àøàüû ñàëëàéûá íÿ èñÿ éàçûðäû.
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Ñàëàìÿëåéêöì, — äåäè, — õàíûì ãûç, ñÿíè ýþðìÿìèøÿì.
Òÿùìèíÿ ýöçýöñöíö ÷àíòàéà ãîéóá:
— Ñàëàì, Ìÿììÿä Íÿñèð, — äåäè.
56
 Äàäàø:
— Íÿäè, Ìÿììÿä Íÿñèð, ñþçëö àäàìà îõøàéûðñàí? — äåäè.
Ìÿììÿä Íÿñèð äûðíàãëàðûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ:
— Äåéèðÿì, áÿëêÿ áèð àòàéäûã... — äåäè.
— Úàíûì÷öí òÿëÿñèðÿì, éîõñà ìÿìíóíèééÿòëÿ, — ìèõÿéè, çÿùìëè
ïîðòôåëèíè ÿëèíÿ ýþòöðäö. Þòêÿì ñÿñëÿ: “Äè ñàëàìàò ãàëûí” — äåäè.
Äàäàøûí åíëè êöðÿéè áèð àíëûüà ãàïûíû òàìàì òóòäó.
Ìÿììÿä Íÿñèð öçöíö áó êöðÿéÿ òóòóá:
— Ñàü îëóç, ýöëÿ-ýöëÿ, — äåäè, áèð-èêè äÿôÿ áàøûíû ÿéèá êöðÿêëÿ âè-
äàëàøäû, áåëè äàùà äà áöêöëäö, éàðûãàò îëäó, — ñàü îëóç, õàíûì ãûç, ñÿí
äÿ õîø ýåòäèí.
Ãàïû þðòöëäö. Äàäàøûí àüûð àääûìëàðûíûí ñÿñè ýÿëèðäè: åëÿ áèë äÿùëèç-
äÿ áèð úöò öòö éåðèéèðäè. Áó ñÿñÿ Òÿùìèíÿíèí äèêäàáàí ÷ÿêìÿëÿðèíèí
àääûì ñÿñëÿðè úàëàíäû: åëÿ áèë äþøÿìÿéÿ ýèëÿ-ýèëÿ ñó äàìûðäû.
Ñÿñëÿð óçàãëàøäû, èòäè.
Ãóðáàí áàøûíû ãàëäûðäû:
— Ìÿììÿä Íÿñèð, äöçäö, äåéèðëÿð ñÿíèí áó Äàäàøëà õöñóñè çàðàôà-
òûí âàð?
— Íåúÿ áÿéÿì? Íÿ çàðàôàò?
Ãóðáàí ãûìûøäû:
— Íÿ áèëèì âàëëàù, óøàãëàð äàíûøûð. Äåéèðëÿð áÿðê è÷ÿíäÿ ýåúÿ ñààò
èêèäÿ, ö÷äÿ ýåäèðñÿí áóíëàðà. Çÿíýè áàñûðñàí, àðâàäû îéàíûá ýÿëèá ãà-
ïûíû à÷ûð. Äåéèð íÿ îëóá, íÿ òÿúèëè èøäèð êè? Äåéèðñÿí áÿñ ÷îõ òÿúèëè èø-
äèð. Áÿëè, Äàäàø áèð òóìàí-êþéíÿêäÿ ýþçöíö îâóøäóðà-îâóøäóðà ãà-
ïûéà ÷ûõûð. Äåéèð íÿ îëóá, íÿ âàð, íÿ õÿáÿðäèð, àé Ìÿììÿä Íÿñèð, ýå-
úÿíèí áó âàõòûíäà? Ñÿí äÿ êè, — Ãóðáàí ïàïèðîñ ÷ÿêÿíëÿðèí õûðûëòûëû
ýöëöøöéëÿ ýöëäö, — ñÿí äÿ êè, ÷ûðòûã ÷àëûá äåéèðñÿí:

Òóïáóëóäó, òóïáóëó.
Úóïáóëóäó, úóïáóëó.

Ìÿììÿä Íÿñèð äÿ áÿðêäÿí ýöëäö. Àüçûíäà áèð äÿíÿ ñàü äèøè éîõ
èäè.
— Îëóá-îëóá, — äåäè, — ÿøè, ìÿí áó Äàäàøûí äàááàãõàíàäà ýþíöíÿ
áÿëÿäÿì. Íå÷ÿ èë éîëäàø îëìóøóã. Ñÿí î âàõò óøàã îëàðäûí. Áèðèíúè áó-
ðà èøÿ ìÿí ýÿëìèøÿì. Åëÿ î âàõòäàí êîððåêòîð èøëÿéèðÿì. Éåääè äÿôÿ
îðôîãðàôèéàíû äÿéèøäèëÿð. Ùàìûñûíû äà ÿçáÿðëÿäèì. Ëàòûíû äà áèëèðÿì,
57
ÿðÿáè äÿ, èíäèêèíè äÿ. Áèð ýöí Ïàðàïåòèí òèíèíäÿ Ìèðçÿ Úÿëèëÿ ðàñò ýÿë-
äèì. Ýþé ïàðóñèí ïåíúÿéè âàðäû. ßëèíäÿ äÿ ÿñàñû. Äåäè: “Ìÿììÿä
Íÿñèð, àõû áèç áåëÿ äåìÿìèøäèê, ãàðäàø”. Åù, àé Ãóðáàí, àäàìëàð âàð
èäè, àäàìëàð ýþðìöøäöê.
Ãóðáàí:
— Äàäàø äà î âàõòäàí èøëÿéèð?
— Éîõ, áèðèíúè áóðà ìÿí ýÿëìèøÿì. Ñîíðà äàðòäûì Ñÿôäÿðè ýÿòèð-
äèì. Èíäè áàø ìöùàñèáäèð å... î âàõò êàññèð êþìÿê÷èñè èäè. Øóíó ýþòöð,
øóíó ãîé. Áó Äàäàø äà âàð ùà... Áóíó äà áóðà ìÿí èøÿ äöçÿëòìèøÿì.
Áèð ýöí áàõ åëÿ áó éåðäÿ, ñþç éåðèíÿ ÷ÿêÿð Òåéìóð Ìàùìóäîâà ðàñò
ýÿëäèì. Äåäè: íÿ âàð, Ìÿììÿä Íÿñèð, ýþçöìÿ áèð àç òóðø äÿéèðñÿí?
Äåäèì: áÿñ ñàü îëóç, ñàüëûüûíûçà äîëàíûðûã. Àììà áèð éîëäàøûì âàð.
Ìöìêöí åëÿñÿéäèíèç, îíó èøÿ ýþòöðÿðäèíèç. Äåäè: áÿñ íÿ éîëäàø? Äå-
äèì: áó Äàäàø. Äåäè: áÿñ íÿ áàúàðàð? Äåäèì: Áÿñ ùÿð íÿ äåñÿí. Äåäè
ýÿëñèí êóðéåð ýþòöðöì îíó ùÿëÿëèê, ñîíðà áàõàðûã. Åù, êèøèëÿð âàðäû î
âàõò, ùàíû èíäè îíëàð!.. Ãàëäûã óøàã-ìóøàã ÿëèíäÿ. Èíäè ùÿð éåðèíäÿí
äóðàí...
— Áÿñ, äöçäöð êè, áó Äàäàø Òåéìóð Ìàùìóäîâäàí ìàòåðèàë âåðèá?
Ìÿììÿä Íÿñèð ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
— ßøè, ýåäÿê áèð íÿðä àòàã äà...
— Äåìÿëè, Äàäàøû èøÿ ñÿí äöçÿëòìèñÿí. Êóðéåðëèêäÿí áàøëàéûá ýþð
ùàðà ãàëõûá!
— Ùÿ, î âàõò éàìàí ëÿíý èäè. Åëÿ ùåé ãûøãûðûðäûëàð: àé Äàäàø, äè òåç
îë, òÿðïÿí. ßëëè-àéàãëû îë áèð àç. Øåèð äÿ ãîøìóøäóëàð: àé Äàäàø, áàøû-
âà äàø, òÿðïÿíìÿ áåëÿ éàâàø. Èíäè ýþð êèìäèð!
Ãóðáàí:
— Ìöäèðèí ñàü ÿëè, — äåäè, — ñþçö ãûëûíú êèìè êå÷èð. Êÿñäèéè áàøà ñóàë
éîõäóð. Àììà èíñàôÿí ñÿíè ùÿìèøÿ ìöäàôèÿ åëÿéèð. Î ñÿôÿð òþùìÿò
âåðìÿê èñòÿéèðäèëÿð, ãîéìàäû.
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— ×îõ ñàü îëñóí, — äåäè. — Ìÿí êè, îíäàí áèð ïèñëèê ýþðìÿìèøÿì,
àíúàã éàõøûëûãäàí áàøãà. Àäàìûí Àëëàùû âàð. ßøè, êèøèñÿí, äóð ýåäÿê
áèð íÿðä àòàã.
— Éîõ, ýÿðÿê åâÿ ãà÷àì. Áåø äÿãèãÿ ýåú ýÿëñÿì, àðâàä ýöíöìö
ýþé ÿñýèéÿ áöðöéÿúÿê. Ñÿí áåëÿ-áåëÿ øåéëÿðè áèëìÿçñÿí, Ìÿììÿä
Íÿñèð, ñÿíÿ íÿ âàð êè, ñóáàé àäàìñàí...
— Ñóáàéëûã ñóëòàíëûãäûð. Áèð ùÿñèðÿì, áèð äÿ Ìÿììÿä Íÿñèð.
58
 Îòàãäàí ÷ûõäû. Îòàãëàðûí ÷îõó áîøàëìûøäû. Ñÿôäÿð äàéû äÿìèð ãàïû-
ñûíû ãûôûëëàéûá ïèëëÿêÿíÿ òÿðÿô éîëëàíäû. Î ùÿìèøÿ èøÿ ùàìûäàí òåç ýÿ-
ëèá ùàìûäàí ýåú ýåäÿðäè.
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Ñÿôäÿð, — äåäè, — áèð íÿðäëÿ íåúÿñÿí?
Ñÿôäÿð äàéû ôèêèðëè âÿ äàëüûí ýþðöíöðäö. Ñÿñè åøèäèá äèêñèíäè, áàøûíû
ãàëäûðäû. Åëÿ áèë Ìÿììÿä Íÿñèðè ÿââÿëúÿ òàíûìàäû, åëÿ áèë îíó èëê äÿ-
ôÿ ýþðöðäö. Åéíÿéèíè ÷ûõàðûá íÿôÿñèíè øöøÿéÿ âåðäè, ñîíðà äÿñìàëëà ñèë-
äè.
— Åé, àé Íÿñèð, — äåäè, — ìÿí íÿ ùàéäà, ñÿí íÿ ùàéäà!
Èêè àé áóíäàí ãàáàã Ñÿôäÿð äàéûíûí àðâàäû ðÿùìÿòÿ ýåòìèøäè.
Ìÿììÿä Íÿñèð:
— Àé Ñÿôäÿð, — äåäè, — âàëëàù, áó äöíéà áèð éåð äåéèë. Áèð áàøûì
à÷ûëìûð, áèð ìàúàë åëÿéÿ áèëìèðÿì êè, ýåäèá þçöìö þëäöðöì.
Ñÿôäÿð:
— Þçöíö íèéÿ àðòûã çÿùìÿòÿ ñàëûðñàí, ÿúÿë îíñóç äà þçö ýÿëèá ñÿíè
òàïàúàã.
Ìÿììÿä Íÿñèð ïû÷ûëòûéà êå÷äè:
— Ñÿôäÿð, äåéèðëÿð Äàäàø Òåéìóð Ìàùìóäîâäàí äàíîñ éàçûáìûø,
ùÿ?
Ñÿôäÿð äàéû àðû ãîâóðìóø êèìè äÿñìàëûíû éåëëÿäè:
— Ìÿììÿä Íÿñèð, ñÿí þëÿíëÿðèíèí ýîðó, õàòîâó ìÿíäÿí óçàã åëÿ.
Ñÿí è÷ìèñÿí, äöíéà âåúèíÿ äåéèë.
Òÿëÿñèê àääûìëàðëà ÷ûõûá ýåòäè: òàê-òóê, òàê-òóê...
Ìàøûíû ãàðàæäàí ÷ûõàðàíäà Çàóðóí éàäûíà äöøäö êè, ÷èììÿê ïàëòàðû
éàäûíäàí ÷ûõûá èäàðÿäÿ ãàëûá. Éàé âàõòû áó äÿíèçëèéèíè ùÿìèøÿ èäàðÿäÿ
ãîéóðäó. Ýþðöðñÿí èøäÿí ñîíðà óøàãëàðëà ñþçëÿøèá òÿëÿñèê úóìäóëàð äÿ-
íèçÿ.
Ìàøûíû íÿøðèééàòûí ãàáàüûíà ñöðäö. Èø ãóðòàðìûø, úàìààò äàüûëìûø-
äû. Ãàïûíû äþéäö. Ãàïû÷û: ùå÷ êÿñ éîõäóð, — äåäè, — ùàìû ÷ûõûá ýåäèá.
— Áèëèðÿì, — äåéÿ Çàóð òÿëÿñèê îíóí éàíûíäàí è÷ÿðè äöðòöëäö, — éà-
äûìäàí øåé ÷ûõûá ãàëûá.
Þç îòàãëàðûíà ÷ûõäû. È÷ÿðè ýèðäè, ñèéèðìÿíè ÷ÿêäè, ãÿçåòÿ áöêöëìöø
äÿíèçëèéèíè ýþòöðäö. Ñààòà áàõäû âÿ áèðäÿí òÿÿúúöáëÿ ãóëàã âåðìÿéÿ
áàøëàäû.
Áîìáîø èäàðÿíèí éóõàðû ìÿðòÿáÿñèíäÿí íÿðä ñÿñè àéäûí åøèäèëèðäè.
“Áûé, Ìÿììÿä Íÿñèð áóðäàéìûø êè! Ýþðÿñÿí, êèìè õàìëàéûá?”
59
 Ôèêèðëÿøäè êè, ãîé ÷ûõûì áàõûì, ýþðöì êèìè õàìëàéûá. ßââÿë-ÿâ-
âÿë Òÿùìèíÿéëÿ äàíûøìàüà ìþâçó äà îëàð. Öìóìèééÿòëÿ, ôèêèð âåðèá
Òÿùìèíÿ Ìÿììÿä Íÿñèðäÿí äàíûøìàüû ñåâèð, î áèðè ìÿêòÿá ÿùâàëàòûíû
äà äàíûøàðàì. “Ñîíðà äà êå÷ÿðñÿí àéðû ñþùáÿòëÿðÿ, èíúÿ ìÿòëÿáÿ, Çàóð
êèøè. Àé âÿëÿääöççèíà!”.
Áûüàëòû ãûìûøäû, ñà÷ëàðûíà ñûüàë âåðäè, éöéöðöá éóõàðû ìÿðòÿáÿéÿ
äûðìàøäû, íÿðä ñÿñè ýÿëÿí îòàüà òÿðÿô ýåòäè.
Ãàïûíû à÷äû, áàõäû. Ìàò ãàëäû.
Îòàãäà Ìÿììÿä Íÿñèðäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Ìÿììÿä Íÿñèð
þç-þçöéëÿ íÿðä îéíàéûðäû. Çàóðóí ýÿëèøèíè äóéìàäû:
— Àò, Äàäàø, — äåäè. Àòäû. — Àùà, øåø ãîøà.
Îéíàäû.
— Èíäè ëÿëÿøöí Ìÿììÿä Íÿñèð àòñûí.
Àòäû.
— Èêè-áèð. — Áàøûíû ãàøûäû. — Éàõøû, ìÿí áó èêè-áèð àíäûðà ãàëìûøû ùàð-
äàí îéíàéûì? ßëäÿí îéíàñàì áàòàðàì êè... àéðûñû äà éîõäóð. — Îüðóí-
îüðóí ÿòðàôà äþéöêäö. Çàóðó éåíÿ ýþðìÿäè. — Áó ùå÷, — äåäè. — Ýóéà
áó îëìàéûá. Ãîé áèð äÿ àòûì. Þçöìöçöê äÿ, áèëÿí îëìàç.
Àòäû.
— Òôó ñÿíè. Éåíÿ èêè-áèð. Ýÿòèðìèð äÿ...
Çàóð éàâàøúà ãàïûíû þðòöá àüûð-àüûð ïèëëÿêÿíè äöøìÿéÿ áàøëàäû.
Áàøûíû áóëàäû, ýöëöìñöíäö. Ãàïû÷ûéà:
— Ñàü îëóí, — äåäè âÿ ÷ûõàðûá îòóç ãÿïèê âåðäè.
Êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà áèð äÿ áàøûíû áóëàäû.

ÄÀÄÀØÛÍ ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ
ÒÅÉÌÓÐ ÌÀÙÌÓÄÎÂÀ ÌßÊÒÓÁÓ

Ìîñêâà
Äîáðîëéóáîâ êö÷ÿñè, 11-úè åâ, ìÿíçèë 7

Ùþðìÿòëè âÿ ÿçèç ïðîôåññîð! Àòÿøèí ñàëàìëàð. Úöðáÿúöð èøëÿð àäà-

ìûí áàøûíû åëÿ ãàðûøäûðûð êè, ùå÷ áèð ìàúàë òàïûá Ñèçÿ ìÿêòóá éàçà áèë-
ìèðÿì. Íÿùàéÿò, áó ýöí, øÿíáÿ ýöíö þç-þçöìÿ äåäèì êè, äàùà íÿ úöð
îëóðñà-îëñóí, ýÿðÿê âàõò òàïûá Ñèçÿ áèð-èêè êÿëìÿ éàçàì. Ìÿêòóá éàç-
ìûðàìñà, áó î äåìÿê äåéèë êè, Ñèçäÿí õÿáÿðñèçÿì. Ìîñêâàäàí ýÿëÿí
60
òàíûø-áèëèøäÿí ùÿìèøÿ Ñèçè ñîðóøóðàì. Ñÿùùÿòèíèçèí, êåô-ÿùâàëûíûçûí
ñàüëàì âÿ ýöìðàù îëäóüóíó åøèäèá ÷îõ ñåâèíèðÿì. Òåç-òåç ìÿðêÿçè
ìÿòáóàòäà èìçàíûçû ýþðÿíäÿ öðÿéèì äàüà äþíöð. Ïðîôåññîð, Ñèç áÿëêÿ
ùå÷ þçöíöç äÿ òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðñèíèç êè, Ñèçèí àäûíûç, èøèíèç, òàëåéè-
íèç, þìðöíöç áèçèì íÿñèë ö÷öí íÿ äåìÿêäèð. Ìÿí ùÿìèøÿ ÿñèë èíñàíû,
éöêñÿê öëâè áèð ùóìàíèñò, áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí ìÿðä-ìÿðäàíÿ âÿ à÷ûã
àëûíëà ÷ûõàí áèð èíñàíû òÿñÿââöð åòìÿê èñòÿéÿíäÿ ìÿùç Ñèçè äöøöíöðÿì.
Ñèçèí íåúÿ àüûð èëëÿðäÿí ÷ûõûá, ùàãñûç èòòèùàìëàðà ìÿðóç ãàëûá ñàðñûëìàç
èíàì âÿ åòèãàäëà, éåíèäÿí ãóðóá-éàðàäàí èíñàíëàðûí è÷èíäÿ áåëÿ ëÿéà-
ãÿòëè éåð òóòìàüûíûç éàëíûç úàâàí íÿñëÿ äåéèë, åëÿ áèçèì éàøëû íÿñëèìè-
çÿ äÿ èáðÿò äÿðñèäèð. Äîüðóäàí, áÿçÿí åëÿ àäàìëàðà ðàñò ýÿëèðñÿí êè, êè-
÷èúèê áèð ùàãñûçëûüû, éà êÿñèðè ýþðöá ëàãåéäëÿøèð, éîðóëóð, éàõàñûíû êÿ-
íàðà ÷ÿêèð, ùå÷ íÿéÿ ãàðûøìûð, áàøûíû ýèðëÿéèð. “Äÿéìÿ ìÿíÿ, äÿéìÿ-
ðÿì ñÿíÿ, éà àçàúûã àøûì, àüðûìàç áàøûì”. Ñèç èñÿ áöòöí êÿøìÿêåøëÿð-
äÿí ñîíðà éåíÿ äÿ ÿââÿëêè ùöíÿðëÿ, úàâàíëûã ùÿâÿñèéëÿ, ýÿíúëèê åùòèðà-
ñûéëà èøëÿéèð, ÷àëûøûð, éàðàäûð, õàëãûìûçà, ìèëëÿòèìèçÿ õåéèð âåðèðñèíèç. ßçèç
Òåéìóð ìöÿëëèì, áó òÿìòÿðàãëû âÿ ïàôîñëó ñþçëÿð ö÷öí ìÿíè áàüûøëàéûí.
Àíúàã èíàíûí êè, áó ñþçëÿð öðÿêäÿí ýÿëèð, ãÿëáèìèí ÿí äÿðèí, ÿí ñÿìèìè
ùèññÿëÿðèíè èôàäÿ åäèð.
ßçèç ïðîôåññîð, êå÷ÿí éàé ñþç âåðäèíèç ýÿëìÿäèíèç, ùå÷ îëìàñà áó
èë ñþçöíöçöí öñòöíäÿ äóðóí. Óíèâåðñèòåòäÿ äÿðñëÿðèíèç ãóðòàðàí êèìè
èñòèðàùÿòÿ áóðà ýÿëèí, íåúÿ äåéÿðëÿð, äîüìà âÿòÿí òîðïàüû éîëóíóçó
ýþçëÿéèð. Ýåäÿê áèð ÿìÿëëè-áàøëû Àçÿðáàéúàíû ýÿçÿê. Ãàëõàã Ýþé ýþ-
ëÿ. Þçöì þç ÿëèìëÿ Ñèçÿ éàõøû áèð êàáàá ÷ÿêèì. Þòÿê îðäàí Øóøàéà,
Ëà÷ûíà, Êÿëáÿúÿð òÿðÿôÿ. Ñèç êè ìàøàëëàù, áåëÿ ñÿéàùÿòëÿðèí àøíàñûñûíûç.
Ñîíðà äà Áàêûäà áèçäÿ áèð êþùíÿ äîñò-àøíàéíàí éûüûøàã, àðìóäó ñòÿ-
êàíëàðäà áèð éàõøû ìÿõìÿðè ÷àé è÷ÿê, áèð íÿðä àòàã. (Íÿðä îéíàìàüû
óíóòìàìûñûíûç êè?) Éåðè ýÿëìèøêÿí, áèëäèð Éÿùéàéëà Ñèçÿ áèð íÿðäòàõòà
ýþíäÿðìèøäèì. Íóõàäà áèð óñòàéà øÿõñÿí þçöì ñèôàðèø âåðìèøäèì. Áå-
ëÿ àéðû àëÿìäè, ÿë èøè... Áèëìèðÿì õîøóíóçà ýÿëäè, éîõñà, éîõ? Áóðäà
ñàü-ñàëàìàòëûãäûð. Ñÿôäÿð êèøèíèí àðâàäû þëäö. Ìèíà õàíûì, áèëìèðÿì
éàäûíûçà ýÿëÿð, éà éîõ? Áÿëè, ïðîôåññîð, áèçèì íÿñèë äÿ éàâàø-éàâàø
ñåéðÿëèð. Áàõûðñàí êþùíÿ äîñòëàðäàí êèì ãàëûá? Êèìäè ãàëàí î âàõòûí
àäàìëàðûíäàí? Î âàõò, Ñèçèí èøÿ ýþòöðäöéöíöç àäàìëàðäàí èíäè èäàðÿ-
äÿ ãàëàí áèð ìÿíÿì, áèð Ñÿôäÿð, áèð äÿ Ìÿììÿä Íÿñèð. Ìÿììÿä Íÿ-
ñèð çàëûì îüëó äà åëÿ ùåé è÷èð. Îíó âàõòûíäà åâëÿíäèðìÿäèê êè, áÿëêÿ àð-
âàä èïÿ-ñàïà éûüàéäû. Éîõñà èíäè òÿê àäàìäû, íÿ âåúèíÿ? Î ýöí àç ãàëà
61
èøäÿí ãîâàúàãäûëàð. Ãîéìàäûì. Äóðäóì äåäèì, àòàúàãñûíûç áàéûðà,
íåéëÿéÿúÿê? Áàéûðà àòìàã àñàíäûð. Ýÿëèí áèð ìÿñëÿùÿò åëÿéÿê, ãîëóí-
äàí òóòàã, êþìÿê åëÿéÿê. Êþùíÿ èø÷èäèð, èäàðÿíèí âåòåðàíûäûð. Ñàâàäëû
êîððåêòîðäóð. Ùÿëÿ ñèç úàâàíëàð îíäàí ÷îõ øåé þéðÿíÿ áèëÿðñèíèç. Áèëèð-
ñèíèç äÿ ïðîôåññîð, úàâàíëàðäûð, îäëó-îäëó äàíûøûðëàð, åëÿ áèëèðëÿð ùàìû-
äàí àüûëëûäûðëàð. Äåéèðÿì îíëàðà êè, áèç ñèçèí éàøäà îëìóøóã, àììà ñèç
ùÿëÿ áèçèì éàøà ÷àòìàìûøñûíûç. Îäóð êè, ñèç áèëÿíè áèç ÷îõäàí áèëèðèê,
àììà áèç áèëÿíè ñèç ùÿëÿ áèëìèðñèíèç. Óçóí ñþçöí ãûñàñû, ñàõëàòäûì
Ìÿììÿä Íÿñèðè. Ñèçè äÿ êþìÿéÿ ÷àüûðäûì. Äåäèì áÿñ ïðîôåññîð äà
åøèòñÿ, áèçäÿí èíúèéÿð, àõû, Ìÿììÿä Íÿñèðè áóðà èøÿ î ýþòöðöá.
Íÿ èñÿ, ÿçèç ïðîôåññîð. Ñèçÿ õåéëè áàøàüðûñû âåðäèì. Àíúàã Ñèçÿ áèð
èøèì äÿ äöøöá. Áèëèðÿì, èíäè Ñèçèí éåðèíèçÿ áàøãà àäàì îëñàéäû, äöøöíÿ
áèëÿðäè êè, ùÿ, èøèí äöøöá, åëÿ ìÿêòóáó äà îíóí÷öí éàçìûñàí. Àíúàã
ìÿí ñèçèí ãÿëáèíèçèí ýåíèøëèéèíÿ áÿëÿäÿì, áèëèðÿì êè, áåëÿ äàð ôèêèðëÿ-
ðÿ äöøìÿçñèíèç. Ùÿð ùàëäà, ìÿíèì ùàããûìäà áåëÿ äöøöíìÿçñèíèç.
Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, áèç áóðàäà “Òàðèõè øÿõñèééÿòëÿð” ñåðèéàñû áóðàõìàã
ùàããûíäà òÿøÿááöñ èðÿëè ñöðìöøöê âÿ ïðèíñèïèàë ðàçûëûã àëìûøûã. Èíäè áó
ìÿñÿëÿíèí òÿñäèãèíè Ìîñêâàäà áèð àç òÿëÿñäèðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí þçöì
áó èø ö÷öí Ìîñêâàéà ýÿëìÿê èñòÿéèðäèì. Àíúàã ñîíðà ôèêèðëÿøäèì êè,
ùå÷ êÿñ áó èøÿ Ñèçèí êèìè êþìÿê åäÿ áèëìÿç. Ñèçèí îðàäà íåúÿ áþéöê
íöôóçà ìàëèê îëäóüóíóçó éàõøû áèëèðÿì âÿ îäóð êè, Ñèçäÿí àðòûã äÿðÿú-
ÿäÿ õàùèø åäèðÿì, áó èøÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèí. ßýÿð ïðèíñèï åòèáàðèëÿ
ðàçûñûíûçñà, êîíêðåò ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ Ñèçÿ éåíè áèð ìÿêòóá éàçà-
ðàì:
Àéðû åëÿ áèð éåíèëèê éîõäóð. Áèçèì Àãèë áó èë îðòà ìÿêòÿáè ãûçûë ìå-
äàëëà áèòèðèá. Ìåéèëè äÿ Ìîñêâàéàäûð. Àëè ìÿêòÿáè îðäà îõóìàã èñòÿé-
èð. Äåéèðÿì, åëÿ áèëèðñÿí àñàíäûð Ìîñêâàäà èìòàùàí âåðèá àëè ìÿêòÿáÿ
ãÿáóë îëóíìàã? Àììà ùå÷ áèð øåé åøèòìÿê èñòÿìèð. Ùÿëÿ þçö äÿ áèë-
ìèð ùàíñû ñàùÿéÿ ýåäÿúÿê. Áÿëêÿ Ñèç áèð ìÿñëÿùÿò âåðÿñèíèç. Íÿ èñÿ...
áó äà áèð ïðîáëåìäèð.
Ùþðìÿòëè ïðîôåññîð. Úàâàáûíûçû ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðÿì. Äàùà
áþéöê áèð èíòèçàðëà Ñèçèí þçöíöçö áóðàäà ýþçëÿéèðèê.

Äÿðèí ùþðìÿò ùèññèéëÿ Äàäàø

5 èéóí 1965

62
 Ö×ÖÍÚÖ

Ñèãàðåòè ñèãàðåòÿ úàëàéûðäû: “ßýÿð äîëàìàã èñòÿéèðìèøñÿ, ÷îõ ìÿíà-

ñûç çàðàôàòäûð”.
“Áÿëêÿ áàüûí î áèðè òÿðÿôèíè äåéèá? Éîõ, îðäà ìàøûí ñàõëàìàã ãà-
äàüàíäûð. Ñîë òÿðÿôè äåäè. Ñîë òÿðÿô áóðàäûð äà”.
Çàóð ìàøûíûí ñààòûíà áèð äÿ áàõäû, ñîíðà ãîë ñààòûíà áàõäû. Ñþçëÿø-
äèêëÿðè âàõòäàí äöç 45 äÿãèãÿ êå÷èðäè.
“Îí áåø äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿéèì. Îëñóí áèð ñààò. ßýÿð ýåúèêèðñÿ, áèð
ñààò áÿñèäèð. Îíäàí àðòûã ìÿí ùå÷ Áðèúèò Áàðäîíó äà ýþçëÿìÿðÿì.
Éîõ, ÿýÿð ìÿíèìëÿ çàðàôàò åëÿìÿê ôèêðèíÿ äöøöáñÿ, íÿ îëàð, ùå÷ åéèá
åòìÿç, ìÿí äÿ ïàïàã àëòûíäà ãàëàí îüëàíëàðäàí äåéèëÿì”.
Éåääè äÿãèãÿ äÿ êå÷äè.
Ñîí ñèãàðåòè äàìàüûíà ãîéäó. Áîøàëìûø ãóòóíó õûøìàëàéûá îâúóí-
äà ÿçäè, òóøëàéûá ñÿêèäÿêè çèáèë ãóòóñóíà àòäû.
Ìàøûíûí ýþçöíö à÷ûá òÿçÿ ãóòó ýþòöðäö, úèáèíÿ ãîéäó, ðóëó òóìàð-
ëàìàüà áàøëàäû.
Ëàï ãóëàüûíûí äèáèíäÿ ñÿñ åøèòäè:
— Áàüûøëà, äåéÿñÿí, áèð àç ýåúèêìèøÿì.
Áàéàãäàí áÿðè áó ñÿñè ýþçëÿéèðäèñÿ äÿ äèêñèíäè, ãàíðûëûá áàõäû.
Òÿùìèíÿíèí ãûðìûçû ïàëòàðûíûí àü äöéìÿ úÿðýÿñèíè ýþðäö.
— Çÿðÿð éîõäóð, — äåäè, — êå÷ áó òÿðÿôÿ.
Ãàïûíû à÷äû. Òÿùìèíÿ è÷ÿðè êå÷äè, ÿëèíäÿêè èðè àëà-áóëà ÷àíòàíû
Çàóðà óçàòäû.
Çàóð:
— Âåð ÷àíòàíû áóðà, — äåäè, — àðõàéà ãîéóì. Íÿ éûüìûñàí áóðà áèð
áåëÿ?..
— Ùå÷, áèð àç éåìÿê ýþòöðìöøÿì.
Çàóð ìàøûíû èøÿ ñàëäû, ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðäè...
— Éåìÿê? Éåìÿê íåéëÿéèðñÿí, åâäÿ éåéÿéäèí äÿ, — öçöíö Òÿùìè-
íÿéÿ òÿðÿô ÷åâèðèá áûüàëòû ýöëöìñöíäö, — èêè ñààòà ãàéûäàðûã äà...
Òÿùìèíÿ ìàøûíûí ýöçýöñöíö öçöíÿ òóøëàéûá, ñà÷ëàðûíû äöçÿëäèðäè.
— Éåìÿéèíÿ éåìèøÿì. Äåäèì áèðäÿí éóáàíäûã. Àúñàã...
— Àà... áåëÿ äå, — ìÿíàëû-ìÿíàëû Òÿùìèíÿíè ñöçäö. “Ïàù àòîííàí!
— äåéÿ äöøöíäö, — ýþð äöíéàíûí íÿ ýöíöäöð?! Éàä êèøèéëÿ ïëéàæà ýå-
äèð. Þçö äÿ áèëèð íèéÿ ýåäèð, àììà òÿäàðöêöíö äÿ éàääàí ÷ûõàðìûð.
63
Ãàðíûíûí äà ãåéäèíÿ ãàëûð. Áÿëè, XX ÿñðäèð, Çàóð êèøè. Ðîìàíòèêà âàõòû
÷îõäàí êå÷èá”.
— Ùàíñû òÿðÿôÿ ýåäÿê? — äåéÿ Òÿùìèíÿäÿí ñîðóøäó. Òÿùìèíÿ äÿðùàë:
— Ïèðøàüû òÿðÿôÿ, — äåäè. — Ïèðøàüûäàí äà î òÿðÿôÿ áèð ïëéàæ âàð. Éàõøû
éåðäèð, ñàêèò, àäàìñûç...
“Ýþðöíöð, éàõøû áÿëÿääèð. Êèøèíèí ãûçûíûí ÿìÿëëè-áàøëû ñÿðèøòÿñè
âàðìûø. Êöë áàøûíà, Ìàíàô!”
— Óøàãëûãäà Ïèðøàüûäà áàüûìûç âàðäû. Àòàì ñàü îëàíäà. ×èììÿéÿ
ùÿìèøÿ î òÿðÿôÿ ýåäÿðäèê. Áèð ãèéàìÿò ãàéàëûã âàð îðäà...
Ñÿñ-êöéëö, àäàìëû êö÷ÿëÿðäÿí êå÷èá ýåíèø øîñåéÿ ÷ûõäûëàð. Éîë áà-
ñûðûã èäè. Øÿíáÿ ýöíö àõøàìà äîüðó åëÿ áèë áöòöí øÿùÿð ìàøûí-ìàøûí,
àâòîáóñ-àâòîáóñ ñàùèë áàüëàðûíà òÿðÿô àõûøûðäû. Ìàøûíëàðûí äàë øöøÿëÿðè
áîñòàíû àíäûðûðäû: õèéàð, ãîâóí ïîìèäîð...
Áîé-áóõóíó, éàðàøûãëû ñèôÿòè, èäìàí÷û èíàäû âÿ áàøãà êåéôèééÿòëÿðè
Çàóðó åðêÿí êèøèëÿøäèðìèøäè. Èéèðìè ö÷ éàøûíäà ÷îõ øåé ýþðìöøäö.
Òÿúðöáÿäÿ êàìèëëÿøìèø ôèòðè áèð ìÿùàðÿòëÿ ùÿð íþâ, ùÿð ÷åøèäëè ãàäûíëà
ñþùáÿò ñàëà áèëèð, ñþùáÿòäÿ ùÿð øåéèí ôàèçèíè, äÿðÿúÿñèíè, ìÿãàìûíû äà
áèëèðäè. Íÿ äÿðÿúÿäÿ ãÿëèçäÿí ãûðûëäàòìàã, íå÷ÿ ôàèç éóìîð, èêèáàøëû
åéùàìëàð. Èíúÿ ìÿòëÿáëÿðÿ êå÷ìÿê ìÿãàìûíû äà äóéóðäó, èíúÿ ñþù-
áÿòäÿ ìöâàçèíÿò ñàõëàìàã óñòàëûüû äà âàðäû. Éåðè ýÿëäèêúÿ ýàù àäàì
öçöíÿ ùÿéÿúàí ýþñòÿðèð, òóòóëóð, þçöíö èòèðèð, ýàù äà àäàìûíà ýþðÿ
à÷ûã-ñà÷ûã äàíûøûðäû. Òÿùìèíÿíèí þçöéëÿ äÿ êöíúäÿ-áóúàãäà ìöõòÿëèô
÷åøèäëè ñþùáÿòëÿðäÿí àç åëÿìÿìèøäè.
Àììà áàõ èíäè, îíóí, íàüûëëàðäà äåìèøêÿí, àðçó-êàìûíà, ìóðàäû-
íà ÷àòìàñûíà ëàï àç ãàëàí áèð çàìàíäà, îíó ìÿãñÿäèíÿ äîüðó ñààòäà 80
êèëîìåòð ñöðÿòëÿ àïàðàí áó ìàøûíûí è÷èíäÿ ýþçëÿíèëìÿç áèð àúèçëèêëÿ
äàíûøìàüà ñþç òàïìûðäû. Áèëìèðäè íÿäÿí áàøëàñûí, ùàíñû ñÿìòäÿí ýÿë-
ñèí. Òÿùìèíÿ äÿ ñóñìóøäó.
Áèðäÿí Çàóðóí éàäûíà Ìÿììÿä Íÿñèð äöøäö.
— Íÿ îëóá, íèéÿ ýöëöðñÿí?
— Ùå÷ ÿøè, éàäûìà äöøäö áèð øåé. Áàéàã ãàéûòìûøàì èäàðÿéÿ, áèð äÿ
ýþðäöì...
Ìÿììÿä Íÿñèðèí þç-þçöéëÿ íÿðä îéíàìàñûíû éåðëè-éàòàãëû äàíûø-
äû. Äåéÿñÿí, ÿùâàëàòûí äóçó Òÿùìèíÿéÿ ÷àòìàäû:
— Áÿéÿì àäàì þç-þçöéëÿ íÿðä îéíàéà áèëÿð?
— Éîõ äà åëÿ ìÿñÿëÿ îíäàäûð. Ùå÷ êÿñè òóòóá òîâëàéà áèëìÿéèá,
îäóð êè, þç-þçöéíÿí îéíàéûð.
64
 Òÿùìèíÿ:.
— Ìÿììÿä Íÿñèð ÷îõ ãÿðèáÿ òèïäèð, — äåäè.
— ßøè, àéðû àëÿìäèð. Êå÷ÿí éàé áóíóí áàúûñû ãûçû óíèâåðñèòåòÿ ýèðèð.
Éÿãèí è÷èá äÿì îëóá, ëîâüàëàíûá êè, áÿñ ìÿí äöçÿëäÿðÿì. Ìÿíèì áèð
éîëäàøûì óíèâåðñèòåòäÿ èøëÿéèð, î äàíûøûð: äåéèð, ýþðöðÿì áèð ýöí áó
Ìÿììÿä Íÿñèð äàéàíûá óíèâåðñèòåòèí ãàáàüûíäà éåòèì ãóçó êèìè
áöêöá áîéíóíó. È÷ÿðè áóðàõìûðëàð. Þçö äÿ áèð áàëàúà äÿìäèð. Áÿñ, ãà-
ïû÷ûéà äåäèì êè, áóðàõ îíó, áèëèðñÿí áó êèìäèð? Áþéöê àäàìäûð. Áó-
ðàõäûðäûì îíó è÷ÿðè. Áàúûñû ãûçû äà éàíûíäà èìèø. Äåéèð è÷ÿðè êå÷ÿí êè-
ìè áåëèíè äöçÿëòäè, éàíûíäàêû ãûçûí ÿëèíäÿí äàðòäû áèðáàø èìòàùàí âåðè-
ëÿí îòàüà. Ìÿí äÿ, äåéèð, äöøäöì áóíëàðûí äàëûíúà, ýþðöì áó íåéëÿ-
éÿúÿê. À÷äû, äåéèð, ñèíèô ãàïûñûíû, ýèðäè è÷ÿðè, áÿëè, èìòàùàíäûð, óøàãëàð
îòóðóá. Êîìèññèéà-ôèëàí. Êîìèññèéàäà äà áèð Ðÿùèì âàð, îäóð, áèð äÿ
Úàâàíøèð âàð, êþùíÿ ìöÿëëèìëÿðäÿíäèð, îäóð. Áÿëè, Ìÿììÿä Íÿñèð,
äåéèð, êàìàë ÿäÿáëÿ áóíëàðà ñàëàì âåðäè, äåäè, áÿñ Úàâàíøèð, ìÿíè òà-
íûéûðñàí? — Áÿëè, òàíûéûðàì. — ×îõ ÿúÿá, ÷îõ ýþçÿë. Ðÿùèì, ñÿí íåúÿ?
— Áÿëè, ìÿí äÿ òàíûéûðàì, Ìÿììÿä Íÿñèð. — ×îõ ÿúÿá. Áàõ áó ìÿíèì
áàúûì ãûçûäûð. Áèëäèíèç äÿ? Äàùà àéðû ñþç äåìèðÿì. Áàúûì ãûçû! Áèëäè-
íèç? — Áÿëè áèëäèê. — Ùÿ, ãûçûì, êå÷ îòóð. Õàòèðúÿì îë. Âÿññàëàì! Äè
ñàëàìàò ãàëûí, — äåéèá îòàãäàí ÷ûõûá, áèð äÿ ãàéûäûá êè, áàüûøëàéûí à, ñèç
äÿ áàüûøëàéûí, óøàãëàð. Ñîíðà ÷ûõûá ýåäèá, áàúûñûýèëäÿ áàñûá êÿñèá êè,
áÿñ, ñÿí àðõàéûí îë, öðÿéèíè áóç êèìè åëÿ. Åëÿ áèë êè, ãûçûí îòóðóá
óíèâåðñèòåòäÿ ëåêñèéàäà.
Ìàøûí áîë ýåäèø-ýÿëèøëè øÿùÿðáàñàðäàí ÷ûõûá, ýåòäèêúÿ ñåéðÿêëÿøÿí
éîëëà èðÿëèëÿéèðäè.
Ñóñìóøäóëàð. Áèð àçäàí ñîíðà Òÿùìèíÿ:
— Éàõøû, íÿ îëóá, ãÿáóë åëÿéèáëÿð ãûçû? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ùàðäàí ãÿáóë åëÿéÿúÿêëÿð? Òþêöëìöøäö. Êÿñèáëÿð ýåäèá.
— Íèéÿ?
— Íåúÿ íèéÿ? Ìÿììÿä Íÿñèðèí àüçûíà áàõàí êèìäèð? Àäàìû î úöð
òàïøûðàðëàð?
Òÿùìèíÿ:
— ßëáÿòòÿ, — äåäè, — òàïøûðìàüûí äà þç ðèòóàëû, ãàéäà-ãàíóíëàðû âàð.
Íåúÿ äåéÿðëÿð, çÿíýèí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè. ßââÿëúÿ êÿíàð ñþùáÿòëÿð, ñèçèí
èò áèçèì ÿðñèíè àïàðäû, î éàíäàí, áó éàíäàí, ùàâàëàð õîø êå÷èð, äàùà íÿ
âàð, íÿ éîõ, ñîíðà áåëÿ ñþçàðàñû êè÷èê áèð èøàðÿ, åùéàì, àðèôñÿí, ýÿðÿê
áàøà äöøÿñÿí, ñÿí ìÿíèì èøèìè äöçÿëò, áèç äÿ õÿúàëÿòäÿ ãàëìàðûã,
ôèëàí-ïåøìÿêàí, ÿë-ÿëè éóéàð, ÿë äÿ öçö...
65
 Çàóð:
— Åù, êèì êèìÿäèð, — äåäè. Áèð ãÿäÿð ñóñàíäàí ñîíðà Ìÿììÿä Íÿ-
ñèðëÿ ÿëàãÿäàð áàøãà áèð ÿùâàëàòû õàòûðëàäû. — Ìÿììÿä Íÿñèðèí ìöäèðè-
ìèçëÿ îëàí ÿùâàëàòûíäàí õÿáÿðèí âàð?
— Éîõ.
— Áèð ýöí Úÿôÿð ìöÿëëèì êö÷ÿäÿ Ìÿììÿä Íÿñèðÿ ðàñò ýÿëèá. Äå-
éèá: àõøàìûí õåéèð, Ìÿììÿä Íÿñèð. Áèð äÿ ýþðöá êè, Ìÿììÿä Íÿñèð
èêè ÿëèíè áàøûíà ÷ÿêäè êè, âàé, Úÿôÿð ìöÿëëèì, áöòöí ìàéàì áàòäû. Êèøè
áàøà äöøìÿéèá: — Íÿ äàíûøûðñàí Ìÿììÿä Íÿñèð, íÿ ìàéàáàçëûãäûð?
Äåéèð: áÿñ, Úÿôÿð ìöÿëëèì, ÿìÿëëè-áàøëû þçöìÿ ìàéà ãîéìóøäóì.
È÷èá ÿíòèãÿ äÿì îëìóøäóì. Ñèçè ýþðäöì òàìàì àéûëäûì. Áöòöí ìà-
éàì áàòäû.
Òÿùìèíÿ ýöëäö, Çàóð:
— Íåéëÿñèí éàçûã Ìÿììÿä Íÿñèð, — äåäè. — Î äà êàìûíû è÷ìÿêäÿí
àëûð. Òÿê êèøèäèð. Öðÿéè äàðûõûð, è÷èð äÿ. Áÿäáÿõò îüëó âàõòûíäà áèð ùàëàë
ñöä ÿììèøèí áàøûíû áèøèðèá åâëÿíìÿéèá äÿ, — óäãóíóá ÿëàâÿ åòäè, — ÿë-
áÿòòÿ, áèøèðìÿê îíóí÷öí î ãÿäÿð äÿ àñàí äåéèë, àììà...
Òÿùìèíÿ:
— Ñÿíèí÷öí íåúÿ? — äåäè, — ñÿíèí÷öí àñàíäûð?
Çàóð ÷ûðòìàéëà ñèãàðåòèíèí êöëöíö àòäû.
— Áàõûð äà, — äåäè âÿ ýöçýöäÿ Òÿùìèíÿéÿ ýþç âóðäó. — Áàõûð àòÿ-
øèí ùÿðàðÿòèíÿ.
— Îíäà ìÿíÿ áèð ñèãàðåò âåð, áèð äÿ àòÿø.
— Îùî, ñÿí ÷ÿêèðñÿí? Ùå÷ áèëìÿçäèì.
Êèáðèò ÷ÿêäè. Ìàøûíûí è÷èíäÿêè éåëäþéÿíäÿ êèáðèòèí îäó éàðàëû ãóø
êèìè ÷ûðïûíûá ñþíäö.
Òÿùìèíÿ èêèíúè êèáðèòè ÷ÿêèá ÿëëÿðèéëÿ îäó áÿëÿäè, áöðöäö, îâóúëà-
ðûíûí è÷èíäÿ ýèçëÿòäè. Áèð ãóëëàá âóðóá:
— Ñÿí ùÿëÿ ÷îõ øåéè áèëìèðñÿí, ÿçèçèì, — äåäè.
— Áèðúÿ îíó áèëèðÿì êè, áó ìàøûíûí è÷èíäÿ èíäèéÿ êèìè áåëÿ äöíéà
ýþçÿëè îòóðìàéûá.
— Éÿíè áóðà ÷îõ äöíéà ýþçÿëè ìèíäèðìèñÿí?
Çàóð íÿ èñÿ ãåéðè-ìöÿééÿí áèð ñÿñ ÷ûõàðäû, ùÿì òÿñäèã, ùÿì èíêàð
êèìè ãÿáóë åòìÿê îëàðäû.
— Ìàøûíû ÷îõäàí àëìûñàí?
— Éåääè àé îëàð.
Êàø ñîðóøìàéàéäû êè, ùàíñû ïóëà? “Àòàìûí ïóëóíà” äåìÿê èñòÿ-
ìèðäè. Òÿùìèíÿ ñîðóøìàäû. Éÿãèí ùàìû êèìè î äà áóíó áèëèðäè.
66
 — Éàõøû èøëÿéèð, — äåäè. Éàðûñóàë, éàðûòÿñäèã èôàäÿñè èëÿ äåäè.
— Úåéðàí êèìè ãà÷ûð. Çàðàôàò äåéèë å, ÿëëè àò ýöúö âàð áóðäà.
— Íåúÿ?
— ßëëè.
— Ìÿíèì áèð òàíûøûì âàðäû. “Âîëãà”ñû âàðäû. Åëÿ ùåé ãöððÿëÿíèðäè
êè, éåòìèø àò ýöúöíäÿäèð. Áèð äÿôÿ ëàï çÿùëÿìè òþêäö, äåäèì áèëèðñÿí íÿ
âàð, ìàøûíûí éåòìèø àò ýöúöíäÿäèð, àììà áàøûíäà éåääè àò áåéíèúÿ àü-
ëûí éîõäóð. Êöñäö ìÿíäÿí, î ýåäÿí ýåòäè.
— Êèìäè êè î?
— ×îõ áèëñÿí, òåç ãîúàëàðñàí. — Çàóðóí òóòóëäóüóíó ýþðöá, — åëÿ-
áåëÿ, áèð òàíûøûì èäè, — äåäè, — àðàìûçäà ùå÷ áèð øåé éîõ èäè.
Çàóð äöøöíäö êè, àüëûíà ýÿëÿí ñóàëû âåðñèí, éà âåðìÿñÿ éàõøûäûð,
ñîíðà ãÿðàðà ýÿëèá.
— Òÿùìèíÿ, — äåäè, — áàüûøëà, ñÿíÿ áèð øÿõñè ñóàë âåðèì. Àììà èíúèìÿ.
— Àùà.
— Áÿñ, Ìàíàô ñÿíè ãûñãàíìûð?
Òÿùìèíÿ ýöëöá ÿëèíè îíóí áàøûíà ÷ÿêäè, ñà÷ëàðûíû ãàðûøäûðäû. Õîø
áèð ýèçèëòè èéíÿ-èéíÿ Çàóðóí áÿäÿíèíè äîëàøäû. Áèð àí ýþçëÿðè äóìàíëà-
íàí êèìè îëäó, ÿëèíäÿ ðóë îéíàäû, ìàøûí ñÿðõîø êèìè ëÿíýÿð âóðäó.
Òÿùìèíÿ ìöâàçèíÿòèíè ýöúëÿ ñàõëàéàðàã:
— Îùî, íÿ éàìàí îäëó úàâàíñàí, — äåäè.
Çàóð úÿëä þçöíö ÿëÿ àëäû. Áèð ãÿäÿð ÿñÿáè ýöëäö.
Ìàøûí éîëó éóìàã êèìè òÿêÿðëÿðèíÿ ñàðûéûðäû. Àüàúëàð, òåëåãðàô äè-
ðÿêëÿðè àðõàéà éûõûëûá ãàëûðäû. Óçàãäà àñôàëò öçÿðèíäÿ èëüûìëàð-ýþëìÿ÷ÿ-
ëÿð ïàðëàéûð âÿ éîõëàøûá ýåäèðäèëÿð. Ìàøûí éîëó ùÿðèñëèêëÿ óäóð, óäóðäó.
Òÿùìèíÿ:
— Ìÿíäÿí ñÿíÿ ÿìàíÿò, — äåéÿ ñöêóòó ïîçäó, — ÿýÿð ýöíëÿðèí áèð
ýöíöíäÿ èøäè-øàéÿä åâëÿíèá åëÿñÿí, ìöòëÿã àðâàäûíû ãûñãàí. Ãûñãàíú-
ëûã äóéäóí, äóéìàäûí, ÿñàñûí îëäó, îëìàäû, ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð, ÿýÿð
èñòÿéèðñÿíñÿ àðâàäûí ñÿíè ñàéñûí, ñÿíÿ ùþðìÿò åëÿñèí, éåðèíè áèëñèí,
ìöòëÿã ãûñãàí îíó. ßëáÿòòÿ, äàùà ëàï õûðäà÷ûëûã åëÿéèá çÿùëÿñèíè òþê-
ìÿ, éàçûãäûð. Ýþðöðñÿí åëÿ êèøèëÿð îëóð å, éåðëè-éåðñèç ñÿôåù-ñÿôåù ãûñ-
ãàíûá àðâàäû ÷ÿðëÿäèð, äûü åäèðëÿð. ßëáÿòòÿ êè, î úöð éîõ, àììà áåëÿ þç
ãàéäàñûíäà, ùÿìèøÿ ýÿðÿê àðâàäûí åëÿ áèëñèí êè, ñÿí îíó äÿëèúÿñèíÿ ãûñ-
ãàíûðñàí, àììà àüûð êèøèñÿí, áöðóçÿ âåðìèðñÿí. Îíäà áöòöí èøëÿð éàõøû
ýåäÿð. Ýþðöðñÿí ñÿíÿ íåúÿ ìÿèøÿò äÿðñè âåðèðÿì, äåñÿëÿð êèì þéðÿòäè,
äåíÿí åëÿ þçöì áèëèðäèì.
67
 — ×îõ ñàü îë, àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìèííÿòäàðàì.
Óçóí áèð ãóëëàá âóðóá ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
— ×öíêè áèëèðñÿí, ãûñãàíìàìàã àðâàäû òÿùãèð åäèð, ôèêèðëÿøèð êè, éÿ-
ãèí éà ÿðèì ìÿíÿ áèýàíÿäèð, ñåâìèð ìÿíè, îíà ýþðÿ ãûñãàíìûð. Éà äà
ÿðèìèí ðÿéèíúÿ ìÿí åëÿ èäáàð áÿäÿíúÿðÿéÿì êè, ùå÷ êÿñ, ùå÷ áèð êèøè
þìðöíäÿ ìÿíÿ éàõûí äöøìÿç. Áèëäèí? Íåúÿ äåéÿðëÿð, ÿíäàçÿäÿí ÷ûõ-
ìàäàí, ùÿääè-þë÷öíö èòèðìÿäÿí áåëÿ ãàéäàñûíúà áèð áàëàúà ãûñãàíìàã
ìöòëÿã ëàçûìäûð.
— Ñÿíèí ÿðèí áåëÿ åäèð?
Òÿùìèíÿ îíóí àòìàúàñûíû ãóëàãàðäûíà âóðäó:
— Ñÿíÿ áèð äÿðñ äÿ âåðèì, — äåäè. — Ùå÷ îëìàñà áóýöíêö ñÿôÿðèìèç-
äÿ òÿçÿ áèð øåé þéðÿí. ßýÿð àðâàäûí áèëñÿ êè, îíà õÿéàíÿò åòìèñÿí, úî-
øóá þçöíäÿí ÷ûõà áèëÿð, ãàá-ãàúàüû ñûíäûðàð. ×îõ äÿëèñîâäóðñà, íÿ áè-
ëèì, ëàï âóðàð þçöíö éàíäûðàð, éà ýåäèá ðÿãèáèíèí ñà÷ûíû éîëàð, öç-
ýþçöíö úûðìàãëàéàð, äàüûäàð. Éîõ ÿýÿð èíñàí àäàìäûðñà, íÿúèáäèðñÿ,
õàñèééÿòúÿ ùÿëèìäèðñÿ, öçÿ âóðìàç, è÷èíÿ ñàëàð, è÷èíè éåéÿð, è÷ÿðèäÿ éà-
íûá-éàíûá ãîâðóëàð. ßðèíÿ ãÿçÿáëÿíÿð, ãûçàð, íèôðÿò åëÿéÿð. Àììà áó
ùèññëÿðèí ùå÷ áèðè ùÿãàðÿò äåéèë. ßðÿ ãàðøû ùÿãàðÿò, èêðàù ùèññè àíúàã áèð
ùàëäà áàø ãàëäûðûð. Î âàõò êè, àðâàä þçö ÿðèíÿ õÿéàíÿò åäèð, ùÿì äÿ áè-
ëèð êè, ÿðè áóíó ùèññ åëÿéÿ-åëÿéÿ þçöíö áèëìÿìÿçëèéÿ, åøèòìÿìÿçëèéÿ,
ýþðìÿìÿçëèéÿ ãîéóá. Áàõ, îíäà àðâàä êèøèäÿí èéðÿíìÿéÿ áàøëàéûð.
Áöòöí áàøãà ùèññëÿð, ãÿçÿá äÿ, íèôðÿò äÿ ñîâóøóá ýåäèð, ñþíöð, ñîéóéóð,
àììà áó ùèññ, èéðÿíìÿê ùèññè þìöðëöê ãàëûð. Î àäàìà äàùà éàõûí äóðà
áèëìèðñÿí. Åëÿ áèë ãóðáàüà, êÿðòÿíêÿëÿéÿ òîõóíìàãäàí ÷èìêèíÿí êèìè
÷èìêèíèðñÿí. Áèëäèí? — Î, ÿëèíè éåíÿ Çàóðóí ñà÷ëàðûíà òÿðÿô óçàòäû, ëà-
êèí òåç ÷ÿêäè. — Éîõ, éîõ, ñÿí àëëàù, — äåäè, — éàõøû éàäûìà äöøäö. Ñÿí
åëåêòðèêëèñÿí. Ñîíðà ìàøûíû àøûðäàðñàí, õàòàéà äöøÿðèê.
Çàóð:
— Áöòöí áóíëàð ìÿíèì÷öí ÷îõ ìöðÿêêÿáäèð, — äåäè, — îíóí÷öí äÿ
åâëÿíìèðÿì.
— Áèð éàíà áàõàíäà åëÿ éàõøû åëÿéèðñÿí.
Éåíÿ áèð ìöääÿò ñöêóò ÷þêäö. Èêè äîëó òàêñè ùàé-ùàðàéëû ñèãíàëëàðëà
îíëàðû ùàãëàéûðäû. Ãàáàãäàêû ìàøûíûí ñöðöúöñö ÿëèíè ñèãíàëà áàòûðûá ÷û-
õàðìûðäû. Çàóð ÷ÿïÿêè ýöçýöéÿ áàõûá, àéàüûíû ãàçà áàñäû. Ìàøûíûí
øöøÿëÿðè òèòðÿäè. Èíäè ìàøûíëàð äþø-äþøÿ ýåäèðäè.
Ñöðöúöíöí éàíûíäà îòóðìóø áûüëû êèøè îíëàðà áàõûá èðèøèð, äèøëÿðèíèí
èêè úÿðýÿëèê ãûçûëûíäà ýöíÿøè ÿêñ åòäèðèðäè.
68
 Òÿùìèíÿ:
— Íÿ îéóí ÷ûõàðûðñàí? — äåäè. — Íÿ áÿùñÿ-áÿùñÿ ýèðìèñÿí? Ãîé
êå÷èá ýåòñèíëÿð... Éàâàø-éàâàø ñöð, ñþùáÿò åëÿéèðèê.
Çàóð àéàüûíû ïèëëÿ-ïèëëÿ ãàçäàí ÷ÿêäè.
Ùÿð èêè òàêñè ýöëëÿ êèìè þòöá ãàáàüà ÷ûõäû. Êÿñèê-êÿñèê ñèãíàëëàðëà
ãÿëÿáÿëÿðèíè ãåéä åòäèëÿð, óçàãëàøäûëàð.
Òÿùìèíÿ:
— Ìÿí èäàðÿéÿ ýÿëÿíäÿ óçóí çàìàí èø÷èëÿðëÿ äèë òàïà áèëìèðäèì, —
äåäè. — Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ÷îõ êöòäöðëÿð. È÷ëÿðèíäÿ áèðúÿ Íåìÿò àüûë-
ëû, ìÿäÿíè àäàìà îõøàéûðäû. Î äà ùÿìèøÿ åëÿ ãàéüû è÷èíäÿ èäè, åëÿ áèë
àëíûíäà éàçûëìûøäû êè, “íåéëÿéèì, íåúÿ åëÿéèì, íÿ úöð äîëàíûì?” Ìÿ-
íÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ùå÷ âàõò îíëàðëà äèë òàïà áèëìÿéÿúÿéÿì. Àììà âàõò
àäàìû áèëèðñÿí íåúÿ äÿéèøèð! Àäàì ùå÷ þçö äÿ áèëìèð, — ìàøûíûí êöëÿê-
ëèê ïÿíúÿðÿñèíè à÷ûá ñèãàðåòèí êþòöéöíö áàéûðà âûéûëäàòäû, — áàõ, ñààòû
ýþðöðñÿí, ñàíèéÿ ÿãðÿáè íåúÿ òåç ãà÷ûð. Ýþçöíö çèëëÿ áàõ, ýþð ùå÷ ñààò
ÿãðÿáèíèí ùÿðÿêÿòèíè ýþðÿ áèëÿðñÿí? Àììà ýþçöíö ÷ÿê, èêè-ö÷ ñààòäàí
ñîíðà áàõ, ýþðÿúÿêñÿí êè, áóðäàí áóðà ýÿëèá. Àäàì äà áåëÿäèð. Óøàã-
ëûãäà òåç-òåç äÿéèøèð. Ñàíèéÿ ÿãðÿáè êèìè. Áþéöéÿíäÿ èñÿ éàâàø-éàâàø.
Ñààòëàð, ýöíëÿð ýåäèð, þìöðäÿí ýåäèð, ýöíäÿ íåúÿ äÿéèøäèéèíè äóéìóð-
ñàí, àíúàã ùÿð äÿãèãÿ, ùÿð ñààò äÿéèøèðñÿí. Èêè-ö÷ èëäÿí ñîíðà áèðäÿí
áàõûðñàí þçöíö òàíûìûðñàí. ßøè, éÿíè áó ìÿíÿì?
— Èíäè ñÿí äÿ áåëÿ äÿéèøìèñÿí?
— Ùÿðäÿí äöøöíöðÿì þçöìö òàíûìûðàì. Íåúÿ îëäó êè, ìÿí áó
àäàìëàðëà óéóøäóì? Óéóøäóì éîõ å, äîñòëàøäûì, ìåùðèáàíëàøäûì, åé-
íèëÿøäèì...
— Íÿ îëàð êè? Äîñòëàøìûñàí, äîñòëàøìûñàí äà. Äîñòëàøìàã áÿéÿì
ïèñ èøäèð?
— Äåìèðÿì êè, ïèñäèð. Ìÿñÿëÿ îíäà äåéèë. Ìÿí îíëàðà àëûøäûì. Áà-
øà äöøöðñÿí, ìåéèëëÿðèíÿ, ùÿâÿñëÿðèíÿ, ñþçëÿðèíÿ, çàðàôàòëàðûíà, èáàðÿ-
ëÿðèíÿ. Þçëÿðèíèí, àðâàäëàðûíûí, óøàãëàðûíûí àä ýöíëÿðèíÿúÿí ÿçáÿð áèëè-
ðÿì. Ìþâãåëÿðèíÿ äÿ áÿëÿäÿì, ìÿúëèñëÿðèíÿ äÿ, òîñòëàðûíà, òàìàäàëà-
ðûíà... ÿù!
— Éÿíè áåëÿ ïèñ àäàìëàðäûð?
— Åù, ñÿí íÿ éàïûøìûñàí: ïèñ-ïèñ! Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðñÿí. Ïèñ àäàì.
Éàõøû àäàì! — ÿëèíè áàøûíà àïàðäû, êöëÿéèí äàüûòäûüû ñà÷ëàðûíû ñÿëèãÿéÿ
ñàëìàüà áàøëàäû, — äöíéàäà íÿ ïèñ àäàì âàð, íÿ éàõøû àäàì. Þìöð åëÿ
óçóí ÷ÿêèð êè, àíúàã ïèñ îëìàüà, éà àíúàã éàõøû îëìàüà ùå÷ êÿñèí ùþâ-
ñÿëÿñè ÷àòìûð. Ýþðöðñÿí áèðè ùÿéàòû áîéó ýàù éàõøû îëóð, ýàù ïèñ...
69
 — Éîõ, áàõìà, éåíÿ àäàìäàí àäàìà òÿôàâöò âàð. Ìÿñÿëÿí, òóòàã
êè, Äàäàø íåúÿ àäàìäûð?
Ýöçýöäÿ áàõûøëàðû òîããóøäó.
Òÿùìèíÿ ýöëäö:
— Àé âÿëÿäöççèíà, ìÿíäÿí ñþç àëìàã èñòÿéèðñÿí?
Çàóð:
— Éîõ, — äåäè, — ìÿí úàìààòûí øÿõñè èøèíÿ ãàðûøìàã èñòÿìèðÿì.
Òÿùìèíÿíèí áàõûøûíäà ÿââÿëúÿ òÿÿúúöá îõóíäó, ñîíðà íÿéèñÿ àí-
ëàìûø êèìè:
— À, áåëÿ äå, — äåäè, úèääèëÿøäè âÿ ÿëàâÿ åòäè: — Áàõ, áèð øåé ìÿíè
÷îõ ìàðàãëàíäûðûð. Ùàìû åëÿ áèëèð êè... — áèð àí òóòóëäó, ãûñà òÿðÿä-
äöääÿí ñîíðà äàâàì åòäè. — Ìÿí Äàäàøûí àøíàñûéàì. ×îõ éàõøû, èíäè
ìÿíè ìàðàãëàíäûðûð ýþðöì, ñÿí áó áàðÿäÿ íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí? Áàõ, ñÿí
Çàóð Çåéíàëîâ.
Çàóð:
— Çåéíàëëû, — äåäè, — ìÿí? Íÿ áèëèì, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè...
— Ñÿí þçöí äÿ äåäèí êè, ìÿí äöíéà ýþçÿëèéÿì. ×îõ éàõøû. Äåìÿ-
ëè, èñòÿñÿì éöç ñÿíèí êèìè úàâàí îüëàí áàøûìà ôûðôûðà êèìè ôûðëàíàð.
Çàóð êÿñêèí ÿäàéëà:
— Ôûðëàíñûíëàð äà!
— Îùî, äàìàüûíà äÿéäè. Éàõøû, éöç éîõ, îí, áåø. Éàõøû, ñÿíäÿí
áèðúÿ äÿíÿäèð, áàõ, åëÿ ñÿí þçöí. Ìÿíäÿí õîøóí ýÿëèð, åëÿìè?
Çàóð:
— Åëÿäèð, ëàï åëÿäèð, — äåäè âÿ ÿñÿáè ùÿðÿêÿòëÿ ãàçû áàñäû. Ìàøûí
çÿíúèðäÿí à÷ûëìûø êèìè èðÿëè úóìäó.
— Éàõøû, éàõøû, ñàêèò îë. Äåäèéèì îäóð êè, Äàäàø ìÿíèì íÿéèìÿ ëà-
çûìäûð? Êå÷ÿë, éåêÿãàðûí, éåêÿáóðóí, ãîúà. Îíäàí áèð êå÷ÿúÿéèì, áèð
òÿìÿííàì äà éîõäóð. Ìöäèðèìäèð. ×îõ îëñóí ëàï áÿä áàøûíà ìÿíè èø-
äÿí ÷ûõàðòäûðàúàã, éÿíè áèð éåðäÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê ãàçàíà áèëìÿéÿúÿ-
éÿì? Ñèãàðåò âåð ýþðöì...
Éàíäûðäû.
— Àé ñàü îë. Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, Äàäàø þçö äÿ áóíó áàøà äöøöð, ùÿ-
ðèô äåéèë. — Òöñòöíö ùàëãà-ùàëãà ìàøûíûí òàâàíûíà öôöðäö. — Äàäàø áàð-
ìàüûíûí óúóéëà äà ìÿíÿ òîõóíìàéûá. Éÿíè îíäà áèð òîõóíàñû ùàë äà
éîõäóð. Ùàé-ùàéû ýåäèá, âàé-âàéû ãàëûá, — ýöëäö, — àììà áóðäà áèð
ìÿñÿëÿ âàð. Äàäàøà øàéèÿ, ñþç-ñþùáÿò ëàçûìäûð. ×öíêè î éàøäà, î àüûç-
áóðóíäà ìÿíèì êèìè úàâàí, ýþçÿë áèð àðâàäûí àäàìû îëìàã îíóí áàøû-
íûí óúàëûüûäûð.
70
 Éîëóí êÿíàðûíäà áèð íå÷ÿ íÿôÿð äàéàíìûøäû. “Ìîñêâè÷”è ýþðöá ÿë-
ëÿðèíè ãàëäûðäûëàð. Ìàøûí éàíëàðûíäàí þòöá êå÷ÿíäÿí ñîíðà àðõàäàí ãûø-
ãûðûøäûëàð.
— Ìÿíäÿí íÿ ýåäèð? Èíäè êè áóíäàí Äàäàøûí êþíëö õîø îëóð, ãîé
îëñóí, ãîúà êèøèäèð.
— Äöç äåìèðñÿí. Ìÿí åøèòìèøÿì êè, ñþç äöøÿíäÿ Äàäàø ùÿìèøÿ áó
øàéèÿíè äàíûð.
— Àé àëëàù, íÿ éàìàí óøàãñàí ñÿí ùÿëÿ! ßëáÿòòÿ, äàíàúàã. Î âàõò
êè, áó øàéèÿ éîõ èäè, îíó éàðàòìàüà úÿùä åäèðäè. Áÿëè, áÿëè, áó ôèêèð
îíóí þçöíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñèí àüëûíà ýÿëìèðäè. Þçö áàøëàäû áåëÿ ðÿé
éàðàòìàüà. ßëáÿòòÿ, ÷îõ óñòàëûãëà, àëòäàí-àëòäàí. Íÿ áèëèì èøäÿí áèð
éåðäÿ ÷ûõìàã, ìÿíè þòöðìÿê, èêèáàøëû ñþçëÿð, ìÿíàëû áàõûøëàð. Ìÿñÿ-
ëÿí, îòàãäà ìÿíèìëÿ ãÿñäÿí ñûðô ðÿñìè äàíûøûðäû. ×þëäÿ-áàéûðäà, äÿù-
ëèçäÿ èñÿ òóòóá óçóí-óçàäû ñþùáÿò åäèðäè. Þçö äÿ õûñûí-õûñûí, ïû÷ûëòûéëà.
Ùàìû äà ýþðöð àõû. Äåéèðëÿð, áàëàì, áó íÿ ñþùáÿòäèð êè, îòàãäà ùàìû-
íûí éàíûíäà åëÿìèðëÿð; õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèðëÿð? Ñîíðà áàøãà øåéëÿð äÿ âàðäû.
Ìÿñÿëÿí, áàõ áåëÿ õûðäà òÿôÿððöàò. Àõøàì áèçÿ çÿíý åëÿéèð, ìÿíèìëÿ,
Ìàíàôëà äàíûøûð. Ýþðöðñÿí, äåéèðÿì êè, õÿñòÿéÿì, áÿëêÿ ñàáàù èøÿ ýÿëÿ
áèëìÿäèì. Áÿëè, ñÿùÿð, èäàðÿäÿ áóíó áåëÿ õöñóñè úöð õÿáÿð âåðèð: Òÿù-
ìèíÿ áèð áàëàúà êåôñèçëÿéèá, áó ýöí èøÿ ýÿëìÿéÿúÿê.
— Éàõøû, ñÿí äÿ ñþçáàçëûã åëÿìÿ äÿ, áóðàäà íÿ âàð êè?
— Áàøà äöøìöðñÿí? Ýóéà áó ìÿëóìàòû ñàäÿúÿ òåëåôîíëà àëìàéûá,
ùàìûäà áåëÿ òÿñÿââöð îéàíûð êè, ýóéà áó íÿ èñÿ éàõûí, ìÿùðÿì àäàì-
äûð, áèð ñþçëÿ, åâ àäàìûäûð. Àèëÿíèí è÷èíäÿí ýÿëèá èøäÿ õÿáÿð âåðèð. —
Ñóñäó âÿ áèð ãÿäÿð ÿñÿáè ÿëàâÿ åòäè: — Òÿùìèíÿ èøÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Ýóéà
áàøãàñû áóíó çÿíý åëÿéèá áèëÿ áèëìÿçäè. Êèáðèòè âåð ýþðöì. Ñþíöá.
Àùà... Ùÿ, ñîíðà êè, áàøëàäû ñþç-ñþùáÿò, åéùàìëàð, îíäà äà àðèôäè, áàø-
ëàäû äàíìàüà, þçö äÿ åëÿ úàí-áàøëà äàíìàüà áàøëàäû êè, éàòàíëàðû äà
àéûëòäû. ×îõ âàõò ýþðöðñÿí, þçö áó ñþùáÿòè ùå÷ åøèòìÿéÿíëÿðÿ åøèòäèðèð-
äè: ÿøøè ìÿíèì÷öí ñþç ÷ûõàðûáëàð, éàõøû äåéèë, ãûçûì éåðèíäÿäèð; ýåäÿð
ÿðèíÿ ÷àòàð, äóç-÷þðÿê êÿñìèøèê, ôèëàí-ïåøìÿêàí. Äåéÿðñÿí äàùà áóí-
äàí íàìóñëó àäàì éîõäóð, — èñòåùçàéëà ÿëàâÿ åòäè, — ãåéðÿò äàüàðúûüû,
— ñóñäó, ñîíà éåíÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè. — Ùÿ, áåëÿ-áåëÿ ùàìûäà ôèêèð
îéàíäû êè, áÿëè, áóðäà ìöòëÿã áèð èø îëìàìûø äåéèë. Ìÿí äÿ ãàëäûì ýèú
âÿçèééÿòäÿ. Ùÿð ñþçöìö, ùÿð ùÿðÿêÿòèìè áàøëàäûëàð ìöÿééÿí éåðÿ
éîçìàüà. Äàäàøà ìåùðèáàíëûã äà ýþñòÿðñÿì, åòèíàñûçëûã äà, ùå÷ ôÿðãè
éîõäóð. Ùÿð øåéè áèð úöð áàøà äöøöðëÿð.
71
 Áèðäÿí íÿäÿíñÿ Çàóðóí Òÿùìèíÿéÿ éàçûüû ýÿëäè. Äöøöíäö êè,
áöòöí áó éöíýöëìÿúàçëûüûíà, ÿçèëèá-áöçöëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éÿãèí,
îíóí äà þç äÿðäè-ñÿðè âàð.
Òÿùìèíÿ:
— ßëáÿòòÿ, — äåäè, — ìÿí äÿ èñòÿñÿì, éöç úöð êÿëÿê ãóðóá èøèí è÷èí-
äÿí ÷ûõàðàì. Ìÿñÿëÿí, áÿä àéàãäà àäûìû áèð áàøãàñûéíàí ÷ûõàðäàðàì.
Äàäàø äà ãàëàð ãóðóìñàã êèìè áàõà-áàõà.
Ãÿôèëäÿí ìàøûíûí ýöçýöñöíäÿ ýþçëÿðè Çàóðóí íèýàðàí áàõûøëàðûéëà
ùà÷àëàíäû, áèð àí è÷èíäÿ øûëòàã áèð ôèêèð áåéíèíäÿí êå÷äè.
— Ìÿñÿëÿí, — äåäè, — øàéèÿ áóðàõàðäûì êè, ñÿíèíëÿ ñåâèøèðÿì. Ùàìû
äà èíàíàðäû, ÷öíêè, ìàøàëëàù, øÿêèë êèìè ýþé÷ÿê îüëàíñàí, þçöí äÿ ñó-
áàé, — øàããûëäàäû, — áóðà áàõ, éîõñà åëÿ áèëèðñÿí ñÿíèíëÿ ïëéàæà ýåòìÿ-
éÿ äÿ îíóí÷öí ðàçû îëäóì, ìÿãñÿäèì âàð, ùÿ? Äöçöíö äå, ñÿí àëëàù,
åëÿ ôèêèðëÿøèðäèí?
— Àðâàä äåéèëñÿí ñÿí, øåéòàíñàí, øåéòàí.
— Íÿ îëàð? Ãîé øåéòàí îëóì. Áèð âàð äÿëè øåéòàí. Ìÿí äÿ äÿðäëè
øåéòàíàì.
— Íÿäèð àõû ñÿíèí äÿðäèí, Äàäàø?
Òÿùìèíÿ áó ñþçëÿðè äÿ ãóëàãàðäûíà âóðäó, úàâàáñûç ãîéäó.
— Áÿëè, ÷îõ øåé åäÿðäèì, — äåäè, — åòìèðÿì, ÷öíêè ìÿí àäàìëàðûí
ùàìûñûíû áàøà äöøöðÿì. Áèëèðÿì áó äöíéàäà êèìÿ ýÿðÿê îëàí íÿäèð.
Äàäàøà àíúàã âóð òóò ãóðó ñþç-ñþùáÿò ëàçûìäûð. Íåúÿ äåéÿðëÿð, îúàüûí
òöñòöñö. Íÿ îëàð, ãîúà êèøèäèð, ãîé êþíëö õîø îëñóí. Ìÿíäÿí íÿ ýåäèð?
— Íåúÿ íÿ ýåäèð? Áÿñ, àäûíà ëÿêÿ ýÿëìèð?
— ßçèçèì, — äåäè, — àäëàðûíà ëÿêÿ äöøìÿêäÿí ãîðõàí áèëèðñÿíìè
êèìëÿðäèð? Î àäàìëàðäûð êè, òÿìèç åëÿ áèð àäëàðûäûð, þçëÿðè ÷îõäàí ÷èð-
êàá è÷èíäÿäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ àíúàã ãóðó àäëàðûíû ãîðóéóðëàð. Àìàí
ýöíöäöð ëÿêÿ äöøÿð. ßýÿð ìÿí þçöìö ëÿêÿëè áèëìèðÿìñÿ, àäàìëàð àäû-
ìà íÿ ëÿêÿ âóðóð-âóðñóí âåúèìÿ äåéèë.
— Áÿñ, Ìàíàô äà áåëÿ äóøöíöð?
— Î...ìÿíèì ÿðèì àéðû îüëàíäûð. Äöíéàäà òàéû-áÿðàáÿðè éîõäóð.
Äåéèð êè, öðÿéèì áóç êèìèäèð, àðâàäûìäàí àðõàéûíàì. Òÿùìèíÿ àéäàí
àðûäûð, ñóäàí äóðó, èíòÿùàñû, ýþçÿëäèð. Ýþçÿëÿ ùÿìèøÿ ñþç ãîøàðëàð, î
ãÿäÿð ïàõûë ýþçöýþòöðìÿéÿí âàð êè... Äöç äåìèð, ñÿí àëëàù?
— Íÿ áèëèì, éÿãèí äöç äåéèð äÿ.
Òÿùìèíÿ ðèøõÿíäëÿ îíà áàõäû.
— Åëÿ áèëèðñÿí äåäèéèíÿ þçö èíàíûð? Ãÿëáèíèí äÿðèíëèéèíäÿ áèëèð êè,
ìÿí îíó ñåâìèðÿì, äåìÿëè, îíà ñàäèã äÿ äåéèëÿì. Àíúàã áó ôèêðè áåé-
72
íèíäÿí ðÿää åäèð, áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê áåëÿ èñòÿìèð. Àììà îðäà, ëàï,
ëàï öðÿéèíèí äèáèíäÿ, áàðìàüûíû Çàóðóí êþêñöíÿ ñàðû óçàòäû, — áàõ áóð-
äà áèð ãóéó âàð ùà, îíóí ëàï äèáèíäÿ, þçöíÿ áåëÿ òÿñÿëëè âåðèð êè, íÿ
îëñóí, ìÿí äÿ Òÿùìèíÿéÿ õÿéàíÿò åäèðÿì. — Òÿùìèíÿ áÿðêäÿí ýöëäö.
— Àììà ìÿíäÿí áåøáåòÿð àøíàëàðû áèð èôðèòÿ áÿäÿíúÿðÿäèðëÿð, ýÿë ýþ-
ðÿñÿí! Èêèñèíè ìÿí òàíûéûðàì. Áèðè Áàêûäàäûð, áèðè Òèôëèñäÿ. Êèøèíèí îüëó
ìåcäóãîðîäíû Äîí-Æóàíäûð. Éÿãèí Ìîñêâàäà äà àäàìû âàð, àììà
ìÿí òàíûìûðàì. Ùÿð ùàëäà òåç-òåç áÿùàíÿ òàïûá úóìóð Ìîñêâàéà.
Îäåé, èíäè äÿ áèð àéäûð Ìîñêâàäàäûð. Äåéÿñÿí, ýöíö ïèñ êå÷ìèð. Òåç-
ëèêëÿ ãàéûòìàã ôèêðè éîõäóð.
Ëàãåéä, òÿíáÿë ùÿðÿêÿòëÿ ìàøûíûí ýöçýöñöíö þçöíÿ òÿðÿô ÷åâèðäè,
äîäàã áîéàñûíû ÷ûõàðûá äîäàãëàðûíû áîéàìàüà áàøëàäû. Î, ñîëüóí áîéà-
ëàðû ñåâìèðäè, ùÿìèøÿ äîäàãëàðûíà àë-ãûðìûçû ðÿíý ÷ÿêèð, þçö äÿ áîéàíû
äîäàüûíà åëÿ ñûõûðäû êè, äîäàüû ãàò-ãàò áîéàíûðäû. Áîéàíû áàüëàéûá áà-
ëàúà ÷àíòàñûíà ãîéäó.
— Àììà çþâãö áèð øåé äåéèëìèø. Áèëìèðÿì ùå÷ ìÿíè íåúÿ áÿéÿíèá.
Áàêûäàêû äÿùðÿúàíëû áèð øåéäèð, äàì áîéäà. Òèôëèñäÿêè äÿ äÿìáÿðÿýþç,
Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí.
Çàóð:
— Ñÿí äÿ áöòöí áóíëàðäàí áåëÿ ñàêèò äàíûøûðñàí, — äåäè âÿ þç ñóà-
ëûíäàí þçö óòàíäû. — “Äåéÿñÿí, ùàíñû ÿñðäÿ éàøàäûüûíû óíóòìóñàí, Çà-
óð êèøè” — äåéÿ äöøöíäö.
— Åù, ìÿíÿ íÿ! Îä âåð ýþðöì. Ñàü îë. Áèðèíúè äÿôÿ åøèäÿíäÿ ïèñ îë-
äóì. Ñîíðà àäÿò åòäèì, ëàãåéäëÿøäèì. ßí ëÿççÿòëèñè äÿ îäóð êè, åëÿ áè-
ëèð ìÿíèì ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðèì éîõäóð. Ýÿëèð, áåëÿ úèääè òîíëà “ñîâíàð-
õîçà ÷àüûðìûøäûëàð” — äåéèð. — “Òèôëèñÿ áèð ùÿôòÿëèéÿ åçàìèééÿòÿ ýþí-
äÿðèðëÿð”. Ìÿí äÿ áèëèðÿì àõû, èøäÿí þç ùåñàáûíà áèð ùÿôòÿëèê ìÿçó-
íèééÿò àëûá. “Ñàáàù ýåäèðñÿí? — äåéèðÿì, — éîëóíà íÿ ùàçûðëàéûì?”
Áÿëè, Òèôëèñäÿ äÿ øûäûðüû ùàçûðëûã ýåäèð. Áèð íÿôÿð âàð, ìÿíÿ äàíûøûá.
Äåéèð àðâàäûí àéðûúà ìÿíçèëè âàð, èêè îòàã. Ìàíàô òåëåãðàì âóðàíäà êè,
áÿëè ýÿëèðÿì, îòàãëàðà õöñóñè õÿëè äþøÿíèð, äþøÿê÷ÿëÿð, ìöòÿêêÿëÿð
äöçöëöð, êèøèíèí îüëó êå÷ìèø õàíñàéàüû êåô åëÿéèð. Ñîíðà...
Çàóð ÷åâðèëèá Òÿùìèíÿéÿ áàõäû. Òÿùìèíÿ òóøëà ÷ÿêèëèá óçàäûëìûø
êèðïèêëÿðèíè ãàëäûðäû. Áèðäÿí Çàóð îíóí ýþçëÿðèíèí ëàï äèáèíè ýþðäö.
Ñÿùðàäà ãÿôëÿòÿí ãóì àõûá-÷þêöá ãóéó à÷ûëàí êèìè, Òÿùìèíÿíèí ýþç-
ëÿðèíäÿ íÿ èñÿ ó÷óá-äàüûëìûøäû, ýþçëÿðèíèí ëàï äèáèíäÿ, áÿëêÿ äÿ äèá-
ñèçëèéèíäÿ íÿ èñÿ çèë ãàðàíëûã áèð ëàüûìûí àüçû à÷ûëìûøäû. Ãÿëáèí ýèçëèí-
ëÿðèíÿ à÷ûëàí áèð ëàüûì, ó÷óðóìà àïàðàí áèð éîëóí àüçû.
73
 Çàóð:
— Ëàçûì äåéèë, — äåäè, — äàíûøìà. Êå÷ àéðû ñþùáÿòÿ.
— À... áåëÿ äå. Áó úöð ñþùáÿòëÿð ñÿíèí çÿðèô ãÿëáèíÿ òîõóíóð. Áÿñ,
þçöíö åëÿ ýþñòÿðèðäèí êè, ìöàñèð îüëàíñàí, ùÿéàòûí ùÿð öçöíö ýþðìöñÿí,
äÿéèðìàíûí áó áàøûíäàí ýèðèá î áàøûíäàí ÷ûõìûñàí, — ýþçëÿðèíè ãàïàìà-
äû, àììà ýþçëÿðèíèí è÷èíäÿêè ãóéóíóí àüçû òóòóëäó, ýþçëÿðè éåíÿ äÿ ùÿ-
ìèøÿêè êèìè øûëòàã âÿ èøâÿêàð, øóõ âÿ èøûãëû èäè, — íÿ îëäó, õîøóí ýÿëìèð
áåëÿ ñþùáÿòëÿðäÿí? Ùÿéàòäûð äà áó, îüëóì, ùÿéàò äåìèðñÿí, ãóëàã àñ!
— Èñòÿìèðÿì. Áó ùÿéàò äåéèë, ùÿéàòûí àñòàðûäûð. Ìÿíèì áåëÿ ñþùáÿò-
ëÿðäÿí õîøóì ýÿëìÿç. Ýþðöðÿì ñÿíèí÷öí äàíûøìàã àüûðäûð, äàíûøìà,
íÿ âàúèá îëóá...
— Àüûðäûð? ßêñèíÿ. Àüûð íå÷èí îëóð? Àüûð-çàä äåéèë. — Óçóí çàìàí
éîëà áàõäû, ñîíðà, — ìÿí Ìàíàôû áàøà äöøöðÿì, — äåäè, — úàâàíëûãäà
÷ÿòèí äîëàíûá. Àèëÿ ñàõëàéûá. Èíäè, íåúÿ äåéÿðëÿð, áîëëóüóíà äöøöá. Éà-
øû êå÷äèêúÿ úàâàíëûãäà þòöðäöéö äÿìëÿðèí ÿâÿçèíè ÷ûõìàã èñòÿéèð.
Äöíéàäà ÿí éàìàí äÿðä ýþðìÿìèøëèêäèð.
Ñèãàðåò òöñòöñöíäÿí áîüóëäó. Áèð õåéëè þñêöðäö. Ñîíðà áèðòÿùÿð ñà-
êèò îëäó.
— Òèôëèñäÿí ýÿëÿíäÿ äÿ éîëóíà éåìÿê ãîéóðëàð, — äåäè, — ãàá-ãàúàüû
áèëìèðÿì ýèçëÿäèð, éà àòûð. Áèð äÿôÿ, áèëìèðÿì, è÷ìèøäè, éà êåô áàøûíà
âóðìóøäó, ÷àøûá åâÿ Àñéàíûí ãàá-ãàúàüûíû ýÿòèðìèøäè. Òèôëèñäÿêè àð-
âàäûí àäû Àñéàäûð. Áåëÿ ýþé êàñà èäè. Íîõóä-íîõóä àü íàõûøëû. Ìÿí äÿ
ýþòöðöá ýèçëÿòäèì. Ýÿëÿí ñÿôÿð Òèôëèñÿ ýåäÿíäÿ éåìÿéèíè î êàñàéà
ãîéäóì. Åëÿ áèëèðñÿí, áàøà äöøäö?
— Äåéèðñÿí èêè åâèí ãàá-ãàúàüûíû ÿçáÿð áèëñèí?
— Éîõ, ùå÷ îëìàñà Àñéà õàíûì îíó áàøà ñàëàéäû.
— Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ Òèôëèñÿ ÷àòàíäà äà ñÿíèí ãàá-ãàúàüûíû ýèçëÿäèð?
Òÿùìèíÿ øàããûëäàäû.
— Áàõ, áó, ìÿíèì àüëûìà ýÿëìÿìèøäè. Éîõ, áàëà, ýÿëÿúÿéèí ïàð-
ëàãäûð, — ñîíðà ÷ûëüûíëûãëà ÿëàâÿ åòäè: — Äöíéàäà ÿí ÷îõ àúûüûì ýÿëÿí
øåé ðèéàêàðëûãäûð, áèð äÿ éàëàí...
Çàáðàòûí éàíûíäàí Ïèðøàüû éîëóíà áóðóëäóëàð. Àâòîáóñ äàéàíàúà-
üûíäà áèð êèøè óçàãäàí “Ìîñêâè÷”è ýþðöá ÿë ãàëäûðäû.
— Ñàõëà ýþòöðÿê îíó.
— Áèð î ÷àòìûðäû.
— Õàùèø åäèðÿì ñàõëà. Éîõñà áöòöí ñþùáÿòëÿðèìèç ãóðòàðäû, äàíûø-
ìàüà ñþçöìöç ãàëìàäû, ùå÷ îëìàñà ñàõëà ýþðÿê íÿ èñòÿéèð.
Çàóð àéàüûíû ÿéëÿúÿ áàñäû. Ìàøûí ñöðöøöá äàéàíäû.
74
 Êèøè ñàäÿ êÿíäëè ýåéèìèíäÿ èäè. Éàíûíäà ÷àðøàáëû áèð àðâàä äà âàð-
äû. Ìàøûí äàéàíàí êèìè êèøè çÿíáèëèíè ãàïûá ìàøûíà òÿðÿô ýÿëäè.
— Ãàðäàø, — äåäè, — Ïèðøàüûéàúàí àïàðàðñàí áèçè?
Òÿùìèíÿ:
— Ýÿë àïàðàã, — äåäè, — ýþð íÿ éîðüóíäóðëàð.
Çàóð:
— Éàõøû, îòóðóí, — äåäè.
Êèøè àðâàäà ÿë åëÿäè. Ñîíðà óúàäàí ãûøãûðäû:
— Áÿðè ýÿë, ßëìÿðäàí.
Äàéàíàã êþøêöíöí àëòûíäàí óúàáîéëó áèð îüëàí ÷ûõäû. Àõñàéà-àõ-
ñàéà ìàøûíà òÿðÿô ýÿëìÿéÿ áàøëàäû:
Çàóð:
— Àíúàã èêè éåðèì âàð, — äåäè âÿ Òÿùìèíÿéÿ òÿðÿô äþíöá ÿëàâÿ åòäè.
— Éà ìîãó âçéàò òîëêî äâîèõ. Âñòðåòèø ãàèøíèêîâ, íåïðèéàòíîñòåé íå îáå-
ðåøñéà. Ùàðà ýåäèðñÿí, áóíëàð êèìäèð? Þçöí áèëèðñÿí äÿ... áóäóò ñïðàøèâàò
è î òåáå.
Îüëàí àõñàéà-àõñàéà ýÿëèá ìàøûíà ÷àòäû.
Çàóð:
— ßìè úàí, — äåäè, — èêè éåðèì âàð. Àíúàã èêèíèç îòóðà áèëÿðñèíèç.
— Èêèìèç? À áàëà, áÿñ áó ö÷öíúö éîëäàøû íåéëÿéÿê?
— Ö÷öíúö êèìäèð?
— Ö÷öíúö? Ýþçöìöí àüû-ãàðàñû. Áèðúÿ îüëóì. Ýåäèá øÿùÿðäÿ èì-
òàùàíëàðûíûí ùàìûñûíû áåøÿ âåðèá. Áîéóíà ãóðáàí îëóì îíóí.
Çàóð ÿëëÿðèíè éåëëÿäè.
— Òÿáðèê åäèðÿì, — äåäè, — ýþçöíöç àéäûí. Àíúàã... äàùà íåéëÿéÿê,
éåðèìèç èêèäèð.
ßëèìÿðäàí:
— Äÿäÿ, àé äÿäÿ, — îäåé, áàõ àâòîáóñ ýÿëèð...
— Àé ñÿíè õîøõÿáÿð îëàñàí. ßøè, áèð ñààòäûð ýþçëÿéèðäèê. Îüëóì,
áàüûøëà, ñèçè äÿ éîëäàí åëÿäèê.
— Àëëàù áàüûøëàñûí.
“Ìîñêâè÷” ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè, óçàãëàøûá ýåòäè.
Òÿùìèíÿ:
— Ðàäèî èøëÿéèð? — äåäè, — áèð øåé òóò.
— Ùÿëÿ òåçäèð. Áèð àçäàí...
Øëàãáàóì ëàï “Ìîñêâè÷”èí áóðíóíóí ãàáàüûíäà åíäèðèëäè. Ìàøûí
éåðÿ ìûõëàíìûø êèìè äàéàíäû. Äÿìèð éîëóíóí î áèðè òÿðÿôèíäÿ äÿ èðè
éöê ìàøûíëàðû äàéàíûá ýþçëÿéèðäè. Òÿùìèíÿ:
75
 — Áèëìèðÿì íèéÿ, — äåäè, — àõûð âàõòëàð òåç-òåç éóõóìäà øëàãáàóì
ýþðöðÿì. Çîë-çîë øëàãáàóì.
Çàóð:
— Ñÿíäÿí äÿ ñþçëÿð ÷ûõûð à, — äåäè, — àäàì äà éóõóäà øëàãáàóì ýþðÿð?
— Äåìÿëè, ýþðÿðìèø äÿ êè, ýþðöðÿì. ßââÿëëÿð ùÿìèøÿ éîë ýþðÿðäèì.
Óçóí-óçàäû éîë. Ýåòäèêúÿ ýåäèðñÿí, ýåòäèêúÿ ýåäèðñÿí. Ùå÷ ùàðà äà
ýÿëèá ÷ûõìûðñàí. Èíäè äÿ øëàãáàóì ýþðöðÿì.
Óçàãäàí ãàòàð ýþðöíäö. Éàõûíëàøäû, ùàé-êöéëÿ êå÷èá ýåòäè. Ñÿñ-
êöé è÷èíäÿí Òÿùìèíÿíèí ñþçëÿðè ãûðûã-ãûðûã åøèäèëäè:
— Ýþðöðÿì... ùà÷àí... çîëàã...
Éîë ýþçÿò÷èñè ãàëûí ìÿôòèëëè ùÿðëÿíýÿúè ôûðëàòìàüà áàøëàäû, øëàãáà-
óì éóõàðû ãàëõäû.
Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ äàéàíìûø ìàøûíëàð èðÿëè úóìäó. Çàóð “Ìîñêâè÷”è
ãàáàðûã ðåëñëÿð öñòöíäÿí åùìàëëûúà êå÷èðäè. Ìàøûíñûç éîëà ÷ûõûá ñöðÿòè
àðòûðäû. Êöëÿê ïÿíúÿðÿëÿðäÿí è÷ÿðè äîëäó.
Òÿùìèíÿ:
— Ö÷öíúö! — äåäè. — Ôèêèð âåðäèí? Éàõøû ñþçäöð, ùÿ? Áàéàãäàí áÿðè
ôèêèðëÿøèðÿì. Áóíäàí éàõøû ñþç òàïìàã ÷ÿòèíäèð, ùÿ? Íÿ ãÿäÿð ìÿíà
âàð áó ñþçäÿ?
— Ùàíñû ñþçäÿ?
Ñóàëà úàâàá âåðìÿäè.
— Ùÿéàòûí ìÿíàñû äà åëÿ áóäóð äà!
— Õåéèð îëà, éåíÿ ùÿéàòûí ìÿíàñûíäàí äÿì âóðóðñàí? Éîõñà, ñÿíèí
äÿ êþíëöíÿ ôèëîñîôëóã äöøöá?
— Áÿñ, íÿ áèëèðäèí? Áèëìèðñÿí êè, ìÿí ôèëîñîôàì, äèïëîìóì äà âàð
ùÿòòà? Ôÿëñÿôÿ ôàêöëòÿñèíè ãóðòàðìûøàì.
— Éîõ ÿøè... Éàòñàì éóõóìà äà ýèðìÿçäè.
— Ñÿí êè éóõó ýþðìöðñÿí.
— Ýþðñÿì äÿ, ýþðìÿñÿì äÿ, ùÿð ùàëäà ùå÷ òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìÿç-
äèì êè, ñÿí ôèëîñîôñàí.
— Íèéÿ? Ôÿëñÿôÿ ùàðà, ìÿíèì êèìè éåëáåéèí ùàðà, ùÿ?
— Éîõ, ìÿí åëÿ äåìÿê èñòÿìèðäèì. Àììà, öìóìèééÿòëÿ, ìÿíÿ
åëÿ ýÿëèð êè, ôÿëñÿôÿ àðâàä èøè äåéèë.
— Éîõ, ÿçèçèì, ÿñèë åëÿ àðâàä èøèäèð. Èíòÿùàñû êèøèëÿð ôÿëñÿôÿíè êèòàá-
ëàðäàí ÷ûõàðûðëàð, àðâàäëàð ãàðûíëàðûíäàí. Áàüûøëà à, äåéÿñÿí áèð àç êî-
áóä ÷ûõäû... Õÿòðèíÿ äÿéìÿäè êè... Ñÿí ýåîôàêû ãóðòàðìûñàí äà?
— Áÿëè.
76
 — Äèàìàò êå÷ìèñÿí?
— Êå÷ìèøÿì.
— Áèëèðñÿí òåçèñ, àíòèòåçèñ, ñèíòåç íÿäèð?
— Ìÿíè èìòàùàí åëÿéÿúÿêñÿí?
— Éîõ, áèð ôèêèð âåð. Áèðèíúè òåçèñ, ùÿìè? Èêèíúè, îíóí ÿêñè àíòèòåçèñ.
Ö÷öíúö èêèñèíèí ñèíòåçè, ùÿ?
— Éàõøû, íÿ îëñóí?
— Î îëñóí êè, áàõ, óøàã äà ö÷öíúöäöð — ñèíòåç. Ãàäûí òåçèñäèð. Êèøè
àíòèòåçèñ. Óøàã ñèíòåç. Áàõ, ìÿí òåçèñÿì, ñÿí àíòèòåçèññÿí... — ãÿôèëúÿí
ñóñóá äàéàíäû.
Çàóð: “Èøÿ äöøìÿäèê, — äåéÿ äöøöíäö, — ùå÷ áèëìÿçäèì êè, áåëÿ ñÿô-
òÿðÿíýèäèð. Ñÿí òåçèñ, ìÿí àíòèòåçèñ, óøàã ñèíòåç. Áèðúÿ óøàã ÷àòìûðäû...”
— Ùå÷ ôèêèðëÿøìèñÿí êè, äèíèí äÿ, ôÿëñÿôÿíèí äÿ, úöðáÿúöð åòèãàäëà-
ðûí äà ÿñàñûíäà ö÷ ðÿãÿìè âàð? ×öíêè ùÿéàò åëÿ áó ö÷ëöê äåìÿêäèð.
Ö÷öíúö — óøàã äåìÿêäèð, íÿòèúÿ, ÷ûõûø, éîë, ìÿíà, ìÿíòèã äåìÿêäèð.
Ñîí äåìÿêäèð. Áÿëêÿ åëÿ îíà ýþðÿ äÿ óøàüû îëìàéàí àäàìà ñîíñóç
äåéèðëÿð. Ñîíñóç! Äÿùøÿòëè ñþçäöð, åëÿìè?
— Éàõøû, áó ãÿäÿð “óøàã, óøàã” äåéèðñÿí, áÿñ, þçöíöí íèéÿ óøàüûí
éîõäóð?
— Ìÿíèì? Ùà, ùà, ùà. Ìÿíèì ùà? ßçèçèì, áöòöí áó äåäèêëÿðèì íÿ-
çÿðè ìöëàùèçÿëÿðäèð. Äÿëèéÿì êè, óøàüûì îëñóí? Äöíéà áåø ýöíäöð,
ÿçèçèì, ýÿç, äîëàí, êåôèíè ÷ÿê.
— Ìàíàô äà áåëÿ äåéèð?
— Ìàíàô? Éîõ, Ìàíàô éÿãèí èñòÿéèð. Êèøèëÿðÿ íÿ âàð êè? Îíëàðà íÿ
ÿçèééÿò äöøöð? Àììà, áÿñ, ìÿí éàçûã äåéèëÿì êè, úàâàí þìðöìö
óøàüûí úûü-âûüûíäà ÷öðöäöì? Éîõ, ÿçèçèì, óøàã ñàõëàìàã, áþéöòìÿê
ìÿíèì òÿáèÿòäÿ àäàì÷öí äåéèë. Îäóð ãîíøóìóçäà áèð àðâàä âàð, Ìÿ-
äèíÿ. Ýþðöðÿì äÿ, óøàã äûü åëÿéèá îíó, úàíûíû áîüàçûíà éûüûá. Èíäè ö÷
éàøûíäàäûð. Àðâàäà ýþç âåðèð, èøûã âåðìèð. ßðè äÿ éàçûüû àòûá ýåäèá.
— Àòûá ýåäèá?
— Ùÿ. Åëÿ áèðèíúè èë. Óøàã îëàíäàí àëòû àé ñîíðà. Áèð éàíäàí íà-
ìÿðäëèêäèð, áèð éàíäàí áàõàíäà äà, éàçûã áàøûíû ýþòöðöá ãà÷ûá. Óøàã
àìàí âåðìèðäè êè... Ñóòêàäà 24 ñààò àüëàéûðäû.
Àðàëûüà éåíÿ ñöêóò ÷þêäö. Äÿíèç ùÿëÿ ýþðöíìöðäö. Àììà åëÿ áèë
íÿôÿñè, ùàâàñû, èéè äóéóëóðäó.
— Óøàã îëìàìûøäàí êèøè ëàï Ìÿäèíÿíè äèâàðà ÷ûõàðäûðìûø êè, áÿñ,
óøàã èñòÿéèðÿì. Ñîíðà áèð ýöí Ìÿäèíÿ äåéèá êè, ùàìèëÿéÿì. Êèøèíèí àç
77
ãàëûá öðÿéè ýåòñèí. Áàøëàéûá øàäëûüûíà øèòëèê åëÿìÿéÿ. Ñÿùÿðèñè ýöí ãî-
éóí êÿñäèðèá. Ìÿäèíÿ äåéèð êè, äîããóç àé áàøûìà ïÿðâàíÿ êèìè äîëàí-
äû. Äåéèð, ýÿëèá ãóëàüûíû ãîéàðäû ãàðíûìà, ãóëàã àñàðäû, ýþðñöí íÿ åøè-
äèð; óøàã ùÿðÿêÿò åëÿéèð, éîõñà éîõ. Äèããÿòëÿ, äåéèð, ãóëàã àñûðäû, äÿ-
ãèãÿëÿðëÿ. Ëàï ñààòñàç ñààòà ãóëàã àñàí êèìè, — àäÿòè öçðÿ éåíÿ ãÿôèëú-
ÿí ñóñäó, ñþùáÿòèíè éàðûì÷ûã êÿñäè. Áàõûøëàðû éåíÿ äÿ ìàøûíûí ýö-
çýöñöíäÿ òîããóøäó. Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðè óçàãëàøìûøäû. Ùàðàñà ÷îõ-
÷îõ àðàëû áèð àëÿìÿ ÷ÿêèëìèøäè. Ñóñìàñû êèìè éåíèäÿí äàíûøìàüà áàø-
ëàìàñû äà ãÿôèë, ýþçëÿíèëìÿç îëäó, — àõû ìÿíèì àòàì ñààòñàç èäè. Éà-
äûìäàäûð, õàðàá ñààòëàðû ýÿòèðÿðäè. Äöçÿëäÿðäè, ñîíðà ãóëàüûíà ãîéóá
äèíëÿðäè. Òàì äÿãèã èøëÿéèá-èøëÿìÿäèéèíè ñÿñèéëÿ òÿéèí åäÿðäè. Áàõ, î
êèøè äÿ àðâàäûíûí ãàðíûíà áåëÿ ãóëàã àñàðìûø. Áèð êèíîäà ýþðìöøÿì,
êÿíä÷èëÿð äÿ òîðïàüà åëÿ ãóëàã àñûðëàð. Ýþðäöì, ëàï àòàì éàäûìà
äöøäö. Ýåîëîãëàð äà áÿçÿí éåðÿ ãóëàãëàðûíû ãîéóðëàð. Äöçäöð, ùÿ, àõû,
ñÿí ýåîëîãñàí?
— Ùÿ, äöçäöð.
— Éàõøû, áÿñ ýåîëîã äàüäà-äàøäà îëàð, ñÿí íÿøðèééàòäà íèéÿ èø-
ëÿéèðñÿí?
— Áó, óçóí ñþùáÿòäèð. Ñîíðà äàíûøàðàì... Äåìÿëè, êèøè àðâàäûíûí
ãàðíûíà ãóëàã àñûá-àñûá, íÿ åøèäèáñÿ ãà÷ûá ýåäèá.
— Éîõ, óøàã îëàíäàí àëòû àé ñîíðà ýåòäè. Äåäèì êè, áàéàã ñÿíÿ.
Èíäè äÿíèçèí íÿôÿñè, ùàâàñû ëàï àéäûí äóéóëóðäó.
— Áèëèðñÿí, Ìÿäèíÿ äàíûøûð êè, ùàìèëÿ âàõòû àäàì è÷ÿðèäÿí óøàüûí
èñòèñèíè ùèññ åäèð... Åëÿ áèë ãàðíûíäà ñîáà ýÿçäèðèðñÿí.
Çàóð:
— Ïåðñîíàëíàéà ïåðåäâèæíàéà ïå÷, — äåäè, — çàïàñ áàòàðåè 9 ìåñéàò-
ñåâ.
— Ýöëìÿ. Ýþð áèð ñÿíÿ áó ýöí íÿ ãÿäÿð áèëèê âåðäèì.
— Õöñóñèëÿ ýèíåêîëîýèéà — ìàìà÷àëûã úÿùÿòäÿí. Ñàáàùäàí ðàùàò
ýåäèá äîüóì åâèíäÿ èøëÿéÿ áèëÿðÿì.
ßëèíè óçàäûá ðàäèîíó ãóðäó. “Àðàç” ïðîãðàìûíûí ÷àüûðòûñû åøèäèëäè.
Ñîíðà ãàäûí äèêòîðóí ñÿñè ýÿëäè:
— Äàíûøûð Áàêû! Éåðëè âàõòëà ñààò 17-äèð. Ñîí õÿáÿðëÿð. Íéó-Éîðê.
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí òÿùëöêÿñèçëèê øóðàñû ñÿùÿð èúëàñûíäà...
Òÿùìèíÿ ÿëèíè óçàäûá ðàäèîíó êå÷èðäè.
— Áèëèðñÿí, ìÿí ùÿìèøÿ íÿ ôèêèðëÿøèðÿì. Àììà ýöëìÿ. Áàõ, óøàã
äöíéàéà ýÿëÿí êèìè àüëàéûð. Ùÿ? Ýþðÿñÿí áÿñ àíà áÿòíèíäÿ äÿ àüëàéûð?
78
 Çàóð úàâàá âåðìÿäè. ×þíöá Òÿùìèíÿéÿ áàõäû, áàøûíû áóëàäû.
Òÿùìèíÿ ùûðûëäàäû:
— Òÿñÿââöð åëÿéèðñÿí? Êö÷ÿäÿ àðâàä ýåäèð, ãàðíû áóðíóíäà. Þç
ãàðíûíû ñûüàëëàéûð, “àüëàìà, áàëà, — äåéèð, — àüëàìà, àüëàìà” — ÿëëÿðèéëÿ
ãóëàãëàðûíûí óúóíó äàðòäû, — Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, — äåäè, — Àëëàù ýþñòÿð-
ìÿñèí!
— Îëìàç êå÷ÿñÿí àéðû ñþùáÿòÿ?
— Àéðû ñþùáÿòÿ? Éàõøû, áó ñààò ñÿíÿ ýöëìÿëè øåé äàíûøàúàì. Ìÿ-
äèíÿ ÿðèíäÿí àéðûëàíäàí ñîíðà...
— Éåíÿ Ìÿäèíÿ?
— Éîõ, äàéàí, èíäè àéðû øåé äàíûøûðàì. Êèøè Ìÿäèíÿäÿí àéðûëàíäà,
äåìÿëè, îòàãëàðû áþëäöëÿð. Áèðè ãàëäû Ìÿäèíÿéÿ, áèðè — êèøèéÿ. Ñîíðà êèøè
äÿéèøäè, àììà áèð ìöääÿò ãîíøó îëäóëàð. Ùÿ, Ìÿäèíÿ äàíûøûð, äåéèð áèð
ýöí Ðàôèãè éàòûçäûðìûøàì, éàéäû, ÷ûõìûøàì øöøÿáÿíäÿ, îõóéóðàì
þçöì ö÷öí. Éàìàí äåéèá-ýöëÿí, ÷àëûá-îéíàéàí àðâàääûð. Þëìöøöí
éàõøû äà ñÿñè âàð. Ùÿ äåéèð, îõóéóðàì, î ìàùíû âàð å, “ßòðèíè éàñòûüûí-
äàí àëûðàì, ñÿíñèç?” Áÿëè, îõóéóðàì, ýåòìèøÿì þçöìÿ, áèð äÿ ýþðö-
ðÿì î áèðè îòàãäà êèøè ïÿùÿïÿù áÿðê áîüàçûíû àðûòëàéûð. Äàéàíäûì, ôè-
êèðëÿøäèì, äåäèì àüðûì öðÿéèíÿ, ñîíðà åëÿ áèëÿð îíóí÷öí îõóéóðàì,
îíóí ÿòðèíè éàñòûüûíäàí àëûðàì. Êöëáàø ùÿìèøÿ òÿíáÿêè èéè âåðÿðäè. Àé
ñÿí þëÿñÿí, äåäèì, éàëàíñà ñÿíè ýþðöì òîðïàã ñÿíäÿí ùöíäöð îëñóí!
Íÿ óçàäûì, äåéèð, ýåòäèì, åâäÿ íÿ êè áàëûø âàðäû, ùàìûñûíûí öçöíö ÷û-
õàðòäûì, éóäóì, ñÿðäèì åéâàíäàí, ëàï ãàïûñûíûí àüçûíäàí. Íèéÿ
ýöëìöðñÿí, ýöëìÿëè äåéèë?
— ßúÿá àðñûç àðâàääûð!
— Éàìàíúà àðñûçäûð. Ýþðöðñÿí äåéèð ÿðèíäÿí, êèøèíè éàø éóéóð, ãó-
ðó ñÿðèð, ñþéöð, íÿ áèëèì ãàðüàéûð, àüëàéûð, ñîíðà áàøëàéûð îüëóíó þï-
ìÿéÿ, äèøëÿìÿéÿ, äåéèð ãóðáàí îëóì áóíà, ÿð íÿéèìÿ ëàçûìäûð, àòàì
äà áóäóð, ãàðäàøûì äà, ÿðèì äÿ. Áèð äÿ ýþðöðñÿí ýþçëÿðèíèí éàøû ãóðó-
ìàìûø ýþòöðäö óøàüû, äöøäö îðòàëûüà, áàøëàäû ñöçöá îéíàìàüà.
Çàóð:
— Áó äà äÿíèç, — äåäè.
Ùÿëÿ ÷ÿêèëèá áèòèðèëìÿìèø ðÿñì êèìè èäè äÿíèç. Åëÿ áèë ðÿññàì êÿ-
òàíà éàëíûç áèð íå÷ÿ úèçýè ÷ÿêìèøäè — ñàùèëèí êþáÿðè, öôöã õÿòòè, íþãòÿ-
íþãòÿ ãàéàëàð. Âóð-òóò èêèúÿ äÿ ðÿíýÿ ÿë àòìûøäû: ìàâèéÿ, ñÿìà âÿ äÿ-
íèç ö÷öí, áèð äÿ ñàðûéà, ñàùèë ãóìëàðû ö÷öí. Åëÿ áèë ñåéðÿê êÿòàíûí
öñòöíäÿ ùÿëÿ ÷ÿêèëÿñè ÷îõ øåé âàðäû. Ñÿìàéà ïÿðÿí-ïÿðÿí áóëóäëàðû,
79
äÿíèçÿ êþïöêëö äàëüàëàðû ÿëàâÿ åòìÿê îëàðäû. Ýþéäÿ ãàüàéûëàð ÷ÿêìÿê
îëàðäû, éåðäÿ ÿëâàí êþøêëÿð, ñóäà àü éåëêÿíëÿð. Ñàùèëäÿ, äÿíèçäÿ àäàì-
ëàð ÷ÿêìÿê îëàðäû. Àíúàã ùÿëÿ ùå÷ áèðè ÷ÿêèëìÿìèøäè. Íÿ äàëüàëàð âàð-
äû, íÿ éåëêÿíëÿð, íÿ ãàüàéûëàð, íÿ äÿ àäàìëàð.
— Áàõ, áó éîë Ïèðøàüûéà ýåäèð, àíúàã ñÿí áó éàíà áóðóë, àùà, áàõ áå-
ëÿ, èíäè òóò áó éîëóí óúóíäàí, ñöð. Ýåäèá ìÿí äåéÿí éåðÿ ÷ûõàúàãñàí.
Ìàøûí òîðïàã éîëëà àòûëûá-äöøìÿéÿ áàøëàäû.
— Ùÿëÿ ÷îõ ýåäÿúÿéèê?
— Ýÿëèá ÷àòäûã. Ñàõëà.
Äèøäÿì-äèøäÿì ãàéàëàð áó ïëéàæû ñàùèëèí î áèðè ñàùÿëÿðèíäÿí àéû-
ðûðäû. Áóðà ëàï õÿëâÿò éåð èäè. Òÿïÿ òÿíùà. Òîðïàã éîë äà ýÿëèá ãóìëàð-
äà èòèðäè.
Ìàøûíû ñàõëàéûá ãóìëóüà äöøäöëÿð. Òÿùìèíÿ àéàããàáûëàðûíû ÷ûõà-
ðûá ÿëèíÿ ýþòöðäö. Àéàãëàðûíäà íàðûí ãóìëàðûí õîø ãûäûüûíû äóéàíäà åëÿ
áèë âàõò óçàãëàðûíäà ãàëìûø ãÿðèá áèð äèéàðà — óøàãëûã äèéàðûíà äöøäö.
Áîüàçûíäà ãÿùÿðëÿíÿí èëûã, ñåíòèìåíòàë áèð äàëüàäàí áîüóëàúàüûíäàí
ãîðõàðàã, äÿðùàë þçöíö ÿëÿ àëäû, áöòöí îéàíàí, áàø ãàëäûðàí õàòèðÿëÿðè
ñöïöðöá àòäû.
— ×àíòàíû áÿðè âåð, — äåäè. Àðõà ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà ôîòîàïàðàòû
ýþðöá áó ìþâçóäàí éàïûøäû. Óøàãëûã äèéàðûíäàí ãà÷äû.
— Ñÿí ôîòî ÷ÿêèðñÿí?
— Ùÿðäÿí-áèðäÿí. Àïàðàò ÷îõäàí éàäûìäàí ÷ûõûá ìàøûíäà ãàëûá.
— Ýþòöð, øÿêëèìè ÷ÿêÿðñÿí.
“Éîõ, ÿçèçèì, êå÷ÿë ñóéà ýåäÿí äåéèë, — äåéÿ Çàóð äöøöíäö.— Çàóð
êèøè ëàï ñÿí äåéÿí óøàã äåéèë, øÿêèë ñÿíÿääèð. Ìÿíèì äÿ áåëÿ-áåëÿ ñÿ-
íÿäëÿðäÿí õîøóì ýÿëìÿç”.
Ëÿïÿäþéÿíÿ ÷àòäûëàð. Çàóð ÿëèíè ñóéà âóðóá:
— Ãèéàìÿò ñóäóð — äåäè âÿ ñîéóíìàüà áàøëàäû.
Ìèñ êèìè ãàðàëìûø áÿäÿíè áîéíóíäàí òîïóãëàðûíàúàí ÿçÿëÿ èäè. Ùÿð
ùÿðÿêÿòèíäÿ ÿçÿëÿëÿð îéíàéûðäû. Î þçö äÿ áó ÿçÿëÿ îéóíóíäàí âÿ îéó-
íóí éàðàòäûüû ìÿíçÿðÿäÿí ùÿçç àëûðäû.
— Áÿñ íèéÿ ñîéóíìóðñàí?
— Ìÿí ùÿëÿ ÷èììèðÿì.
— Íèéÿ?
— Èñòÿìèðÿì.
Åëÿ ãÿòè ñÿñëÿ äåäè êè, Çàóð èíàä åëÿìÿäè. ßëëÿðèíè òîðïàüà ãîéóá,
èêè äÿôÿ ìàéàëëàã àøäû. Áèð íå÷ÿ êÿðÿ òóëëàíäû, ÿë-ãîë àòäû. Ñîíðà äÿíè-
çÿ úóìäó.
80
 Áàéàãäàí áÿðè ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìÿéÿí Òÿùìèíÿ ïàëòàðûíû ñî-
éóíìàäàí äÿíèçèí è÷èíÿ ýèðäè, ñó äèçèíÿ ãàëõàíàúàí èðÿëèëÿäè.
Çàóð áèð-èêè äÿôÿ ñóéà áàø âóðäó. Ùÿôòÿíèí, èøèí, éîëóí àüûðëûüû ãàò-
ãàò, ãàáûã-ãàáûã úàíûíäàí ÷ûõûðäû. Ñóéóí öçäÿ éóõó êèìè èëûã, äÿðèíäÿ
ñîéóã àõûíû äÿðèñèíè îõøàéûð, ÿçÿëÿëÿðèíèí ýÿðýèíëèéèíè áîøàëäûð, ÿñÿá-
ëÿðèíè ñàêèòëÿøäèðèðäè. Íÿíÿñèíèí ñþçö éàäûíà äöøäö. “Õàë÷àíû éàòûìûíà
ýþðÿ ñûüàëëàéàðëàð”. Åëÿ áèë äÿíèç îíó éàòûìûíà ýþðÿ ñûüàëëàéûð, îõøàé-
ûð, äèíúÿëäèðäè.
Öçöá óçàãëàðà ýåòäè, ñàùèë êè÷èëäè, ìàøûí ñàðû ôîíäà éàøûë ëÿêÿéÿ
÷åâðèëäè. Òÿùìèíÿ ýþðöíìÿç îëäó. Ñó áîé âåðìÿäè. Äÿíèçèí ÿçÿìÿòëè
ùöäóäñóçëóüó, ëÿïÿñèç ùàìàðû, äÿíèç ñàêèòëèéèíèí áàø ýèúÿëëÿíäèðÿí
àùÿíýè áèð àí âàùèìÿ êèìè îíó áàñäû, åéìÿíäèðäè.
Ëàêèí äÿðùàë þçöíö òîïëàäû. Óçóí èëëÿðèí èäìàí ìÿøãëÿðèíè,
öçýö÷öëöê ìÿùàðÿòèíè õàòûðëàéûá ðàùàòëàøäû, òîõòàäû. Áèëäè êè, áó ùèññ, ñó
áîé âåðìÿäèéèíäÿí, áèð äÿ äÿíèçèí àðàì ëÿíýÿðèíäÿí îéàíûð. Ãîëëàðûíû
à÷äû, äÿíèçèí öçöíäÿ õà÷âàðû óçàíäû. Ýþéö ýþðäö. Ùàðäàíñà ýÿëèá êå-
÷ÿí ñåéðÿê áóëóäëàðà áàõäû.
Òÿùìèíÿíè äöøöíäö. Îíóí ãÿíèðñèç ýþçÿëëèéèíè, áîéàëû äîäàãëàðûíû,
ñöðìÿëè ýþçëÿðèíè, óçóí àéàãëàðûíû. Ýöëöøöíäÿêè, ñÿñèíäÿêè, ãîõóñóí-
äàêû ãàäûí úàçèáÿñèíè. Õàñèééÿòèíäÿêè ãÿðèáÿëèéè, ïÿðàêÿíäÿëèéè, ñþç-
ñþùáÿòèíèí äàüûíûã ìÿíòèãñèçëèéèíè...
Èñòÿäèéè âÿ èñèíäèéè áàøãà ãàäûíëàðû õàòûðëàäû âÿ åòèðàô åòäè êè, ùÿëÿ
ùå÷ áèðèñè îíó áó äÿðÿúÿäÿ úÿçá åòìÿéèá. Ñþâãè-òÿáèè, àíúàã ãÿòè áèð
àðõàéûíëûãëà áèëèðäè êè, þçö äÿ Òÿùìèíÿíèí õîøóíà ýÿëèð. “Éàõøû, áÿñ,
áåëÿéñÿ, áèç ñàäÿúÿ, áèð-áèðèìèçèí îëà áèëìÿðèêìè? Áÿñ íÿ ö÷öí áó òÿ-
áèè, èíñàíè èñòÿéÿ ìöòëÿã úöðáÿúöð äîí ýåéèíäèðìÿê ëàçûìäûð — íÿ áè-
ëèì ùèññ, äóéüó, ìÿùÿááÿò, èíòèçàð, íÿ áèëèì äàùà íÿ úöð òÿìòÿðàãëû,
áîø-áîø áåêàðà ñþçëÿð. Íÿ ö÷öí, àõû íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð éåðñèç ùÿäÿð,
ùàâàéû ñþç äåìÿê ëàçûìäûð? Íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð äàíûøìàã ëàçûìäûð?
ßýÿð áèç ùÿð èêèìèç áóíó èñòÿéèðèêñÿ, áó îëìàëûäûðñà, ìöòëÿã îëàúàãñà,
áöòöí áó ñþçëÿð, íÿ ìÿíèì, íÿ äÿ îíóí èíàíìàäûüû ñþçëÿð, äóéìàäàí,
èñòÿìÿäÿí êèìÿ ëàçûìäûð? Ìÿíÿ éîõ, îíà éîõ. Áÿñ êèìÿ? Áóðàäà áèç-
äÿí áàøãà êèì âàð êè? Ùå÷ êÿñ... Àíúàã éåíÿ äÿ íÿ ìÿíÿ, íÿ äÿ îíà
ëàçûì îëàí ñþçëÿð äåéèëìÿëèäèð, ñàíêè áóðäà êèìñÿ, áàøãà áèð ýþðöíìÿç
âàð, îíóí õàòèðèíÿ, îíóí áàøûíû òîâëàìàã ö÷öí. Íÿ ãÿðèáÿ! Áÿëêÿ áó äà
áèð äÿáäèð, àäÿò-ÿíÿíÿäèð?
Î, Òÿùìèíÿíèí áöòöí éîëäàêû äàíûøûãëàðûíû äà áàõ åëÿ áó äÿáèí
íþìðÿëÿðè ñàéûðäû. Ýÿðÿê ìöòëÿã ÿââÿë-ÿââÿë î éàíäàí-áó éàíäàí,
81
êÿíàð-êÿíàð èøëÿðäÿí äàíûøàñàí, ýþñòÿðÿñÿí êè, éîõ ùå÷ âÿúùëÿ îëà áèë-
ìÿç êè, ìÿíèì ôèêðèìäÿ áèð åëÿ î ìÿñÿëÿ îëñóí. Éîõ, éîõ, ÿêñèíÿ, áó
ùå÷ ìÿíèì àüëûìà äà ýÿëìèðäè. Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? Éîõ, éîõ... Àé-
ùàé! Áó éàëàí, ðèéàêàðëûã êèìÿ ýÿðÿêäèð? Äåäèì êè, ýåäÿê ïëéàæà èêè-
ìèç, ùà, áàõ ìÿí î ñþçëÿðè äåéÿíäÿí, ñÿí ðàçûëàøàíäàí èíäèéÿúÿí
áöòöí êå÷ÿí âàõò ÿðçèíäÿ, íÿ äàíûøûðûã äàíûøàã, èêèìèçèí äÿ ôèêðèíäÿ áèð
áóäóð. Ñÿíèí äÿ, ìÿíèì äÿ. Éàõøû áÿñ áöòöí óçóí ìöãÿääèìÿëÿð,
óâåðòöðàëàð, áó úöðáÿúöð äîí ýåéèíäèðìÿê êîìåäèéà äåéèë, íÿäèð?
Ùå÷ îëìàñà ìÿíèìëÿ äÿíèçÿ ýèðÿéäè. Áÿëêÿ äÿíèçäÿ àäàì éàðûì-
÷ûëïàã îëàíäà, ñþçëÿðÿ, èñòÿêëÿðÿ äÿ äîí ýåéèíäèðèá áÿçÿìÿê ëàçûì îë-
ìóð. Áÿëêÿ äÿíèçäÿ áó áîø ñþçëÿðñèç äÿ êå÷èíìÿê îëàð. Äåéÿðäèì, ýÿë
ñÿíÿ öçìÿê þéðÿäèì, òîõóíàðäûì, ãóúàãëàðäûì, ñèíÿìÿ ñûõàðäûì.
Âÿññàëàì.
Èíäè ñàùèëäÿ ýÿðÿê áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðè êå÷ÿñÿí. “Ñà÷ëàðûí íÿ ýþçÿë-
äèð, ãîé ñûüàëëàéûì, áÿëè, ÿëèíè ñà÷ûíà ÷ÿêèðñÿí, ñîíðà áîéíóíà, ñîíðà
áèðäÿí ãÿôèëúÿí, ýóéà êè, úîøóá ãóúàãëàéûðñàí, áÿëè, åùòèðàñûí àøûá-äà-
øûá, ñîíðà... òôó!
Ñàùèëÿ òÿðÿô öçìÿéÿ áàøëàäû. Òÿùìèíÿ ýþðöíìöðäö. Ñàùèëÿ ÷ûõäû.
Áîéëàíäû. “Áÿëè äÿ, èøèìèç âàð!” Áÿðêäÿí ÷àüûðäû:
— Òÿùìèíÿ!
— Áóðäàéàì.
Áàøûíû ãàëäûðûá ãàéàíûí çèðâÿñèíäÿ Òÿùìèíÿíè ýþðäö.
— Åùòèéàòëû îë, éûõûëàðñàí!
— Ãîðõìà. Àïàðàòû ýþòöð. ×ÿê ìÿíèì øÿêëèìè áàõ áóðäà.
— Éàõøû.
Àïàðàòû ýþòöðäö. Ñàéüàúûíà áàõäû. Ëåíò ÷îõäàí ãóðòàðìûøäû.
— Òÿðïÿíìÿ, — äåäè, ñàêèò äàéàí. — Àùà, îëäó.
— Áåëÿ äÿ ÷ÿê. Áàõ áó úöð.
— Éàõøû. Àùà. Îëäó. Äè äöø áóðà.
Òÿùìèíÿ ãàéàëàðûí öñòöíäÿí êå÷è êèìè òóëëàíà-òóëëàíà ëàï àøàüû
äöøäö.
Çàóð éåðÿ ñÿðÿëÿíìèøäè, þçöíö ýöíÿ âåðèðäè. Òöêëö ñèíÿñè ãàáàðûá-
åíèðäè. Ñîíðà öçöñòÿ ÷åâðèëäè, òîðïàüà ñÿðèëèá ãóéó ãàçìàüà áàøëàäû.
Òÿùìèíÿ ÷àíòàíû à÷ûá éóõà, ýþéÿðòè, ãûðìûçû òóðï, àü ïåíäèð ÷ûõàðò-
äû. Êè÷èê ñàëôåòè ñÿðäè.
Ùÿìèøÿ êåôäÿ-äàìàãäà éàøàéàí áó ìÿúëèñëÿð ýþçÿëè åëÿ áèð åâäàð-
ëûãëà ñöôðÿ à÷ûðäû êè, Çàóð îíà ñîíñóç áèð òÿÿúúöáëÿ áàõûðäû.
— Ìÿí ùå÷ áèëìÿçäèì êè, ñÿíäÿ áåëÿ åâäàðëûã äàìàðû âàð.
82
 — Áàéàã äåäèì, éåíÿ äÿ òÿêðàð åäÿ áèëÿðÿì êè, ñÿí ùÿëÿ ÷îõ øåéè
áèëìèðñÿí. Áàõ, ìÿñÿëÿí, áèëìèðñÿí, ìÿí áó ÷àíòàäà ñÿíÿ íÿ ñöðïðèç
ùàçûðëàìûøàì.
Çàóðóí áàðìàãëàðû ãàçäûüû ãóéóäà ñóéà ÷àòäû. Áàøûíû ãàëäûðûá:
— Íÿ ñöðïðèç? — äåéÿ ñîðóøäó.
Òÿùìèíÿ úàâàá âåðìÿäÿí ÿëèíè ÷àíòàíûí è÷èíÿ ñàëëàäû. Òöíä ðÿíýëè
áèð øöøÿ ÷ûõàðòäû.
— Ìîñêâàäàí ýÿòèðìèøÿì, — äåäè. — Áèð èë èäè ýèçëÿäèá ñàõëàìûøäûì.
Ñÿíèí ãèñìÿòèí èìèø. Ôðàíñûç êîíéàêûäûð. “Êàìéó”. Äöçäöð, êîíéàêû
áåëÿ çàêóñêàéëà è÷ìÿçëÿð, àììà äàùà êå÷èá.
“Âàëëàù, áÿùìÿç àëìûøàì, áàë ÷ûõûá, — äåéÿ Çàóð äöøöíäö âÿ þç-
þçöíÿ çàðàôàò åëÿäè. — áàõ Çàóð êèøè, àëìàã-áîøàìàã ñþùáÿòè îëìà-
ñûí”.
— Íÿéÿ ýöëöðñÿí þç-þçöíÿ?
— Ùå÷, âàëëàù, Òÿùìèíÿ, ñÿíäÿí áèðúÿ äÿíÿäèð.
Ñîíðà Ýöíÿø ãöðóá åòìÿéÿ áàøëàäû. Ïàñëû ãöðóá äÿíèçÿ äÿ ïàñ ñàë-
äû. Ñîíðà è÷äèëÿð. Áèð äÿ è÷äèëÿð. Áèð äÿ. Áèð äÿ. Ñîíðà àé ÷ûõäû.
Ñîíðà Çàóð ãîëóíó Òÿùìèíÿíèí áîéíóíà ñàëäû. Òÿùìèíÿ îíóí ãî-
ëóíó øàðô êèìè áîéíóíäàí à÷äû.
— Äàéàí, — äåäè, — äàéàí. Ñÿí ôîòîãðàôñàí, ýÿðÿê áèëÿñÿí, ìÿùÿá-
áÿò äÿ ôîòî êèìè ãàðàíëûãäà àøêàð îëóð.
Ñîíðà Òÿùìèíÿ:
— Ýÿë ýåúÿíè áóðäà ãàëàã, — äåäè.
Çàóð úÿìèñè äþðä ãÿäÿù è÷ìèøäè âÿ äöøöíäö êè, êå÷ÿí àé èêè éöç
ìàíàò âåðèá “Ìîñêâè÷”èíÿ þëöì-çöëöìëÿ äþðä äÿíÿ ãÿòòÿçÿ “éàðîñ-
ëàâñêè ïîêðûøêà” àëûá. Áó ÷þëëö-áèéàáàíäà ãàëñàëàð, ýåúÿ ýÿëèá ìàøûíû
òàìàì ñîéóá-òàëàéà áèëÿðëÿð. ßëáÿòòÿ, î, èäìàí÷ûäûð. Øòàíãàäàí äÿðÿ-
úÿñè âàð. Èêèñèíè-ö÷öíö øèë-êöò åëÿéÿ áèëÿð. Àììà áèðäÿí äÿñòÿéëÿ ýÿë-
äèëÿð, ñèëàùëà?
Ñîíðà î áèð ãÿäÿù äÿ è÷äè âÿ:
— Ýþçÿë ôèêèðäèð, — äåäè, — ãàëûðûã ýåúÿíè áóðäà.
Ñîíðà Òÿùìèíÿ óøàãëûüûíäàí äàíûøìàüà áàøëàäû. Ö÷öíúö ñèíèôäÿ
îõóéàíäà áèð ðÿôèãÿñè îíó ÿðëÿ àðâàä àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðäÿí, óøàãëàðûí
äîüóëìàñûíäàí àýàù åäèá. — Àõìàüûí áèðèñè, — äåäèì, — ñÿíèí þç àòàí—
àíàí áåëÿ åëÿéèð, ìÿíèì àòàì-àíàì ùå÷ âàõò áåëÿ èø òóòìàç. Î, ñûðòûã-
ñûðòûã öçöìÿ áàõäû, ýöëäö: — Àõìàã ñÿí þçöíñÿí, — äåäè. — Áÿñ, îíäà
ñÿí íåúÿ äöíéàéà ýÿëìèñÿí, ùÿ, íåúÿ? Ìÿí îíóíëà äàëàøäûì, êö-
ñöøäöê. Àììà äöøöíöá áèëäèì êè, äöç äåéèð. Úöðáÿúöð øåéëÿð éàäûìà
83
äöøäö. Íå÷ÿ ýöí àòà-àíàìûí öçöíÿ áàõà áèëìèðäèì. Åëÿ ùåé ñîðóøóð-
äóëàð êè, ãûçûì, ñÿíÿ íÿ îëóá? Úàâàá âåðìèðäèì. Öðÿéèìäÿ äåéèðäèì
êè, íÿ îëóá, íÿ îëóá? Î îëóá êè, ñèçäÿí çÿùëÿì ýåäèð, óòàíìàçëàð!
Ñîíðà Çàóð äåäè êè, éåíÿ ÿð-àðâàä, óøàã ñþùáÿòè ñàëìà, è÷èðÿì ñÿ-
íèí ñàüëûüûíà.
Òÿùìèíÿ:
— Ìÿí äÿ ñÿíèí ñàüëûüûíà, — äåäè, — óøàã èñòÿìèðÿì, àíúàã ñÿíäÿí
èñòÿðäèì.
Çàóð äåäè êè, õåéð, áàüûøëàéàúàãñàí, ñîíðà ÿëàâÿ åòäè êè, ùåéèô äóç
éîõäóð. Òóðïó äóçà áàòûðàíäà àéðû ëÿççÿòäèð.
Ñîíðà óëäóçëàð ÷ûõäû âÿ Òÿùìèíÿ äåäè êè, åëÿ áèë ýþéÿ äóç ñÿïèá-
ëÿð. Äóçëàéûáëàð ýþéö åëÿ áèë, äóçó ñÿíèí÷öí ñÿïèáëÿð, áàòûð òóðïó óë-
äóçëàðà, éå, Çàóð äåäè êè, îíäà óëäóçëàðû ùÿð íÿ èñòÿñÿí, òÿñÿââöð åòìÿê
îëàð, ìÿñÿë÷öí, òóì.
Òÿùìèíÿ äåäè êè, ÿëáÿòòÿ, îëàð, ýÿë ýþòöðÿê óëäóçëàðû ÷ûðòëàéàã.
Òàìàì ãàðàíëûã îëäó âÿ Çàóð ÿëèíè Òÿùìèíÿíèí ïàëòàðûíäàêû äöé-
ìÿëÿðÿ àòäû. Òÿùìèíÿ îíóí ÿëèíè êÿíàðà ÷ÿêèá äåäè êè, äàéàí, ñÿíÿ áèð
íàüûë äàíûøûì. Çàóð äà äåäè êè, íàüûë èñòÿìèðÿì, ñÿíè èñòÿéèðÿì. Òÿù-
ìèíÿ äÿ äåäè êè, åëÿ áó íàüûë ìÿíèì þçöì ùàããûíäàäûð. Áó íàüûëû îíà
íÿíÿñè äàíûøûá, ëàï ÷îõäàí. ßñëèéíÿí Êÿðÿìèí íàüûëûäûð. Äåéèð, òîé
ýöíö ßñëèíèí àòàñû ßñëèéÿ áèð ïàëòàð áàüûøëàéûð. Áàõ ëàï áó ìÿíèì ïàë-
òàðûì êèìè éàõàäàí äèçÿúÿí äöéìÿëè. Ñÿí äåìÿ áó ïàëòàð òèëñèìëÿíèá-
ìèø. Òîé ýåúÿñè Êÿðÿì ýÿëèá áèð-áèð äöéìÿëÿðè à÷ûð, àõûðûíúû äöéìÿéÿ
÷àòàíäà, áöòöí äöéìÿëÿð òÿçÿäÿí áàüëàíûð.
Çàóð äåäè êè, ÷îõ ñàðñàã íàüûëäûð. Êÿðÿì äÿ ÿôÿëèí áèðèéìèø, ùå÷
âàúèá äåéèë êè, àõûðûíúû äöéìÿíè à÷àñàí.
Òÿùìèíÿ äåäè êè, åëÿ ÿñèë ñàðñàã ñÿí þçöíñÿí, íàüûë èñÿ äàùèéàíÿ
íàüûëäûð, þçö äÿ ëàï ìÿíèì ùàããûìäàäûð. ×îõëàðû åëÿ áèëèð êè, ìÿíèì
áöòöí äöéìÿëÿðèìè à÷ûáëàð, ãàëûð ëàï àõûðûíúû, ìÿí èñÿ òÿçÿäÿí éàõà-
ìàúàí äöéìÿëÿíèá êèëèäëÿíèðÿì.
Çàóð äåäè êè, çÿðÿð éîõäóð, à÷àðûã äöéìÿëÿðèíè.
Òÿùìèíÿ äåäè êè, áåëÿ ñèòèçÿ ýöëìÿ, ñÿíÿ éàðàøìûð, áåëÿ ýöëÿíäÿ
ñÿí äÿ áàøãàëàðûíà îõøàéûðñàí. Àììà ìÿí èñòÿìèðÿì êè, ñÿí îíëàðà
îõøàéàñàí. Èñòÿéèðÿì ñÿí ùå÷ êÿñÿ îõøàìàéàñàí. Èñòÿéèðÿì êè, ñÿíäÿí
óøàüûì îëñóí. Ñÿíÿ îõøàñûí, àììà ñÿí ùå÷ êÿñÿ îõøàìà.
Çàóð äåäè êè, ÿøè, íÿ óøàã-óøàã ñàëìûñàí! Áåëÿ óøàã èñòÿéèðñÿí òÿø-
êèë åëÿ äÿ, ìàøàëëàù ÿðèíÿ íÿ ýÿëèá. Éîõñà ÿðèí...
84
 Òÿùìèíÿ ãÿäÿùäÿêè êîíéàêû Çàóðóí áàøûíà òþêäö âÿ äÿðùàë ïåø-
ìàí îëäó. Äåäè êè, ùåéô î êîíéàêäàí, ñÿíèí áîø áàøûíà òþêöëìÿêäÿí-
ñÿ, ìÿíèì ãàðíûìà ýåòñÿéäè äàùà éàõøû îëàðäû, ùÿð øåéè óíóäàðäûì.
Ñîíðà Òÿùìèíÿ ÿéèëèá îíóí öçöíäÿí þïäö âÿ äÿðùàë êÿíàðà ñû÷ðà-
äû, — âÿññàëàì, — äåäè, — ìÿíÿ éàõûí ýÿëìÿ.
Ñîíðà äåäè êè, ÿýÿð óøàã èñòÿñÿéäèì îí ñÿêêèç éàøûíäà îëàíäà äî-
üàðäûì. Äåäè êè, îí ñÿêêèç éàøûíäà ìÿí óøàã ñàëäûðìûøàì. Äåäè êè, áó
ìÿíèì èëê åøãèì èäè. Èëê âÿ ñîí åøãèì.
Ñîíðà Òÿùìèíÿ èëê âÿ ñîí åøãèíè äàíûøìàüà áàøëàäû. Äåäè êè, îí àëòû
éàøûíäà îëàíäà î àäàìà ðàñò ýÿëèá. Îíóí àäûíû ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì. ×öíêè
îíó ùàìû òàíûéûð, áÿëêÿ åëÿ Çàóð äà òàíûéûð. Éîõ, àõìàã, ÿëáÿòòÿ, Äà-
äàø äåéèë, íÿ éàïûøìûñàí áó Äàäàøäàí? Äàäàø íÿ çèáèëäèð îíóí éàíûí-
äà? Äàäàø îíóí ùå÷ äûðíàüû äà îëà áèëìÿç. Î, äöíéàëàð ýþçÿëè èäè, ìÿí
îíó ìÿëàèêÿ, ùóðè-ãûëìàí, Éóñèôè-Êÿíàí, íÿ áèëèì, øàùçàäÿ, àëëàù,
ïåéüÿìáÿð áèëèðäèì. Îíóí éîëóíäà ùÿð øåéÿ ùàçûð èäèì. Îíó ýþðÿíäÿ
àüëûìû èòèðèðäèì, þë äåñÿéäè þëÿðäèì, ãàë äåñÿéäè ãàëàðäûì. Áèð ýöí áèë-
äèì êè, ùàìèëÿéÿì. Àõìàã úàíûì ùÿì ãîðõóäàí þäöìö óäìóøäóì,
ùÿì äÿ ñåâèíèðäèì. Ýåòäèì îíà äà äåäèì, åëÿ áèëäèì î äà ñåâèíÿúÿê.
Àõû, áèëèðäèì êè, óøàãëàðû éàìàí ñåâèð, þçö äÿ äåéèðäè êè, áó éàõûíäà åâ
àëàúàì, îíäà åâëÿíÿúÿéèê. Áàõ, áó êàüûç ðÿíýèíäÿ îëäó. — Íÿ äàíûøûð-
ñàí, — äåäè, àéàüûìà éûõûëäû, éàëâàðìàüà áàøëàäû. — Áÿäáÿõò åëÿìÿ
ìÿíè, ìÿíèì ðàéîíäà àèëÿì, óøàãëàðûì âàð. Àïàðäû ìÿíè Åðìÿíè-
êÿíääÿ áèð ùÿêèìèí éàíûíà. Ñàëäûðäûì óøàüû. Áó äà ìÿíèì ùÿéàò óíè-
âåðñèòåòèì èäè. Åù, íÿ èñÿ, ýÿë è÷ÿê.
È÷äèëÿð, ñîíðà Çàóð ñîðóøäó êè, áÿñ Ìàíàô?
— Åù, íÿ Ìàíàô! Áèëìèðÿì áó Ìàíàô ñÿíè íèéÿ áó ãÿäÿð ìàðàãëàí-
äûðûð? Ìàíàô êèìäèð? Ìÿíèì÷öí Ìàíàô áèð ùå÷äèð, ñûôûðäûð, éîõäóð.
Îäåé Òèôëèñäÿ àðâàä-óøàüû âàð, ýåòñèí îíëàðûí éàíûíà.
— Óøàüû äà âàð?
— Ãûçû âàð. Éåääè éàøûíäà. Áó èë ìÿêòÿáÿ ýåäÿúÿê. ×àíòà-çàä àëûá
îíà àïàðûá. Ýóéà ìÿí áèëìèðÿì. Ýèçëÿäèð ìÿíäÿí. Âàõòèëÿ Ìàíàô ìÿ-
íèì äÿðäèìäÿí þëöðäö. Àììà îíà ìÿí ùå÷ ìÿùÿë ãîéìóðäóì. Äå-
éèðäè þëäöðÿðÿì þçöìö, ýÿðÿê ñÿíè àëàì. Àõûð áèð ýöí ëàï ìÿíè úÿçà-
íà ýÿòèðäè, çÿùëÿìè òþêäö, äåäèì, áèëèðñÿí íÿ âàð? Áàõ, à÷ ãóëàüûíû åøèò:
ñÿíäÿí ÿââÿë ìÿíèì àäàìûì îëóá, þçö äÿ îíóíëà ÿìÿëëè-áàøëû éàõûí
îëìóøàì. Öçöíÿ áàõäûì, éàçûüûì ýÿëäè. Àüàïïàã àüàðìûøäû, áàðìàã-
ëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäû, èíäèêè êèìè éàäûìäàäûð, ñîíðà öçöíö þðòäö, áèð
ìöääÿò ùåéêÿë êèìè äîíóá ãàëäû. Ñîíðà ÷ûõûá ýåòäè. Ö÷ ýöí èëèì-èëèì
85
èòäè. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ýÿëäè êè, áÿñ þëöá ãóðòàðìûøàì. Äîüðóäàí äà ö÷
ýöíöí è÷èíäÿ ýÿäÿíèí îðäó îðäóíà éàïûøìûøäû, ýþçëÿðè äöøìöøäö ÷ó-
õóðà. Äåäè êè, ìÿíèì ö÷öí äàùà ùå÷ áèð øåéèí äÿõëè éîõäóð. Ãÿáóëóì-
ñàí. Åëÿ ýöíö áó ýöí ýåäÿê ÇÀÃÑ-à. Äåäèì õåéð, ÿââÿëúÿ øÿðòèìè áèë.
Ùå÷ âàõò î àäàì ùàããûíäà íÿ ìÿíäÿí áèð øåé ñîðóøàúàãñàí, íÿ äÿ àéðû
éåðäÿí áèëìÿéÿ ÷àëûøàúàãñàí. Áó áèð. Ùå÷ âàõò öçöìÿ âóðìàéàúàã-
ñàí... — Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí, — äåäè. — ßëáÿòòÿ. Äàùà áó áàðÿäÿ äàíûøìà-
äûã. Èêè ýöíäÿí ñîíðà ýåòäèê ÇÀÃÑ-à.
Òîéóìóç àõøàìû áàõäûì îíà, éàçûüûì ýÿëäè. Ýþðäöì ÷îõ ñûíûãäû.
Áèð ýþçö ýöëöð, áèðè àüëàéûð. Äåäèì, áèëèðñÿí íÿ âàð, øÿðòèìèç øÿðò éåðèí-
äÿ. Àììà ãîé ñÿíÿ äåéèì: ùÿìèí î àäàì ìÿíèì íèøàíëûì èäè. Òîéó-
ìóç áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà îëàúàãäû. Àììà... óøàãëûã åëÿäèê... áèëèðñÿí äÿ,
îëàíäà îëóð... àõìàãëûã... Òîéóìóçà èêè ýöí ãàëìûø ýåòäè äÿíèçäÿ áàò-
äû. Âàëëàù, åëÿ áèë äöíéàíû Ìàíàôà áàüûøëàäûëàð. Àç ãàëà àéàüûìà éûõû-
ëûá àüëàéàúàãäû. Àé Àëëàù, êèøèëÿð íÿ éàìàí àõìàã îëóð!
Òÿùìèíÿ äàíûøûð, äàíûøûðäû. Çàóð îíóí ñÿñèíè åøèäèð, àíúàã ñþçëÿðèíè
ãàâðàìûðäû. Î, àðõàñû öñòÿ óçàíûá óëäóçëàðà áàõûðäû, ñà÷ëàðûíäà ãóìëà-
ðûí ýåúÿ íÿìëèéèíè — òîðïàüûí òÿðèíè äóéóðäó. Óçàã óëäóçëàðà áàõûð, äÿ-
íèçèí õûøûëòûñûíû, Òÿùìèíÿíèí ñÿñèíè åøèäèð âÿ Ìÿììÿä Íÿñèðèí ÷îõ
ñåâäèéè âÿ òåç-òåç òÿêðàð åòäèéè áèð ôèêðè õàòûðëàéûðäû. Äöç äåéèð Ìÿì-
ìÿä Íÿñèð, äöíéàäà ÿí ýþçÿë ñÿôÿð è÷êè øöøÿñèíèí áîüàçûíäàí äèáèíÿ
åòäèéèí ñÿôÿðäèð. Áó ñÿôÿðÿ èêèìèç ÷ûõìûøûã. Ýÿëèá ÷àòìûøûã ëàï øöøÿíèí
äèáèíÿ. Äèáèíÿ ëàï àç ãàëûð. Èíäè áàøãà áèð àëÿìäÿéèê. Èñòè, ìåùðèáàí,
õîø, è÷êè øöøÿñèíèí äèáè êèìè êÿäÿðëè áèð àëÿìäÿ... õîø ùàðà, êÿäÿðëè ùà-
ðà? Åù, àëÿì áàøûìäà ãàòûøûá! Òÿùìèíÿ! Òÿùìèíÿ!
Òÿùìèíÿ äÿ äöøöíöðäö. Äàíûøà-äàíûøà äöøöíöðäö. È÷ìÿêëÿ éîõ,
êå÷ìèøèéëÿ ñÿðõîøäó. Åëÿ áèë óçàã ýöíëÿðè è÷èá äÿì îëìóøäó. Äàíûøûã-
ëàðû ãàðìàã êèìè êå÷ìèøÿ èëèøèð, èëëÿð, àéëàð àðõàñûíäà ãàëìûø õàòèðÿëÿðè
÷ÿêèá ÷ûõàðûðäû. Òÿùìèíÿ äöøöíöðäö êè, àäàì ùå÷ âàõò ãÿëáÿí, éà çåù-
íÿí, ôèêèðëÿ, éà ùèññëÿ áÿõòèéàð îëìóð. Áÿõòèéàðëûã àíúàã êå÷ÿðè äóéóì-
ëàðûí òÿñàäöôëöéöäöð. Óíóäóëìóø áèð ãîðõóíóí, áèð ñÿñèí, ñþçöí, òîõó-
íóøóí ãÿôèë êöëÿê êèìè éàääàøà ãàéûòìàñû...
Òÿùìèíÿ õîøáÿõò îëäóüó àíëàð ùàããûíäà äöøöíöðäö, áó àíëàð î ãÿ-
äÿð òÿëÿñèê, êå÷ÿéÿí, þòÿéÿí èäèëÿð êè, îíëàðûí õàòèðÿëÿðèíè äÿ áåéèíäÿ àé-
äûí úàíëàíäûðìàã îëìóðäó. Èëëàù äà è÷êèéëÿ äóìàíëàíìûø áåéèíäÿ. Àíú-
àã áèð íå÷ÿ úèçýè, áîéà... éàé ýåúÿñè, Ïèðøàüû áàüû, ýåúÿ, óëäóçëó ýþé...
Òÿùìèíÿ ëàï áàëàúàäûð. Íÿíÿñèéëÿ àõøàìäàí éàòûá. Ýåúÿ ñÿñëÿðÿ
îéàíûð, ãàòìàãàðûøûã ñÿñëÿð åøèäèð, àäàìëàðûí êèì îëäóãëàðûíû òÿéèí åäÿ
86
áèëìèð, àíúàã áèëèð êè, ãîùóì-ãàðäàøäûð, øÿùÿðäÿí ãîíàã ýÿëèáëÿð. Äå-
ìÿëè, ñÿùÿð ùàìûñû äÿíèçÿ ýåäÿúÿê. Ñåâèíúëè áèð ùèññ ãÿëáèíè áöðöéöð.
Éåíèäÿí éóõó îíó ÷ÿêèá àïàðûð...
...Ùÿð ýöí äöç ñààò îí èêè ðàäÿëÿðèíäÿ äÿíèçèí öôöã õÿòòèíäÿ òÿééà-
ðÿëÿð ýþðöíöð. Äÿíèçèí öñòöéëÿ óúàäàí ó÷óðëàð. Ïàðàøöò áóðàõûðëàð. Àü-
àïïàã ïàðàøöòëÿð ãþí÷ÿ êèìè à÷ûëûð, ÷è÷ÿê-÷è÷ÿê ìàâè äÿíèçÿ òþêöëöð.
Íÿíÿñè ùÿëÿ ñàüäûð.
...Ñàùèë... Ýöúëö õÿçðè. Àòàñûéëà ãàéàíûí öñòöíäÿ äàéàíûáëàð. Àòàñû-
íûí ãû÷ûíà ñûüûíûá. Äÿíèç äàëüàëàðûíû áàéðàã êèìè ãàëäûðûá. Äÿíèç
íöìàéèø êèìè öñòëÿðèíÿ ýÿëèð.
“Ñÿíè ýþðäöì. Èëëÿðëÿ ñÿíè ýþðìÿéÿ áèëÿðÿì. Òÿêè áèëÿì êè, ñÿí
âàðñàí. Âàðëûüûíû óçàãäàí-óçàüà äà äóéà áèëÿðÿì. Ñàùèë êÿíäëÿðèíèí
ñàêèíëÿðè äÿíèçè ýþðìÿñÿëÿð äÿ, äóéäóãëàðû êèìè. Àíúàã, ÿçèçèì, äÿù-
øÿò îäóð êè, áèð ýöí ýåäèá ýþðÿñÿí äÿíèç éîõ îëóá”. — Óçóí êèøè áàð-
ìàãëàðû Òÿùìèíÿíèí ñàü ÿëèíèí áàðìàãëàðûíû áèð-áèð ñûüàëëàéûð, áèð, èêè,
ö÷, äþðä, áåø. Ñîíñóç òÿÿúúöáëÿ Òÿùìèíÿäÿí ñîðóøóð: ÿçèçèì, ñÿíèí
áåø áàðìàüûí âàðìûø?
Ìîñêâà. Áèç Ìîñêâàéà ýÿëÿíäÿ ìàé áàéðàìûíûí ÿðÿôÿñè èäè. Àå-
ðîäðîìäàí øÿùÿðÿ ýÿëèðäèê. Ùÿð éàí ãûðìûçû ýåéìèøäè. Ãûðìûçû áàéðàã-
ëàð, ãûðìûçû øöàðëàð. Òàêñèéëÿ ìÿðêÿçÿ ýÿëèðäèê âÿ ùÿð äÿãèãÿ èøûãôîð-
ëàðûí ãûðìûçû èøûüûíà áöäðÿéèá äàéàíûðäûã.
Áèç Ìîñêâàäàí ýåäÿíäÿ ùÿð éàí éàøûë ýåéèíìèøäè. Àüàúëàð, îòëàð,
ñàðìàøûãëû åéâàíëàð. Èøûãôîðóí éàøûë èøûãëàðû, éàøûë éàðïàãëàð êèìè,
éàüûøëû-ýöíÿøëè êö÷ÿëÿðÿ — àåðîäðîìà òÿðÿô éþíÿëÿí ìàøûíûìûçûí òÿ-
êÿðëÿðè àëòûíà ñÿïÿëÿíìèøäè. Ùÿð äÿôÿ è÷ÿí êèìè Ìîñêâàäàéàì. Éàüûø
éàüûð. Éàé éàüûøû. Ýþé ýóðóëäàéûð. Àäàìëàð ãà÷ûøûðëàð. Éàüûø êÿñèð. Ùà-
âà à÷ûëûð.
Àëòûíúû ìÿðòÿáÿäÿ áèð åâ. Ïÿíúÿðÿ. Ïÿíúÿðÿäÿ óçóí, àü, ãûðìûçû,
÷ÿùðàéû ãëàäèîëóñëàð.
Ïèðøàüû. Èëêèíäè ÷àüû øÿùÿðÿ ýåäÿí åëåêòðèê ãàòàðûíûí ôèò ñÿñè óçàãëà-
øûð, èòèð... Éàéûí ñîí ýöíö, ïàéûçûí èëê ýöíö. Ñàêèò ãóìëàð. Àäàìñûçëàø-
ìûø áàüëàð. Áîø áîç ñàùèë. Áîç òåëåãðàô äèðÿêëÿðè, àðõàéûí áèð ñöêóò.
Ñÿññèçëèê...
Ìîñêâà. Èñòè, éóìøàã õàëû äþøÿíìèø îòàã. Éàðûì÷ûã èøûã. ×þëäÿ ÷îâ-
üóí, ãàð, êöëÿê. È÷ÿðèäÿ ãàçëà éàíàí ñîáà. Ðàäèîäà óçàã, êÿñèê ìåëî-
äèéàëàð. Þç àðàìûíû, ñîíóíó òàïà áèëìÿéÿí ñÿðýÿðäàí áèð ìåëîäèéàíûí
éîðüóí, óñàíìûø êÿäÿðè... Óçàã äÿíèçëÿðèí, òÿëàòöìëö îêåàíëàðûí àðäûí-
87
äàí ýÿëÿí, ÷îâüóíëó, áîðàíëû åôèðäÿ ýàù èòÿí, ýàù åøèäèëÿí áèð ñÿñ. ßðÿá
ãûçûíûí éàíûãëû ìàùíûñû. Åëÿ áèë îõóéàí, ýåúÿ þçöäöð. Óçóí, ãöññÿëè
Øÿðã ýåúÿñè. È÷èíè äîëàøûá êå÷ÿ êèìè èñèäÿí êîíéàê. Àü éóí òîõóíìà
êþéíÿêëè äöíéà ýþçÿëè.
— Íÿäÿí ãîðõóðñàí, äÿëè, íÿäÿí ãîðõóðñàí?
Òÿùìèíÿ ùþíêöðöá àüëàìàüà áàøëàäû.
Çàóð îíó îâóòìàã èñòÿäè.
Òÿùìèíÿ:
— Éàõøû, àüëàìûðàì, ùå÷, êå÷ÿð, ñÿí ôèêèð âåðìÿ, — äåäè. — Ñÿí àð-
âàäëàðûí ýþç éàøëàðûíà ÷îõ äà ôèêèð âåðìÿ, ÷îõ âàõò þçöìöç äÿ áèëìè-
ðèê êè, íèéÿ àüëàéûðûã. Ýÿë è÷ÿê.
Ñîí ãÿäÿùè è÷äèëÿð.
— Çàêóñêàìûç äà ãóðòàðûá.
Òÿùìèíÿ:
— Îäåé, àéû ýþðöðñÿí? — äåäè. — Êîíéàêà ÿí ÿëà çàêóñêàäûð. Ñÿí
ñàü òÿðÿôèíè äèøëÿ, ñîë òÿðÿôèíè ìÿíÿ ñàõëà.
È÷äèëÿð. Ùÿðÿñè àéûí áèð òÿðÿôèíäÿí äèøëÿäè. Òÿùìèíÿ: äîéìàäûã, —
äåäè, — ýÿë óëäóçëàðäàí ïëîâ áèøèðÿê, éåéÿê.
Ýþéö äÿíèçèí öñòöíÿ òóòóá óëäóçëàðû ñöçäöëÿð. Áèøèðäèëÿð, éåäèëÿð.
Òÿùìèíÿ Çàóðóí öñòöíÿ ãóì ñÿïìÿéÿ áàøëàäû:
— Ýÿë ñÿíè ãóìäà áàñäûðûì.
Çàóð:
— Úàâàíàì,— äåäè, — éàçûüàì. Àíàìû àüëàð ãîéìà. Èíäèäÿí íèéÿ
áàñäûðûðñàí, ùÿëÿ ìóðàäûìà ÷àòìàìûøàì.
Ñîíðà éàäûíà áèð ÿùâàëàò äöøäö. Òÿùìèíÿéÿ äàíûøäû.
Áèð äÿôÿ ÿð-àðâàä àõøàì òÿðÿôè ïëéàæà ÷èììÿéÿ ýåäèðëÿð. Àðâàä
õÿñòÿéìèø, ãóì âàííàñû ãÿáóë åäèðìèø. Êèøè áàñäûðûð à
ðâàäû áîüàçûíàúàí ãóìóí è÷èíÿ, áèðúÿ áàøû ÷þëäÿ ãàëûð, þçö äÿ ýå-
äèð äÿíèçÿ ÷èììÿéÿ. Ùàâà áèð àç äà ãàðàëûð. Àðâàä äà ãóìóí è÷èíäÿ
õóìàðëàíûð, ìöðýöëÿéèð. Ãàðàíëûãäà ïëéàæíàí ñÿññèç, èøûãñûç ýåäÿí áèð
ìàøûí àðâàäûí áàøûíû ýþðìöð, áàñûá öñòöíäÿí êå÷èð, ùå÷ õÿáÿðè äÿ îë-
ìóð. Êèøè äÿíèçäÿí ÷ûõûá ýþðöð êè, àðâàäû, áÿëè, õóðä-õÿøèë îëóá þëöá.
Àç ãàëà äÿëè îëóð, äåéèð þç ÿëèìëÿ òîðïàüà áàñäûðäûì.
Çàóð áàøûíû ãàëäûðûá Òÿùìèíÿíè ýþðìÿäè. Îðà-áóðà áîéëàíäû, ãàé-
àëàðà, ñàùèëÿ, äÿíèçÿ, ýþéëÿðÿ áàõäû.
Ýþéÿ òÿçÿ àé ÷ûõìûøäû, òÿçÿ óëäóçëàð äöçìöøäöëÿð. Àé èøûüûíäà
ãàéàëàðûí êþëýÿëÿðè äàùà äà óçàíìûøäû. Ñàðû ãóìëàð ýöìöøÿ ÷àëûðäû. Àé
88
äÿíèçÿ ñàëäûüû éîëó ïóë-ïóë äþøÿìèøäè. Áèð ñÿñ, ùÿíèðòè äóéóëìóðäó.
Áèð àí Çàóðó ñîéóã âàùèìÿ áàñäû.
Äÿíèç óüóëäàéûð, óüóëäàéûðäû. Ãóìëàð öðïÿðèð, öðïÿðèðäè.
Òÿùìèíÿ ãåéá îëìóøäó.
Çàóð äóðóá öñòöíäÿí ãóìó ÷ûðïäû, îðà-áóðà ãà÷äû. Ãàéàëàðûí ëà-
üûìëàðûíà áàõäû. Áèðäÿí äÿíèç òÿðÿôäÿí ùÿíèðòè åøèòäè. Äþíöá áàõäû. Åëÿ
áèëäè éóõó ýþðöð.
Äÿíèçäÿí ÷ûë-÷ûëïàã áèð ãàäûí ÷ûõûðäû. Åëÿ áèë àé èøûüûíäàí ùåéêÿë
äöçÿëòìèøäèëÿð.
Ëàï éàõûíà ýÿëÿíäÿ Çàóð îíóí ñîéóãäàí òèòðÿäèéèíè ýþðäö. Áèð àí
è÷ÿðèñèíäÿ îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëäû. Ãóúàüûíà ãàëäûðäû. Ãàéàëàðûí àëòûíà
àïàðäû.
Òÿùìèíÿ:
— Ñÿíè èñòÿéèðÿì, ñÿíèíÿì, — äåéÿ îäëó-îäëó ïû÷ûëäàéûðäû. — Ñÿí-
äÿí óøàã èñòÿéèðÿì.
Çàóð ùÿð øåéè — þçöíÿ ÷îõäàí àéäûíëàøäûðäûüû, ãÿáóë åòäèéè äàâðà-
íûø ãàíóíëàðûíû äà, áöòöí ãàäàüàëàðû, õÿáÿðäàðëûãëàðû, ìÿñëÿùÿòëÿðè,
òþâñèéÿëÿðè, áöòöí åùòèéàòëàðûíû óíóòäó. Ùÿð øåéè óíóòäó.
Áèð àí îíóí áöòöí âàðëûüû, ìÿíè, êå÷ìèøäè, èíäèñè, ýÿëÿúÿéè, àòàñû-
íûí ìàøûíû, àíàñûíûí øÿùÿðäÿ ãàëìàã, íÿøðèééàòäà èøëÿìÿê òÿêèäè,
áöòöí êå÷ÿí ñÿðýöçÿøòëÿðè, áûüëàðûíà ùîïìóø áöòöí ãàäûí þïöøëÿðèíèí
ÿòðè, éàüûø àëòûíäà ýþçëÿìÿëÿðè, õÿëâÿòè òåëåôîí-àâòîìàò ñþùáÿòëÿðè,
äóéäóüó áöòöí ãîõóëàð, åøèòäèéè áöòöí íÿüìÿëÿð, îõóäóüó áöòöí êè-
òàáëàð, îíà ýöëöìñöíÿí áöòöí ýþçëÿð, è÷èíÿ äèê áàõà áèëìÿäèéè áàøãà
ýþçëÿð, óøàãëûã äÿúÿëëèêëÿðè, éåòêèíëèê ÷àüûíûí ùÿâÿñëÿðè, èäìàí éàðûøëà-
ðû, èíñòèòóò ùÿéàòû, ìÿøãëÿð, ñÿôÿðëÿð, ëåêñèéàëàð âÿ èìòàùàíëàð, ìàøûí
ñöðìÿê åùòèðàñû, éàääàøûíäàêû áöòöí ñþçëÿð, àäëàð, òåëåôîí íþìðÿëÿðè,
äàìàðûíäàêû áöòöí äàäëàð, ÷ÿêäèéè úöðáÿúöð ñèãàðåòëÿð, ãóëàüûíäàêû
ñÿñëÿð, áó ýöí, äöíÿí, áó àõøàì, áó ýåúÿ, äÿíèçèí ñÿñè, àé, áóðäàêû óë-
äóçëàð — ùÿð øåé, ùÿð øåé éûüûëûá, áèð âÿùäÿòÿ ÷åâðèëìèøäè. Èñòÿê, åùòèðàñ,
ùÿéÿúàí äîëó, ýþçëÿéÿí, òÿëÿñÿí, àõòàðàí áèð âÿùäÿòÿ. Âÿ áó âÿùäÿò
áàøãà áèð ìþúöçÿéÿ, ãàðàíëûã, ýèçëè, äàð âÿùäÿòÿ ãîâóøìàëû èäè. Áàøãà
áèð èíñàíûí áöòöí ùÿéàòûíû, êå÷ìèøèíè, èíäèñèíè, ýÿëÿúÿéèíè, ôèêðèíè, ãÿë-
áèíè, êÿäÿðèíè, öìèäèíè, ñåâèíúèíè, àëäàíûøëàðûíû, áåçàðëûüûíû, îíóí — Çà-
óðóí ùå÷ áèð çàìàí áèëìÿäèéè âÿ áèëÿ áèëìÿéÿúÿéè ìöáùÿì áèð àëÿìè
þçöíäÿ úÿìëÿøäèðÿí âÿùäÿòÿ ãîâóøìàëû èäè, ãîâóøóðäó...
Çàóð Òÿùìèíÿíèí öçöíö, ñà÷ëàðûíû, èçòèðàáëû ýöëöøöíö ãóìëàðûí ùà-
øèéÿñèíäÿ ýþðöðäö.
89
 Òÿùìèíÿ Çàóðóí ñèôÿòèíè ãàðàíëûã ýþéöí, óëäóçëàðûí ùàøèéÿñèíäÿ
ýþðöðäö. Âÿ áó àí âàðëûüûíûí ùÿð ùöúåéðÿñèéëÿ èíàíûðäû êè, áó åùòèðàñ,
áó èíòèçàð, áó àüðû, ìöòëÿã, ìöòëÿã íÿòèúÿëÿíìÿëè, ñîíëàøìàëû, éåíè áèð
ùÿéàòà, éåíè áèð èíñàíà ÷åâðèëìÿëè, îíëàð Èêèñè Ö÷öíúöíö éàðàòìàëûäûð-
ëàð. Âÿ áó Ö÷öíúö äÿ ùÿð èêèñèíèí ùÿéàòû, àúûëàðû, ñåâèíúëÿðèíè áöòöí
âàüçàëëàðäà, àåðîäðîìëàðäà, îòàãëàðäà, òåëåôîíëàðäàêû ýþçëÿìÿëÿðèíè,
èäàðÿäÿêè ïåøÿëÿðèíè, éà åâäÿêè ãàéüûëàðûíû âÿ òÿê áóíëàðûí éîõ, áóí-
ëàðäàí ãàáàã îëàíëàðûí — ÿúäàäëàðûí äà âàðëûãëàðûíû, þìöðëÿðèíèí ñîí âÿ
ÿí âàúèá ìÿíàëàðûíû, áÿëêÿ Çàóðóí àíàñûíûí ñà÷ëàðûíûí, áÿëêÿ Òÿùìè-
íÿíèí àòàñûíûí ýþçëÿðèíèí ðÿíýèíè þçöíäÿ òîïëàìàëû, éûüìàëû, ÿêñ åòìÿ-
ëè, òÿìñèë åòìÿëèäèð.
Èíñàí íÿ ãÿäÿð ìöðÿêêÿá îëóðñà äà, ñîíäà î þçöíö íÿ èñÿ ÷îõ ãû-
ñà âÿ éûüúàì áèð äöñòóðëà èôàäÿ åäÿ áèëèð. Âÿ áó äöñòóð ÷àõìàã äàøû êè-
ìè, êèáðèò êèìè, áàøãà áèð äöñòóðà, áàøãà ÷àõìàã äàøûíà, êöêöðäÿ òîõó-
íóá ãûüûëúûì, éåíè ùÿéàò ãûüûëúûìû, éåíè ùÿéàò éàðàäûð, äöíéàéà
Ö÷öíúöíö ýÿòèðèð.
Áó Ö÷öíúöíöí äÿ þç ùÿéàòû, þç àüðûëàðû, ùÿâÿñëÿðè, ìåéèëëÿðè, àí-
ëàéûøëàðû, çþâãö, êÿäÿðè îëàúàã âÿ î éåíÿ áàøãà áèðèñèíÿ ðàñò ýÿëÿúÿê âÿ
éåíÿ...
— ßçèçèì, úàíûì, ýþçöì, úèéÿðèì, âàðëûüûì, — Òÿùìèíÿ åëÿ áèë íÿ-
ôÿñèéëÿ ñþçëÿðè ýþçÿðäèðäè, — ñåâýèëèì, éàðûì, ÿðèì, ýþçÿëèì, áèðúÿ äÿ-
íÿì. — Òÿùìèíÿ áîüóëóðäó. Èíëÿéèð, ñþç àõòàðûðäû. — Úàíûì, úèéÿðèì,
ýþçöì, — ìÿùÿááÿò ñþçëÿðè ãóðòàðäû, — àõìàã, èò, äÿëè, ýèú, ïèøèê, äÿâÿ...
Çàóðóí äîäàãëàðûíäà Òÿùìèíÿíèí äîäàãëàðûíûí, äÿðèñèíèí, áîéàñû-
íûí, ïóäðàñûíûí ÿòðè, áèð äÿ äÿíèç ñóéóíóí, êöëÿéèí, ãóìëàðûí äàäû áèð-
áèðèíÿ ãàðûøìûøäû.
Çàóðóí áàøûíû âàð ýöúöéëÿ öçöíÿ éàïûøäûðäû. Ñèãàðåòè äèâàðà áàñûá
ñþíäöðÿí êèìè ãûçàðòäàã, îäëó äîäàãëàðûíû Çàóðóí äîäàãëàðûíà ñûõûá
ñþíäöðìÿê èñòÿéèðäè.
— Ñåâèðñÿí ìÿíè, ñåâèðñÿí? — äåéÿ Çàóð òÿëÿñèê ïû÷ûëäàéûðäû.
— Îüëóìóç îëàúàã, Çàóð, îüëóìóç, îüëóìóç...
Ìàøûíäà îòóðóá çàðûéûðäû.
— Ñÿòÿëúÿì îëìóøàì, — äåéèðäè. — Àëëàù, Àëëàù, þëöðÿì, — äåéèðäè.
Çàóð “áèðúÿ äöç éîëà ÷ûõà áèëñÿéäèì, — äåéÿ äöøöíöðäö, — îíäà èø
àñàíäûð. Áó ãàðàíëûãäà ãóìà áàòñàã, êþìÿéèìèçÿ ýÿëÿí äÿ îëìàç, ýÿ-
ðÿê ñÿùÿðÿúÿí ãàëàã”.
90
 Ñààò èêèíèí éàðûñû èäè. Ãàëûá ñÿùÿðè ýþçëÿìÿê îëìàçäû. Òÿùìèíÿíèí
ùàëû õàðàá èäè. Åùòèðàñ ñþíÿíäÿí áÿðè êîíéàêûí äóìàíû Çàóðóí áàøûí-
äàí ÷ÿêèëäèêúÿ, “áó íÿ èø èäè ìÿí äöøäöì” — äåéÿ ñàêèò îëà áèëìèðäè.
— Öøöéöðÿì, öøöéöðÿì. — Òÿùìèíÿ éóìàã êèìè áöçöøöð, Çàóðà
ñûüûíûð, àíúàã éåíÿ äÿ ãûçûíà áèëìèðäè. — Öøöéöðÿì, öøöéöðÿì.
Çàóð ÿââÿëúÿ ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäû. Ãàáàãäà ãûðìûçû èøûã ýþðìöøäö.
Éöê ìàøûíûíûí ãûðìûçû äàë èøûüû. Áó èøûüûí óúóíäàí òóòóá ñöðäö. Òÿõ-
ìèíÿí éöç ìåòðäÿí ñîíðà øîñåéÿ ÷ûõäûëàð.
Çàóð ðàùàò íÿôÿñ àëäû. Ö÷ÿ éàõûí øÿùÿðÿ ÷àòäûëàð. Éàòìûø øÿùÿðèí
ýåúÿ âèòðèíëÿðè èøûãëû èäè âÿ áó èøûãëàðäà íÿ èñÿ ñîí äÿðÿúÿ ìåùðèáàí,
õîø, èñèäèúè áèð ìÿëùÿì âàðäû.
Òÿùìèíÿíèí òèòðÿìÿñè äÿ åëÿ áèë êÿñèëäè. Äàùà ó÷óíìóðäó.
— Ñèãàðåò âåð áóðà...
Çàóð úèáèíäÿí ãóòóíó ÷ûõàðûá îíà óçàòäû.
— Àë, àõûðûíúû ñèãàðåòäèð.
— Àõûðûíúûäûð? Ãîé îíäà þçöíÿ ãàëñûí.
— Éîõ, åâäÿ âàðûìäûð, ýþòöð.
Òÿùìèíÿ ñèãàðåòè äîäàãëàðû àðàñûíà àëäû.
Ùàíñû ðàäèîñòàíñèéà èñÿ ýåúÿ êîíñåðòè âåðèðäè. Êîíñåðò éÿãèí ýåúÿ
êëóáóíäàí âåðèëèðäè. Êèøè éóìøàã ñÿñëÿ ùÿçèí ìåëîäèéà îõóéóð, êîíôå-
ðàíñéå ùàíñû äèëäÿ èñÿ çàðàôàò åäèð, àäàìëàð ýöëöøöð, ÿë ÷àëûðäûëàð.
— Áÿñ êèáðèò?
Çàóð úèáëÿðèíè äþéÿúëÿéèá êèáðèò ãóòóñóíó òàïäû. Òÿùìèíÿéÿ âåðäè.
Òÿùìèíÿ áèð-áèð êèáðèòëÿðè ÷ûõàðòäû.
— Ùàìûñû éàíûãäûð êè, — äåäè, ãóòóíó ïÿíúÿðÿäÿí òóëëàäû.
— Àéðû éîõóìäóð.
“Ìîñêâè÷” Òÿùìèíÿýèëèí åâèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíäû. Òÿùìèíÿ ãà-
ïûíû à÷äû, ÷àíòàñûíû ýþòöðäö âÿ äåäè êè, ñîíðà Çàóð íèýàðàí ãàëàð, àíúàã
ãàëìàñûí, ëàï àðõàéûí îëñóí. Íå÷ÿ äÿôÿ áóðäà ùÿêèìÿ ýåòìèøÿì, åëÿ
Ìîñêâàéà äà îíóí÷öí ýåòìèøäèì. Îðäà þçöìö ÿí éàõøû ìöòÿõÿññèñ-
ëÿðÿ ýþñòÿðäèì. Ëàï ãÿòè äåäèëÿð êè, ñÿíèí ùå÷ áèð âàõò óøàüûí îëìàéàú-
àã. Áÿëè, áåëÿ èøëÿð, ÿçèçèì, àë áó ñèãàðåòèíè, îíñóç äà êèáðèò éîõäóð.
Çàóð àüçûíû à÷ìàüà ìàúàë òàïìàìûø Òÿùìèíÿ äàìàüûíäàêû ñèãà-
ðåòè îíóí äîäàãëàðû àðàñûíà ñîõäó.
— Þòöðìÿ, ëàçûì äåéèë, — äåéÿ òÿëÿñèê äàðâàçàéà òÿðÿô ãà÷äû, ÷åâ-
ðèëèá áèð äÿ ÿë åëÿäè, ýöëäö. Íÿ ãàììà ÷àëûíäû, íÿ ìîòîñèêë óçàãëàøäû...
91
 Äàðâàçàíûí ãàðàíëûüûíà ýèðèá èòäè.
Çàóð ìàøûíû èøÿ ñàëûá ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðäè. Éàòìûø øÿùÿðèí àäàìñûç,
ñÿññèç-ùÿíèðòèñèç êö÷ÿëÿðèéëÿ ñîéóã íåîí èøûãëû âèòðèíëÿðèí éàíûíäàí
þòöá êå÷èðäè. Ðàäèîäà ýåúÿ êîíñåðòè ãóðòàðäû. Ðàäèî äà ñóñìóøäó.
Áèð àí Çàóðà åëÿ ýÿëäè êè, àüçûíäàêû áó ñèãàðåòëÿ áöòöí äöíéàäà ëàï
òÿê ãàëûá.
Òÿðñ êèìè êèáðèò äÿ éîõäóð...

ÇÀÓÐÓÍ ÒßÙÌÈÍßÉß ÌßÊÒÓÁÓ

Òÿùìèíÿ! Ìÿí áó ìÿêòóáó èíäè éàçûðàì. Ñÿíäÿí àéðûëàíäàí áèð

ñààò ñîíðà. Ñÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëÿúÿê êè, áèç àéðûëàíäàí áèð ñààò ñîíðà, þçö
äÿ ýåúÿ ñààò 4-äÿ ìÿêòóá éàçìàã íÿ âàúèá äöøöá. Áÿëêÿ äÿ ñÿíèí÷öí
áó âàúèá äåéèë. Àììà ìÿíèì÷öí ÷îõ âàúèáäèð. Ìÿêòóáó íèéÿ éàçûðàì.
×öíêè ìÿêòóáäà äåéÿúÿéèì øåéëÿðè åëÿ-áåëÿ, ñþçëÿ, ñÿíèí öçöíÿ äå-
ìÿéÿ, ùÿòòà òåëåôîíëà äåìÿéÿ áåëÿ ùå÷ âàõò úÿñàðÿò åòìÿçäèì. Ùå÷
áèëìèðÿì, äåìÿê èñòÿäèêëÿðèìè ìÿêòóáëà äåéÿ áèëÿúÿéÿììè. Äåìÿê
èñòÿäèéèì îäóð êè, Òÿùìèíÿ, ìÿí áó ýöí ÷îõ øåéè áàøà äöøäöì.
Ýöëìÿ, Òÿùìèíÿ, éÿãèí êè, ñÿí ìÿíè óøàã ñàéûðñàí, ùèññÿ ãàïûëàí ñà-
äÿëþâù áèð óøàã. Íÿ îëàð, ñàé. Ùÿð ùàëäà ìÿíèì÷öí áó ÷îõ âàúèáäèð.
Ùå÷ áèëìèðÿì íÿ éàçûðàì. Åëÿ ùåé éàçûðàì âàúèáäèð, âàúèáäèð, íÿäèð
âàúèá? Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. Áèðúÿ îíó áèëèðÿì êè, áó ýöí ìÿíèì
ýþçöì à÷ûëäû, åëÿ áèë ÷îõ øåéè òÿçÿäÿí ýþðäöì, àíëàäûì. Áèð éàíäàí
Ìÿììÿä Íÿñèðèí òÿêáàøûíà íÿðä îéíàìàñû, áèð éàíäàí áèçèì áóýöíêö
ñÿôÿðèìèç, õöñóñÿí ñÿíèí ñîí ñþçëÿðèí (ùÿêèìëÿðèí ñÿíÿ äåäèéè ñþçëÿð),
áöòöí áóíëàð ùàìûñû åëÿ áèë ìÿíèì âàðëûüûìû àëò-öñò åòäè. Áèëèðñÿí, ÿý-
ÿð ìÿí éàçû÷û îëñàéäûì, áöòöí áó ùèññëÿðè, áó ïñèõîëîæè èíúÿëèêëÿðè äà-
ùà äÿãèã òÿñâèð åäÿ áèëÿðäèì. Àíúàã ìÿíäÿ áó ìÿùàðÿò éîõäóð, îäóð
êè, ôèêèðëÿðèìè, ùèññëÿðèìè äÿ áåëÿ äîëàøûã èôàäÿ åäèðÿì. Íÿ èñÿ ìÿíÿ
åëÿ ýÿëèð êè, ìÿí èíäèéÿ ãÿäÿð ùàìûíû âÿ áèðèíúè íþâáÿäÿ äÿ þçöìö àë-
äàòìûøàì. Ùÿãèãÿòäÿí ãîðõìàìàã, ùÿãèãÿò íÿ ãÿäÿð àúû îëñà äà, îíóí
äöç ýþçöíöí è÷èíÿ áàõìàã ëàçûìäûð. Áóíó ìÿíÿ ñÿí þéðÿòäèí. Äîüðó-
äàí äà äöíéàäà ÿí ìóðäàð øåé ðèéàêàðëûãäûð, ðóñëàð áóíà õàíæåñòâî äåé-
èðëÿð. Ìÿí äÿ áàøà äöøäöì êè, áóíäàí ñîíðà ìÿí ùå÷ áèð âàõò íÿ ùå÷
êèìè, íÿ äÿ þçöìö àëäàòìàìàëûéàì. Áèëèðñÿí, Òÿùìèíÿ, ñÿíäÿí àéðû-
ëàíäàí ñîíðà ìàøûíëà áîø êö÷ÿëÿðè äîëàøûðäûì âÿ áàøûìà ìèí úöð ôèêèð
ýÿëèðäè. Áèð èñòÿéèðäèì ýåäèá áó ñààòúà Ìàíàôà òåëåãðàì âóðàì êè, áÿ-
92
ñäèð áó éàëàí, Òÿùìèíÿ ñÿíè ñåâìèð, ìÿíè ñåâèð, áèç îíóíëà áèð-áèðèìèçè
ñåâèðèê. Áèç åâëÿíÿúÿéèê. Ýÿë Áàêûéà, ìÿùêÿìÿéëÿ Òÿùìèíÿéëÿ áîøà-
íûí... Ñîíðà èñòÿäèì òÿçÿäÿí Ïèðøàüûéà äÿíèç ãûðàüûíà, ùÿìèí î éåðÿ
ýåäÿì. Ñîíðà èñòÿäèì ìàøûíûìû äèâàðà âóðóá ÿçÿì. Ñîíðà ãÿðàðà ýÿë-
äèì åâÿ ýåäèá àòà-àíàìû îéàäàì. Ùÿð øåéè îíëàðà äàíûøûì, äåéèì êè,
÷îõ ñàü îëóí, ìÿíè äöíéàéà ýÿòèðìèñèíèç. Àíúàã àäàì ýÿðÿê èêè äÿôÿ
äîüóëñóí. Áèð äÿôÿ îíó àòà-àíàñû äöíéàéà ýÿòèðèð. Èêèíúè äÿôÿ î þçö-
þçöíö äöíéàéà ýÿòèðèð, þçö þçöíÿ äöíéàäà áèð éåð ãàçàíûð. Èíäè, ÿçèç
àòà-àíàì, ìÿí ùÿëÿ áèðúÿ äÿôÿ äîüóëìóøàì. Ìÿí ùÿëÿ þçöì éàðàí-
ìàìûøàì. Ùÿëÿ àíúàã ñèçèí éàðàòäûüûíûç êèìè, ñèçèí èñòÿäèéèíèçÿ óéüóí
îëàðàã éàøàéûðàì. ×îõ ñàü îëóí ÿçèç àòà-àíàì, ìÿíè áþéöäöá áîéà-
áàøà ÷àòäûðìûñûíûç, îõóòìóñóíóç, ñàõëàìûñûíûç, ýåéäèðèá-éåäèðòìèñèíèç,
ìÿíÿ ìàøûí àëìûñûíûç. Àììà ìÿí äàùà þçöì éàøàìàëûéàì. Ýþòöðöí
áó “Ìîñêâè÷”è. Î ñèçèíäèð. Ìÿíèì îíó þç ìàøûíûì ùåñàá åëÿìÿéÿ
ùàããûì éîõäóð. Íÿ ìàøûíûìû, íÿ ýåéèìèìè, íÿ îòàüûìû. Áóíäàí ñîíðà
áåëÿ îëìàéàúàã. Ìÿí þç ÿëèìèí çÿùìÿòèéëÿ äîëàíìàã èñòÿéèðÿì, þç
èðàäÿìëÿ, þç àüëûìëà éàøàìàã èñòÿéèðÿì. Éîõñà ìÿí áàøäàí-àéàüà
þçöìö êèìèíñÿ áîðúó ùåñàá åäèðÿì. Êèìèíñÿ ãàéòàðûëìàìûø áîðúó.
Àäûìû ñèç ãîéìóñóíóç, ìÿêòÿáèìè, èõòèñàñûìû, èø éåðèìè ñèç òÿéèí
åòìèñèíèç. Áöòöí ùÿâÿñëÿðèì, èøëÿðèì äÿ ñèçèí ðàçûëûüûíûçëà îëóá. Áÿñ
ìÿí þçöì íÿéÿì, êèìÿì, ùàðäàéàì? Èíäè èëê äÿôÿ ìÿíèì ùÿéàòûìà
åëÿ áèð àäàì äàõèë îëóá êè, î éàëíûç ìÿíèìäèð, éÿãèí ñèç îíó ãÿáóë åò-
ìÿéÿúÿêñèíèç. Éÿíè áó êå÷ÿðè áèð ùÿâÿñ îëñàéäû, ñèç ãàðûøìàçäûíûç. Ñèç
ùå÷ âàõò ìÿíèì áåëÿ èøëÿðèìÿ ãàðûøìûðñûíûç. Àíúàã áèëÿíäÿ êè, ìÿñÿëÿ
úèääèäèð, ñèç ùàé-ùàðàé ãàëäûðàúàãñûíûç. Àíúàã ìÿí äÿ îíäàí êå÷ìÿ-
éÿúÿéÿì. ×öíêè î ìÿíèì þçëöéöìäöð, þçëöéöìöí òÿñäèãèäèð, î ìÿ-
íèì åòèðàçûìäûð. Òÿùìèíÿ, ýþð ìÿí íÿ ñÿôåù-ñÿôåù ñþçëÿð éàçûðàì ñÿ-
íÿ. Îõóéóá ýöëÿúÿêñÿí. Áèëèðñÿí, ìÿí áöòöí áóíëàðû òàìàì áàøãà úöð
ùèññ åëÿéèðÿì, àíúàã êàüûçäà éàçàíäà ùÿð øåé íÿ úöðñÿ áàéàüûëàøûð,
àäèëÿøèð, ýöëìÿëè ýþðöíöð. Ýöëìÿ, Òÿùìèíÿ, áÿëêÿ ìÿí áó ìÿêòóáó
ùå÷ ñÿíÿ ýþíäÿðìÿäèì, úûðûá àòäûì. Àíúàã ýþíäÿðñÿì äÿ, ýþíäÿðìÿ-
ñÿì äÿ, ìÿí àðòûã ñÿíñèç éàøàéà áèëìÿðÿì. Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí ìÿí
êöòÿì, êåéÿì, ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì. Ìÿí ñÿíèí áöòöí äåäèêëÿðèíè,
äóéäóãëàðûíû ùèññ åëÿéèðÿì. Èíàí ìÿíÿ êè, ùèññ åëÿéèðÿì. Ìÿí áèëìè-
ðÿì áèçèì óøàüûìûç îëàúàã, éà éîõ, àíúàã ìÿí ñÿíèí÷öí ùÿì ÿð, ùÿì
äÿ þâëàä îëìàã èñòÿéèðÿì. Ñÿíèí äàâàìûí îëìàã èñòÿéèðÿì, ùÿéàòûíûí
ìÿíàñû îëìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿí ñÿíèí÷öí ùÿì Èêèíúè, ùÿì äÿ Ö÷öíúö,
93
Äþðäöíúö, Áåøèíúè, Àëòûíúû, Éåääèíúè, Ñÿêêèçèíúè, íÿ áèëèì íå÷ÿíúè,
íå÷ÿíúè îëìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿêòóáóìó ãóðòàðûðàì. Ñîí ñþçö éàçûá êè-
áðèò ÷ÿêèá áó ìÿêòóáó éàíäûðûðàì. Ñîí ñþç... Òÿùìèíÿ...

ÒßÊËÈÊ ÒÈËÑÈÌÈ

Ñààò äöç ö÷ òàìàìäà Ñÿôäÿð äàéû ïèëëÿêÿíè äöøìÿéÿ áàøëàäû. Ôÿð-

ãèíÿ âàðìàäûüû ìåõàíèêè áèð âÿðäèø ùàëûíû àëìûø àäÿòè öçðÿ, öðÿéèíäÿ
ïèëëÿëÿðè ñàéà-ñàéà äöøäö. Ö÷öíúöäÿí èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿúÿí îí éåääè
ïèëëÿ èäè. Èêèíúèäÿí áèðèíúèéÿúÿí îí ñÿêêèç ïèëëÿ...
— 17, î äà 18, 35 — äåéÿ öðÿéèíäÿ òÿêðàð åäèá èäàðÿíèí ãàïûñûíäàí
êö÷ÿéÿ ÷ûõäû. 35, î äà 3719, åëÿð... éîõ, 35-èí 3719-à äÿõëè éîõäóð.
3719 òÿõìèíè ùåñàáëàìàíûí áàëàíñûäûð. 4012 îëìàëûäûð. Äåìÿëè, 293
ìàíàò ÷àòìûð. Ýþðÿñÿí ùàðäà ñÿùâ åäèáëÿð. Êå÷ÿí êâàðòàëäà 145 ìàíàò
ñÿùâ åòìèøäèëÿð. 145, éà 147? Éîõ 147. Áÿñ íèéÿ 145 äåäè? ùÿ, åâ
íþìðÿñèéëÿ ÷àøäûðûð. Åâ íþìðÿñè 45-äèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, 45.
Ñêëåðîç ìÿíè áèðòÿùÿð åëÿéèá. Ïåíñèéà âàõòûí ÷àòûá, Ñÿôäÿð. Éîõ,
ùÿëÿ èêè èëèí âàð. Äàùà äîüðóñó, áèð èë 9 àé. Éàõóä 21 àé, 21 àé íå÷ÿ
ýöíäöð? Íå÷ÿ áåëÿ ýöí? Äåìÿëè, éàíâàð îòóç áèð, ôåâðàë ýÿëÿí èë 29-
äàíäûð, ìàðò...
Áÿñäèð, Ñÿôäÿð, ñÿíèí ëàï áàøûí õàðàá îëóá. Íåéíèðñÿí áó ìÿíàñûç
ùåñàáëàìàëàðëà áåéíèíè éîðóðñàí. Áÿñäèð. Éàõøû, äåìÿëè, áàëàíñ 3719
ìàíàò, ÿéñèéè... ßøè, úÿùÿííÿì îëñóí áàëàíñ äà, ÿéñèéè äÿ. Ñààò 3-äöð.
Äþðäÿ áåø äÿãèãÿ èøëÿéèá. Èø ýöíö ãóðòàðäû. Áó ýöí øÿíáÿäèð. Ñàáàù
áàçàð. Áàçàð åðòÿñèíÿ ãÿäÿð áöòöí áàëàíñû, ïëàíû, ïðèõîäó, ðàñõîäó,
áöòöí ðÿãÿìëÿðè óíóò. Óíóò êè, ìöùàñèáñÿí.
Áàçàð åðòÿñè ñÿùÿð ñààò 9-äà éåíÿ áàøëàéàðñàí ìöùàñèáëèéèíÿ. Èíäè
áÿñäèð. Áèð äÿíÿ ðÿãÿì éàäûíà ñàëìà. Éàõøû, îëäó. Åëÿ áèë áåéíèìÿ ãà-
ëàã-ãàëàã ðÿãÿì éûüûáëàð, ðÿãÿìëÿð áàøûìäà åëÿ áèë òèëëÿ âóðóá. Àò ùà-
ìûñûíû. Àäàìëàðà, êö÷ÿéÿ áàõ.
Êö÷ÿíè êå÷èá ýöíäÿ íàùàðà ýÿëäèéè áàëàúà, äàðûñãàë éåìÿêõàíàéà
ýèðäè. Ùÿð ýöí îòóðäóüó êöíúäÿêè ñòîëóí àðõàñûíà êå÷äè.
Ýþðöíöð, ìàñàíûí äàëûíäàí èíäèúÿ äóðìóøäóëàð, öñòö êèìèíñÿ àð-
òûãëàðûéëà äîëó èäè. Áóëàøûã áîøãàáäàêû êîòëåòèí ãàëûãëàðûíà ïàïèðîñ
êþòöêëÿðè áàñûëìûøäû. Ñöôðÿéÿ ïèâÿ äàüûëìûøäû.
Ñÿôäÿð äàéû àíè ùÿðÿêÿòëÿ ÷ûüàðà êàüûçûíäà ÷àï îëóíìóø éåìÿêëÿ-
ðèí ñèéàùûñûíû ýþòöðäö. Äÿðùàë äà êÿíàðà ãîéäó, íÿ éåéÿúÿéèíè äÿ áè-
ëèðäè, éåìÿêëÿðèí ãèéìÿòëÿðèíè äÿ. Áîðø, êîòëåò, êîìïîò, áèð øöøÿ “Èñòè-
94
ñó”, áîðø 35 ãÿïèê, êîòëåò âåðìèøåëèéëÿ 42 ãÿïèê, îí áåø ãÿïèê êîìïîò,
èéèðìè ãÿïèê “Èñòèñó”, îí ãÿïèê ÷þðÿê. Úÿìèñè áèð ìàíàò îòóç ãÿïèê,
áåø-îí ãÿïèê àç, éà áåø-îí ãÿïèê ÷îõ, äåìÿëè, àéäà...
“Ñÿôäÿð, — äåäè, — éåíÿ ðÿãÿìëÿð? Áÿñäèð, êèøè, àò áó ðÿãÿìëÿðè
áåéíèíäÿí”.
Õèäìÿò÷è ýÿëèá ìàñàíûí öñòöíö éûüûøäûðäû. Ñöôðÿíè ÷ûðïäû. ×åâèðèá î
áèðè öçöíö ñàëäû. Áó öçö äÿ ëÿêÿëè èäè. Àììà áó ëÿêÿëÿð ãàëûá ãàðòûìûø
ëÿêÿëÿð èäè, ùîïóá ñîëìóøäó, î áèðè öçäÿêè êèìè òÿçÿ äåéèëäè.
Ñÿôäÿð äàéû ñèôàðèøèíè åëÿäè. Èíúÿâàðà, òåç ýÿòèðäèëÿð. Áîðø äàäëû èäè.
Áèð àç äóçó ÷àòìûðäû. Éà áÿëêÿ Ñÿôäÿð äàéû øîð éåéÿí èäè. Êîòëåò äÿ ïèñ
äåéèëäè. ßëáÿòòÿ, Ìèíàíûí éåìÿêëÿðèíÿ ÷àòìàçäû, àììà ùÿð ùàëäà...
Ñÿôäÿð äàéû êþêñöíö þòöðäö. Éàõøû éóìøàã ÿòäèð, — äåéÿ äöøöíäö.
Ëàï ãîúàìàëûäûð. Ìÿíèì êèìè äèøñèç ãîúàëàð ö÷öíäöð.
Àüçûíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ úÿìè-úöìëÿòàíû 9 äèøè ãàëìûøäû.
Êîòëåòè éåéèá ãóðòàðäû, àüçûíû ñèëÿíäÿ úûããûëòûéëà éåðÿ íÿ èñÿ äöøäö.
Ñÿôäÿð äàéû áàõûá “áÿëè, áó äà áåëÿ ýåòäè” — äåäè, ÿéèëèá äöéìÿíè
ýþòöðäö, äþø úèáèíÿ ãîéäó.
Àü ïàðóñèí ïåíúÿéèíèí éåääè äöéìÿñè âàðäû. Éóõàðûäàí èêèíúè,
ö÷öíúö âÿ áåøèíúèñè äöøìöøäö. Èíäè äÿ éåääèíúèñè äöøäö.
Äöéìÿëÿðè äÿ äèøëÿðè êèìè ïÿðàêÿíäÿ òþêöëöðäö. Áèðè îðäàí
äöøöðäö, áèðè áóðäàí.
Êîìïîòó è÷ÿ áèëìÿäè. Ïèñ òÿìè âàðäû. Þçö äÿ áóëàøûã ñóéóíà îõ-
øàéûðäû. Ýþðöíöð, ÷öðöìöø ìåéâÿëÿðäÿí ùàçûðëàíìûøäû.
Ýÿðÿê ýåäÿì þçöìÿ äèø ãàéûðòäûðàì. Áó äàë äèøèìè äÿ ýÿðÿê ÷ÿê-
äèðÿì. Ùÿðäÿí áèð éàìàí çîããóëäàéûð. Ýÿðÿê ìöòëÿã ýåäÿì. Äåéè-
ðÿì, àììà ùå÷ ýåòìèðÿì. Åëÿ ýöíö ýöíÿ ñàòûðàì.
Åù, ùå÷ àäàìûí áàøû à÷ûëûð êè... Ýÿðÿê åâèí äàìûíà äà ãûð ñàëäûðàì.
Éîõñà ïàéûçäà éåíÿ äàìàúàã. Äàìàíäà àäàìûí áöòöí îâãàòû òÿëõ îëóð.
Ýÿðÿê áöòöí îòàãëàðà ëÿéÿíëÿð, âåäðÿëÿð, áîøãàá-ãàçàí, áàíêàëàð äö-
çÿñÿí. Ùÿðÿñèíäÿí äÿ áèð úöð ñÿñ ÷ûõûð. Ìèñ ëÿéÿíÿ äàìúûëàéàíäà áèð
ñÿñ ÷ûõûð, âåäðÿéÿ áàøãà, ãàçàíà áàøãà, áîøãàáà áàøãà... Êàï, êàï,
êàï... ×àï, ÷àï, ÷àï... Ïàï, ïàï, ïàï...
Äöíéàäà ö÷ øåé àäàìû ëàï çèíùàðà éåòèðèð, ÷ÿêìÿí ñûõà, äèøèí àü-
ðûéà, åâèí äàìà.
Ñÿôäÿð äàéû ìèííÿòäàðëûãëà êþùíÿ éàëûíàéàã ÷ÿêìÿëÿðèíÿ áàõäû.
Àéàãëàðû áó ÷ÿêìÿëÿðèí è÷èíäÿ åëÿ ðàùàò, åëÿ õîø èäè êè... Áÿçÿí àäàì
þç éîðüàí-äþøÿéèíäÿ áåëÿ õîø, ðàùàò îëóð...
95
 Áÿëè, Ñÿôäÿð êèøè, åâèí äàìûð, äèøëÿðèí äÿ òþêöëöá, äöéìÿëÿðèí äÿ
áèð— áèð äöøöð, âàõòäûð, êèøè. Áÿñäèð äöíéàíûí ñÿôàñûíû ÷ÿêäèí. Äåéÿñÿí,
ÿúÿëè ãàïûíûí äàëûíäà áèð àç ÷îõ ýþçëÿäèðñÿí àõû...
— Éîõ, âàëëàù, — äåäè, — ÿúÿëäÿí ãà÷ìûðàì. Þëöìäÿí äÿ ãîðõìóðàì.
Ìÿíäÿí ÿñêèê àäàìëàðû àïàðìàéûá êè... Òàé-òóøóìóí äà ÷îõó îðäàäûð.
Áàéàãäàí áÿðè ñóñìóø ðàäèîúèùàç áèðäÿí äèëÿ ýÿëäè. Õåéëè õûðûëäà-
äû, àéðû-àéðû ñþçëÿðè äåéèá éåíÿ ñóñóðäó. Àíúàã àíëàìàã îëóðäó êè,
ðàéîí ãÿçåòëÿðè ö÷öí ìÿòí îõóíóð.
— Òÿêðàð åäèðÿì. Êîëõîç âÿ ñîâõîçëàðûìûç áó èë... äþâëÿòÿ... ïëàí-
äà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø... òÿêðàð åäèðÿì, êîëõîç âÿ ñîâõîçëàðûìûç áó èë
äþâëÿòÿ ïëàíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø 1200 òîí ÿâÿçèíÿ 1897 òîí òàõûë, 90
òîí ÿâÿçèíÿ 105 òîí áàðàìà, 370 ìèí ÿâÿçèíÿ 379 ìèí éóìóðòà, 222
òîí ÿâÿçèíÿ 226 òîí éóí ñàòìûøëàð, òÿêðàð åäèðÿì, 1200 òîí ÿâÿçèíÿ...
Ñÿôäÿð äàéû áèð ìàíàò àëòû øàùûñûíû âåðäè, êö÷ÿéÿ ÷ûõäû.
Ýåäèì áèð àðâàäà áàø ÷ÿêèì, — äåéÿ äöøöíäö.
Àðâàäû èêè àé áóíäàí ãàáàã áàñäûðìûøäû. Ãÿáèð öñòöíÿ àäÿòÿí
úöìÿ àõøàìëàðû ýåäÿðäè. Ñðàüàýöí äÿ ýåòìèøäè.
Àììà áó ýöí íÿäÿíñÿ áèðäÿí Ìèíàéà áàø ÷ÿêìÿê åùòèéàúû äóéäó.
Òàêñè äàéàíàúàüûíà ÷àòäû. Íþâáÿ òóòäó.
Îíäàí ãàáàã äþðä àäàì âàðäû. Êö÷ÿ ñààòûíà áàõäû. ßãðÿáëÿð áàø-
ëàðûíû 12-íèí öñòöíÿ ãîéóá éàòìûøäû.
14-17 íþìðÿëè áèð òàêñè ýÿëäè. Ñîíðà äàëáàäàë èêèíúèñè, ö÷öíúöñö
ýÿëäè. Ñÿôäÿð äàéûíûí íþâáÿñè ÷àòìûøäû. Òÿõìèíÿí 5-6 äÿãèãÿ äÿ ýþç-
ëÿäè. Äîëó ìàøûíëàð áèð-áèð þòöðäö. Ñÿôäÿð äàéû ãåéðè-èõòèéàðè íþìðÿëÿ-
ðÿ áàõûð, àíè îëàðàã íþìðÿíèí áèðèíúè éàðûñûéëà èêèíúè éàðûñûíû òîïëàéûð-
äû. 41-18, äåìÿëè 59, 22-15, åéëÿð 37.
Òèíäÿí éàøûë èøûãëû òàêñè áóðóëäó. Íþìðÿñè 27-00. Ñÿôäÿð äàéû-27
öñòÿ ýÿë 00 åéëÿð 27 — äåéÿ äöøöíäö âÿ áó ãÿðèáÿ ÿìÿëèééàòà òÿÿú-
úöáëÿíäè. Àììà ôèêèðëÿøäè êè, áó ðÿãÿìè 27-00 êèìè äÿ îõóìàã îëàð.
— Ñèçèí íþâáÿíèçäèð?
— Áÿëè, áÿëè.
— Ùàðà ýåäÿúÿéèê?
— Ãÿáèðèñòàíëûüà.
Ñöðöúö ãåéðè-èõòèéàðè ýöëöìñöíäö, àììà äÿðùàë äà öçöíäÿí
ýöëöøö ñèëäè.
Ñÿôäÿð äàéû îíóí íÿéÿ ýöëäöéöíö áàøà äöøäö. “Äîüðóäàí äà éÿ-
ãèí, ìÿíèì ýþðêÿìèì åëÿäèð êè, ñöðöá àïàðûá, åëÿ áèðáàø ãÿáðÿ ãîéìàã
îëàð. Éÿíè åëÿ ÿñëèíÿ ãàëñà àäàìëàð àíàäàí îëàíäàí þç ãÿáèðëÿðèíÿ òÿ-
96
ðÿô ýåòìèðëÿð? Éîëëàðû íÿ ãÿäÿð óçàã äöøñÿ äÿ, íÿ ãÿäÿð äîëàìà-äîëà-
ìà, åíèø-éîõóø îëñà äà, àõûð ýÿëèá ìÿíçèëÿ ÷àòûðëàð. Ìîëëà Íÿñðÿääèí
äåìèøêÿí, ùàðà ýåòñÿëÿð, àõûðäà ýÿëèá áóðà ÷ûõàúàãëàð”.
Ñàéüàúäà ðÿãÿìëÿð áèð-áèðèíè òÿãèá åäèðäè. 12 ãÿïèê, 13, 14, 15 ãÿïèê...
Ïÿíúÿðÿëÿðèí äàëûíäà Ãûç ãàëàñû, áóëâàð, Àçíåôò ìåéäàíû àðõàéà
ãà÷ûðäû. Åëÿ áèë îíëàðû ñàéüàúûí ðÿãÿìëÿðèéëÿ íþìðÿëÿìèøäèëÿð: Ãûç ãà-
ëàñûíûí íþìðÿñè 12, áóëâàðûíêû 13, Àçíåôò ìåéäàíûíêû 14.
Ìàøûí øÿùÿðèí ùöíäöðöíÿ äûðìàøäû.
Ìèíàíûí ãÿáðè è÷ÿðèëÿðäÿ èäè. Ìàøûí éîëóíäàí ÷îõ êÿíàð. Ñÿôäÿð
äàéû ìàøûíû ñàõëàòäûðûá îí øàùûñûíû âåðäè, äöøäö. Ãÿáèðëÿðèí àðàñûéëà àð-
âàäûíûí ñîí ìÿñêÿíèíÿ òÿðÿô àääûìëàìàüà áàøëàäû. Ùÿìèøÿêè êèìè éå-
íÿ äÿ ãÿáèðëÿðèí öñòöíäÿêè éàçûëàðû îõóéóðäó.

ßñêÿð Òåéìóðîâ
1905-1957

Òîôèã Áàáàéåâ
1927-1946

Àäëàð âÿ ðÿãÿìëÿð. Àäëàð âÿ ðÿãÿìëÿð. Éÿíè áó ðÿãÿìëÿðè áóðà

éàçìàã âàúèáäèð? Éÿíè àäàìäàí åëÿ áó èêè øåé ãàëûð? Àäû âÿ áó èêè òà-
ðèõ? Àõû, íèéÿ áåëÿ? Àõû, ÿñëèíÿ ãàëñà áó éàçûëàðûí àäàìûí øÿõñÿí
þçöíÿ äÿõëè äÿ éîõäóð. Àäûíû þçö ãîéìàéûá. Ôàìèëèíè äÿ ùÿì÷èíèí, òÿ-
âÿëëöäö, þëöìö äÿ þçöíäÿí àñûëû äåéèë. Îëìàç êè, áóðà àäàìûí øÿõñÿí
þçöíÿ äÿõëè îëàí øåéëÿð éàçñûíëàð, ìÿñÿëÿí, êèì èäè, áó äöíéàäà íÿ èø
ýþðöá, íÿ èø ãîéóá ýåäèá, éà ìÿñÿëÿí, òóòàëûì, õàñèééÿòè íåúÿ èäè? Êè-
ìÿ íÿ éàõøûëûüû, íÿ ïèñëèéè êå÷èá? Þâëàäû îëóá, éîõñà éîõ, þëÿíäÿí
ñîíðà êèìè ãàëûá? Éîõñà ãóðó ðÿãÿìëÿðäÿí íÿ ÷ûõñûí?

Ôàèã Ìÿðäàíîâ
1912-1959

Áÿùìÿí Ñàëàéåâ
1938-1965

Ãåéðè-èõòèéàðè ðÿãÿìëÿðè òîïëàìàüà áàøëàäû. 1912+1959=3871.

Ñîíðà ôèêèðëÿøäè êè, áóðäà òîïëàìàã äöç îëìàç, ÷ûõìàã ëàçûìäûð. 1959-
1912=47. Äåìÿëè, áè÷àðÿ Ôàèã Ìÿðäàíîâ 47 èë þìöð ñöðöá. 1965-
97
1938=27. Âàé, áÿäáÿõò, Áÿùìÿí Ñàëàéåâ 27 éàø éàøàéûá. 27 éàøûíäà
þëöá. Ýþðÿñÿí íÿäÿí þëöá?
ßøè, ÿúÿë ýþçíÿí-ãàø àðàñûíäàäûð. Áàéàãêû ôèêðè áèð äÿ áåéíèíÿ ãà-
éûòäû. Äåìÿëè, áåëÿ ÷ûõûð êè, àäàì ÿúÿëèí ãóðäóüó òÿëÿëÿðäÿí áèð-áèð ãà-
÷ûá ãóðòàðûð êè, áóðà, áó ñîí ìÿíçèëÿ ñàü-ñàëàìàò ýÿëèá ÷ûõà áèëñèí. Éöç
úöð òÿñàäöôè þëöìäÿí ãîðóíóð êè, þçöíö àõûðäà áþéöê þëöìÿ éåòèðñèí.
Ãÿäèì áèð ÿôñàíÿíè õàòûðëàäû. Äåéèð, ãîúà áèð ñÿééàù ýÿëèá ãöðáÿò
þëêÿéÿ ÷ûõûð. Ãÿáèðèñòàíëûüà ýåäèð. Ýþðöð ãÿáèðëÿðèí öñòöíäÿ àäàìëàðûí
éàøëàðû éàçûëûá. Ùàìûñû äà áèð éàø, èêè éàø, ÷îõó áåø éàø. Þçö êèìè ïè-
ðàíÿ áèð êèøèéÿ ðàñò ýÿëèá ñîðóøóð êè, áÿñ áó íÿ îëàí èøäèð? Ñèçèí úàìààò
ùàìûñû éÿíè êþðïÿ éàøûíäà òÿëÿô îëóá? Ãîúà äåéèð êè, õåéèð à, ìÿñÿëÿ
áàøãàäûð, ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, áèç áóðäà ùÿìèí áó àäàìëàðûí õîøáÿõò
éàøàäûãëàðû âàõòû éàçìûøûã. Ãàëàí ýöíëÿðèíè, èëëÿðèíè þìöðäÿí ñàéìûðûã.
Îíäà ñÿééàù äà äåéèð êè, áÿñ ìÿíèì äÿ þìðöìöí àõûðûíà àç ãàëûá, áó
ýöí ñàáàù þëÿúÿì, âÿñèééÿò åëÿéèðÿì êè, ìÿíè äÿ åëÿ áóðäà áàñäûðûí,
ãÿáðèìèí öñòöíäÿ äÿ éàçûí êè, áÿñ áó àäàì åëÿ àíàäàí þëö äîüóëóá.
Ìèíàíûí ãÿáðèíÿ ÷àòäû.

Ìèíÿââÿð Ìÿäÿò ãûçû

1909-1965

Ñþç âåðìèøäè êè, áó ñÿôÿð þçöíö òîõ òóòàúàã, êþâðÿëìÿéÿúÿê. Àì-

ìà ãÿáðè ýþðÿíäÿ áèðäÿí ùàðäàíñà Ìèíàíûí ýåúÿëÿð éóõóäà äàíûøìàñû
éàäûíà äöøäö. Þçö äÿ áåëÿ ùÿòÿðÿí-ïÿòÿðÿí äàíûøûá ñàéûãëàìàçäû.
Ñþçëÿðè åëÿ àéäûí, ìöêÿììÿë òÿëÿôôöç åëÿéèðäè, åëÿ áèë àéûã âàõòû îòó-
ðóá ñÿíèíëÿ ñþùáÿò åäèð.
Þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ãÿùÿðëÿíäè, àüëàäû.
“Íèéÿ áåëÿ âÿôàñûç ÷ûõäûí, àé àðâàä, ìÿíè áó ãîúà éàøûìäà êèìÿ
òàïøûðûá ýåòäèí?”
Úèáèíäÿí äÿñìàëûíû ÷ûõàðòäû, åéíÿéèíè ýþòöðäö, ýþçëÿðèíè ñèëäè. Áèð
ìöääÿò ñàêèò äàéàíäû. Ñîíðà ÷åâðèëèá ýåòäè. Øÿùÿðÿ ïèéàäà äöøäö. Åâÿ
ýåòìÿéè ýÿëìèðäè. Ýåúÿéÿ ùÿëÿ ÷îõ âàðäû. Åâäÿ òÿêáàøûíà ýåúÿíè ýþç-
ëÿìÿêäàí ãîðõóðäó.
Ýåúÿëÿð èøè äöçÿëèðäè. Ùÿð ýåúÿ éóõó ýþðöðäö. Éóõóëàðû äà åëÿ
òöíëöê îëóðäó êè... î ãÿäÿð àäàì îëóðäó éóõóëàðûíäà, ýÿë ýþðÿñÿí! Òàé-
òóøëàðû, äîñò-àøíàëàðû, úóðëàðû-êèøèëÿð, ìÿêòÿá âàõòûíûí éîëäàøëàðû, óøàã-
ëûã, ýÿíúëèê äîñòëàðû ýÿëèá ÿëëÿðèíè îíóí ÷èéíèíÿ âóðóð, àé Ñÿôäÿð, éåíÿ
98
áó ÷þòêÿíè ãîéìóñàí ãàáàüûíà, ùåñàáëà ýþðÿê äöíéàíûí àõûðû ùà÷àí-
äûð? — äåéèðäèëÿð. Éóõóñóíà ÷îõëó àðâàä äà ýÿëèðäè, àíàñû, áàúûëàðû, áè-
áèñè ãûçëàðû. Äöéìÿñèíè òèêÿð, ïàëòàðëàðûíû éóéàð, öòöëÿéÿð, õþðÿéèíè
àñàðäûëàð. Ùÿð ýåúÿ Ìèíàíû ýþðöðäö, ùÿð ýåúÿ äÿ ñÿùÿðÿ éàõûí Ìèíà
áàøãà øÿùÿðÿ êþ÷öð, éà äà îíó ãîéóá ùàðàñà ýåäèðäè. Ñÿôäÿð íÿ ÿëàú
åëÿéèðäèñÿ, ñàõëàéà áèëìèðäè îíó. Ñààò éåääèíè âóðàíäà ýþçëÿðèíè à÷àð,
äóðóá ýåéèíÿðäè. Ýþðÿñÿí éóõóäà þëÿíëÿðè ùàðäà áàñäûðûðëàð.
Òåç-òåç éóõóäà ãûçû Íÿðìèíÿíè ýþðöðäö. Íÿðìèíÿíè èêè èë èäè ÿðèéëÿ
áèð éåðäÿ Àôðèêàéà ýþíäÿðìèøäèëÿð. Ãâèíåéàäà ñîâåò õÿñòÿõàíàñûíäà
èøëÿéèðäèëÿð. Èêèñè äÿ ùÿêèì èäè. Ñÿôäÿð äàéû õÿðèòÿéÿ áàõìûøäû. Ãâè-
íåéà ëàï äöíéàíûí î áàøûíäàéäû. Èëäÿ èêè-ö÷ ìÿêòóá éàçûðäûëàð. Ñÿôäÿð
Ìèíàíûí þëöìöíö ùÿëÿ ãûçûíà éàçìàìûøäû. Áó äà áèð ÷ÿòèí èø èäè,
ýþçöíÿ äóðìóøäó. Ãÿðèá éåðäÿäèð, ÿðèíäÿí áàøãà áèð ãîùóì, áèð éàõûí
àäàìû éîõ...
Ñÿôäÿðèí éóõóñóíäà Íÿðìèíÿ è÷ÿðè ýèðèá àíàñûíû ñîðóøóðäó:
— Áàçàðà ýåäèá, ýÿëÿð.
— Éîõ, àé êèøè, ñÿí ìÿíÿ äöçöíö äå, ëàï äöçöíö äå, àíàì íåúÿ
îëóá, ùàðäàäûð?
Ùÿð äÿôÿ Íÿðìèíÿ Ñÿôäÿð äàéûíûí éóõóñóíà ýÿëÿíäÿ åëÿ áó ñóàëû
âåðÿðäè: ñÿí ìÿíÿ äöçöíö äå, ëàï äóçöíö äå!
Éóõó ýþðìÿê Ñÿôäÿðÿ ëàï úàâàíëûãäàí ãàëìûøäû. Ýþðöðñÿí àäàì
îëóð àéäà-èëäÿ áèð éóõó ýþðìÿç. Ñÿôäÿð àëëàùûí âåð ýöíö éóõó ýþðÿðäè.
Ìèíà äà ùÿð ýåúÿ éóõó ýþðÿðäè. Ñÿùÿð îéàíàíäà éóõóëàðûíû áèð-áèðèíÿ
äûíûøàðäûëàð. Åëÿ áèë ùÿðÿñè áèð óçàã ñÿôÿðäÿí ãàéûòìûøäû. Ãöðáÿò þëêÿ-
ëÿðäÿ éåäèêëÿðè, è÷äèêëÿðè þçëÿðèíèí îëìóø, ýþðäöêëÿðèíè, åøèòäèêëÿðèíè,
áèð-áèðèíÿ äàíûøûðäûëàð.
Êö÷ÿäÿêè ãÿçåò ëþâùÿñèíèí ãàáàüûíäà àéàã ñàõëàäû. Ãÿçåòèí
äþðäöíúö ñÿùèôÿñèíÿ åëÿ áèë éóõàðûäàí àøàüûéàúàí ðÿãÿì ñÿïÿëÿíìèø-
äè, èñòèãðàç úÿäâÿëè ÷àï îëóíìóøäó.
3... 5... 6... 9... — ðÿãÿìëÿð, ðÿãÿìëÿð, ðÿãÿìëÿð. Óäóøëàð. Ïåøìàí÷ûëûã.
Ñÿôäÿð äàéû äöøöíäö: áóíëàð íÿäèð êè, àäèúÿ ãóðó ðÿãÿìëÿð, àììà
áàõ, ìÿñÿëÿí, 3 àëòûäàí éîõ, 7-äÿí ñîíðà ýÿëÿíäÿ êèìèíñÿ áÿõòè ýöëöð,
êèìèíñÿ ùû÷ãûðûüû è÷èíäÿ ãàëûð. Áó ðÿãÿìëÿðè áåëÿ éîõ, áåëÿ äöçñÿí
êèìñÿ óìñóã îëóð, êèìèñÿ áèð õàë éàíäûðûð, àììà áàøãà áèðèñèíèí áèð-
äÿí-áèðÿ êåôèíè äóðóëäóð.
Äþíöá ñààòà áàõäû. Éîõ. Ùÿëÿ åâÿ ýåòìÿê òåçäèð. Àäè ýöíëÿð èøäÿí
áåøäÿ ÷ûõûðäû. Áó ýöí ãûñà ýöíäöð, äåìÿëè, ýåúÿ äÿ èêè ñààò ýåú ýÿëÿúÿê.
99
 “Ýÿëñÿíÿ âàüçàëà ýåäèì, — äåéÿ äöøöíäö, — âàüçàë ãèéàìÿò éåðäèð.
Ýÿëÿíëÿð, ýåäÿíëÿð! Ùå÷ éåðäÿ î ãÿäÿð äåéèá-ýöëÿí ýþðìÿê îëìàç.
Àåðîäðîì äà åëÿäèð. Àììà àåðîäðîì óçàãäûð”.
Âàüçàëûí òÿçÿ êå÷èäèíäÿí ïåððîíà ÷ûõäû. Áèðèíúè âÿ èêèíúè ïåððîí
áîìáîø èäè. Ö÷öíúö ïåððîíäà ÷îõëó àäàì âàðäû. Áÿçèëÿðè ÿëëÿðèíäÿ èðè
ýöë äÿñòÿëÿðè òóòìóøäóëàð.
Èðè ëþâùÿäÿ ãàòàðëàðûí ýÿëèá-ýåòìÿ úÿäâÿëè àñûëìûøäû, 11 30... 16.
45... 19. 05. Ðÿãÿìëÿð, ðÿãÿìëÿð...
Ðåïðîäóêòîðäàí ïàñëû áèð ñÿñ åøèäèëäè:
— Ìîñêâàäàí ýÿëÿí 20 íþìðÿëè ãàòàð 3-úö éîëà ãÿáóë îëóíóð.
Ïåððîíäàêûëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèëÿð. Ïàðîâîçóí ñÿñè åøèäèëäè. Áóðíó
ýþðöíäö. Âàãîíëàð áèð-áèð þòäö, 4, 5, 6, 7...
Éöê õèäìÿò÷èëÿðè âàãîíëàðà òÿðÿô éöéöðäöëÿð. Éàõàëàðûíäàêû íþì-
ðÿëÿð çûíãûðîâ êèìè àòûëûá-äöøöð, áÿðã âóðóá ïàðëàéûðäû: 15, 52, 38, 40...
Ñÿôäÿð äàéû ÷åâðèëèá ïèëëÿëÿðëÿ àøàüû äöøäö, âàüçàëûí ãàðøûñûíäàêû
ìåéäàíà ÷ûõäû. Èçäèùàìëû, ñÿñ-êöéëö êö÷ÿéëÿ éàâàø-éàâàø ýåäèðäè.
Áàíêûí òàíûø áèíàñûíûí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí, èøèí ãûçüûí âàõòûíäà áóðà
ýÿëäèéè ñààòëàðû õàòûðëàäû âÿ äöøöíäö êè, èíäè áàíê áàüëûäûð, èøëÿìèð,
è÷èíäÿêè áöòöí ðÿãÿìëÿð äÿ éàòûá. Èñòèãðàçëàðäàêû, ïóëëàðäàêû, íþâáÿíþâ
ìöùàñèáàò êàüûçëàðûíäàêû ðÿãÿìëÿð ùàìûñû éàòûá. Òîðïàüà ñÿïèëìèø òî-
õóìëàð êèìè ñÿññèç, ñàêèò óéóéóð. Ùÿôòÿíèí áèðèíúè ýöíö îéàíàúàã, ãàë-
õàúàã, úöúÿðÿúÿêëÿð.
Êö÷ÿ ñààòûíà áàõäû. Ñààòûí ÿãðÿáëÿðè ñûíûá è÷èíÿ òþêöëìöøäö. Åëÿ
áèë ñààòûí è÷è âàõòûí õàðàáàëûüû èäè.
ßãðÿáñèç ñààòà áàõàíäà àäàì íÿäÿíñÿ åéìÿíèðäè, àäàìäà íÿ èñÿ
àíëàøûëìàç, ìöäùèø âÿ âàùèìÿëè áèð ùèññ îéàíûðäû. Åëÿ áèë áóðóíñóç áèð
ñèôÿò ýþðöðñÿí.
Ñààòûí éàëíûç ðÿãÿìëÿðè ãàëìûøäû: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,11,12...
Áèðäÿí Ñÿôäÿð äàéûéà åëÿ ýÿëäè êè, êö÷ÿäÿêè àäàìëàð äà ðÿãÿìëÿ-
ðÿ îõøàéûð. Áàõ î äàð êÿìÿð áàüëàìûø êþê àðâàä 8-ÿ îõøàéûð, î èðè áàøëû
êèøè 9-à, ùàìèëÿ àðâàä 6-éà îõøàéûð. Óçóí äèìäèêëè ïàïàã ãîéìóø îü-
ëàí 7-éÿ áÿíçÿéèð. Î òÿðÿôäÿí èêè àðûã, êÿêèëëè îüëàí ýÿëèð — 11. Áàøãà
áèð àðûã îüëàí éóìðó-ìàòàí áèð àðâàäëà éàíàøû àääûìëàéûð — 10.
Ñÿôäÿð äàéû þç-þçöíÿ ýöëäö: “Éîõ, äåéÿñÿí áó ýöí ìÿíèì ëàï éÿ-
ãèí áàøûì õàðàá îëóá. Éàõøûñû áóäóð, íÿ ãÿäÿð ýåú äåéèë, ýåäèì åâÿ”.
À÷àðû ÷ûõàðûá ãàïûñûíû à÷äû. Èøûüû éàíäûðäû. Êå÷èá ïÿíúÿðÿíèí ïÿð-
äÿñèíè àðàëàäû. ×àéíèêè ñóéëà äîëäóðóá îäóí öñòöíÿ ãîéäó.
Äèâàðäàêû òÿãâèìÿ éàíàøäû, äèããÿòëÿ áàõäû.
100
 5 èéóí. 1965. Øÿíáÿ:
Ýöíöí ÷ûõìàñû ñààò 3.15 äÿãèãÿ,
áàòìàñû 21.07 äÿãèãÿ.
“Ïàù àòîííàí! — äåäè, — çàëûì óøàüû, ýöíö äÿ úÿäâÿëÿ ñàëûáëàð. Áàòûá-
÷ûõìàñûíû ùåñàáëàéûáëàð. Ùÿð øåéè, ùÿð øåéè èíâåíòàðà ñàëûáëàð, ýöíö,
àéû, ýþéäÿ íå÷ÿ óëäóç âàð, ùàìûñûíû. Î ýöí áèðè äàíûøûðäû, äåéèð, ñè÷àí-
ëàðû, òàõòàáèòèëÿðè, áèðÿëÿðè äÿ ùåñàáëàéûáëàð. Ùàíñû øÿùÿðäÿ íå÷ÿ ñè÷àí,
íå÷ÿ òàõòàáèòè, íå÷ÿ áèðÿ âàð. Ùàìûñûíû ùåñàáëàéûá, èíâåíòàðà ñàëûáëàð.
Ïàù àòîííàí, à êèøèëÿð...”
Ñÿôäÿð äàéû äèêñèíäè. ×îõäàí áÿðè îòàüûíäà åøèòìÿäèéè áèð ñÿñ åøèòäè
— çÿíý ñÿñè.
Åâèíäÿ òåëåôîíó âàðäû, àììà ëàçûìñûç ãóòó êèìè áèð ãûðàãäà àòûëûá
ãàëìûøäû. Éóõóéà ýåòìèø òÿíáÿë, ãàðà ïèøèê êèìè ñÿññèç-ñÿìèðñèç, êèðè-
ìèøúÿ õóìàðëàíûðäû. Èíäè èñÿ çÿíýè çÿíýÿ úàëàéûðäû. Êèì îëà?
Äÿñòÿéè ýþòöðäö.
— Àëëî!
— Àéäûíû ÷àüûðûí, ïîæàëéóñòà!
— Ùàðà çÿíý åëÿéèðñÿí, ãûçûì?
— Àüàéåâýèëèí åâè äåéèë?
— Õåéð, áàëà, Àòàéåâèí åâèäèð.
— Îù, áàüûøëàéûí.
Àñäû. Äó, äó, äó, äó, äó...
Ñÿôäÿð äÿ òåëåôîíóí ÷ÿíýÿëèíè áàñäû. Àììà äÿñòÿê ÿëèíäÿ ãàëäû.
Íÿäÿíñÿ îíäà ãÿðèáÿ áèð ùÿâÿñ îéàíìûøäû. Êèìëÿñÿ òåëåôîíëà äàíûø-
ìàã èñòÿéèðäè. Åëÿ áèë àíúàã èíäè àüëûíà ýÿëìèøäè êè, òåëåôîíó âàð âÿ áó
òåëåôîíëà äàíûøìàã îëàð. Êèìÿ çÿíý åëÿéèì ýþðÿñÿí?
Äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéäó. Òåëåôîíóí àëòûíäàêû ìàñàíûí ïÿð÷èì îëìóø
ñèéèðòìÿñèíè à÷äû, îðàäàí òîçëó ìèõÿéè áèð äÿôòÿð ÷ûõàðòäû. Äÿôòÿðè à÷äû.
Åëÿ áèðèíúè ñÿùèôÿäÿúÿ Ìèíàíûí õÿòòèíè ýþðöá êþâðÿëäè.
À. ùÿðôèíäÿ Ìèíàíûí õÿòòèéëÿ “Àòàéåâ Ñÿôäÿð” ñþçëÿðè âÿ îíëàðûí
òåëåôîí íþìðÿñè éàçûëìûøäû. 4-15-20. Ìèíà ùÿìèøÿ çàðàôàòëà ö÷ øàùû áèð
àááàñû äåéÿðäè.
Èêèíúè ñÿùèôÿíè à÷äû.
Á. ùÿðôèíäÿ Áàáàíûí òåëåôîíó éàçûëìûøäû. Éàçûã Áàáà. Äàâàäàí
ãàéûòìàäû. Åëÿ áèë ëàï Áàáàé÷öí äåéèáëÿð êè:
Ñÿí êè áèð îä-éàëîâäóí,
íåúÿ éàòäûí éåðäÿ ñÿí?
101
 Øèð, ïÿëÿíý êèìè îüëàí èäè, éàçûã.
Â. ùÿðôèíäÿ èêè àä éàçûëìûøäû: “Âàëèäÿ”. Âàëèäÿ Ìèíàíûí êè÷èê áàúûñû
èäè. Èêè èëäèð ÿðèéëÿ Íóõàéà êþ÷öá ýåäèáëÿð. Áèð äÿ “Âàùèäîâ”. Âàùèäîâ
êèìäèð? Ñÿôäÿð äàéû íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèñÿ äÿ éàäûíà ñàëà áèëìÿäè.
Ã. ùÿðôèíäÿ éàçûëìûø àä áÿðê-áÿðê ãàðàëàíìûøäû. Ìèíà ãàðàëàìûø-
äû. Éàçûã éàìàí êþëýÿñèíäÿí ãîðõàí èäè. ßëáÿòòÿ ìÿíèì÷öí ãîðõóðäó.
Ãóëàìû àïàðàíäà ãàðàëàéûá, 55-úè èëäÿ Ãóëàì ãàéûòäû ýÿëäè. Àììà
äàùà î 20 èë áóíäàí ãàáàãêû íþìðÿñèíè ãàéòàðìàéàúàãäûëàð êè... Éÿãèí,
òÿçÿ íþìðÿ âåðèáëàð.
Ä. ùÿðôèíäÿ Äàäàøûí íþìðÿñè éàçûëìûøäû. Ñÿôäÿð äàéû Äàäàøà çÿíý
åëÿìÿê èñòÿìèðäè. Úàâàíëûãäà áÿðê äîñò èäèëÿð. Ñîíðà àðàëàíäûëàð. Áà-
éàã Ìÿììÿä Íÿñèð íÿ ýÿâÿçÿëÿéèðäè? Àé ñÿíè, Ìÿììÿä Íÿñèð. Î
âàõò Äàäàøû ýöíäÿ ÷àüûðûðäûëàð. Éàõøû, ìÿíè íèéÿ ÷àüûðìûðäûëàð, Ìÿì-
ìÿä Íÿñèðè íèéÿ ÷àüûðìûðäûëàð? ßëáÿòòÿ. Äàäàø ýåäÿíëÿðèí ÷îõóéëà äà-
ùà àðòûã áàüëûéäû. Áÿëêÿ îíà ýþðÿ ÷àüûðûðëàðìûø. Èíäèêè êèìè éàäûìäà-
äûð, áèð ýåúÿ áèçÿ ýÿëäè. “Àðàüûí âàð?” “Áèëèðñÿí è÷ÿí äåéèëÿì"— äåäèì.
“Áèëèðÿì, — äåäè, — îíóí÷öí äÿ þçöì ýÿòèðìèøÿì. Áàðû áèð øåé âåð”.
Ïåíäèð-÷þðÿê ýÿòèðäèì, áèð àç äà ýþéÿðòè. Îòóðäó éàðûì ëèòðÿíè òÿêáàøû-
íà è÷äè. Þçö äÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç. Áèð êÿëìÿ äèíèá äàíûøìûð. Ìÿí äÿ
îòóðóá áóíà áàõûðàì. È÷äè, øöøÿíè áàøà ÷àòäû. “Åù, àé Ñÿôäÿð, — äåäè, —
áèðèíè áèëèðñÿí, áèðèíè áèëìèðñÿí”. Ñþçëÿðè èíäèéÿ êèìè ãóëàüûìäàäûð: —
“Ñÿíÿ íÿ âàð êè, õîøáÿõò àäàìñàí”. Ïàïàüûíû ãîéäó ýåòäè. Î ýöíäÿí
ýþðäöì, áÿëè, äåéÿñÿí ìÿíÿ áèð àç ñó÷ëó áàõûð, áåëÿ áèð úöð ýåí ýÿçèð. Ìÿí
äÿ þçöìö ùå÷ î éåðÿ ãîéìàäûì. Äàùà ùå÷ ñîðóøóá, åëÿìÿäèì êè, áÿñ íÿ
îëóá? Ñàëàìÿëåéêöì, ÿëåéêÿñàëàì, Âÿññàëàì, Äàäàø áåëÿ Äàäàøäû.
Å. ùÿðôè áîø èäè.
ß. ùÿðôè “ßëèéåâ Òàùèð”. ßëèéåâ Òàùèð? Ùÿ, ùÿ, éàäûìà äöøäö. Áèð
âàõò ãîíøó èäèê. Àììà íå÷ÿ èëäèð áèð-áèðèìèçÿ ðàñò ýÿëìèðèê. Êö÷ÿäÿ
ýþðñÿì ùå÷ òàíûìàðàì. Éÿãèí, ìÿíèì ùå÷ àäûì äà îíóí éàäûíäà äåéèë.
È. “Èäðèñ”. Ìàøàëëàù, Èäðèñ. Ìÿíäÿí ö÷ éàø áþéöêäöð, àììà òóðï êè-
ìèäèð. Ùÿìèøÿ äàüäà-äàøäà. Èíäè äÿ åøèòìèøÿì Çàãàòàëà òÿðÿôäÿ ãûçûë
àõòàðûð. Áó òåëåôîíó íèéÿ ÷ÿêäèðèá áèëìèðÿì. Ùå÷ âàõò Áàêûäà òàïûëìûð-
ëàð, íÿ þçö, íÿ àðâàäû. “Ýåîëîã áàáàéàì, — äåéèð,— øÿùÿðäÿ íÿ èøèì
âàð? Ìÿíèìêè äàüäû, äàøäû”. Áÿëêÿ èíäè ìÿíèì áÿõòèìäÿí øÿùÿðäÿ
îëà? Ãîé áèð çÿíý åëÿéèì.
Äÿñòÿéè ýþòöðöá íþìðÿíè éûüäû. Óçóí çàìàí àðàëû ñèãíàëëàðà ãóëàã
àñäû. “Ùàðäàí îëàúàã? Èíäè ýþðÿñÿí ùàíñû äàüäà, ùàíñû ìåøÿäÿ ÷àäûð
ãóðóá îòóðóá?!”.
102
 Ì. Ìÿììÿä Íÿñèð. “Àé îíóí áàøû áàòñûí. Èíäè éÿãèí, ëöë àòÿøäè.
Ôàüûð îüëó ìÿùâ åëÿäè þçöíö, çàé îëäó áó è÷êèéëÿ. ßââÿëëÿð éåíÿ áèð
ÿíäàçàñû âàðäû. Èíäè ëàï àü åëÿéèá. Àäàìà íÿ ãÿäÿð äåéÿðëÿð, íÿ ãÿäÿð
þéöä-íÿñèùÿò åëÿéÿðëÿð. Óøàã äåéèë êè, ñèíëè êèøèäèð, ñà÷û, ñàããàëû àüàðûá.
Àüëàéûð, ñþç âåðèð, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà éåíÿ ýþðöðñÿí ëöëãÿìáÿðäèð. Þçö
äÿ êèìíÿí ýÿëäè è÷èð, áàøëàéûð, àüçûíû Àëëàù éîëóíà ãîéóá àõâàéû-àõ-
âàéû äàíûøìàüà. Óøàãëàð éàõøû äåéèðëÿð êè, Ìÿììÿä Íÿñèðèí ãàðíûíû
äîëäóð, öðÿéèíè áîøàëòñûí.
Í. “Íÿáèéåâ ßñýÿð” ßñýÿð éàçûã äà áèëäèð þëäö. Åâÿ ýÿëèá ïåíúÿ-
éèíè ÷ûõàðäûá. “Àðâàä, ìÿíÿ áèð ÷àé” äåéèá, åëÿ îðàäàúà úàíû ÷ûõûá. Áó
öðÿê çÿùðèìàðûí äà áåëÿ èøè âàð äà!
Ð. Ðÿùèì. “Éîõ, áàëà. Ðÿùèì èíäè áþéöê àäàìäûð. ßëè áþéöêëÿðèí
ÿòÿéèíäÿäèð. Çÿíý åëÿéÿúÿéÿì, äåéÿúÿê ýþðÿñÿí íÿ èøè äöøöá. Áèð äÿ
êè, éÿãèí, ùå÷ áó íþìðÿ äÿ äöç äåéèë. Àõû áþéöê àäàìëàð âÿçèôÿéÿ êå-
÷ÿí êèìè î ñààò òåëåôîíëàðûíû äÿéèøèðëÿð.
Ñ. “Ñÿôäÿð Àòàéåâ” 4-15-20. Áó ñÿùèôÿäÿ íþìðÿñèíè þç õÿòòèéëÿ
éàçìûøäû.
Ò. “Òåééóá”. Øÿíáÿ ýöíö Òåééóá Áàêûäà ãàëàí äåéèë. Ìÿðäÿêàí-
äà áåëè àëûá ÿëèíÿ, äöøöá áàüûí úàíûíà. Áó èë äÿ éÿãèí, ìöòëÿã áèð ñÿáÿò
öçöì ýþíäÿðÿúÿê. Éàäûíäàí ÷ûõàí äåéèë.
X. Ù. ×. — ñÿùèôÿëÿð þòäöêúÿ Ñÿôäÿðè ãöññÿ áàñûðäû. Åëÿ áèë éåýàíÿ
êèáðèò ãóòóñóíäà àíúàã éàíûã êèáðèòëÿð ãàëìûøäû.
Ô. “Ôÿðùàä”. Ôÿðùàä Ìîñêâàäàäûð.
Ó. “Óëäóç”. Óëäóçýèë òÿçÿ åâÿ êþ÷öáëÿð. Éÿãèí, ùÿëÿ òåëåôîí ÷ÿê-
äèðìÿéèáëÿð.
Äÿôòÿð êþùíÿ îðôîãðàôèéà âàõòûíäàí ãàëìûøäû. Ùÿëÿ èêè ùÿðô äóðóð-
äó. Þ âÿ ß.
Þ ùÿðôè áîø èäè:
Ñÿôäÿð äàéû àðàìëà, åùìàëëûúà ñîí ñÿùèôÿíè à÷äû.
ß ñÿùèôÿñèíäÿ “Éàøàð” ñþçö éàçûëìûøäû, àììà íÿäÿíñÿ òåëåôîíóíó
éàçìàã óíóäóëìóøäó. Òåëåôîí íþìðÿñè éîõ èäè, — åëÿ éàëûí-éàëõû Éàøàð.
Äÿôòÿðè ãàïàäû âÿ áèðäÿí ýþçö àðõà úèëääÿ éåíÿ Ìèíàíûí õÿòòèíÿ
ñàòàøäû. Ìèíà èðè ÷àï ùÿðôëÿðèéëÿ:
Éàíüûí 01
Ìèëèñ 02
Òÿúèëè éàðäûì 03
éàçìûøäû.
Ñÿôäÿð äàéû þç-þçöíÿ ýöëöìñöíöá äÿñòÿéè ãàëäûðäû.
103
 Ñûôûðû ÷ÿêäè, ÿëèíè áèðÿ óçàòäû, áèðäÿí àüëûíà ýÿëäè êè, éàíüûí èäàðÿ-
ñèéëÿ çàðàôàò åëÿìÿê îëìàç. Àäàìûí àòàñûíû éàíäûðàðëàð. Ùÿð ùàëäà, òå-
ëåôîíó ëàï éÿãèí êÿñäèðÿðëÿð.
Èñòÿìèðäè êè, òåëåôîíóíó êÿññèíëÿð. Äèíìÿñÿ äÿ ãîé áèð ãûðàãäà äó-
ðóá ãàëñûí. Íåúÿ îëñà áèð ùÿéàíäûð.
02 èëÿ äÿ çàðàôàò åòìÿê îëìàçäû. 03-íÿí äÿ ùÿì÷èíèí.
Áÿñ, 04? Ýþðÿñÿí, 04 òåëåôîí âàðìû? Ýþðÿñÿí, ùàðàäûð? Áÿëêÿ áó
íþìðÿíè éûüûá åëÿ-áåëÿ äàíûøìàã îëàð? Ñÿíè ñîðüó-ñóàëà òóòìàäàí èêè-
ö÷ êÿëìÿ õîø ñþç äåéÿðëÿð, ùàë-ÿùâàë òóòàðëàð, êåôèíè ñîðóøàðëàð, öðÿê-
äèðÿê âåðÿðëÿð?
Ñÿôäÿð äàéû 04 éûüäû. Òåëåôîíäàí ùå÷ áèð ñÿñ ÷ûõìàäû. Íÿ óçóí ñèã-
íàëëàð, íÿ äÿ ãûñà! Ùå÷ áèð ñÿñ ýÿëìÿäè. Ñàíêè áó, ìþâúóä îëìàéàí áèð
ÿðàçè èäè.
05-è ÷ÿêäè. Éåíÿ ñÿñ ÷ûõìàäû.
06-äà ùàé âåðìÿäè.
07-äÿ òåç-òåç ãûñà ñèãíàëëàð åøèäèëäè. Ìÿøüóë èäè.
08 äÿ ìÿøüóë èäè.
Ñÿôäÿð äàéû ñîí íþìðÿíè — 09-ó ÷ÿêäè âÿ äÿñòÿêäÿ äÿðùàë ñÿñ åøè-
äèá þçöíö èòèðäè, êàðûõûá:
— Ñàëàìÿëåéêöì, Ñÿôäÿðäèð, — äåäè.
Ãóðó áèð ñÿñ åøèäèëäè:
— Êèì? Ôàìèëèíè àéäûí äåéèí.
— Ôàìèëè?.. Àòàéåâ. Àòàéåâ Ñÿôäÿð.
— Öíâàí?
— Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, 45.
— Ýþçëÿéèí.
Ìÿñÿëÿ Ñÿôäÿðÿ ñîíðà ÷àòäû. Áàøà äöøäö êè, ìÿëóìàò áöðîñóíà
çÿíý åëÿéèá, àðâàä äà åëÿ áèëèá áó òåëåôîí íþìðÿñèíè èñòÿéèð.
Îíó ýöëìÿê òóòäó, àììà äÿñòÿéè àñìàäû. Äÿñòÿêäÿí ñÿñ ýÿëäè:
— 4-15-20. Ñÿôäÿð:
— Ëàï äöçäöð, — äåäè, — ö÷ øàùû, áèð àááàñû.
Àíúàã ãûç îíóí ñþçëÿðèíè åøèòìÿäè. Äÿñòÿéè ãîéìóøäó.
Ñÿôäÿð äàéû äà äÿñòÿéè ãîéäó. Ïûããûëäàéûá ýöëäö.
Áèðäÿí ôèêèðëÿøäè êè, ýþðÿñÿí, àäàì þç òåëåôîíóéëà þç íþìðÿñèíÿ
çÿíý åëÿñÿ íÿ îëàð?
Ýþðÿê. Äÿñòÿéè ýþòöðöá íþìðÿíè ÷ÿêäè. 4, 1, 5, 2, 0... Àùà. Òÿëÿ-
ñèê, àðàìñûç, êÿñèê ñèãíàëëàð åøèäèëìÿéÿ áàøëàäû.
— Äó, äó, äó, äó, äó, äó, äó...
104
 Ñÿôäÿð äàéû:
— Ìÿøüóëäóð, äàíûøûð,— äåäè. Ýöëäö, ñîíðà íÿäÿíñÿ áèð àç òóòóëàí
êèìè îëäó.
Äèíëÿìÿéÿ áàøëàäû. Áèð õåéëè ãóëàã àñäû.
Äÿñòÿêäÿí çàùëÿòþêÿí áèð àðäûúûëëûãëà ñÿñëÿð åøèäèëèðäè: äó, äó, äó,
äó, äó...
Åëÿ áèë ïàéûç ýöíö åâèí äàìûð...

ÍßÐÌÈÍßÍÈÍ ÀÒÀÑÛ ÑßÔÄßÐß

Âß ÀÍÀÑÛ ÌÈÍÀÉÀ ÌßÊÒÓÁÓ

Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì! Àíà âÿ àòà! Óçàã Ãâèíåéà äèéàðûíäàí ñèçÿ ÷îõ-

ëó-÷îõëó ñàëàì ýþíäÿðèðÿì. Ñèçèí÷öí áóðíóìóí óúó ýþéíÿéèð. ßâ-
âÿëúÿ, ñèçÿ áèð øàä õÿáÿð âåðìÿê èñòÿéèðÿì: ùÿð èêèíèç áàáà âÿ íÿíÿ îë-
ìóñóíóç. Þçöì ãÿñäÿí áó áàðÿäÿ ñèçÿ ùå÷ íÿ éàçìûðäûì êè, àíàì íè-
ýàðàí ãàëìàñûí. Áèëèðÿì àõû, éàìàí âàñâàñûäûð. Èíäè ùÿð øåé éàõøû ãóð-
òàðûá âÿ îí ýöí áóíäàí ãàáàã áàëàúà áèð îüëàí íÿâÿíèç äöíéàéà ýÿëèá.
Ùöñö äåéèð êè, àòàìà îõøàéûð, àíúàã áóðíó ëàï ñÿíèíêèäèð, àé àíà. Àäûíû
ùÿëÿ ãîéìàìûøûã. Àé àòà, ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿíèí àäûíû ãîéàã; àíúàã
Ùöñö äåéèð êè, èðàã-èðàã, ñàü îëàí àäàìûí àäûíû ãîéìàçëàð. Äåäèì, ñèç-
ëÿðäÿ ãîéìóðëàð, àììà áèçëÿðäÿ ãîéóðëàð. Äåäèì áèçëÿðäÿ áåëÿ ãàéäà
âàð êè, áèðèíúè óøàüà áàáàñûíûí àäûíû ãîéóðëàð. Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì
áåëÿ ãàéäà âàð, éà éîõ, àíúàã ùÿð ùàëäà Ùöñöíöí áàøûíû òîâëàìàã ö÷öí
áåëÿ äåäèì. ×öíêè ÷îõ èñòÿéèðäèì ñÿíèí àäûíû ãîéàì, àé àòà. Óøàüûí
àäûíû ÷àüûðàíäà åëÿ áèëÿðÿì ñèç äÿ éàíûìäàñûíûç áó ãÿðèá éåðäÿ. Ãûç
îëñàéäû ñÿíèí àäûíû ãîéàúàãäûì, àé àíà. Àé àíà, ãóðáàíûí îëóì, ñÿí-
äÿí éàìàí íèýàðàíàì. Ùÿð ýåúÿ ñÿíè éóõóäà ýþðöðÿì. Åëÿ ãàòìàãà-
ðûøûã éóõóëàð ýþðöðÿì êè, ùå÷ îëìàñà ìÿíÿ áèð ÿëúÿ êàüûç éàçàéäûí.
Àòàìà áàõ, ýþçöíÿ ñó âåð, ùÿð àé ìöíòÿçÿì ìÿíÿ ìÿêòóá éàçûð. Áè-
çèì ÿùâàëûìûçû õÿáÿð àëñàíûç, ýöçÿðàíûìûç ïèñ êå÷ìèð. Ùöñöíöí áóðäà
éàìàí ùþðìÿòè âàð. Áóðäà ùÿêèìëÿðÿ ÷îõ åùòèéàú âàð. Åëÿ õÿñòÿëÿð, åëÿ
õÿñòÿëèêëÿð âàð êè, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí. Úàìààò ÷îõ ìåùðèáàíäûð. Àììà
÷îõ êàñûáäûðëàð éàçûãëàð.
Ùÿ, áàëàúà Ñÿôäÿð îéàíäû, áàøëàäû áàüûðìàüà. Éÿãèí àúûá, êþïÿê-
îüëó éàìàí ãàðûíãóëóäóð.
Þïöðÿì ñèçè áÿðê-áÿðê:
Ï.S. Ùöñö ñèçÿ ÷îõëó ñàëàì ýþíäÿðèð.
Ãûçûíûç Íÿðìèíÿ
105
 ÁÈÐ Äß ÌßÍ ÝÞÐÑßÌ ÊÈ...
Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð(?)

Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû:

— Ùÿ, áèð øåé äåéèí.
Ñöðÿééà: éàçûð?
Íåìÿò: Ùÿ. Áèð øåé äåéèí.
Ñöðÿééà: íÿ äåéÿê?
Íåìÿò: íÿ áèëèì, áèð øåé äåéèí äÿ.
Ñöðÿééà: àùà... Äåìÿê, ìÿí äåìÿê èñòÿ... Éîõ, äåìÿê ìÿí äå-
ìÿê, éàõøû ÷ûõìàäû. Äàéàí... ùÿ... Äåìÿëè...ûùû, ûùû, (þñêöðöð). Äåìÿëè,
ìÿí äåìÿê èñòÿéèðÿì êè... Áó ýöí àéûí 5-äèð. Èéóíóí. 65-úè èë... Äå-
ìÿê, ñÿí àëìûñàí ìàãíèòîôîí.
Áèêÿ: íå÷ÿ âåðìèñÿí áóíà?
Íåìÿò: éöç äîõñàí ìàíàò. Áèêÿ õàëà, éàõûí ýÿë. Ñÿí äÿ áèð øåé äå
áàõ áóðà, ìàãíèòîôîíà.
Áèêÿ: Àëéàýèëäÿ äÿ áóíäàí âàð. Àììà áóíäàí áþéöê îëàð. Ìóðòóç
Ìîñêâàäàí ýÿòèðèá. Äåéèð 4000 ìàíàòà àëìûøàì. Êþùíÿ ïóëíàí.
Íåìÿò: Êàðìåí, Úèëäà, Íÿðýèç! Ýÿëèí, ñèç äÿ áèð øåé äåéèí. (Àä-
äûìëàð).
Êàðìåí: íó ÷òî?
Íåìÿò: ãûçûì, ýÿë áóðà. Úèëäà, ñÿí äÿ éàõûí äóð. Áàõ áóðà äå.
Êàðìåí: ÿøè, íÿ äåéèì å...
Íåìÿò: áèð øåé äåéèí äÿ...
Êàðìåí: õîõìà å... ÷òî ñêàçàò?
Ñöðÿééà: ÿøè, áèð øåé äåéèí äÿ. Àòàíûç òÿçÿ ìàãíèòîôîí àëûá ýÿòèðèá.
Êàðìåí: ÷óâàê ïîøåë ñàìûé çàäðûïàííûé ìàãíèê êóïèë è òåïåð ñåàíñ
óñòðàèâàåò.
Úèëäà: íå ãîâàðè.
Ýöëöøäöëÿð.
Ñöðÿééà: êÿñ ñÿñèíè, àõìàüûí ãûçû. Çàäðûïàííûé! Ëàï éàõøûäûð.
Êàðìåí: î, ìàõàíè ïîëíîñòéó ïîääåðcèâàåò ïàõàíà. Òðîãàòåëíîéå
åäèíîäóøèéå ñòàðøåãî ïîêîëåíèéà.
Úèëäà: íå ãîâîðè.
Áèêÿ: Ìóðòóçýèë ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà ãîéóáëàð. Áóíäàí àçû èêè äÿ-
ôÿ áþéöê îëàð.
Êàðìåí: ÷óâèõà â âîñòîðãå îò ìàãíèòîôîíà Ìóðçèêà, íèêàê íå óñ-
ïîêîèòñéà.
106
 Íåìÿò: Íÿðýèç, ãûçûì, ãóçóì, ýÿë ñÿí áóðà.
Íÿðýèç: ìÿí ýÿëäèì.
Ñöðÿééà: ãûçûì, î øåèðè äåíÿí. ßçáÿð äåéèðäèí ùà...
Áèêÿ: Ìóðòóç äåéèð äþðä ìèí ìàíàò âåðìèøÿì. Êþùíÿ ïóëíàí.
Íÿðýèç: èñòÿìèðÿì.
Ñöðÿééà: ÿøè, èñòÿìèðñÿí èñòÿìÿ. Ùàìûñû þçöíö íàçà ãîéóá. Áÿñäèð
Íåìÿò. Ñàõëà ýþðÿê íåúÿ éàçûá.
Íåìÿò: Íÿðýèç, ñÿí éåíÿ ìÿíèì ðó÷êàìû ýþòöðìöñÿí? Äåìÿìèø-
äèì ñÿíÿ îíà ÿë äÿéìÿ? Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè, î ðó÷êàíû ýþòöðìöñÿí,
þçöíäÿí êöñ.
Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû. Ëåíòèí ùÿðëÿíìÿñèíè ñàõëàäû:
— Ýþðÿê íåúÿ éàçûá, — äåéÿ èêèíúè äöéìÿíè áàñäû. Ëåíòè ýåðè ùÿðëÿòäè.
— Èíäè ãóëàã àñàã, — äåäè âÿ ö÷öíúö äöéìÿíè áàñäû.
Ñÿñëÿð ýÿëäè:
Íåìÿò: ùÿ, áèð øåé äåéèí.
Ñöðÿééà: éàçûð?
Êàðìåíëÿ Úèëäà ãûøãûðûøäûëàð.
— Ìàõàíûí ñÿñèäèð.
Íåìÿò: ùÿ, áèð øåé äåéèí äÿ.
Ñöðÿééà: íÿ äåéèì?
Ñöðÿééà:
— Ìÿíèì ñÿñèìäèð? — äåäè, — ùå÷ îõøàìûð.
Íåìÿò: íÿ áèëèì, áèð øåé äåéèí äÿ.
Ñöðÿééà: àùà... äåìÿê, ìÿí èñòÿ... éîõ, äåìÿê ìÿí äåìÿê, éàõøû
÷ûõìàäû, äàéàí...
Ùàìûñû ýöëöøäö:
Êàðìåí:
— Äåìÿê, ìÿí äåìÿê èñòÿ, — äåéÿ àíàñûíûí ñÿñèíè éàìñûëàäû.
Ñöðÿééà:
— ßøè, ãîéóí ãóëàã àñàã äà, — äåäè. Ìàãíèòîôîíäàí ñÿñè ýÿëäè:
— Áó ýöí àéûí 5-äèð. Èéóíóí. 65-úè èë. Äåìÿê, ñÿí àëìûñàí ìàãíè-
òîôîí. Íåìÿò:
— Ëàï òàòàð êèìè äàíûøûðñàí, — äåäè. “Äåìÿê, ñÿí àëìûñàí ìàãíèòîôîí”.
Ìàãíèòîôîíäàí Áèêÿ õàëàíûí ñÿñè ýÿëäè:
— Íåúÿ âåðìèñÿí áóíà?
Íÿðýèç:
— Íÿíÿ, ñÿíñÿí, àé íÿíÿ, — äåéÿ úûð ñÿñëÿ ÷àüûðäû.
107
 Êàðìåí:
— À ÷óâèõà íå ìîæåò, — äåäè — îáéàçàòåëíî äîëæíà ñïðàâèòñéà î ñåíå.
Éåíÿ ýöëöøäöëÿð.
Áèêÿ õàëà:
— Ìóðòóçýèë äÿ ñÿñèìè éàçìûøäû, — äåäè, — ëàï þç ñÿñèìÿ îõøàéûðäû.
Àììà áóðäà ùå÷ îõøàìûð.
Ìàãíèòîôîíäàí éåíÿ Áèêÿ õàëàíûí ñÿñè ýÿëäè:
— Àëéàýèëäÿ äÿ áóíäàí âàð. Àììà áóíäàí áþéöê îëàð.
Àëéà Áèêÿíèí áþéöê ãûçû, Ñöðÿééàíûí áþéöê áàúûñû èäè.
Áèêÿ: Ìóðòóç Ìîñêâàäàí ýÿòèðèá.
Êàðìåí:
— Âîò åòî ìàã, éà ïîíèìàéó, — äåäè.
Áèêÿ: äåéèð 4000 ìàíàòà àëìûøàì. Êþùíÿ ïóëíàí.
Íåìÿòèí ñÿñè ýÿëäè:
— Êàðìåí, Úèëäà, Íÿðýèç, ýÿëèí ñèç äÿ áèð øåé äåéèí.
Ìàãíèòîôîíäàí àääûì ñÿñëÿðè åøèäèëäè. Ñîíðà Êàðìåíèí ñÿñè ýÿëäè:
— Íó ÷òî?
Êàðìåí òÿÿúúöáëÿ:
— Ìÿíÿì, — äåäè.
Úèëäà:
— Éîõ, áÿñ ìÿíÿì, — äåäè, — êîíå÷íî òû.
Êàðìåí: õîõìà å... ÷òî ñêàçàò?
Ñöðÿééà:
— Õîõìà-ìîõìà. Áóíëàðûí äàíûøûüûíà áàõ, — äåäè. Ìàãíèòîôîíäàí
ñÿñè ýÿëäè:
— ßøè áèð øåé äåéèí äÿ... Àòàíûç òÿçÿ ìàãíèòîôîí àëûá ýÿòèðèá.
Êàðìåí: ÷óâàê ïîøåë ñàìûé çàäðûïàííûé ìàãíèê êóïèë...
Íåìÿò:
— Ãûçûì, — äåäè, — âàëëàù, ìÿíÿ äåäèëÿð êè, áó ïèñ ìàðêà äåéèë.
Úèëäà: íå ãîâîðè.
Ìàãíèòîôîíäà ýöëöø ñÿñè åøèäèëäè. Ñîíðà Ñöðÿééàíûí ñÿñè ýÿëäè:
— Êÿñ ñÿñèíè, àõìàüûí ãûçû...
Êàðìåí:
— Äîüìà ãûçûíëà ýþð íåúÿ äàíûøûðñàí, — äåäè. — È ó÷òè, åòî óæå çàïè-
ñàíî. Äàùà ñþçöâö îáðàòíî ýþòöðöá äàíà áèëìÿçñÿí. Äîêàçàòåëñòâî íà
ëèòñî.
Ìàãíèòîôîíäàí ñÿñè ýÿëäè:
108
 — Î, ìàõàíè ïîëíîñòéó ïîääåðæèâàéåò ïàõàíà.
Úèëäà:
— Íå ãîâîðè, — äåäè âÿ ùÿìèí àíäàúà îíóí ñÿñè ìàãíèòîôîíäà òÿê-
ðàð åäèëäè:
— Íå ãîâîðè...
Áèêÿ õàëà:
— Àëéàýèëèíêè áóíäàí áþéöê îëàð. — äåéÿ ñþçÿ áàøëàäû, àììà åëÿ áó
àí þç ñÿñèíè åøèäèá ñóñäó:
— Áóíäàí àçû èêè äÿôÿ áþéöê îëàð.
Êàðìåí: ÷óâèõà â âîñòîðãå îò ìàãíèòîôîíà Ìóðçèêà.
Ñöðÿééà:
— Áàé, áèàáûð÷ûëûã, — äåäè. — Ìóðçèê íÿäèð, àç, åøèäÿð, èíúèéÿð. Áèà-
áûð îëàðûã.
Êàðìåí:
— Íÿ âàð êè, — äåäè, — òéîòéà Àëéà îíà ùÿìèøÿ Ìóðçèê äåéèð.
Áèêÿ õàëà:
— Àëéà àðâàäûäûð, — äåäè, — î áàøãà, ñÿí áàøãà.
Ìàãíèòîôîíäàí Íÿðýèçèí ñÿñè ýÿëäè:
— Èñòÿìèðÿì.
Ñöðÿééà: ÿøè, èñòÿìèðñÿí, èñòÿìÿ. Ùàìûñû þçöíö íàçà ãîéóá. Áÿñ-
äèð. Íåìÿò, ñàõëà ýþðÿê íåúÿ éàçûá.
Íåìÿò: Íÿðýèç, ñÿí éåíÿ ìÿíèì ðó÷êàìû ýþòöðìöñÿí. Äåìÿìè-
øÿì ñÿíÿ îíà ÿë äÿéìÿ? Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Áèðäÿí-áèðÿ ñöêóò áàøëàíäû. Ëåíò ñÿññèç-ñÿìèðñèç ùÿðëÿíèðäè. Éàçû
áóðäà ãóðòàðäû. Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû:
— Âÿññàëàì, — äåäè.
Ñöðÿééà.
— ßíòèãÿäèð, — äåäè, — íÿ úöð äàíûøìûøûã, ùàìûñû äöøöá.
Êàðìåí:
— À ÷òî òû äóìàëà. — äåäè, — ñÿí áèð øåé äàíûøàúàãñàí, îðäà áàøãà
øåé äöøÿúÿê?
Ýöëöøäöëÿð.
Ñöðÿééà:
— Àëëàù ùàããû, ëàï ìþúöçÿäèð, — äåäè.
Êàðìåí:
— Â êàêîì âåêå âû æèâéîòå, ëéóäè? — äåäè, — úàìààò÷öí ìàãíèòîôîí
ïðîéäåííûé åòàï. À áóíëàð èíäè àéûëûáëàð. Ïîòðéàñåíû ÷óäîì òåõíèêè.
109
 Úèëäà: — Íå ãîâîðè, — äåäè, — õîõìà å...
Íåìÿò:
— Áàëàì, þçöíöç ìàãíèòîôîí èñòÿìèøäèíèç, — äåäè, — Áàøûìû êå÷ÿë
åëÿìèøäèíèç. Ìÿí äÿ àëûá ýÿòèðìèøÿì äÿ.
Ñöðÿééà:
— Ëàï éàõøûäûð, — äåäè. — ñÿí áó ñûðòûãëàðà ôèêèð âåðìÿ, ãÿëÿò åëÿéèðëÿð.
Áèêÿ õàëà ìÿçÿììÿòëÿ:
— Ùå÷ íÿéè áÿéÿíìèðëÿð, — äåäè. — Àëéàíûí óøàãëàðû äà áåëÿäèð.
Ñöðÿééà:
— Àììà äîüðóäàí ãèéàìÿò øåéäèð, — äåäè. — Ìÿí ùå÷ þç ñÿñèìè òà-
íûìàçäûì. Åëÿ áèë þçýÿ àäàìäûð.
Íåìÿò:
— Ùå÷ êÿñ þç ñÿñèíè òàíûìûð, — äåäè. — ×öíêè åëÿ áåëÿ ùÿéàòäà áèç
ñÿñèìèçè îëäóüó êèìè åøèòìèðèê.
Ñöðÿééà:
— Ñÿí ìÿíèì úàíûì, ãîé áèð äÿ ãóëàã àñàã, — äåäè.
Êàðìåí:
— Íó óæå ïðîñòèòå, — äåäè. — Åòî èñïûòàíèéå âûøå ìîèõ ñèë.
Î äà, Úèëäà äà î áèðè îòàüà êå÷äèëÿð. Íÿðýèç äÿ îíëàðûí äàëûíúà
ãà÷äû. Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû. Äèíëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Èëê ñþçëÿð, úöìëÿ-
ëÿð þòäö.
Ìàãíèòîôîíäàí Ñöðÿééàíûí ñÿñè åøèäèëäè:
— Äåìÿê, ìÿí èñòÿ...
Î áèðè îòàãäàí Êàðìåí ãûøãûðäû:
— Äåìÿê, ìÿí èñòÿ...
Íåìÿò áàøûíû áóëàäû:
Î áèðè îòàãäàí Êàðìåíèí ñÿñè ýÿëäè:
— Ñåé÷àñ ÷óâèõà íà÷íéîò ðàñõâàëèâàò ìàãíèòîôîí Ìóðçèêà.
Äÿðùàë ìàãíèòîôîíäàí Áèêÿ õàëàíûí ñÿñè åøèäèëäè:
— Àëéàýèëäÿ äÿ áóíäàí âàð. Àììà áóíäàí áþéöê îëàð.
Î áèðè îòàãäà ãÿùãÿùÿ âàçëàðû úèíýèëòèéëÿ ñûíûá äàüûëäû.
Àõûðà ãÿäÿð ãóëàã àñäûëàð. Ãûçëàð î áèðè îòàãäàí ðåïëèêàëàð àòûð âÿ
ìàãíèòîôîí îíëàðûí ñþçëÿðèíè òóòóãóøó êèìè òÿêðàð åäèðäè: àðòûã îíëàð
éàçûíû ÿçáÿð áèëèðäèëÿð.
ßñëèíÿ ãàëñà, Íåìÿò äÿ ùàíñû ñþçäÿí ñîíðà ùàíñû ñþçöí, êèìèí ñÿ-
ñèíäÿí ñîíðà êèìèí ñÿñèíè åøèäÿúÿéèíè áèëèðäè. Äèë éàíûëòìàúëàðû, äàíûøûã
áöäðÿìÿëÿðè, íÿôÿñëÿð, þñêöðÿêëÿð, ýöëöøëÿð, ùàìûñû úàüáàúàü þç éåðèí-
äÿ ñàáèò âÿ äÿéèøèëìÿç äîíóá ãàëìûøäû.
110
 Ìàãíèòîôîíäàí Íåìÿòèí ñÿñè åøèäèëäè:
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Ñîíðà ëåíòëÿðèí ñöêóòó ùÿðëÿíìÿéÿ áàøëàäû.
Íÿðýèç î áèðè îòàãäàí ãà÷ûá ýÿëäè. Ãà÷àíäà èêè íàçèê ùþðöéö ñè÷àí
ãóéðóüó êèìè ÷èéíèíäÿ àòûëûá-äöøöðäö.
— Àòà, — äåäè. — Áèð äÿ ýþðñÿí íÿ åäÿðñÿí?
Íåìÿò:
— Àé øåéòàí, — äåäè. — Áèð àç òåç ñàõëàìûøàì, ñþçöì éàðûì÷ûã ãà-
ëûá. Àììà áàõ äåéèðÿì: áèð äÿ ìÿíèì ðó÷êàìû ýþòöðñÿí, àòàíû éàíäû-
ðàúàüàì.
Íÿðýèç äèíìÿçúÿ ìÿòáÿõÿ ýåòäè. Êèáðèò ýÿòèðèá àòàñûíà óçàòäû.
— Éàíäûð, — äåäè.
Íåìÿò ýöëöá ãûçûíû ãóæàüûíà ýþòöðäö. Î öçöíäÿí, áó öçöíäÿí
þïäö. Éåðÿ ãîéäó.
Ãàïû äþéöëäö.
À÷äûëàð.
Ìöðøöäöí äàç áàøû ýþðöíäö. Ìöðøöä:
— Äþé òàõòà ãàïûìû, äþéÿðÿì äÿìèð ãàïûíû, — äåäè, — ýöëìÿ ãîí-
øóíà, ãóéóéà þçöí äöøÿðñÿí, — áó, îíóí äàíûøûã ìàíåðàñû èäè. Ãÿñäÿí
ìöõòÿëèô çÿðá-ìÿñÿëëÿðè áèð-áèðèíÿ úàëàéûá äåéÿð, éà äà òÿùðèô åäÿðäè.
Èêè ãàòàð ãûçûë äèøëÿðèéëÿ ýöëÿ-ýöëÿ è÷ÿðè ýèðäè.
— Àé ñàëàìÿëåéêöì, àé ùÿð âàõòûíûç õåéèð. Íåúÿñèíèç? Éàõøûñûíûç.
— Áó äà îíóí çàðàôàò ôîðìàëàðûíäàí áèðè èäè. Þçö ñóàë âåðèá þçö äÿ úà-
âàá âåðÿðäè: “Ñààò íå÷ÿäèð? Áåøèí éàðûñû. Ùàðäàí ýÿëèðñÿí? Èøäÿí”.
Ñîíðà äà ýöëÿðäè.
Ìöðøöä Íåìÿòýèëèí ãîíøóñó èäè. Þçö äÿ äèø ùÿêèìèéäè. Êèìñÿ ùà-
÷àíñà äåìèøäè êè, áó Ìöðøöä éàìàí áàìÿçÿ îüëàíäûð âÿ áó ñþçëÿðëÿ
îíóí åâèíè éûõìûøäû. Ìÿçÿëèëèê, íå÷ÿ äåéÿðëÿð, àüûð áèð éöê êèìè îíóí
áîéíóíà äöøìöøäö. Ùÿð éåðäÿ, ùÿð ìÿúëèñäÿ, ùÿð ñàíèéÿ, ùÿð äÿãèãÿ
ìÿçÿëè îëìàã éîëóíäà éåääè ãàò ãàáûãäàí ÷ûõàðäû. Ìöðøöä ýÿëÿíäÿ ñÿ-
ñè îòàüû áàøûíà àëàðäû, îòàüû ýöúëö ðàäèîñòàíñèéà åôèðè äîëäóðàí êèìè äîë-
äóðàðäû.
— Íèçàìè äåìèøêÿí, úöúÿíè ïàéûçäà ñàéàðëàð, — äåäè.— Èíäè ýÿëìè-
øÿì, Íåìÿò ãàüà, ñÿíäÿí ãèñàñ àëûì.
Äöíÿí Íåìÿò øàùìàòäà îíó äþðä ÿë äàëáàäàë óäìóøäó.
— Äöíÿí õîðóçóìó âåðäèí ãîëòóüóìà. Àðâàä ñöáù òåçäÿí ìÿíè
îéàäûá êè, ýåò áèð òîéóã äà àë åâäÿ ïòèñàôåðìà äöçÿëäÿê. Äåäèì, àðâàä
111
ùå÷ åëÿ ñþùáÿò éîõäóð, — ÿëèíè äàç áàøûíà ÷ÿêäè, — åøèòìÿìèñÿí êå÷ÿë
ñóéà ýåòìÿç. Áó õîðóç ÿìàíÿòäèð. Íåìÿò ãàüàäàí ÿëáîðúó àëìûøàì.
Ñàáàù øÿõñÿí àïàðûá ãàüàìûí ãîëòóüóíà âåðÿúÿì. Íèçàìè äåìèøêÿí:
áîðúëó áîðúëóíóí ñàüëûüûíû èñòÿð.
Íåìÿò:
— Íèçàìè ìöÿëëèìèí áèð áàøãà êÿëàìû äà âàð, — äåäè. — Ðÿùìÿòëèê
éàõøû äåéèá êè, äàëäàí àòûëàí äàø äÿéñÿ-äÿéñÿ, òîïóüà äÿéÿð, — î äà
Ìöðøöäöí éóìîðóíà àëûøìûø âÿ îíó ìÿíèìñÿìèøäè.
Ìöðøöä:
— Àé Àëëàù þëÿíëÿðèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, — äåäè. — Èíäè ìÿí ñÿíè åëÿ
óäàúàì êè, ùå÷ Íèçàìèíèí Ýÿíúÿäÿ ðóùó äà èíúèìÿñèí.
Íåìÿò:
— Ìÿíè øàùìàòäà óäìàã, òóë èøäèð, — äåäè. — Ìÿí éàõøû ìÿêòÿá
êå÷ìèøÿì. Ìöùàðèáÿ âàõòû, óøàã èäèì îíäà, àíàìäàí ýèçëèí ãîíøóíóí
îüëóéëà ìàðãàðèíÿ îéíàéàðäûã. Áèëèðäèì êè, þëñÿì äÿ ýÿðÿê óäàì.
Äîüðóäàí áèð äÿôÿ äÿ óäóçìàäûì.
Ìöðøöä:
— Î êè ãàëäû ìÿíêóùàòûí ìöÿççÿì ôàèäÿëÿðèíÿ, áóðàäà ìÿòëÿá áèð
àç òóëäóð, — äåäè.
Ìöðøöääÿí áåø äÿãèãÿ ñîíðà Ìÿíçÿð ýÿëäè. Ìÿíçÿð Ìöðøöäöí àð-
âàäû èäè. Ùÿìèøÿ äÿ áåëÿ åäÿðäèëÿð. Éà ÿââÿë ÿð ýÿëÿðäè, áåø äÿãèãÿ-
äÿí ñîíðà àðâàä òÿøðèô áóéóðàðäû. Éà äà òÿðñèíÿ.
Ìÿíçÿð:
— À êèøè, ùàðäàñàí, ñÿùÿðäÿí ñÿíè àõòàðûðàì, — äåäè. — Ñàëàìÿ-
ëåéêöì. Íåìÿò ãàðäàø.
— Ùàðäàéàì? ×ÿêìÿìèí öñòöíäÿ, ïàïàüûìûí àëòûíäà, êþéíÿéèìèí
è÷èíäÿ.
Ìÿíçÿð øàããûëäàéûá ÿëèéëÿ àüçûíû éóìäó,
— Àà, àà, — äåäè. — Áàúû, äåéÿñÿí, õÿìèð éîüóðóð. Ìöðøöä, ñÿñèâè
÷ûõàðìà, äöøáÿðÿ-ãóòàáà ãîíàüûã.
Ìöðøöä:
— Ìÿí ñðàüàýöíäÿí ùàçûð, — äåäè, — ìÿí äöøáÿðÿ-ãóòàáûí êþùíÿ
Ìÿúíóíèéÿì.
Ñöðÿééà:
— Ýþçöìöç öñòÿ éåðèíèç âàð, — äåäè. — Ñàáàù ö÷äÿ áóéóðóá ýÿëèí.
Ìöðøöä:
— Å, éîõ, — äåäè. — Íèñéÿ ýèðìÿç êèñÿéÿ. Ñàáàù íèñéÿ ñþùáÿò îëäó.
×ÿðõè-äþâðàíû áèëìÿê îëìàç. Çÿèôúàíëû îüëàíàì. Ãàí òÿçéèãèì éöêñÿê,
112
þçöì äÿ ðàäèêóëèò. Íÿ áèëèì ñàáàùà ñàëàìàò ÷ûõàúàüàì, éîõñà éîõ. Íè-
çàìè éàõøû äåéèá êè, áó ýöíöí èøèíè ñàáàùà ãîéìà:
Ìÿíçÿð:
— À, áàúû, ìöáàðÿê îëñóí, — äåäè. — Äåéÿñÿí, òÿçÿ ïðèéîìíèê àëìûñûç.
Ìöðøöä èêè ÿëèíè äàç áàøûíà âóðäó:
— Âàõñåé, âàõñåé, àðâàä, — äåäè. — Ìÿíè áèàáûð åëÿäèí. Àüûç, áó êè
ìàãíèòîôîíäóð, ïðèéîìíèê äåéèë, ÷îõ ìöáàðÿê, ñàüëûüûíûçà ãèñìÿò îë-
ñóí, ìÿí äÿ áàéàãäàí ýþðìöðÿì.
Ìÿíçÿð:
— Íÿ áèëèì, à êèøè, — äåäè, — åâèìèçäÿ áèøìÿéèá, ãîíøóäàí ýÿëìÿéèá...
Ìöðøöä “úèääèëÿøäè”.
— Éîõ, àðâàä, ñÿí ëàï àü åëÿäèí. Ãîíøóí ñÿíÿ äöøáÿðÿ— ãóòàá áèøè-
ðèð, áÿñ äåéèë, ùÿëÿ öñòÿëèê ìàãíèòîôîí äà áèøèðñèí?
Ìÿíçÿð øàããàíàã ÷ÿêäè:
— Àé êèøè, ùå÷ áÿíäÿ ñÿíèí äèëèíÿ äöøìÿñèí.
Ìöðøöä:
— Éîõ äà, — äåäè, õåéëè ýöëöá áèðòÿùÿð ñàêèòëÿøäè. — Ìÿí þëöì, äöç
äåìèðÿì, Íåìÿò ãàüà? Êèøèñÿí, âóð áóðà. Äåéèð, ãîíøóäà áèøìÿéèá.
Áàëàì ùàíñû âèëàéÿòäÿ ýþðöíöá êè, ãîíøó-ãîíøóéà ìàãíèòîôîí àëñûí?
Áèêÿ õàëà:
— Ñèçèí êèìè ãîíøóéà àäàì ëàï úàíûíû äà ãóðáàí åëÿéÿð, — äåäè. —
Âàëëàù, õåéèðäÿ, øÿðäÿ ãîíøó àäàìà ãîùóìäàí éàõûí îëóð.
Íåìÿò: “Ãîíøó ìþâçóñó,— äåéÿ äöøöíäö, — îí áåø äÿãèãÿ ÷ÿðÿí-
ëÿéÿúÿêëÿð”.
Ìöðøöä:
— Úàí Áèêÿ õàëà, — äåäè,— âàðàì ñÿíèí î áàë êèìè øèï-øèðèí øÿêÿð
äèëèíÿ. Áåëÿ äèëè îëàí àäàìûí äèøëÿðè äÿ ýÿðÿê úàáàúà îëñóí. Ñàáàù ýÿë
ñÿíÿ ìöôòÿúÿ äöç îòóç èêè äÿíÿ òÿçÿ äèø ãîéóì. Àììà, Íåìÿò, çàðà-
ôàò áèð éàíà äóðñóí, ãîíøóëóã êè âàð, äîüðóäàí àéðû àëÿìäèð.
Íåìÿò: “Éîõ, äåéÿñÿí òàá ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì”, — äåéÿ
äöøöíäö. — “Ìöðøöäöí éóìîðóíà áèðòÿùÿð äàâàì ýÿòèðìÿê îëàð, àì-
ìà öñòÿëèê èçùàðè-ìÿùÿááÿòèíÿ äÿ ãóëàã àñìàã!”.
— ßëáÿòòÿ, Ìöðøöä, — äåäè, — ñþç îëà áèëìÿç êè, ãîíøóëóã àéðû àëÿì-
äèð, — Áèðäÿí ýþçö ìàãíèòîôîíà ñàòàøäû. — Áèëèðñÿí, äåäè, èíäèúÿ ñÿñè-
ìèçè éàçìûøäûã. Ãèéàìÿò ÷ûõûá, ãóëàã àñìàã èñòÿìèðñèíèç?
Ìöðøöä:
— Áàõ, áó îëàð, ðÿùìÿòëèê Íèçàìè äåìèøêÿí ÿìèðè. Ãóð, ãóëàã àñàã,
Íåìÿò ãàüà. Éàõøû äåéèáëÿð êè, ùÿð øåéèí êþùíÿñè, ìàãíèòîôîíóí òÿçÿñè.
113
 Íåìÿò ìàãíèòîôîíó ãóðäó. Ùÿð àäàìûí ñÿñè ýÿëÿí êèìè Ìÿíçÿð
è÷èíè ÷ÿêèðäè:
— Âàõñåé, âàõñåé, Íåìÿò ãàðäàøäûð, Ìÿíçÿð úàíû, Íåìÿò ãàðäàø-
äûð. Ñöðÿééà áàúû. Ñöðÿééà áàúûäûð. Îù, Áèêÿ õàëà, úàíûì÷öí, Áèêÿ õà-
ëàäûð, — åëÿ áèë ìàãíèòîôîíäàí ÿí àçû Íÿñðÿääèí øàùûí ñÿñè ýÿëìÿëè èäè,
îíóí éåðèíÿ Íåìÿò, Ñöðÿééà, Áèêÿ õàëà äàíûøûá Ìÿíçÿðè ìàò-ìÿÿòòÿë
ãîéóðäóëàð.
Ìÿíçÿðèí êÿøôëÿðè äàâàì åäèðäè:
— Êàðìåíè÷êà, Úèëäè÷êà! — äåéÿ ÷ûüûðûðäû.
Ìöðøöä:
— Ìóðçèê,— äåéÿ äèê àòûëäû. — Ìóðòóç, Áàëàéåâè÷è äåéèð? Åâèíÿúÿí,
Êàðìåí áàëà! Àé ñÿíèí îéóíóí îëñóí.
Ìàãíèòîôîíäàí Íåìÿòèí ñÿñè ýÿëäè.
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Ñîíðà ñöêóò áàøëàíäû.
Íåìÿò:
— Âÿññàëàì, — äåäè, äöéìÿíè áàñäû.
Ìöðøöä:
— Ýþðñÿí íåéëÿéÿúÿêñÿí, Íåìÿò? — äåäè. — Ìÿí þëöì, ãóëàüûìà
ïû÷ûëäà.
— Ùå÷ íÿ, ÿøè...
Ìÿíçÿð:
— Âàõñåé, âàõñåé, ãèéàìÿò èìèø, — äåäè. — Íåìÿò ãàðäàø áàøûíà
äþíöì, âåð áèð äÿ ãóëàã àñàã.
Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû. Áèð äÿ ãóëàã àñäûëàð.
Ìÿíçÿð éåíÿ ñÿñëÿðè òàíûéûð:
— Ñöðÿééà áàúû! Áèêÿ õàëà! Âàé åâèíÿúÿí, — äåéÿ ãûøãûðûðäû:
Éåíÿ Íåìÿòèí ñÿñè ýÿëäè.
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Íåìÿòëÿ Ìöðøöä øàùìàò îéíàìàüà áàøëàäûëàð.
Ìöðøöäöí àäÿòè âàðäû. Îéíàéàí âàõòäà àðàìñûç äàíûøûð, îõóéàðäû.
— Äåéèð, ÷öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û, ÷àüûð ýÿëñèí äÿí Êîðîüëó. Éàõøû,
Íåìÿò ìöÿëëèì, ìÿí áóðäàí ñÿíÿ øàù äåñÿì, ùàðà ýåäÿðñÿí? Àùà, áó-
ðà, ÷îõ ýþçÿë, ÷îõ äà ïàêèçÿ, äåéèð ãûçûì ñÿíÿ áàøìàã àëûì, àë äÿäÿ,
ãóðáàíûí îëóì. Àë, áèð äÿíÿ äÿ øàù. Äåéèð øàõ, øàõ, óøàãñàí, óøàõ. Äÿð-
ñÿ ýåäÿí áèð óøàã, ÷ûõäû áóç öñòÿ ãî÷àã, äóðäó ãî÷àã íåéëÿäè, áóçà áå-
ëÿ ñþéëÿäè. Íÿ ñþéëÿäè, ñþéëÿäè êè, ìÿí áó òîïó ýþòöðöðÿì, áó àòëà, ñî-
ðóøñàí íèéÿ äåéÿðÿì íå÷èí êè, ëàçûìäûð, Äåéèð, äàüëàð äàüûìäû ìÿíèì,

114
ãÿì îéëàüûìäû ìÿíèì, äèíäèðìÿ, äåéèð, ãàí àüëàðàì, ÷öíêè éàìàí
÷àüûìäûð ìÿíèì, ùÿ... êè... ãûçû âåðäèëÿð êå÷ÿëÿ, áÿñ áèð ýöí ýþðäöëÿð...
íÿ ýþðäöëÿð, ýþðäöëÿð êè... øàù, áèð äÿ øàù äåìÿëè, áåëÿ ýåòäèí, ÷îõ éàõ-
øû, èíäè ñÿí ìÿíÿ øàù äåéèðñÿí, ëàï ÿúÿá åëÿéèðñÿí, — áèðäÿí-áèðÿ åëÿ
áèë Ìöðøöäöí ñþç àõûíû ãóðóäó, áèð àç òóòóëàí êèìè îëäó, áàøûíû ãàëäû-
ðûá ìàääûì-ìàääûì Íåìÿòÿ áàõäû, — áîé, ìÿí ìàòàì êè, — äåäè, — ÿ,
áó íåúÿ îëäó, ÿ? Áó áèðè òîïó ýþðìÿäèì çÿùðèìàðû, àé ñÿíèí ñàããàëûí
àüàðñûí, ïàù àòîííàí, óäìóøäóì å, ÿìÿëëè-áàøëû ñÿíè ñûõûøäûðûðäûì, òôó,
àíäûðà ãàëàñàí áåëÿ îéóí. Éàõøû, áèðèíè äÿ äöçÿê.
Äÿùëèçäÿí ñÿñëÿð ýÿëäè.
Ñöðÿééà:
— Õîø ýÿëìèñèç, êå÷èí è÷ÿðè, — äåéèðäè.
Íåìÿò ñÿñëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿðè äÿ òàíûäû. Ñöðÿééàíûí îðòàíúûë áàúûñû
Òàùèðÿ âÿ îíóí ÿðè Úàááàð èäè.
Íåìÿò àéàüà äóðóá îíëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõäû.
Úàááàð Àëëàùûí ôàüûðû èäè. Âóð ãàïàçû áàøûíà, àë ÷þðÿéè ÿëèíäÿí. Òà-
ùèðÿ èñÿ àòìàðàëû èäè.
ßð äÿ, àðâàä äà êèìéà÷û èäèëÿð. ßð åëìëÿð íàìèçÿäè. Àðâàä åëìëÿð
íàìèçÿäè. ßð èíäè äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñûíû éàçûðäû.
Úàááàð ñþçëÿðè ÷îõ àéäûí âÿ òÿìêèíëÿ òÿëÿôôöç åäÿð âÿ ñûðô ÿäÿáè
äèëäÿ äàíûøàðäû: “Ìÿí âÿ Òàùèðÿ àðòûã áåø èëÿ éàõûíäûð êè, íèêàùäàéûã.
Áèç ìöòÿìàäèÿí ùÿð àõøàì äÿíèçêÿíàðû áàüà ýåäèá òÿìèç ùàâà ãÿáóë
åäèðèê” âÿ á. ê.
Ñûñãàìÿòÿí áèð îüóëëàðû âàðäû. Íåìÿò îíó ýþðÿíäÿ öðÿéèíäÿí ãàðà
ãàíëàð àõûðäû. ×öíêè ùà÷àí ýþðñÿéäè Òàùèðÿ ðèòîðèê ñóàëëàðëà óøàüûí úà-
íûíû áîüàçûíà éûüûðäû: “Àëèê íåúÿ ÷þðÿê éåéèð? Àëèê ïèñ ÷þðÿê éåéèð.
Áÿñ, Ôàòèê íåúÿ éåéèð? (Óøàüûí àäû Ôóàä èäè) Ôàòèê éàõøû éåéèð. Àëèê
ìàìàñûíû íåéëÿéèð? Àëèê ìàìàñûíû èíúèäèð. Áÿñ, Ôàòèê? Ôàòèê ìàìàñû-
íûí ñþçöíÿ áàõûð”.
Óøàã áöòöí áó ðèòîðèêàíû ÷îõ ëàãåéä âÿ áèýàíÿ ýþðêÿìëÿ äèíëÿéèð-
äè. Ìÿíôóð Àëèêèí êèì îëäóüóíó ùå÷ êÿñ áèëìèðäè. Òàùèðÿ þçö äÿ áèë-
ìèðäè. Íåìÿòÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ìèôèê áèð âàðëûãäûð. Ôàòèêèí ìÿëÿêëèéèé-
ëÿ ìöãàéèñÿ ö÷öí ïåéäà îëìóø áèð èáëèñäèð.
Áèð ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã Úàááàðýèë òÿçÿ ìÿíçèëÿ êþ÷ìöøäöëÿð.
Àììà êþ÷ìÿéÿ ÷îõäàí ùàçûðëàøûðäûëàð. Àëòû àé ñþùáÿòëÿðèíèí ÿñàñ
ìþâçóëàðû ìÿíçèë ìÿñÿëÿñè èäè.
Áóíäàí ÿââÿë èñÿ äöç ö÷ èë àéðû ìþâçóëàðû âàðäû. Ö÷ èë áóíäàí ãà-
áàã Äóíàéëà ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìûøäûëàð, àëòû þëêÿäÿ îëìóøäóëàð. Íåìÿò
115
äöøöíöðäö êè, þçëÿðèíÿ áèëìèðÿì, àììà úàìààòà áó ñÿéàùÿò ÷îõ áàùà
îòóðäó. Êèì, ùàðäà, íÿäÿí äàíûøñàéäû Òàùèðÿ äÿðùàë îíóí ñþçöíö àü-
çûíäà ãîéóá äåéÿðäè:
— Éàäûíäà, Úàáîø, áèç Ðóìûíèéàäà îëàíäà...
(Öìóìèééÿòëÿ, îíäà áó õàñèééÿò âàðäû, áèðèíúè íþâáÿäÿ ÿðèíèí,
ñîíðàêû íþâáÿëÿðäÿ áàøãàëàðûíûí ñþçöíö éàðûì÷ûã êÿñèá éà åòèðàç åäÿð,
éà òÿñùèù åäÿð, éà äà òàìàì áàøãà, ùå÷ äÿõëè îëìàéàí áèð ìÿñÿëÿäÿí
äàíûøìàüà áàøëàðäû).
Úàááàð äà òÿìêèíëÿ:
— Áÿëè, Òàùèðÿ, — äåéÿ úàâàá âåðÿðäè. — Ëàï éàõøû éàäûìäàäûð.
Òàùèðÿ ÿðèíè Úàáîø ÷àüûðûðäû. Áèëìèðÿì áó áàúûëàðäà íÿ àäÿòäèð.
Àëéà äà î áîéäà çûðïû êèøèéÿ Ìóðçèê äåéèð.
— “Úàáîø, Ìóðçèê! Éàõøû êè, Ñöðÿééà ìÿíÿ áåëÿ áèð àä ãîéìàéûá”.
Íåìÿòèí éàíûíäà Úàáîø, éà Ìóðçèê äåéÿíäÿ ÿòè òþêöëöðäö. ×èìêè-
íèðäè, åëÿ áèë ãàïûíûí äàëûíäàí à÷ûã-ñà÷ûã áèð ñÿùíÿ, éà áàøãàñûíûí éûüû-
øûëìàìûø éîðüàí-äþøÿéèíè, éàä àäàìûí àëò ïàëòàðûíû, éà íÿ áèëèì íÿëÿð
ýþðöðäö.
Òàùèðÿ:
— Úàáîø, — äåäè, — ýþðöðñÿí. Ñöðÿééàýèë òÿçÿ ìàãíèòîôîí àëûáëàð.
— Áÿëè, ýþðöðÿì. ×îõ ìöáàðÿêäèð. Ñàüëûãëàðûíà ãèñìÿò îëñóí.
— Ñàü îë.
— Éàäûíäà, Úàáîø, Àâñòðèéàäà ìàãíèòîôîí ýþðäöê å, áåëÿ ñàðû ãóòóäà?
Íåìÿò: “Àìàí Àëëàù”, — äåéÿ äöøöíäö.
— Òÿçÿ åâèíèç íåúÿäèð? — äåéÿ ñîðóøäó. Ùÿð ùàëäà åâ ñþùáÿòè íèñ-
áÿòÿí òÿçÿ èäè, ãóëàüû éàüûð åëÿìÿìèøäè.
Úàááàð:
— Éàõøûäûð, — äåäè. — Èêè áàëêîíó âàð. Ùöíäöðëöéö ö÷ ìåòð. Êþùíÿ
ëàéèùÿéëÿ òèêèëèá. Ãÿøÿíý. — “Ãÿøÿíý” îíóí ÿí ÷îõ èøëÿòäèéè ñþç èäè.
— ×îõ éàõøû îëäó, ìÿí åëÿ áèëèðäèì òóàëåòëÿ ùàìàìû áèð éåðäÿ îëàúàã.
Òÿçÿ åâëÿðäÿ áåëÿ îëóð àõû... Àììà áàõòûìûç ýÿòèðèá. Ãÿøÿíý.
Ñöðÿééàíûí è÷ÿðè ýèðäèéèíè ýþðöá áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè:
— Ùàìàì àéðû, òóàëåò àéðû. Ãÿøÿíý.
ßëèéëÿ ãÿðèáÿ áèð ùÿðÿêÿò åëÿäè. Ýöìàí êè, òóàëåòèí ôîðìàñûíû òÿñ-
âèð åäèðäè.
— Ãÿøÿíý, — äåäè, — àü êàôåë. Ìÿòáÿõ äÿ, ùàìàì äà. Äóøó áèð áàëàúà...
Òàùèðÿ îíóí àüçûíäàí âóðóá.
— Áèëìèðÿì, íÿ äóø, äóø ñàëìûñàí, — äåäè. — Éàõøû, ãÿðàðà ýÿëäèê
àõû êè, óñòà ÷àüûðûá äÿéèøäèðÿúÿéèê.
116
 Úàááàð:
— ßëáÿòòÿ, — äåäè, — àììà ìÿí...
Òàùèðÿ:
— ×îõ åâäÿ êàôåë âóðìóðëàð, — äåäè, — ýÿðÿê þçöí âóðäóðàñàí.
Úàááàð:
— Íåìÿò, — äåäè, — áèð òÿìèç, êåéôèééÿòëè êàôåëäèð êè, Òàùèðÿíèí,
Ñöðÿééàíûí úàíûé÷öí. Áàõàíäà àäàìûí àüçû à÷ûã ãàëûð.
Î, ùÿìèøÿ àðâàäûíûí úàíûíà àíä è÷èðäè. Íåìÿòëÿ äàíûøàíäà Ñöðÿé-
éàíû ÿëàâÿ åäÿðäè. Ìóðòóçëà äàíûøàíäà Àëéàíû.
Ñöðÿééà:
— Íåìÿò, — äåäè, — ìàãíèòîôîíó ãóðñàíà! Òàùèðÿýèë ãóëàã àññûíëàð.
Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû, äÿðùàë äà ñÿñè åøèäèëäè:
— Ùÿ, áèð øåé äåéèí.
Òàùèðÿ:
— Ñÿíñÿí? — äåäè.
Íåìÿò áàøûíû éåëëÿäè.
Ñöðÿééàíûí ñÿñè ýÿëäè:
— Éàçûð?
Òàùèðÿ:
— Úàáîø, Ñöðÿééàäûð å, — äåäè.
Úàááàð:
— Ãÿøÿíý,— äåäè.
Ñöðÿééàíûí ñÿñè ýÿëäè:
— Äåìÿê, ìÿí äåìÿê èñòÿ...
Ýöëöøäöëÿð.
Úàááàð:
— Ãÿøÿíý, — äåéÿ òÿêðàð åòäè.
Êàðìåí “Ìóðçèê” äåéÿíäÿ éåíÿ ýöëöøäöëÿð.
Ìöðøöä:
— Ìóðòóç Áàëàéåâè÷èí ãóëàüûíà ÷àòàð, éàõøû äöøìÿç, — äåäè, — èíúèéÿð.
Òàùèðÿ Ñöðÿééàíûí ãóëàüûíà òÿðÿô ÿéèëèá Àëéàýèëäÿí íÿ èñÿ äàíûø-
ìàüà áàøëàäû.
Úàááàð ýþçëÿðèíè ãûðïìàäàí äèããÿòëÿ ãóëàã àñûð, âàõòàøûðû:
— Ãÿøÿíý, ãÿøÿíý, — äåéèðäè.
Íåìÿòèí ñÿñè ýÿëäè:
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Ñöêóò.
117
 Ìöðøöä Úàááàðû éåíè ìÿíçèëëÿðè ùàããûíäà ñîðüó-ñóàëà òóòìóøäó.
Íåìÿò ãóëàüûíûí óúóéëà Úàááàðûí ñþçëÿðèíè åøèäèðäè.
— ...àéðû, ùàìàì àéðû. Ãÿøÿíý.
Úàááàðýèë ýåäÿíäÿ äÿùëèçäÿ Ñöðÿééà äåäè êè, ñàáàù ñààò ö÷äÿ íà-
ùàðà áèçÿ ýÿëèí. Åëÿ-áåëÿ. Þçöìöç îëàúàüûã.
Áèð àçäàí Ìöðøöäýèë äÿ äóðäóëàð. Äÿùëèçäÿ Ñöðÿééà äÿâÿòèíè òÿê-
ðàð åòäè.
Ìöðøöä:
— Ãàïûíû àéàüûìûçëà à÷àã, ÿëèìèçëÿ? — äåäè.
Ñöðÿééà áàøà äöøìÿäè.
Ìöðøöä:
— Ñöðÿééà áàúû, ëàï äèëáèëìÿçñèíèç, — äåäè, — äåéèðÿì éÿíè ÿëèäîëó
ýÿëÿê?
Ñöðÿééà:
— Éîõ, éîõ, íÿ äàíûøûðñûíûç, — äåäè, — àéûáäûð.
Ñöðÿééà áîøàëìûø ôèíúàíëàð, ìöðÿááÿ ãàáëàðû äöçöëìöø ñöôðÿíè
éûüûøäûðìàüà áàøëàäû.
— Àëéàýèëÿ þçöí çÿíý åëÿñÿí éàõøûäûð, — äåäè. — Ìóðòóçóí õàñèééÿ-
òèíè áèëèðñÿí êè. Ìÿí çÿíý åëÿñÿì ÷åñòèíÿ äÿéÿð.
Íåìÿò äÿñòÿéè ýþòöðöá çÿíý åëÿäè.
— Ìóðòóç Áàëàéåâè÷, — äåäè,— ÷îõ õàùèø åäèðèê ñàáàù Àëéà õàíûìëà
áèðëèêäÿ áèçÿ òÿøðèô áóéóðàñûíûç. Ñààò ö÷ ö÷öí. Åëÿ-áåëÿ, þçöìöç...
Éîõ, ùå÷ áèð ìöíàñèáÿòè-çàäû éîõäóð. Þç úàíûì÷öí äöç äåéèðÿì. Âàë-
ëàù, éîõ. “Èøÿ äöøìÿäèê! Õåéð à, ýÿðÿê àíêåò äîëäóðàì”. — ßøè, éîõ,
Êàðìåíèí éàøû àïðåëäÿäèð. Úèëäàíûíêû íîéàáðäà, Íÿðýèçèíêè ìàéäà,
Ñöðÿééàíûíêû äà ìàéäàäûð. Ìÿíèìêè? Ìÿíèìêè ùå÷ áèëèðÿì êè... Ùÿð
ùàëäà ëàï éÿãèí ñàáàù ìÿíèì éàøûì äåéèë... Àùà... Äè ñàü îëóí.
Ìóðòóç Êàðìåíëÿ Úèëäàíûí àòàñû ßñÿäèí úÿáùÿ äîñòó èäè: Áÿëêÿ åëÿ
áóíà ýþðÿ Íåìÿòëÿ ùå÷ óëäóçó áàðûøìûðäû. Íåìÿò éàçûã îíà ùÿð úöð
åùòèðàì ýþñòÿðèðäè. Íåúÿ îëñà áþéöê áàúàíàã èäè. Íåìÿòäÿí äÿ,
Úàááàðäàí äà íå÷ÿ éàø áþéöê èäè. Þçö äÿ ÷îõ çÿùìëè àäàì èäè. Ëàï,
“àüûð îòóðóá áàòìàí ýÿëÿíëÿðäÿí èäè”. Áîé-áóõóí, áàçáóðóò, ìàøàëëàù!
×àë ñà÷ëàð. Èñòåôàéà ÷ûõìûø ïîëêîâíèê Ìóðòóç Ìóðòóçîâ.
Îðäåí-ìåäàëëàðûíûí ùàìûñûíû òàõàíäà ñèíÿñèíäÿ èéíÿ ñàíúìàüà éåð
ãàëìàçäû. Çþâúÿñè äÿ þçö êèìè áîéëó-áóõóíëó, ýþçÿë àðâàä èäè.
Ôèðÿíýèç àäëû áèð ãûçëàðû âÿ Ñïàðòàê àäëû áèð îüóëëàðû âàð èäè.
Íåìÿò:
118
 — Éàõøû, ìÿí ýåäèì éàòûì,— äåäè, — ñàáàù òåçäÿí äóðàúàì. Ìÿí-
çÿð äÿùëèçäÿí è÷ÿðè áîéëàíäû:
— Ùÿëÿ éàòìàìûñûíûç êè? Ñèç àëëàù áàüûøëàéûí ùà. Ìöðøöäëÿ ñïîð
åëÿìèøèê. Äåéèð îðäà Áèêÿ õàëàíûí ñÿñè éîõäóð. Ãóðáàí îëóì, Íåìÿò
ãàðäàø, ãîé îíà áèð äÿ ãóëàã àñûì, þçöì þç ãóëàüûìëà.
Íåìÿò ìàãíèòîôîíó ãóðäó:
— Ãóðòàðàíäà áó äöéìÿíè áàñûí, — äåäè.
Þçö î áèðè îòàüà êå÷äè. Þç ñÿñèíè åøèòäè.
— Ùÿ, áèð øåé äåéèí.
Ñîéóíóá éåðèíÿ ýèðäè. ßëèéëÿ ÷àðïàéûñûíûí éàíûíäà äèâàðà âóðóëìóø
õÿðèòÿíè ñûüàëëàäû. Áàðìàãëàðûíû ãîéäóãúà ãàðàíëûãäà Ãàçàõûñòàíäàêû
éåð àäëàðûíû éàäà ñàëûðäû. Ãàðàòàë, Àüñóàò, Àéàãóç...
Ñÿùðà, ÷þëëÿð, àëà÷ûãëàð... Î éåðëÿðè òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûðìàüà
÷àëûøäû. Éàâàø-éàâàø õóìàðëàíäû. Éóõó àðàìëà îíó þç ýèðäàáûíà, áà-
òàãëûüûíà ÷ÿêèá àïàðäû. Àëàîéàã ùàëäà î áèðè îòàãäàí þç ñÿñèíè åøèòäè:
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Ñîíðà ñöêóò âÿ ãàðàíëûã ãîâóøóá ãàïàíäû...
Áèðèíúè Äàäàø ýÿëäè. Äöçäöð, Ìöðøöäýèë îíäàí ãàáàã ýÿëìèøäè.
Àíúàã äàùà îíëàð ãîíøó èäè, îíëàð ùå÷. Äàäàø ùÿìèøÿ ìÿúëèñÿ òÿê ýÿ-
ëÿðäè. Íÿäÿíñÿ àðâàäûíû àäàì è÷èíÿ ÷ûõàðìàçäû.
— Ãèéàìÿò åâèí âàð êè, — äåäè, — åëÿ áó ïÿíúÿðÿ íÿéÿ äåñÿí äÿéÿð.
Àõàð-áàõàðû ãèéàìÿòäèð.
Íåìÿòëÿ ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíäà äàéàíûá øÿùÿðè ñåéð åäèðäèëÿð. Íå-
ìÿò èçàùàò âåðèðäè:
— Îäóð Ãûç ãàëàñûíûí òÿïÿñè ýþðöíöð. Ñàü òÿðÿôÿ áàõûí. Äÿíèçäÿí
áåëÿñèíÿ. Àùà, î, Íèçàìè ìóçåéèäèð. Éîõ, êèíî áó òÿðÿôäÿäèð. Áàõ áå-
ëÿ, áàðìàüûìûí òóøóéëà áàõûí.
Ìöðøöä:
— Äàäàø Ìàìåäîâè÷, — äåäè Íåìÿò îíó Äàäàøëà îí äÿãèãÿ áóíäàí
ãàáàã òàíûø åòìèøäè. Àíúàã Ìöðøöä àðòûã Äàäàøûí àòàñûíûí àäûíû áèëèðäè,
öìóìèééÿòëÿ, Ìöðøöäöí àòà àäëàðûíà õöñóñè ùàôèçÿñè âàðäû. Àç ÷îõ
öçäÿ îëàí àäàìëàðûí ùàìûñûíûí àòàñûíûí àäûíû áèëèðäè.
Äàäàøûí åøèòìÿäèéèíè ýþðöá áèð àç óúàäàí òÿêðàð åòäè:
— Äàäàø Ìàìåäîâè÷, åøèòäèç äÿ, Õîñðîâ Òåééóáîâè÷è êå÷èðòäèëÿð
Àçïðîäñîâåòÿ.
Ìöðøöäöí áàøãà áèð êåéôèééÿòè èíçèáàòè äàèðÿëÿðäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðè
ÿââÿëúÿäÿí éåðëè-éàòàãëû áèëìÿñè èäè.
Äàäàø áèð àí ìàääûì-ìàääûì Ìöðøöäÿ áàõäû.
119
 — Õîñðîâ Òåééóáîâè÷ êèìäèð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Àììà Ìöðøöä îíäàí äà àðòûã ìÿÿòòÿë ãàëìûøäû.
— Õîñðîâ Òåééóáîâè÷è òàíûìûðñûíûç? Ãà÷àéåâ Õîñðîâ Òåééóáîâè÷è
äÿ. Áèð âàõòëàð Øàìàõûäà ïðîêóðîð èøëÿéèðäè, ñîíðà êå÷èðòäèëÿð Ìàø-
òàüûéà èñïîëêîì. Áó ñààò äåéèì ñèçÿ, éàõûí îëñóí òàíûéàñûíûç. Ãàðäàøû
ßñýÿð Ñöëåéìàíîâ Ìààðèô Íàçèðëèéèíäÿ èøëÿéèð. ßñýÿð Òåééóáîâè÷.
Äîüìà ãàðäàøäûðëàð, àììà ôàìèëëÿðè àéðûäûð. Òàíûäûíûç èíäè?
— Ùÿ, ùÿ, ãàðà ßñýÿðèí ãàðäàøûäûð?
Ìöðøöä èðèøäè:
— Äöçäöð, äöçäöð. Ãàðà ßñýÿð äÿ äåéèðëÿð îíà, ùÿ, Õîñðîâ Òåééó-
áîâè÷ îíóí äîüìà ãàðäàøûäûð. Àììà àðàëàðû, äåéÿñÿí, áèð àç ñÿðèíäèð.
Äàäàø:
— Ãàðäàøûíû òàíûìûðàì, — äåäè, — àíúàã ãàðà ßñýÿð úöâÿëëàüûíûí,
áàäàëàüûí áèðèäèð.
Ìöðøöä éåíÿ èðèøäè:
— Ëàï äöç äåéèðñèíèç, ëàï äöç.
Ìöðøöä ùöíäöðáîéëó èäè. Àíúàã áèð áàëàúà ðöòáÿëè àäàì ýþðÿí êèìè
åëÿ áèë çàùèðÿí äÿ êè÷èëèð, úöðöááÿçëÿøèðäè. Íåìÿò äöøöíäö êè, éàëòàãëûã
÷îõ ïèñ øåéäèð, àíúàã óçóí-ùîããàð àäàìûí éàëòàãëûüû ëàï äÿùøÿòäèð.
Çÿíý ÷àëûíäû.
Úàááàðëà Òàùèðÿ ýÿëäèëÿð.
Ìóðòóçýèë ÿí àçû áèð ñààò ýåúèêÿúÿêäèð. Áèð ñààò îíëàðûí ýåúèêìÿê
ðåãëàìåíòè èäè.
Ãàïû à÷ûëàíäà ìÿòáÿõäÿí îòàüà èé äîëäó.
Ìöðøöä Äàäàøà áàõäû, ùûðûëäàäû âÿ ëÿççÿòëÿ ÿëèíè-ÿëèíÿ ñöðòöá:
— Äåéèðÿì ïëîâó íèì÷ÿëÿðÿ ÷ÿêÿê, — äåäè. — Äàùà ýÿëÿí îëìàç.
Äàäàø àúèç-àúèç ýöëöìñöíäö. Ùÿëÿ Ìöðøöä éóìîðóíóí ÷ÿìèíè òà-
ïà áèëìÿìèøäè.
Ìÿíçÿð:
— Åù, àé êèøè, íÿ ïëîâ-ïëîâ ñàëìûñàí, — äåäè. — Ïëîâà ÷àüûðìàéûáëàð
êè, ñÿíè.
Íåìÿò äöøöíäö êè, áèð àç íàëàéèã ÷ûõûð. Äàäàø åëÿ áèëÿð êè, ÿñàñ ãî-
íàã î äåéèë, Ìóðòóçýèëäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ùàìû éûüûøûá îíëàðû ýþçëÿéèð...
Äàäàø äîüðóäàí äà, äåéÿñÿí, äàðûõûðäû. Äåéÿñÿí, Ìöðøöäöí èíçèáà-
òè äÿéèøèêëèêëÿð ñþùáÿòè îíó ÷îõ äà ìàðàãëàíäûðìàìûøäû. Áÿëêÿ äÿ î áå-
ëÿ ìÿëóìàòëàðû äàùà éöêñÿê äàèðÿëÿðäÿí àëûð âÿ àíúàã þçöíÿ òàé áèëäèéè
àäàìëàðëà ìöçàêèðÿ åäèðäè. Íåìÿò êèøèíèí áàøûíû ãàòìàã ìÿãñÿäèéëÿ:
120
 — Äàäàø ìöÿëëèì, — äåäè, — ìàãíèòîôîí àëìûøûã. Ñÿñëÿðèìèçè éàç-
ìûøûã. Ãóëàã àñìàã ìåéëèíèç âàð?
— Ùÿ, íÿ îëàð...
Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû.
— Ùÿ áèð øåé äåéèí.
Òàíûø ñþçëÿð, úöìëÿëÿð, ýöëöøëÿð, ÷îõäàí áÿëÿä îëäóüóí éîëóí
ìÿíçÿðÿëÿðè êèìè þòöá ýåäèðäè...
...— Äåìÿê, ìÿí äåìÿê èñòÿ...
...— Àëéàýèëäÿ äÿ áóíäàí âàð...
...— Íå ãîâîðè...
...— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Äàäàø:
— Éàõøûäûð, — äåäè, — ÷îõ ìàðàãëûäûð.
Ãàïû äþéöëäö. Àëéà, Ìóðòóç âÿ óøàãëàðû ýÿëäèëÿð.
Áèêÿ õàëà:
— Áó ñààò ýÿòèðÿðÿì, — äåäè. — Êå÷èí îòóðóí.
Äàäàøëà Ìóðòóç òàíûø îëäóëàð.
Ìóðòóç:
— Ìàãíèòîôîí àëìûñûíûç? — äåéÿ ñîðóøäó:
Òàùèðÿ:
— Áèð ãèéàìÿò ñþçëÿð éàçûáëàð. êè, — äåäè. — Íåìÿò, ãóð äà, Àëéàýèë
äÿ ãóëàã àññûí..
Íåìÿò: “Èëàùè, ñÿí ñàõëà”, — äåéÿ äöøöíäö.
— Áó ñààò, — äåäè, äöéìÿíè áàñäû.
Þç ñÿñè åøèäèëäè. Ñöðÿééàíûí ñÿñè. Áèðäÿí éàäûíà äöøäö êè, ëåíòäÿ
éàñàã áèð ñþç âàð: “Ìóðçèê” êÿëìÿñè. Ñàõëàìàã îëìàçäû, ýåúäè. Éåðèíè
éàäà ñàëìàüà ÷àëûøäû. Äåìÿëè, Áèêÿ õàëà Ìóðòóçýèëèí ìàãíèòîôîíóíó
òÿðèôëÿéèð, îíäà Êàðìåí äåéèð: Ìóðçèê. Éàõøû, Áèêÿ õàëà áÿéÿì áèð
éåðäÿ òÿðèôëÿéèð, åëÿ êÿëìÿ áàøû äåéèð äÿ...
Åëÿ áó àí Êàðìåíèí ñÿñè åøèäèëäè:
— ×óâèõà â âîñòîðãå îò ìàãíèòîôîíà...
Íåìÿò âàð ñÿñèéëÿ:
— Ìóðòóç Áàëàéåâè÷, — äåéÿ ÷àüûðäû, — ñàáàù ôóòáîëà áàõûðûã äà.
Ñöðÿééà òÿÿúúöáëÿ ÿðèíÿ áàõäû.
— Äàùà íèéÿ ãûøãûðûðñàí?
Íåìÿò ôèêèðëÿøäè êè, ñÿáÿáèíè áèëñÿí, ñÿí ìÿíäÿí áÿðê ÷ûüûðàðäûí,
ñÿñè ìàãíèòîôîíäàí åøèäèëäè:
— Íÿðýèç, ãûçûì-ãóçóì...
121
 Ðàùàò íÿôÿñ àëäû. Ãûë êþðïöñöíö ñàëàìàò êå÷ìèøäèëÿð. Ùå÷ êÿñ áèð
øåé äóéìàäû, áàøà äöøìÿäè, åøèòìÿäè.
Ìóðòóç:
— Áÿñ íåúÿ êè, — äåäè, — ìöòëÿã.
Àëéàéëà Òàùèðÿ íÿ áàðÿäÿñÿ ïû÷-ïû÷ åäèðäèëÿð. Àíúàã Àëéàíûí àé-
ðû-àéðû úöìëÿëÿðè Íåìÿòèí ãóëàüûíà ÷àòûðäû:
— Àç, àüðûì îíóí öðÿéèíÿ, àç, áèð àüûç-áóðóí áÿùÿì åëÿéèá ýÿë ýþ-
ðÿñÿí... Ýÿäÿíè ýèðèíú åëÿéèá.
Íåìÿò ñþùáÿòèí êèìäÿí ýåòäèéèíè äÿãèã áèëìèðäèñÿ äÿ, áàøà
äöøöðäö êè, Àëéà õàíûì éåíÿ Ñïàðòàêûí íþâáÿòè åøã-ìÿùÿááÿò ìàúÿ-
ðàñûíäàí äàíûøûð. 24 éàøëû Ñïàðòàê ÿùëè-êåô îüëàíëàðäàí èäè, éàõøû ýÿçèá,
äîëàíûá, éåéèá-è÷ÿí úàéûë èäè. Àòàñûíûí “ìÿí þëöì-ñÿí þëöéëÿ” áèëäèð
áèðòÿùÿð ìåäèíñòèòóòó ãóðòàðäû. Âàé î õÿñòÿíèí ùàëûíà êè, ïÿíàùûíû
Ñïàðòàêà ýÿòèðÿ! Ñïàðòàêûí áöòöí ôèêðè-çèêðè ýöíöíö õîø êå÷èðìÿê èäè.
Àðâàäëàðû ãàëñòóê êèìè äÿéèøèðäè. Ìóðòóç îüëóíóí áó úÿùÿòèíÿ ýèçëè áèð
àòà ãöðóðóéëà ýþç éóìàð, äàõèëèíäÿ ôÿðÿùëÿíÿðäè. “Îò êþêö öñòÿ áèòÿð,
ìÿí äÿ úàâàí îëàíäà àðâàäëàðäàí ãà÷ûá ãóðòàðà áèëìèðäèì”.
Àëéà öçäÿ Ñïàðòàêûí ñÿðýöçÿøòëÿðèíäÿí ýóéà áÿðê íàðàçû èäè. Òåëå-
ôîíëà Ñïàðòàêà çÿíý åëÿéÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç, “úàíàíëàðà” êîáóä úàâàá
âåðèá, äÿñòÿéè àñàðäû. Àíúàã Íåìÿò áèëèðäè êè, äàõèëäÿ î äà, Ìóðòóçóí
îðäåíëÿðèéëÿ, Ôèðÿíýèçèí ýþçÿëëèéè, ÿëà÷ûãëûüû, èñìÿòè âÿ ìÿñóìëóüóéëà
ôÿõð åòäèéè êèìè, Ñïàðòàêûí åðêÿê øþùðÿòèéëÿ äÿ ãöðóðëàíûð.
Àëéà õàíûì þçöíäÿí äÿ õåéëè áÿäýöìàí èäè. Äàíûøûüûíäà ãÿðèáÿ
áèð òÿçàä âàðäû. Ýàù Ìóðòóçóí àäûíäàí-ñàíûíäàí, éöêñÿê äàèðÿëÿðäÿ
ùþðìÿòèíäÿí, àèëÿëÿðèíèí ñÿàäÿòèíäÿí äàíûøûðäû, ýàù äà õûðäà áèð øåé
öñòöíäÿ áÿõòèíäÿí øèêàéÿòëÿíÿðäè: “Åé, àé Ñöðÿééà, âàëëàù, ùÿðäÿí
äåéèðÿì íåéíèðäèì áó ýþçÿëëèéè, áó àüëû, áó ôèãóðàíû? Áóíäàíñà Àëëàù
ìÿíÿ áèð áÿõò âåðÿéäè”.
Îòàüûí î áàøûíäà Ìöðøöä Ìóðòóçà áÿðê ýèðèøìèøäè. Ìöðøöäöí áà-
éàã Äàäàøëà òóòìàéàí ñþùáÿòè èíäè Ìóðòóçóí úàíûíà êÿðÿ éàüû êèìè
éàéûëûðäû.
— Áèëäèç äÿ, Ìóðòóç Áàëàéåâè÷, Ìàùìóä Èñðàôèëîâè÷è çàììèíèñòð
ãîéäóëàð.
— Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? Áÿñ îíóí éåðèíÿ êèìè ãîéäóëàð?
— Òóðàá Ãóðáàíîâè÷è.
— Éîõ ÿøè? Áÿñ Òóðàáûí éåðèíÿ?
— Òóðàá Ãóðáàíîâè÷èí éåðèíÿ Çàêèð Çöëôöãàðîâè÷è ãîéóáëàð. Çàêèð
Çöëôöãàðîâè÷èí éåðèíÿ äÿ åëÿ Ìàùìóä Èñðàôèëîâè÷ ýÿëèá.
122
 — Êå÷ÿë Ùÿñÿí, Ùÿñÿí êå÷ÿë?
— Íåúÿ? — äåéÿ Ìöðøöä èðèøäè, — ëàï äöç äåéèðñèíèç. Áèð áàëàúà äÿé-
èø-äöéöø îëóá. Éåðëÿðèíè äÿéèøèáëÿð.
Èíçèáàòè äÿéèøèêëèêëÿð Ìóðòóçóí äà àçàðû èäè. Þçö äÿ ùÿìèøÿ áó
äÿéèøèêëèêëÿðäÿí íàðàçû ãàëàðäû. “Ôèëàí éåðÿ ôèëàíêÿñè ãîéäóëàð. Ïàù
àòîííàí, ýþð äöíéàíûí íÿ éåðèäèð! ßøè, ùå÷ áåëÿ øåé îëìàìûøäû...”
Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èñòåôàéà ÷ûõìûø ïîëêîâíèêèí ìÿí-
ñÿá åùòèðàñëàðû ùå÷ äÿ ñþíìÿìèøäè.
Ñöðÿééà:
— Áóéóðóí ñöôðÿíèí áàøûíà, — äåäè.
Íåìÿò áàøûíû ñûíäûðûðäû. “Éàõøû, ÿñàñ ìÿí Äàäàøû ÷àüûðìûøàì. Áè-
ðèíúè äÿôÿäèð áèçÿ ýÿëèá. Àììà äè ýÿë èëê áàäÿíè Ìóðòóçóí éîõ, îíóí
ñàüëûüûíà ãàëäûðñàã, Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ ìûñìûðûüûíû ñàëëàéàúàã. Àëéà
õàíûìûí ãàøãàáàüû éåðíÿí ýåäÿúÿê, Ñöðÿééà ïþðòÿúÿê, ìÿíèì äÿ
ýöíöì ãàðàëàúàã. Àììà î òÿðÿôäÿí äÿ...”
Áèðäÿí ÷ûõûø éîëó òàïäû. Äàùèéàíÿ ÷ûõûø éîëó... Úàáîø äåìèøêÿí:
ãÿøÿíý.
Áàäÿñèíÿ ÷àõûð òþêöá àéàüà ãàëõäû:
— Ìÿí òÿêëèô åäèðÿì, — äåäè, — èëê áàäÿíè è÷ÿê òàìàäàíûí ñàüëûüûíà.
Ìóðòóç Áàëàéåâè÷èí ñàüëûüûíà. Îíóí àèëÿñèíèí ñàüëûüûíà. Àðçó åäÿê êè,
áó õóäìàíè ìÿúëèñèìèçÿ ÿñèë ñÿðêÿðäÿ êèìè ðÿùáÿðëèê åëÿñèí.
Ýöëöøäöëÿð.
Íåìÿò:
“Áó áåëÿ, — äåéÿ äöøöíäö. — Ýþç äÿéìÿñèí, áó áÿëà äà ñîâóøäó”.
Íåìÿò Ìóðòóçýèëèí èíúèìÿñèíäÿí éàìàí ãîðõóðäó. Þçö äÿ ÿí ïèñ
î èäè êè, Ìóðòóçóí íÿäÿí, ùà÷àí âÿ íÿ ñÿáÿáÿ èíúèìÿñèíè ôÿëÿê þçö äÿ
ýÿëñÿ òÿéèí åäÿ áèëìÿçäè. Ýþðöðñÿí àäè áèð ñþç, áèð çàðàôàò åëÿ áþéöê
áèð èíúèêëèéÿ, êèíÿ-ÿäàâÿòÿ ñÿáÿá îëóðäó êè, Àëéàýèëèí àèëÿñè àéëàðëà
êöñö ñàõëàéûð, Áèêÿ õàëà èñÿ åâèí è÷èíäÿ Íåìÿòèí ýöíöíö ýþé ÿñýèéÿ
áöðöéöðäö. ßñÿä ðÿùìÿòÿ ýåäÿíäÿí áÿðè Áèêÿ õàëàíûí ÿí èñòÿêëè, ÿí
ÿçèç êöðÿêÿíè Ìóðòóç îëìóøäó. Åéíè çàìàíäà î, Íåìÿò ö÷öí ýþç äàüû
èäè. Áÿëè, áåëÿ áèð ôþâãÿëàäÿ (éÿíè åëÿ òåç-òåç îëóðäó êè, áèð ôþâãÿëàäÿ-
ëèéè äÿ ãàëìàìûøäû) ùàäèñÿ áàø âåðÿí êèìè Áèêÿ õàëà áàøëàéûðäû: “Ãû-
çûì ñÿíÿ äåéèðÿì, êöðÿêÿíèì ñÿí åøèò” ïðèíñèïèéëÿ ýþðöðñÿí Íåìÿòèí
ãóëàüûíûí äèáèíäÿ Ñöðÿééàéëà äàíûøûðäû: “Ýåòìèøäèì áó ýöí Àëéàýèëÿ,
Ìóðòóçóí ãàíû éàìàí ãàðàäûð, äåéèð, Áèêÿ, íÿ ÿäÿá ãàëûá, íÿ ÿðêàí,
äöíÿíèí ëöìÿéè ýþðöðñÿí åëÿ ñþç äåéèð, ãàëûðñàí áàõà-áàõà, íÿ áþéöê
òàíûéàí âàð, íÿ êè÷èê. Ñà÷à-ñàããàëà ùþðìÿò åëÿéÿí êèìäèð? Åëÿ òóòóãó-
123
øó êèìè áèð-èêè ñþç ÿçáÿðëÿéèá, ö÷-äþðä êèòàá îõóéóðëàð, åëÿ áèëèðëÿð
äöíéàäà áóíëàðäàí àëèì àäàì éîõäóð. Äåéèð, ãîéàéäûëàð îíëàðû ìÿíèì
èõòèéàðûìà, âåðÿéäèì ÿëëÿðèíÿ ëàïàòêàíû, äè ãàç áó éåðè, ýþðöì íåúÿ ãà-
çûðñàí òðàíøåé, áó ñÿíèí÷öí êèòàá îõóìàã äåéèë, àðâàä êèìè êàüûç-
êóüàçëà ÿëëÿøèá úûçìàãàðà åëÿìÿê äÿ äåéèë”. Áó ñþùáÿòëÿð îíóíëà íÿ-
òèúÿëÿíèðäè êè, Ñöðÿééàíûí òÿêèäèéëÿ Íåìÿò áàùàëû êîíéàêëàðäàí áèð
øöøÿ àëûá, éàíûíäà äà áèð ãóòó øîêîëàä êîíôåòè, ýåäèðäè Ìóðòóçýèëÿ, îòó-
ðóá è÷èð, áàðûøûðäûëàð.
Ìóðòóçóí ñÿñè Íåìÿòè ôèêèðëÿðèíäÿí àéûðäû:
— Åòèìàäûíûçà ýþðÿ òÿøÿêêöð åäèðÿì. — Íåìÿò ôèêèðëÿøäè êè, åëÿ áèë
ñå÷èúèëÿðëÿ ýþðöøäÿ íèòã èðàä åëÿéèð. — Ìÿí ùÿðáè àäàìàì, — áîüàçûíû
àðûòëàäû, — áîø-áîø äàíûøìàüû ñåâìèðÿì. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë íèçàì-èí-
òèçàì, ðóñ äåìèøêÿí, äèññèïëèíà ïðåâûøå âñåãî. Êèìÿ ñþç âåðñÿì, ýÿ-
ðÿê, àðòûã-ÿñêèê ñþç äàíûøìàäàí, äóðóá, ñþç äàíûøñûí. Âÿññàëàì.
Íåìÿòÿ åëÿ ýÿëäè êè, íèòãèíè “ÿìðè èúðà åäèí. Ýåäÿ áèëÿðñèíèç” ñþç-
ëÿðèéëÿ ãóðòàðàúàã. Àììà Ìóðòóç “âÿññàëàì” êÿëìÿñèíäÿí ñîíðà ãûâ-
ðàã áèð ùÿðÿêÿòëÿ ñòóëà ÷þêäö.
Áèð àí Íåìÿò äöøöíäö êè, õóäàíÿêÿðäÿ, ÿñýÿð îëàéäû, þçö äÿ Ìóð-
òóç Áàëàéåâè÷èí ÿñýÿðè. Àìàí Àëëàù. Àäàìà ãàí óääóðàðäû. Ñÿùÿðäÿí
àõøàìàúàí øàããàìà ýöíöí àëòûíäà î áàø-áó áàøà ãîâàðäû: àääûìëà
ìàðø! Ðàç, äâà! Ðàç, äâà!
Ìöðøöä:
— Ìöÿëëèì, — äåäè, — Ìóðòóç Áàëàéåâè÷. Ìöñàèäÿ åòñÿéäèíèç... Áèð—
èêè êÿëìÿ... ùè, ùè, ùè...
Ìóðòóç þòêÿì ñÿñëÿ:
— Åäèðÿì, — äåäè. — Äàíûø, ýþðöì íÿ äåéèðñÿí?
Ìöðøöä Ìîëëà Íÿñðÿääèíäÿí áàøëàäû. Íåìÿò íÿ ãÿäÿð úÿùä åäèð-
äèñÿ äÿ, äèããÿòèíè òîïëàéà áèëìèðäè. Áåéíèíäÿí íÿ ãÿäÿð ÷ûõàðìàã èñ-
òÿéèðäèñÿ, áó éàõûíëàðäà àëäûüû ýþçëÿíèëìÿç áèð ìÿëóìàòû óíóäà áèëìèð-
äè. Èêè-ö÷ ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã Ñöðÿééà áþéöê áèð ñèðð êèìè Íåìÿòÿ õÿ-
áÿð âåðäè êè, Àëéàíûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ øåèðëÿ áåø ïÿð-
äÿëèê áèð ïéåñ éàçûá. Áàáÿê öñéàíû ùàããûíäà. Áó õÿáÿðè àëàíäà Íåìÿò
ãàðíûíû òóòóá óçóí ìöääÿò ñàêèò îëà áèëìÿäè. Ñöðÿééà òóòóëàí êèìè îë-
äó: “Áàøà äöøìöðÿì, áóðäà ýöëìÿëè íÿ âàð?” — äåäè. Íåìÿò áîüóëà-
áîüóëà: “Ìóðòóç Áàëàéåâè÷, ïéåñ éàçûá... øåèðëÿ” — äåäè âÿ ãÿøø åäÿú-
ÿê ùàëà äöøäö. Èíäè äÿ áó ìÿëóìàòû éàäà ñàëûá ïûããûëäàéûá ýöëìÿêäÿí
þçöíö ýöúëÿ ñàõëàéûðäû. Õîøáÿõòëèêäÿí Ìöðøöä Ìîëëà Íÿñðÿääèí ÿù-
âàëàòûíû äàíûøûá ãóðòàðäû, ùàìû ýöëöøäö âÿ Íåìÿò ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ
124
åäèá öðÿêäÿí áèð ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè. Îíóí áó áîéàò ëÿòèôÿéÿ áåëÿ áÿðê
ýöëìÿñè äåéÿñÿí Ìóðøöäöí þçöíö äÿ òÿÿúúöáëÿíäèðäè. Ìöðøöä áèð àí
äàéàíûá ñþçöíÿ äàâàì åëÿäè:
— Ùÿ, èíäè çàðàôàò áèð éàíà ãàëñûí, áèðèíúè äÿôÿäèð êè, Äàäàø Ìàìå-
äîâè÷ëÿ áèð ìÿúëèñäÿéèê, àììà íåúÿ äåéÿðëÿð, öðÿêäÿí öðÿéÿ éîëëàð
ýþðöíöð. Éÿíè, Äàäàø Ìàìåäîâè÷è ÷îõäàí òàíûéûðäûì. Íåìÿòäÿí îíóí
ùàããûíäà ÷îõ åøèòìèøäèì, áèëèðäèì êè, áèçèì áó ãîíøó ãàüàíû àëûá ãà-
íàäûíûí àëòûíà. Àììà Äàäàø Ìàìåäîâè÷, îíó äåéèì êè, éÿíè þçöíöç
äÿ ìÿíäÿí éàõøû áèëèðñèíèç, áèçèì áó Íåìÿò àéðû îüëàíäûð, ñèçèí õÿòðè-
íèçè ìÿí áèëèðÿì íåúÿ èñòÿéèð. Áèð Äàäàø Ìàìåäîâè÷ äåéÿíäÿ áåø åøè-
äèð, ñèçäÿí äàíûøàíäà, âàëëàù, àüçûíà ÷óëëó äîâøàí ñûüìûð. Äåéèð,
Ìöðøöä, ñÿí ùÿëÿ î êèøèíè òàíûìûðñàí, áåëÿ äåìÿêíÿí ãóðòàðàí äåéèë å,
ýÿðÿê Äàäàø Ìàìåäîâè÷ëÿ þçöí îòóðóá-äóðàñàí êè, áó àäàìûí íåúÿ
àäàì îëäóüóíó äÿðê åëÿéÿ áèëÿñÿí ëàçûìûíúà. Åëÿ áèë îíóí÷öí äåéèá-
ëÿð êè, ÷åëîâåê — åòî çâó÷èò ãîðäî.
Íåìÿò ôèêèðëÿøäè êè, ýþðÿñÿí, áó áöëëóð ãðàôèíèí ãèéìÿòè íå÷ÿäèð?
Ýþðÿñÿí, Ñöðÿééàéà ñþç âåðñÿ êè, ëàï áó ãðàôèíèí úöò åêèçèíäÿí òàïûá
àëàð, îíäà áó ñòîëóí öñòöíäÿêè ãðàôèíè Ìöðøöäöí áàøûíà âóðìàã îëàð-
ìû? Éîõ, è÷èíäÿêè ÷àõûð ñöôðÿéÿ òþêöëÿð, ãèéàìÿò ãîïàð. Àü ñöôðÿäÿí
÷àõûð ëÿêÿñè ýåòìèð, ýÿðÿê öñòöíÿ äÿðùàë äóç ñÿïÿñÿí. Àììà îíäà äà
òàìàì òÿìèçëÿíìèð. Áÿñ, ïåðñîë íåúÿ? Ýþðÿñÿí, ïåðñîë ëÿêÿíè òàìàì
àïàðûðìû?
Ìöðøöäöí óçàãëàøìûø ñÿñè éåíÿ éàõûíëàøäû:
— Ùÿ, îíó äåéèðÿì àõû, ìÿí Äàäàø Ìàìåäîâè÷è ÷îõäàí òàíûéûðàì,
ùÿð÷ÿíä î ìÿíè òàíûìûðäû, áèç áàëàúà àäàìûã, ùÿêèì áàáàéûã. Àíúàã,
Äàäàø Ìàìåäîâè÷, áèëèðñèíèç äÿ, ìÿñÿë âàð, äàüûí äàüà èøè äöøìÿç, àäà-
ìûí àäàìà èøè äöøÿð. Ìÿñÿë âàð: àðâàäûí ïèñäè, áîøà ýåòñèí, ùÿ, àðâàä, ñÿí
ãóëàüûíû éóì ýþðÿê (öìóìè ýöëöø), äèøèí àüðûéûð, ÷ÿê ãóðòàð. Èíäè, Àëëàù
åëÿìÿìèø, øÿð äåìÿñÿí, õåéèð ýÿëìÿç. Èøäè-øàéÿä Äàäàø Ìàìåäîâè÷,
äèøèíèç àüðûñà-åëÿñÿ, áàõ áó ëÿëÿøèíèç ãóëëóüóíóçäà ùàçûð, ùà÷àí èñòÿñÿ-
íèç, íåúÿ äèø èñòÿñÿíèç, ñÿùÿð, àõøàì, ýåúÿ, áàùàð, éàé, ãûø, ïàéûç...
Íåìÿò äöøöíäö êè, áó, ëöòôêàðëûüûí ÿí éåíè âÿ îðèæèíàë ôîðìàëàðûí-
äàíäûð: äèøèí àüðûñûí, ýÿòèð ÷ÿêèì.
Ìöðøöä ãÿäÿùèíè Äàäàøà òÿðÿô óçàòäû:
— Ñàü îëóí, Äàäàø Ìàìåäîâè÷, ñèçèí ñàüëûüûíûçà.
— Ñàü îë, ÿçèç îëàñàí, ÷îõ ñàü îëóí, ùàìûíûç, ñàü îëóí. Ñîíðà íþâ-
áÿéëÿ, Úàááàðýèëèí, Ìöðøöäýèëèí, Íåìÿòýèëèí ñàüëûüûíà è÷äèëÿð. Àëëàù-
125
âåðäèñè àðâàäëàðà, óøàãëàðà. Àéðûúà Áèêÿ õàëàíûí ñàüëûüûíà è÷äèëÿð, äå-
äèëÿð êè, éåìÿêëÿð ãèéàìÿòäèð.
Ñîíðà Íåìÿò äóðäó:
— È÷ÿê òàìàäàíûí ñàüëûüûíà, — äåäè. Óçóí-óçàäû íÿ èñÿ äàíûøäû. Íÿ
äàíûøäûüûíû þçö äÿ áèëìèðäè. Áèðúÿ ôèêðèíäÿ îíó òóòìóøäó êè, ìöìêöí
ãÿäÿð òÿìòÿðàãëû äàíûøñûí. “Èíñàíëûã, âöñÿò, çÿêà, èñòèãáàë, ùöíÿð, ìöçÿô-
ôÿð...”. Ëàï ãàôèéÿ ÷ûõäû. Èñòÿäè “ÿñÿð” äÿ ÿëàâÿ åòñèí, àíúàã ãîðõäó.
Àëéà:
— Áÿñäèð, ñÿí àëëàù, àé Íåìÿò, — äåäè, — áó îëäó ëàï êóëò ëè÷íîñòè.
Ìóðòóç áèð áàëàúà êåôëÿíìèøäè, áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ àéàüà ñû÷ðàäû.
— Íåìÿò áóðäà ÷îõ äàíûøäû, — äåäè. — Áåëÿ éàõøû-éàõøû, éàüëû-éàüëû
ñþçëÿð äåäè. Ìÿí, ÿëáÿòòÿ, áåëÿ-áåëÿ ñþçëÿðè áèëìèðÿì. Áåëÿ ãûðûëäàäà
áèëìÿðÿì. Èíäè íåéëÿéÿê êóëòóðàìûç ÷àòìûð, — ñîí úöìëÿíè äåéèá Àëé-
àéà áàõäû. Àëéà äà îíà áàõäû. Áó ìÿíàëû áàõûøìàíûí ìÿíàñû áó èäè êè,
“êóëòóðàíûí ÷àòìàìàñû” ðèøõÿíä òÿáèðèéëÿ äåéèëìèøäè, òÿêè ùàìûíûí ìÿ-
äÿíèééÿòè áèçèìêèéúÿí îëàéäû.
— Ùÿ, áèð ñþçëÿ, ùþðìÿòèíèçÿ ýþðÿ ñàü îëóí. Ìÿíè ÷îõ òÿðèôëÿäèç,
áÿëêÿ ëàéèãèíäÿí äÿ àðòûã, — áó éåíÿ åéíè ïðèéîì èäè. — Ìÿí èíäè áàúàð-
äûüûìäàí õàëãûìà õèäìÿò åëÿìèøÿì. Úÿáùÿíèí îäóíäà-àëîâóíäà ãà-
íûìûçû òþêÿíäÿ, åëÿ áèç ñèçèí êèìè ÷àâàíëàðûí áóýöíêö ôèðàâàí ýöíöíö
ôèêèðëÿøìèøèê êè, ñèç áåëÿ-áåëÿ îòóðàñûç, êåô ÷ÿêÿñèç, õîøáÿõò äîëàíàñûç.
Èíäè ñèçèí äÿ áîðúóíóç îäóð êè, áó éîëäà ãàí òþêÿí àäàìëàðà ëàçûìè
ùþðìÿò-èççÿò ýþñòÿðÿñèíèç. Áþéöéöí áþéöê éåðè âàð, êè÷èéèí êè÷èê,
éîõñà àðà ãàðûøûá ìÿçùÿá èòñÿ, áó, éàõøû íÿòèúÿ âåðìÿç. Àëéà, î êè ãàë-
äû, ñÿí äåéèðñÿí êóëò ëè÷íîñòè, äåéèð, âàëëàù, î ëè÷íîñòÿ äÿ úàíûì ãóðáàí,
îíóí êóëòóíà äà.
Ìóðòóçóí ÿãèäÿñè ãÿëáèíèí äÿðóíè ýóøÿëÿðèíäÿ ýèçëÿíèð. “Àðàðàò”
êîíéàêûíûí áåøèíúè ãÿäÿùèíäÿí ñîíðà èñÿ àòëàíûá îðäàí ÷ûõûðäû. Ìöä-
äÿàëàðû äà ÷îõ äÿãèã èäè...
Äåéèð äÿðéàëàðúà ãàí òþêöá, àäàì ãûðûá? ßúÿá åëÿéèá. Õàëã äöø-
ìÿíëÿðèíè ãûðûá ãóðòàðìàñàéäû Ùèòëåðè ìÿüëóá åäÿ áèëÿðäè?
...Ìàñàíûí àðõàñûíäàí äóðäóëàð.
Äàäàø éåíèäÿí ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà ýÿëäè. Íåìÿò îíóí éàíûíäà
äóðóá:
— Îðà Àêàäåìèéàíûí òÿçÿ áèíàñûäûð, — äåéèðäè. — Êþùíÿ áèíàñû ýþ-
ðöíìöð. Îðà äÿéèðìàíäûð. Î, áàíêûí ãàáàüûäûð.
Ñîíðà êèìñÿ òÿêëèô åòäè êè, ìàãíèòîôîíó ãóðñóíëàð.
126
 Íåìÿò äöéìÿíè áàñäû:
— Ùÿ, áèð øåé äåéèí, — äåäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí, áèð íå÷ÿ ñÿñäÿí
ñîíðà èñÿ:
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè... — äåäè âÿ ñóñäó.
Ãîíàãëàð âèäàëàøûá äàüûëûøäûëàð.
×àðïàéûñûíäà óçàíàí êèìè éóõóéà ýåòäè. Áó ýöí ÷îõ éîðóëìóøäó.
×îõ äà ùÿéÿúàí êå÷èðìèøäè.
Ãûçëàð äà éàòäûëàð. Áèêÿ õàëà äà. Ñöðÿééà äà.
Ýåúÿíèí áèð éàðûñûíäà åëÿ áèë êèìñÿ ãÿôèëúÿ Íåìÿòè îéàòäû.
Ýþçëÿðèíè à÷äû. Ýþðäö êè, êåôëèëèéè äÿ êå÷èá. Òàìàì àéûã èäè. Òà-
ìàì äà îéàã. Éóõóñóçëóüà àëûøìûø áèð àäàì òÿúðöáÿñèéëÿ äÿðùàë áàøà
äöøäö êè, òÿçÿäÿí ÷ÿòèí éàòà.
Åëÿ áèë êèìñÿ îíó îéàòìûø âÿ áåéíèíè ôèêèðëÿ äîëäóðìóøäó. Éàìàí
äà éàíüûñû âàðäû. Äóðóá ñó è÷äè.
Ôèêèðëÿðèíè ãîâìàã èñòÿäè. Äèâàðà òÿðÿô ÷åâðèëäè. ßëèíè õÿðèòÿéÿ
÷ÿêäè: Àüúàòàó, Ñàñûê ýþë, Àüúàë...
Àììà ôèêèðëÿð ãàéûòäû. Îíëàðû äàüûòäû. Éåíÿ ãàéûòäûëàð. Éåíÿ. Éåíÿ...
Äöíÿí ñÿùÿðäÿí áÿðè áàøûíäà îéàíàí ôèêèðëÿð åëÿ áèë éåíèäÿí ðÿñì-
êå÷èäÿ ýÿëìèøäè.
ßââÿëúÿ àòàñû ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Äöøöíäö êè, áàõ,
àíàì äåéèðäè àòàíûí Ñàìóõäà éàìàí ùþðìÿòè âàðäû. Åâëÿð òèêìèøäè, éîë
÷ÿêäèðìèøäè. Ñîíðà äöøöíäö êè, Ñàìóõ èíäè Ìèíýÿ÷åâèð äÿíèçèíèí äè-
áèíäÿäèð. Åâëÿðè, éîëëàðû, ùàìûñû...
Áÿñ, Ñàìóõäà éàøàéàí àäàìëàð? Î àäàìëàð êè, àòàñû îíëàðûí ùþðìÿ-
òèíè ãàçàíìûøäû? Ùÿðÿñè áèð éàíà äàüûëûá. Áÿëêÿ àòàñûíûí ñóðÿòèíè, õàòèðÿ-
ñèíè, áàüûøëàíìûø ôîòîøÿêèëëÿð êèìè, ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ àïàðûá. Áÿëêÿ äÿ...
Ñîíðà ùàðäàíñà áåéíèíäÿ ãàôèéÿëÿð äîëàøìàüà áàøëàäû: àçñà, ïîçñà,
éàçñà...
Ñîíðà íÿäÿíñÿ ïÿíúÿðÿíèí àõàð-áàõàðû ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ áàø-
ëàäû: Ãûç ãàëàñûíûí òÿïÿñè, Àêàäåìèéàíûí òÿçÿ áèíàñû. Áàíê, äÿéèðìàí.
Ñîíðà ìàðøðóòëó àâòîáóñ ùàããûíäà äöíÿíêè ôèêèðëÿðèíè õàòûðëàäû.
Ñîíðà ãóëàãëàðûíäà ìàãíèòîôîí éàçûëàðû úàíëàíäû:
“Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...” — áó úöìëÿ íÿáç êèìè áåéíèíäÿ äþéöí-
ìÿéÿ áàøëàäû.
Î áèðè îòàãäà ñààò ö÷ äÿôÿ âóðäó âÿ ãÿôèëúÿ áèð àí è÷èíäÿ Íåìÿò ùÿð
øåéè áàøà äöøäö.
Ôèêèðëÿðè äóðóëóá àéäûíëàøäû âÿ Íåìÿò ùÿð øåéè áèðäÿí àíëàäû.
127
 Àíëàäû êè, ïÿíúÿðÿíèí àõàð-áàõàðû íÿ ãÿäÿð úàçèáÿëè, ìÿíçÿðÿëè,
ýþçÿë îëñà äà, î, Íåìÿò áó ýþðöíöøÿ íèôðÿò åäèð. Íèôðÿò åäèð, ÷öíêè î,
áó ìÿíçÿðÿéÿ ìÿùêóìäóð. Þìöðëöê ìÿùêóìäóð. Ùå÷ áèð çàìàí áó
ïÿíúÿðÿ, ãàòàð ïÿíúÿðÿñè êèìè ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèá äÿéèøìÿéÿúÿêäèð. Áó
ïÿíúÿðÿíè õàë÷à êèìè äþðä ìèñìàðëà îíóí ùÿéàòûíà ìûõëàéûáëàð. Þìðö
áîéó î áó ïÿíúÿðÿäÿí áàõûá Ãûç ãàëàñûíûí òÿïÿñèíè, Àêàäåìèéàíûí
éåíè áèíàñûíû, áàíêû, äÿéèðìàíû ýþðÿúÿê.
Àäàì þç ùÿéàòûíû ãàäûíû àòàí êèìè àòà áèëìèð, èíñàí þç ùÿéàòûíû
àõûðàúàí éàøàìàëûäûð. Ùÿéàò éöêöíö àõûðàúàí äàøûìàëûäûð...
Íåìÿò äÿùøÿò è÷èíäÿ àíëàäû êè, áèð äÿ îíóí ùÿéàòûíäà ùå÷ áèð âàõò
ùå÷ áèð øåé îëìàéàúàãäûð. Íÿ öðêÿê äóéüóëàðûí íèýàðàíëûüû, íÿ ýþçëÿ-
ìÿ, íÿ àëäàíûø, íÿ öìèä, íÿ áàùàð ýåúÿñè ñîí òðàìâàéûí ïÿíúÿðÿñèíäÿ
äèêñèíÿí óëäóçëàð...
Î, ùÿéàòûíû, ýöíäÿ îéíàäûüû ðîëóíäàí áûãìûø áèð àêòéîð êèìè, ãà-
òàðëàðà ãîøóëóá äÿéèøìÿç ðåëñëÿðëÿ ýåäÿí ïàðîâîç êèìè ñîí ìÿíçèëÿ,
ñîí ïÿðäÿéÿ, ñîí äàéàíàüà, ñîí ñöêóòà ÷àòäûðìàëûäûð. Ñîí ãàðàíëûüà,
ñîí ñÿñèí ñóñäóüó éåðÿ...
Î ãàíóíëàðûí, ãàäàüàëàðûí, íîðìàëàðûí ÿñèðèäèð.
Îíëàðû ïîçà áèëìÿç.
Ïîçà áèëìÿç, àçà áèëìÿç. Àùà, èíäè òàïäû êè, áó ãàôèéÿ ùàðäàíäûð.
Éàçûã, áè÷àðÿ, çàâàëëû ìàðøðóòëó àâòîáóñ!
Ïîçñà, àçñà, éàçñà...
Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð. Áóíó áàéàã êèì äåäè? Áàéàã éîõ, äöíÿí.
Äàäàø äåäè, ùÿ, áèð äÿ éàäûìäàäûð, âàõòèëÿ Áèêÿ õàëà äåìèøäè.
Äöíÿí Êàðìåí äÿ íÿ èñÿ áóíà áÿíçÿð, áèð øåé äåéèðäè, ùÿ, äåäè êè,
éàçûëûá, ïîçóëìàéàúàã. Íÿ ïîçóëìàéàúàã? Ùÿ, ìàãíèòîôîí éàçûñû...
— Ùÿ, áèð øåé äåéèí...
— Äåìÿê, ìÿí äåìÿê èñòÿ...
Áèð äÿíÿ ñþç, áèð äÿíÿ ùÿðô äÿéèøÿ áèëìÿç. Äîíóá ãàëûá.
— Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Ùå÷ êÿñ áèëìèð êè, áèð äÿ ñÿí ýþðñÿí êè... íÿ åäÿúÿêñÿí?
Ñàáàù éåíÿ éûüûøûá áó éàçûéà ãóëàã àñàúàãëàð. Ñàáàù îëìàñûí, áèðèñè
ýöí îëñóí. Éà áèð ùÿôòÿ ñîíðà. Éåíÿ ãóëàã àñàúàãëàð. Ùàìûñû — þçëÿðè äÿ,
ãîíøóëàðû äà, ãîùóìëàðû äà, Ìöðøöä, Ìÿíçÿð, Òàùèðÿ, Úàáîø, Àëéà...
Ñàáàù äà ãóëàã àñàúàãëàð. Ùÿ, ùÿ, ëàï éÿãèí áèë. Áèðè ýöí äÿ, î áèðè
ýöí äÿ.
128
 Ùÿð ýöí Áèêÿ õàëà òÿêðàð åäÿúÿê êè, Àëéàýèëèí ìàãíèòîôîíó èêè äÿ-
ôÿ áþéöêäöð. Ùÿð ýöí Êàðìåí ðèøõÿíä åäÿúÿê êè, Íåìÿò “çàäðûïàí-
íûé” ìàãíèòîôîí àëûá, ùÿð ýöí Ñöðÿééà îíà àúûãëàíàúàã âÿ ùÿð ýöí äÿ
ñîíäà Íåìÿò áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè, — äåéÿ êèìèñÿ ùÿäÿëÿéÿðÿê,
ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéóá ñöêóò, ñÿññèçëèê ó÷óðóìóíà éûõûëàúàã.
Ùå÷ êÿñ äÿ ùå÷ áèð âàõò áèëìÿéÿúÿê êè, Íåìÿò áèð äÿ ýþðñÿ íÿ
îëàúàã... Íÿ îëàúàã? Ùå÷ íÿ, ùÿäÿñèç ùÿäÿ...
Ñàáàù, áèðè ýöí î, áèðèñè ýöí. Àé êå÷ÿúÿê, èë êå÷ÿúÿê.
Ùå÷ íÿ äÿéèøìÿéÿúÿê, èëàùè, ùå÷ íÿ, ùå÷ áèð øåé.
Èéèðìè-îòóç èë ñîíðà Íåìÿò ãîúàëûá þëÿúÿê. Àíúàã þëÿíÿ ãÿäÿð
ùÿéàòûíäà ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê îëìàéàúàã. Àðâàäû. Ö÷ ãûçû. Åéíè ãîùóì-
ëàð. Èø éîëäàøëàðû, ãîíøóëàð. Åéíè ñþùáÿòëÿð, çàðàôàòëàð, ãàéüûëàð, òÿëàø-
ëàð. Åéíè ìÿúëèñëÿð, òîñòëàð...
Åéíè ïÿíúÿðÿ. Åéíè àâòîáóñ. Åéíè éàçû...
Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...
Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð. Âÿññàëàì. Ãóðòàðäû. Êèòàá áàüëàíäû. Íþãòÿ.
Íþãòÿ? Áÿëêÿ âåðýöëëö íþãòÿ? Äàùà äîüðóñó, íþãòÿëè âåðýöë? Áÿë-
êÿ äàëû âàð, èçàùû âàð...
Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè... Íÿ ýþðñÿí, àé éàçûã? Íÿ ýþðìöñÿí? Íÿ
ýþðÿúÿêñÿí? Ýþðñÿí íÿ åäÿúÿêñÿí? Ùå÷ íÿ...
Éàçûëàíà ïîçó éîõäóð.
Éàõøû, áÿñäèð, éàò ýåòñèí, Íåìÿò. Ñàáàù òåçäÿí èøÿ ýåäÿúÿêñÿí.
Éöçÿ ãÿäÿð ñàé: éóõóéà ýåäÿúÿêñÿí. Éà äà éóì ýþçëÿðèíè, òÿñÿââöð
åëÿ êè, éîëëà ýåäèðñÿí, ýåäèðñÿí, ýåäèðñÿí áèð äÿ ýþðÿúÿêñÿí éàòäûí.
ßñàñ éóõóëàìàãäûð. Àäàì éóõóäà îëàíäà âàõò ìÿôùóìó éîõ îëóð. Éà-
òûðñàí, éóõó ñÿíè ùîïïàäàí ýþòöðöá ãîéóð ñÿùÿðÿ. Âÿññàëàì. Éàõøû,
éàòàã. Áèð, èêè, ö÷, äþðä, áåø, àëòû...
Òÿùìèíÿ! Òÿùìèíÿ? Î ùàðäàí éàäûìà äöøäö? Î ùàðäàí ýÿëèá ÷ûõ-
äû? Ùàðäàí ýÿëèá äöøäö áó îáðàç, äóðäó ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäà?
Äöìäöç óçóí ãû÷ëû. Ãàðà ñà÷ëàðû øÿëàëÿ êèìè ÷èéèíëÿðèíÿ àõìûø. Äèøëÿðè
òÿí áèð áîéäà — ãàðüûäàëû äÿíÿëÿðè. Ýþçëÿðè... Íÿ ðÿíýäÿéäè Òÿùìèíÿ-
íèí ýþçëÿðè? Ãàðà? Ãîíóð? Ýþé? Éàøûë? Éîõ, éàøûë äåéèëäè. Ýþé, øàáà-
ëûäû, ãàðà, ãîíóð? Ýþé? Éàøûë? Éîõ, éàøûë äåéèëäè. Íÿ ðÿíý èäè? Íÿ úöð
îëóá êè, èíäèéÿúÿí äèããÿò åëÿìÿìèøÿì? Äîüðóäàí ãÿðèáÿäèð. Éàõøû,
éàò, Íåìÿò, ñàáàù èøäÿ ôèêèð âåðÿðñÿí. Éîõ, ãÿðèáÿäèð. Íÿ ðÿíýäèð àõû,
ãàðà, ãîíóð, øàáàëûäû? Áÿëè äÿ, èíäè äÿ áåéíèíÿ áó äöøäö? Áó ýåúÿ âàõòû
129
ùàðäàí þéðÿíÿúÿêñÿí? Ýþðÿñÿí êèì áèëÿð áóíó? Äàäàø. Çÿíý åëÿéÿ-
ñÿí, Äàäàøäàí ñîðóøàñàí. Íåìÿòè ýöëìÿê òóòäó. Ïèñ îëìàç. Ýåúÿ ñààò
ö÷äÿ çÿíý åëÿéèá Äàäàøû éóõóäàí îéàäàñàí: áàüûøëàéûí, Äàäàø ìöÿë-
ëèì, ñèçÿ áèð ñóàëûì âàð: Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðè íÿ ðÿíýäÿäèð? Òÿñÿââöð
åäèðÿì Äàäàøûí ñèð-ñèôÿòèíè: Äàäàø òóìàí-êþéíÿêäÿ éóõóäàí àâàðà
îëóíóá, òåëåôîíëà øþáÿñèíèí áèð èø÷èñè Íåìÿòÿ áàøãà èø÷èñè Òÿùìèíÿíèí
ýþçëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Íÿ ñÿùíÿäèð! Äîüðóäàí íÿ îëàðäû, èíäè
ýþòöðöá Äàäàøà çÿíý åäÿñÿí?! Åù, íÿ áîø-áîø äàíûøûðñàí, ùå÷ åëÿéÿð-
ñÿí? Íèéÿ åëÿìèðÿì? Àé åëÿäèí ùà! Âàëëàù, äÿëè øåéòàí äåéèð, äóð åëÿ.
Àé åëÿäèí ùà! Éàõøû. Íåìÿò, éàò. Ùÿ, íÿ îëäó, ÿçèçèì, äåéèðÿì àõû, ñÿí
äÿëè øåéòàíûí ñþçöéëÿ äóðóá-îòóðàí îüëàíëàðäàí äåéèëñÿí. Ñÿí ùÿìèøÿ
àüûëëû øþáÿ ìöäèðèíèí ãîéäóüó ãàéäà-ãàíóíëàðëà éàøàéàí îüëàíñàí.
Åëÿ áó òóòäóüóí éîëíàí äà ýåò. Èøèí éàõøû îëàð. Äåìÿëè, áåëÿ? Éàõøû,
áàõàðûã.
Íåìÿò àéàüà äóðäó. Ýåúÿ ìÿñòëÿðèíè ýåéäè, ïèæàìàñûíû äöéìÿëÿäè,
äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Òåëåôîíóí äÿñòÿéèíè ãàëäûðäû. Âàõò ýåú îëäóüóíäàí, òå-
ëåôîíäàí äÿðùàë àéäûí “çóììåð” åøèäèëäè. Íåìÿò þçöíÿ áåëÿ ãÿðèáÿ
ýþðöíÿí áèð åòèíàñûçëûãëà Äàäàøûí íþìðÿñèíè éûüäû. “Áåø ñèãíàë ýþçëÿ-
éÿúÿéÿì, úàâàá ÷ûõìàñà àñàúàì”. Äþðäöíúö ñèãíàëäàí ñîíðà Äàäàøûí
ñÿñè ýÿëäè:
— Àëëî!
Ñÿñ éóõóëó ñÿñ äåéèëäè. Ùÿìèøÿêè àéäûí, òÿìêèíëè ñÿñ èäè. Íåìÿò
áèð àí ñóñäó, ñîíðà úÿëä:
— Ìÿíÿì. Íåìÿòäè, — äåäè. Äàùà ýåðèéÿ éîë éîõ èäè.
— Áóéóð, Íåìÿò.
— Áàüûøëàéûí. Äàäàø ìöÿëëèì, ñèçè éóõóäàí îéàòäûì.
— Éîõ, éîõ, éàòìàìûøäûì, èøëÿéèðäèì.
Áèðäÿí-áèðÿ Íåìÿò þçöíö àúèç âÿ ìèñêèí ùèññ åòäè. Éàòìûø áèð ìþ-
òÿáÿðè ýåúÿ ñààò ö÷äÿ éóõóäàí îéàäûá ãÿðèáÿ ñóàë âåðìÿê öðÿê èñòÿéèð-
äè! Àììà ýåúÿíèí áó âàõòûíäà îòóðóá èøëÿéÿí áèð àäàìû áåëÿ àõìàã
áèð ñóàëëà èøèíäÿí àéûðìàã éöíýöëëöê èäè, óøàãëûã èäè, ñàòàøìàã èäè.
“Òÿúèëè ñóðÿòäÿ àéðû áèð áÿùàíÿ òàïûá èøèí è÷èíäÿí ÷ûõìàã ëàçûìäûð”.
— Äàäàø ìöÿëëèì, ñèçäÿí áèð øåé ñîðóøìàã èñòÿéèðÿì. — Áóíó âàõò
ãàçàíìàã ö÷öí äåäè.
— Áóéóð.
“Àùà, òàïäû”.
130
 — Äàäàø ìöÿëëèì, ìÿí áåëÿ øåéëÿðäÿ éàìàí âàñâàñûéàì. Éàòà áèë-
ìèðÿì. Ñàáàùà ãÿäÿð éåðèìäÿ ãîâðóëàúàãäûì. Ñèç àëëàù, áèð ìÿíè ñàêèò
åëÿéèí. Èíúèéèá åëÿìÿäèíèç êè?.. Áèçèì áó ãîíøó, Ìöðøöä áèð àç øèòëèê
åäèðäè. Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ äÿ áèð àç êîáóä àäàìäûð... Äåéèðÿì áÿëêÿ...
Äàäàø îíóí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéäó:
— Éîõ, éîõ, íÿ äàíûøûðñàí, Íåìÿò, äÿëè îëìà. Ùÿð øåé ëàï ÿëà èäè.
Íèéÿ èíúèéèðÿì? Àäàìëàð úöðáÿúöðäöð. Ùÿðÿñèíèí þç äóçó, þç ëÿççÿòè
âàð. Åëÿ àäàìëàð îëìàñàéäû, ùÿéàò ìàðàãñûç îëàðäû. Ñÿí ëàï àðõàéûí îë.
Ðàùàò ýåò éàò. Ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, — úàâàá ýþçëÿìÿìèø äÿñòÿéè éåðÿ
ãîéäó.
“Âÿññàëàì, Íåìÿò ìöÿëëèì. Áó äà ñÿíèí ãèéàìûí. Áó äà ñÿíèí
ìåéäàí îõóìàüûí. Áó ìåéäàí îõóìàã îëìàäû, ìåéäàí ñóëàìàã îëäó.
Ãèéàì îëìàäû, ìöòèëèéèíèí éåíè èôðàò áèð òÿñäèãè îëäó. Äè ýåò éàò. Åøèò-
ìÿäèíìè, Äàäàø ñÿíÿ ðöñõÿò âåðäè. Éàò”.
Íåìÿò îòàüà êå÷èá ãàðàíëûãäà ïåíúÿéèíè òàïäû, úèáèíäÿí ñèãàðåò ÷û-
õàðûá èêè ãóëëàá âóðäó, äÿùëèçÿ ãàéûòäû. Òåëåôîíóí, äÿñòÿéèíè ãàëäûðûá
íþìðÿíè éûüäû. Äó, äó, äó...
— Áÿëè, — Äàäàøûí ñÿñè éåíÿ äÿ ñàêèò âÿ òÿìêèíëè èäè.
— Ìÿíÿì, Íåìÿòäèð.
— Åøèäèðÿì.
— Äàäàø ìöÿëëèì, ñèçäÿí áèð øåé ñîðóøìàã èñòÿéèðÿì. Òÿùìèíÿíèí
ýþçëÿðè íÿ ðÿíýäÿäèð? — áèðíÿôÿñÿ äåäè.
Äÿñòÿê ñöêóòà ãÿðã îëäó. “Ùÿ, åëÿ îëàðñàí, ìöÿëëèì. Äåéÿñÿí ñþç
áîüàçûíäà ãàëäû. Áèð óäãóí ýþðÿê. Ùÿ, èíäè úàâàá âåð. Ùÿìèøÿêè òÿê
ñàêèò âÿ òÿìêèíëÿ ýåúÿ ñààò äþðäÿ èéèðìè äÿãèãÿ èøëÿìèø èø÷èí Íåìÿòÿ,
èø÷èí Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíèí ðÿíýè áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàò âåð ýþðöì”.
— Íåìÿò, — ñÿñ ÿââÿëêè êèìè ñàêèò èäè, — äåéÿñÿí, áèç ýåäÿíäÿí
ñîíðà õÿëâÿòÿ ñàëûá òÿêáàøûíà è÷ìèñÿí.
Íåìÿò áó ñþçëÿðèí ìÿíàñûíû äà, Äàäàøûí ñàêèòëèéèíèí ñÿáÿáèíè äÿ
àíëàäû. Áó âÿçèééÿò Äàäàø÷öí ãÿðèáÿ, ãåéðè-àäè áèð øåé äåéèëäè. Þìðö
áîéó Äàäàø åëÿ íþâáÿíþâ ãÿðèáÿëèêëÿð ýþðìöøäö êè, Íåìÿòèí ÿúàèá
ñóàëû îíó òÿÿúúöáÿ ýÿòèðèá ùàëûíäàí ÷ûõàðäà áèëìÿçäè. Ñóàëûí âàõòûíà —
ýåúÿ ñààò äþðäöí éàðûñûíà ýÿëäèêäÿ èñÿ, áóíà äà âÿðäèøëè èäè: Ìÿììÿä
Íÿñèðèí âèçèòëÿðè äÿ òÿõìèíÿí ýåúÿíèí áó ðàäÿëÿðèíäÿ îëóðäó. “Áèçäÿí
ñîíðà õÿëâÿòÿ ñàëûá è÷ìèñÿí”. Äàäàø, Íåìÿòÿ Ìÿììÿä Íÿñèð êèìè áà-
õûðäû. ßëáÿòòÿ, Íåìÿò Ìÿììÿä Íÿñèð äåéèë, àüëû, äÿððàêÿñè âàð. Ùÿì
131
äÿ àèëÿñè, àðâàäû ãîéìàç. Àììà þìðöíäÿ áèð ýåúÿ Ìÿììÿäíÿñèðëèê
åäèðñÿ, äöíéà äàüûëìàç. Äàäàø òÿìêèíëÿ âÿ ÷îõ ñîéóã:
— Íåìÿò, ýåò éàò, — äåäè, — ýåúäèð. Éàõøûúà ÿë-öçóíö éó, ñîíðà éàò.
— Äàäàø ìöÿëëèì, ÿýÿð åëÿ áèëèðñèç êè, ìÿí ñÿðõîøàì, ÷îõ ñÿùâ
åäèðñèíèç. ßýÿð ìÿíè òÿçÿ áàøëàéàí Ìÿììÿä Íÿñèð ùåñàá åäèðñèíèçñÿ,
éåíÿ äÿ ñÿùâèíèç âàð. Ìÿí òàìàìèëÿ àéûüàì. Àõøàì äà àç è÷ìèøäèì.
Ñèçäÿí ñîíðà äà äèëèìÿ âóðìàìûøàì. Ìÿí áèðúÿ ñèçäÿí îíó áèëìÿê èñ-
òÿéèðÿì êè, Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðè íÿ ðÿíýäÿäèð.
Äàäàø êÿñêèí âÿ ñÿðò áèð ÿäàéëà:
— Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí? — äåäè.
— Ùå÷ íÿ. Áèðúÿ Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíèí ðÿíýèíè áèëìÿê èñòÿéèðÿì.
Äàäàø äàùà äà ñÿðò âÿ ÿñÿáè áèð òÿðçäÿ:
— Áó ñóàëû ìÿíÿ íèéÿ âåðèðñÿí? — äåäè.
“Àùà, äåéÿñÿí þçöíäÿí ÷ûõûðñàí. Î ìþòÿáÿðëèê ìàñêàí éåðèíäÿí
îéíàéûð. Êèøèñÿí, áèð êÿëìÿ ñÿðò ñþç äå, úàâàáûíû åëÿ âåðèì êè, þëÿíÿ-
úÿí éàäûíäàí ÷ûõìàñûí. Èñòÿìèðÿì ñÿíèí ìöãàâèëÿíè, àâàíñûíû äà. Ìÿí
åëÿ êèøèíèí îüëó äåéèëÿì êè, ñÿí ìÿíÿ àòàëûã åëÿéÿñÿí. Ùÿ, äå ýþðöì,
áèð ñþç äå...”
Äàäàø ùå÷ íÿ äåìÿäè. Àíúàã áèðäÿí-áèðÿ ýöëäö. Áÿðêäÿí ýöëäö.
Áÿëêÿ îíäàêû éóìîð ùèññè ÿñÿáëÿðèíÿ âÿ ùèðñèíÿ öñòöí ýÿëäè âÿ î, âÿ-
çèééÿòèí êîìèçìèíè äÿðê åòäè. Éà äà þçöíö ÿëÿ àëà áèëäè, êèíèíè è÷ÿðè ñà-
ëûá, áó ãÿðèáÿ ñþùáÿòè çàðàôàòà ÷åâèðìÿê èñòÿäè.
— Áèëèðñÿí íÿ âàð, Íåìÿò, — äåäè, — çÿíý åëÿ þçöíäÿí ñîðóø.
“Áó àäàì ñàáóí êèìèäèð, — äåéÿ Íåìÿò äöøöíäö. — Îíó òóòìàã
ìöìêöí äåéèë. Ñöðöøöá ÿëèíäÿí ÷ûõàúàã”.
— Òåëåôîí íþìðÿñèíè áèëìèðÿì.
Äàäàø ÿââÿëêè êèìè ñàêèò âÿ òÿìêèíëÿ Òÿùìèíÿýèëèí òåëåôîí íþì-
ðÿñèíè äåäè.
— ×îõ ñàü îëóí. Áàüûøëàéûí çÿùìÿò âåðäèì.
— Õîøäóð. — Àíè áèð ñöêóòäàí ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: — Ìÿí ýåú éàòûðàì.
Èø÷èëÿðäÿí ùàíñû áèðèíèí ýþçëÿðè, éà áóðíó ùàããûíäà ìÿëóìàò ëàçûì îë-
ñà, óòàíìà, çÿíý åëÿ. Õóäàùàôèç.
Äÿñòÿéè ùÿð èêèñè åéíè âàõòäà àñäû. Íåìÿò þç-þçöíÿ: “Áèð: ñûôûð,
Äàäàøûí õåéðèíÿ” — äåäè.
Òÿùìèíÿíèí òåëåôîíó óçóí çàìàí úàâàá âåðìèðäè. Íåìÿò óçóí ñèã-
íàëëàðà ãóëàã àñûð, Òÿùìèíÿíèí éàòäûüûíû àíëàéûð, àíúàã äÿñòÿéè àñìûð-
äû. “Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ýþçëÿìÿëè îëñàì äà, àñìàéàúàüàì”.
132
 — Àëëî. — Òÿùìèíÿíèí ñÿñè éóõóëó âÿ áîüóã èäè.
“Ñàíêè ñÿñè äóìàí è÷èíäÿäèð”.
— Ýåúÿí õåéèð, Òÿùìèíÿ, Íåìÿòäèð.
— Êèì? Íåìÿò? Ùÿ... Áàé, õåéèð îëà?
— Õåéèðäèð, ãîðõìà. Ñÿíè éóõóäàí îéàòäûì, ùÿ?
— Ùÿð ùàëäà áó âàõò éÿãèí, òÿðÿããèïÿðâÿð áÿøÿðèééÿòèí ÿêñÿðèééÿòè
éàòûð. Áÿñ ñÿí íèéÿ éàòìàìûñàí. Íåìÿò? Êåôëè-çàä äåéèëñÿí êè?..
— Ýþðÿñÿí íèéÿ ùàìûíûí áàøûíà ìÿùç åéíè áèð ôèêèð ýÿëèð: êåôëèëèê?
— Éÿíè ùàìû äåéÿíäÿ, ìÿíäÿí áàøãà äà ÷îõ àäàìà çÿíý åëÿìèñÿí?
— Éîõ, áèðúÿ Äàäàøà çÿíý åëÿìèøäèì. Îíäàí ñÿíèí ýþçëÿðèíèí
ðÿíýèíè ñîðóøäóì, äåìÿäè, àììà ñÿíèí òåëåôîíóíóí íþìðÿñèíè âåðäè.
Äåäè, çÿíý åëÿ þçöí ñîðóø.
Òÿùìèíÿ ýöëäö:
— Ùàðäàí äàíûøûðñàí?
— Åâäÿí.
— Áÿñ êöëôÿòèí éàòûá?
— Ùÿ, ùàìû éàòûá. Áöòöí øÿùÿð éàòûá, áèð ñÿí îéàãñàí, áèð ìÿí. Áèð
äÿ Äàäàø îòóðóá èøëÿéèð.
— Ýþðöðñÿí, áàõ, ÿñèë çÿùìÿòêåø Äàäàø êèìè îëàð.
— Òÿùìèíÿ, áèëèðñÿí Ôöçóëè íÿ äåéèð?
— Íÿ äåéèð àõû?
Äåéèð êè:

Åé Ôöçóëè, øàìè-ãÿì ÿíúàìûíà éîõäóð öìèä

Áèð òÿñÿëëèäèð ñÿíÿ îë ñþç êè, äåðëÿð âàð ñöáù.

— Áàøà äöøäöí?
— Àç-ìàç.
— Áèð áó “äåðëÿð” ñþçöíÿ áöòöí äöíéà ïîåçèéàñûíû äÿéèøìÿðÿì.
Áàøà äöøöðñÿí, äåðëÿð, éÿíè ýþðìÿéèá, åøèäèá, äåéèðëÿð. Êèìñÿ äåéèá êè,
ùàðäàñà ñöáù âàð, áèðúÿ áó òÿñÿëëè îëìàñà, øàìè-ãÿìäÿí, éÿíè àõøàì
ãÿìèíäÿí éàõà ãóðòàðìàã îëìàç.
— ßçèçèì, ÿýÿð ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, ýåúÿ — ñààò äþðäöí éàðûñû Ôöçóëè
ãÿçÿëëÿðèíè øÿðù åòìÿê ö÷öí ÿí ìöíàñèá âàõòäûð, îíäà...
— Äàéàí, Òÿùìèíÿ, ñÿí àëëàù, áîøëà çàðàôàòû. Ìÿí ñÿíèíëÿ úèääè äà-
íûøìàã èñòÿéèðÿì. Ãÿëáèìè ñÿíÿ à÷ìàã èñòÿéèðÿì.
133
 — Íåìÿò, äîëà ìÿíè ÿçèçëÿðèíèí áàøûíà, ÿýÿð ñÿí äÿ äåñÿí êè, áèð
ãÿëáäÿí ìèí ãÿëáÿ ìÿíÿ àøèã îëìóñàí, ìÿí äàùà áàøûìû ýþòöðöá ýÿ-
ðÿê áó âèëàéÿòäÿí ãà÷àì...
— Éîõ, ÿçèçèì, öðÿéèíè áóç êèìè åëÿ, àðõàéûí îë. Ìÿí ñÿíÿ èçùàðè-
ìÿùÿááÿò âÿ åòèðàôè-åøã åëÿìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëÿì.
— Àëëàù þëÿíëÿðèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí. Éåíÿ áó äà ãÿíèìÿòäèð.
— Ùÿ, èíäè ãóëàã àñ. Ìÿí ñÿíèíëÿ ìÿñëÿùÿò åëÿìÿê èñòÿéèðÿì. Áó
ýöí ìÿí áèð ÷îõ øåéëÿðè àíëàäûì, àíëàäûì êè, ìÿí äàùà áóíäàí ñîíðà
èíäèéÿäÿê éàøàäûüûì êèìè éàøàéà áèëìÿðÿì.
— Èíäèéÿäÿê íåúÿ éàøàìûñàí êè?..
— Áèëìèðÿì. Òÿùìèíÿ, ùå÷ áèëìèðÿì êå÷ìèø ùÿéàòûìà íÿ àä âåðèì.
Äóðüóíëóã, ÿòàëÿò, ìåøøàíëûã áàòàãëûüû.
— Ïàù àòîííàí!
— Ýöëìÿ. Àðòûã áó úöð éàøàìàã ìöìêöí äåéèë. Èø, åâ, àèëÿ, ìààø,
ãîíîðàð, ìåáåë, òåëåâèçîð, ìàãíèòîôîí... Ìÿí áó ÷ÿð÷èâÿäÿ áîüóëóðàì.
Òÿùìèíÿ.
— Íåìÿò, ÿçèçèì, ãîíîðàð äà, òåëåâèçîð äà, ìàãíèòîôîí äà ïèñ øåé-
ëÿð äåéèë. Àíúàã ýÿðÿê îíëàðûí ÿñèðè îëìàéàñàí.
— Åëÿäèð. Áàõ, áàéàã åâèìèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí áàõûðäûì. Ïÿíúÿðÿíèí
àõàð-áàõàðû, ìÿíçÿðÿñè ÷îõ ýþçÿëäèð. Áöòöí øÿùÿð ýþðöíöð. Ãûç ãàëà-
ñûíûí òÿïÿñè, Àêàäåìèéàíûí òÿçÿ áèíàñû. Àíúàã ìÿí äöøöíäöì êè, áó
ìÿíçÿðÿ àðòûã ìÿíèì ãÿëáèìè òèòðÿòìèð, ÷öíêè áó ìÿíçÿðÿéÿ ìÿùêó-
ìàì. Þìöðëöê ìÿùêóìàì. Ùå÷ áèð çàìàí áó ïÿíúÿðÿ ãàòàð ïÿíúÿðÿ-
ñè êèìè ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèá äÿéèøìÿéÿúÿê. Áó ïÿíúÿðÿíè õàë÷à êèìè äþðä
ìèñìàðëà ìÿíèì ùÿéàòûìà ìûõëàéûáëàð. Îí èëäèð ìÿí áó ïÿíúÿðÿäÿí
áàõûá Ãûç ãàëàñûíûí òÿïÿñèíè, Àêàäåìèéàíûí éåíè áèíàñûíû, áàíêû, äÿ-
éèðìàíû ýþðöðÿì. Þìðöì áîéó äà ýþðÿúÿéÿì. Àììà...
— Äàéàí, äàéàí áèð ýþðÿê, áèð íÿôÿñèíè äÿð. Ìàøàëëàù áó êÿëàìà!
Åëÿ áèë ÿéàëÿò òåàòðûíäà ìîíîëîã ñþéëÿéèðñÿí.
— Éîõ, ÿýÿð ñÿí ìÿíè äîëàìàã ôèêðèíäÿñÿíñÿ...
— Äîëàìûðàì, î ñààò äà èíúèéèðñÿí. Äÿéìÿäöøÿð îëìà. Äöç äåìèð-
ñÿí àõû. Ãàòàð ïÿíúÿðÿñè-ôèëàí, áöòöí áóíëàð ýÿëèøè ýþçÿë ñþçëÿðäèð,
àíúàã ùÿãèãÿò äåéèë. Äöíéàäà ùÿð øåéäÿí éöêñÿê èñÿ ùÿãèãÿòäèð.
— Íèéÿ ùÿãèãÿò äåéèë?
— Íèéÿ? Áó ñààò äåéèì. Áàõ, äåéèðñÿí êè, îí èëäèð ïÿíúÿðÿäÿí áà-
õûá Àêàäåìèéàíûí òÿçÿ áèíàñûíû ýþðöðÿì. Äöç äåéèë. Îí èë éîõ, ùå÷ ö÷
134
èë áóíäàí ãàáàã äà áó áèíà òèêèëìÿìèøäè. Áó áèð. Èêèíúèñè, äåéèðñÿí êè,
þìðöì áîéó åéíè ìÿíçÿðÿíè ýþðÿúÿì. Áó äà éàëàíäûð. ×öíêè áèð èëäÿí
ñîíðà, ìÿñÿëÿí, òóòàã êè, ñèðêèí éåíè áèíàñû ùàçûð îëàúàã, îíó ýþðÿúÿê-
ñÿí. Àéðû òÿçÿ-òÿçÿ áèíàëàð òèêèëÿúÿê. Éÿíè ñÿíèí ïÿíúÿðÿí þçö òÿð-
ïÿíìÿéÿúÿê, àíúàã îðäàí ýþðöíÿí ìÿíçÿðÿ, ùÿéàò äÿéèøèð, äÿéèøÿúÿê,
áàøãàëàøàúàã. Ñÿí ïÿíúÿðÿíè ðÿìçè ìÿíàäà äåéèðñÿí, ìÿí äÿ ðÿìçè
ìÿíàäà äåéèðÿì êè, ïÿíúÿðÿäÿí äèããÿòëÿ áàõñàí, ýþðÿðñÿí êè, ùÿéàò
íåúÿ ãàéíàéûð, äÿéèøèð. Ùÿ, ñóñóðñàí? Ýþðöðñÿí, ìÿí ùàãëûéàì, èíäè
ãóëàã àñ ìÿíÿ, áèð øåé äÿ äåéèì. Áó ýöí ñÿùÿð ðàäèîéëà áèð âåðèëèøÿ ãó-
ëàã àñûðäûì. Ùå÷ áèëìèðÿì íÿ âåðèëèø èäè, àíúàã îðäà áèð øåé äåäèëÿð,
ìÿíèì éàìàí áåéíèìÿ áàòäû. Òÿõìèíè äåéèðÿì, äÿãèã éàäûìäà äåéèë.
Ö÷ îáðàçû ÿñàñ ýþòöðìöøäöëÿð. — Ïÿíúÿðÿ, ãàïû, ýöçýö, ìÿúàçè ìÿíà-
äà, ÿëáÿòòÿ. Äåéèð áÿçè àäàìëàð îòàãëàðûíäà ïÿíúÿðÿëÿðè, ãàïûëàðû ýöç-
ýöëÿðëÿ ÿâÿç åëÿéèð, éÿíè ùàðà áàõûð, þçöíö ýþðöð. Áåëÿ àäàì÷öí éàë-
íûç òÿê áèð þçö ìþâúóääóð. Îíóí ö÷öí íÿ ïÿíúÿðÿäÿí ýþðöíÿí ìÿí-
çÿðÿ âàð, íÿ äÿ ãàïûíûí äàëûíäàêû ùÿéàò. Àíúàã ýöçýö. Àíúàã þçö.
Èêèíúè ãèñèì àäàìëàð ïÿíúÿðÿäÿí áàõûð. Ïÿíúÿðÿäÿí äöíéàíû, ùÿéàòû
ñåéð åäèðëÿð, ñåéð÷èäèðëÿð. Ïÿíúÿðÿäÿí ýþðäöêëÿðè éàõøûëûãëàðû, ïèñëèêëÿðè
àíúàã êÿíàðäàí ìöøàùèäÿ åäèðëÿð. Âÿ íÿùàéÿò, ö÷öíúö ãèñèì àäàìëàð
ãàïûíû à÷ûá ùÿéàòà, èíñàíëàðûí éàíûíà ÷ûõàíëàðäûð. Ïÿíúÿðÿäÿí ýþðäöéö
éàõøûëûãëàðà ãàïûäàí ÷ûõûá ãÿùìÿð äóðóðëàð, ïèñëèê ýþðÿíäÿ éåíÿ ãîëëà-
ðûíû ÷èðìÿéèá äàâàéà ýèðèøèðëÿð. Ïÿíúÿðÿ, ãàïû, ýöçýö. Ìÿí ãàïûíûí òÿ-
ðÿôäàðûéàì, — áèð ãÿäÿð ñóñóá ýöëäö âÿ ÿëàâÿ åòäè: — ßëáÿòòÿ, î äåìÿê
äåéèë êè, ìÿí ÷àíòàìäà ýöçýö ýÿçäèðìèðÿì.
Êö÷ÿäÿí ìàøûí êå÷äè ýåúÿíèí ñÿññèçëèéè ïàð÷àëàíäû, ìàøûí ñÿñè
óçàãëàøàíäà, ñöêóò éåíÿ ãàïàíäû.
— Áèëèðñÿí, Òÿùìèíÿ, ñÿíèí äåäèêëÿðèí ÷îõ äîüðó âÿ ýþçÿë ôèêèðëÿð-
äèð. Àíúàã ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, áöòöí áóíëàð éåíÿ äÿ àáñòðàêñèéàëàðäûð,
ìöúÿððÿä ìÿôùóìëàðäûð. Ìÿíÿ èñÿ êîíêðåò úàâàáëàð ëàçûìäûð. Áàøà
äöøöðñÿí, ìÿí áèëìÿê èñòÿéèðÿì êè, øÿõñÿí ìÿí — Íàìàçîâ Íåìÿò íÿ
ö÷öí éàøàéûðàì, ùàíñû àìàëëà, ùàíñû ìÿãñÿäëÿ? Ìÿíè äöçýöí áàøà äöø.
Ìÿí íèùèëèñò âÿ ñêåïòèê äåéèëÿì. Éöêñÿê àìàëà äà èíàíûðàì. Áþéöê
ìÿíàäà ìÿãñÿäèì äÿ âàð. Úÿìèééÿòèí ìÿãñÿäëÿðèíè áàøà äöøöðÿì.
Õàëãûìûí ïðîáëåìëÿðèíè äÿ àíëàéûðàì. ßäàëÿòëè, àçàä, ýþçÿë áèð úÿ-
ìèééÿò. Áÿðàáÿðùöãóãëó èíñàíëàð, áÿðàáÿðùöãóãëó ìèëëÿòëÿð. Íÿ ÿçÿí
135
âàð, íÿ ÿçèëÿí. Áöòöí äöíéàäà ñöëù âÿ ÿìèí-àìàíëûã. ßí óçàã þëêÿ-
ëÿðäÿ áåëÿ àúëûã, ôÿëàêÿò, õÿñòÿëèê îëìàñûí. Ìÿí áöòöí áóíëàðû àðçó åäè-
ðÿì. Áó ìÿãñÿäëÿðèí éîëóíäà, íåúÿ äåéÿðëÿð, úàíûìû, ãàíûìû âåðÿðÿì.
×îõ éàõøû. Àììà, áàõ øÿõñÿí ìÿíèì, îòóç ö÷ éàøëû òÿðúöìÿ÷è Íåìÿò
Íàìàçîâóí êîíêðåò ìÿãñÿäè, èøè íÿ îëìàëûäûð? Ìÿíèì íÿ õöñóñè áèð
ïàðëàã èñòåäàäûì, íÿ áþéöê áèð áàúàðûüûì âàð êè, õàðèãöëàäÿ èøëÿð ýþ-
ðöì. Ìÿíèì åëÿäèéèì èøè èñÿ, áàøãàñû äà ëàï ýþçÿë, áÿëêÿ äÿ ìÿíäÿí
éöç äÿôÿ éàõøû, éà ìÿíäÿí áèð àç ïèñ, ôÿðãè éîõäóð, ùÿð ùàëäà ìÿíèì
èøèìè áàøãàñû ýþðÿ áèëÿð. Áÿñ ìÿíèì íåúÿ äåéÿðëÿð, ìöòëÿãëèéèì, ÿâÿç-
ñèçëèéèì íÿäèð, ìÿíèì þç éåðèì ùàðäàäûð êè, î éåðäÿ ìÿíè ùå÷ êÿñ ÿâÿç
åäÿ áèëìÿç? Øÿõñÿí ìÿíèì ìÿãñÿäèì, êîíêðåò îëàðàã ìÿíèì ìÿãñÿ-
äèì íÿäèð? Ìàøûí àëìàã? Êîîïåðàòèâ åâÿ éàçûëìàã? Éà áöòöí þìðöì
áîéó Ìóðòóç Áàëàéåâè÷èí àòìàúàëàðûíà ýþç éóììàã, Äàäàøà éàðûí-
ìàã, Ìöðøöäöí øèòëèéèíÿ ýöëìÿê? Ùÿ?
— Ìöðøöä êèìäèð, Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ êèìäèð, àé Íåìÿò?
— Òàíûìàñàí éàõøûäûð, ìÿíèì äóðóá-îòóðäóüóì àäàìëàðäûð...
— Ïèñ àäàìëàðäûð?
— Íÿ áèëèì? Ïèñ àäàì, éàõøû àäàì. Ìÿýÿð áèëìÿê îëàð, ïèñ àäàì
êèìäèð, éàõøû àäàì êèìäèð?
— Àìàí Àëëàù! Àé Íåìÿò, äöíÿí ùÿìèí áó ñþçëÿðè ìÿí þçöì áèð
íÿôÿðÿ äåéèðäèì. Àììà, Íåìÿò, àõû, âàëëàù, áåëÿ äåéèë. Ùÿð ùàëäà,
éàõøû àäàì éàõøû àäàìäûð, ïèñ àäàì ïèñ àäàì...
— Éàõøû, îíäà áàõ, ìÿí, ïèñ àäàìàì, éîõñà éàõøû àäàì?
— Ìÿí ñÿíè àç òàíûéûðàì, Íåìÿò.
— ×îõ ñàü îë, Òÿùìèíÿ, áåëÿ äåäèéèí ö÷öí ñÿíÿ ÷îõ ìèííÿòäàðàì,
ìÿðäëèéèí ö÷öí ñàü îë. Äåñÿéäèí êè, éàõøû àäàìñàí, èíàíìàéàúàãäûì.
Àììà äöç äåéèðñÿí êè, àäàìà éàõøû, éà ïèñ äåìÿê ö÷öí îíó ýÿðÿê òà-
íûéàñàí. Áàõ, ìÿñÿëÿí, î Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ êè äåéèðÿì, ìÿíèì áþéöê
áàúàíàüûìäûð, þçö ùÿðá÷èäèð, ïîëêîâíèêäèð. Áåëÿ áèð àç êþíòþé àäàì-
äûð, íàìÿðáóòäóð å... Ñþçöíöí, äàíûøûüûíûí éåðèíè áèëÿí äåéèë, îäóð êè,
ìÿíè ùÿìèøÿ ÿñÿáèëÿøäèðèð. Àíúàã èíäè ôèêèðëÿøèðÿì êè, îíó èòòèùàì åò-
ìÿéÿ ìÿíèì íÿ ùàããûì âàð? Êèøè îääàí-àëîâäàí ÷ûõûá. Ìöùàðèáÿäÿ
éàðàëàíûá, ãàí òþêöá. Þëöìöí ýþçöíöí è÷èíÿ áàõûá. Ùÿð ùàëäà ùÿéàòäà
ìöÿééÿí áèð éåðè, ðîëó îëóá êè, îðäà îíó ùå÷ êÿñ ÿâÿç åäÿ áèëìÿçäè.
Éàõóä î áèðè áàúàíàüûì Úàááàð...
136
 — Áàúàíàã ñàðûäàí äåéÿñÿí áîëñàí.
— Ùÿ, Úàááàð, îíóí àðâàäû. Åëÿ-áåëÿäÿ ñþùáÿò åëÿéèðñÿí, äàéàç
àäàì òÿñèðè áàüûøëàéûðëàð. Àììà àõû äåéèðëÿð þç ñàùÿëÿðèíäÿ éàõøû ìöòÿ-
õÿññèñäèðëÿð. Ìöùöì äþâëÿò ÿùÿìèééÿòè îëàí áèð îáéåêòäÿ èøëÿéèðëÿð.
Òÿùìèíÿ ãÿôèëúÿ ñîðóøäó:
— Íåìÿò, íå÷ÿ óøàüûí âàð?
Íåìÿò äÿ ãÿôèëúÿ úàâàá âåðäè:
— Áèð, — ùÿéàòûíäà èëê äÿôÿ áåëÿ úàâàá âåðäè.
— Áèð?
— Áèð, — äåéÿ ãÿòèééÿòëÿ òÿêðàð åòäè. — Ãûçäûð. Íÿðýèç.— Ñîíðà ÿëà-
âÿ åòäè: — Èêè áþéöê ãûç éîëäàøûìûí áèðèíúè ÿðèíäÿíäèð.
— Àëëàù ñàõëàñûí, ùàìûñûíû.
Àç ãàëäû äåñèí, ñÿíèíêèëÿðíÿí. Ñîíðà éàäûíà äöøäö êè, Òÿùìèíÿíèí
óøàüû éîõäóð. Ãÿðèáÿ áèð ùÿâÿñëÿ Íÿðýèçäÿí äàíûøìàüà áàøëàäû. Ñþç-
ëÿðèíäÿí, îéóíëàðûíäàí, ìàðêà òîïëàìàñûíäàí.
— Äöíÿí îòóðóá þçö Õîðóç áàáàéà óçóí áèð ìÿêòóá éàçûá. Äåéèð
Õîðóç áàáà êå÷ÿí ñÿôÿð òàïøûðäû êè, ùàíñû ãóø àäëàðûíû áèëèðñèíèç éàçûí
ìÿíÿ. Áó éàçûã øÿùÿð óøàüû, ãóøëàðûí àäûíû ùàðäàí áèëñèí? Áÿëè, îòóðóá
áóíà áèð-áèð ãóø àäëàðûíû äåìèøÿì éàçûá. Èíäè áó ýöí äÿ ñÿùÿðäÿí îòó-
ðóá ðàäèîíóí ãàáàüûíäà êè, Õîðóç áàáà ìÿíèì àäûìû äåéÿúÿê. Äåéè-
ðÿì, ãûçûì, ìÿêòóáó äöíÿí éàçìûñàí, ùÿëÿ ùå÷ ýåäèá Õîðóç áàáàéà
÷àòìàéûá. Êèìÿ äåéèðñÿí? Áÿëè, àõûðà ãÿäÿð ãóëàã àñäû, àäûíû äåìÿäè-
ëÿð, áèð äÿ ýþðäöì, äîäàüûíû áöçöá äîëóõñóíäó. Äåéèðÿì, ãûçûì, ñÿí
ëàï àðõàéûí îë, ýÿëÿí ùÿôòÿ ìöòëÿã ñÿíèí àäûíû äåéÿúÿê.
Òÿùìèíÿ ñÿññèç ãóëàã àñûðäû. Áèð àí Íåìÿòÿ åëÿ ýÿëäè êè, Òÿùìèíÿ
éóõóéà ýåäèá.
— Òÿùìèíÿ, — äåäè.
— Ùÿ... åëÿ áèë ñÿñè óçàã áèð àëÿìäÿí ãàéûòäû. — Åù, àé Íåìÿò, —
äåäè. — Áåëÿ ãûçûí îëà-îëà éåíÿ ùÿéàòûíûí ìÿíàñûíû àõòàðûðñàí...
— Áèëèðñÿí ìÿí áó áàðÿäÿ äÿ äöøöíìöøÿì. Äåéèðÿì áÿëêÿ ùÿéàò-
äà ìÿíèì âàðëûüûìûí éåýàíÿ ìÿíàñû êþðïö îëìàãäûð. Áöòöí ÿúäàäû-
ìûí, áàáà-íÿíÿëÿðèìèí, àòàìûí, àíàìûí ùÿéàòûíû êþðïö êèìè þç
öñòöìäÿí êå÷èðèá þâëàäëàðûìà éåòèðìÿêäèð? Ùÿ? Ñóñóðñàí. Äåéÿñÿí
éàìàí íàããàëëàäûì, ñÿíè ëàï éîðäóì. Éóõóí ýÿëìèð êè...
— Éîõ.
137
 — Áèëèðñÿí, öðÿéèì éàìàí äîëó èäè. Äàíûøäûì ñÿíèíëÿ áèð, àç öðÿéèì
éöíýöëëÿøäè. ßøøè, äöíÿí ìàãíèòîôîí àëìûøàì. Ñÿñèìèçè éàçìûøûã. Äà
áóíà íå÷ÿ äÿôÿ ãóëàã àñàðëàð? Áåø äÿôÿ, îí äÿôÿ, éöç äÿôÿ... Ùÿð ãî-
íàã ýÿëÿíäÿ òÿçÿäÿí ãóðóëóð. Åéíè ñþçëÿð, èáàðÿëÿð, ýöëöøëÿð. Ìÿíè
äÿùøÿò áàñäû. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, áó åëÿ ìÿíèì ùÿéàòûìûí ðÿìçèäèð.
Äÿéèøìÿç, äóðüóí, äîíóá ãàëìûø. Èíäè äÿ äÿùøÿòëÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, ñà-
áàù éåíÿ ãóëàã àñàúàãëàð. Àäàì èñòÿéèð ëàï áàøûíû ýþòöðöá ãà÷ñûí.
— Äàùà íèéÿ ãà÷ûðñàí, îíäàíñà éàçûíû ïîç.
— Ïîçóì?
— Ùÿ. Íÿäè, áó àüëûíà ýÿëìÿìèøäè?
— Èíàíûðñàí êè, éîõ? Àüëûìà ùàðäàíñà áèð ôèêèð äöøìöøäö êè, éàçû-
ëàíà ïîçó éîõäóð.
Ùÿð èêèñè ýöëäö.
— Éîõ, ÿçèçèì, ìàãíèòîôîí éàçûñûíû ïîçìàã ÷îõ àñàíäûð. Ùàíñû
ìàðêàäûð ìàãíèòîôîíóí?
— Éàóçà.
— Ùÿ, ìÿíèìêè äÿ îíäàíäûð. Äþðäöíúö äöéìÿíè áàñ, âÿññàëàì.
Ïîçóëñóí ýåòñèí.
— Àé ñàü îë. ßìÿëëè-áàøëû áàøûìà àüûë ãîéäóí. Äåìÿëè, äþðäöíúö
äöéìÿ. ×îõ ñàü îë.
— Ñÿí äÿ ñàü îë, — ÿñíÿäè, — ùÿëÿëèê...
— Äàéàí, äàéàí. Éàõøû, àõû ÿñàñ ìÿñÿëÿ éàääàí ÷ûõäû.
— Ùàíñû ìÿñÿëÿ?
— Ñÿíèí ýþçëÿðèíèí ðÿíýè.
Ýöëäö.
— Ýþçëÿðèì åëÿ ðÿíýäÿäèð êè, ùå÷ áèð ñþçÿ, òÿðèôÿ ñûüûøìàç: Ýÿðÿê
þçöí ýþðÿñÿí. Ñàáàù èøäÿ áàõàðñàí.
— Ñàáàù éîõ, áó ýöí... Åøèäèðñÿí, òðàìâàéëàð áàøëàäû èøëÿìÿéÿ.
— Áèçèì êö÷ÿäÿí òðàìâàé êå÷ìèð. Îé, áàáàìûí áàáàñû, — ÿñíÿäè, —
äîüðóäàí à, ñÿùÿðäèð. Äàí éåðè ñþêöëöð. Äöç äåéèðìèø Ôöçóëè: “Âàð
ñöáù”. Ýåäèì ùå÷ îëìàñà áèð àç éàòûì, éîõñà èøäÿ ìÿíèì ñèôÿòèìÿ áà-
õûá ãîðõàðñûíûç.
— Ãîé ýþðÿê ÿøè, èñòÿéèðñÿí ñÿíÿ êîìïëèìåíò äåéèì?
— Äå äÿ, íÿ îëàð êè? Ùàíñû ãàäûí êîìïëèìåíòäÿí èìòèíà åäÿð?
— Äåéèì äÿ... ñÿí ÷îõ ýþçÿë, ÷îõ éàõøû, ÷îõ àüûëëû ãûçñàí. Áó ýåúÿêè
ñþùáÿòèìèçè ìÿí ùå÷ âàõò óíóòìàðàì. Èíäè ñÿí äÿ àõûðäà ìÿíÿ áèð ñþç
138
äå êè, ýåäèì éàõøû éóõó ýþðöì. Éîõñà åëÿ áèìÿçìóí éóõóëàð ýþðöðÿì
êè...
— Ãîé ñÿíÿ þç éóõóìó äàíûøûì, ñÿí äÿ îíó ýþð.
— Äàíûø.
— Áó éóõóíó òåç-òåç ýþðöðÿì. Åéíè áèð éóõóíó. Áàéàã ñÿí çÿíý
åëÿéÿíäÿ äÿ ýþðöðäöì. Ýþðöðÿì êè, äÿíèç ñàùèëèíäÿéÿì. Àéäûí, èøûãëû
áèð ýöíäöð. Ñàùèë áîìáîøäóð. Áèðúÿ ìÿíÿì. Òÿïÿ-òÿíùà. Äÿíèç ýþ-
ìýþéäöð. Óçàãäà, ëàï óçàãäà, öôöã õÿòòè òÿðÿôäÿ àü áèð ëèìàí ýþðöíöð
âÿ áó àü ëèìàíäà ãûïãûðìûçû ýÿìèëÿð äàéàíûá.
— ßúÿá éóõóäóð. ×îõ ñàü îë, ÿçèçèì. Ýåúÿí, éîõ, ñÿùÿðèí õåéðÿ
ãàëñûí. Áàüûøëà ìÿíè.
— Ñÿí äÿ ñàü îë. Äþðäöíúö äöéìÿ, óíóòìà.
Äÿñòÿéè àñäû. Ïàïèðîñ éàíäûðäû. Áèð ìöääÿò òåëåôîíóí éàíûíäàúà
îòóðäó, ñîíðà ñÿñ, ùÿíèðòè åøèäèá îòàüà êå÷äè. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ñöçöëÿí
ùÿëÿ ñîëüóí ñÿùÿð èøûüûíäà áàëàúà Íÿðýèçèí úèçýèëÿðè äàùà äà ìÿñóì
ýþðöíöðäö. Ñÿñ äÿ îíóí ñÿñèéäè. Íÿðýèç éóõóäà äàíûøûðäû: òóðàú, ãûðãî-
âóë, êÿêëèê, ñîðà ýþéÿð÷èí. Íåìÿò áèð ìöääÿò ãûçûíûí áàøû öñòöíäÿ äà-
éàíäû. Îíóí èíäè ýþðäöéö éóõóñóíó òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûðìàüà ÷à-
ëûøäû. Áóëóäñóç ýþé, éàøûë áóäàãëàð, ãàíàäëû ãóøëàð. Íÿðýèç éåíÿ äÿ àä-
äà-áóääà ñþçëÿð äåéèðäè: òîéóã, õîðóç, ñîðà áöëáöë, ñîðà...
Äþðäöíúö äöéìÿ. Íåìÿò úÿëä î áèðè îòàüà êå÷äè. Ìàãíèòîôîíà éà-
íàøäû. Äþðäöíúö äöéìÿ, âÿññàëàì. Íÿ Àëéàýèëèí èêè äÿôÿ áþéöê ìàã-
íèòîôîíó ãàëàúàã, íÿ Ñöðÿééàíûí äîëàøûã úöìëÿëÿðè, íÿ Êàðìåíèí èñ-
òåùçàñû. Íÿ äÿ “áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè...”
Ùàìû éàòûá. Ïîçñàí, ýÿðÿê èíäè ïîçàñàí. Áèëñÿëÿð ãîéìàéàúàãëàð.
Îíëàðà èçàù äà åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Þçöì þçöìÿ èçàù åäèá àéäûíëàøäû-
ðà áèëìÿäèéèì áèð øåéè îíëàðà íåúÿ èçàù åäÿúÿì?
Ìàãíèòîôîíó èøÿ ñàëäû. Ãûçäûðäû. Ñîíðà äþðäöíúö äöéìÿíè áàñäû.
— Âÿññàëàì, — äåäè. — Áóðäà áèð åëÿ ùèêìÿò éîõ èìèø.
Ëåíòè òÿðñèíÿ — ôûðëàäûá ãóëàã àñìàüà áàøëàäû. Ñöêóòó, ñÿññèçëèéè
äèíëÿäè. Õîøëàíäû. — Áàñûðûã òðàìâàéûí êîíäóêòîðó áöðêö éàé ýöíöíöí
ýåúÿñè àäàìñûç ðåéñëÿðèí — ñåéðÿê ñÿðèíëèéèíäÿí õîøëàíàí êèìè.
— Âÿññàëàì, — äåéÿ òÿêðàð åòäè. — Ãóðòàðäû. Íþãòÿ.
Êö÷ÿäÿí òðàìâàé êå÷äè. Íàðýèí òÿðÿôäÿí ýÿëÿí ýÿìèíèí óçàã ôèò
ñÿñè åøèäèëäè.
139
 Íåìÿò ìàãíèòîôîíó ñþíäöðöá þç îòàüûíà ãàéûòäû. Ñîéóíóá éåðèíÿ
ýèðäè. Éóõóëàäû.
Éóõó ýþðäö.
Ýþðäö êè, áþéöê áèð äÿíèçèí ñàùèëèíäÿäèð. Ñàùèë áîìáîøäóð. Äÿíèç
óçàíäûãúà óçàíûð.
Ñàùèë ñàïñàðûäûð. Ñàðû ãóìëàð.
Äÿíèç ýþìýþéäöð. Ëÿïÿñèç.
Àíúàã áèðäÿí ýþðäö êè, äÿíèçèí, ýþé äÿíèçèí ëàï, ëàï óçàüûíäà íÿ
èñÿ àü áèð øåé ýþðöíöð: àü ëèìàí.
Àü... Àü...
Àüàïïàã. Âÿ áó àü ëèìàíäà ãûðìûçû ýÿìèëÿð äàéàíûá. Ãûðìûçû...
Ãûðìûçû...
Ãûïãûðìûçû...

1965
Áàêû — Êèñëîâîäñê

140
 Áèðèíúè ôÿñèë

Áó âöñàëà éóõó ÿùâàëè äåìÿê ìöìêöí èäè,

ßýÿð îëñàéäû éóõó äèäåéè-ýèðéàíèìèçÿ*.

...àììà ãÿôèëúÿí ñöêóò ÷þêäö. Éóõóíóí ñåéðÿê òîðàíëûüû è÷èíäÿ

Çàóð, ùÿòòà áèð ãÿäÿð òÿÿúúöáëÿíäè äÿ. Àõû íåúÿ îëäó êè, áþéöê îòåëèí
áöòöí ùàé-êöéö, éàä, þçýÿäèëëè äàíûøûãëàðûí ùÿíèðòèñè, ùàðàäàíñà, ÷îõ
óçàãëàðäàí åøèäèëÿí ìóñèãè ñÿäàëàðû (ñàêñàôîí, ðîéàë, çÿðá àëÿòëÿðè ÷à-
ëûðäûëàð), ëèôòèí ùÿðÿêÿòè-áöòöí áàøãà ñÿñëÿð — ãÿôèëúÿí ãåéá îëäó âÿ
áöòöí áó òàíûø ñÿñëÿðëÿ áèðëèêäÿ îêåàíûí äà óüóëòóñó êÿñèëäè...
Ýåúÿéàðûäàí êå÷ìèøäè. Âàõò úÿäâÿëè, àäàìëàðûí éàòûá-äóðìà ìÿ-
ãàìëàðû áöòöí äöíéàäà òÿãðèáÿí åéíè úöðäöð âÿ áó úÿäâÿëèí ùþêìö èí-
ñàíëàðûí èúàä åòäèêëÿðè ìàøûíëàðûí, ìåõàíèçìëÿðèí, àëÿòëÿðèí ñÿñëÿðèéëÿ
áÿðàáÿð òÿáèÿòèí ìþùòÿøÿì õèëãÿòè — îêåàíûí äà ñÿñèíè ãûñìûøäû åëÿ áèë.
Éóõóíóí éàïûøãàíòÿê ÷èðèø ùîððàñûíäà (áóðàëàðûí ùàâàñû êèìèéäè áó
ùîððà) ÷àïàëàéûá àéûãëûüà ÷ûõìàüà úÿùä åäÿðêÿí Çàóð äöøöíöðäö: éÿ-
ãèí, Ôèðÿíýèç îòàüûí ïÿíúÿðÿñèíè þðòöá, âÿññàëàì: ñÿñêå÷èðìÿç ïÿíúÿ-
ðÿëÿð äèøàðûäàêû áöòöí ñÿñëÿðè, êöéëÿðè, äàíûøûã-ùÿíèðòèëÿðè åøèäèëìÿç-
ëÿøäèðèá, Çàóðóí éàðûéóõóëó-éàðûîéàã øöóðóíäàí êÿíàð åäèá.
Åëÿäèð êè, âàð, ãó äåñÿí ãóëàã òóòóëàí úèíýèëòèëè ñöêóòäàí ñîíðà îòàã
ùÿì äÿ ãàðàíëûüà ãÿðã îëäó; Ôèðÿíýèç ïÿíúÿðÿíè áàüëàéûá èøûüû äà êå-
÷èðòäè. Çàóð þðòöëö ýþç ãàïàãëàðû àðàñûíäàí ãàðàíëûüûí ìöõòÿëèô ìÿðùÿ-
ëÿëÿðèíè äóéóðäó — ÿââÿëúÿ îòàã àëàãàðàíëûã îëäó — âàííàíûí à÷ûã ãàïû-
ñûíäàí êâàäðàò øÿêëèíäÿ èøûã øöëÿéè äöøöðäö äþøÿìÿéÿ. Ãàïû áàüëàíàí-
äàí ñîíðà îòàüà ýöúëÿ ñåçèëÿí ÿòèð êèìè — ýåúÿ ÷ûðàüûíûí çÿèô øþëÿñè
éàéûëäû. Ôèðÿíýèç áó ÷ûðàüû äà ñþíäöðäö âÿ î çàìàí ÿòðàô ãàðàíëûã è÷èí-
äÿ ùÿëë îëäó.
Çàóð àüûð-àüûð ýþç ãàïàãëàðûíû ãàëäûðäû, îòàüûí ãàòðàí êèìè ãàòû ãà-
ðàíëûüûíäà áèð àí ýåð÷ÿêëèê ùèññèíè èòèðäè — áèëìÿäè ùàðàäûð áóðà, ùàðäà-
äûð þçö? Àíúàã áèð àí. Áèð àí ñîíðà ýþçëÿðè çèë ãàðàíëûãäà ùå÷ íÿéè ñå-
÷èá àéûðìàñà äà àðòûã ùàðäà îëäóüóíó äÿãèã äÿðê åäèðäè — áèëèðäè êè, áó
îòàã îòåëèí íþìðÿñèäèð, èíäè ýåúÿäèð âÿ óçóí ìÿñàôÿëÿðäÿí, ó÷óøäàí,
ùÿðÿêÿòäÿí, ìöõòÿëèô éàä ëþâùÿëÿðäÿí úàëàã îëóíìóø ýåúÿ-ýöíäöç áè-
òèá, þìðöíö éåíè áèð ýåúÿ-ýöíäöçÿ òÿùâèë âåðèá. Áó òÿùâèë-òÿñëèì äÿ-
__________
1
Åïèãðàôëàð Ôöçóëèíèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”óíäàí âÿ “Äèâàí”ûíäàí àëûíìûøäûð.

143
ãèãÿëÿðè Çàóðóí ýþçöíöí ÷èìèðèíè àëìàã ö÷öí ãûñàúà ìöðýö äþéäöéö
àíëàðà äöøöá. Èíäè èñÿ ýåúÿéàðûíû þòöá — òÿãâèìèí áàøãà òàðèõèäèð. Àì-
ìà íÿ òàðèõ, íÿ òÿãâèì? Ìîñêâàäàí Àôðèêàéà îí áèð ñààòëûã ó÷óø ÿðçèí-
äÿ-îíëàð Àâðîïàíûí, Àðàëûã äÿíèçèíèí, Ñàõàðàíûí öñòöíäÿí êå÷ìèøäèëÿð
— áöòöí âàõò-çàìàí àíëàéûøëàðû ãàðûøûã äöøìöø âÿ Çàóðýèëèí þìðöíÿ ö÷
ñààò ÿëàâÿ îëóíìóøäó. Áàêûéëà Ìîñêâà àðàñûíäàêû áèð ñààòëûã ôÿðãè äÿ
áóíóí öñòöíÿ ýÿëñÿí — þìöðëÿðèíäÿí äþðä ñààòëûã ùÿäèééÿ àëìûøäûëàð.
Äîüðóäóð, áó ùÿäèééÿíè ãàéòàðìàã ëàçûì ýÿëÿúÿêäè — ö÷ ñààòûíû áóðà-
äàí Ìîñêâàéà ó÷àíäà, áèð ñààòûíû äà Ìîñêâàäàí Áàêûéà ãàéûäàíäà...
Éåð êöðÿìèç çàìàí çîëàãëàðûíà áþëöíöá, Ãÿðáäÿí Øÿðãÿ ýåòäèêúÿ
ùÿð çîëàãäà áèð ñààò èðÿëè äöøöðñÿí. Ìîñêâàäà ñààò îí áèð îëàíäà. Áà-
êûäà îí èêèäèð... Äàèìà öçö Ãÿðáÿ äîüðó ýåäÿñÿí, åëÿ áèð ñöðÿòëÿ êè, áèð
ñààò è÷èíäÿ áèð âàõò çîëàüûíäàí î áèðèíÿ êå÷ÿñÿí — ùàìûñûíäà äà, ìÿ-
ñÿëÿí, ñààò îí áèð îëñóí? Âàõòû áó ñàéàã àëäàòìàã ìöìêöíäöðìö?
Àäàìûí àüëûíà íÿ ãÿðèáÿ ôèêèðëÿð ýÿëèð. Ôàíòàñòèêà! Ùàëáóêè ÿí
áþéöê ôàíòàñòèêà åëÿ ðåàë ýåð÷ÿêëèêäèð, áàõ, åëÿ ìÿñÿëÿí, îíëàðûí áó-
ýöíêö ýöíö: çàðàôàò ýÿëìÿñèí ñÿíÿ, äöíéàíûí î áèðè áàøûíà ýÿëèá ÷ûõûá-
ëàð. Àôðèêàäà, Äàêàð øÿùÿðèíäÿäèðëÿð. 17 ìÿðòÿáÿëè “Åíãîð” îòåëèíäÿ-
äèðëÿð âÿ áó îòåë Àòëàíòèê îêåàíûíûí ÿëëè ìåòðëèéèíäÿäèð...
Áó ñîí ö÷ ýöíöí òÿÿññöðàòû, ìÿñàôÿ þë÷öëÿðè, ìÿêàí äÿéèøêÿíëèéè
äÿ àüëàñûüìàç áèð ýåð÷ÿêëèê èäè... ßëáÿòòÿ, ùÿð áèð øåé øöóðëà äÿãèã èçàù
îëóíóðäó, àììà, ùÿð ùàëäà áåéèíÿ ñûüûøäûðìàã çîð èäè êè, úÿìèñè îí áåø
ñààò áóíäàí ãàáàã Ìîñêâàäàéäûëàð. Ìîñêâàäà ãàð éàüûðäû, îíëàðû
Ñâåðäëîâ ìåéäàíûíäàí Øåðåìåòéåâî àåðîïîðòóíà àïàðàí àâòîáóñóí
ïÿíúÿðÿëÿðè áóç áàüëàìûøäû. Îí áèð ñààòëûã ó÷óøäàí ñîíðà èñÿ òÿééàðÿ
Äàêàðäà éåðÿ åíäè âÿ îíëàð òðàïà ÷ûõàíäà ñèôÿòëÿðèíè ñàíêè îäëó áèð íÿ-
ôÿñ ãàðñûäû — Àôðèêàíûí íÿôÿñè. Áó ãÿðèáÿ áèð íÿôÿñ èäè, Àôðèêà òîðïàüûí-
äà ùÿð øåéÿ ÷þêìöøäö; åëÿ áèë, ùàâàäà äà, éåìÿê-è÷ìÿêäÿ äÿ äóéó-
ëóðäó... Áó ùÿì ÿòèð, ãîõó, èé èäè, ùÿì äàä-òàì... Ìöÿééÿí áèòêèëÿðëÿ-
ìàíèîêà, àðàõèñ — îíëàðäàí àëûíàí éàüëàðëàìû áàüëûéäû — áó ãîõó, òàì,
éà îêåàíûí òþðÿìÿëÿðèíÿ — áàëûãëàðëà, éîñóíëàðëàìû? Êèì áèëèð... Àììà
áó àüëàñûüìàç äÿùøÿòëè èñòè — àäàìûí ñàíêè áÿäÿíèíè ÿðèäèá ïàëòàðûíà
éàïûøäûðàí áó èñòè äÿ Àôðèêà èäè, øèðèíòÿùÿð èé-äàä äà Àôðèêà èäè, àåðî-
ïîðòäà èëêèí ýþðäöêëÿðè àäàìëàð äà — ýþéöìòöëÿ ÷àëàí çèë ãàðà áÿíèçëè
çÿíúèëÿð äÿ...
Àäàìû ÷àøäûðàí òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðèéäè. Áÿçÿí, èëëàù äà àõøàì÷àüû,
àëà-òîðàíëûãäà àäàìñûç ñàùÿëÿð — àüàúëàð, îòëàð, éîë Àáøåðîí ïåéçàcëà-
ðûíû àíäûðûðäû. Óçàãäàí ëÿïÿëÿðèí óüóëòóñó âÿ úûðúûðàìàëàðûí ñÿñè ýÿëèðäè,
144
ôèêèðëÿðÿ äàëûá éîëëà ýåäèðäèí âÿ áèðäÿí äèêñèíèðäèí: áåëÿ òàíûø “Àáøå-
ðîí éîëóéëà” óçóí Àôðèêà ïàëòàðû ýåéìèø ãûâðûìñà÷ çÿíúè ãàäûíëàðû àä-
äûìëàéûðäûëàð. Ãûâûðúûã ñà÷ëàðû ãûñà-ãûñà ùþðöêëÿðÿ ùþðöëöá, áàøëàðûíäà
èðè ÿììàìÿéÿ áÿíçÿð áèð ñàðûã. Áó ãÿäÿð òàíûø ìÿíçÿðÿíèí, áåëÿ òàíûø
ñÿñëÿðèí ôîíóíäà òàìàì áàøãà áèð õàëãûí, áàøãà èðãèí, áàøãà äöíéàíûí
àäàìëàðûíû ýþðìÿê çåùíè ñàðñûäûðäû...
Îòåëèí ãàáàüûíäà îêåàí ñàùèëè äÿ ãÿðèáÿ òÿñèð áàüûøëàéûðäû: áöòöí
÷èìÿðëèê áîéó áèð-áèðèíäÿí ìöÿééÿí ìÿñàôÿëÿðäÿ äèðÿêëÿð áàñäûðûë-
ìûøäû. Óçàãäàí ãÿáèðèñòàíëûüà îõøàéûðäû áóðà. Åéíè áîéëó-áè÷èìëè ÿñ-
ýÿð ìÿçàðëàðûíà... Êèìëÿðè áàñäûðûáëàð áó ÷èìÿðëèêäÿ — äÿíèçäÿ áàòàí-
ëàðûìû? Éîõ, áó äèðÿêëÿð ñÿðùÿä äèðÿêëÿðèéäè — ÷èìÿðëèéèí àéðû-àéðû ñà-
ùÿëÿðè “Åíãîð” îòåëèíèí àéðû-àéðû íþìðÿëÿðèíÿ ìÿíñóá èäè: áó íþìðÿ-
ëÿðèí ñàêèíëÿðèíÿ... Ñàùèë ãàðûø-ãàðûø ïàð÷àëàíìûø, áþëöíìöø, ïàéëàí-
ìûøäû, îêåàí èñÿ ñÿðùÿäñèç, àçàä èäè...
Ö÷ ýöí ãàëäûëàð Äàêàðäà, Àòëàíòèê îêåàíûíäà ÷èìäèëÿð, øÿùÿðè äî-
ëàøäûëàð, — óúà, àüàïïàã áèíàëàðû, ãàìûøëà ñàìàíäàí ãóðàøäûðûëìûø êî-
ìàëàðû ýþðäöëÿð, Êåðìåë áàçàðûíû âÿ ÿñðëÿðäÿí áÿðè ãîëó áàüëû ãóëëàðûí
çèíäàíû îëàí Ãîðå àäàñûíû ýÿçäèëÿð...
Ñàáàù èñÿ ýåðè, âÿòÿíÿ ãàéûòìàëûéäûëàð.
Çàóð: “Âàëëàù, ñàü îëñóí àíàì, — äåéÿ äöøöíöðäö, — àõû, áó ñÿéà-
ùÿòÿ ÷ûõìàüûìûçû î òÿêèä åëÿäè. “Ñîíðà îüóë-óøàã áàñàúàã ñèçè, ìàúà-
ëûíûç îëìàéàúàã áåëÿ-áåëÿ ñÿéàùÿòëÿðÿ, íÿ ãÿäÿð úàâàíñûç, ÿëèç-ãîëóç
áàüëû äåéèë, ýåäèí ýÿçèí äÿ”... Àíàñû äöç äåéèðäè, — áåëÿ ñÿéàùÿò èíñà-
íà þìðöíäÿ îëñà-îëñà áèðúÿ êÿðÿì äöøöð... Àíàñû îíó ÷îõ äèëÿ òóòäó.
Çàóð åòèðàç åëÿìèðäè, àììà äîüðóñó, ÷îõ åëÿ ìåéèëè äÿ éîõ èäè.
Àõûð âàõòëàð ùÿð øåéÿ íåúÿ éàíàøûðäûñà, áó ñÿéàùÿòÿ äÿ åéíè úöð ìöíà-
ñèáÿò áÿñëÿéèðäè — òàì áèð áèýàíÿëèê, ëàãåéäëèê... “Íÿ îëàð, ýåäÿðèê-ýå-
äÿðèê, ýåòìÿðèê-ýåòìÿðèê”... Áèð éàíà áàõàíäà, ñÿéàùÿòëÿð, õîø ýöíëÿð,
ùÿéàòûí áöòöí áàøãà íàç-íåìÿòëÿðè — ìÿýÿð Çàóð áöòöí áóíëàðûí õÿò-
ðèíÿ äÿéèøìÿìèøäèìè þìðöíö? Àììà èíäè áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê èñòÿ-
ìèðäè, öìóìÿí ùå÷ áèð øåé äöøöíìÿê èñòÿìèðäè.
Ãàðàíëûãäà ïû÷ûëòûéëà àðâàäûíû ÷àüûðäû:
— Éàòìûñàí? — Úàâàá ÷ûõìàäû. Áèëèðäè êè, úàâàá ÷ûõìàéàúàã. Ôè-
ðÿíýèçèí íÿ çàìàí éàòäûüûíû ñàêèò, äèíú íÿôÿñ àëìàñûíäàí áèëèðäè. “Ôè-
ðÿíýèç ùå÷ çàìàí õîðóëäàìûð”. Áó, íèêàùëàðûíûí èëê àéûíäà Çàóðóí åëÿ-
äèéè ÿí áþéöê âÿ õîø êÿøôëÿðäÿí èäè. Äîüðóäàí äà, Ôèðÿíýèçèí õîðóë-
äàéà áèëÿúÿéèíè òÿñÿââöð åëÿìÿê äÿ ìöìêöí äåéèëäè. Çàóð ôèêðèíäÿ
ùÿìèøÿ Ôèðÿíýèçè ÷îõ áàùàëû øöøÿäÿí úèëàëàíìûø øÿôôàô ýöëäàíà áÿíçÿ-
145
äèðäè. Àüëà ñûüûøäûðìàã îëìóðäó êè, áåëÿ áèð ýöëäàí õîðóëäàéà áèëÿð,
ãûøãûðà áèëÿð âÿ áèð äÿ Çàóðäà áåëÿ áèð òÿñÿââöð âàðäû êè, ãÿôèëúÿí áó
ýöëäàíà íàãîëàé òîõóíìàã, îíó ñàëûá ñûíäûðìàã îëàð... Þçöíäÿí àëòû
éàø êè÷èê îëàí áó ãûçà, îíóí àðâàäû îëìóø Ôèðÿíýèçÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ äî-
ëàøûã áèð äóéüó êÿëÿôè âàðäû — ùÿì íÿâàçèø, ùÿì ãàéüû, ùÿì äÿ ãàëûí
áèð ïÿðäÿ... Ôèðÿíýèç ÷îõ óòàíúàã èäè, êèìñÿ îíóí ùàããûíäà äàíûøàíäà
ãûïãûðìûçû ãûçàðàð, éàíàãëàðûíû ïó÷óð-ïó÷óð ùÿéà òÿðè áàñàðäû. Áó, áÿ-
çÿí Çàóðó ÿñÿáèëÿøäèðÿðäè, íÿäÿíñÿ äÿðùàë Ôèðÿíýèçèí àèëÿñè — àòàñû Ìóð-
òóç, àíàñû Àëéà, ãàðäàøû Ñïàðòàê ýÿëèá äóðóðäó ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíäà: î
çàìàí Çàóðà åëÿ ýÿëèðäè êè, Ìóðòóçóí êîáóäëóüó, “ìÿíÿì-ìÿíÿì-
ëèéè”, Àëéàíûí þçöíäÿí ìöøòÿáåùëèéè, Ñïàðòàêûí úöâÿëëàüûëûüû êèìè Ôè-
ðÿíýèçèí èñìÿòè, ìÿñóìëóüó äà éàïìà áèð íàõûøäûð, àëÿìÿ íöìàéèø åò-
äèðèëÿñè çàùèðè áèð äÿéÿðäèð. Àììà Ôèðÿíýèçè òÿêëèêäÿ, àèëÿñèíäÿí àéðû-
àéðûëûãäà ãàâðàéàíäà, Çàóð ãûçà äàùà ìåùðèáàí ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäè,
îíóí, äîüðóäàí äà, ÷îõ òÿâàçþêàð, óòàíúàã îëäóüóíà èíàíûðäû, ñàôëûüû-
íà âÿ óøàã òÿìèçëèéèíÿ, ñàäÿëèéèíÿ ùÿñÿä àïàðûðäû: äöøöíöðäö, íÿ éàçûã
êè, ìÿí þçöì äàùà ùå÷ áèð âàõò áåëÿ ñàô âÿ ñàäÿäèë, äèíú âÿ àðõàéûí îëà
áèëìÿéÿúÿéÿì...
Áÿëêÿ äÿ Çàóðóí íèúàòû ìÿùç áóíäàéäû — þçöé÷öí äåéèë, áàøãàëà-
ðûé÷öí, Ôèðÿíýèç ö÷öí, ýÿëÿúÿê þâëàäëàðû ö÷öí éàøàìàãäà... Âÿ åëÿ áèð
ùÿéàò ãóðìàãäà êè, çàùèðÿí áåëÿ ùÿéàò ùàìûéà — î úöìëÿäÿí Ôèðÿíýèçÿ
âÿ ýÿëÿúÿê þâëàäëàðûíà áÿõòèéàð áèð éàøàéûø êèìè ýþðöíñöí... Âÿ áÿëêÿ
î çàìàí — Ôèðÿíýèçèí, ýÿëÿúÿê þâëàäëàðûíûí ýþçëÿðèíäÿ áó õîøáÿõòëèéè,
àðõàéûíëûüû, ãàéüûñûçëûüû ýþðÿðêÿí Çàóð þçö äÿ ñÿàäÿòèí éîëóõóúó òÿñè-
ðèíè äóéàúàã, þç è÷èíäÿ àèëÿ ñåâèíúèíèí ÿêñ-ñÿäàñûíû åøèäÿúÿêäè.
Çàóð ýÿëÿúÿê ýöçÿðàíëàðûíû, ìÿíçèëëÿðèíèí ãóðóëóøóíó, àâàäàíëûüû-
íû õÿéàëûíäà úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøäû, àììà ùèññ åëÿäè êè äàðûõûð, öðÿéè
ãûñûëûð. Àéðû áèð øåé ùàããûíäà äöøöíìÿê èñòÿäè, ôèêðè áèð ìÿñÿëÿäÿí
áàøãàñûíà ãà÷äû, áèëìÿäè íÿ áàðÿäÿ äöøöísöí âÿ öìóìèééÿòëÿ áèð øåé
ùàããûíäà äöøöíìÿê âàúèáäèðìè... Áÿëêÿ äÿ éîõ, àììà îíäà äà áèëìèð-
äè êè, ãÿôèë àéûëäûüû áó ýåúÿ ñààòëàðûíû — éàòà âÿ äóðà áèëìÿäèéè áó
ãåéðè-ìöÿééÿí âàõò áîøëóüóíó íÿéëÿ äîëäóðñóí... Ýþðÿñÿí àøàüûäà,
îòåëèí ãàðøûñûíäàêû åéâàíäà íå÷ÿ äÿíÿ ýöí ÷ÿòèðè âàð? Àçû èéèðìè — îòóç
äÿíÿ... Íÿ ðÿíýäÿäèðëÿð îíëàð? Ãûðìûçû, ñàðû, éàøûë, ýþé, ìàâè, ÷ÿùðàéû,
ñàðû... éóõó äîüðóäàí äà îíó ÷ÿêèá àïàðäû...
Áó èéè éóõóäà äóéäó âÿ éóõóäà äà äÿðê åëÿäè êè, éóõóäàäûð, àéûë-
ìàéûá. Àììà éóõóäà äà òàíûäû áó èéè. Áó èé òÿê áèðúÿ èäè, òÿêðàðñûç èäè.
Àôðèêàíûí èéè êèìè. Àììà áó Àôðèêàíûí èéè äåéèëäè.
146
 Çàóð ùÿëÿ äÿ éóõó è÷èíäÿ èäè, éóõó è÷èíäÿ ôèêèð åëÿéèðäè: ùàðäàí ýÿ-
ëèá ÷ûõäû áó ãîõó áóðà, Äàêàðà, îòåëèí 17-úè ìÿðòÿáÿñèíÿ? Éóõóäà ôè-
êèðëÿðè åëÿ áèë ãûú îëóá òóòóëìóøäó, ñèëêèíèá éóõóäàí ÷ûõà, àéûëà áèëìèðäè
âÿ áóíà ýþðÿ äÿ äàùà äà åéìÿíèðäè. Áó èéèí íÿ èé îëäóüóíó, áó ãîõó-
íóí êèìèí ãîõóñó îëäóüóíó áèëèðäè àõû... ùÿëÿ äÿ éóõóäàéäû, àììà áó
ãîõóäàí áàøãà — Òÿùìèíÿíèí ãîõóñóíäàí áàøãà — ìöõòÿëèô ôðàíñûç
ÿòèðëÿðèíèí ãàðûøûüûíäàí éàðàíàí áó òÿêðàðñûç ãîõóäàí áàøãà — ùå÷ áèð
øåé äóéìóðäó. Áó ÿòèð ãàðûøûüûíûí ñèððèíè áèðúÿ Òÿùìèíÿ áèëèðäè âÿ ùÿ-
ìèí ñèððè ùàìûäàí ýèçëè ñàõëàéûðäû. “Ùÿð ùàíñû áèð ÿòèðè, ÿí íàäèð òàïûëàí
ÿòèðëÿðè áåëÿ àëìàã îëàð, — äåéÿðäè Òÿùìèíÿ. — Äåìÿëè, áó ÿòèðëÿðè ùÿð
ùàíñû áèð ãàäûí âóðà áèëÿð. Àììà ùÿð ãàäûíûí þç òÿêðàðñûç ãîõóñó îë-
ìàëûäûð. Îäóð êè, ùÿìèí ÿòèðëÿðè áèð-áèðèéëÿ ãàðûøäûðìàã ëàçûìäûð, ùÿðÿ-
ñèíäÿí áèð àçàúûã ãàðûøäûðìàã ëàçûìäûð. Íÿ ãÿäÿð? Áó, ñèðäèð âÿ áó ñèððè
áèðúÿ ìÿí áèëìÿëèéÿì”.
Ðþéàñûç éóõó è÷èíäÿ — ñþíìöø åêðàí ãàðøûñûíäàéìûø êèìè — Çàóð
èíòèçàðëà ýþçëÿéèðäè. Áóäóð áàõ, áó ñààò åêðàí èøûãëàíàúàã, éóõó ðÿíý-
ëÿðÿ áîéàíàúàã, ñÿñëÿðëÿ äîëàúàã âÿ Òÿùìèíÿ úàíëàíàúàãäûð — îíóí÷öí
íÿ âàð êè, ìÿñàôÿëÿðè ãÿò åòñèí, ãèòÿëÿðè, îêåàíëàðû àøñûí, ñÿðùÿäëÿðè êå÷-
ñèí. ßýÿð äöíéàíûí î áàøûíäà ýöúëÿ äóéóëàí, çÿðèô âÿ çÿèô ãîõóñó Çà-
óðó ùàãëàìûøäûñà, ñèôÿòèíèí, ñÿñèíèí, íÿôÿñèíèí, ýöëöøöíöí áóðà ýÿëèá
÷ûõìàñû ÷ÿòèíìè èø èäè? Éóõóíóí äîëàøûã, ãàðìàãàðûøûã ìÿíòèãèíÿ äà-
éàíàðàã äöøöíöðäö: ùàíñû ðåéñëÿ ó÷óá ýÿëèá áóðà, àõû Ìîñêâàäàí áóðà
òÿééàðÿ ùÿôòÿäÿ áèð ó÷óð? Éóõóäà áåëÿ áóíó óíóòìàìûøäû âÿ éóõóäà
äöøöíöðäö êè, àõû áó éóõóäóð, ýÿðÿê îéàíàì, ýÿðÿê úÿùä åëÿéÿì
îéàíìàã÷öí, ýÿðÿê ÿëèìè óçàäûá ýåúÿ ÷ûðàüûíû éàíäûðàì. ßëèíè óçàäûð-
äû, ýåúÿ ÷ûðàüûíû éàíäûðûðäû, àììà ÷ûðàã éàíìûðäû âÿ Çàóð áàøà äöøöðäö
êè, ùÿëÿ äÿ éóõóäàäûð, éóõóäà óçàäûá ÿëèíè ÷ûðàüà, ÿñëèíäÿ èñÿ ùå÷ óçàò-
ìàéûá äà, éóõóäà éàíäûðûá ÷ûðàüû, ÿñëèíäÿ ùå÷ éàíäûðìàéûá äà, éóõóäà
àéûëûá éóõóäàí, ÿñëèíäÿ ùå÷ àéûëìàéûá äà...
Àéûëìàéûáñà, äåìÿëè, èíäèúÿ ýþðÿúÿê îíó... Âÿ î ýöíäÿí áÿðè áè-
ðèíúè äÿôÿ ýþðÿúÿê Òÿùìèíÿíè. Íå÷ÿ àé êå÷ìèøäè î ýöíäÿí? Éîõ, àðà-
äà áèð äÿôÿ ýþðìöøäö Òÿùìèíÿíè. Éóõóäà éîõ, ðåàë ùÿéàòäà äà éîõ, —
òåëåâèçîðäà ýþðìöøäö... Áèðúÿ äÿôÿ, âÿññàëàì. Èíäè èñÿ... áóéóð, Ãÿðáè
Àôðèêàäà, ìöñòÿãèë Ñåíåãàë ðåñïóáëèêàñûíûí ïàéòàõòû Äàêàð øÿùÿðèíäÿ
ýÿëèá äóðàúàãäû ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà:.. Íÿ òåç äÿ ñÿíÿäëÿðèíè òîïëàéûá
òÿùâèë âåðèá: òèááè àðàéûø, àíêåò, ö÷ èìçàëû õàñèééÿòíàìÿ, âèçà... ùàìûñû
äà áåëÿ òÿúèëè, òåç... Áöòöí áóíëàðû òîïëàéûá äöçÿëäèá, áöòöí áóíëàðäàí
êå÷èá. Ùÿð øåéèí ÷ÿìèíè, éîëóíó òàïûá êè, òåç-òÿëÿñèê ó÷óá áóðà ýÿëñèí.
147
Áóðàäà, äöíéàíûí î áàøûíäà Çàóðó éàõàëàñûí âÿ ùÿð øåéè ýåðèéÿ äþí-
äÿðñèí. Áöòöí îëóá êå÷ÿíëÿð, þòöá-èòÿíëÿð éåíèäÿí ãàéûòñûí, äèð÷ÿëñèí,
éåíèäÿí áàøëàíñûí. Àììà àõû áàøëàìàìàëûéäû ùÿð øåé òÿçÿäÿí. Îëàí
îëìóø, êå÷ÿí êå÷ìèøäè, áèðéîëëóã, ùÿìèøÿëèê, äþíöá-ãàéûòìàç áèð
ìöòëÿãëèêäèð. Áÿñ îíäà... Àõû, áó, éóõóäóð, — äåéÿ äöøöíöðäö... — Éó-
õóíóí íÿéèíäÿí ãîðõóðñàí, éóõóíóí íÿ òÿùëöêÿñè âàð? — äåéÿ
äöøöíöðäö. — Àéûëûá îéàíàúàì, ùÿð øåé êå÷èá ýåäÿúÿê, — äåéÿ
äöøöíöðäö âÿ îíó äà äöøöíöðäö êè, éóõóäàìû, îéàãëûãäàìû, áó äöíéà-
äà Òÿùìèíÿíèí íÿâàçèøëÿðèíäÿí ãîðõóëó ùå÷ íÿ éîõäóð îíóí÷öí. Òÿù-
ìèíÿíèí íÿâàçèøëÿðè, ñûüàëëàðû, áåéíè äóìàíëàíäûðàí îõøàìàëàðû, ÷ûëüûí
ïû÷ûëòûëàðû, äåéèëìÿìèø ýèëåéëÿðè... Áèð äÿ ãàïãàðà, óçóí, ñûõ êèðïèêëÿðè —
î êèðïèêëÿðè åëÿ ãàëäûðûðäû, åëÿ áèë ãÿäèì áèð êèòàáûí àüûð ñÿùèôÿñèíè à÷ûð
âÿ î êèðïèêëÿð Òÿùìèíÿíèí ñèôÿòèíèí òÿí éàðûñûíà êþëýÿ ñàëûðäû. Áèð äÿ-
ôÿ Çàóð è÷ìèøäè, äåäè êè, ñÿí êèðïèêëÿðèíè ãàëäûðàíäà åëÿ áèë áÿøÿðèééÿò
òàðèõèíäÿ éåíè áèð ñÿùèôÿ à÷ûëûð...
...Éóõóäà, èðàäÿñè çÿèôëÿéèá ìþùêÿì øöóð, ìÿíòèã áóõîâëàðû áîøà-
ëàíäà Çàóð îíóí, Òÿùìèíÿíèí àëàãàðàíëûã èñòÿêëÿðèíÿ òàáå îëàúàãäû.
Àõû áó èñòÿêëÿð ùÿì äÿ îíóí þçöíöí, Çàóðóí èñòÿêëÿðè èäè. Áèð ýöí Çà-
óð èðàäÿñèíè òîïëàéûá áöòöí ùèññ-ùÿéÿúàíëàðûíû öðÿéèíäÿí áèðäÿôÿëèê
ãîïàðûá àòà áèëìèøäè. Àíúàã éóõóíóí þç ãàíóíëàðû âàð, äàùà äîüðóñó,
éóõó áöòöí ãàíóíëàðäàí àçàääûð. Çàóð èñÿ èíäè ùå÷ áèð àçàäëûüà ùàçûð
äåéèëäè, èñòÿìèðäè ùå÷ áèð àçàäëûã-ôèëàí. Éàëíûç áèðúÿ øåé èñòÿéèðäè — éó-
õóäàí àéûëìàã. ßí ÷ÿòèíè ýþç ãàïàãëàðûíû ãàëäûðìàã, ýþçöíö à÷ìàã
èäè... Áèð úÿùä åëÿäè, ýöú-áÿëàéíàí ýþç ãàïàãëàðûíû à÷äû, àììà áó äà
éóõó èäè — éóõóäà úÿùä åëÿìèøäè, éóõóäà à÷ìûøäû ýþçëÿðèíè. Áóíó àí-
ëàéûá áèð äÿ úÿùä åëÿäè âÿ áó ñÿôÿð, äîüðóäàí äà, îéàíäû... Áèð àí, àéû-
ëàíäàí ñîíðà äöç áèðúÿ àí îíà åëÿ ýÿëäè êè, áó îòàãäà — Àôðèêàíûí èéè
ùîïìóø áó îòåë íþìðÿñèíäÿ áàøãà áèð ãîõó, Òÿùìèíÿíèí ðàéèùÿñè äÿ
ãàëûð ùÿëÿ. Èíäèúÿ úàíûíû ãóðòàðäûüû éóõó ýèðäàáûíûí úàçèáÿñè ãÿëáèíè
ëèìùÿëèì äîëäóðìóøäó, àììà Çàóð áèëèðäè êè, õèëàñ îëìàëûäûð áó ùèñ-
ñëÿðäÿí; ðàùàò, äèíú éàøàìàã÷öí áöòöí áóíëàðû áèðéîëëóã þçöíäÿí èðàã
åëÿìÿëèäèð âÿ áó ýåúÿíè äÿ ñàêèò áàøà âóðìàã èñòÿéèðñÿ, èíäèúÿ äóðóá
ýåéèíìÿëèäèð, íþìðÿäÿí ÷ûõûá àøàüû äöøìÿëèäèð, ôèêèðëÿðèíè éàéûíäûðûá,
äöøöíúÿëÿðèí éþíöíö äÿéèøèá, ñîíðà ãàéûòìàëûäûð îòàüûíà. Éàëíûç áóí-
äàí ñîíðà ñàêèò óçàíûá éàòà áèëÿðäè.
Ãàðàíëûãäà àéàããàáûëàðûíû àõòàðàðêÿí Ôèðÿíýèç ñÿñÿ îéàíäû. Áèð øåé
äåìÿäè, àììà íÿôÿñèíèí äÿéèøìÿñèíäÿí Çàóð àðâàäûíûí àéûëäûüûíû áèëäè.
148
 Çàóð:
— Íÿäÿíñÿ éàòà áèëìèðÿì, — äåäè, — ÷ûõûá áèð àç îêåàíûí ãûðàüûíäà
ýÿçìÿê èñòÿéèðÿì.
Ôèðÿíýèçäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû. Íÿ ùÿ, íÿ éîõ. Çàóð äöøöíöðäö êè, åéíè
òÿðçäÿ “èñòÿéèðÿì ýåäèá þçöìö äÿíèçÿ àòàì” — äåéÿ äÿ áèëÿðäèì âÿ
éåíÿ äÿ Ôèðÿíýèç åòèðàçûíû áèëäèðìÿçäè... Áÿçÿí Çàóðà åëÿ ýÿëèðäè êè, Ôè-
ðÿíýèç ëàëäûð. Áÿçÿí òàíûø-áèëèøëÿð äåéÿíäÿ êè, ùÿëÿ ùå÷ áèð âàõò Ôè-
ðÿíýèçèí ñÿñèíè åøèòìÿéèáëÿð, Çàóð ôèêðÿ ýåäèðäè: î þçö ùà÷àí åøèäèá àð-
âàäûíûí ñÿñèíè? Íÿ èñÿ éàäûíà ñàëà áèëìèð. Àíúàã àéðû-àéðû ñþçëÿð... —
ùÿ, éîõ. — Ýåäÿê — ùÿ, ãàëàã — éîõ. Éàòàã — ùÿ, äóðàã — éîõ... éà äà
ÿêñèíÿ... ùÿ, éîõ, âÿññàëàì...
Çàóð úÿêìÿëÿðèíè, øàëâàð-êþéíÿéèíè ýåéèíèá íþìðÿäÿí ÷ûõäû...
Äöéìÿíè áàñäû, ëèôò ýÿëäè. Ëèôòè èäàðÿ åäÿí îüëàí — îòåëèí õèäìÿò ïàëòà-
ðûíû ýåéìèø áàëàúà çÿíúè Çàóðó ýþðöá ýöëöìñöíäö, ôðàíñûçúà íÿ èñÿ äå-
äè. Çàóð äà áàøûíû éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ ýöëöìñöíäö, àììà îüëàíûí íÿ èñòÿ-
äèéèíè áàøà äöøìÿäè: áÿëêÿ ïóë èñòÿéèðäè îíäàí, éàõóä õîø ýåúÿëÿð àð-
çóëàéûðäû, éà ñààòû ñîðóøóðäó, éà ëèôòèí éàâàø ýåòìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèð-
äè? Êèì áèëèð?
Ýåúÿíèí áó âàõòûíäà îêåàíûí ñàùèëè áîìáîø èäè... ßñëèíäÿ îêåàíà
äà, äÿíèçÿ äÿ áàõàíäà îíëàðûí óúó-áóúàüû ýþðöíìöð, àììà áèðáàøà òÿ-
ÿññöðàòà áåéíèí ìÿëóìàòû ÿëàâÿ îëóíàíäà, îêåàíûí ùöäóäñóçëóüó àäà-
ìà äàùà ìöäùèø, äàùà ÿôñàíÿâè ýþðöíöðäö.
Ñàùèëÿ éàõûí éåðëÿðäÿ, ëÿïÿäþéÿíäÿ îòåëèí ÷èìÿðëèê ÷ûðàãëàðûíûí
øþëÿëÿðèéëÿ èøûãëàíìûø îêåàíûí óçàãëàðû ýåò-ýåäÿ ãàòû âÿ ãîðõóíú áèð
ãàðàíëûüà ãàðûøûðäû, ùàðàäàñà çöëìÿòèí ãîâóøäóüó öôöãëÿðäÿ èòèá ýåäèð-
äè, àììà î èíòÿùàñûç óúãàðëàðäà, ýåòäèêúÿ óçàãëàøàí öôöãöí î òàéûíäà
îêåàíûí áàøãà ñàùèëè äÿ âàð èäè — Àìåðèêà ñàùèëè...
Çàóð:
“Èíøàëëàù, áèð âàõò Àìåðèêàéà äà ñÿéàùÿò åëÿìÿê ëàçûìäûð. Ôèðÿí-
ýèçíÿí áèð éåðäÿ — äåéÿ äóøöíäö âÿ áèðäÿí-áèðÿ áöòöí áóíëàðûí ïó÷-
ëóüóíó, ùå÷ëèéèíè äÿðê åëÿäè. Íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç èäè áöòöí áó øåéëÿð.
Àìåðèêàéà ñÿéàùÿò åòìÿê èñòÿéè, áóðà, Àôðèêàéà ýÿëìÿëÿðè, áóðàäà, áó
éàä îêåàíûí éàáàí÷û ñàùèëèíäÿ äèíúëèê, àðàì àõòàðìàñû, ùÿð øåéè óíóò-
ìàã íèééÿòè... Àõû ùå÷ áèð òÿééàðÿ, ùå÷ áèð ýÿìè, ùå÷ áèð íÿãëèééàò âà-
ñèòÿñè èíñàíûí þçöíö þçöíäÿí óçàãëàøäûðà áèëìèð, êå÷ìèøèíäÿí àéûðà
áèëìèð âÿ “ñÿàäÿò àõòàðìàã èôàäÿñè” î äåìÿê äåéèë êè, ñÿàäÿòè àõòàðûá
òàïìàã ö÷öí äöçÿ-äöíéàéà äöøìÿëèñÿí... Õîøáÿõòëèê, éà áÿäáÿõòëèê
èíñàíûí þç è÷èíäÿäèð, îíëàðû éöê êèìè þçöíëÿ äàøûéûðñàí áåëÿäÿí-áåëÿ,
149
ùàðà ýåäèðñÿí ýåò, ëàï äöíéàíûí î áàøûíà; áó åòèáàðëû éöêäöð — ùàðà ýå-
äèðñÿí ýåò — íÿ èòÿúÿê, íÿ áàòàúàã, íÿ àçàëàúàã, íÿ àðòàúàã...
Çàóð ÿéèëäè, áàðìàãëàðûéëà ñîéóìóø, íàðûí ñàùèë ãóìëàðûíà, äàëüàëà-
ðûí éàëàäûüû èðèëè-õûðäàëû, ùàìàð äàøëàðà òîõóíäó âÿ ãÿñäÿí, áèëÿðÿêäÿí
áó äóéüóíó éåíèäÿí îéàòìàüà ÷àëûøäû — áó äóéüó õàòèðÿñè áàðìàãëàðû-
íûí óúóíäàí ÿëëÿðèíÿ êå÷äè, ÿëëÿðèíäÿí ãîëëàðûíà, ÷èéèíëÿðèíÿ, êþêñöíÿ,
áÿäÿíèíèí áöòöí ùöúåéðÿëÿðèíÿ. Áèð ýèçèëòè êèìè ýÿçäè áöòöí âàðëûüûíäà
áó äóéüóíóí õàòèðÿñè... õîøáÿõòëèê õàòèðÿñè... Ñîíðàëàð éàëàíû öçÿ ÷ûõñà
äà, éàøàäûüû àí ÿñèë áÿõòèéàðëûã êèìè äóéóëàí î óçàã àíëàðûí õàòèðÿñè. Î
õîøáÿõò àíëàðûí êè, Çàóð îíëàðû äà ñàùèëäÿ, íàðûí ãóìëàðëà, áàëûããóëàãëà-
ðûéëà, éîñóíëàðëà, äàëüàëàðûí óüóëòóñó, ìåùèí íÿâàçèøëÿðèéëÿ ñÿðò, ñàë
ãàéàëàðëà, óëäóçëó ýþéëÿ áèðýÿ éàøàìûøäû... Ãóìóéëà, ìåùèéëÿ, ñÿñëÿðèé-
ëÿ, ýþéöíöí óëäóçëàðûéëà áóðà îõøàéàí áàøãà áèð ñàùèëäÿ... Îêåàíûí éîõ,
äÿíèçèí ñàùèëèíäÿ... Áóðàëàðäàí ÷îõ-÷îõ óçàã áèð äÿíèçèí...

Èêèíúè ôÿñèë

Åé õîø îë ýöíëÿð êè, ìÿí ùÿìðàç èäèì úàíàí èëÿ,

Íåìÿòè-âÿñëèí ýþðöá, íàçûí ÷ÿêèðäèì úàí èëÿ.

Áó åíñèç ñàùèë óçàíäûãúà óçàíûðäû... Ñàùèë õÿòòèíèí ÿéðè-êþíäÿëÿí

êþáÿðè ýàù ëÿïÿëÿðè éóìðóãëàð êèìè ÿçÿí ãàéàëàð áîéó, ýàù äöìäöç
ùàìàð ÷èìÿðëèêëÿð áîéó ÷ÿêèëìèøäè. Äÿíèç áàëàúà, õóäìàíè êþðôÿçúèê-
ëÿðäÿ ñàùèëèí áÿòíèíÿ ýèðèð, ñèâðè, íàçèê, ãóìëó áóðóíëàðû þç àëòûíà ÷ÿêèð,
ýàù ãàáàðûá ñàùèëè, ãàéàëàðû ãàìàðëàéûð, êè÷èúèê ãóì àäàëàðûíû áàñûá è÷è-
íÿ àëûð, ýàù äà ÷ÿêèëèð — éåíèäÿí öçÿ ÷ûõìûø ãóìëó ñàùÿëÿðè — áóðóíëà-
ðû, àäàúûãëàðû ìöëàéèì ëÿïÿëÿðèéëÿ òóìàðëàéûðäû. Ñàùèëèí äÿíÿâÿð ãûçûëû
ãóìëàðûíû éàâàø-éàâàø ñûüàëëàéûð, îõøàéûð, ïèøèê áàëàñûíû éàëàéàí êèìè
éàëàéûðäû. Õûðäà äàøëàðû, ãóìëàðû, áàëûããóëàãëàðûíû òÿñáåù êèìè áèð-áèð
÷åâèðèðäè, ñîíðà ãÿôèëúÿí ðÿôòàðûíû äÿéèøèð, äàëüàëàðû äÿëè ðöçýàðëàðëà
ãàì÷ûëàíìûø êèìè øàùÿ ãàëõûðäû, áàéàãêû íÿâàçèøäÿí, ñûüàëäàí ÿñÿð-
ÿëàìÿò ãàëìûðäû, êöëÿê ãóìëàðû ùàâàéà ñîâóðóð, äÿíèç åëÿ áèë éöéöðöá
ãàí-òÿð è÷èíäÿ ãàéàëàðà ÷àòìàã, äàøëàðûí éàë÷ûí ñÿðòëèéèíÿ ÷ûðïûëûá ÷èëèê-
÷èëèê îëìàã èñòÿéèðäè.
Áó ñàùèë — Ïèðøàüû òÿðÿôëÿðäÿêè Ìàéàêäàí Ìÿðäÿêàíäàí î éàíà óú-
àëàí ÃÐÅÑ áîðóñóíà ãÿäÿð óçàíìûø áó ñàùèë, ñàùèë ãÿñÿáÿëÿðèéëÿ —
Áóçîâíà, Çóüóëáà, Áèëýÿùëÿ Õÿçÿð àðàñûíäà ãàëìûø áó ñàùèë, ãÿðáÿ
äîüðó ýåòäèê÷ÿ Íàðäàðàíûí, Ñàðàéûí, Úîðàòûí éàíûíäàí êå÷èá Ñóìãàéû-
150
òà ÷àòûð âÿ Ñóìãàéûòäàí äà éóõàðû — øèìàëà äîüðó óçàíûðäû. Äÿíèçèí
óçàã öôöãöíäÿ òöëó åäÿí ýöíÿø áöòöí ñàùèëèí öñòöéëÿ êîñ êèìè äûüûðëà-
íûá êå÷èð âÿ àõøàìòÿðÿôè Çóüóëáà òÿïÿëÿðèíèí àðäûíäà ãöðóá åäèðäè.
Àììà ýöíÿø òÿïÿëÿðèí äàëûíäà ýþçäÿí èòÿíäÿí ñîíðà áåëÿ îíóí ìàèëè
øöàëàðû — ïðîæåêòîð èøûüû êèìè — ñÿìàéà ñàíúûëûðäû âÿ áó øöàëàðûí ÿêñè
äÿíèçèí ñÿòùèíÿ ãûçûëû-ïàñëû òàëàëàð ñàëûðäû. Øöàëàð ýåò-ýåäÿ ãûñàëûð, ùà-
âà ýåò-ýåäÿ ãàðàëûð âÿ äÿíèçèí öçöíäÿ ãÿðèáÿ êþëýÿëÿð äîëàøûðäû — òÿ-
ïÿëÿðèí, áóëóäëàðûí, ãàéàëàðûí ÿúàèá êþëýÿëÿðè. Ñàùèë åâëÿðèíèí ãûçûëû
ðÿíýÿ ÷àëàí ïÿíúÿðÿëÿðè ÿòðàôà ùÿçèí áèð ãÿðèáëèê ùèññè ÷èëÿéèðäè åëÿ áèë.
Àõøàìûí áó ÷àüûíäà ñàùèëÿ êÿäÿðëè áèð äèíúëèê ùàêèì èäè — äÿíèçèí ýåúÿ
ùÿéàòû áàøëàíìàçäàí ãàáàã ãûñà áèð ìöääÿò áåëÿ îëóðäó — òÿêÿìñåé-
ðÿê àäàìëàð ùÿëÿ äÿ ÷èìèðäèëÿð, äÿíèçäÿí ÷ûõìûøäûëàð, îíëàðûí ñèëóåòëÿðè
áèð ãàðà ëÿêÿ êèìè ýþðöíöðäö. Ñàùèëäÿ áèð-èêè ìàøûí éóáàíûá ãàëìûøäû...
Àëà-òîðàíëûüûí ýåúÿ ãàðàíëûüûíà êå÷äèéè áó ñîí äÿãèãÿëÿðäÿ ÷ûëïàã áèð
êèøè îüðóí-îüðóí ÿòðàôà áîéëàíàðàã — ýþðÿí îëìàñûí — ãóðóëàíûð, ýåéè-
íèð, áàøûíû äàðàéûðäû... Éóáàíìûø ìàøûíëàð ñÿññèçúÿ-ñÿìèðñèçúÿ ÷èìÿð-
ëèêëÿ ùÿðÿêÿò åäèðäè. ×èììÿêäÿí ãàéûäàí àõûðûíúû äÿñòÿëÿðèí ùÿíèðòèñè,
ýöëöøö àðòûã òàì ãàðàíëûãëàøìûø ùàâàäà åøèäèëèá èòèðäè... ×èìÿðëèêäÿí ÷û-
õûá óçàãëàøàí ìàøûíûí àðõà èøûãëàðû èêè ãàí-ãûðìûçû ëåíò êèìè ìàøûíûí
àðäûíúà ñöðöíöá ýåäèðäè.
Áó ñàùèë Çàóð÷öí äöíéàíûí ÿí úàçèáÿäàð áèð ýóøÿñè èäè âÿ ùå÷ áèð
òÿðèôëè òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñè-ñûëäûðûì äàüëàð, ñûõ êþëýÿëè ìåøÿëÿð, ýóð øÿëà-
ëÿëÿð, êþïöêëö ÷àéëàð, éàøûë âàäèëÿð, äÿðèí äÿðÿëÿð, ñÿðèí òÿïÿëÿð — ùå÷
íÿ, ùå÷ éåð ãûçìàð ýöíÿøèí éàíäûðûá-éàõäûüû áó ãóðó, àüàúñûç-áèòêèñèç
ñàùèëèí ýþçÿëëèéèíÿ òàé îëà áèëìÿçäè...
Òÿùìèíÿ: — Ùàâàëàð ñîéóéóá ùà, — äåäè.
Çàóð óçóí òèôòèêëè èðè ñàðû ãÿòôÿíè ìàøûíäàí îíà óçàòìûøäû. Òÿùìè-
íÿ ãóðóëàíûðäû. Äÿíèçäÿí èíäèúÿ ÷ûõìûøäû âÿ ñóëàðäàí ìàøûíà ãÿäÿð
ýÿëäèéè éîëáîéó äàìúû-äàìúû çÿíúèðâàðû èç ñàëìûøäû, ìàøûíûí è÷èíÿ èñÿ
àéàüûíäàí ñÿïÿëÿíÿí ãóìëàðû ýÿòèðìèøäè.
— Äàé ÷èììÿê îëìàç... Àõûðûíúû äÿôÿäèð áó.
Çàóð:
— Ùÿ, — äåäè âÿ ñèãàðåòèíè ñöìöðäö, — ïàéûçäûð...
— Ö÷ àé íÿ òåç êå÷äè Çàóð, ùÿ? Éàäûíäà áèðèíúè äÿôÿ áóðà ýÿëìÿéè-
ìèç. Îíäà èéóí èäè, ùÿ?
Çàóð:
— Èéóíóí áåøè èäè, — äåäè, — ìÿíèì äÿãèã éàäûìäàäûð...
— 5 èéóí 1965-úè èë. Ýÿðÿê áó òàðèõè ãàéàëàðäà áèð éåðÿ ùÿêê åëÿ-
éÿéäèí. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ éàäèýàð ãàëñûí.
151
 Çàóð:
— Àëòûíäà äà éàçàéäûì: Çàóð Òÿùìèíÿ âÿ îõëà äÿëèíìèø öðÿê øÿêëè
÷ÿêÿéäèì, ùÿ?
Òÿùìèíÿ:
— Áÿëè, — äåäè, — áó éàé äà áåëÿ êå÷äè... Áèçèì éàé...
Çàóð ÷åâðèëèá àðõàéà áàõäû: Òÿùìèíÿ ñà÷ëàðûíû äàðàéûðäû.
— Ýåäÿê?
— Ýåäÿê.
Çàóð ìîòîðó èøÿ ñàëäû âÿ ìàøûíû ãóìëó ñàùèë éîëëàðûéëà øîñåéÿ òÿ-
ðÿô ñöðìÿéÿ áàøëàäû.
Ñóñìóøäóëàð. Òÿùìèíÿ áèðäÿí-áèðÿ:
— Çàóð, — äåäè, — áèëèðñÿí êè, ìÿí èøäÿí ÷ûõûðàì?
— Íÿ?
— Äÿéèøèðÿì èø éåðèìè.
Çàóð ìàøûíûí ñöðÿòèíè àçàëòäû, åëÿ áèë ëàï ñàõëàìàã èñòÿéèðäè, ÷åâðè-
ëèá Òÿùìèíÿéÿ áàõäû:
— Íåúÿ éÿíè? Ùàðà áåëÿ?
— Òåëåâèçèéàéà. Òÿñÿââöð åëÿéèðñÿí, ìÿíè äèêòîð ýþòöðöðëÿð. Áèð
äîñòóì âàð, î äöçÿëòäè... Íå÷ÿ èëäè åëÿ ùåé ìÿíè äèëÿ òóòóðäó êè, ýÿë òå-
ëåâèçîðäà áèçèìëÿ èøëÿ, àììà îíäà íÿäèñÿ ôèêèð âåðìèðäèì. Èíäè áèðäÿí
éàäûìà äöøäö îíóí òÿêëèôè, î ýöí ýþòöðäöì çÿíý åëÿäèì... Îðäà èøëÿéèð,
àììà âàëëàù, áåëÿ òàïøûðûãñûç-çàäñûç þçöì þç ýöúöìëÿ ýåòäèì, ìÿíè
ñûíàãäàí êå÷èðòäèëÿð, ìÿòí âåðäèëÿð, îõóäóì — àçÿðáàéúàíúà äà, ðóñúà
äà — áÿéÿíäèëÿð... Ýþðöíöð, ìÿãàìûíà äöøìöøÿì, åëÿ äèêòîð àõòàðûð-
ëàðìûø, Ìîñêâàäàí äåéèð, âåðèëèøèìèç îëàúàã, åëÿ ëàï éåðèíÿ äöøäö.
Áþéöêëÿðäÿí áèðè ìÿíè òÿðèôëÿäè äÿ: ùÿð èêè äèëäÿ, äåéèð, ìöêÿììÿë
äàíûøûðñûíûç, çàùèðè ýþðöíöøöíöç äÿ ìöíàñèáäèð.
Çàóð Òÿùìèíÿíèí èíäèúÿ îíà âåðäèéè áó òÿçÿ õÿáÿð ùàããûíäà äö-
øöíöð âÿ þçö äÿ òÿéèí åäÿ áèëìèðäè êè, ñåâèíèð, éîõñà ùåéèôñèëÿíèð. Òÿù-
ìèíÿíèí áåëÿ áèð ãÿðàðà ýÿëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè áèëìèðäè, àììà ùÿð ùàë-
äà áàøà äöøöðäö êè, áó ãÿðàð ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ îíóí þçöéëÿ — Çàóðëà,
îíëàðûí ìöíàñèáÿòëÿðèéëÿ áàüëûäûð...
— Íèéÿ áèðäÿí-áèðÿ áó ãÿðàðà ýÿëäèí àõû?
Áèëèðäè êè, Òÿùìèíÿíèí úàâàáû äÿãèã âÿ äöðöñò îëàúàã, íÿ âàðñà,
îíó äåéÿúÿê.
Òÿùìèíÿ:
— Ñÿíÿ ýþðÿ, — äåäè.
— Ìÿíÿ ýþðÿ?
152
 — ßëáÿòòÿ. — Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: — Ýöíäÿ ñÿíè ýþðìÿê ìÿíÿ ÷ÿòèí
îëàðäû.
— Ìÿíè ýþðìÿê éÿíè áåëÿ ìÿøÿããÿòäèð ñÿíèí÷öí?
— Åøèòìÿìèñÿí, àøûã äåéèá: íÿ ýþçëÿðèì ñÿíè ýþðñöí, íÿ êþíëöì
ãóáàð åéëÿñèí. Ùÿð ýöí ñÿíè ýþðÿúÿéäèì, ôèêèðëÿøÿúÿéäèì êè, äàùà ìÿ-
íèìêè äåéèëñÿí.
Çàóð àç ãàëà äèëèíäÿí ãà÷ûðòìûøäû: “Ìÿýÿð ìÿí ùà÷àíñà ñÿíèíêèé-
äèì êè, èíäè äàùà ñÿíèíêè äåéèëÿì”, àììà äåìÿäè áóíó, ùÿìèí ôèêðè
áàøãà úöð èôàäÿ åëÿäè:
— Íÿ äÿéèøèá áèçèì ìöíàñèáÿòëÿðèìèçäÿ?
Òÿùìèíÿ ñÿññèç ýöëöìñöíäö. Çàóð ýþðìÿñÿ äÿ, åëÿ áèë áó òÿ-
áÿññöìö êöðÿéèéëÿ ùèññ åëÿäè, ìàøûíûí ýöçýöñöíäÿ Òÿùìèíÿíèí ñèôÿ-
òèíÿ áàõäû. Òÿùìèíÿ òÿáÿññöìöíö ùÿëÿ ñèëèá àòìàìûøäû öçöíäÿí.
— Çàóðèê, éÿíè äîüðóäàí ñÿí ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðñÿí? — äåäè: —
Äîüðóäàí, áàøà äöøìöðñÿí êè, áèçèì àõûðûíúû ýþðöøöìöçäöð?.. Éàõøû,
òóòàëûì, àõûðûíúû ýþðöøöìöç äåéèë, áèð øÿùÿðäÿ éàøàéûðûã, éÿãèí áèð-áè-
ðèìèçÿ ðàñò ýÿëÿúÿéèê òÿñàäöôäÿí-òÿñàäöôÿ... àììà áó ñîí
ýþðöøöìöçäöð. Î ìÿíàäà êè, — éåíÿ ýöëöìñöíäö, — áèð äàùà áó úöð
ýþðöøìÿéÿúÿéèê.
“Íèéÿñèíè” ñîðóøìàã èñòÿäè Çàóð, àììà äèíìÿäè, ñÿáÿáèíè þçö
òàïìàã èñòÿäè. Àõû, Òÿùìèíÿ îíó ùåé ìÿçÿììÿò åäèðäè êè, ùÿññàñ äå-
éèëñÿí, çÿðèô äåéèëñÿí, ãàäûíëà êèøè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áöòöí èíúÿëèêëÿðèíè
äóéà áèëìèðñÿí. Ùèññ åäÿ áèëìèðñàí êè, áó ÿëàãÿëÿð íÿéëÿ äöéöíëÿíèð âÿ
íÿäÿí ãûðûëà áèëÿð... Àììà ùÿð ùàëäà Òÿùìèíÿíèí áó ãÿðàðû Çàóðó ÷îõ
äà ñàðñûòìûðäû. Ùÿòòà, ìöÿééÿí áèýàíÿëèêëÿ ãàðøûëàäû áó ñþçëÿðè. Áÿëêÿ
äÿ áó, ñûðô ôèçèîëîcè áèð ùàëëà ÿëàãÿäàð èäè. Áèð àç ãàáàãêû åùòèðàñëû, ÷û-
ëüûí ìÿùÿááÿò ýþðöøöíäÿí ñîíðà Çàóð þçöíäÿ áèð ëàãåéäëèê, áîøëóã,
òîõëóã ùèññ åäèðäè. Àõûð âàõòëàð ÷îõ òåç-òåç ýþðöøöðäöëÿð, áèð äÿ áóíäàí
èäè áÿëêÿ áó äîéüóíëóã. Áÿëêÿ Òÿùìèíÿ áó õÿáÿðè áèð íå÷ÿ ñààò áóíäàí
ãàáàã, îíëàð ÷èìÿðëèéÿ ýÿëÿðêÿí, þïöøëÿðäÿí, àüóøëàðäàí, ïû÷ûëòûëàðäàí
âÿ íÿâàçèøëÿðäÿí ãàáàã äåñÿéäè, Çàóð äàùà ÷îõ íàðàùàòëûã êå÷èðÿðäè.
Áèð íå÷ÿ ýöí, Òÿùìèíÿíè éåíèäÿí àüóøóíà àëìàã èñòÿéè ÷ûëüûí,
äþçöëìÿç áèð åùòèðàñà ÷åâðèëèíúÿéÿ ãÿäÿð áó ôèêðÿ — “àéðûëìàãëàðû”,
“áèð äàùà ýþðöøìÿéÿúÿêëÿðè” ôèêðèíÿ íèñáÿòÿí ñàêèò âÿ áèýàíÿëèêëÿ áà-
õà áèëÿðäè. “Íÿ éàõøû êè, î àõìàã ìÿêòóáó úûðûá àòäûì. Òÿùìèíÿéÿ
ýþíäÿðìÿäèì — äåéÿ äöøöíöðäö. — Èëê éàõûíëûüûí òÿñèðè àëòûíäà, ùÿì äÿ
äÿì âàõòûìäà éàçäûüûì î êàüûçäà íÿëÿð ãûðûëäàòìàìûøäûì, èëàùè... Èíäè
áöòöí î ôèêèðëÿð íåúÿ äÿ ýöëìÿëè ýÿëèð ìÿíÿ, ìÿùÿááÿò-ôèëàí, ñÿíñèç
153
éàøàéà áèëìèðÿì, ýåòìÿ ýþçöìäÿí, ýåäÿðÿì þçöìäÿí. Íÿ ñåâýè, íÿ
ôèëàí, ÿøøè?.. Èñòÿê âàð, åùòèðàñ âàð, àðçó-êàìûíà ÷àòìàã èíòèçàðû âàð, áèð
äÿ èñòÿäèéèíÿ íàèë îëàíäàí ñîíðà äîéüóíëóã, áåçýèíëèê, áèýàíÿëèê âàð,
âÿññàëàì. Ãàëàí ùàìûñû ñþçäöð, ùàâàéû ñþùáÿòëÿðäèð...”
— Áèëèðñÿí áó êèìèí áàüûäûð?
Òÿùìèíÿíèí ñÿñè Çàóðó ôèêèðëÿðèíäÿí àéûðäû.. Éîëóí ñîë òÿðÿôèíäÿ
íàùàìâàð áîç äàøëàðäàí ùþðöëìöø óúà áàðûíûí àðõàñûíäà èêèìÿðòÿáÿëè,
ÿéðè-êþíäÿëÿí åéâàíëû áèð åâ âàðäû. Åéâàí áóëàíûã éàøûë ðÿíýÿ áî-
éàíìûøäû.
— Éîõ.
— Ìóðòóçîâýèëèí. Ñèçèí ãîíøóëàðûíûçûí.
Çàóð òÿÿúúöáëÿ:
— Ìóðòóç Áàëàéåâè÷èí? — äåéÿ õÿáÿð àëäû. — Ñÿí ùàðäàí îíó òàíûéûðñàí?
— Îüëóíó òàíûéûðàì.
— Ñïàðòàêû? — äåäè âÿ åëÿ áèë è÷èíäÿ íÿ èñÿ òèòðÿäè. Ñïàðòàêû éàõøû òà-
íûéûðäû. Áèëèðäè íÿ éóâàíûí ãóøóäóð, ãàäûíëàðà, èëëàù äà ýþçÿë ãàäûíëàðà
íÿ ýþçëÿ áàõûð. Öìóìèééÿòëÿ, áèëèðäè íÿ îéóíëàðäàí ÷ûõûð Ñïàðòàê. Àü-
çûíû Àëëàù éîëóíà ãîéóá, ãàäûíëàð ùàããûíäà íÿëÿð äàíûøäûüûíäàí äà õÿ-
áÿðäàð èäè, Òÿùìèíÿíèí Ñïàðòàêëà òàíûøëûüû Çàóðó ùå÷ à÷ìûðäû. Àììà
ãÿñäÿí áèýàíÿëèêëÿ:
— Áÿñ Ñïàðòàêû ùàðäàí òàíûéûðñàí? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ìÿíèì áèð ðÿôèãÿì âàð, îíóí òàíûøûäûð.
“Òàíûøûäûð” ñþçö Çàóðóí áöòöí è÷èíè ãàéíàòäû, àõû áèëèðäè Ñïàðòàêëà
òàíûøëûã ãàäûí÷öí íÿ äåìÿêäèð.
Òÿùìèíÿ áèðäÿí:
— Ñàõëà, — äåäè. Çàóð ÿéëÿúè áàñäû âÿ ìàøûí èðè äÿìèð äàðâàçàíûí
äöç ãàáàüûíäà äàéàíäû.
— Íÿäèð?
— Ýÿë äöøÿê. Áèëèðñÿí áó åéâàíäàí íÿ ýþçÿë ìÿíçÿðÿ ýþðöíöð.
Àäàìûí öðÿéè à÷ûëûð.
— Áèðúÿ åëÿ áó ÷àòìûðäû. Þçýÿíèí áàüûíäà íÿ èøèìèç âàð?
— Òÿðñëèéèíÿ ñàëìà, áèðúÿ äÿãèãÿëèéÿ äöøÿê.
Çàóð êþíöëñöç-êþíöëñöç ìàøûíäàí ÷ûõäû.
— Äåéÿñÿí, ñÿí áó åéâàíäàí ÷îõ ñåéð åëÿìèñÿí ìÿíçÿðÿíè, — äåäè.
— Ùå÷ àüëûìà äà ýÿëìÿçäè êè, ñÿí Ìóðòóçîâýèëÿ ýåäèá-ýÿëèðñÿí? Áàêûäà
äà ýÿëèø-ýåäèøèíèç âàð? Áÿñ íÿ ÿúÿá ùå÷ ðàñòëàøìàìûøûã áèçèì ùÿéÿòäÿ?
— ßøè, éîõ, úàíûì. Áàêûäà ùå÷ åâëÿðèíè òàíûìûðàì. Áó áàüäà äà
áèðúÿ äÿôÿ îëìóøàì... Ãîíàãëûã èäè, ÷îõëó àäàì âàðäû, ìÿí äÿ ùàðà-
äàíñà ýÿëèá äöøìöøäöì îíëàðûí êîìïàíèéàñûíà...
154
 — Êèì âåðèðäè ãîíàãëûüû, Ñïàðòàê, éà Ìóðòóç Áàëàéåâè÷?
— Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ êèìäèð. Ñïàðòàêûí àòàñû? Ùå÷ îíóí ñèôÿòèíè äÿ
ýþðìÿìèøÿì. Ãîíàãëûüû Ñïàðòàê äöçÿëòìèøäè... Î âàõò ìÿíèì ðÿôè-
ãÿìëÿ ýÿçèðäè. Äåéÿñÿí, Ñïàðòàêûí àä ýöíö èäè, éàäûìäà äåéèë, áèð ñþç,
ìÿíè äÿ äàðòûá ýÿòèðäèëÿð.
— Ñÿí ÿëáÿòòÿ, òÿê èäèí, ÿðñèç...
— Àëëàùó-ÿêáÿð. Íÿ áåëÿ ìÿíè ñîðüó-ñóàëà òóòìóñàí? ùÿ, Ìàíàô,
äåéÿñÿí, äîüðóäàí äà, Áàêûäà éîõ èäè.
Çàóð:
— Òèôëèñäÿéäè, — äåäè âÿ äÿðùàë äà äåäèéèíÿ ïåøìàí îëäó... Åëÿ áèë
Òÿùìèíÿ áèðäÿí-áèðÿ ñþíäö, è÷èíÿ ÷ÿêèëèá áöçöøäö. Àõû ùÿð èêèñèíèí
éàäûíäà èäè: Òÿùìèíÿ Çàóðà þçö äåìèøäè êè, Ìàíàôûí Òèôëèñäÿ àøíàñû
âàð, àðà-ñûðà áÿùàíÿ òàïûá îíóí éàíûíà úóìóð. Èíäè Çàóð îíà ìÿùðÿì-
ëèêëÿ à÷ûëìûø áó ñèððè øàïàëàã êèìè ÷ûðïìûøäû Òÿùìèíÿíèí öçöíÿ.
Òÿùìèíÿ ãÿìëè-ãÿìëè áàøûíû áóëàäû.
— Þçöí áèë, — äåäè. — Ìÿí èñòÿéèðäèì êè, åéâàíäàí áàõàñàí, äÿíèç,
êÿíä ÷îõ ãÿøÿíý ýþðöíöð. Èñòÿìèðñÿí áàõìà, äàùà ìÿíè ñàíúìàã íÿéÿ
ëàçûìäûð?
Çàóð ýöíàùûíû éóìàã ö÷öí éóìøàãëûãëà:
— Àõû ãàïû áàüëûäûð, — äåäè âÿ íÿâàçèøëÿ Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíèí è÷è-
íÿ áàõäû.
Òÿùìèíÿ, äîüðóäàí äà, åëÿ áèë éóìøàëäû.
— Áÿñ, óøàãëûãäà ùå÷ öçöì îüóðëóüóíà ýåòìÿìèñÿí? — äåäè.— Áèð
éàíäàí äà èäìàí÷ûñàí ùÿëÿ, àø ýþðöì áó áàðûíû.
Çàóð äà áó éàðûçàðàôàò äàíûøûã âÿ äàâðàíûø òÿðçèíè ñàõëàìàüà ÷àëûø-
äû, îäóð êè, ãûâðàã áèð ùÿðÿêÿòëÿ òóëëàíûá áàðûíûí öñòöíäÿí éàïûøäû, äàð-
òûíûá ùàñàðûí öñòöíÿ ÷ûõäû âÿ î òÿðÿôÿ àøäû... Äàðâàçàíû òàéáàòàé à÷äû âÿ
Òÿùìèíÿíè è÷ÿðè äÿâÿò åëÿäè.
— Áóéóðàúàãñûíûç, õàíûì, — äåäè.
Àõàð-áàõàðëû åéâàíäàí äÿíèçèí, ñàùèëèí, ãÿñÿáÿíèí ýåíèø ìÿíçÿ-
ðÿñèíè ñåéð åäèðäèëÿð. Åéâàíûí äþøÿìÿñèíäÿ àçû áèð îí úöò êþùíÿ, éûðòûã
÷ÿêìÿ, ìÿñò âàðäû. Îíëàðûí àðàñûíäà íèìäàø äèêäàáàí ãàäûí àéàããàáû-
ëàðû äà âàðäû,
Òÿùìèíÿ:
— Âàõòèëÿ áó àéàããàáûëàð äÿá èäè, — äåäè âÿ ãÿôèëúÿí õÿáÿð àëäû. —
Áàúûñûíû íåúÿ, òàíûéûðñàí? Ñïàðòàêûí áàúûñûíû.
— Ôèðàíû? ßëáÿòòÿ, òàíûéûðàì. Äåäèì àõû — áèçèì ãîíøóëàðûìûçäûð.
Íÿäèð êè?
— Ùå÷. Äåéèðëÿð, ÷îõ ýþçÿë ãûçäûð, ìÿí ýþðìÿìèøÿì...
155
 — Áèëìèðÿì, — äåäè, — ôèêèð âåðìÿìèøÿì: ýþçÿëäèð, éà éîõ.
Çàóð áóíó ìöÿééÿí ÿñÿáèëèêëÿ äåäè, ÷öíêè õîøó ýÿëìèðäè Ìóðòó-
çîâëàðäàí. Äîüðóäóð, Ôèðà ùàããûíäà áóíó äåéÿ áèëìÿçäè, áó úàâàí
ãûçúûüàçäàí íÿ õîøó, íÿ àúûüû ýÿëèðäè. Åëÿ áèë î ùå÷ éîõìóø, àììà àòà-
àíàñûíäàí, èëëàù äà ãàðäàøûíäàí çÿíä-çÿùëÿñè ýåäèðäè.
— Ùÿð ùàëäà, — äåäè, — Ôèðà àèëÿëÿðèíèí áàøãà öçâëÿðèíäÿí áèð úÿ-
ùÿòúÿ öñòöíäöð êè, äèíèá äàíûøìûð, ùå÷ îëìàñà ùÿìèøÿ ñóñóð...
— Äåéÿñÿí, îíëàðëà àðàí éîõäóð, ùÿ? Äîüðóäàí à, ùå÷ àüëûìà ýÿë-
ìèð, — ùàðäà ýþðöíöá êè, ãîíøó-ãîíøóéëà éîëà ýåòñèí... Ìÿòáÿõäÿ éÿ-
ãèí, ýöíäÿ äàâà-ìÿðÿêÿäèð, õÿëâÿòÿ ñàëûá áèð-áèðèíèçèí ãàçàíûíà ÷ÿí-
ýÿëëÿ äóç àòûðñûç, åëÿäè?
Çàóð ãóðó òÿðçäÿ äåäè:
— ×îõ öçð èñòÿéèðÿì, àììà áèçèì ìÿòáÿõëÿðèìèç àéðû-àéðûäûð, ìÿí-
çèëëÿðèìèç äÿ áàøãà-áàøãà ìÿðòÿáÿëÿðäÿäèð.
— Áåëÿ äå. Îíäà äåìÿëè ãîíøóéëà ÿäàâÿò äàùà éöêñÿê çÿìèíäÿäèð?
Ìóðòóçîâýèë òÿçÿ ôèí ìåáåëè àëûáëàð, àììà áèçèìêè, Çåéíàëîâëàðûíêû
êþùíÿ ÿðÿá ìåáåëèäèð, äàä-áèäàä!
Çàóð:
— Àäàìû ñàíúûá-äàëàìàãäàí ëÿççÿò àëûðñàí? — äåäè,
— Éàõøû, éàõøû, ìûñìûðûüûíû ñàëëàìà, úàíûì-úèéÿðèì, — äÿðèíäÿí
íÿôÿñ àëäû, — úèéÿð äåìèøêÿí, äÿðèíäÿí íÿôÿñ àë, Çàóð, — äåäè, — ÷ÿê áó
ùàâàíû úèéÿðëÿðèíÿ, ìÿúóíäóð áó... Îõãàé...
Çàóð ñèãàðåò ÷ûõàðòäû. Òÿùìèíÿ:
— ×ÿêìÿ, — äåäè, — þçöíö çÿùÿðëÿìÿ. Áèð áó òÿìèç äÿíèç ùàâàñûíû
äîéóíúà óä.
Çàóð ñèãàðåòè ãóòóñóíà ãîéäó.
— Àé ñÿíè Çàóðèê, ãèéàìÿò îüëàíñàí.
— Éàõøû, ñþùáÿòèìèç éàðûì÷ûã ãàëäû àõû... Áàøà ñàëìàäûí ìÿíè êè,
íèéÿ áó àõûðûíúû ýþðöøöìöçäöð âÿ íÿ ñÿáÿáäÿí àéðûëìàëûéûã.
— Íÿ ñÿáÿáäÿí? — Òÿùìèíÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. — Áóíó èçàù åëÿìÿê
óçóí ÷ÿêÿðäè. Î ãÿäÿð ñÿáÿá âàð êè... Ìÿñÿëÿí, áåëÿ áèð ñÿáÿá: áèðäÿí
áèð ñÿùÿð éóõóäàí äóðàðûã, ýþðÿðèê êè, áèð ãÿëáäÿí ìèí ãÿëáÿ àøèã îë-
ìóøóã áèð-áèðèìèçÿ. Ùÿð ùàëäà èêèìèçäÿí áèðèìèç, òóòàëûì åëÿ ìÿí,
àøèã îëäóì ñÿíÿ, âóðóëäóì. Îíäà íåúÿ îëñóí?.. Êèìÿ ëàçûìäûð áó —
ñÿíÿ, ìÿíÿ?.. Áèð äÿ êè... öìóìèééÿòëÿ, àõû, ùÿéàòû ãÿëèçëÿøäèðìÿê íå-
÷èí, ùÿ? Îíñóç äà úÿíúÿëäèð áó ùÿéàò...
Çàóð äöøöíäö êè, îíó äöç äåéèð, ùÿéàòû ãÿëèçëÿøäèðìÿê íÿéÿ ýÿðÿê?
156
 — Àõû áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, áó úÿùÿòäÿí àðõàéûí÷ûëûãäûð, — äåäè. —
Ñÿí àøèã îëóá åëÿéÿí äåéèëñÿí, îëñàéäûí îëàðäûí äà, ö÷ àéäûð ýþðöøöðöê
— âóðóëóá åëÿìÿìèñÿí êè? — “Àøèã îëìàã”, “âóðóëìàã” ñþçëÿðèíè ùÿð
èêèñè éöíýöë áèð èñòåùçàéëà òÿëÿôôöç åäèðäè. — Ùÿ, âóðóëìàìûñàí êè, ìÿ-
íÿ? Äöç äåìèðÿì?
Òÿùìèíÿ:
— Áÿñ, ñÿí? — äåäè.
— Ìÿí!
— Áÿëè, ñÿí. Ñÿí íåúÿ, âóðóëìóñàí?..
— ßëáÿòòÿ. Áó íÿ ñþçäöð. Ìÿí åëÿ áèðèíúè ýþðöøöìöçäÿí äÿëè-äèâà-
íÿéÿì... Àõû ñÿíÿ äÿ èëê ýþðöøäÿí äåäèì êè ñåâèðÿì ñÿíè... Ìÿúíóí
êèìè, ìÿí íÿ áèëèì, Êÿðÿì êèìè, Ôÿðùàä êèìè...
— Äàéàí, äàéàí, êöéÿ áàñìà... Äåìÿê — áèð øåéäèð, äóéìàã, äåäèê-
ëÿðèíè äîüðóäàí-äîüðóéà ùèññ åòìÿê — áàøãà øåé... Áèð äÿ êè, ñÿí áöòöí
áó éàüëû äèëëÿðè î âàõò, ö÷ àé áóíäàí ãàáàã òþêöðäöí, îíäà àðàìûçäà ùå÷
áèð øåé éîõ èäè. Áÿñ èíäè, èíäè äÿ áó ñþçëÿðè òÿêðàð åëÿéÿ áèëÿðñÿíìè. Áå-
ëÿ éàðûçàðàôàòíàí, ëàü-ëàüûéà ñàëà-ñàëà, ìàñãàðàéà ãîéà-ãîéà éîõ, úèä-
äè-úèääè, òàì úèääèëèêëÿ... äèëèíÿ ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí áó ñþçëÿðè?..
— Äÿëè îëìóñàí, Òÿùìèíÿ?.. ßëáÿòòÿ, ìÿí çàðàôàò åëÿìèðÿì, úèääè
ñþçöìäöð, äîüðóäàí äà ñåâèðÿì ñÿíè... âóðóëìóøàì ñÿíÿ...
Çàóð áó ñþçëÿðè äåéèðäè, àììà þçö äÿ ùèññ åäèðäè êè, òàìàìèëÿ òó-
òóìñóç, è÷è áîø ñþçëÿðè òÿëÿôôöç åäèð, áó ñþçëÿðèí äàëûíäà äóðàí äóéüó-
ëàðûí ùå÷ áèðèíè ùÿãèãÿòäÿ éàøàìàäàí äåéèð. Ùÿòòà áó éàðûçàðàôàò òÿð-
çèéëÿ äÿ ýèçëÿäÿ áèëìèðäè éàëàíûíû âÿ Òÿùìèíÿ äÿ áóíó äÿðùàë äóéäó:
òöêö-òöêäÿí ñå÷ÿðäè Òÿùìèíÿ...
— Éàõøû, äè áîøëà, Çàóð, — äåäè. — Àäàìûí ëàï öðÿéè ãàëõûð ñÿíèí áó
ñþçëÿðèíäÿí... ùàâàéû-ùàâàéû äàíûøäûã, áÿñäèð.
Çàóð ÿëèíè Òÿùìèíÿíèí öçöíÿ ÷ÿêäè. Áèëèðäè êè, ñþçëÿð êàðà ýÿë-
ìÿéÿíäÿ, ýöúñöçëÿøÿíäÿ êþìÿéÿ ùÿðÿêÿòëÿð, ÿëëÿðèí íÿâàçèøè, ñûüàë,
òÿáÿññöì éåòèð. Òÿùìèíÿ îíóí ÿëèíäÿí éàïûøäû, áèð ãÿäÿð þç ñèôÿòèíäÿ
ñàõëàäû Çàóðóí ÿëèíè, ñîíðà öçöíäÿí àðàëàäû, ÷åâðèëèá îâúóíóí è÷èíÿ
áàõäû. Åëÿ áàõäû, åëÿ áèë Çàóðóí ÿëèíèí è÷èíè áèðèíúè äÿôÿéäè ýþðöðäö.
— ßëëÿðèí íÿ èðèäèð, Çàóðèê! — äåäè.
Ùàðàäàíñà, ÷îõ óçàãëàðäàí åëåêòðèê ãàòàðûíûí ñÿñè ýÿëäè âÿ áó ñÿñ
óçóí ìöääÿò ùàâàäà ãàëäû, ñîíðà éàâàø-éàâàø ÿðèéèá èòäè...
Òÿùìèíÿ øÿùàäÿò áàðìàüûíû Çàóðóí îâúóíóí è÷èíÿ äèðÿäè, éóìøàã,
ïèøèê úûðìàüû êèìè èòè áèð ùÿðÿêÿòëÿ äûðíàüûíû Çàóðóí îâúóíäàêû úûçûã-
ëàðà ÷ÿêäè âÿ äåäè:
157
 — Èñòÿéèðñÿí ôàëûíà áàõûì?
— Áàõà áèëÿðñÿí?
— ßëáÿòòÿ. Î áèðè ÿëèíè äÿ à÷ ýþðöì.
Çàóðóí ùÿð èêè ÿëèíè ÿëëÿðè àðàñûíà àëäû, óçóí-óçàäû îâóúëàðûíûí è÷è-
íÿ òàìàøà åëÿäè.
— Ñàü ÿë êå÷ìèø âÿ èíäèêè âàõòäûð. Îíà ýþðÿ êè, ñàü ÿë ôÿàëäûð, èøäÿ-
äèð, îëìóø âÿ èíäè áó ñààò îëàúàã èøëÿðè ýþñòÿðèð. Ñîë ÿë èñÿ ýÿëÿúÿêäèð,
ùÿëÿ îëàúàã ùàäèñÿëÿðè õÿáÿð âåðèð, îäóð êè, ùÿëÿ ùÿðÿêÿòè àçäûð, ïàññèâ-
äèð... Áàõ, áó õÿòëÿð õîøáÿõòëèê, éàëãûçëûã, êÿäÿð õÿòëÿðèäèð... Áó ýþçëÿ-
ìÿäèð, áó õÿòò èñÿ ãÿðèáÿ, ýþçëÿíèëìÿç èøëÿðÿ ãàäèð îëóá-îëìàìàüûíû
ýþñòÿðèð. Ýþðÿê èíäè ñÿíäÿ íåúÿäèð? Áàõ áó, øþùðÿò õÿòòèäèð, ñÿíäÿ âàð
áó õÿòò. Áó õÿòò Àé õÿòòèíäÿí áàøëàíûð, éÿíè ðåàë ùÿéàòäàí äàùà ÷îõ
ôàíòàçèéàëàðà ãàïûëûðñàí... Àììà áó õÿòò äÿ ðåàë ùÿéàò õÿòòèíÿ ãîâóøóð.
Áóíó ýþðöðñÿí, áàõ, áó õÿòò... Àùà... Èøÿ áàõ, èêè, éà ö÷ óøàüûí îëàúàã
— ùÿð ùàëäà èêèñè ìöòëÿã îüëàí óøàüûäûð...
— Éÿíè áóíó äà òÿéèí åëÿìÿê îëóð?
— Áÿñ íåúÿ? Åëÿ áèëèðñÿí ùàëâàéìûø ñÿíèí÷öí... Áàõ, áó õÿòòè
ýþðöðñÿí — ñÿíèí áèð áàúàðûüûí âàðìûø — áöòöí ùèññëÿðèíè, äöøöíúÿëÿðèíè
èøÿ, çÿùìÿòÿ éþíÿëäÿ áèëèðñÿíìèø... Øöóðóí äÿãèãäèð, ìöñòÿãèìäèð, áèð
áàëàúà, ëàï áåëÿ úöçè äÿðÿúÿäÿ õÿéàëà, ôàíòàçèéàéà ìåéèë åäèðñÿí... Ëàï
ãîúà éàøëàðûíàúàí þìöð ñöðÿúÿêñÿí âÿ àõûðà ãÿäÿð äÿ ùÿéàòû ñåâÿúÿê-
ñÿí... Äþâëÿòèí ÷îõ îëìàéàúàã. Áàøãà øÿùÿðÿ êþ÷öá åëÿìÿéÿúÿêñÿí...
Àùà,.. áó õÿòò ìöáàðèçÿ õÿòòèäèð, àììà î ùå÷ áèð áàøãà õÿòòÿ ãîâóøóá
åëÿìèð. Áàõ, áó äà Âåíåðà êÿìÿðèäèð — ñåâìÿê âÿ àëäàíìàã áàúàðûüû...
Áó õÿòò äÿ éàðûäà ãûðûëûð... Áöòöí õÿòëÿð åëÿ áèë éàðûì÷ûãäûð å, Çàóðèê!
— Äàä éàðûì÷ûã ÿëèíäÿí...
— Äàëûíà ãóëàã àñ... ßí ÷ÿòèí ñûíàãäàí îðòà éàøëàðûíäà êå÷ÿúÿêñÿí...
Þìðöí ùà÷àëàíàúàã — áàõ, ýþðöðñÿí, áó ùà÷àëàíìûø õÿòò — òàëå õÿòòèäèð
— ùà÷àíñà èêè îä àðàñûíäà ãàëàúàãñàí... Ñèííÿ äîëäóãúà õàñèééÿòèí äà-
ùà ìöëàéèì îëàúàã, àììà çÿùìèí, çàáèòÿí àðòàúàã... Êàø ñÿíèí ñèíëè
÷àüûíû, çÿùìëè-çàáèòÿëè âàõòûíû ýþðÿéäèì. Çàóðèê, ùå÷ ñÿíè áó ñèôÿòäÿ
òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì...
— Éàõøû, ìÿíèì ìÿñÿëÿìè áèëäèê. Èíäè þç ôàëûíà áàõ.
— Éîõ, íÿ äàíûøûðñàí, ãîðõóðàì, ùå÷ âàõò þç ôàëûìà áàõìàðàì,
ãîéìàðàì äà êè, áàøãàñû áàõñûí. Áèð äÿôÿ áàõäûðìûøàì, áÿñ åëÿéèá.
— Áàõäûðìûñàí, íÿ ÷ûõûá êè?
— Äåìÿðÿì.
— Éàõøû, äå ýþðÿê, öðÿéèìèçè ÷ÿêìÿ...
158
 — Éîõ, éîõ...
— Þçöí áèë...
Çàóð òÿêèä åëÿìÿäè âÿ ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè èíäè äÿ èíàäûíäàí âàç
êå÷ÿí êèìè Òÿùìèíÿ þçö ðàçûëàøäû:
— Éàõøû, äåéÿðÿì, àíúàã áèðúÿ øÿðòëÿ, — äåäè, — áó ñèððè ùå÷ êÿñÿ
âåðìÿéÿñÿí. Áèð ñÿí áèë áóíó, áèð äÿ ìÿí. Îâúóìóí è÷èíÿ áàõ, áó õÿòòè
ýþðöðñÿí, áóðàäà ãûðûëûð, ýþðöðñÿí?
— Ùÿ...
— Áèëèðñÿí íèéÿ ãûðûëûð áóðäà?
— Éîõ.
— Áó ìÿíèì þìðöìäöð. Ãûðûëìàñû äà þëöì. Åðêÿí þëöì... Áèð ãîúà
ôàë÷û âàðäû, î áàõûá ôàëûìà, î äåäè...
— Óòàíìûðñàí, àëè òÿùñèëëè ãûçñàí, áàøûíû áåëÿ úÿôÿíýèéàòëà äîëäóðóðñàí.
Åëÿ áèë åøèòìÿäè Çàóðóí ñþçëÿðèíè:
— Áÿçÿí äöøöíöðÿì, Çàóð, — äåäè. — Áèðäÿí, äîüðóäàí äà, áöòöí áó
ñÿí äåìèø úÿôÿíýèéàò äöç îëäó, íåúÿ äåéÿðëÿð, ÷èí ÷ûõäû. Ýöíö ñàáàù
àçàðëàäûì þëäöì, òÿééàðÿäÿ, éà ìàøûíäà ãÿçàéà äöøäöì, íÿ áèëèì,
ìèí úöð ñÿáÿáäÿí èíñàí þëÿ áèëÿð... Áÿçÿí áåëÿ ôèêèðëÿð äîëóð áàøûìà,
þç-þçöìÿ éàìàí éàçûüûì ýÿëèð, àç ãàëûðàì àüëàéûì... Äöøöíöðÿì êè,
ñàáàù éûõûëûá þëñÿì, êèì ìÿíèì÷öí éàíàúàã? ßðèì? Òóòàëûì áèð àé, ö÷
àé ùåéèôñèëÿíäè, ñîíðà ùÿð øåéè óíóäàúàã ýåäÿúÿê... Áàøãà êèì — ãîí-
øóìóç Ìÿäèíÿ, î äà òóòàëûì áèð àé, éîõ, áèð àé äà éîõ, èêè ùÿôòÿ éàñ
ñàõëàäû ìÿíèì÷öí... Áàøãà êèì? Ñÿí? Éàõøû, ñÿí äÿ èêè ùÿôòÿ, éà áà-
üûøëà, èêè ùÿôòÿ ÷îõ óçóí ìöääÿòäèð, áèð ùÿôòÿ ö÷ ýöí ìÿíèì÷öí ìàòÿì
ñàõëàäûí, äÿðäÿ-ãÿìÿ áàòäûí, ëàï ñàëäûí öðÿéèíÿ... Ñîíðà? Ñîíðà àõû
ñÿí äÿ óíóäàúàãñàí, åëÿ äåéèë?.. Ùÿð øåéè óíóäàúàãñàí... Áó ýþðöøëÿ-
ðèìèçè äÿ, î ñàùèëè äÿ, áàõ ùÿìèí áó åéâàíû äà... Äöç äåìèðÿì?
— Ñÿôåù-ñÿôåù äàíûøìàãäàí éîðóëìàäûí? Íÿäè åëÿ áàøûíà ãàðà-ãó-
ðà ôèêèðëÿð ñàëûðñàí, ýàù àéðûëìàüûìûçäàí äÿì âóðóðñàí, ýàù þëöìäÿí.
Ýÿë éàíûìà...
Îòàüà êå÷äèëÿð. Îòàãäà è÷èíäÿ íå÷ÿ âàõòäàí áÿðè èíñàí éàøàìàéàí
ìÿíçèëèí ñÿëèãÿñèçëèéè âàðäû — êöíúäÿ ñåìåíò ãóòóëàðû ãîéóëìóøäó, áèð
ãûðàüà ìèñìàðëàð, ÷ÿêèúëÿð, ìèøàð âÿ ðÿíäÿ àòûëìûøäû, ãàá-ãàúàã ïÿí-
úÿðÿ àüçûíà éûüûëìûøäû, ãàðüûäàí ùþðöëìöø ùÿñèð ñÿáÿòëÿð öñò-öñòÿ ãà-
ëàíìûøäû, ñûíûã-ñàëõàã øêàôûí ðÿôëÿðèíäÿ ñèðêÿ, àáãîðà øöøÿëÿðè
äöçöëìöøäö, çèâÿíèí äàëûíà äþøÿêëÿð, öçñöç áàëûøëàð âÿ éîðüàíëàð
éûüûëìûøäû...
Çàóð Òÿùìèíÿíè þïäöêúÿ, îõøàäûãúà Òÿùìèíÿ:
159
 — Ãÿñäÿí, ãÿñäÿí ñÿíè áóðà ýÿòèðäèì, — äåéèðäè, — àõûðûíúû äÿôÿ,
ñîí äÿôÿ, ñîí äÿôÿ ñÿíèíëÿ îëìàã èñòÿéèðäèì...
Çàóð åòèðàç åëÿìèðäè, àììà ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè, ñþçäöð áöòöí áóí-
ëàð ùàìûñû, àõûðûíúû ýþðöøëÿðè-ôèëàí äåéèë, éåíÿ ýþðöøÿúÿêëÿð, éåíÿ ñå-
âÿúÿêëÿð áèð-áèðëÿðèíè, ÷öíêè Òÿùìèíÿ îíñóç — Çàóðñóç éàøàéà áèëìèð.
Áóíà ëàï ãÿòè ÿìèí îëìóøäó Çàóð, îäóð êè, ñàêèò èäè... Äåéèð, àõûðûíúû
ýþðöøöìöçäöð, ÷îõ ýþçÿë, ìÿí äàùà ýþðöøìÿê ö÷öí ùå÷ áèð òÿøÿááöñ
ýþñòÿðìÿéÿúÿéÿì, äåñÿ, äåéÿúÿéÿì êè, “áàëàì, þçöí ãÿðàð âåðìÿäèí,
àõûð ýþðöøöìöçäöð?”. Þçö ìÿíè àõòàðàúàã, þçö òàïàúàã, ìÿí àíúàã
ýþçëÿìÿëèéÿì, âÿññàëàì...
Ìàøûíà ìèíÿíäÿ Òÿùìèíÿ:
— Àììà ñÿíè î áàüà àïàðìàüûìûí áèð ñÿáÿáè äÿ âàð èäè, — äåäè.
— Áó ñÿáÿáè ùå÷ âàõò áèëìÿéÿúÿêñÿí.
— Íÿ ñÿáÿáäèð êè?
— Äåìÿðÿì.
Çàóð èíàä åëÿìÿäè. Áèëèðäè êè, òÿêèä åëÿìÿñÿ Òÿùìèíÿ þçö äåéÿ-
úÿê. Àììà áó ñÿôÿð áåëÿ îëìàäû. Òÿùìèíÿ ùå÷ áèð øåé äåìÿäè. Íÿ îí-
äà, íÿ ñîíðà.
...Âÿ Çàóð áàüà ýÿëìÿëÿðèíèí áó èêèíúè ñÿáÿáèíè ùå÷ áèð âàõò áèëìÿäè.
Áÿëêÿ äÿ ùå÷ éîõ èìèø áåëÿ áèð ñÿáÿá, Òÿùìèíÿ åëÿ-áåëÿ, îíóí
ìàðàüûíû úÿëá åëÿìÿê ö÷öí äåìèøäè áóíó. Êèì áèëèð?..
Åâëÿðèíèí òèíèíÿ áóðóëìàìûø ìàøûíû ñàõëàäû. Òÿùìèíÿ åëÿ ìàøûíûí
è÷èíäÿúÿ Çàóðóí áîéíóíäàí þïäö:
— ßëâèäà, — äåäè âÿ òÿëÿñèê ìàøûíäàí ÷ûõûá èòè àääûìëàðëà åâëÿðèíÿ
òÿðÿô àääûìëàäû.
“ßëâèäà. Ñàü îë. Ùÿëÿëèê”. Âèäà ñþçëÿðèíèí ùå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð.
“Ùÿëÿëèê” äåéèá þìöðëöê àéðûëìàã îëàð. “ßëâèäà” äåéèá ö÷ ýöíäÿí, ö÷
ñààòäàí, îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà éåíèäÿí ýþðöøìÿê îëàð... Áó áåëÿäèð,
ÿëáÿòòÿ, àììà ùÿð ùàëäà åâäÿ, ÷èììÿê îòàüûíà êå÷èá, ñîéóã ÷èëÿéèí àë-
òûíäà éóéóíàíäà Çàóðà áèðäÿí åëÿ ýÿëäè êè, ñóéóí ýöúëö èéíÿëÿðè îíóí
áÿäÿíèíäÿí ñàùèëèí ãóìó, äÿíèçèí äóçó, èñòè ýöíöí òÿðèéëÿ áèðëèêäÿ
Òÿùìèíÿíèí þïöøëÿðèíè, ñûüàëëàðûíû, ÿëëÿðèíèí òÿìàñûíû äà ùÿìèøÿëèê
éóéóá àïàðûð. Ñþçëÿðèíè, ïû÷ûëòûëàðûíû, ñà÷ëàðûíûí èéèíè... Áèð äÿ ùå÷ áèð
çàìàí Òÿùìèíÿéëÿ ýþðöøìÿéÿúÿêëÿð, ñà÷ëàðûíû ÿëèéëÿ àëíûíäàí àòäûüû-
íû, äîäàãëàðûíäà òöêÿíìèø òÿáÿññöìöí, ýþçëÿðèíèí äèáèíäÿ ñþíÿí ñîí
ãûüûëúûìëàðûíû Çàóð ùå÷ âàõò ýþðìÿéÿúÿê. “ßëáÿòòÿ, áåëÿ äåéèë, — äåéÿ
äöøöíäö. — ßëáÿòòÿ, éåíÿ ýþðöøÿúÿéèê. Ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð. Ýþçëÿìÿê,
âÿññàëàì”.
160
 Ö÷öícö ôÿñèë

Éàõøû ýþðöíöð ñóðÿòè ìÿùâÿøëÿðèí, ÿììà

Éàõøû íÿçÿð åòäèêúÿ, ñÿðÿíúàìû éàìàíäûð!

Çàóð âàëèäåéíëÿðèíè ÷îõ èñòÿéèðäè. Ùÿì äÿ éàøà äîëäóãúà äàùà àð-

òûã èñòÿéèðäè îíëàðû. Äàùà äîüðóñó, éåòêèíëèê éàøûíäà î, þç âàëèäåéíëÿðè-
íè ëàï êþðïÿ âàõòûíäà ñåâäèéè êèìè ñåâèðäè — òÿáèè âÿ òÿìÿííàñûç áèð
ìÿùÿááÿòëÿ... Êþðïÿëèêëÿ éåòêèíëèê éàøû àðàñûíäà ãàëàí ãûñà áèð äþâðäÿ
— áåø-àëòû èë ÷ÿêìèøäè áó ìöääÿò — Çàóðóí òÿãðèáÿí 14-15 éàøûíäàí
19-20 éàøûíà ãÿäÿð — âàëèäåéíëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòè áàøãà úöð èäè. ßëáÿò-
òÿ, ñåâèðäè îíëàðû, àììà áó ñåâýèäÿ áèð áÿéÿíìÿçëèê, öñòöþðòöëö, áÿçÿí
äÿ à÷ûãäàí-à÷ûüà ðèøõÿíä, èñòåùçà äà âàð èäè — âàëèäåéíëÿðèíèí éàøàéûø
òÿðçèíÿ, êþùíÿëìèø àíëàéûøëàðûíà âÿ çþâãëÿðèíÿ áèð íþâ àüûç áöçÿðäè.
Àììà, åéíè çàìàíäà, áó áÿéÿíìÿäèéè ùÿéàò òÿðçèíèí áöòöí íèéàç-èì-
òèéàçëàðûíäàí äà áîëëóúà èñòèôàäÿ åäèðäè, áàùàëû ùÿäèééÿëÿðäÿí — àëè
ìÿêòÿáÿ äàõèë îëäóüó èë àòàñû îíà, “Ìîñêâè÷” áàüûøëàìûøäû — èìòèíà
åëÿìèðäè. Î èëëÿð Çàóðóí áöòöí ìàðàüû èäìàíëà, úàç ìóñèãèñèéëÿ, ðÿãñ-
ëÿðëÿ âÿ ãûçëàðëà, õàðèúè ýåéèì-ýåúèìëÿðëÿ âÿ õàðèúè ôèëìëÿðëÿ áàüëû èäè.
Âàëèäåéíëÿðè åâ-åøèêëÿðèíè àüûð, çÿùìëè, òöíä ìèõÿéè ðÿíýëè êþùíÿ
ìåáåëëÿ äîëäóðìóøäóëàð. (Áåëÿ ìåáåë ñîíðàëàð éåíÿ äÿáÿ ìèíäè, àì-
ìà î èëëÿð ýåðèëèéèí, ïèñ çþâãöí ðÿìçè êèìè ýþðöíöðäö Çàóðà). Âàëè-
äåéíëÿðè áóôåòëÿðèíèí öñòöíö, ñåðâàíòëàðûíûí è÷èíè áàùàëû ãàá-ãàúàãëà
äîëäóðìóøäóëàð, ìàñàíûí, ùÿòòà ðþéàëûí öñòöíÿ äÿ èðè áöëëóð ýöëäàíëàð,
ìöðÿááÿ âàçàëàðû, ýöëãàáûëàð äöçöëìöøäö. Âàëèäåéíëÿðè ùèíä ôèëìëÿðèí-
äÿí çþâã àëûðäûëàð, àòàñû ñààòëàðëà ðàäèîúèùàçû ãóðäàëàéûá ÿðÿá âÿ Èðàí
ìóñèãèñèíÿ ãóëàã àñàðäû — ëÿççÿòëÿ ýþçëÿðèíè äÿ éóìàðäû, ãóëàüûíû äè-
ðÿéÿðäè úèùàçûí äèíàìèêèíÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, “÷îðòà ýåäÿðäè” âÿ éàëíûç
ùÿðäÿí-áèðäÿí àüçûíû ìàð÷ûëäàäûá “áÿù-áÿù” äåéÿðäè. Âàëèäåéíëÿðè
áþéöê úàù-úÿëàëëû ìÿúëèñëÿð äöçÿëäÿðäèëÿð, áó ìÿúëèñëÿðäÿ óçóí-óçàäû,
àäàìûí öðÿéèíè ÷ÿêÿí äóçñóç ñàüëûãëàð äåéèëÿðäè. Âÿ âàëèäåéíëÿðè åëÿ
áèë èéíÿ öñòöíäÿ îòóðàðäûëàð: àìàíäûð, áèðäÿí ãîíàãëàðûí éåðè ñÿùâ
äöøÿð, áàøäà îòóðìàëû ãîíàã àøàüû äöøÿð, àøàüûäà îòóðìàëû àäàì áàøà
êå÷ÿð, àìàíäûð, áèðäÿí áèð àäàì éàääàí ÷ûõûá ãàëàð, ñàüëûüûíà áàäÿ
ãàëäûðìàçëàð, àìàíäûð, áèðäÿí ñèéàùûíûí ñûðàñû, àðäûúûëëûüû ïîçóëàð: êè-
ìèíñÿ öíâàíûíà ÿââÿëúÿ ñàüëûã äåéèëÿð (ùàëáóêè îíóí ñàüëûüû ñîíðà
äåéèëìÿëèéäè), êèìèíñÿ ñàüëûüû ñîíðà äåéèëÿð (ùàëáóêè ÿââÿë äåéèëìÿ-
ëèéäè) âÿ áåëÿ ìÿúëèñëÿðäÿ òàìàäàëûüà ìÿùêóì îëìóø áÿäáÿõò, éó-
161
ìîðäàí ìÿùðóì áè÷àðÿ, äÿðèäÿí-ãàáûãäàí ÷ûõàðäû êè, ìÿçÿëè áèð ñþç
äåñèí âÿ äåäèéèíÿ äÿ áèðúÿ þçö ýöëÿðäè, àììà ãîíàãëàð äà áàøà äöøÿí-
äÿ êè, áó éåðäÿ ýöëìÿê ëàçûìäûð, áèðòÿùÿð, çîðíàí èðèøÿðäèëÿð... Âàëè-
äåéíëÿðèíèí áöòöí áó ùÿéàò ñèñòåìèíè Çàóð þç-þçëöéöíäÿ “ìöñÿëìàí-
÷ûëûã” àäëàíäûðàðäû âÿ ùå÷ ôèêèðëÿøìÿçäè êè, áÿäáÿõò ìöñÿëìàíëàð ùà-
÷àíäàí ñàüëûã äåéèáëÿð ýþðÿñÿí, ùà÷àíäàí áÿðè òàìàäà ñå÷èáëÿð?
Áèð äÿ êè, ñàéñûç-ùåñàáñûç ãîùóì-ÿãðÿáàëàðû âàðäû âÿ òåç-òåç îí-
ëàðà òÿøðèô ýÿòèðÿí áó éàä àäàìëàðëà êÿëìÿ êÿñìÿê, õîø-áåø åëÿéèá,
ùàë-ÿùâàë òóòìàã ìÿúáóðèééÿòè âàðäû... Áèð äÿ åâëÿðèíÿ ýÿëÿíëÿðëÿ àíà-
ñûíûí äàèìè ñþùáÿòëÿðè, ãåéáÿòëÿðè âàðäû: êèì íåúÿ éàøàéûð, êèìè ùàðà
ãàáàüà ÷ÿêèáëÿð âÿ ìÿëóìäóð êè, íÿ éîëëà ÷ÿêèáëÿð, êèì êèìèí àäàìû-
äûð, êèì êèìèí àðõàñû, äàéàüûäûð, êèì êèìèí éåðëèñèäèð, ôèëàíêÿñ ôèëàí-
êÿñëÿ ýÿçèð, ôèëàíêÿñ äÿ ôèëàíêÿñëÿ, ôèëàíêÿñ ôèëàí ãÿäÿð ãàçàíûð, ôèëàí-
êÿñ ôèëàí øåéè àëûá, ôèëàíêÿñ àðâàäûíû äþéöð, éà ôèëàíêÿñ ÿðèíèí áàøûíà
ìèí ôûðûëäàã à÷ûð...
Áöòöí áóíëàð Çàóð÷öí éàä âÿ éàáàí÷û èäè, îíóí ñåâìÿäèéè, áÿéÿí-
ìÿäèéè, áÿçÿí, ùÿòòà íèôðÿò áÿñëÿäèéè áàøãà áèð àëÿìèí áÿëèðëÿðè èäè. Âÿ
áó àëÿìèí òÿçàùöðëÿðè Çàóðóí úàíûíû ëàï áîüàçûíà éûüàí âàõòëàðäà î,
ùÿòòà þç âàëèäåéíëÿðèíÿ äÿ õîð áàõûðäû. Àììà ãÿðèáÿäèð, áó úöð ìöíà-
ñèáÿòèí íÿòèúÿñè òàìàì áàøãà îëóðäó. Çàóð áó àíëàðäà âàëèäåéíëÿðèíÿ àç
ãàëà èêðàù ùèññè èëÿ éàíàøñà äà, îíëàðûí ñÿäÿãÿëÿðèíäÿí èìòèíà åòìèðäè,
ÿêñèíÿ, åëÿ áèë äàõèëèíäÿ âàëèäåéíëÿðèíÿ ãàðøû áèð íþâ èôðàò, òÿìÿííà÷û-
ëûã ùèññè îéàíûðäû: ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ, ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿðëÿ âàëèäåéí-
ëÿðèíäÿí åëÿ ùåé áèð øåé ÷ÿêèá ãîïàðìàã èñòÿéèðäè. Âàëèäåéíëÿðèíäÿí
äåéÿíäÿ — àíàñû åâäàð ãàäûíäû, àòàñû èäè ãàçàíàí, àììà àòàñûíà áèðáà-
øà ìöðàúèÿò åòìÿéÿ úÿñàðÿòè ÷àòìûðäû, àòàñûéëà àðàëàðûíäà ìöÿééÿí
ïÿðäÿ ñàõëàíûðäû, îäóð êè, òÿëÿáëÿðèíè, èñòÿêëÿðèíè àíàñûíûí âàñèòÿ÷èëèéè
èëÿ åäèðäè: “ïàëòî, êîñòéóì, àëìàã èñòÿéèðÿì”, “ñÿôÿðèì âàð” âÿ ñàèðÿ
ñÿáÿáëÿð ýÿòèðèðäè. Áÿçÿí öðÿéèíèí ñþçöíö çàðàôàòà ñàëûá äåéèðäè: “êè-
ìèí÷öí ñàõëàéûðñûç áó ïóëëàðû, áèëìèðÿì, òÿê áèðúÿ áàëàíûçà äà õÿðúëÿ-
ìÿéÿíäÿ êèìÿ õÿðúëÿéÿúÿêñèíèç ïðîôåññîðóí âàð-äþâëÿòèíè?”
Ùÿð èñòÿéèíÿ, ùÿð àðçóñóíà ÿìÿë îëóíóðäó Çàóðóí âÿ ãÿðèáÿäèð —
âàëèäåéíëÿðèíèí îüóëëàðûíà ãàðøû áó ñÿõàâÿòè, áó ÿëèà÷ûãëûüû îüóëëàðûíäà
ìèííÿòäàðëûã ùèññè îéàòìûðäû, îëñà-îëñà è÷è èñòåùçà ãàðûøûã ìÿìíóí áèð
òÿáÿññöì ãîíóðäó äîäàãëàðûíà...
Î èëëÿðäÿ Çàóð ñó ïÿðèñèíÿ îõøàéàí ñàðûøûí ñà÷ëû Òàíéà àäëû áèð ãûçëà
ýÿçèðäè. Òàíéà èäìàí÷û èäè, éåëêÿíëè ãàéûãëàðû ñöðìÿê öçðÿ ÷åìïèîí
èäè. Ìÿëóì äåéèë êè, ùàíñû éîëëàðëà Çàóðóí àíàñû îüëóíóí êèìèíëÿ ýÿç-
162
äèéèíè èéëÿéèá-÷öéëÿéèá áèëèðäè. Áó ÿëàãÿ ùå÷ öðÿéèíäÿí äåéèëäè Çèâÿð
õàíûìûí âÿ íÿäÿíñÿ ùÿìèøÿ î ãûç ùàããûíäà úÿì ùàëûíäà äàíûøàðäû:
— Éåíÿ ñÿíèí Òàíêà-ìàíêàëàðûí çÿíý åëÿìèøäè...
Òàíêà-ìàíêà ùÿìèí î Òàíéà àäëû ãûç èäè, ùÿìèí î ñó ïÿðèñèíÿ îõ-
øàéàí ãàéûã ÷åìïèîíó. Âÿ ùÿìèí î ñó ïÿðèñèíÿ îõøàéàí ñàðûøûí ãàéûã÷û
ãûç ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ àòà-àíàñûéëà Ëâîâà êþ÷äö âÿ Çàóðóí ùÿéà-
òûíäàí ùÿìèøÿëèê ãåéá îëäó... Çàóð àç-àç õàòûðëàðäû îíó, ùÿð äÿôÿ õàòûð-
ëàéàíäà åëÿ áèë éàääàøûíà èëûã áèð áàùàð ìåùè ÿñèðäè — óçóí ñàðû ñà÷ëàðû
èñëàíìûø Òàíéàíû ýþçëÿðè ãàðøûñûíà ýÿòèðÿí êèìè äÿðùàë õÿéàëûíäà äÿíè-
çèí ñîíñóç ìàâèëèéè — ãûçûí ýþçëÿðè ðÿíýäÿéäè áó ìàâèëèê — áèð äÿ äàë-
üàëàðû éàðûá àøàí èðè àü éåëêÿíëè ãàéûãëàð úàíëàíûðäû.
Çàóðóí àòàñû, ýåîëîæè-ìèíåðàëîæè åëìëÿð äîêòîðó, ïðîôåññîð Ìÿúèä
Çåéíàëëû íÿ ãàçàíìûøäûñà þç ÿëèíèí çÿùìÿòèëÿ, óçóí âÿ ÷ÿòèí ùÿéàò
ìöáàðèçÿëÿðèíäÿ ãàçàíìûøäû. 30-úó èëëÿðäÿ óúãàð áèð äàü êÿíäèíäÿí
Áàêûéà ýÿëÿíäÿ Ìÿúèä Çåéíàëëûíûí éàìàãëû ÷ÿêìÿñè, áèðúÿ äÿñò áîç
øàëâàð-êþéíÿéè âÿ øàëâàðûíûí úèáèíäÿ úÿìè-úöìëÿòàíû ö÷úÿ ìàíàò ïóëó
âàðäû... Ìÿúèä ìÿäÿíëÿðäÿ ãàðà ôÿùëÿ èøëÿäè, âàüçàëäà ùàìáàë èøëÿäè,
ùÿòòà áèð ìöääÿò éåìÿêõàíàäà àøïàç êþìÿê÷èñè èøëÿäè. Ðàáôàêûí àõøàì
øþáÿñèíäÿ òÿùñèë àëäû. Õöñóñè áèð ãàáèëèééÿòÿ ìàëèê îëìàñà äà çÿùìÿò-
ñåâÿðëèê, éóõóñóç ýåúÿëÿð, èíàä ýöúöíÿ óíèâåðñèòåòÿ äàõèë îëäó, îðàíû ÿëà
ãèéìÿòëÿ áèòèðèá Ëåíèíãðàäà àñïèðàíòóðàéà ýåòäè... 1936-úû èëäÿ Ëåíèí-
ãðàääà äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿ åëÿäè, åëìëÿð íàìèçÿäè îëäó. Áàêûéà ãàéûòäû
âÿ åëÿ ùÿìèí èë èøÿ äöçÿëäèéè èíñòèòóòóí ìàêèíà÷ûñû Çèâÿðëÿ åâëÿíäè... Çè-
âÿðýèëèí Äàüëû ìÿùÿëëÿñèíäÿ äÿäÿ-áàáà åâëÿðè âàðäû. Èêèìÿðòÿáÿëè åâèí
èêèíúè ìÿðòÿáÿñèíè êèðàéÿ âåðÿðäèëÿð, áèðèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿêè èêè îòàãäà
èñÿ Çèâÿðèí àíàñû âÿ áàúûëàðûéëà áèð éåðäÿ Ìÿúèäëÿ Çèâÿð äöç áèð èë éàøà-
äûëàð. Áèð èë ñîíðà Ìÿúèäýèë øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ àçàä îëóíìóø ìÿíçèë-
ëÿðäÿí áèðèíÿ êþ÷äöëÿð, ñîíðàëàð ãîíøóëàðûíäàêû èêè îòàüû äà þç ìÿíçèë-
ëÿðèíÿ ãàòäûëàð âÿ èíäèéÿúÿí äÿ áóðàäà éàøàéûðäûëàð...
Ãûðõûíúû èëèí ñåíòéàáðûíäà Çàóð äöíéàéà ýÿëäè...
Äàâà äöøäö âÿ òîï÷ó-çàáèò Ìÿúèä Çåéíàëëû Ñåâàñòîïîëäà éàðàëàí-
äû, ãîñïèòàëäàí ñîíðà òÿúèëè Áàêûéà ÷àüðûëäû âÿ áèð äÿñòÿ ýåîëîãëà áèð
éåðäÿ Èðàíà ýþíäÿðèëäè. Äàâàíûí àõûðûíàúàí Èðàíäà ãàëäû. Èðàíäàí ýÿòèð-
äèéè øåéëÿð è÷èíäÿ Çàóðóí ÿí ÷îõ éàäûíäà ãàëàí ëàêëû ÷ÿêìÿëÿð âÿ ÿë-
âàí øîêîëàä ãóòóëàðû èäè... Äàâàäàí ñîíðà Ìÿúèä Çåéíàëëû äîêòîðëóã
ìöäàôèÿ åëÿäè, êàôåäðà ìöäèðè òÿéèí îëóíäó âÿ Ãûðìûçû ßìÿê Áàéðàüû
îðäåíè àëäû.
Òÿùìèíÿíèí ôàëûíäà áèð øåé ùÿãèãÿò èäè: éàøà äîëäóãúà Çàóð, äîü-
ðóäàí äà, éóìøàëûðäû, ìöëàéèìëÿøèðäè. ßââÿëà, âàëèäåéíëÿðèíÿ ãàðøû
163
ìåùðèáàíëàøìûøäû. Åëÿ áèë ìöíàñèáÿòè äàùà òÿìÿííàñûç îëìóøäó. Äîü-
ðóäóð, éåíÿ äÿ ùÿðäÿí-áèðäÿí àíàñûíà: “éàõøû, áèð ÿëèâèçè úèáèâèçÿ àòûí
ýþðÿê, — äåéèðäè, — ïðîôåññîðóí ïóëëàðû êèô àòûá”, àììà èíäè àòà-àíàñûí-
äàí ïóëó äà åëÿ áèë áèð íþâ óòàíà-óòàíà, ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ àëûðäû... Èøÿ ýè-
ðÿíäÿí ñîíðà þçö äÿ ãàçàíûðäû. Äîüðóäóð, äîíëóüó õÿðúèíèí îíäà áèðèíè
äÿ þäÿìÿçäè, àììà, áóíà áàõìàéàðàã, ùÿð äÿôÿ àíàñûíäàí ïóë àëàíäà
äåéèðäè êè, áîðú ýþòöðöðÿì, ìààøäà ãàéòàðàúàüàì: ùÿð èêèñè áèëèðäè êè,
áó ýöíö-ýöíäÿí àðòàí áîðú ùå÷ áèð âàõò þäÿíèëìÿéÿúÿê...
Áèð äÿôÿ èñÿ ëàï ïÿðò îëäó. ßñëèíäÿ áó ïÿðòëèê äÿ äåéèëäè, íÿ èñÿ áèð
áàøãà ùèññ èäè. Çàóð áèëÿíäÿ êè, àòàñû îíóí àäûíà ö÷îòàãëû êîîïåðàòèâ
ìÿíçèë éàçäûðûá âÿ ïóëóíó äà âåðèá, ùÿì áèð ãÿäÿð ÿñÿáèëÿøäè — “êèì
áèëèð ùà÷àí ùàçûð îëàúàã áó ìÿíçèë, îíäàíñà áó ïóëëàðû âåðÿéäè, èíäè
õÿðúëÿéÿéäèì” — äåéÿ äöøöíäö, ùÿì áèð àç øÿñòèíÿ äÿéäè — äåìÿëè,
ìÿíèì ýÿëÿúÿê ìÿíçèëèì äÿ àòàìûí ùåñàáûíàäûð, àììà áèð òÿðÿôäÿí
äÿ ñåâèíäè — ùÿð ùàëäà þçöíöí àéðûúà åâè îëàúàã... Áåëÿ àéðûúà îòàã ùÿñ-
ðÿòèíäÿ îëóðäó ÷îõ âàõò, òåç-òåç ëàçûì îëóðäó îíà áåëÿ áèð ìÿõñóñè
ìÿíçèë... Àììà ùÿð ùàëäà... Áèð äÿôÿ àòàñû þçö áó áàðÿäÿ ñþùáÿò ñàëäû.
Áó ñþùáÿòè à÷ìàã ö÷öí àòàñû ãÿñäÿí åëÿ âàõò ñå÷ìèøäè êè, Çèâÿð õàíûì
åâäÿ îëìàñûí.
— ßëáÿòòÿ, — äåäè àòàñû, — áèç èñòÿðäèê êè, ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿ áèð éåðäÿ
éàøàéàã, àììà áèëèðñÿí þçöí äÿ, — áóíó ýèçëÿòìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàð —
àíàíûí õàñèééÿòè òöíääöð. Ñÿíèí ýÿëÿúÿê àðâàäûí ëàï ìÿëàèêÿ îëñà äà,
èêèñè áèð éåðäÿ éîëà ýåòìÿéÿúÿêëÿð. Àèëÿäÿ íàðàçûëûã, äåäè-ãîäó íÿéÿ
ëàçûìäûð, îíäàíñà áó áàøäàí èøèìèçè åëÿ òóòàã êè, àðàäà ùþðìÿò-èççÿò
ãàëñûí... Âàõòäûð, ñÿí äÿ ýÿðÿê åâëÿíìÿê áàðÿäÿ ôèêèðëÿøÿñÿí. Áèçèì äÿ
äàùà áàáà, íÿíÿ îëìàã éàøûìûçäûð. ßìÿëëè-áàøëû ôèêèðëÿø, ùÿð úÿùÿòúÿ
ýþòöð-ãîé åëÿ. Î âàõòà åâ äÿ ùàçûð îëàð... Èíøààëëàù, î âàõòà ýÿðÿê
ìöäàôèÿ äÿ åëÿéÿñÿí...
Àòàñû ùå÷ áèð âàõò îíóíëà áåëÿ äàíûøìàìûøäû. Öìóìèééÿòëÿ, àç-àç
äàíûøûðäûëàð, àòàñû åëìèíÿ — êèòàáëàð àëÿìèíÿ ãàïûëìûø ãàðàäèíìÿç áèð
àäàì èäè, àðâàäûéëà íàäèð ùàëëàðäà äàíûøàð, îüëóéëà èñÿ äåìÿê îëàð êè,
ùå÷ äàíûøìàçäû. Áó úöð à÷ûã ñþçëÿðè èñÿ Çàóð, öìóìèééÿòëÿ, áèðèíúè äÿ-
ôÿ åøèäèðäè îíäàí. Åëÿ áóíà äà ìàò ãàëìûøäû. Àììà áóíäàí äàùà àðòûã
áàøãà áèð øåéÿ ìàò ãàëìûøäû Çàóð. Ìàò ãàëìûøäû êè, àòàñû íå÷ÿ èëëÿð áóí-
äàí ãàáàã þç ùÿéàòûíû äÿãèã ãðàôèê öçðÿ ãóðäóüó êèìè, èíäè îíóí, Çà-
óðóí äà ùÿéàòûíû áó úöð äÿãèã ïëàíëàøäûðìûøäû: àëè òÿùñèë, äèññåðòàñèéà,
ìÿíçèë, åâëÿíìÿ, þâëàä... Äîüðóäóð, áÿçÿí ýþðöðñÿí ýþçëÿíèëìÿç ùà-
äèñÿëÿð äÿ îëóð, ìÿñÿëÿí: Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè. Ãðàôèê ìöÿééÿí
164
äÿðÿúÿäÿ ïîçóëóð. Àììà ùÿð ùàëäà Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè äÿ, àüûð
éàðàëàíìàñû äà Ìÿúèä Çåéíàëëûíûí ÷îõ ýÿíú éàøëàðûíäà ìöÿééÿíëÿø-
äèðäèéè ùÿéàò úÿäâÿëèíè — ãàðøûéà ãîéóëìóø áèð ìÿãñÿääÿí éåíè áèð
ìÿãñÿäÿ ýåäÿí äöìäöç éîëó äÿéèøÿ áèëìÿçäè. Âÿ áó äöìäöç éîë öçðÿ
ýåäÿí ùÿðÿêÿòè Ìÿúèääÿí ñîíðà îíóí îüëó Çàóð äàâàì åòäèðìÿëè èäè.
Ñîíðà èñÿ, èíøàëëëàù, Çàóðóí îüëó ãÿäÿì ãîéìàëû èäè áó éîëà...

***
Øàì éåìÿéèíäÿí ñîíðà àòàñû þç èø îòàüûíà ÷ÿêèëäè, Çàóð æóðíàëëàðû
âÿðÿãëÿéèðäè êè, áèðäÿí Çèâÿð õàíûì:
— Áóðà áàõ, — äåäè, — ãóëàüûìà úöðáÿúöð ñþçëÿð ÷àòûð ùà...
Çàóð “Îãàíéîê"äàêû êðîññâîðäó ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê ëàãåéäúÿñèíÿ:
— Íÿ ñþçëÿð?
— Ñÿíè òåç-òåç áèð õàíûìëà ýþðöðëÿð.
“Îãîíéîê"ó áèð ãûðàüà ãîéäó:
— Íÿ õàíûìëà?
— Íÿ áèëèì, íÿäèð îíóí àäû — Íÿðìèíÿäè, Òÿùìèíÿäè íÿäè...
Çàóð ùèññ åëÿäè êè, ãûçàðûá ïþðòöð âÿ ãóëàãëàðû îä òóòóá éàíûð. Þçöíö
ÿëÿ àëûá:
— Íÿäèð êè? — äåäè.
— Éàõøûäûð éåíÿ ñèôÿòèíäÿ áèð àç ùÿéà ãàëûá, — äåäè àíàñû, — áèð
ýþçöìöí è÷èíÿ äöç áàõ ýþðöì.
Çàóð ýöúëÿ ýöëöìñöíäö âÿ àíàñûíûí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû.
— Äöçäöð êè, îíó ìàøûíûíà ìèíäèðèá áöòöí Àáøåðîíó ýÿçäèðèðñÿí?
“Àìàí Àëëàù, ùÿð øåéè éåðëè-éàòàãëû ÷àòäûðûáëàð”.
— Áèëìèðñÿí êè, éåðèí ãóëàüû âàð?.. Ùå÷ àüëûí âàð, ùå÷ áèð áåéíèâÿ
âóðóðñàí? ßðëè àðâàääûð àõû... Ñÿíèí Òàíêà-ìàíêàëàðûíäàí äåéèë...
— Êèìäèð áó õÿáÿðëÿðè ñÿíÿ ÷àòäûðàí?.. Úàìààòûí èøè-ýöúö ãóðòàðûá...
— Éîõ, ýþðöíöð ñÿíèí èøèí-ýöúöí ãóðòàðûá... Ùå÷ ÿìÿëëÿðèíäÿí óòà-
íûá åëÿìèðñÿí... Áóðà áàõ, ýþð íÿ äåéèðÿì, ñÿí äàé áàëàúà óøàã äåéèë-
ñÿí. Áûüëû, ñàããàëëû éåêÿ êèøèñÿí... Ìÿí ùå÷ âÿäÿ ñÿíèí èøëÿðèíÿ ãàðûø-
ìàìûøàì êè, ùÿ, äå äÿ, ãàðûøìàìûøàì, éîõ? Àììà áó ñÿôÿð, áàõ,
äåéèðÿì, à÷ ãóëàãëàðûíû éàõøû-éàõøû åøèò, ýþð íÿ äåéèðÿì. Íÿ ãÿäÿð êè,
àòîâóí ãóëàüûíà ÷àòìàéûá, áèðéîëëóã áó èøäÿí ÿë ÷ÿê. Áèëäèí?
Ìÿñÿëÿíèí áó úöð ãîéóëóøó þçöíäÿí ÷ûõàðûðäû Çàóðó: íÿ óëòèìà-
òóìäóð áó áåëÿ, î ñöäÿìÿð êþðïÿ-çàääûð áÿéÿì? Àììà äèíìÿäè...
Áÿëêÿ åëÿ Çèâÿð õàíûì äà ýÿðÿê ñþùáÿòèíè áóðàäà õÿòì åëÿéÿéäè.
Ñþçöíö áóíóíëà ãóðòàðñàéäû Çèâÿð õàíûì, ùÿð øåé áÿëêÿ àéðû úöð îëàð-
165
äû. Àììà Çèâÿð õàíûì ùàðûí àðâàä èäè, è÷èíäÿ ùèêêÿñèíäÿí ãàéíàéûðäû
âÿ äèëèíè äèøëÿéèá äåìÿê èñòÿäèêëÿðèíè öðÿéèíäÿ ñàõëàéà áèëìÿçäè. Âÿ
äåäèéè ñþçëÿð äÿ áöòöí ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð ö÷öí òÿêàí îëäó... Çèâÿð õà-
íûì öç-ýþçöíö åëÿ òóðøóòäó êè, åëÿ áèë ÷èì÷ÿøèðäè, èéðÿíäèéè ìóðäàð áèð
øåé ùàããûíäà äàíûøûðäû:
— Èíäè äÿ ñÿíÿ èëèøèá, — äåäè, — èäàðÿâèçèí áöòöí êèøèëÿðèéëÿ ôûðûëäàã
÷ûõàðûá äîéóá, èíäè íþâáÿ ñÿíÿ ÷àòûá?!
Çàóð éåðèíäÿí ñû÷ðàäû:
— Áÿñäèð, — äåäè, — àéûáäûð ñÿíèí÷öí, áó úöð ñþçëÿð äàíûøìàã...
îíóí-áóíóí àðà ñþùáÿòëÿðèíè òÿêðàð åëÿìÿê éàðàøìàç ñÿíÿ...
Éÿãèí áóíó ÷îõ ñÿðò äåäè, ÷îõ ÿñÿáè äåäè, àíàñû åëÿ áèë áàðìàüûíû
äèøëÿäè, ñþâã-òÿáèè áèð ùèññëÿ åëÿ áèð øåéè äóéäó êè, î ùÿëÿ Çàóðóí þçöíÿ
äÿ òàì àéäûí äåéèëäè. Î âàõò, Çàóðëà Òÿùìèíÿíèí ÿëàãÿëÿðè, Çàóðóí
ôèêðèíúÿ, ãåéðè-úèääè, éöíýöë áèð øåé îëäóüó âàõòäà Çèâÿð õàíûì ãàäûí-
ëûã âÿ àíàëûã èíòóèñèéàñû èëÿ áó ÿëàãÿëÿðèí úèääèëèéèíè äÿðê åëÿìèøäè.
Êèíàéÿéëÿ:
— Àðà ñþùáÿòëÿðè?! — äåéÿ òÿêðàð åëÿäè. — ßúÿá àðà ñþùáÿòëÿðèäèð!
Áöòöí øÿùÿð äàíûøûð äà áó ñþùáÿòëÿðè... Áèðúÿ ñÿíèí êèìè óøàüû ÿëÿ ñà-
ëûá àëäàäà áèëÿðëÿð êè, áöòöí áóíëàð àðà ñþùáÿòëÿðèäèð, áîø ãåéáÿòëÿðäèð...
Áöòöí øÿùÿð áèëèð êè...
— Áöòöí øÿùÿð... Àíêåò ïàéëàìûñàí áöòöí øÿùÿðÿ?
— Àíêåò-çàä ëàçûì äåéèë... Ùàìû áèëèð äÿ... Þçö äÿ îíóí÷öí òÿ-
ôàâöòö éîõäóð êèì îëñóí... íÿ èäè î êèøè, î éàøëû êèøè âàð å, äÿäÿñè éå-
ðèíäÿäèð, ÿøè ñèçèí èäàðÿäÿ èøëÿéèð, íÿäèð î êþïÿêîüëóíóí àäû, áàëàúà
äàçáàø êèøèäèð å, áóðíóíäà äà çèéèë âàð...
Áèëèðäè êè, àíàñû êèìè íÿçÿðäÿ òóòóð, àììà áîüàçûíà èï äÿ ñàëñàé-
äûëàð Çàóð Äàäàøûí àäûíû ÷ÿêìÿçäè...
Çèâÿð õàíûìûí þçöíöí éàäûíà äöøäö:
— Ùÿ, Äàäàø, äåéèðÿì àõû, àäû Äàäàøäûð. Óòàíûá éåðÿ ýèðìèð, ùÿéà-
ñûçûí ãûçû... Äåíÿí, úàâàí ýÿëèíñÿí... Ñèð-ñèôÿòäÿí äÿ áàáàòñàí — áó, Çè-
âÿð õàíûìûí Òÿùìèíÿ ùàããûíäà äåäèéè áèðèíúè âÿ àõûðûíúû éàõøû ñþç îë-
äó: “áàáàòñàí” — úàâàí ÿðèí âàð... Àììà äè ýÿë, ýþð êèìíÿí åøãáàçëûã
åëÿéèð — ãîúà èäáàð êèøèéíÿí...
Çàóð äÿãèãëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøäû:
— Äåìÿëè, áåëÿ ÷ûõûð êè, åøãáàçëûã åëÿìÿéè ýöíàù äåéèë, ýöíàùû îí-
äàéìûø êè, ãîúà èäáàð êèøèéëÿ åøãáàçëûã åëÿéèð?
— Ñÿí ìÿíèìëÿ áóðàäà ñþç ýöëÿøäèðìÿ... Êèìíÿí åøãáàçëûã åëÿéèð
— þç èøèäèð. Áèð äÿ î ÿðè ãóðóìñàüûí èøèäèð. Êöë îíóí áàøûíà êè, áó úöð
166
àðâàäû åâèíäÿ ñàõëàéûð. Àììà, áàõ, ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêñèí. Éîõñà, Àëëàùà
àíä îëñóí, îíóí áàøûíà áèð îéóí à÷àðàì êè, þç àäûíû äà éàäûíäàí ÷ûõà-
ðàð. — Çèâÿð õàíûì Òÿùìèíÿéÿ íÿ åäÿúÿéèíè äàùà äà äÿãèãëÿøäèðÿðÿê
ÿëàâÿ åëÿäè. — Ýþçëÿðèíè ÷ûõàðàðàì î èò ãûçûíûí...
Çàóð àíàñûíûí õàñèééÿòèíÿ áÿëÿä èäè, áèëèðäè êè, àíàñû äåäèéèíè åëÿ-
éÿíäèð, áöòöí áó ÿùâàëàò äà, ýþðöíöð, Çèâÿð õàíûìà ìþùêÿì òîõóí-
ìóøäóð. Çàóð ìÿñÿëÿíè äàùà äà ýÿðýèíëÿøäèðìÿê èñòÿìèðäè, îäóð êè:
— Ñÿí àëëàù áîøëà ýþðÿê, àé àíà, — äåäè. — Àðàìûçäà ùå÷ íÿ éîõäóð.
Áèð èäàðÿäÿ èøëÿéèðèê, òàé-òóøóã, áÿëêÿì èíäè èøäÿí ÷ûõàíäà áèð-èêè äÿ-
ôÿ îíó ìàøûíëà àïàðìûøàì, âÿññàëàì... Íÿ áþéöê áèð ìÿñÿëÿ èìèø êè
áó? ßýÿð áåëÿ öðÿéèíÿ ñàëûðñàíñà, éàõøû, ñþç âåðèðÿì êè, áèð äÿ îíó ìà-
øûíûìà ìèíäèðìÿéèì, ãîé òðîëëåéáóñëà ýåòñèí. — Ùÿìèøÿêè êèìè éàðûçà-
ðàôàò òÿðçèíäÿ äàíûøûðäû, àììà åëÿ áèë äàõèëè áèð íèýàðàíëûã ùèññè êå÷èðèð-
äè, íÿäÿíñÿ îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, Òÿùìèíÿíè áèð íþâ ñàòûð âÿ ìÿùç åëÿ áó-
íà ýþðÿ, þçöíÿ âèúäàíû ãàðøûñûíäà áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã÷öí Òÿùìèíÿíè
ìöäàôèÿ åëÿìÿê èñòÿäè:
— Î êè ãàëäû, Äàäàø, — äåäè, — ñÿíè éöç ôàèç ÿìèí åäÿ áèëÿðÿì êè,
áó, éàëàí ñþçäöð, áþùòàíäûð, âÿññàëàì. Ìÿí ëàï éÿãèí áèëèðÿì, Äàäàøëà
îíóí àðàñûíäà ùå÷ áèð øåé îëìàéûá, îëà äà áèëìÿç.
— Ñÿí ùàðäàí áèëèðñÿí? Þçö ñÿíÿ äåéèá?
— Éîõ, þçö äåìÿéèá. Èíòÿùàñû ìÿí äÿ ùÿìèí î èäàðÿäÿ èøëÿéèðÿì
âÿ ÷þðÿéè áóðíóìà éåìèðÿì àõû... Áó ñþùáÿò àü éàëàíäûð.
Àììà Çèâÿð õàíûì ùå÷ úöð ðàçûëàøìàã èñòÿìèðäè:
— Òÿê Äàäàøäûð áÿéÿì? Îäåé áèçèì ãîíøó äà íå÷ÿ âàõò îíóíëà
“äîñòëóã” åëÿéèá.
Çàóð:
— Ùàíñû ãîíøó? — äåéÿ õÿáÿð àëäû âÿ ùèññ åëÿäè êè, áöòöí è÷è äîíóá
áóç áàüëàéûð.
— Àëéàíûí îüëó äà... Ñïàðòàê... Àëéà äàíûøûðäû, äåéèð, éàçûã ýÿäÿéÿ
àìàí âåðìèðäè. Òåëåôîíóìóçó, äåéèð, äàé éåðèíäÿí ÷ûõàðäûðäû. Ýåúÿ
áèëìÿç, ýöíäöç áèëìÿç, çÿíýè çÿíýÿ úàëàéûð... Úèéÿðèéàíìûø ùàðäàí
çÿíý âóðóðìóø ýþðÿñÿí, þç åâèíäÿí? Áÿñ, ÿðè áàëãàáàã ùàðàäà èòèá ãà-
ëûáìûø?.. ßù...
È÷è åëÿ áèë äîí áàüëàìûøäû Çàóðóí, åëÿ áèë áåéíè àüûðëàøìûø, ãûú îëóá
ãàëìûøäû, éàâàø-éàâàø þçöíÿ ýÿëäèêúÿ áèðúÿ èñòÿê ùàêèì êÿñèëèðäè ãÿë-
áèíÿ: áó ñààòúà Òÿùìèíÿéëÿ ýþðöøñöí, ëàïäàí, àìàí, ìàúàë âåðìÿäÿí
ñîðóøñóí Ñïàðòàê áàðÿñèíäÿ âÿ úàâàáûíäàí àñûëû îëàðàã éà ìöíàñèáÿò-
ëÿðè áèðäÿôÿëèê ãûðûëñûí, éà äà... Ñàíêè àíàñûíûí ñÿñèíè äÿ àðòûã åøèòìèðäè.
167
Àíàñû åëÿ ùåé öéöäöá òþêöðäö, äåéèðäè êè, àõûð Àëéà äþçìÿéèá, þçö èøÿ
ãàðûøûá, àììà Àëéà ìÿíèì êèìè îüëóéíàí äàíûøìàéûá, àõû îüëó äà åëÿ
àâàðàíûí, éåëáåéèíèí áèðèäèð, éîõ, Àëéà î ÷ÿðùÿéàíûí þçöéëÿ äàíûøûá,
çÿíý åëÿéèá ùÿäÿëÿéèá êè, áàõ, ÿë-àéàüûíû éûüûøäûð, éîõñà, ýÿëèá ñà÷ëà-
ðûíû êå÷èðäÿðÿì ÿëèìÿ, áèðúÿ-áèðúÿ éîëóá òþêÿðÿì òöêëÿðèâè. — Çèâÿð
õàíûì ýöëäö. — Ñà÷ëàðû äà äåéèð, ùå÷ þçöíöíêö äåéèë î ëîòóíóí, ãîéìà-
äûð, ïàðèê òàõûð áàøûíà.
Çàóð åëÿ áèë áó ùÿäÿëÿðè àðòûã èúðà îëóáìóø êèìè ýþðöðäö, åëÿ áèë
ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíûðäû. Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíèí Çèâÿð õàíûì òÿ-
ðÿôèíäÿí äåøèëìÿñè, òöêëÿðèíèí, (áó òöêëÿð ïàðèê-çàä äåéèëäè, þçöíöíêö
èäè — áóíó Çàóð éàõøû áèëèðäè) óçóí ñà÷ëàðûíûí Àëéà õàíûì òÿðÿôèíäÿí
éîëóíìàñûíû...
— ×ûõûðàì áèð àç ùàâàéà — äåäè Çàóð.
Êö÷ÿéÿ äöøÿí êèìè àâòîìàòäàí Òÿùìèíÿéÿ çÿíý åëÿäè.
— Áÿëè... áÿëè, åøèäèðÿì ñèçè. — Òåëåôîíäàí éóìøàã êèøè ñÿñè ýÿëäè.
— Ìàíàô èäè — Òÿùìèíÿíèí ÿðè.
Çàóð äÿñòÿéè àñäû...
Àõøàì äöøìöø, ùàâà ãàðàëìûøäû. Çàóð øÿùÿðè ýÿçèðäè. Èêè äÿôÿ äÿ
çÿíý åëÿäè. Ìàíàôûí ñÿñèíè åøèäèá àñäû. ßëáÿòòÿ, ñàëàìëàøà áèëÿðäè, þç
àäûíû äåéÿ áèëÿðäè âÿ õàùèø åäÿðäè êè, Òÿùìèíÿíè òåëåôîíà ÷àüûðñûí: àõû
ùÿð ùàëäà, áèð èäàðÿäÿ èøëÿéèðäèëÿð, íå÷ÿ ìöääÿòäè òàíûøäûëàð. Àììà áå-
ëÿ åòìÿê èñòÿìèðäè: ÿââÿëà, îíà ýþðÿ êè, öìóìèééÿòëÿ, Òÿùìèíÿíèí
ÿðèéëÿ äàíûøìàã ùå÷ öðÿéèíäÿí äåéèëäè. Èêèíúèñè, áÿëêÿ Ìàíàôûí ãóëà-
üûíà äà áèð øåé ÷àòûá, ùÿì äÿ Ìàíàôûí éàíûíäà Òÿùìèíÿ íåúÿ îíà èçà-
ùàò âåðÿúÿêäè — Ñïàðòàêëà “äîñòëóã” åëÿéèá, éà éîõ? Áöòöí áó ôèêèðëÿðè
áåéíèíäÿ äîëàøäûðà-äîëàøäûðà øÿùÿðè ýÿçèðäè âÿ ýÿçäèêúÿ äÿ åëÿ áèë ñà-
êèòëÿøèðäè. Ëàï òóòàëûì Äàäàø, éà åëÿ Ñïàðòàê Òÿùìèíÿíèí àäàìû îëóá?
Ìÿíÿ íÿ? Íÿéèìäè ìÿíèì Òÿùìèíÿ? Àðâàäûì, ãûçûì, áàúûì? Òàìàì
þçýÿ áèð àäàìäûð. Ýþçÿëäèð, úàçèáÿëèäèð, ìÿíè äÿ úÿëá åäèð, ÷ÿêèð. ×îõ
ýþçÿë, ìÿí êè, íèééÿòèìÿ ÷àòäûì, éàõûíëûüûìûç îëäó îíóíëà... Õîø äÿ-
ãèãÿëÿð, ñààòëàð êå÷èðäèê... Èíäè äÿ, þçöíöí äåäèéè êèìè, àéðûëìàëûéûã.
×îõ ÿúÿá... Äàùà èçòèðàá êå÷èðìÿê, ãûñãàíìàã íèéÿ?.. Íÿéèìäèð ìÿ-
íèì?.. ùå÷ íÿéèì... Îíóí ãåéðÿòèíè ìÿíìè ÷ÿêìÿëèéÿì?.. Ùÿì äÿ
áöòöí áó ÿëàãÿëÿðè — ÿýÿð äîüðóäàí äà îëóáñà áó ÿëàãÿëÿð — áèçèì
ìöíàñèáÿòëÿðèìèçäÿí ãàáàã îëóá... Ìÿíÿ íÿ? Äîüðóäóð, Òÿùìèíÿíèí
ìÿùç Ñïàðòàêëà îëìàñû ôèêðè Çàóðóí òÿïÿñèíäÿí òöñòö ÷ûõàðûðäû. Êèì
îëóð-îëñóí, Ñïàðòàê îëìàñûí. Ñïàðòàêû ýþðìÿéÿ ýþçö éîõ èäè. Ùÿëÿ óøàã
éàøëàðûíäàí, ùÿéÿòäÿ áèð éåðäÿ îéíàäûãëàðû, äàëàøäûãëàðû âàõòëàðäàí
168
Ñïàðòàêäàí çÿùëÿñè ýåäèðäè. Ñïàðòàê ñàòãûí èäè, äàèìà îíëàðû ñàòûðäû, ùÿì
äÿ ãîðõàã èäè. Çàóð óøàãëûãäà î ãÿäÿð ÿçèøäèðìèøäè êè, Ñïàðòàêû. Àëéà
õàíûì, ÿëáÿòòÿ êè, éàëàí äàíûøûð: Òÿùìèíÿ, äöíéà ýþçÿëè Òÿùìèíÿ Ñïàð-
òàê êèìè áèð äÿééóñëà “äîñòëóã"ìó åäÿ áèëÿð?.. ßëáÿòòÿ êè, Ñïàðòàê Òÿù-
ìèíÿéÿ ùå÷ éàõûí äà äöøÿ áèëìÿéèá âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ àüçûíû Àëëàù
éîëóíà ãîéóá àðòûã-ÿñêèê äàíûøìàüà áàøëàéûá. Áàøãà ñÿâèééÿäÿ Äàäàø
äà áó úöð äàâðàíìûðäûìû? Òÿùìèíÿ þçö Çàóðó áàøà ñàëìûøäû êè, Äàäàø
íåúÿ åäèð áóíó âÿ íÿ ñÿáÿáäÿí åäèð? Èíäè äÿ Ñïàðòàê? Éÿãèí ñþç
äöøñÿéäè, Òÿùìèíÿ Ñïàðòàê ìÿñÿëÿñèíè äÿ äÿãèã-äöðöñò èçàù åäÿðäè Çà-
óðà. Çàóðóí äà öðÿéèíäÿ ùå÷ áèð øÿêê-øöáùÿ ãàëìàçäû...
Àõûðûíúû äÿôÿ 12-íèí éàðûñûíäà çÿíý åëÿäè, éåíÿ äÿ Ìàíàôûí ñÿñèíè
åøèäèá äÿñòÿéè àñäû... Åâÿ äþíÿðêÿí äöøöíöðäö: äîüðóäàí, ãÿðèáÿäèð,
áàõ èíäèúÿ áó ñààò Ìàíàôûí ñÿñèíè åøèòäèì. Ýåúÿäèð. Éÿãèí Òÿùìèíÿ-
ýèëèí ïÿíúÿðÿëÿðè äÿ ãàðàíëûãëàøûá. Îíëàð áèð éåðäÿäèðëÿð, ãàðàíëûã îòàã-
äà, ýåúÿíè áèð éåðäÿ êå÷èðÿúÿêëÿð, ÿð-àðâàääûðëàð. Àììà áó ôèêèð Çà-
óðó Ñïàðòàê ùàããûíäàêû øöáùÿëÿðè ãÿäÿð èíúèòìèð...
Éàüûø ÷èñÿëÿéèðäè, Çàóð åâëÿðèíÿ òÿðÿô àääûìëàéàðêÿí áèðäÿí àüëûíà
ýÿëäè êè, ñàáàù Òÿùìèíÿíèí òÿçÿ èø éåðèíÿ çÿíý åëÿéÿ áèëÿð. Òåëåôîíó-
íó áèëìèðäè. Äàäàøäàí þéðÿíÿ áèëÿð. Áÿëêÿì åëÿ èíäè ýåúÿéàðûñû Äàäà-
øà çÿíý âóðóá þéðÿíñèí? Ìÿçÿëè áèð ÿùâàëàò éàäûíà äöøäö, áó ÿùâàëàòû
Òÿùìèíÿ äàíûøìûøäû îíà: áèð ýåúÿ Íåìÿò è÷èá äÿì îëóá, ýåúÿ ñààò
ö÷äÿ çÿíý åëÿéèá Äàäàøäàí Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíèí ðÿíýèíè ñîðóøóá.
— Éîõ, ìÿí áåëÿ åòìÿéÿúÿéÿì, — äåéÿ äöøöíäö Çàóð. — Ýåúÿ
çÿíý åëÿìÿéÿúÿéÿì Äàäàøà. Ñÿùÿð èäàðÿäÿ õÿáÿð àëàðàì.
Ñàáàùûñû ýöí óçóí çàìàí Äàäàøà éàíàøà áèëìÿäè, îòàã àäàìëà äîëó
èäè. Òÿùìèíÿíèí éåðèíäÿ òÿçÿ áèð èø÷è — ãàðà áèð ãûç îòóðìóøäó. Çàóð
Íåìÿòëÿ áèð-èêè êÿëìÿ îðäàí-áóðäàí äàíûøûá ÷ûõäû îòàãäàí. Ôàñèëÿ çà-
ìàíû ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, Äàäàø îòàãäà òÿêäèð... Äàäàø èðè øèøìàí ïîðòôå-
ëèíè à÷ìûøäû, ñòîëóíóí öñòöíÿ ãÿçåò ñàëûá åâäÿí ýÿòèðäèéè éåìÿéèíè ÷û-
õàðòìûøäû. Òîéóã éåéèðäè, îòàã èñòèéäè âÿ Äàäàøûí ñèð-ñèôÿòèíäÿí òÿð
àõûðäû, òÿð äàìúûëàðû òîéóüóí éàüûíà ãàðûøûðäû âÿ áèð àí Çàóðóí áó
ýþðöíöøäÿí öðÿéè ãàëõäû...
Äàäàø Çàóðó ýþðöá:
— Áóéóð, áóéóð, — äåäè, — ýÿë ÷þðÿê éåéÿê...
Çàóð:
— Íóø îëñóí, — äåäè, êÿíàðäàêû ñòîëóí äàëûíà êå÷äè. Äàäàø áàøà
äöøäö êè, Çàóðóí îíóíëà èøè âàð. Àüçûíäàêû èðè òèêÿíè óäóá:
— Ìÿíÿ ñþçöí âàð? — äåäè.
169
 — Áÿëè. Òÿùìèíÿíèí òÿçÿ èøèíäÿ òåëåôîíóíó áèëìèðñèç êè?
Äàäàø:
— Áèëèðÿì, — äåäè âÿ áàðìàãëàðûíûí éàüûíû ñèëìÿäÿí ÿëèíè ïåíúÿéè-
íèí è÷ÿðè úèáèíÿ ñàëäû, îðàäàí áàëàúà òåëåôîí äÿôòÿð÷ÿñèíè ÷ûõàðòäû, îâó-
ëóá äèäèëìèø âÿðÿãëÿðè ÷åâèðäè, òåëåôîí íþìðÿñèíè òàïäû âÿ Çàóðà äåäè,
Çàóð éàçìàäû. Áó íþìðÿ äÿ, Òÿùìèíÿíèí åâ íþìðÿñè êèìè éàääàøûíà
ùÿêê îëóíàúàãäû.
Äàùà Äàäàøëà áèð èøè éîõ èäè, þéðÿíìÿê èñòÿäèéèíè þéðÿíäè, ùÿì äÿ
øàùèäñèç-ôèëàíñûç, àðòûã ñþç-ñþùáÿò íÿéÿ ýÿðÿê? Èíäè ýåäÿ áèëÿðäè, àì-
ìà áèð àç éóáàíäû, íÿäÿíñÿ áèðäÿí ñîðóøìàüû ãÿðàðà àëäû:
— Áÿñ, íèéÿ ýåòäè àõû áóðäàí Òÿùìèíÿ?
Äàäàø àüçûíäàêû ëîõìàíû óçóí çàìàí ÷åéíÿäè, íÿùàéÿò, óääó, áóí-
äàí ñîíðà äà úàâàá âåðìÿäè, ùÿëÿ áèð ìöääÿò äÿ òèêÿñèíè ùÿçì åëÿéÿ-
åëÿéÿ, óäãóíà-óäãóíà, ñÿññèç-ñÿìèðñèç áàøûíû áóëàäû. Àõûð êè:
— ßøè, áó ãûçûí èøè óçóí ùÿíýàìÿäèð, — äåäè. — Åëÿ þìðö áîéó áåëÿ
îëàúàã — êÿïÿíÿê êèìè îðäàí áóðà, áóðäàí îðà ó÷àúàã... — Äàäàø êÿñ-
êèí âÿ ñÿðò äàíûøûðäû, àììà ñîíðà ñàêèòúÿ ÿëàâÿ åëÿäè: — Éÿãèí êþùíÿ
ìÿùÿááÿòè éàäûíà äöøöá.
Çàóð ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûá:
— Íÿ ìÿùÿááÿò? — äåäè.
— Íÿ áèëèì, íÿäèð î îüëàíûí àäû, Ìóõòàðäûð äåéÿñÿí. Ìÿùÿððÿìîâ
Ìóõòàð. Òåëåâèçèéàäà ðåæèññîðäóð íÿäèð... Áèëìèðÿì, àðàëàðûíäà íÿ
ùàãã-ùåñàá âàð, àììà éöç ôàèç ÿìèíÿì êè, Òÿùìèíÿíè î äàðòûá àïàðäû
òåëåâèçèéàéà. Äèêòîð åëÿéÿúÿê îíó. Áó ãûç ýóéà ôèëîñîôäóð, äèïëîìó
âàð, óíèâåðñèòåò ãóðòàðûá, èíäè ýåäèá äèêòîð îëàúàã. Àé-ùàé... Íÿ îëóá
äåéíÿí, íÿéèí ÿñêèêäè áóðäà?! Ìààø êèìè ìààøûí âàðäû, ãîíîðàðäàí-
çàääàí äà éàçûðäûã ùÿðäÿí, êåôèí èñòÿéÿíäÿ ýÿëèðäèí, êåôèí èñòÿéÿíäÿ
ýåäèðäèí...
Äàäàøûí ñþçëÿðèíäÿí à÷ûã ùèññ îëóíóðäó êè, Òÿùìèíÿäÿí éàíûãëûäûð,
ìþùêÿì èíúèéèá îíóí áó ýþçëÿíèëìÿç ùÿðÿêÿòèíäÿí. Éÿíè, äîüðóäàí,
ýþðÿñÿí, Äàäàø Òÿùìèíÿíè ñåâèðìèø êè, áó åòèáàðñûçëûã îíà áåëÿ àüûð
òÿñèð åëÿéèá? Èíäè íÿ èäè îíó äàíûøäûðàí?! — Èíúèêëèê, éàíûã, ãûñãàíúëûã,
éà äà ñàäÿúÿ ùèìàéÿäàðëûã ùèññè, — ùåéèôñèëÿíèðäè, éàíûðäû áÿëêÿ Òÿù-
ìèíÿéÿ êè, þç ãÿäðèíè áèëìèð, ùÿéàòäà éåðèíè òàïà áèëìèð... Éà äà åëÿ
áöòöí áó ùèññëÿðèí ùàìûñû áèð éåðäÿ ùàêèì èäè Äàäàøà? Éàõøû, áÿñ áó
Ìÿùÿððÿìîâ äåéèëÿí êèìäèð áåëÿ, áó ùàðäàí ÷ûõäû, áó íÿ éóâàíûí ãó-
øóäóð ýþðÿñÿí? Êþùíÿ ìÿùÿááÿò... Áÿëêÿ “êþùíÿ òàíûøûì äÿâÿò åëÿ-
éèðäè ìÿíè òåëåâèçèéàéà” äåéÿíäÿ Òÿùìèíÿ ìÿùç åëÿ î Ìÿùÿððÿìîâó
170
íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Êþùíÿ òàíûø. Åëÿ ùàðà áàõñàí áóíóí êþùíÿ òàíûøëàðû-
äûð. Áåëÿ äÿ ãàäûí îëàð, èëàùè?
Äàäàø éåéèá ãóðòàðìûøäû, òîéóüóí ñöð-ñöìöéöíö éûüûøäûðûá ãÿçåòÿ
áöêöðäö. Çàóð äà àéàüà äóðìóøäó êè, îòàãäàí ÷ûõñûí, àììà áó âàõò
Äàäàø ãÿôèëúÿ äåäè:
— Çàóð, áàëà, ñÿíèí àòàâû éàõøû òàíûéûðàì, ùþðìÿòèì âàð î êèøèéÿ.
Ñÿí äÿ åëÿ ìÿíèì îüëóì, èíúèìÿ ñþçöìäÿí, àììà ìÿí ñÿíÿ ìÿñëÿ-
ùÿò åëÿéèðÿì: Áèð ÿìè êèìè. Î àðâàäà áàø ãîøìà.
Çàóð ùå÷ áåëÿ ñþùáÿò ýþçëÿìèðäè, áèð àí þçöíö èòèðäè åëÿ áèë. “Äå-
ìÿëè, áåëÿ, — äåéÿ äöøöíäö. — Äåìÿëè, áó õÿáÿð ùàìûéà éàéûëûá. Àíàñû
äöç äåéèðìèø, éåðèí ãóëàüû âàð. Éàõøû, ÿýÿð áåëÿäèðñÿ, îíäà, äåìÿëè,
Äàäàø ùÿìèí î Ìóõòàð Ìÿùÿððÿìîâäàí ñþç ñàëàíäà ùÿð øåéè áèëèðäè, —
áèëèðäè Çàóðëà Òÿùìèíÿíèí ìöíàñèáÿòëÿðèíè. Åëÿ ÷ûõûð êè, àúûãúàí äåéèð-
ìèø áó ñþçëÿðè Çàóðà, îíäàí ùàéûô ÷ûõìàã ö÷öí, èíòèãàì àëìàã ö÷öí...
Àõû áöòöí áó øàéèÿëÿð äöçäöðñÿ, îíäà, äåìÿëè, Çàóð Äàäàøûí äà ðÿãè-
áèäèð, ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìóø ðÿãèáè”.
— Éàìàí àôÿòäèð î ãûç. Èíàí ìÿíÿ. Ìÿí ùÿð øåéè áàøà äöøöðÿì: ýþ-
çÿëäèð, ùÿääÿí çèéàäÿ ýþçÿëäèð, úàçèáÿëèäèð. Ñÿí äÿ úàâàí îüëàíñàí...
Àììà îíäàí ìöìêöíñÿ ýåí ýÿç. Ñÿíè ëîïï åëÿéèá åëÿ óäàð êè, ùå÷ ðó-
ùóí äà èíúèìÿç...
Çàóð èôàäÿ òÿðçèíÿ ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ çÿùÿð ãàòàðàã:
— Áÿñ ìÿí åëÿ áèëèðäèì, ñèç îíà éàõøû ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðñèç, — äåäè.
Áó ñÿôÿð Äàäàø òóòóëäó, àììà äÿðùàë þçöíö ÿëÿ àëäû âÿ ñàêèò-ñàêèò
ñþçöíÿ äàâàì åëÿäè:
— Ìÿí, äîüðóäàí äà, îíà ïèñ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèðÿì. Éàçûüûì ýÿ-
ëèð îíà. Áèð èíñàí êèìè éàõøû úÿùÿòëÿðè äÿ âàð. Àììà íÿ îëñóí? Þçö
þçöíö ìÿùâ åëÿéÿúÿê... Îíóí÷öí ùå÷ áèð ãàíóí-êèòàá éàçûëìàéûá, —
êåôè íåúÿ èñòÿéèð, åëÿ äÿ éàøàéûð. Äöíéà-àëÿì âåúèíÿ äåéèë... Àõû, áåëÿ
äÿ îëìàç... Ãàéäà âàð, àäÿò âàð...
“Éàõøû, àé êàôòàð ùàðàìçàäà, áÿñ ñÿí, ñèíëè, ùÿì äÿ åâëè êèøè àëò-
äàí-àëòäàí Òÿùìèíÿéÿ ìàç ýåäÿíäÿ — áó ùàíñû ãàéäà-ãàíóíà, ùàíñû
àäÿò-ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ èäè, ùÿ? Þçö äÿ ñÿíèí èø÷èí èäè, òàáåëèéèíäÿ èäè”, —
Çàóð áåëÿ äöøöíäöñÿ äÿ äèíìÿäè, ìàääûì-ìàääûì Äàäàøûí ñèôÿòèíÿ
áàõûðäû. Äàäàø èñÿ ýåò-ýåäÿ äàùà ÷îõ úóøà ýÿëÿðÿê äàíûøûðäû:
— Îíóí÷öí ùå÷ áèð òÿôàâöòö éîõäóð, êèìèéíÿí äîñòëóã åëÿñèí...
Êèìäèð îíóí òàíûø— áèëèøëÿðè? Áàçà ìöäèðëÿðè, íÿ áèëèì àëâåð÷èëÿð, ôèëàí...
Íÿ âàð, íÿ âàð, òÿçÿ áèð ïàð÷à àëàúàã, éà øóáà, éà íÿ áèëèì, öçöê-ñûðüà...
Çàóð áó áóëàíûã ñþç ñåëèíèí ãàðøûñûíäà òàì áèð êþìÿêñèçëèê äóéóð-
äó, àõû, ùèññÿ ãàïûëûá ÷ûëüûí åòèðàçëàðäàí áàøãà íÿéëÿ-ùàíñû äÿãèã ôàêò-
171
ëàðëà, äÿëèë-ñöáóòëàðëà áó àõûíûí ãàðøûñûíäà äóðà áèëÿðäè. Äàäàø àíúàã
ýöëÿðäè îíóí ÷ûëüûíëûüûíà, “Öðÿéè òÿìèç óøàãñàí, îíóí÷öí äÿ àëäàíûð-
ñàí, îíóí÷öí äÿ ñÿíè àëäàäûá áàðìàüûíà äîëàéà áèëèá” — äåéÿðäè, äå-
ìÿñÿ äÿ äöøöíÿðäè. ùÿì äÿ àõû Çàóð þçö ÿìèí äåéèëäè êè, Äàäàøûí ñþç-
ëÿðè òÿê áèð ãóðó áþùòàíäûð. Òÿùìèíÿíèí ùÿð éåðäÿ òàíûøëàðû âàðäû, —
äîüðóäàí äà, áåëÿéäè áó — ÿí ìöõòÿëèô àäàìëàð, úöðáÿúöð ïåøÿ ñàùèá-
ëÿðè äöøìÿçäè äèëèíäÿí. Ýÿðÿê ïàëòàðëàðûíû Áàêûíûí ÿí éàõøû äÿðçèñèíäÿ
òèêäèðÿéäè, ýÿðÿê øÿêèëëÿðèíè áåéíÿëõàëã êîíêóðñëàðäà ìöêàôàòëàð àëìûø
ìÿøùóð ôîòîãðàô ÷ÿêÿéäè, áÿðáÿðè äÿ ýÿðÿê øÿùÿðäÿ áèðèíúè áÿðáÿð
îëàéäû, äèø ùÿêèìè äÿ. Íÿ äåéèðñÿí äå, áåëÿ øåéëÿðèí äÿëèñèéäè Òÿùìè-
íÿ. Áåëÿ øåéëÿð, áó úöð ùÿéàò òÿðçè èñÿ ìöÿééÿí àäàìëàðëà, ÿêñÿð ùàë-
ëàðäà êèøè õåéëàãëàðûéëà ÿëàãÿäàð èäè âÿ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ, áöòöí áó èì-
òèéàçëàðû ùàâàéû ãàçàíìûðäû êè, Òÿùìèíÿ. Òÿìÿííàñûç îëóíìóðäó îíà
áó ëöòôêàðëûã — òàïûëìàéàí ýåéèìëÿð, íþâáÿñèç áèëåòëÿð, ãûò øåéëÿð...
Äöíÿíäÿí áÿðè èêèíúè äÿôÿäèð êè, Çàóð Òÿùìèíÿ ùàããûíäà äÿùøÿòëè
øåéëÿð åøèäèðäè âÿ îíó àüðûäûðäû åøèòäèêëÿðè. Àììà ìÿýÿð ö÷ àé áóíäàí
ãàáàã — éàõûíëûãëàðûíäàí ÿââÿë äÿ åøèäèá ãóëàãàðäûíà âóðìóðäóìó
àðà-ñûðà àðàëûüà äöøÿí áó úöð ñþùáÿòëÿðè?.. Îíäà íèéÿ áó ñþùáÿòëÿð Çà-
óðóí çÿððÿúÿ âåúèíÿ äåéèëäè? ßêñèíÿ, áÿëêÿ áó ñþùáÿòëÿð áèð íþâ Çàóðó
øèðíèêäèðìèøäè äÿ. Áÿëêÿ äÿ ùàðàäàñà, ãÿëáèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ôèêèðëÿø-
ìèøäè êè, ÿýÿð Òÿùìèíÿ, äîüðóäàí äà, áåëÿ “éöíýöëìÿúàçäûðñà”, àéàüû
ñöðöøêÿíäèðñÿ, ìÿí íèéÿ êÿíàðäà ãàëûì? Çàóð èñòÿäèéèíÿ íàèë îëäó, äà-
ùà èíäè àüðûìàã, íÿéèñÿ öðÿéèíÿ ñàëìàã íåé÷öí? Îëàí îëóá, êå÷ÿí êå-
÷èá... Ìÿíèì íÿ áîðúóìà? Òÿùìèíÿ êèìäèð êè, ìÿíèì÷öí? Ö÷ àéûí õîø
õàòèðÿëÿðè, âÿññàëàì.
Áåëÿ äöøöíöðäöñÿ äÿ, ùàðàäàíñà õÿñòÿ äèø êèìè ùîâóòãàéûá çîããóë-
äàéàí àüðûíû äà îâóäà áèëìèðäè. Ùÿð ùàëäà Äàäàøûí úàâàáûíû âåðìÿëè èäè:
— Ìÿí ùå÷ áèëìÿçäèì êè, — äåäè, — ñèç Òÿùìèíÿ ùàããûíäà áåëÿ ïèñ
äàíûøàðñûç.
Äàäàø ãóðó áèð òÿðçäÿ:
— Ìÿí îëàíû äåéèðÿì, — äåäè. — Ñÿíè äÿ õÿáÿðäàð åäèðÿì. ×öíêè
ñÿí äÿ ìÿíèì îüëóìñàí. ßìèí êèìè ñÿíèí...
×îõ ýöëìÿëè ÷ûõäû: “Ìÿí ñÿíèí ÿìèíÿì, ñÿí ìÿíèì îüëóì” âÿ
Çàóð ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè. ßñÿáè áèð ýöëöø èäè áó, Äàäàøûí äöç ýþçëÿðèíèí
è÷èíÿ áàõà-áàõà ýöëöðäö. Âÿ ýöëÿ-ýöëÿ äÿ:
— Íÿ ñèç ìÿíèì ÿìèìñèíèç, — äåäè, — íÿ äÿ ìÿí ñèçèí îüëóíóç.
Ìÿí óøàã äåéèëÿì... Íÿ åëÿäèéèìè þçöì áèëÿðÿì...
Äöç öçöíÿ äåäè áóíó Äàäàøûí âÿ þçöíöí äÿ õîøóíà ýÿëäè êè, ôèê-
ðèíè íåúÿ äÿ à÷ûã, ìÿðä-ìÿðäàíÿ áó áóðíó çèéèëëè êèøèíèí öçöíÿ ÷ûðïäû.
172
“Ìÿíèìëÿ þìöðëöê äöøìÿí îëàúàã, úÿùÿííÿìÿ êè, îëóð-îëñóí. ßëèí-
äÿí ýÿëÿíè áåø ãàáà ÷ÿêñèí” äåéÿ äöøöíäö âÿ õóäàùàôèçëÿøìÿäÿí
øÿñòëÿ îòàãäàí ÷ûõäû...

Äþðäöícö ôÿñèë

Ùÿì âöñàëè âóðóð îä úàíûìà, ùÿì ùèúðàíû

Áèð ÿúÿá øÿì èëÿ äöøäö ñÿðè-êàðèì áó ýåúÿ.

Ùÿð áèð èíñàí éàøàäûüû åâèí è÷èíÿ íÿ ñàéàã àëûøûð, ìÿùðÿì îëóðñà,
ìàøûí ñöðÿí àäàì äà øÿùÿðÿ, øÿùÿðèí êö÷ÿëÿðèíÿ, ìåéäàíëàðûíà, äàëàí
âÿ äþíýÿëÿðèíÿ, åíèøèíÿ-éîõóøóíà î úöð àëûøûð, ìÿùðÿì îëóð. Åâëÿðèí
ñàêèíëÿðè ìÿíçèëëÿðèíèí ùÿð ÿéÿð-ÿñêèéèíÿ áÿëÿä îëäóãëàðû êèìè, ìàøûí
ñöðÿí àäàì äà éîëëàðûí ùàìàðûíà, ÷óõóðóíà áÿëÿä îëóð. “Äöíÿí áóðà-
äà êå÷èäè áàüëàìûøäûëàð, áó ÷ÿïÿðèí öñòöíäÿ “ñàüà áóðóëìàã îëìàç”
íèøàíû âóðóëóá, áó éîëàéðûúûíäà èøûãôîð ïèñ èøëÿéèð, áó äþíýÿíèí äàëûíäà
÷óõóð âàð” — áöòöí áó ÿëàìÿòëÿð ñöêàí àðõàñûíà êå÷ìèø àäàì÷öí
ýöíäÿëèê ãàéüûëàðäûð — äàìàí äàì, õàðàá îëìóø ñó êÿìÿðè, ñûíìûø
ïÿíúÿðÿ, úûðûëäàéàí äþøÿìÿ — åâ ñàùèáëÿðèíèí ýöíäÿëèê ãàéüûëàðû îë-
äóüóòÿê. Ìÿíçèëèíÿ àëûøìûø àäàì îòàüûíûí è÷èíäÿ ãàðàíëûãäà äà éåðèéÿ
áèëäèéè êèìè Çàóð äà øÿùÿðèí àâòîìîáèë éîëëàðûíû, êö÷ÿëÿðè, äþíýÿëÿðè
ýþçöáàüëû äà ñå÷ÿ, òàïà, áóðóëà áèëÿðäè... ßëáÿòòÿ, ýþçöáàüëû ñöðìöðäö
ìàøûíû, äèããÿòëÿ áàøãà ìàøûíëàðû, ïèéàäàëàðû, èøûãôîðëàðû, éþíÿëäèúè ìè-
ëèñèí ùÿðÿêÿòëÿðèíè èçëÿéèðäè. Àììà øÿùÿðè áåø áàðìàüû êèìè òàíûäûüû
ö÷öí ìàøûíû ñöðÿðêÿí ìöÿééÿí èñòèãàìÿò áàðÿñèíäÿ äöøöíìöðäö, ôè-
êèðëÿðè òàìàì áàøãà, êÿíàð ìÿñÿëÿëÿðÿ éàéûíûðäû... Èíäè èñÿ î éàëíûç
Äàäàø ùàããûíäà ôèêèðëÿøèðäè — ýöíäöç åëÿäèêëÿðè ñþùáÿò ùàããûíäà...
Äàäàøûí ñèôÿòèíè ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà äþíÿ-äþíÿ úàíëàíäûðûð, îíà ýåò-
ýåäÿ äàùà àðòûã íèôðÿò åäÿðÿê, ùåé ñþéöðäö êèøèíè: “Àäàì ñàòàí êþ-
ïÿêîüëó... Ýþð áèð íÿ àüûçäîëóñó äàíûøûðäû: “îíóí÷öí ùå÷ òÿôàâöòö éîõ-
äóð, — àëâåð÷èëÿð, áàçà ìöäèðëÿðè...” Éàõøû, ìàäàì êè, ùå÷ òÿôàâöòö
éîõäóð, ñÿíè íèéÿ ìàüìûí ãîéóá? Éåääè ùÿíäÿâÿðèíÿ áóðàõìàéûá,
îäóð êè, áåëÿ ñàëâåéëÿíìèø êö÷öê êèìè çèíýèëäÿéèðñÿí äÿ. Àüçûýþé÷ÿê-
ëèê åëÿéèá, þçýÿíèí öñòöíÿ ìèí ÷èðêàá àòûðñàí!”
Àììà ÿí äÿùøÿòëèñè î èäè êè Çàóð éöç ôàèç ÿìèí îëà áèëìèðäè: äîü-
ðóäàíìû Äàäàøûí àòäûüû ÷èðêàá àíúàã îíóí þç óéäóðìàëàðûäûð, ðåàë ýåð-
÷ÿêëèê äåéèë? Î, Òÿùìèíÿ ùàããûíäà Äàäàøûí ñþçëÿðèíäÿí òÿúðèä îëóíà-
173
ðàã äöøöíìÿê èñòÿéèðäè âÿ ùå÷ áèð øåé ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëìèðäè. Åëÿ áèë
èêè Òÿùìèíÿ âàðäû — áèðè Çàóðëà ýþðöøëÿðäÿ ìþâúóä îëàí Òÿùìèíÿ —
Çàóð îíóí ùÿð ñþçöíÿ èíàíìàüà ùàçûð èäè — áèðè äÿ áàøãà, Çàóðà éàä,
Çàóðóí òàíûìàäûüû, àììà áèð ÷îõ àäàìëàðûí ôèêðèíäÿ, äèëèíäÿ, òÿñâèðèí-
äÿ ìþâúóä îëàí Òÿùìèíÿ... Ùàíñû Òÿùìèíÿ äàùà ðåàë, äàùà ùÿãèãè èäè?
Áÿëêÿ åëÿ èêèñè äÿ. Áèðè ÿñèë Òÿùìèíÿ... áèðè äÿ îíó éàìàíëàéàíëàðûí,
îíó èñòÿìÿéÿíëÿðèí þç òÿñÿââöðëÿðèíäÿ, õÿéàëëàðûíäà éàðàòäûãëàðû, áÿ-
çÿäèêëÿðè Òÿùìèíÿ...
Àõû îíó áÿçÿéÿí, îíóí ùàããûíäà îëìàçûí èôòèðàëàð óéäóðàíëàðûí þç-
ëÿðè äÿ Òÿùìèíÿéÿ áèýàíÿ äåéèëäèëÿð — êÿñèðäèëÿð îíäàí, éà íèôðÿò åäèð-
äèëÿð îíà, éà êèìÿñÿ ãûñãàíûðäûëàð Òÿùìèíÿíè, éà ïàõûëëûã åäèðäèëÿð, éà
ùàéûô ÷ûõìàã èñòÿéèðäèëÿð. Îíóí ýþçÿëëèéèíèí òàìàðçûñûíäà îëàíëàðûí ÷î-
õóñó èñÿ ÿñëèíäÿ èñòÿéèíÿ ÷àòìàéûá, ùå÷ îëìàñà óçóí äèëëÿðèéëÿ, áàéàüû
ñþùáÿòëÿðèéëÿ, ìöôÿññÿë òÿñâèðëÿðèéëÿ ãóðäëàðûíû þëäöðìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
...Âÿ áöòöí áó øåéëÿð ùàããûíäà ôèêèðëÿøäèêúÿ Òÿùìèíÿéÿ çÿíý åëÿ-
ìÿê ùÿâÿñè ýåò-ýåäÿ ñþíöá ýåäèðäè. Ùÿëÿ äöíÿí áó çÿíýèí áèð ìÿíàñû
âàðäûñà, áó ýöí, Äàäàøëà ñþùáÿòäÿí ñîíðà òàìàì éåðñèç áèð èø îëàðäû.
Çÿíý åëÿéèá íÿ áàðÿäÿ ñîðóøàúàãäû? Ñïàðòàê áàðÿäÿ, éà î òåëåâèçèéà ðå-
æèññîðó áàðÿäÿ? Éàõóä áàçà ìöäèðëÿðè, àëâåð÷èëÿð áàðÿäÿ? Òÿùìèíÿ íÿ
úàâàá âåðÿðäè áöòöí áó ñîðüó-ñóàëà? “ßýÿð ìÿíè ôàùèøÿ ùåñàá åëÿéèð-
ñÿíñÿ, îíäà íÿ òÿôàâöòö âàð ñÿíèí ö÷öí, — äåéÿ áèëÿðäè, — éîõ, ÿýÿð ùå-
ñàá åëÿìèðñÿí, íåúÿ àüëûâà ñûüûøäûðà áèëèðñÿí áöòöí áó øöáùÿëÿðè?” Áÿë-
êÿ äÿ ùÿð øåéè èíêàð åäÿúÿêäè, áèðúÿ î òåëåâèçèéà ðåæèññîðóíó áîéíóíà
àëàúàãäû... Éà Ñïàðòàêû... Íÿ èñÿ, éåíÿ ãàðûøûðäû Çàóðóí ôèêèðëÿðè. Éîõ,
þçöíö ÿëÿ àëìàëûäûð. Áöòöí áó øåéëÿð ùàããûíäà äöøöíìÿìÿëèäèð. Ýþç-
ëÿìÿëèäèð, âÿññàëàì. Ùå÷ êÿñíÿí Òÿùìèíÿ áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò àïàðìàã
ëàçûì äåéèë. Þçöíÿ äÿ çÿíý åëÿìÿê îëìàç... Ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð âÿñ-
ñàëàì... Ýåú-òåç þçö çÿíý åëÿéÿúÿê, áóíà Çàóðóí øÿêê-øöáùÿñè éîõ
èäè. Þçö çÿíý åëÿñÿ, þçö ýþðöø òÿéèí åëÿìÿê èñòÿñÿ, ýþðöø òÿéèí åëÿñÿ,
î çàìàí ñþçö à÷ìàã îëàð.

***
...Ýöíëÿð áèð-áèð þòöðäö. Òÿùìèíÿäÿí ñÿñ-ñîðàã éîõ èäè...

***
Áèð àõøàì Çèâÿð õàíûì ñþçàðàñû äåäè êè, Çàóðóí êîîïåðàòèâ ìÿíçèëè
áèð-èêè àéà ùàçûð îëìàëûäûð. Çàóð áó åéùàìûí ýèçëè ìÿíàñûíû áàøà
äöøöðäö: ìÿíçèëäÿí ñþùáÿò ñàëàíäà, àíàñû àðäûíúà åâëÿíìÿ áàðÿñèíäÿ
174
ñþç à÷àðäû... Çàóð äöøöíöðäö êè, äîüðóäàí, òÿÿúúöá ãàëàñû èøäèð. Àõû ëàï
éàõøû áèëèðäè êè, àíàñû ýÿëÿúÿê ýÿëèíèéëÿ éîëà ýåòìÿéÿúÿê, àðàëàðûíäà
äåäè-ãîäó îëàúàã, ñàíúûá-äàëàéàúàã ýÿëèíèíè, éîõ ÿýÿð ýÿëèí äÿ äèëëè-
äèëàâÿð îëñà, ñþç ýþòöðìÿéÿúÿê, úàâàáûíû âåðÿúÿê, äàâà-ìÿðÿêÿ ÿðøÿ
ãàëõàúàã, ñþçýàï äöøÿúÿê àðàëûüà âÿ áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, Çèâÿð
õàíûì îüëóíó åâëÿíäèðìÿéÿ, ãàéûíàíà îëìàüà úàí àòûðäû, òÿëÿñèðäè...
ßðøäÿí-êöðøäÿí, î éàíäàí-áó éàíäàí áàøëàíàðäû áó ñþùáÿò, ôèëàíêÿñ
îüëóíó åâëÿíäèðäè, ïåøìàíêÿñ ãûçûíû ÿðÿ âåðäè, ôèëàí÷öí åë÷è ýåäèáëÿð.
Ñîíðà Çèâÿð õàíûì ùÿðëÿéèá-ôûðëàéûá ýÿòèðÿðäè ñþçö Çàóðóí öñòöíÿ,
áàøëàðäû êè, áÿñ, äàùà éåêÿ îüëàíñàí, åâëÿíìÿê âàõòûíäûð, íÿ ÷àüàúàí
ñóáàé ýÿçèá äîëàíàúàãñàí, áèçèì äÿ äàé î éàøûìûç äåéèë, àòàí èêè äÿôÿ
èíôàðêò êå÷èðèá, ìÿíèì þçöìö áó àíäûðà ãàëìûø àñòìà ëàï ÿëäÿí ñàëûá,
ðÿâàäûðìû êè áèç áó äöíéàäàí íèñýèëëè, íàêàì êþ÷ÿê, îüëóìóçóí øàä
ýöíöíö ýþðìÿéÿê, áèðúÿ áàëàìûç÷öí åë÷è äöøìÿéÿê, êþíëö èñòÿéÿí,
ýþçö òóòàí áèð òÿìèç ãûçûí “ùÿðè”ñèíè àëìàéàã, òîéóíäà ñûíäûðà-ñûíäûðà
îéíàìàéàã, òîòóã-ìîòóã íÿâÿëÿðèìèçè àòûá-òóòóá îéíàòìàéàã âÿ ñ.
ãÿáèëäÿí ñþçëÿð, ñþçëÿð, ñþçëÿð... áîø-áîø ñþçëÿð. Õåéð, áàüûøëàéàúàã-
ñàí, áîø-áîø ñþçëÿð äåéèë áóíëàð... Áèçèì úàâàíëûüûìûç ÷ÿòèí êå÷èá, àú-
ëûüà, êàñûá÷ûëûüà, åùòèéàúà, ñûõûíòûéà äþçìöøöê, àììà áèð àðçóìóç
îëóá, àòàíûí äà, ìÿíèì äÿ êè, áàðû áàëàìûç õîøáÿõò îëñóí, áó äöíéàäà
ùå÷ íÿäÿí êîðëóã ÷ÿêìÿñèí, ùàëàë ñöäÿììèø, ïàê, òÿìèç áèð ãûçà ðàñò
ýÿëñèí, åâëÿíèá îüóë-óøàã ñàùèáè îëñóí, áèç äÿ ãîúà éàøûìûçäà áàõûá
ôÿðÿùëÿíÿê, öðÿéèìèç áþéöéöá äàüà äþíñöí, î ñÿàäÿò êè, úàâàíëûüûìûç-
äà áèçÿ íÿñèá îëìàäû, îüëóìóçóí, íÿâÿëÿðèìèçèí ãèñìÿòèíÿ äöøñöí, åëÿ
áèçèì õîøáÿõòëèéèìèç äÿ îíëàðûí õîøáÿõòëèéèäèð äÿ...
Çàóð áöòöí áó áÿëàüÿòÿ ñÿáèðëÿ òàá ýÿòèðÿð, áûüàëòû ãûìûøàð, íÿ “ùÿ”,
íÿ “éîõ” äåéÿðäè, àììà áó ñÿôÿð àíàñûíûí íèòãèíÿ òÿçÿ áèð úÿùÿò ÿëà-
âÿ îëóíäó, óçóí-óçàäû âÿ ìöúÿððÿä àðçóëàðû áó ñÿôÿð êîíêðåò áèð àäëà
áàüëàíäû. ßââÿë Çàóðà åëÿ ýÿëäè êè, ñÿùâ åøèäèá.
— Íÿ? — äåéÿ õÿáÿð àëäû, — ùàíñû Ôèðÿíýèç?
— Ãîíøóìóçó äåéèðÿì äÿ, Àëéàíûí ãûçûíû...
Áó àä, áó òÿêëèô î ãÿäÿð ýþçëÿíèëìÿç èäè êè, Çàóð ùÿòòà þçöíö èòèðäè:
— Î êè ëàï óøàãäûð.
— Óøàã íèéÿ îëóð, îí äîããóç éàøû âàð. Èíñòèòóòäà îõóéóð. Ñÿíäÿí
úÿìè-úöìëÿòàíû áåøúÿ éàø êè÷èêäèð. Åëÿ-áåëÿ äÿ îëìàëûäûð äà, ÿð ýÿðÿê
àðâàääàí áèð àç áþéöê îëñóí.
ßëáÿòòÿ, Çèâÿð õàíûì þçöéëÿ ÿðè àðàñûíäàêû éàø ôÿðãèíè íÿçÿðäÿ òó-
òóðäó — ñÿêêèç éàø êè÷èê èäè ÿðèíäàí.
175
 — Àòà-àíàñûíûí ÿìÿëëè-áàøëû êþíöëëÿðè âàð å... Àëéà íå÷ÿ êÿðÿì èøà-
ðÿ âóðóá ìÿíÿ... Äåéèð, ñÿí õîøáÿõòñÿí, áèð îüëóí âàð, îüëàíûí èøè íÿ-
äèð êè, ùàëâà... Îäåé, ìÿíèì äÿ îüëóì âàð, áèð ãûðíûã íèýàðàí÷ûëûüûí
÷ÿêìèðÿì îíóí. Àììà ãûç àéðû ìÿñÿëÿäèð. Ðàñòûíà êèì ÷ûõàúàã àíàñû
þëìöøöí, ùàíñû åâÿ, ùàíñû îúàüà äöøÿúÿê... Ìÿíèì ãûçûì, äåéèð, áèð à÷ûë-
ìàìûø ãþí÷ÿäèð, òàëå, äåéèð, ýþðÿí êèìèí áàüûíà ñàëàúàã áàëàìû... Àäàì,
äåéèð î âàõò öðÿéèí áóç êèìè åëÿéèð êè, ãàáàãúàäàí ãûçûâû êþ÷öðäöéöí
àèëÿíè òàíûéàñàí. Äàé ìÿí äÿ ëàï êåé Áàëàõàíûì äåéèëÿì êè, áèëèðÿì áó
ñþçëÿðè áèçèì÷öí äåéèð... Áàøà äöøöðÿì áó õàëû ùàðà âóðóð...
— Éàõøû íÿ ãà÷ùàãà÷äûð, íÿ îëóá áåëÿ, ãûçû ãàðûéûá åâäÿ ãàëûá êè? 19
éàøû âàð äà ãûçûí, àíàñû íÿ áåëÿ ÿë-àéàüà äöøöá?
— Àé-ùàé... Ìÿí íÿ äåéèðÿì, áó íÿ äåéèð... ßøè áàøà äöøìöðñÿí íÿ
ìÿñÿëÿäèð? Íÿ îëñóí 19 éàøû âàð? Áó ýöí-ñàáàù ÿðÿ ýåäÿñèäèð. Àëéà õà-
íûì äà îíäàí íèýàðàíäûð êè, êèìÿ ýåäÿúÿê, ùàíñû åâÿ, ùàíñû îúàüà äöøÿ-
úÿê. Áèð éàíäàí äà áèçÿ, áèçèì àèëÿéÿ áÿëÿääèð, ñÿíè òàíûéûð, ýþçöíöí ãà-
áàüûíäà áþéöìöñÿí, ùàíñû àíà èñòÿìÿç êè ãûçû íÿúèá éåðÿ äöøñöí?
— Éàõøû, áÿñ ñÿíÿ íÿ äöøöá áó úöð úàíôÿøàíëûã åëÿéèðñÿí. Õàëãûí
äÿðäè-ñÿðè ñÿíÿ ãàëûá?.. Úàâàí, ýþé÷ÿê ãûçäûð, âàõòû ýÿëÿð, ýåäÿð ÿðÿ
äÿ. Ñÿí íèéÿ îíóí äÿðäèíè ÷ÿêèðñÿí?
— Ìÿí áÿéÿì îíóí äÿðäèíè ÷ÿêèðÿì? Î ãûç åâäÿ ãàëìàéàúàã, ìÿí
ñÿíè ôèêèðëÿøèðÿì... Áåëÿ ãûçëàð ÷þëäÿ òþêöëöá ãàëìàéûá êè... Ýþçÿëëèê
äåéèðñÿí — ýþçÿëëèê, àüûë äåéèðñÿí — àüûë, éàõøû, ùþðìÿòëè àèëÿ äåéèðñÿí-
éàõøû ùþðìÿòëè àèëÿ, àáûð-ùÿéà, èñìÿò, àäàìû ýþðÿíäÿ ïóë êèìè ãûçàðûð,
äàé ñÿíÿ íÿ ëàçûìäûð?.. Áåëÿ ãûçíàí åâëÿíÿðñÿí þìðöí áîéó öðÿéèâè
áóç êèìè åëÿéÿðñÿí, ùå÷ êèìèí éàíûíäà äà áàøûí àøàüû îëìàç... Ñÿí,
äåéÿñÿí, áåëÿ-áåëÿ øåéëÿðè ùÿëÿ ÿìÿëëè-áàøëû ãàíûá åëÿìèðñÿí?
Ãÿðèáÿäèð êè, Çèâÿð õàíûì Ôèðÿíýèçèí áöòöí ìÿçèééÿòëÿðèíè áèð-áèð
ñàäàëàäûãúà ãåéðè-èõòèéàðè Òÿùìèíÿ ýÿëèá äóðóðäó Çàóðóí ýþçëÿðè ãàð-
øûñûíäà âÿ Çàóð áó ñààòúà äóðóá Òÿùìèíÿéÿ çÿíý åëÿìÿê, îíóíëà
ýþðöøìÿê èñòÿéèíè ýöúëÿ áîüóðäó.
Çèâÿð:
— Ñàáàù ñÿíèí àä ýöíöíÿ ýÿëÿúÿêëÿð, — äåäè.
Çàóðóí ôèêèðëÿðè òàìàì áàøãà éåðäÿ îëäóüó ö÷öí áó õÿáÿðäÿí äèêñèíäè:
— Ýÿëÿúÿêëÿð? Êèì ýÿëÿúÿê?
— Íåúÿ éÿíè êèì? Áÿñ ñÿùÿðäÿí áÿðè êèìäÿí äàíûøûðàì... Ãîíøó-
ëàðûìûç — Àëéà, ÿðè... ãûçëàðûíû äà ýÿòèðÿúÿêëÿð.
Çàóðóí åëÿ áèë è÷èíäÿ ÷ûðàã àëûøäû: íåúÿ îëóá êè, áóíó íÿçÿðÿ àë-
ìàéûá. Ñàü îëñóí àíàñû, éàäûíà ñàëäû: àõû, ñàáàù àä ýöíöäöð. Òÿùìèíÿ-
176
äÿ äÿ áèëèð áó ýöíö, äÿôòÿð÷ÿñèíÿ äà éàçûá. Äåìÿëè, áàõ, áó ýöíö ýþç-
ëÿéèðìèø, îíà ýþðÿ çÿíý åëÿìèðìèø. Áÿùàíÿ ëàçûì èìèø îíà çÿíý åëÿ-
ìÿê÷öí, éåíèäÿí ýþðöøìÿê÷öí, áöòöí ÿëàãÿëÿðèíè éåíèäÿí áÿðïà åëÿ-
ìÿê÷öí... ßëáÿòòÿ êè, áåëÿäèð,
Èíäè Çàóð ñåâèíúëÿ äöøöíöðäö áó áàðÿäÿ: ÷îõäàí áÿðè, òà ëàï óçàã
êþðïÿëèéèíäÿ ãàëìûø óøàãëûã èëëÿðèíäÿí áÿðè ùå÷ áèð çàìàí àä ýöíö
ùàããûíäà áåëÿ áûð èíòèçàðëà äöøöíìÿìèøäè. Óøàãëûã èëëÿðèíäÿí áÿðè ùÿ-
ìèøÿ áó ýöí — Çàóðóí àä ýöíö îíó äàðûõäûðàðäû, àõû, áó ýöí îíóí÷öí
òàìàìèëÿ éàä âÿ éàáàí÷û îëàí ãîùóìëàð òîïëàøàð, áàéàüû ñþùáÿòëÿð
åäÿð, äóçñóç ñàüëûãëàð äåéÿðäèëÿð, ñåíòéàáð àéû îëäóüó ö÷öí ùÿëÿ èñòè
îëàðäû. Ùàìûíûí ïàë-ïàëòàðû èñëàíûá áÿäÿíèíÿ éàïûøàðäû, îòàãëàðûíäàí òÿð
èéè ýÿëÿðäè âÿ Çàóð ñÿáèðñèçëèêëÿ ìÿúëèñèí ãóðòàðìàñûíû, ãîíàãëàðûí
äàüûëûøìàñûíû ýþçëÿðäè. Èíäè èñÿ ñàáàùêû ýöí ùàããûíäà õîø áèð èíòèçàðëà
äöøöíöðäö. Îíà ãèéìÿòëè áèð ùÿäèééÿ áÿõø åäÿúÿê ýöí êèìè... Ýþçëÿ-
íèëìÿç ñåâèíúëÿðëÿ äîëó îëàí áèð ýöí êèìè... Óøàãëûãäàêû êèìè...

***
Àä ýöíö äåéèë, àä ýöíöíöí àõøàìû çÿíý åëÿäè... Äàùà äîüðóñó,
ýåúÿñè. Ýåúÿ éàðûíû êå÷ìèøäè âÿ òÿãâèìäÿ, äîüðóäàí äà, ñåíòéàáðûí
23-ö èäè — Çàóðóí àä ýöíö. Çàóð éàòàüûíà ýèðìèøäèñÿ äÿ, ùÿëÿ éàòìà-
ìûøäû. Åâèí ùÿð éåðèíäÿ èøûã ñþíìÿéèíúÿ âÿ áöòöí ñÿñëÿð êÿñèëìÿéèíúÿ
éóõóëàéà áèëìèðäè. Àòàñû ùÿìèøÿ åðêÿí éàòàð, ñÿùÿð äÿ åðòÿäÿí äóðàðäû.
Àíàñû èñÿ Áàêûíûí òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðè ãóðòàðàí êèìè ýåäÿðäè éàò-
ìàüà... Áó ýåúÿ äÿ àòàñû ÷îõäàí éóõóëàìûøäû, àììà àíàñû ùÿëÿ îéàã
èäè. Ãîíøó Ñèòàðÿéëÿ áèðëèêäÿ ìÿòáÿõäÿ ÿëëÿøèðäè, ñàáàùêû ãîíàãëûüûí
ùàçûðëûüûíû ýþðöðäöëÿð. Ìÿòáÿõäÿí øèðíè âÿ ÿäâèééàò ãîõóñó ýÿëèðäè —
ïàõëàâà, øÿêÿðáóðà, øÿêÿð÷þðÿéè... Úöðáÿúöð ïèðîãëàð, ïèðîæíàëàð, òîðòëàð
ùàçûðëàìàã ñàðûäàí Çèâÿð õàíûìûí òàéû-áÿðàáÿðè éîõ èäè. Àììà ñàáàù-
êû ýöí þç àäè ìÿùàðÿòèíè äÿ âóðóá êå÷ìÿëèéäè, — àõû, îíóí ìÿúëèñèíÿ
Àëéà êèìè òÿëÿáêàð áèð ùàêèì ãèéìÿò âåðÿúÿêäè. Ìÿòáÿõäÿí àíàñûéëà
Ñèòàðÿíèí éàâàø ñÿñëÿðè ýÿëèðäè, ïðîôåññîðóí âÿ Çàóðóí éóõóñóíà ìàíå
îëìàìàã÷öí ãàäûíëàð õûñûí-õûñûí äàíûøûðäûëàð. Çàóð îíëàðûí ùÿð êÿëìÿ-
ñèíè äÿãèã åøèòìÿñÿ äÿ, ñþùáÿòëÿðèíèí ìÿçìóíóíäàí àýàù èäè: ãàäûíëàð
õÿìèðèí éàõøû ãàëõìàñûíäàí, ëàéëàðûí íàçèê éîüðóëìàñûíäàí, ãîç-ôûí-
äûüûí íàðûí ÿçèëèá øÿêÿðëÿ ãàðûøäûðûëìàñûíäàí, ïàõëàâàéà âóðóëàúàã
ÿäâèééàòûí ìèãäàðûíäàí äàíûøûðäûëàð. Ñàáàùêû ìÿúëèñäÿí, ãîíàãëàðäàí
äàíûøûðäûëàð — êèì ïàõëàâàíû, øÿêÿðáóðàíû äàùà ÷îõ ñåâèð, êèìèí ùàíñû
òîðòäàí, ùàíñû ïèðîãäàí, ùàíñû ïèðîæíàäàí äàùà ÷îõ õîøó ýÿëèð, ùàíñû êè-
177
øè äÿëèñèäèð øèðíèééàòûí, ùàíñû ãàäûíà ùå÷ áèð øåé áÿéÿíäèðìÿê îëìóð,
ùàëáóêè êå÷ÿí ñÿôÿð þç åâëÿðèíäÿ àøûíûí ãàçìàüû éàíûá êþñþé îëìóø-
äó... Îëàíäà îëóð äà, àé Çèâÿð áàúû, èøäè, äöøìÿêíÿíäè äÿ. Îðàñû äà åëÿ-
äèð å, àé Ñèòàðÿ, äîüðóäàí, áþéöê ìÿúëèñ éîëà ñàëìàã çîð èøäèð, àäàìûí
ëàï êÿëÿéè êÿñèëèð, ÿëäÿí äöøöðñÿí, àììà áèð éàíà áàõàíäà áèðúÿ áàëà-
âûí ìÿúëèñèíäÿ äÿ ãîëóâó ÷ûðìàëàìàéûá çÿùìÿò ÷ÿêìÿñÿí, áÿñ íÿ
âàõò ÷ÿêÿúÿêñÿí... ßëáÿòòÿ, àé Çèâÿð áàúû, ìàøàëëàù, Àëëàù ñàõëàñûí,
áåëÿ îüóë áþéöòìöñÿí, èíäè ýÿðÿê ùÿð ÿçèééÿòèíÿ äÿ äþçÿñÿí. Áÿñ
íåúÿ, àé Ñèòàðÿ, îíóí áîéóíà ãóðáàí îëóì, ãûçûëäûð îíóí õàñèééÿòè,
èïÿê êèìè éóìøàãäûð, öðÿéè äÿ åëÿ òÿìèçäèð, åëÿ òÿìèçäèð, ñàíàñàí
øöøÿäèð, îäóð êè, õÿòÿðÿëèéÿì äÿ, àé Ñèòàðÿ, áó úöð êè òÿìèç óøàãäûð,
öðÿéè øöøÿ êèìè ñàôäûð, ùÿð øåéÿ, ùÿð ñþçÿ, ùàìûéà èíàíàíäûð, åëÿ ãîð-
õóðàì êè, êå÷ñèí áèð àôÿòèí úÿíýèíÿ, ñàï êèìè äîëàñûí áàðìàüûíà áàëà-
ìû. Åù, àé Çèâÿð áàúû, àüçûâû õåéèðëèéÿ à÷, äöíéà áÿýÿì äÿðÿáÿéëèêäèð-
çàääûð, íÿ äàíûøûðñàí, Çàóð åëÿ àúèç-àâàðà äåéèë, äåìÿ, ìàøàëëàù àüûë-
ëû-ìÿðèôÿòëè îüëàíäûð, ùÿð øåéèí éåðèí áèëÿíäèð, öðÿéèíÿ-çàäà ñàëìà, ñÿí
àëëàù, âàõñåé, âàõñåé, ïèðîã éàíäû, áàøûìûç ñþùáÿòÿ ãàðûøäû...
...Âÿ áó âàõò òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Çàóð éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, — áó âàõò
àíúàã îíà çÿíý åëÿéÿ áèëÿðäèëÿð: êèì îëà? Äÿñòÿéè ãàëäûðäû:
— Àëëî!
Äÿñòÿéÿ ãàðìàãàðûøûã ñÿñëÿð äîëäó, — à÷ûã ùàâàäàí çÿíý îëóíìóø-
äó — êö÷ÿéäèìè, ìåéäàíäûìû — ìöõòÿëèô ùÿíèðòèëÿð ýÿëèðäè, ñîíðà áó
ùÿíèðòèëÿðèí è÷èíäÿí óçàã áèð ñÿñ äóðóëäó, àéäûí åøèäèëäè, Çàóð äÿðùàë áó
ñÿñè òàíûäû.
— Ìÿíÿì, Çàóðèê, — äåäè Òÿùìèíÿ. — Áàüûøëà êè, áåëÿ ýåú çÿíý
åëÿéèðÿì... Äàíûøà áèëèðñÿí?
— ßëáÿòòÿ.
— Áöòöí ýöíö ñÿíÿ çÿíý åëÿìÿê èñòÿéèðäèì, àììà áàøûì åëÿ ãà-
ðûøäû êè, ìàúàë òàïà áèëìÿäèì... — Ñÿñ àðàäà êÿñèëèðäè, õÿòëÿðèí, úèùàçëà-
ðûí õûðûëòûñûíà ãàðûøûá èòèðäè, àììà Çàóð ùÿð ùàëäà Òÿùìèíÿíèí äåäèêëÿ-
ðèíè äÿãèã ãàâðàéûðäû.
— Ñÿíÿ àåðîïîðòäàí çÿíý âóðóðàì. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ó÷óðàì.
Çàóð ñóñóá äèíëÿéèðäè, íÿèíêè úàâàá âåðìèðäè, ùå÷ “ùÿ”, “éîõ” äà
äåìèðäè. Òÿùìèíÿ òÿÿúúöáëÿ:
— Åøèäèðñÿí ìÿíè, Çàóð? — äåéÿ õÿáÿð àëäû. — Ùÿ, åøèäèðñÿí?
— Åøèäèðÿì...
— Ñÿíè òÿáðèê åëÿéèðÿì... Éàäûìäàäûð, àõû, — áó ýöí àä ýöíöíäöð.
Ñÿíÿ ùÿäèééÿ äÿ àëìûøàì. Ñàáàù ñÿíÿ ÷àòäûðàúàãëàð, — òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ
178
äàíûøûðäû, åëÿ áèë ãîðõóðäó êè, áèðäÿí òåëåôîí ÿëàãÿñè ãûðûëàð âÿ äåìÿê
èñòÿäèéè ÿñàñ øåéè äåéÿ áèëìÿç, — áàëàúà áèð øåéäèð ùÿäèééÿì, àììà
ùÿìèøÿ ñÿíèí éàíûíäà îëàúàã êè, ìÿíè ùÿìèøÿ éàäà ñàëàñàí... Ñàáàù
ñÿíÿ ÷àòäûðàúàãëàð... Ìÿäèíÿ, ãîíøóì ýÿòèðÿúÿê... èøèâÿ.
Çàóð:
— Òÿøÿêêöð åäèðÿì, — äåäè. — Éàõøû, ñîðóøìàã àéûá îëìàñûí, ùàðà
ó÷óðñàí áåëÿ, íÿ ìöíàñèáÿòëÿ? — Ùèññ åëÿäè êè, ìÿòáÿõäÿ ñóñäóëàð, éÿ-
ãèí îíóí äàíûøûüûíà ãóëàã âåðèðäèëÿð. Òÿùìèíÿ ñåâèíúëÿ:
— Ìîñêâàéà, — äåäè. — Ìîñêâàäàí ñàáàù áèçèì âåðèëèøèìèç âàð.
Ïðîãðàìû ìÿí àïàðàúàüàì. Áàõàðñàí. — Ñîíðà òÿëÿñèê ÿëàâÿ åòäè. —
Éàõøû, Çàóðèê, ùÿëÿëèê, ìÿíÿ ÿë åëÿéèðëÿð îðäàí, òÿééàðÿéÿ ìèíèê áàø-
ëàéûá...
Àåðîïîðò Çàóðóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíäû: ýåúÿéÿ ãÿðã îëìóø
ó÷óø ìåéäàíû, ðÿíýáÿðÿíý ñèãíàë èøûãëàðû, ãàïûñû à÷ûã òÿééàðÿ, òðàï âÿ
òðàïäà Òÿùìèíÿíèí òÿçÿ äîñòëàðû — òåëåâèçèéà èø÷èëÿðè, ãàïûíûí àüçûíäà
êè÷èê, úèá ôÿíÿðèíè éàíäûðûá áèëåòëÿðè éîõëàéàí ñòöàðäåññà. Áèð àçäàí
Òÿùìèíÿ äÿ òðàïëà äûðìàøàúàã, ñîíðà òÿééàðÿíèí ãàïûëàðû êèï áàüëà-
íàúàã, ïðîïåëëÿð ùÿðëÿíÿúÿê, òÿééàðÿ éåðëÿ áèð àç ãà÷ûá ùàâàéà éöêñÿ-
ëÿúÿê. Áèð äÿñòÿ òåëåâèçèéà èø÷èëÿðè äåéèá-ýöëÿúÿê, çàðàôàòëàøàúàã,
ñàáàùêû âåðèëèøëÿðèíäÿí, öìóìè èøëÿðèíäÿí äàíûøàúàãëàð.
...Âÿ Òÿùìèíÿ äÿ îíëàðûí è÷èíäÿ îëàúàã. Î êþùíÿ äîñòó — òåëåâèçèéà
ðåæèññîðó, íÿäèð îíóí àäû, Ìóõòàðäûð, íÿäèð, — î äà éÿãèí îðàäàäûð,
Ìîñêâàéà ýåäèð î äà... Áÿëêÿ òðàïäàí ÿë åëÿéÿí, Òÿùìèíÿíè ÷àüûðàí äà
åëÿ îäóð. Éà áÿëêÿ èíäè ëàï Òÿùìèíÿíèí éàíûíäàäûð, òåëåôîíóí
áþéðöíäÿ, Òÿùìèíÿíèí Çàóðëà ñþùáÿòèíè äèíëÿéèð. Ìÿòáÿõäÿí àíàñûéëà
Ñèòàðÿ Çàóðóí ñþùáÿòèíè äèíëÿéÿí êèìè...
Òÿùìèíÿíèí áó ýåúÿ çÿíýè Çàóðóí öðÿéèíè ìöõòÿëèô ãàòìàãàðûøûã
ùèññëÿðëÿ äîëäóðìóøäó, — à÷ûã òÿééàðÿ ìåéäàíûíûí íÿôÿñ ýåíèøëèéè,
òÿééàðÿíèí ãàëõàúàüû ýþéëÿðèí óëäóçëó ãàðàíëûüû âàðäû áó òåëåôîí çÿíýèí-
äÿ. Òÿùìèíÿíèí ñÿñè, íÿâàçèøè, îíà — Çàóðà äèããÿòè âàðäû... Àììà áèð
äÿ Çàóðà éàáàí÷û îëàí þçýÿ ñåâèíúè âàðäû, óçàã ñÿôÿð ôÿðÿùè — áàøãà
ùÿéàò, éåíè òàíûøëûãëàð, ìöíàñèáÿòëÿð êÿëÿôè âàðäû âÿ áöòöí áóíëàð Òÿù-
ìèíÿíèí éåíè èøè, éåíè ùÿéàòû èäè. — Çàóðóí ýþçöíäÿí èðàã, þìðöíäÿí
óçàã îëàí éàä áèð äöíéàäàí ýÿëèðäè áó ñîðàãëàð...
— Ñàëàìàò ãàë, Çàóðèê, áîë-áîë ñÿàäÿò àðçóëàéûðàì ñÿíÿ...
— Ñÿíÿ äÿ éàõøû éîë, — äåäè. Çàóð. — Íå÷ÿ âàõòà ýåäèðñÿí?
— Ö÷ ýöíëöéÿ, — äåäè, ñöêóò ÷þêäö, ýþðöíöð, áó ñöêóò ÿðçèíäÿ
ýþòöð-ãîé åäèðìèø: äåñèí, äåìÿñèí, íÿùàéÿò, ãÿðàðà ýÿëèá éàâàø ñÿñëÿ
179
(äîüðóäàíìû ýþðÿñÿí éàíûíäà êèìñÿ âàðäû, îíà ýþðÿ éàâàøäàí äåäè
áóíó) — ïû÷ûëòûéëà ÿëàâÿ åòäè: — Ñÿí äÿ ó÷ ýÿë Ìîñêâàéà, Çàóðèê... Éàõ-
øû, ìÿí ãà÷äûì, ùÿëÿëèê...
Ñîíðà äÿñòÿêäÿí êÿñèê-êÿñèê ñèãíàëëàð åøèäèëäè. Çàóð Òÿùìèíÿíèí
ñîí òÿêëèôè áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö: äîüðóäàíìû Òÿùìèíÿ áó ñþçëÿðè äåäè
— ñîí ýþðöøëÿðèíäÿ “äàùà àéðûëìàëûéûã” ãÿðàðûíû âåðÿíäÿí ñîíðà, îíëà-
ðûí èäàðÿñèíäÿí, Äàäàøûí ëÿíý èøëÿéÿí øþáÿñèíäÿí ÷ûõûá ùàé-êöéëö,
ÿñÿáè, äàèì ùÿðÿêÿòäÿ âÿ òÿëÿñìÿäÿ îëàí òåëåâèçèéà äöíéàñûíà äöøÿí-
äÿí ñîíðà, òÿçÿ äîñòëàðû-òàíûøëàðûéëà áèð éåðäÿ Ìîñêâàéà ó÷àðêÿí,
ìÿùç îíà, Çàóðà òÿêëèô åëÿäè êè, äàëûíúà ýÿëñèí... Éîõ Çàóð éàíûëìûðäû,
åëÿ-áåëÿúÿ äåìèøäè Òÿùìèíÿ:
— Çàóðèê, ó÷ ýÿë Ìîñêâàéà...
— Êèì èäè î? — ìÿòáÿõäÿí àíàñûíûí ñÿñè ýÿëäè.
— Ùå÷, — äåäè. — Áèð òàíûøûì èäè.

Áåøèícè ôÿñèë

Äåýèëäèì ìÿí ñÿíÿ ìàèë, ñÿí åòäèí ÿãëèìè çàèë.

Ìÿíÿ òÿí åéëÿéÿí ãàôèë ñÿíè ýþðúÿê óòàíìàçìû?

Çàóðóí òÿãðèáè ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ Áàêûäà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-

ëèêàñûíûí áàøãà øÿùÿð, êÿíä, øÿùÿð âÿ êÿíäòèïëè ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ îíëàðûí
éåòìèø éåääè íÿôÿð ãîùóìó âàðäû. Àòàñûíûí âÿ àíàñûíûí ùåñàáëàìàëàðû
åòèáàðëû äåéèëäè. Êåôëÿðèíèí êþê âàõòëàðûíäà áèð-áèðèëÿðèíèí ãîùóì-ÿã-
ðÿáàñûíû ñàéìàüà áàøëàéàíäà àòàñû îðòàëûüà áèð ðÿãÿì ÷ûõàðûðäû, àíàñû
àéðû. Àíàñûíûí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ àòàñûíûí ãîùóìó äàùà ÷îõ èäè, àòà-
ñûíûí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ ÿêñèíÿ. Àíàñû: “Áèáèì íÿâÿñèíèí þýåé
ÿìèñè îüëó ùàðàäàí ìÿíèì ãîùóìóì îëäó êè...” — äåéÿðäè, àììà þçö
Ìÿúèäèí äàéûñû ãûçûíûí áàëäûçû îüëóíó ÿðèíÿ éàõûí ãîùóì ñàéàðäû. “Ùÿð
ùàëäà àëè ìÿêòÿáÿ ýèðÿíäÿ ñÿíèí éàíûíà ýÿëìèøäè êè, éàõûí ãîùóìóñàí,
ñÿí äÿ îíà êþìÿê åëÿäèí... Äîüðóäóð, èøè äöçÿëÿíäÿí ñîíðà áèð äÿ
öçöíö ýþðìÿäèê, àììà ùÿð ùàëäà..”.
ßñëèíäÿ, àòà âÿ àíà ãîùóìëàðûíäàí áàøãà áèð äÿ âàðäû, Ìÿúèä äå-
ìèø, “ñåçîí ãîùóìëàðû”. Ìÿëóì äåéèëäè êè, îíëàð êèìèí òÿðÿôèíäÿí ùàð-
äàí ãîùóì èäèëÿð, àììà åëÿ êè, èìòàùàí ìþâñöìö áàøëàíûðäû, áó ùàðà-
äàíñà ïåéäà îëìóø “ñåçîí ãîùóìëàðû” ãàïûëàðûíû êÿñäèðèðäèëÿð. Íèçà-
ìèäÿí, Ôèðäîâñèäÿí, Ñÿäèäÿí òóòàðëû ìèñàëëàð ýÿòèðèá èñáàò åäèðäèëÿð êè,
180
ãîùóì-ÿãðÿáà äàð ýöíäÿ ýÿðÿê îëàð âà ÿýÿð Ìÿúèä óøàüà êþìÿê åëÿ-
ìÿñÿ, äåìÿëè, áþéöê øàèðëÿðèí ùèêìÿòëè êÿëàìëàðûíûí áèð ãÿïèêëèê ìÿ-
íàñû éîõìóø... Àäÿòÿí áó ìöäðèê áåéòëÿð Ìÿúèäýèëèí åâëÿðèíäÿ éàé àé-
ëàðûíäà, ñûíàã èìòàùàíëàðû äþâðöíäÿ äàùà ÷îõ ñÿñëÿíèðäè, àììà áàøãà
ìþâñöìëÿðäÿ äÿ úöðáÿúöð ãîùóìëàðûí úöðáÿúöð õàùèøëÿðèíäÿí, òÿâÿã-
ãÿëÿðèíäÿí àñóäÿ äåéèëäè Ìÿúèäèí áàøû... Ìÿúèä öðÿéèéóìøàã àäàì èäè,
ÿëèíäÿí ýÿëÿí éàõøûëûüû ãîùóìëàðûíäàí äà, ãîùóìó îëìàéàí, òàíûéûá-
òàíûìàäûüû àäàìëàðäàí äà ÿñèðýÿìÿçäè âÿ ùå÷ áèð âàõò äà åëÿäèêëÿðè
éàõøûëûãëàðûí ìöãàáèëèíäÿ ùå÷ áèð øåé ýþçëÿìÿçäè, ùå÷ ãóðó “ñàü îë"óí
äà òÿìÿííàñûíäà äåéèëäè. Àììà ùÿðäÿí-áèðäÿí, ýþðöðñÿí äöøöðäö áå-
ëÿ áèð èø êè, éàõøûëûã åëÿäèéè àäàì, äàð ýöíöíäÿ ãîëóíäàí òóòäóüó øÿõñ
ìÿãñÿäèíÿ ÷àòàí êèìè áèðäÿôÿëèê éîõ îëóðäó, èëèì-èëèì èòèðäè, íÿ èçè, íÿ
òîçó ãàëûðäû, áåëÿ ìÿãàìëàðäà Ìÿúèä äÿ ýþðöðñÿí, ùÿðäÿí ñåýàù öñ-
òöíäÿ äîäàãàëòû çöìçöìÿ åäÿðäè: “Áàüäà ÿðèê âàð èäè, ñàëàì-ìÿëèê âàð
èäè, áàüäàí ÿðèê ãóðòàðäû, ñàëàì-ìÿëèê ãóðòàðäû”.
Áó, àòàñûíûí ÿçáÿð áèëäèéè éåýàíÿ øåèð ìèñðàëàðûéäû âÿ éåýàíÿ ìó-
ñèãè ìîòèâè èäè, ïðîôåññîð áóíó, þçôÿàëèééÿò èøòèðàê÷ûëàðû êèìè, þçö
þçöé÷öí, þç äèëõîøëóüó ö÷öí îõóéóðäó. Àììà, ùÿð ùàëäà áó ìöâÿã-
ãÿòè öçÿ ÷ûõûá áèðäÿí-áèðÿ äÿ ãåéá îëàí òÿìàííàëû ãîùóìëàðäàí ñàâàéû
ÿñèë éàõûí ãîùóìëàðû äà âàðäû âÿ áó ãîùóìëàðëà äàèìè ñûõ ÿëàãÿ ñàõ-
ëàéûðäûëàð. Áåëÿ éàõûí ãîùóìëàð Çèâÿð õàíûìûí áàúûëàðû, õàëàñû âÿ õàëàñû
ãûçëàðûíäàí èáàðÿò èäè âÿ áèð äÿ Ìÿúèäèí, Áàêûäà éàøàéàí éåýàíÿ éàõûí
ãîùóìó — ìÿøùóð úÿððàù, ïðîôåññîð Áÿùðàì Çåéíàëëû. Øöáùÿñèç, Áÿù-
ðàì Çåéíàëëûíûí àèëÿñè — àðâàäû Ðöõñàðÿ õàíûì, îüëó Ðàñèì äÿ éàõûí
ãîùóìëàðäàí ñàéûëûðäû, àììà Áÿùðàìûí äàâàäà ùÿëàê îëìóø ãàðäàøû-
íûí îüëó Ãèéàñëà ýåäèø-ýÿëèøëÿðè éîõ èäè... Ìÿúèä áèëèðäè êè, Ãèéàñ Äèëà-
ðÿ àäëû áèð ãûçëà åâëÿíèá, áèð îüóëëàðû âàð, àììà íÿ þçö, íÿ äÿ Çèâÿðëÿ
Çàóð Ãèéàñûí àèëÿñèéëÿ ùå÷ òàíûø äà äåéèëäèëÿð. Þìöðëÿðèíäÿ áèð-áèðèëÿ-
ðèíèí ãàïûñûíû à÷ìàìûøäûëàð, äåéÿñÿí Ãèéàñûí ÿìèñè Áÿùðàìëà ýåäèø-
ýÿëèøëÿðè âàðäû, àììà Ìÿúèäýèë Áÿùðàìýèëäÿ òåç-òåç ãîíàã îëñàëàð äà,
áèð äÿôÿ äÿ îíëàðäà Ãèéàñýèëÿ ðàñò ýÿëìÿìèøäèëÿð... Àäÿòÿí Áÿùðàì-
ýèëëÿ, áàøãà ãîùóìëàðëà ýþðöøëÿðè äÿ ìöÿééÿí ùàäèñÿäÿí-ùàäèñÿéÿ,
òàðèõäÿí-òàðèõÿ îëàðäû — àä ýöíëÿðèíäÿ, òîé-íèøàíäà, éà, Àëëàù åëÿìÿ-
ñèí, ùöçð ìÿúëèñëÿðèíäÿ... Áó ýöí — Çàóðóí àä ýöíöíÿ äÿ áåø-àëòû íÿ-
ôÿð ãîùóì ýÿëìèøäè — Çèâÿðèí èêè áàúûñû, áèð õàëàñû ãûçû, (î áèðè õàëàñû ãû-
çû ýÿëìÿìèøäè, õàëàñû õÿñòÿéäè, ãûçû äà îíóí êåøèéèíè ÷ÿêèðäè), Áÿùðàì
Çåéíàëëû àðâàäû Ðöõñàðÿ õàíûìëà, (îíëàð äà îüóëëàðû Ðàñèìñèç ýÿëìèøäè-
ëÿð...) Ìÿúèäèí èø éåðèíäÿí äÿ èêè íÿôÿð ýÿëìèøäè âÿ î úöìëÿäÿí àòàñû-
181
íûí êàôåäðàñûíäà àññèñòåíò îëàí Øàùèí. Øàùèí Çàóðëà ùÿìéàø èäè âÿ îíëà-
ðûí àèëÿëÿðè ö÷öí ÿâÿçñèç áèð àäàì èäè — íÿ ëàçûì îëñàéäû éåðèí äåøèéèí-
äÿí òàïàðäû. — Áàõ, åëÿ áóýöíêö ìÿúëèñ÷öí áöòöí ýÿðÿê îëàí ñóðñàòû —
ñÿäðè äöéöñöíäÿí, òÿçÿ áàëûãäàí, êöðöäÿí òóòìóø ùÿð úöð õûðûì-õûðäàé-
àúàí — íÿ áèëèì áîðcîìäó, éàøûë íîõóääó, ìàéîíåçäè-ôèëàíäû — ùàìûñû-
íû Øàùèí “òÿøêèë åëÿìèøäè”... Ãîíøóëàðëà åëÿ ìåùðèáàí÷ûëûãëàðû éîõ èäè,
ãîíøóëàðäàí áèðúÿ Ìóðòóçîâýèë èäè ãîíàãëàðû — Ìóðòóç þçö — èñòåôàéà
÷ûõìûø ïîëêîâíèê Ìóðòóç Ìóðòóçîâ áöòöí îðäåí, ìåäàëëàðûíû òàõìûøäû, —
àðâàäû Àëéà âÿ ãûçëàðû Ôèðÿíýèç. “Ãûçëàðûíû áèçèìêèëÿðÿ — ãîùóìëàðûìûçà
ýþñòÿðìÿéÿ ýÿòèðèáëÿð” — äåéÿ äöøöíìöøäö Çàóð. Àììà ìÿñÿëÿ îíäà-
äûð êè, Ìóðòóçîâëàðëà áèð éåðäÿ Çàóðóí òàíûìàäûüû áàøãà áèð ÿð-àðâàä äà
ýÿëìèøäè, íåúÿ äåéÿðëÿð, ÷àüûðûëìàìûø ãîíàãëàð. Àëéà õàíûì èçàùìû åëÿé-
èðäè, öçðìö èñòÿéèðäè, ùÿð ùàëäà ãåéðè-ìöÿééÿí áèð òîíëà:
— Òàùèðÿéëÿ Úàááàð äà ýÿëèá ÷ûõäûëàð áèçÿ, äàðòäûì îíëàðû äà ýÿòèð-
äèì, — äåäè.
Òàùèðÿ Àëéàíûí îðòàíúûë áàúûñû èäè. ×öíêè êè÷èê áàúûñû äà âàðäû —
Ñöðÿééà, Íåìÿòèí àðâàäû. Íåìÿò òÿðúöìÿ÷è èäè. Çàóðëà áèð íÿøðèééàòäà èø-
ëÿéèðäè âÿ Çàóð îíó ñîí äÿðÿúÿ äóçñóç-äàäñûç áèð àäàì ùåñàá åëÿéèðäè.
Àììà Úàááàðëà Òàùèðÿíè Çàóð áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðäö.
Òàùèðÿ äÿ Çèâÿð õàíûìà:
— Ñÿí àëëàù, áàüûøëàéûí,— äåäè. — Àëéà ãûð-ãûú îëäó êè, ýÿðÿê ñèç äÿ
ýåäÿñèç, ùå÷ áèëìèðäèì êè, Çàóðóí àä ýöíöäöð áó ýöí... ùÿäèééÿ áèçèì
áîéíóìóçà. — Ýóéà Òàùèðÿ öçðõàùëûã åëÿéèðäè, àììà áó ñþçëÿðè åëÿ
áþéöê áèð òÿøÿõõöñëÿ äåéèðäè êè, îíëàðûí ìÿíàñû òàìàì áàøãà úöð ÷ûõûð-
äû: éÿíè ñèçèí ìèííÿòèíèç îëñóí êè, áèç òÿøðèô ýÿòèðèá ñèçÿ ãîíàã ýÿëìèøèê.
Çèâÿð õàíûì:
— Åéèá äåéèëìè, íÿ äàíûøûðñûç, þç åâèíèçäèð, õîø ýÿëìèñèíèç, — äåéèðäè.
Àììà Çàóð îíà äà ôèêèð âåðäè êè, àíàñû äà òÿëÿôôöç åëÿäèéè ñþçëÿðÿ òà-
ìàì áàøãà ìÿíà âåðäè. Àíàñû äà ùèññ åëÿìèøäè Òàùèðÿíèí ôîðñóíó,
þçöíäÿí ìöøòÿáåùëèéèíè âÿ èìêàí òàïàí êèìè îíó éåðèíäÿ îòóçäóðàñûéäû...
Çàóð áóíó äà áàøà äöøöðäö êè, ãîíøóëàðûí áó íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè
éàëíûç. Ôèðÿíýèçè ýþñòÿðìÿê÷öí ýÿëìÿéèá, ùÿì äÿ Çàóðà áàõìàüà ýÿ-
ëèá. Äàùà äîüðóñó, éàëíûç òÿê áèð Çàóðà éîõ, îüëàíûí àèëÿñèíÿ, ãîùóì-
ÿãðÿáàñûíà, åâëÿðèíÿ-åøèêëÿðèíÿ, äîëàíàúàãëàðûíà âÿ äàâðàíûøëàðûíà, áèð
ñþç, “áèçèì Ôèðî÷êàíûí” äöøÿ áèëÿúÿéè ìöùèòÿ... Òàùèðÿ, ýþðöíöð, Àëéà-
íûí éàëíûç áàúûñû äåéèëäè, ùÿì äÿ ÿí éàõûí ìÿñëÿùÿò-ìÿøâÿðÿò÷èñè èäè,
îäóð êè, îíóí ðÿéè, ôèêðè, òÿÿññöðàòû âàúèá èäè... Çàóð, è÷èíäÿ áöòöí áó
áàéàüû îéóíúàãëàðà íÿèíêè ýöëöðäö, ìöÿééÿí èêðàù ùèññè äÿ äóéóðäó,

182
àììà áó äóéüóëàðûíû þðò-áàñäûð åòìÿê, öçÿ ÷ûõàðìàìàã, ùàìûéà õîø
ñèôÿò ýþñòÿðìÿê, ìåùðèáàíëûã åëÿìÿê èñòÿéèðäè. Þçö äÿ áó ùàëûíà òÿ-
ÿúúöá ãàëìûøäû. Àäÿòÿí áó ñàéàã ìöíàñèáÿòëÿð, öìóìèééÿòëÿ, àä
ýöíöíöí ñàõòà øàäéàíàëûüû îíó ÿñÿáèëÿøäèðÿðäè. Çàóð áó ýöíöí òåç ãóð-
òàðûá ýåòìÿñèíè àðçóëàéûðäû. Àììà áó ýöí ñÿùÿðäÿí áÿðè áöòöí è÷èíè
äîëäóðìóø èëûã, õîø áèð äóéüó, åëÿ áèë îíóí áöòöí èíñàíëàðà ìöíàñèáÿ-
òèíè äÿ ìöëàéèìëÿøäèðìèøäè: ùå÷ êÿñ îíó ÿñÿáèëÿøäèðìèðäè...
Äÿãèãÿáàøû ÿëèíè úèáèíÿ àòûð, “Ðîíñîí” àëûøãàíûíû ÷ûõàðûá îäëàéûðäû
âÿ îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, îíóí ñåâèíúèíÿ, ôÿðÿùèíÿ ùàìû øÿðèêäèð. Áó àëûø-
ãàíû áó ýöí èøÿ Òÿùìèíÿíèí ãîíøóñó Ìÿäèíÿ ýÿòèðìèøäè. Òÿùìèíÿíèí
äöíÿí äåäèéè ùÿäèééÿñèéäè áó “Ðîíñîí” àëûøãàíû, áèð äÿñòÿ ýöë âÿ
öñòöíäÿ òÿáðèê ñþçëÿðè éàçûëìûø êàüûç... Çàóð åëÿ áèë ãÿðèáÿ éóõó è÷èíäÿ
èäè âÿ îíà ìöðàúèÿòëÿ äåéèëÿí ñþçëÿðè äÿ ÿìÿëëè-áàøëû åøèòìèðäè, íÿçà-
êÿòñèç ýþðöíìÿìÿê ö÷öí àðàáèð “áÿëè, ÿëáÿòòÿ”, éàõóä “õåéð” äåéèðäè,
àììà þçö äÿ áèëìèðäè êè, “áÿëè-õåéðè” éåðèíäÿ äåéèð, éà éîõ. Òàùèðÿ-
íèí ÿðè Úàááàð äà íÿ áàðÿäÿñÿ îíóíëà ãûçüûí ñþùáÿòÿ ýèðèøìèøäè. Çàóð
äà îíó äèíëÿìÿéÿðÿê ùåé áàøûíû éåëëÿéèð, “áÿëè, áÿëè, ÿëáÿòòÿ” äåéèðäè,
àììà þçö äÿ áèëìèðäè êè, íÿéëÿ ðàçûëàøûð, íÿéè áåëÿ ãåéäñèç-øÿðòñèç ãÿ-
áóë åäèð... Àðàáèð äèããÿòèíè òîïëàéûá Úàááàðûí ôèêðèíè àëìàã, íÿäÿí äà-
íûøäûüûíû òÿéèí åëÿìÿê èñòÿéèðäè. Úàááàð éàíûíäà îòóðìóøäó, àììà åëÿ
áèë ñÿñè ùàðäàíñà, ÷îõ óçàãëàðäàí ýÿëèðäè:
— Áàøà äöøöðÿì, àòàíûçûí èøëÿäèéè èíñòèòóòäà ìöäàôèÿ åëÿìÿê éàõøû
äöøìÿç, ñþç-ñþùáÿò îëà áèëÿð. Àììà èñòÿñÿç, ìÿí äàíûøàðàì, áèçèì
èíñòèòóòäà ìöäàôèÿ åäÿðñèç.
Çàóð: “áÿëè, áÿëè, ÿëáÿòòÿ” äåéèðäè, þçö äÿ áèëìèðäè êè, Úàááàð äÿ-
ãèã ñóðÿòäÿ îíà íÿ òÿêëèô åäèð. Úàááàðûí ñÿñèíÿ áàøãà ñÿñëÿð — àòàñû
Ìÿúèäèí, àíàñûíûí, õàëàëàðûíûí, Ìóðòóçóí, Àëéàíûí, Áÿùðàì ÿìèíèí,
Òàùèðÿíèí, Ðöõñàðÿ õàíûìûí, Øàùèíèí ñÿñëÿðè äÿ ãàðûøûðäû... Áèðúÿ Ôè-
ðÿíýèçèí ñÿñè ýÿëìèðäè... Ôèðÿíýèçèí éàíàãëàðû ãûïãûðìûçû àëûøûá éàíûðäû.
Çàóð ôèêèðëÿøèðäè êè, äîüðóäàí äà, ÷îõ ýþçÿë ãûçäûð Ôèðÿíýèç âÿ åëÿ áèë
îíóí ñóñóá äèíìÿìÿéèíè ãàâðàéûð, ñöêóòóíó åøèäèðäè. Ôèðÿíýèçèí ñöêó-
òó éÿãèí êè, Çàóð ùàããûíäà, îíóíëà ãóðàúàüû ýÿëÿúÿê õîøáÿõò àèëÿ ùÿ-
éàòû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðëÿ äîëó èäè — îëà áèëìÿç êè, áöòöí áó õÿéàëëàðû
Àëéà õàíûì éàâàø-éàâàø, àëòäàí-àëòäàí ãûçûíà òÿëãèí åëÿìÿñèí. Ñÿñëÿð
áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû, àììà àéðû-àéðû úöìëÿëÿðÿ äèããÿò åòñÿí, êèìèí íÿ
äàíûøäûüûíû òÿéèí åòìÿê îëàðäû.
— ßøè, ìÿíèì øòàáûìäà èäè, ÿëàëòûì èäè, øóíó ýþòöð, øóíó ãîé, èíäè
áèð ýþð íÿ àüûç áÿùÿì åëÿéèá, êö÷ÿäÿ ýþðÿíäÿ àäàì-çàä òàíûìûð. —
Ìóðòóç äåéèðäè áóíó...
183
 — Êå÷ÿí èë Ëîíäîíäàí ãàéûäàíäà Âàðøàâà ãÿáóë åëÿìÿäè, Ïðàãàéà
ó÷ìàëû îëäóã, ìÿí èäèì, ïðîôåññîð Ñïåðàíñêè èäè. — Áÿùðàì Çåéíàëëû
äåéèðäè áóíó...
— Àïàðäû ìÿíè ñêëàäà, ìàìà, äåäè, ñå÷ ùàíñûí áÿéÿíèðñÿí, âàëëàù,
Ðöõñàðÿ õàíûì, íÿ ýèçëÿäèì, ýþçöì äþðä îëäó, äàé êþíëöí íÿ èñòÿéèð —
íÿ ðÿíý, íÿ ôàñîí, íÿ áè÷èìäÿ — ùàìûñû âàð. — Àëéà äåéèðäè áóíó. Ùÿ-
ìèøÿêè êèìè îüëó Ñïàðòàêûí øöúàÿòèíäÿí áàñûá-êÿñèðäè. Ñïàðòàê ùà÷àí-
ñà îíó úöðáÿúöð ãûò ìàëëàðëà àüçûíàúàí äîëó îëàí ãåéðè-àäè àíáàðà àïà-
ðûáìûø, — áó ÿùâàëàòû Àëéà õàíûì àçû áèð îí äÿôÿ äàíûøûá Çèâÿð õàíûìà
âÿ Çèâÿð õàíûì äà àçû áèð éåääè äÿôÿ Çàóðà. Ñïàðòàê Àëéà õàíûìûí ñå-
âèìëè ìþâçóñó èäè, àììà éåýàíÿ ìþâçóñó äåéèëäè. Ñïàðòàê ìþâçóñóí-
äàí áàøãà èêè äàèìè ìþâçóñó äà âàð èäè — ÿðè Ìóðòóçóí õèäìÿòè âÿ ãûçû
Ôèðÿíýèçèí èñìÿòè...
— Ëàçûì ýÿëñÿ ìÿí åëìè êàòèáëÿ äÿ äàíûøà áèëÿðÿì, ìÿíèì õÿòðèìè
÷îõ èñòÿéèð, òÿøêèë åäÿðèê ñèçè äÿ ìöäàôèÿéÿ áóðàõàðëàð. — Áóíó Úàááàð
äåéèðäè âÿ Çàóð äà:
— Áÿëè, áÿëè, ÿëáÿòòÿ, — äåéèðäè îíà.
Çèâÿð õàíûì ìÿòáÿõäÿí îòàüà ýÿëäè:
— Àé Çàóð, — äåäè, — ãîíàãëàðûìûç äàðûõìûð êè, áÿëêÿ òåëåâèçîðó ãó-
ðàñàí...
Çàóð òåëåâèçîðó ãóðäó âÿ áèð àçäàí ñîíðà ãîíàãëàðûí úàíëû ñÿñëÿðè-
íÿ òåëåâèçîðóí ñÿñè äÿ ÿëàâÿ îëóíäó. Èäìàí øÿðù÷èñè:
— Âîëåéáîë÷ó ãûçëàðûìûç èíàäëà ìöáàðèçÿ àïàðûá ëàéèãëè ãÿëÿáÿ ãà-
çàíäûëàð, — äåéèðäè...
Áÿùðàì Çåéíàëëû:
— Ïðàãàäà äà ìöùàçèðÿ îõóìàëû îëäóì, — äåéèðäè.
Ìóðòóç Ìóðòóçîâ:
— Î ýöí àõûð éàõàëàäûì êö÷ÿäÿ, — äåéèðäè.
Àëéà õàíûì àíáàðäàêû äóáëéîíêàëàðäàí, Ðöõñàðÿ õàíûì êîìèñ-
éîíäàêû ñåðâèçäÿí, Òàùèðÿ éàéäà äèíúÿëäèêëÿðè êóðîðòäàí äàíûøûðäû.
Úàááàð:
— Èñòÿéèðñèç, ëàï ðåêòîðóí þçöéëÿ äàíûøàðàì, — äåéèðäè. — Ìÿíúÿ åòè-
ðàç åëÿìÿç...
— Ïðàãàäàí äàùà ãàòàðëà ýÿëÿñè îëäóì. Ñïåðàíñêèéëÿ áèð êóïåéÿ
äöøìöøäöê...
— Éàïûøäûì éàõàñûíäàí, àäÿ, ãûðûøìàë, ìÿíè òàíûìûðñàí ñÿí?
— Äàé áèð øåé ýþòöðìÿäèì, áàõ, áó ïàëòàðû, Ôèðî÷êàé÷öí ôðàíñûçñêè
ñàïîæêè, èêè äÿíÿ éîðüàí þðòöéö — Ôèðî÷êàíûí úåùèçëèéè, áèð äÿ áèð-èêè
184
õûðäà-õóðóø. Ñïàðòàê äåéèð, ìàìà, äöíéàíûí àõûðû ùà äåéèë, ùà÷àí êåôèí
èñòÿñÿ éåíÿ ýÿòèðÿðÿì ñÿíè áóðà...
— Èñòÿéèðÿì àëûì î ñåðâèçè, áèçèì áèð äîñòóìóç âàð — Øàìõàë,
ìöñòÿíòèãäèð, îíóí àðâàäû Òàìàðàíûí àä ýöíöäöð, îíà ùÿäèééÿ àïàð-
ìàã èñòÿéèðÿì...
— Ìÿí Êðûìäà äà îëìóøàì, Ñî÷èäÿ äÿ... àììà áóðà áàøãà àëÿì-
äèð... Ãóì ìèðâàðè êèìè, äÿíèç òÿðòÿìèç, êîðïóñëàð åëÿ ðàùàò, åëÿ ñÿëè-
ãÿëèäèð êè...
— Êèøè âîëåéáîë÷óëàð èñÿ áó ìþâñöìäÿ ùÿëÿ êè, ìöâÿôôÿãèééÿò ãà-
çàíà áèëìÿéèáëÿð...
— Ðåêòîð íÿ äåéÿúÿê êè?.. Áèçèì èíñòèòóòäà, ùÿòòà, Òèôëèñäÿí, Éåðå-
âàíäàí ýÿëèá ìöäàôèÿ åäèðëÿð...
— Áóéóðóí, ñòîëóí áàøûíà êå÷èí!
— Øàùèí, çÿùìÿò îëìàñà, áàäÿëÿðè äîëäóð.
— Áÿñ, Ñïàðòàê íèéÿ ýÿëìÿéèá?
— Àëëàù áèëèð ùàðàäàäûð èíäè...
— Éàõøû, òàìàäàìûç êèì îëàúàã?
— Ìóðòóç Áàëàéåâè÷, ïîëêîâíèê Ìóðòóçîâ...
— Õåéð, ùå÷ åëÿ ñþùáÿò éîõäóð, ïðîôåññîð, ïðîôåññîð éàõøûäûð...
— Ùàíñû ïðîôåññîð, ïðîôåññîð áóðäà èêèäè.
— Çåéíàëëû...
— Çåéíàëëû äà èêèäèð.
— Éîõ, ÿëáÿòòÿ, ïðîôåññîð Áÿùðàì Çåéíàëëû, Ìÿúèä äàé åâ éèéÿñè-
äèð, åâ éèéÿñèíäÿí òàìàäà îëìàç êè...
— ×îõ ñàü îëóí, Çèâÿð áàúû, äåìÿëè, ìÿí åâ éèéÿñè äåéèëÿì, ìÿí
þçýÿéÿì?
— Éîõ, àé Áÿùðàì ãàðäàø, ñèç äÿ åâ éèéÿñèñèíèç, ÿëáÿòòÿ, þç åâèíèç-
äèð áóðà, åëÿ îíà ýþðÿ äÿ õàùèø åäèðèê êè, Çàóð÷èêèí ìÿúëèñèíè ñèç àïà-
ðàñûíûç äà.
— Éîõ, Ìóðòóç éàõøûäûð, — äåäè Áÿùðàì.
— Ùå÷ åëÿ ñþùáÿò éîõäóð, ÿñèë òàìàäà Áÿùðàì ìöÿëëèìäèð, — äåäè
Ìóðòóç.
— Îíäà è÷ÿê Áÿùðàìûí ñàüëûüûíà, — äåäè Ìÿúèä.
— Éîõ, ìàäàì êè, ìÿíèì áîéíóìà ãîéäóç òàìàäàëûüû, ñþçöìÿ
ãóëàã àñûí. Çàóðóí ñàüëûüûíà è÷ÿê, — äåäè Áÿùðàì.
— Ñàü îë, Çàóð, — äåäè Øàùèí.
— Ñàü îë, áàëà, — äåäè Çèâÿð.
— Ñàü îë, — äåäè Ìÿúèä.
185
 — Ñàü îëóí, Çàóð, — äåäèëÿð. Ðöõñàðÿ õàíûì, Àëéà õàíûì, Òàùèðÿ
õàíûì... Ôèðÿíýèç ùå÷ íÿ äåìÿäè...
— Ñèçèí ñàüëûüûíûçà, Çàóð, — äåäè Úàááàð.
— Äîáðûé âå÷åð, äîðîãèå òåëåçðèòåëè, — äåäè Òÿùìèíÿ.
Çàóð äèêñèíèá òåëåâèçîðà òÿðÿô ÷åâðèëäè... Ùàìû ãÿäÿùëÿðèíè Çàóðà
òÿðÿô óçàòìûøäû, ùàìû ãÿäÿùëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðóðäó “ñàü îëóí, ñàü
îëóí” äåéèá è÷èðäè. Çàóð èñÿ åëÿ áèë áöòöí ìÿúëèñè äóìàí è÷èíäÿ ýþðöðäö
âÿ áó äóìàíûí è÷èíäÿ áèðúÿ ñèôÿò äóðóëóá àéäûí ñå÷èëèðäè — Òÿùìèíÿíèí
ñèôÿòè, áó ùàé-êöéäÿ áèðúÿ ñÿñ àéäûí åøèäèëèðäè — Òÿùìèíÿíèí ñÿñè:
— Ìû íà÷èíàåì ïðîãðàììó àçåðáàéäcàíñêîãî òåëåâèäåíèéà. Ìû
ïðèâåçëè âàì èç íàøåãî ñîëíå÷íîãî Áàêó...
Çàóð àðòûã ñþçëÿðèí äÿ ôÿðãèíÿ âàðìûðäû. Òÿùìèíÿíèí íÿ äàíûøäûüûíû
äà ÿìÿëëè-áàøëû ãàâðàìûðäû, éàëíûç ñÿñèíèí àùÿíýèíè äèíëÿéèð âÿ äîäàã-
ëàðûíà ãîíìóø õÿôèô òÿáÿññöìö ýþðöðäö... Òÿùìèíÿ îòàãäàêûëàðûí äà
äèããÿòèíè ÷ÿêìèøäè:
— Áóíà áàõûí, Ìîñêâàäàí âåðèðëÿð, áèçèì Áàêû âåðèëèøèäèð.
— Ùÿ ãÿçåòäÿ éàçìûøäûëàð äà...
— Áó êèìäèð, òÿçÿ äèêòîðäóð?
— Ùÿ äÿ, íÿäè îíóí àäû?
Àëéà õàíûì ãóðó áèð òÿðçäÿ:
— Òÿùìèíÿ, — äåäè, — èíäè äÿ äèêòîð îëóá...
Ìóðòóç:
— Áó êè, ùÿìèí î àðâàääûð, áèçèì...
— Ùÿ, ùÿ, — äåéÿ Àëéà ÿðèíèí ñþçöíö êÿñäè âÿ Çàóð áèëèðäè êè, êÿñ-
ìÿñÿéäè Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ Ñïàðòàêûí àäûíû ÷ÿêÿúÿêäè.
Òÿùìèíÿ äàíûøûðäû, ýöëöìñöíöðäö, ìèëéîí-ìèëéîí òàìàøà÷ûéà
ýöëöìñöíöðäö, òÿê áèðúÿ Çàóðà ýöëöìñöíäöéö êèìè, ïëéàæäà, ìàøûíûí
è÷èíäÿ, Ìóðòóçîâëàðûí áàüëàðûíäà ýöëöìñöíäöéö êèìè...
Îòàãäà èñÿ ùàìû áèð àüûçäàí Òÿùìèíÿíèí ýåéèìèíè, ñèð-ñèôÿòèíè, äó-
ðóá-îòóðìàñûíû, áöòöí ùÿéàòûíû ìöçàêèðÿ åäèðäè. Êèøèëÿð äîäàãàëòû ãû-
ìûøûðäûëàð, ãàäûíëàð ïàëòàðûíà, ñà÷ûíûí áóðóìóíà àüûç áöçöðäöëÿð, áèð-
áèðèëÿðèíèí ãóëàãëàðûíà ÿéèëèá íÿ èñÿ ïû÷ûëäàøûðäûëàð âÿ éåíè ìÿëóìàò àë-
ìûø ùÿð àäàì “âàé, âàé, âàé” äåéÿ ìÿçÿììÿòëÿ áàøûíû áóëàéûðäû...
Êèìñÿ äåäè êè, Òÿùìèíÿíèí ÿðè Ìàíàôû òàíûéûð, ÿìÿëëè-áàøëû àáûðëû
àäàìäûð éàçûã, èíäè áàøûíà íÿ êöë òþêñöí êè, áöòöí øÿùÿðäÿ áèàáûð îëóá.
Êèìñÿ úàâàá âåðäè êè, ãàäàì îíóí àüçûíà, î äà àäûíû êèøè ãîéóá, áàøû-
íà ïàïàã ýåéèð... Êèìñÿ äåäè êè, Òÿùìèíÿ åëÿ áÿçÿíèá-äöçÿíèá, åëÿ áèë
áàéðàì õîí÷àñûäûð... Êèìñÿ äåäè êè, áÿñ ýþðÿñÿí àäàìû òåëåâèçîðíàí
186
ìèëéîí àäàìûí ãàáàüûíà ÷ûõàðäàíäà áèð ìàðàãëàíìûðëàð òÿðúöìåéè-ùà-
ëûéíàí, êèìäèð, íÿ÷èäèð, íÿ éóâàíûí ãóøóäóð... Áó âàõò ãàïûëàðûíûí çÿíýè
÷àëûíäû. Øàùèí ýåäèá à÷äû, Ñïàðòàê è÷ÿðè ýèðäè, ñàëàìñûç-êàëàìñûç àíà-
ñûíà:
— Ãàïûíû áàüëàéûá ýåòìèñèç, ìÿíèì à÷àðûì ñÿíäÿäèð àõû, — äåäè.
Àëéà õàíûìûí òÿíáåùèíäÿí ñîíðà ("Çàóðóí éàøûäûð, íèéÿ òÿáðèê åëÿìèð-
ñÿí") ÷åâðèëèá Çàóðà áàõäû, Çàóðóí ÿëèíäÿêè “Ðîíñîí"à õöñóñè áèð äèã-
ãÿòëÿ íÿçÿð ñàëäû, ìÿíàëû-ìÿíàëû ýöëöìñöíäö âÿ ùàìûíûí òåëåâèçîðà
òàìàøà åëÿäèéèíè ýþðöá Ñïàðòàê äà åêðàíà òÿðÿô ÷åâðèëäè:
— Îùî, — äåäè, — ÿùñÿí, Òàõìóøà...
Ñîíðà Ñïàðòàê ÷ûõûá ýåòäè. Òÿùìèíÿ äÿ åêðàíäà éåðèíè èôà÷ûëàðà âåðäè,
ìàùíûëàð ñÿñëÿíäè âÿ ãîíàãëàð êîíñåðòè äèíëÿéÿ-äèíëÿéÿ îõóéàíëàð, ÷à-
ëàíëàð áàðÿäÿ äàíûøìàüà áàøëàäûëàð... Ôèëàí õàíÿíäÿ Ïàðèñäÿí íÿ ýÿòèðèá,
ôèëàí áÿñòÿêàð àéäà íÿ ãÿäÿð ãàçàíûð, ôèëàí ðÿããàñÿíèí íå÷ÿ éàøû îëàð...
Òàùèðÿ äåéèðäè êè, Åìèí Ñàáèòîüëóíóí ìàùíûëàðûíû ñåâèð, Úàáîø
äåéèðäè êè, Çàóð ìöòëÿã îíëàðûí èíñòèòóòóíäà ìöäàôèÿ åëÿìÿëèäèð. Ìóð-
òóç äåéèðäè êè, áöòöí áó õàíÿíäÿëÿð, îõóéàíëàð ìöôòÿõîðäóðëàð, îðòàäà
éåéèá ãûðàãäà ýÿçìÿéè ñåâèðëÿð, äàâà âàõòû ÷îõóñó þí úÿáùÿéÿ ýåò-
ìÿêäÿí úàíûíû ãóðòàðûðäû, àììà àä àëìàã-ôèëàí ýÿëÿíäÿ þçëÿðèíè áè-
ðèíúè ãàáàüà äöðòöðäöëÿð... Áÿùðàì äåéèðäè êè, èíäèêè îõóéàíëàð äàâà
âàõòû ÷îõóñó ùå÷ àíàäàí îëìàìûøäû, îëàíëàðû äà ñöäÿìÿð óøàãëàð èäè.
Òàùèðÿ äåäè êè, Ïîëàä Áöëáöëîüëóíóí ìàùíûëàðûíäàí äà ÷îõ õîøó
ýÿëèð. Ðöõñàðÿ õàíûì äåäè êè, ïàõëàâàéà ñþç îëà áèëìÿç, áèëìèðÿì íèéÿ
ýèçëÿäèð Çèâÿð õàíûì áóíóí ñèððèíè áèçäÿí. Àëéà äåäè êè, ýÿðÿê áèð õÿë-
âÿò ýÿëèá ýþç ãîéàì, þéðÿíÿì Çèâÿð õàíûìûí ñèððèíè. Çèâÿð õàíûì äà
ýöëäö, äåäè ïåøêÿøäèð ñèçÿ áöòöí ðåñåïòëÿð. Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ äÿ äåäè
êè, ùÿ, íÿäè áó îõóéàí ýÿäÿ, áèð áåëÿ ñà÷ûí óçàäûá ãûç êèìè, áó ìîääó,
íÿäè éÿíè áåëÿ?! Úàááàð äåäè êè, éöç ôàèç àðõàéûí îëóí, ìÿí áó ìöäà-
ôèÿ ìÿñÿëÿñèíè áîéíóìà ýþòöðöðÿì âÿ Òÿùìèíÿ äåäè:
— Íàøà ïåðåäà÷à îêîí÷åíà. Äî íîâûõ âñòðå÷. — Áèð àí äóðóõäó âÿ
ÿëàâÿ åòäè: — Ìíå õî÷åòñéà ïîçäðàâèò òåõ òåëåçðèòåëåé, ó êîòîðûõ ñå-
ãîäíéà äåí ðîæäåíèéà.
Çàóð áèð àí äîíóá ãàëäû âÿ íÿäÿíñÿ äÿðùàë àíàñûíà áàõäû. Àíàñû äà
úÿëä îíà áàõäû âÿ Çàóð áàøà äöøäö êè, àíàñûéëà Çàóðäàí áàøãà áó îòàã-
äà ùå÷ êÿñ Òÿùìèíÿíèí ñîí úöìëÿñèíèí ôÿðãèíÿ âàðìàìûøäû. Áèðúÿ
àíàñû áóíóí êèìÿ àèä îëäóüóíó áàøà äöøìöøäö âÿ Çàóð áèð áóíà ýþðÿ
àíàñûíû áàüðûíà áàñûá þïìÿê èñòÿéèðäè...
187
 ...Ö÷-äþðä ãÿäÿù è÷ìèøäè Çàóð, áåéíè äóìàíëàíìûøäû, éà íÿéäè,
àììà áèðäÿí îíà åëÿ ýÿëäè êè, Òÿùìèíÿíè ñåâèð, ùå÷ êÿñè ùå÷ âàõò ñåâ-
ìÿäèéè âÿ ñåâìÿéÿúÿéè êèìè ñåâèð.
Úàááàð:
— Ýöíö ñàáàù åëìè êàòèáëÿ äàíûøàðàì, — äåäè...

***
Áöòöí ýåúÿíè ýþçöíö ãûðïìàäû Çàóð. Ñÿùÿð èøÿ äÿ ùàìûäàí åðòÿ
ýÿëäè. Ìöùàñèá Ñÿôäÿð êèøè ýÿëèá ÷ûõàíàúàí þçöíÿ éåð òàïà áèëìèðäè.
— Ñÿôäÿð äàéû, áó ýöí ìààø âåðÿúÿêñÿí?
— Áÿñ íåúÿ? Ýöíöí èêèíúè éàðûñûíäà...
— Áàéðàìëàðäà íþâáÿò÷è îëìóøàì, ö÷ ýöí îòãóëóì âàð, ýþòöðÿ áè-
ëÿðÿì?
— Ýÿðÿê äèðåêòîð ìöàâèíèéëÿ äàíûøàñàí áó áàðÿäÿ.
Äèðåêòîðóí ìöàâèíèéëÿ äàíûøäû. Ìöàâèí òÿÿúúöáëÿíäè, àììà Çà-
óðóí ÿðèçÿñèíÿ äÿðêÿíàð ãîéäó. Ñààò èêèäÿ Çàóð úÿäâÿëÿ ãîë ÷ÿêèá, 52
ìàíàò 30 ãÿïèéèíè àëäû. Èíäè úèáèíäÿ 95 ìàíàòû âàðäû. Ýåäèá àåðîôëîòóí
êàññàñûíäàí ýöíäöç ðåéñèíÿ áèëåò àëäû, ñîíðà ïî÷òà ýèðèá òåëåãðàì âóð-
äó: Ìîñêâà, Ñåíòðàëíîå òåëåâèäåíèå, Òàõìèíå Àëèéåâîé. Ëå÷ó ê òåáå â
ïðéàìîì è ïåðåíîñíîì ñìûñëå ñëîâà. Çàâòðà áóäó â Ìîñêâå. Ðåéñ
852, ñåëóéó, Çàóð”.

***
— Ìÿí áèëèðÿì ñÿí íèéÿ Ìîñêâàéà ýåäèðñÿí... Äöíÿí ñÿíÿ ãàø-ýþç
åëÿéèðäè òåëåâèçîðäàí, åëÿ áèëèðñÿí áàøà äöøìÿäèì... Ùå÷ ùàðà ýåòìÿ-
éÿúÿêñÿí... Éàëàí äåéèðñÿí, ùå÷ áèð èøèí-ôèëàí, ùå÷ áèð êîìàíäèðîâêàí-
çàä éîõäóð... Ýóéà áèëìèðÿì, çÿíý åëÿéèá èäàðÿäÿí ñîðóøàðàì áó ñààò,
ýþðöì, íÿ òÿúèëè èøäè áåëÿ ñÿíè ÿëèìéàíäûäà ýþíäÿðèðëÿð. Ýþðäöí, äå-
ìÿëè éàëàí äåéèðñÿíìèø, ùå÷ åéèá åòìÿç, ÿëáÿò èíäè àòîí ýÿëèá äàíûøàð
ñÿíèíëÿ. Íåúÿ, àòîâó äà ýþçëÿìÿéÿúÿêñÿí? Íÿ ðåéñ, íÿ áèëåò, à ýÿäÿ,
áó ñààò áèëåòèâè äÿ ýþòöðöá úûðàðàì, íÿ ìÿíèì áàøûìû òîâëàéûðñàí à âè-
ðàíàíûí áàëàñû, áó ñààò ìÿí àòîâà çÿíý åëÿéèì. Íåúÿ, îíñóç äà ýåäÿ-
úÿêñÿí, äåìÿëè, âåúèíÿ äåéèë, àòàí äà, àíàí äà, äåìÿëè, î ùÿéàñûç êþ-
ïÿêãûçû ñÿíèí÷öí àòîíäàí-àíîíäàí ÿçèç îëóá. Áóäó áèçèì ùàãã-ñàéû-
ìûç, áöòöí ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèìèçèí, ÷ÿêäèéèìèç çÿùìÿòèí ÿâÿçè áóäó
âåðèðñÿí áèçÿ, äåìÿëè, àíàâûí ýþç éàøû äà ñÿíèí÷öí áèð ãîç èìèø, ýþð áèð
î ÷ÿðùàéà áóíóí áàøûíû íå÷ÿ ôûðëàäûá, ñÿí àëëàù; ÷ÿðùàéà äåéèë íÿäèð,
÷ÿðùàéà äà äåéÿðÿì, ëÿ÷ÿð äÿ, îíäàí îíãàò áåòÿðèíè äÿ, ùÿëÿ ñÿí ìÿíè
188
éàõøû òàíûìûðñàí, ýþòöðöá çÿíý åëÿéÿðÿì îíóí î ÿðè ãóðóìñàüà. Ìÿíÿ
éàçûüûí ýÿëìèð, áàðû õÿñòÿ àòàâà éàçûüûí ýÿëñèí. Ñÿíèí ùå÷ èíñàôûí-
ìöðöââÿòèí éîõ èìèø, ÿ íÿ òÿùÿð àäàìñàíìûø ñÿí. Éàõøû ýåò, ëöòêîìóí
áèðè ëöòêîì, ýåò ýþðöì ùàíñû ïóëà ýåäèðñÿí. Åëÿ áèëèðñÿí åëÿ ÿââÿëêè êè-
ìè àòàí-àíàí úèáèíÿ õÿðúëèê ãîéàúàã, àñòà éå áîüàçûíäà ãàëàð, ýåäèðñÿí
åëÿ ýåò êè, áèð äÿ ãàéûòìà, ýþçöì ñÿíè ýþðìÿñèí, íàõÿëÿô þâëàä... Ýå-
äèðñÿí, àé îüóë, àé áàëà, ýþçöìöí èøûüû, àíàí àéàüûíûí àëòûíäà þëñöí.
Íåúÿ éÿíè íèýàðàí îëìà, àõû àíà öðÿéèäèð, íåúÿ íèýàðàí îëìàñûí, áèëìè-
ðÿì ùàðà ýåäèðñÿí, êèìèí éàíûíà, íÿ îëñóí êè, ö÷ ýöíÿ ãàéûäàúàãñàí?!
Áó ö÷ ýöíÿ âàúèáäèð î ëîòóáå÷ÿíèí éàíûíà ýåäÿñÿí?! Éàõøû, äåìèðÿì,
äåìèðÿì îíóí ùàããûíäà ïèñ ñþç, àììà àõû, ýþðöðÿì àõû, áàøûíû ùÿðëÿ-
äèá ñÿíèí, äöíéà-àëÿì ýþçöíäÿ äåéèë ñÿíèí áó ñààò, ìÿí áó äÿðäÿ
íåúÿ äþçöì, èëàùè?! Ýÿëèá ìÿíèì ìåéèòèìè ýþðÿðñÿí, ùå÷ îëìàñà áó
ïëàøû àò ÷èéíèâÿ, øÿðôè äîëà áîéíóâà, ñîéóãäóð èíäè îðàëàð éÿãèí?! Àìàí
Àëëàù, áó íÿ ìöñèáÿò èäè áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðèðñÿí. Þëÿéäèì áó ýöíö
ýþðìÿéÿéäèì, áàðû áèð ÿëúÿ òåëåãðàì âóð ýþðöì íåúÿ ýåäèá ÷àòäûí?
Úàäó åëÿéèá ñÿíÿ, Àëëàùà àíä îëñóí úàäó åëÿéèá, ýþðöì ñÿíÿ úàäó åëÿ-
éÿíèí ÿëè-ãîëó ãóðóñóí, äèëè òóòóëñóí. Ýþðöì îíó ýþçö àüëàð ãàëñûí,
íåúÿ ìÿíèì ýþçöì àüëàð ãàëûð áàëàìûí äàëûíúà. Äàéàí ýþðöì, àäÿ,
ãîé áèð ñó àòûì áàðû äàëûíúà... Àëëàù, íÿ ýöíàùûìûç âàð êè, ñÿí áèçèì
áàøûìûçà áåëÿ ìöñèáÿò à÷ûðñàí, òåëåãðàìû éàääàí ÷ûõàðòìà ùà...

Àëòûícû ôÿñèë

Úàíëàð âåðèá ñÿíèí êèìè úàíàíÿ éåòìèøÿì

Ðÿùì åéëÿ êèì, éåòèíúÿ ñÿíÿ úàíà éåòìèøÿì.
Íàø ñàìîëåò ïîøîë íà ñíèæåíèå. Ïðîøó âàñ çàñòåãíóò ðåìíè è âîç-
äåðæàòñéà îò êóðåíèéà.
Ëåéñàí éàüûøäàí ñîíðà Ìîñêâà ñÿìàñû òÿðòÿìèç âÿ à÷ûã èäè. Ùàâà-
äà ñàôëûã äóéóëóðäó. Éàüûø åëÿ áèë äÿðáÿäÿð áóëóäëàðû ñöïöðöá, ýþé
öçöíö òÿðòÿìèç éóéóá ñèëìèøäè âÿ ÿòðàôà ÷þêìöø ìàâèëèê àåðîâàüçàëûí
øöøÿ ãàëåðåéàñûíû äà ÿùàòÿ åëÿìèøäè: øÿôôàô ãàëåðåéàíûí è÷èíäÿ àäàìëàð
ýþðöíöðäö — ãàðøûëàéàíëàð, éîëà ñàëàíëàð; ó÷óá ýåäÿíëÿð, ó÷óá ýÿëìèø-
ëÿð... Òÿééàðÿäÿí äöøöá ãàëåðåéàíûí è÷èéëÿ ýåäÿí ñÿðíèøèíëÿð è÷èíäÿ
Çàóð äà àääûìëàéûðäû âÿ ãàëåðåéàíûí î áèðè áàøûíäà, ãàðøûëàéàíëàð è÷èí-
äÿ Òÿùìèíÿ äàéàíìûøäû. Çàóð îíó ëàï óçàãäàí ýþðäö, ÿë åëÿäè. Òÿù-
ìèíÿ äÿ Çàóðó ýþðäö âÿ îíà òÿðÿô àòûëìàã èñòÿäè, àììà òöíä-ýþé ðÿ-
íýëè õèäìÿò ïàëòàðû ýåéìèø ãûç òÿáÿññöìëÿ îíó ñàõëàäû — ãàðøûëàéàíëàðûí
189
ãàëåðåéàéà êå÷ìÿéÿ èõòèéàðû éîõ èäè... Çàóð áóíó ýþðäö, ãà÷äû Òÿùìè-
íÿéÿ ñàðû, éåääè-ñÿêêèç ìåòðäÿí ñîíðà Òÿùìèíÿ îíóí áîéíóíà àòûëäû:
— Çàóðèê, — äåäè, — íÿ éàõøû êè, ýÿëäèí...
×îõ-÷îõ èëëÿð ñîíðà, ãîúà éàøëàðûíäà, ùÿðäÿíáèð þìðöíöí àúû âÿ
õîø õàòèðÿëÿðèíè ôèêðèíäÿ àðûòëàéàíäà, øàäëûã âÿ êÿäÿð ýöíëÿðèíè éàäà ñà-
ëàíäà Çàóð äöøöíöðäö: ÿýÿð ùÿéàòû áîéó áÿõòèéàð èëëÿðè, àéëàðû, ýöíëÿ-
ðè, ñààòëàðû, äÿãèãÿëÿðè îëìóøäóñà — õîøáÿõò äÿãèãÿëÿðèíèí ÿí õÿøáÿõòè
áàõ áó áèð íå÷ÿ àí èäè — Äîìîäåäîâà àåðîïîðòóíóí øÿôôàô ãàëåðåéàñûí-
äà — óçàãäàí Òÿùìèíÿíè ýþðÿíäÿ, îíà òÿðÿô ãà÷àíäà, Òÿùìèíÿíè ãîë-
ëàðû àðàñûíà àëàíäà âÿ Òÿùìèíÿ äåéÿíäÿ:
— Çàóðèê, íÿ éàõøû êè, ýÿëäèí...

***
— Áàãàæ íÿäè, äÿëè îëìóñàí?.. Åëÿ-áåëÿúÿ ýÿëìèøÿì. Ýåäÿê. Òàê-
ñèëÿð ùàðäà äàéàíûð?
Òÿùìèíÿ:
— Éîõ, — äåäè, — ìÿí áóðà òåç ýÿëìèøÿì, — ñÿíèí òÿééàðÿíè ýþçëÿé-
ÿí âàõò áóðàäàêû ìåøÿäÿ ýÿçäèì. Áèëèðñÿí íÿ ýþçÿë ìåøÿäèð... Ýåäÿê
ýþñòÿðèì ñÿíÿ...
Øîñåäÿí ÷ûõûá øàì ìåøÿñèíÿ ýèðäèëÿð. Çàóð Òÿùìèíÿíè þïìÿê èñ-
òÿäè, àììà Òÿùìèíÿ áàðìàüûíû äîäàãëàðûíà ãîéóá:
— Ñññ, äàéàí, áèð ãóëàã àñ, — äåäè...
Èíàíûëàñû äåéèëäè, àììà Çàóð ùÿãèãÿòäÿ äÿ åøèòäè... Àäàìûí àüëûíà
ñûüûøìûðäû êè, áóðàäà, òÿééàðÿ óüóëòóñóíäàí ãóëàã áàòàí ìöàñèð àåðî-
âàüçàëûí éàõûíëûüûíäà, öñòöíäÿí âûéûëòûéëà åëÿäÿí-áåëÿ ìàøûíëàð êå÷ÿí
øîñåíèí ëàï áþéðöíäÿ — ãóøëàð úÿù-úÿù âóðóðäó, åëÿ áèë áöòöí áó ùàé-
êöéö âåúèíÿ àëìûðäûëàð...
Çàóð:
— Ëàï áöëáöë êèìè úÿù-úÿù âóðóðëàð, — äåäè.
— Äîüðóäàí, àäàì ùå÷ èíàíà áèëìèð, ùÿ? Ýöë-áöëáöë, àøèã-ìÿøóãÿ
ýöëìÿëèäèð åëÿìè?.. Îðòà ÿñð ãÿçÿëëÿðèíäÿí ÷ûõûá ýÿëèáëÿð åëÿ áèë... Àì-
ìà Çàóðèê, áó êè, éàëàí äåéèë, ÿçèçèì, äîüðóäàí äà, åëÿ áèë áöëáöë
îõóéóð. Þçö äÿ çàëûì ýþð íÿ áàø àëûá ýåäèá, ýþð íåúÿ úÿù-úÿù âóðóð...
Áèçèì÷öí îõóéóð, å, Çàóð, åøèäèðñÿí.
Ãîëëàðûíû Çàóðóí áîéíóíà äîëàäû. — Ãóëàã àñ, Çàóðèê. — Òÿùìèíÿ
èíäè ïû÷ûëòûéëà äàíûøûðäû. — Ýÿðÿê ìÿí ñÿíÿ áó ñþçö äåìÿéÿéäèì. Áè-
ëèðÿì áóíó äåìÿê äöç äåéèë, ýÿðÿê äåìÿéÿì... àììà... ñåâèðÿì ñÿíè,
Çàóðèê... äÿëè êèìè ñåâèðÿì... Ñÿíñèç äóðà áèëìèðÿì... Ñÿíäÿí áàøãà ùå÷
êÿñ ëàçûì äåéèë ìÿíÿ... áèëèðÿì ýÿðÿê äåìÿéÿéäèì áöòöí áóíëàðû ñÿ-
190
íÿ... — ýöëäö. — Èíäè ãóäóðàúàãñàí éÿãèí, äàðòûá þçöâö ãîéàúàãñàí äàü
áàøûíà... àììà íåéëÿéèì, äåìÿê èñòÿéèðäèì áóíëàðû ñÿíÿ...
Çàóð äà ïû÷ûëòûéëà äåäè:
— Òÿùìèíÿ, éÿãèí, ìÿí äÿ ñÿíÿ äåìÿìÿëèéÿì áó ñþçëÿðè, àììà
ìÿí äÿ äåéÿúÿéÿì: þëöðÿì ñÿíèí÷öí, Òÿùìèíÿ... Ñÿíñèç áèð ñààò, áèð
äÿãèãÿ ãàëà áèëìèðÿì... Áàõ, èíäè áó ñààò éûõûëûá þëÿ áèëÿðÿì õîøáÿõò-
ëèéèìäÿí. Èñòÿéèðñÿí ÷ûõûì øîñåéÿ, þçöìö àòûì ìàøûíûí àëòûíà, áàõ áó
ñààò, áó äÿãèãÿ...
— Äÿëè, ìàøûíûí àëòûíà íèéÿ àòûðñàí þçöíö.
Îíëàð ìåøÿíèí è÷èéëÿ ýÿçèðäèëÿð âÿ Çàóð åëÿ ùåé äàíûøûðäû. Òÿùìè-
íÿíè òåëåâèçîðäà ýþðìÿñèíäÿí, þç àä ýöíöíäÿí, ãîíàãëàðäàí, ãîíøó-
ëàðäàí, ùÿòòà Ôèðÿíýèçè îíà ÿðÿ âåðìÿê íèééÿòëÿðèíäÿí... Çàóð èíäè éà-
øàäûãëàðû àíëàðûí ñÿàäÿòèéëÿ î äÿðÿúÿäÿ ñÿðõîø èäè êè, áó õÿáÿðèí Òÿù-
ìèíÿíè àüðûäà áèëÿúÿéèíè ùå÷ àüëûíà äà ýÿòèðìèðäè: è÷è áÿõòèéàðëûãëà ëèì-
ùÿëèì åëÿ äîëìóøäó êè, áó áÿõòèéàðëûüûí áöòöí ÿòðàôäàêûëàðà äà ñèðàéÿò
åäÿúÿéèíÿ, îíëàðû äà õîøáÿõòëèê äÿðéàñûíà ãÿðã åäÿúÿéèíÿ øöáùÿñè
éîõäó... Äîüðóäàí äà, áó õÿáÿðè åøèäÿíäÿ àíè áèð êþëýÿ êå÷äè Òÿùìè-
íÿíèí ñèôÿòèíäÿí, àììà î äÿðùàë ýöëöìñöíäö âÿ Çàóðóí Ôèðÿíýèçëÿ
åâëÿíìÿñèíè çàðàôàòà ñàëäû.
Òÿùìèíÿ îíó þïöðäö. Ìîñêâàéà ýÿëìÿëÿðèíäÿí, âåðèëèøäÿí äàíûøûð-
äû, äåéèðäè êè, áóðàäà éàìàí áÿéÿíèáëÿð âåðèëèøè äÿ, Òÿùìèíÿíèí âåðèëèø
àïàðìàñûíû äà... Ìåøÿäÿí ÷ûõûá øîñåéëÿ àääûìëàäûëàð. Ìîñêâàéàúàí
ïèéàäà ýåòìÿê èñòÿéèðäèëÿð, — Ìîñêâàéà èñÿ éåòìèø êèëîìåòð ãàëûðäû...
Çàóð èíäè ñåâäèéèíÿ äÿ ÿìèí èäè, ñåâèëäèéèíÿ äÿ âÿ ñåâýè îíó åëÿ
ãöââÿòëè áèð õîøáÿõòëèê äóéüóñóíà áöðöìöøäö êè, ùå÷ áèð øåé áó ñÿà-
äÿòè éàðàëàéà áèëìÿçäè âÿ îíà ýþðÿ äÿ Çàóð Ñïàðòàê ñþùáÿòèíè äÿ åëÿ-
áåëÿ, ñþçàðàñû ñàëäû, äåäè êè, áó ãåéáÿòëÿð íå÷ÿ ýöí ìÿíè äÿëè-äèâàíÿ
åëÿìèøäè... íå÷ÿ ýåúÿ éóõóìó ãà÷ûðìûøäû.
Òÿùìèíÿ:
— Àé ñÿôåù, ýþð áèð êèìÿ ãûñãàíûðñàí, — äåäè. — Àäàì äà ùÿð àõìàã
ñþçÿ, ùÿð èéðÿíú ãåéáÿòÿ èíàíàð?.. Ñïàðòàê ýèúáÿñÿðèí áèðèäèð... ùå÷ àü-
ëûâà ñûüûøäûðà áèëÿðñÿí êè, îíóíëà ìÿíèì àðàìäà áèð øåé îëà áèëÿð? Éÿíè
ùå÷ ìÿíè òàíûìûðñàí? Éà îíó òàíûìûðñàí áÿëêÿ? Äåìèøÿì ñÿíÿ êè ìÿ-
ñÿëÿ íåúÿäèð. Ñïàðòàê ìÿíèì áèð ðÿôèãÿìëÿ ýþðöøöðäö âÿ ùÿìèí î ðÿ-
ôèãÿìèí õàùèøè èëÿ áèð-èêè äÿôÿ çÿíý åëÿìèøÿì Ñïàðòàêýèëÿ, áó, äöçäöð!
Àíàñû äà éÿãèí ñîíðà áèëèá êè, çÿíý åëÿéÿí ìÿíÿì... Àììà ìÿíèìëÿ
þìðöíäÿ èêè êÿëìÿ êÿñìÿéèá àíàñû, î äà êè, ãàëñûí äàâàìûç îëà... Ìÿí
éÿíè î ýöíÿ ãàëìûøàì êè, îíóí àíàñûéëà àüûç-áàüûçà âåðèì?.. ßúÿá ôè-
êèðäÿñÿíìèø ìÿíèì ùàããûìäà.
191
 Çàóð èíäè, Ñïàðòàê ñàðûäàí òàì áèð àðõàéûí÷ûëûã äóéàðêÿí Äàäàøûí
äåäèéè î òåëåâèçèéà ðåæèññîðó ùàããûíäà äà ñîðóøìàã èñòÿäè, ùå÷ îëìàñà
áèëñèí ýþðÿê î äà áóðàäà Ìîñêâàäàäûðìû. Àììà áóíóí íÿ ìÿíàñû âàð-
äû, ìàäàì êè, Òÿùìèíÿ Çàóðó áóðà, éàíûíà ÷àüûðìûøäû âÿ Çàóð ýÿëìèø-
äè, — îíäà äåìÿëè, ùÿìèí î ðåæèñîðóí Ìîñêâàäà îëóá-îëìàìàüûíûí
Òÿùìèíÿé÷öí ùå÷ áèð òÿôàâöòö éîõ èìèø... Éàõøû, áÿñ Äàäàøûí äåäèéè î
áàçà ìöäèðëÿðè, àëâåð÷èëÿð — Òÿùìèíÿíèí òàíûø-áèëèøëÿðè, î áàðÿäÿ íåúÿ,
ñþç ñàëñûíìû? Àììà Òÿùìèíÿ, ñàíêè Çàóðóí ôèêèðëÿðèíè îõóéóáìóø êè-
ìè þçö äàíûøìàüà áàøëàäû:
— Çàóðèê, — äåäè, — áóíó áèë: ìÿíèì áàðÿìäÿ ÷îõ øåé äàíûøûðëàð âÿ
áóíäàí ñîíðà, ìÿùç áàõ åëÿ ñÿíÿ äàùà ÷îõ èôòèðàëàð óéäóðóá äåéÿúÿê-
ëÿð... ßýÿð öðÿêëÿðèíÿ äàìñà êè, áèç ñÿíèíëÿ äîüðóäàí-äîüðóéà õîø-
áÿõòèê, áóíó ùå÷ áèð âàõò áàüûøëàìàéàúàãëàð áèçÿ... Éöç ÷èðêàá òþêÿú-
ÿêëÿð áàøûìäàí âÿ ÷àëûøàúàãëàð êè, áóíëàðûí ùàìûñû ñÿíèí ãóëàüûíà ÷àò-
ñûí. Àììà ìÿí èñòÿéèðÿì êè, ñÿí áèð íå÷ÿ øåéè äÿãèã áèëÿñÿí, Çàóð.
Áèðèíúèñè îäóð êè, ìÿëÿêÿ-çàä äåéèëÿì, áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð èëëöçèéàí îë-
ìàñûí. Àììà áó äà ùÿãèòÿòäèð êè, ìÿí ùÿëÿ ùå÷ êÿñè ñÿíè ñåâÿí êèìè
ñåâìÿìèøÿì âÿ èíäèéÿúÿí ùÿëÿ ùå÷ êÿñÿ äÿ äåìÿìèøÿì êè, îíó ñåâè-
ðÿì... Áàõ ÿí áþéöê, ÿí ÿñàñ ùÿãèãÿò áóäóð... Çàóðèê, äöíéàäà áèð ùÿ-
ãèãÿò, áèðúÿ ùÿãèãÿò âàð — ãÿëáèí ùÿãèãÿòè âÿ ñÿàäÿò, õîøáÿõòëèê äÿ åëÿ
áóäóð, âàëëàù. Áàõ, áó àõøàì âàð äöíéàäà, áó ìåøÿ âàð, ãóøëàð îõóéóð-
äó áó ìåøÿäÿ, ñÿí âàðñàí, ìÿí âàðàì, áèð-áèðèìèçè ñåâèðèê, áèð éåðäÿ
îëàíäà áÿõòèéàð îëóðóã, — áóäóð áàõ ùÿãèãÿò âÿ áóíäàí áàøãà ùå÷ áèð
àéðû ùÿãèãÿò éîõäóð. Ñÿí ó÷óá Ìîñêâàéà ýÿëìèñÿí, îðàäà àåðîäðîìóí
ãàëåðåéàñûíäà óçàãäàí ñÿíè ýþðöá áèëèðñÿí íåúÿ ñåâèíäèì! Áÿñ ñÿí?..
— Ìÿí äÿ...
— Ýþðöðñÿí... Áàõ áó äÿãèãÿëÿð âàð å, áó øîñåéëÿ Ìîñêâàéà ýåäè-
ðèê èêèìèç — ñÿí âÿ ìÿí, — áÿõòèéàðëûã áóäóð, Çàóðèê, ùÿãèãÿò, ÿí áþéöê
ùÿãèãÿò äÿ áóäóð... Àéðû áèð ùÿãèãÿò àðàìà áèçèì ìöíàñèáÿòëÿðèìèç-
äÿ... Áèð éåðäÿ îëäóüóìóç äÿãèãÿëÿðèí õîøáÿõòëèéè èëÿ éàøà... Áóäóð
ÿñèë ùÿãèãÿò...
...äöç äåéèðìèø Òÿùìèíÿ...

***
Óçóí çàìàí øîñåéëÿ ïèéàäà ýåòäèëÿð, ñîíðà éîðóëäóëàð, àâòîáóñà
ìèíäèëÿð, àâòîáóñ àäàìëà äîëó èäè — áàëûã îâóíäàí ãàéûäàí òèëîâëó
àäàìëàð äà ÷îõ èäè àâòîáóñóí è÷èíäÿ. Íîýèí ìåéäàíûíäà äöøäöëÿð...
Ìîñêâà ÷àéûíûí ñàùèëè èëÿ àääûìëàäûëàð...
Òÿùìèíÿ:
192
 — Áó äà ìÿíèì èãàìÿòýàùûì, — äåäè. “Ðîññèéà” îòåëèíèí ïÿíúÿðÿ-
ëÿðèíäÿí àõøàì èøûãëàðû øþëÿëÿíèðäè, ÷ÿùðàéû ïÿðäÿëÿð èøûãëàðû þç ðÿíýè-
íÿ áîéàéûðäû...
Ôðóíçå ñàùèëèíÿ ÷àòäûëàð, äàìûíäà àåðîôëîòóí ðåêëàìû éàíàí ö÷ìÿð-
òÿáÿëè åâèí ùÿéÿòèíäÿí êå÷èá Êðûì êþðïöñöíÿ ÷ûõäûëàð...
Îíëàð ùå÷ êÿñèí òàíûìàäûüû áþéöê âÿ øÿí øÿùÿðäÿ àçàäëûã, àñóäÿ-
ëèê äóéüóëàðûíäà ìÿñò êèìèéäèëÿð, ãîë-áîéóí îëóá ùàëàé-âàëàé âóðà-
âóðà ýÿçèðäèëÿð. Åëÿ áèë èëëÿðèí éöêöíö äÿ àòìûøäûëàð öñòëÿðèíäÿí, — åëÿ
áèë îí àëòû-îí éåääè, ÿí ÷îõó îí ñÿêêèç éàøûíäàéäûëàð, òàíûìàäûãëàðû
àäàìëàðëà ñàëàìëàøûðäûëàð âÿ áó àäàìëàð äà òÿÿúúöáëÿ îíëàðà úàâàá âå-
ðèðäè, ýöë àëûðäûëàð âÿ úàâàí îüëàíëàðëà ãûçëàðà áàüûøëàéûðäûëàð, òåëåôîí
àâòîìàòëàðà ýèðèá Áàêû íþìðÿëÿðèéëÿ Ìîñêâà àáîíåíòëÿðèíÿ çÿíý âó-
ðóðäóëàð âÿ Äàäàøûí íþìðÿñèíÿ úàâàá âåðÿí áîüóã ñÿñëè êèøèäÿí Äàäà-
øû õÿáÿð àëûðäûëàð. Ìöáàùèñÿ åäèðäèëÿð: åéíè òåëåôîí íþìðÿëÿðèíèí Áàêû-
äàêû âÿ Ìîñêâàäàêû ñàùèáëÿðèíèí ñÿñëÿðè îõøàéûð áèð-áèðèíÿ, éà éîõ...
Îòåëäÿêè ëèôòëÿðèí öñòöíäÿ äÿ ìÿðú ÷ÿêèðäèëÿð. Ùàíñû òåç ýÿëÿúÿê. Çàóð
èêèíúè, Òÿùìèíÿ ö÷öíúö äåéèðäè. Ö÷öíúö ÿââÿë ýÿëäè âÿ Çàóð Òÿùìè-
íÿéÿ áèð ìàíàò óäóçäó... Ìÿëóìàò êþøêöíöí ãàðøûñûíäà íþâáÿéÿ äóð-
äóëàð, íþâáÿëÿðè ÷àòàíäà ñîðóøäóëàð: “Ìîñêâàäà õîøáÿõò àäàìûí öíâà-
íûíû âåðÿ áèëÿðñèíèçìè”, ìÿëóìàò÷û ãûç ìàò-ìàò îíëàðà áàõûðäû âÿ ùÿð
èêèñè “Ñîðóøñàëàð, áèçèì öíâàíûìûçû âåðèí”, — äåäèëÿð... Òèðÿ ýèðäèëÿð...
Çàóð ñÿððàñò íèøàí àòûá ÿòèð óääó. Òÿùìèíÿéÿ áàüûøëàäû. Òÿùìèíÿ äåäè
êè, ìöòëÿã áó óúóç ÿòèðè äÿ áàùàëû ôðàíñûç ÿòèðëÿðèíèí òÿðêèáèíÿ ãàòàúàã,
— îíäà ãîõóñóíóí ñèððè ëàï à÷ûëìàç îëàúàã — ñÿàäÿò ãàòûëàúàã áó ãî-
õóéà — äåéèðäè... Äîíäóðìà ñàòàí àðâàääàí äîíäóðìà àëàðêÿí îíà Ìè-
õàèë Âàñèëéåâè÷äÿí ÷îõëó ñàëàì äåäèëÿð... Àðâàä ýþçöíö äþéäö, ùàíñû
Ìèõàèë Âàñèëéåâè÷?.. Êö÷ÿíè äöç êå÷ìÿäèëÿð, ìèëèñ ñàõëàäû îíëàðû, ö÷
ìàíàò úÿðèìÿ èñòÿäè. Çàóð ïóëó óçàäàíäàí ñîíðà ìèëèñ ãÿáç âåðäè...
Òÿÿúúöáëÿ ãÿáçè àëäûëàð, ñåðæàíò Òðîôèìîâóí èìçàñûíäàí, úÿðèìÿíèí
ñÿáÿáèíäàí âÿ ìÿáëÿüèíäÿí áàøãà îðàäà áóýöíêö òàðèõ äÿ éàçûëìûøäû
— 25 ñåíòéàáð. Çàóð ãÿáçè úûðûá àòìàã èñòÿéèðäè. Òÿùìèíÿ ãîéìàäû, ñÿ-
ëèãÿéëÿ áöêöá ÷àíòàñûíà àòäû...
— Ùå÷ áóíó úûðìàã îëàð? — äåäè. — Áó áèçèì ÿí õîøáÿõò ýöíöìöçöí
ãÿáçèäèð. Ñåðæàíò Òðîôèìîâ þçö òÿñäèã åäèá áó òàðèõè... Ãîé éàäèýàð ãàë-
ñûí... Äöíéàäà éåýàíÿ òÿãñèðèìèçèí — Êóòóçîâ ïðîñïåêòèíè äöç êå÷ìÿ-
ìÿéèìèçèí øÿùàäÿòè êèìè ãàëñûí.
Çàóð:
— Éàõøû, — äåäè.
— Ýåäÿê ìÿíèì íþìðÿìÿ...
193
 — Ñÿíèí íþìðÿíÿ?
— Ùÿ, ìÿí òÿêÿì íþìðÿäÿ.
— Ìÿíè áóðàõàðëàð?
— Íþâáÿò÷èéëÿ äàíûøìûøàì... Äîñò îëìóøóã îíóíëà, ìÿíè
ýþðöáìöø òåëåâèçîðäà...
Åëÿ áèë íÿ èñÿ ñàíúäû Çàóðóí öðÿéèíäÿ. Òÿùìèíÿíèí áåëÿ àñàíëûãëà
íþâáÿò÷èéëÿ äèë òàïûá éàä àäàìû íþìðÿñèíÿ ýÿòèðìÿñè íÿ èñÿ ïèñ òÿñèð
áàüûøëàäû îíà. Òÿùìèíÿ åëÿ áèë îíóí öðÿéèíäÿêèëÿðè îõóéàðàã.
— Àììà, ñÿí àëëàù, éåíÿ èëàí-ãóðáàüà ýÿëìÿñèí ôèêðèíÿ, — äåäè: —
Èíòÿùàñû ìÿí áó ýöí ýöíäöç ñÿíèí òåëåãðàìûíû ýþñòÿðäèì íþâáÿò÷èéÿ,
ùÿð øåéè îëäóüó êèìè äåäèì âÿ àðâàä ìÿíè áàøà äöøäö.

***
— Äàéàí, åëÿ éîõ, éàâàø, äàéàí, þçöì ñîéóíóì... Èøûüû êå÷èð... Ýÿë
áóðà... äàðûõìûøàì ñÿíèí÷öí éàìàí... Úàíûìñàí ìÿíèì... Àé Àëëàù,
äÿëè îëàúàüàì ìÿí... Çàóðèê, ìÿíñèç íåúÿ äþçöðäöí áó ãÿäÿð âàõò...
ÿçèçèì ìÿíèì, úàíûì...
Ýåúÿíèí ÿí ýèçëèí, ÿí èñòè ñþçëÿðèíè äåéèðäè Òÿùìèíÿ, ÿí ÷ûëïàã ñþç-
ëÿðèíè. Íþìðÿäÿêè ðåïðîäóêòîðäàí ìóñèãè åøèäèëèðäè. Ãàäûí ìöüÿííè
ùÿçèí âÿ éîðüóí ñÿñëÿ êÿäÿðëè áèð ìàùíû îõóéóðäó...
Ñîíðà îíëàð ñàêèò óçàíûá ñèãàðåò ÷ÿêÿíäÿ Òÿùìèíÿ äåäè:
— Áèëèðñÿí áó íÿ ìàùíû èäè, Çàóð?
— Éîõ.
— Ãÿäèì ýöðúö ìàùíûñû.
Áöòöí áó ýöí âÿ áó ýåúÿ ÿðçèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã éàâàøäàí âÿ ãÿì-
ëè-ãÿìëè ÿëàâÿ åòäè:
— Ìÿí îëìàéàíäà áèðäÿí áó ìàùíûíû åøèòñÿí ùÿð øåé éàäûíà äöøÿ-
úÿê. Ìîñêâà, áó ýåúÿìèç...
“Ìÿí îëìàéàíäà”, — äåéÿ Çàóð îíó éàìñûëàäû. — Éåíÿ áàøëàäûí?
— Áèëèðñÿí, ùÿéàòäûð, ùÿð øåé îëà áèëÿð. Ñÿí áàøãà ãàäûíëàðëà äà îëà
áèëÿðñÿí âÿ ëàï éÿãèí îëàúàãñàí äà... Àììà áó úöð îëìàéàúàã Çàóð,
ùå÷ êÿñëÿ îëìàéàúàã áèð äÿ, ìÿí áèëèðÿì.. Àéðû úöð îëà áèëÿð, áÿëêÿ
áóíäàí äà éàõøû, àììà áó úöð éîõ... Îëà áèëìÿç êè, ùÿð øåé áàõ áåëÿúÿ
òÿêðàð îëñóí. Äîìîäåäîâî ìåøÿñèíäÿêè ãóøëàð äà, î êö÷ÿäÿêè úÿðèìÿ
äÿ, áó ãÿäèì ýöðúö ìàùíûñû äà... Áó áèçèìäèð, àíúàã áèçèì... Áàøãà ùå÷
êÿñèí... Îíóí÷öí äÿ ìÿí àðõàéûíàì...
...äöç ÷ûõäû Òÿùìèíÿíèí ñþçëÿðè...
194
 ***
Ñÿùÿð ñààò 10-äà Ìàéàêîâñêè ìåòðîñóíóí éàíûíäàêû éåðàëòû êå÷èä-
äÿ Áàêû òÿééàðÿñèíÿ áèëåò àëäû... Àøàüûäà, ïåððîíäà àéðûëäûëàð. Òÿùìèíÿ
òåëåñòóäèéàéà ýåòäè, ìÿøãè âàðäû...
— Àõøàì 9-äà, Øàáîëîâêàäà, òåëåâèçèéàíûí ãàáàüûíäà ýþçëÿ ìÿíè,
— äåäè âÿ óçàãëàøàí ãàòàðûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí Çàóðà ÿë åëÿäè...
Çàóð åñêàëàòîðëà éóõàðû ãàëõäû. Ìàéàêîâñêè ìåéäàíûíà ÷ûõäû, Ãîð-
êè êö÷ÿñèéëÿ Áàø Òåëåãðàôà òÿðÿô àääûìëàäû... Äöíÿíäÿí áÿðè ùå÷ íÿ
éåìÿìèøäè, éàòìàìûøäû, àììà íÿ éîðüóíëóã ùèññ åëÿéèðäè, íÿ éóõó-
ñóçëóã... Ãûñàìöääÿòëè ñÿùÿð éàüûøûíûí éóéóá èñëàòäûüû ñÿêèëÿðëÿ éåðèéèð
âÿ áèð ñààò, áåø ñààò, ñÿêêèç ñààò áóíäàí ãàáàãêû êèìè éåíÿ äÿ Òÿùìè-
íÿíèí ïû÷ûëòûëàðûíû åøèäèð, ñûüàëëàðûíûí, ÿëëÿðèíèí, ñà÷ëàðûíûí, äîäàãëàðûíûí
òÿìàñûíû äóéóðäó... Ìîñêâàíûí áöòöí ýþçÿë ãàäûíëàðû — ïàéûç êö÷ÿñè-
íèí áöòöí ãàäûíëàðû Òÿùìèíÿíè õàòûðëàäûðäû Çàóðà âÿ ùå÷ áèðè îíà òàé îëà
áèëìÿçäè... Çàóð äöíÿí Òÿùìèíÿéëÿ êå÷äèéè éåðëÿðäÿí èíäè òÿê êå÷ìÿê
èñòÿéèðäè, àììà áó òÿêëèéèíäÿ òÿíùà äåéèëäè, Òÿùìèíÿ äÿ îíóíëàéäû —
ñþçëÿðè, íÿâàçèøëÿðè, ïû÷ûëòûëàðû, ÿí ÷ûëüûí ìÿùÿááÿò àíëàðûíäà ýàù éóì-
øàã, ýàù åùòèðàñäàí áîüóëìóø êÿñèê ýöëöøëÿðè, äîäàãëàðûíûí èñòèñè, óçóí
èíúÿ áàðìàãëàðûíûí ñÿðèíëèéè, êö÷ÿäÿ, ëèôòèí, åñêàëàòîðóí, éà àâòîáóñóí
áàñàáàñûíäà ãåéðè-èõòèéàðè, ãÿñäÿíìè, òÿñàäöôÿíìè Çàóðóí êþêñöíÿ ãûñûë-
ìàñû, áåëèíèí, äèçëÿðèíèí òîõóíóøó éàëíûç ôèêðèíäÿ, õÿéàëûíäà äåéèë, áÿ-
äÿíèíèí ùÿð ùöúðÿñèíäÿ éàøàéàí, íÿáç êèìè äþéöíÿí õàòèðÿëÿð — Çàóðó
èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð âàõò äóéìàäûüû, éàøàìàäûüû áèð ñÿàäÿò áóðóëüàíû-
íà ãÿðã åäèðäè âÿ áó áóðóëüàí è÷èíäÿí éåíÿ äÿ Òÿùìèíÿíèí ñèôÿòè,
ýöëöøö, äàíûøûãëàðû äóðóëóá ÷ûõûðäû. Íÿ ãÿäÿð ñþùáÿòëÿð åòìèøäè Òÿùìè-
íÿ áó ýåúÿ. Åëÿ áèë èíäèéÿúÿí äÿíèç ñàùèëèíäÿêè éàé ýþðöøëÿðèíäÿ äå-
ìÿäèéè, äàíûøìàäûüû, öðÿéèíäÿ ñàõëàäûüû áöòöí ñþçëÿðè, áöòöí ñþùáÿò-
ëÿðè áó èëûã Ìîñêâà ýåúÿñèíäÿ äåéèá ãóðòàðìàã èñòÿéèðäè... Óøàãëûüûí-
äàí äàíûøûðäû ÿí ÷îõ. Ïèðøàüûäàêû áàüëàðûíäàí, éàéûí ñîí ýöíëÿðèíäÿí,
÷èìÿðëèêäÿ äöçöëìöø ÿëâàí ïèîíåð äÿñòÿëÿðèíäÿí, áàçàð ýöíëÿðè ùÿìè-
øÿ ñààò èêèäÿ âåðèëÿí ìóüàìàò êîíñåðòëÿðèíäÿí — àðàì ìåëîäèéà äÿíè-
çèí, ãûçìàð ñàùèëèí, îäëó ãóìëàðûí öñòöíäÿí òöñòö êèìè ó÷óá ýåäèðäè.
Óøàãëûüûíäàí ÿáÿäè òÿðê îëóíìóø äèéàð êèìè äàíûøûðäû, åëÿ áèë, äèäÿð-
ýèí, èòêèí äöøìöøäö áó äèéàðäàí... Ãûçìûø ãóìëàð ýöíîðòà ÷àüû éàëûí
àéàãëàðûíû éàíäûðàðäû, àõøàìëàð èñÿ ãóìëàð ñîéóã âÿ íÿì èäè. Ýåúÿ
ãîíøóëàðûýèëäÿí åâëÿðèíÿ ãàéûäàíäà öçöì ìåéâÿëÿðèíèí àðàñûíäàí
ùîïïàíàðêÿí ãîðõóðäó êè, áèðäÿ ýöìöøö àéûí çèéàñûíäà, áîç ãóìëàðûí
è÷èíäÿ ýþðöíìÿç îëìóø èëàíû áàñäàëàð, èëàí ãàéûäûá ÷àëàð îíó. Ãîíøó-
195
ëàðûýèëäÿ àøèã îëìóø èëàíëàð ùàããûíäà ÿôñàíÿëÿð äàíûøûðäûëàð, àíä è÷èðäè-
ëÿð êè, èëàíûí áèð ãûçà áÿíä îëóá îíó òÿãèá åòìÿñèíè þç ýþçëÿðèëÿ ýþðÿí
îëóá... Ãîíøóäà îíóí òàé-òóøëàðû áàëàúà óøàãëàð ÷îõ èäè... úöðáÿúöð îé-
óíëàð îéíàðäûëàð, áèð-áèðèíÿ ãîðõóëó ÿùâàëàòëàð äàíûøàðäûëàð, ýåúÿéàðûñû
áàëàúà Òÿùìèíÿ åâëÿðèíÿ ãàéûäàíäà áó ãîðõóëó íàüûëëàðûí âàùèìÿñèí-
äÿí õîôëàíàðäû, àéëû ýåúÿäÿ ãàðûøûã êþëýÿëÿðäÿí åéìÿíÿðäè, ÿòè öðïÿ-
øÿðäè... Åéâàíëàðûíà àéàãëàðûíûí óúóíäà ãàëõàðäû êè, àòàñûíû âÿ íÿíÿñèíè
îéàòìàñûí, åùìàëëûúà ìè÷ÿòêÿíèí àëòûíà ýèðÿðäè, àììà éóõóëàìàçäû, èðè
óëäóçëàðëà áÿçÿíìèø à÷ûã éàé ñÿìàñûíà áàõàð âÿ óçàãäàí — íåôò÷èëÿðèí
èñòèðàùÿò åâèíäÿí åøèäèëÿí ìóñèãè ñÿñëÿðèíÿ ãóëàã âåðÿðäè. Îðàäà ðÿãñ
åäÿðäèëÿð. Úöðáÿúöð ìóñèãè ùàâàëàðû ÷àëäûðàðäûëàð, àììà ùÿð ýåúÿ ÿí
àõûðäà åéíè òàíãîéëà áèòèðÿðäèëÿð áó êîíñåðòè, ùÿìèí òàíãî èíäèéÿúÿí
Òÿùìèíÿíèí ãóëàãëàðûíäàäûð, ñþçëÿðèíè äÿ õàòûðëàéûð... Áó òàíãîäà äåé-
èëèðäè êè, áàòàí ýöíÿø ùÿçèí-ùÿçèí äÿíèçëÿ âèäàëàøûð. Èíäèíèí þçöíäÿ äÿ
òÿñàäöôÿí áó òàíãîíó åøèäÿíäÿ ýþçëÿðè äîëóð, óøàãëûüû, áàüëàðû, àòàñû
éàäûíà äöøöð. Íåôò÷èëÿðèí èñòèðàùÿò åâèíäÿ Òÿùìèíÿäÿí îí-îí èêè éàø
áþéöê îüëàíëàð âÿ ãûçëàð ðÿãñ åäÿðäèëÿð, îíëàðûí àëÿìè þçýÿ áèð àëÿì
èäè, ìóñèãè, òàíãîëàð, àéëû ýåúÿëÿðäÿ ñàùèë ýÿçèíòèëÿðè, ýþðöøëÿð âÿ àéðû-
ëûãëàð, ñåâýè âÿ øèðèí àüðûëàð âàðäû áó àëÿìäÿ. Òÿùìèíÿ ñåâèíèðäè êè, áó
àëÿì îíóí÷öí ùÿëÿ èðÿëèäÿäèð...
Àíàñû éàäûíà ýÿëìèðäè, éàø éàðûìûíäà èòèðìèøäè àíàñûíû, îíó éàëíûç
êþùíÿ, ñàðàëìûø ôîòîëàðûíà ýþðÿ õÿéàëûíäà úàíëàíäûðûðäû, ëàï óøàã éàø-
ëàðûíäà ìþúöçÿéÿ èíàíäûðìûøäû þçöíö êè, àíàñû þëöá åëÿìÿéèá, ùàðäà-
ñà óçàã áèð éåðäÿäèð, áèð ýöí ýÿëèá ÷ûõàúàã. Òÿùìèíÿéÿ èðè, éàðàøûãëû
êóêëà, ÷îõëó êîíôåò âÿ — íÿäÿíñÿ áóíó ùÿìèøÿ äöøöíöðäö — ñàðû, ýöëëö
èðè ÷ÿòèð ýÿòèðÿúÿê... Àíàñûíû óçóí àüàïïàã ïàëòàðäà òÿñÿââöð åëÿéèðäè
ùÿìèøÿ, þçö äÿ ùÿìèøÿ îíó ëàëÿëÿðëÿ äîëó îëàí óúñóç-áóúàãñûç áèð
äöçÿíëèêäÿ ýþðöðäö. Àíàñûíûí ñÿñèíè, äàíûøûã òÿðçèíè ùå÷ úöð õÿéàëûíäà
úàíëàíäûðà áèëìèðäè, îäóð êè, àíàñû ùàããûíäà äöøöíÿíäÿ îíóí ñÿñèíè òà-
íûø ãîíøó ãàäûíëàðûíäàí áèðèíèí ñÿñè, äàíûøûã òÿðçè êèìè ãàâðàéûðäû. Èëëÿð
êå÷äèêúÿ éàøû àðòäûãúà Òÿùìèíÿ áó õÿéàëëàðûí ïó÷ëóüóíó áàøà äöøöðäö.
Íÿíÿñè áèð äÿôÿ îíà àíàñûíûí ãÿáðèíè äÿ ýþñòÿðìèøäè. Àðòûã äÿðê åäèðäè
êè, àíàñû äîüðóäàí-äîüðóéà þëöá âÿ ùå÷ çàìàí ýÿëìÿéÿúÿê. Àììà
áóíà áàõìàéàðàã, óëäóçëó éàé ýåúÿëÿðèíäÿ éåíÿ äÿ àíàñû ùàããûíäà
äöøöíöðäö, èíäè äàùà ýÿëÿúÿê çàìàíäà éîõ, êå÷ìèø çàìàíäà... Àíàñû-
íûí áèð ýöí äèðèëÿúÿéèíè, ãàéûäûá ýÿëÿúÿéèíè ôèêèðëÿøìèðäè, àíàñûíûí áèð
âàõò íåúÿ, íÿ ñàéàã äèðè îëäóüóíó, éàøàäûüûíû òÿñÿââöðöíäÿ éàøàòìàã
èñòÿéèðäè... Õÿéàëûíäà úàíëàíäûðûðäû àíàñûíûí âÿ àòàñûíûí úàâàíëûãëàðûíû —
196
ëàï ýÿíú âàõòëàðûíû. Î ÷àüû êè, î âàõò ùå÷ Òÿùìèíÿ äÿ éåð öçöíäÿ éîõ
èìèø, ùÿëÿ àòàñûéëà àíàñû òÿçÿ-òÿçÿ ýÿçìÿéÿ áàøëàéûáëàðìûø. Òÿùìèíÿ
ýþçëÿðèíè éóìàí êèìè àéëû ýåúÿ, äÿíèç ñàùèëèíè ýþðöðäö âÿ úàâàí àòà-
ñûéëà úàâàí àíàñû ìÿùç áó ñàùèëäÿ ýþðöøöðäöëÿð, àé äà ìÿùç áàõ åëÿ
èíäèêè êèìè èøûãëàíäûðûðäû ãóìëàðû, ñóëàðû, óçàãäàí äà ìÿùç åëÿ áó ìó-
ñèãè — áó êÿäÿðëè òàíãî åøèäèëèðäè âÿ àòàñûéëà àíàñû — èêèñè-áîø ñàùèëäÿ
îíëàðäàí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè — óçàãäàí ýÿëÿí ìóñèãè ñÿäàëàðû àëòûí-
äà òàíãî ðÿãñèíè îéíàéûðäû âÿ èêèñè äÿ áèëèðäè êè, áó ñîí ðÿãñëÿðèäèð, èí-
äè, áó àí — õîøáÿõòäèðëÿð, àììà áó õîøáÿõòëèê áèòìÿéÿ, ãóðòàðìàüà,
áèð äàùà ãàéûòìàìàüà ìÿùêóì îëìóø áèð áÿõòèéàðëûãäûð. Ñîíðà Òÿù-
ìèíÿ äåäè êè, ëàï áó éàõûíëàðäà, áèð àé áóíäàí ãàáàã éåíÿ éóõóäà àòà-
àíàñûíû ýþðìöøäö, àíàñû óçóí àü ïàëòàðäà, àòàñû èñÿ éàõàñû à÷ûã àïàø
êþéíÿêäÿ èäè, àéëû ýåúÿäÿ, ùÿìèí î ñàùèëäÿ ðÿãñ åäèðäèëÿð. Éóõóäà ùÿ-
ìèí òàíãîíó äà åøèäèðäèì: “Óòîìëåííîå ñîëíñå íåæíî ñ ìîðåì ïðîøà-
ëîñ”. “Éóõóäà åëÿ àüëàéûðäûì, ùû÷ãûðûã áîüóðäó ìÿíè, áöòöí éàñòûüûì
ýþç éàøëàðûíäàí èñëàíìûøäû, — áèð àí ñóñóá, ÿëàâÿ åòäè. — Ìàíàô îéàòäû
ìÿíè êè, íÿ îëóá ñÿíÿ áåëÿ”...
Èëê äÿôÿ Ìàíàôûí àäûíû ÷ÿêäè, àììà ùå÷ áèð øåé äàíûøìàã èñòÿìèðäè
ÿðè ùàããûíäà. Ãîíøóñó Ìÿäèíÿ ùàããûíäà äàíûøûðäû, äåéèðäè êè, Ìÿäèíÿ
ÿñë äîñòäóð, ãàäûíëàð àðàñûíäà áó úöð åòèáàðëû äîñò òàïìàã ÷ÿòèí ìÿñÿ-
ëÿäèð. Ìÿäèíÿ ùå÷ áèð âàõò ìÿíè ñàòìàç, äåéèðäè, Äàäàø ùàããûíäà äà-
íûøûðäû, äåéèðäè êè, Äàäàøäàí ãóðáàüàäàí, ñè÷àíäàí ÷èì÷èøÿí êèìè ÷èì-
÷èøèð, î èäàðÿäÿ ñòîëëàðûíûí éàõûí îëìàñûíà áåëÿ ýöúëÿ òàá ýÿòèðèðäè,
÷öíêè áåëÿ ìÿñàôÿäÿ äÿ Äàäàøäàí ùÿìèøÿ òÿð èéè ýÿëèðäè, ëàï öðÿéèì
áóëàíûðäû... Íåìÿòäÿí äàíûøûðäû, äåéèðäè êè, áèð äÿôÿ Íåìÿò ýåúÿ ñààò
äþðääÿ ìÿíÿ çÿíý åëÿìèøäè, éîõ, àé àõìàã, ÿëáÿòòÿ, åøã åëàí åëÿìÿê
ö÷öí éîõ, êèì ýåúÿíèí áó âàõòû åøã åëàí åëÿìÿê ö÷öí çÿíý âóðàð, éîõ,
öðÿéèíèí äÿðäëÿðèíè äàíûøûðäû. Íåìÿò, äåéèðäè êè, ùÿéàò îíó ñûõûð, áîüóð,
ìÿí íÿ áèëèì íÿ, èíñàíäûð äà... Ñïàðòàê? ßøè, íÿ éàïûøìûñàí áó Ñïàð-
òàêäàí? Àõìàüûí, éåëáåéèíèí áèðèäèð Ñïàðòàê... Àììà äåéèì ñÿíÿ, î
ãÿäÿð äÿ àõìàã äåéèë ùà, ùÿð ùàëäà éàõøûúà ïóë ãàçàíìàüûí ôÿíäèí áè-
ëèð... Áèëèðñÿí ùå÷ íåúÿ äþâëÿòëèäèð Ñïàðòàê? Àòàñûíûí ïóëó! Àé-ùàé, àòà-
ñû ïåíñèéàéà äîëàíàí àäàìäûð, àòàñûíûí î ãÿäÿð ïóëó ùàðäàíäûð, ÿêñèíÿ,
Ñïàðòàê äîëàíäûðûð àòàñûíû äà, àíàñûíà äà, åëÿ áàúûñûíû äà ýåéèíäèðèá-
ýåúèíäèðÿí Ñïàðòàêäûð, ùÿ, òàìàì éàäûìäàí ÷ûõìûøäû, àõû, îíóí áàúûñû
ñÿíèí ýÿëÿúÿê àäàõëûíäûð, áàõòûí êÿñèá, Çàóðèê, Ñïàðòàê áàúûñûé÷öí áèð
úåùèç âåðÿúÿê, ýÿë ýþðÿñÿí, áöòöí þìðöí áîéó Ñïàðòàêûí ùåñàáûíà êåô-
íÿí éàøàéà áèëÿðñÿí, éàõøû, éàõøû, ãàøãàáàüûíû ñàëëàìà, çàðàôàò åëÿéè-
197
ðÿì äÿ, çàðàôàòäàí èíúèìÿçëÿð êè, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì. Ñïàðòàê êèìäèð?
Ñïàðòàê ñÿíèí äûðíàüûíà äà äÿéìÿç, î íèéÿ ñÿíè ñàõëàñûí êè... Àììà çà-
ðàôàò áèð éàíà ãàëñûí, Ñïàðòàê ïóëà ïóë äåìèð... Ìîñêâàéà ýÿëÿíäÿ ö÷-
äþðä îòåëäÿ íþìðÿ ñàõëàéûð. Íèéÿ? Íÿ áèëèì íèéÿ, ùàðûíëûãäàí, âàðëûüà
íÿ äàðëûã. “Ðîññèéà"äà äà ùÿìèøÿ áåøîòàãëû ëöêñäÿ ãàëûð, áèð äÿôÿ áÿðê
ïÿðò èäè êè, ùÿìèí î áåøîòàãëû ëöêñÿ äöøÿ áèëìÿéèá. ×öíêè î âàõò ùÿìèí
ëöêñäà àðõèéåïèñêîï Ìàêñòèîñ ãàëûðìûø. Ñïàðòàê çÿíúèð ÷åéíÿéèðìèø ëàï.
— Éàõøû, ñîðóøìàã àéûá îëìàñûí, ñÿí áöòöí áóíëàðû ùàðäàí áèëèðñÿí?
— Þçö äàíûøûá... Ðÿôèãÿìÿ äàíûøûðìûø, î äà ìÿíÿ ñþùáÿò åëÿéèá...
ßëáÿòòÿ, Ñïàðòàê ýîï÷óäóð, áèðèíèí öñòöíÿ áåøèí ãîéóá äàíûøûð, àììà
ùÿð ùàëäà äèëè âàðñà, äèë÷ÿéè äÿ âàð... Ïóë îëàíäàí ñîíðà...
— Éàõøû, ùàðäàíäûð àõû, áó ãÿäÿð ïóëó?
— Äåìèøÿì ñÿíÿ, àëâåð÷èäèð äÿ..
— Áÿñ ãàçàìàòà äöøìÿêäÿí ãîðõìóð?
— ßëáÿòòÿ, ýåú-òåç èëèøÿúÿê... Àììà äèíäèðñÿí ýþð ñÿíÿ íÿ úàâàá
âåðèð. Îíñóç äà ùàìû þëöá ýåäÿúÿê, äåéèð. Äöíéà áåø ýöíäöð, íÿ ãÿ-
äÿð èìêàí âàð, êåô ÷ÿêÿúÿì, ùàðäà ãûðûëäû-ãûðûëäû...
— Ýþðöðÿì, ñÿí Ñïàðòàêûí ùÿéàò ôÿëñÿôÿñèíÿ ÿìÿëëè-áàøëû áÿëÿäñÿí.
— Çàóðèê, éÿíè äîüðóäàí ñÿí áåëÿ ñÿôåùñÿí êè, ìÿíè Ñïàðòàê êèìè
áèð ÿééàøà ãûñãàíà áèëÿðñÿí?
— Èíàíìûðàì êè, ôèêðè ïóë âÿ ãàäûí îëàí áó ÿééàø ñÿíèí êèìè ýþçÿëÿ
áèýàíÿ ãàëñûí... Éÿíè ùå÷ ñÿíÿ ýèðèøìÿéÿ úÿùä åëÿìÿéèá?
— Íåúÿ éÿíè ÿëáÿòòÿ, åëÿéèá... Ëàï ñèíî ýåäèðäè ìÿíèì÷öí... Íÿ
âÿäëÿð âåðìèðäè, èëàùè, øóáà, äàø-ãàø, íÿ áèëèì äàùà íÿëÿð... Àììà ÷îõ
òåç áàøà äöøäö êè, ìÿí î äåéÿí éóâàíûí ãóøó äåéèëÿì, áåëÿ-áåëÿ øåé-
ëÿðëÿ ìÿíèì áàøûìû òîâëàìàã îëìàç. Îíäà... èëàùè, ñÿí þçöí ñàõëà. —
Òÿùìèíÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö — Ñïàðòàê àéðû öñóëà ÿë àòäû. Ìÿíÿ øåèð
îõóìàüà áàøëàäû... Àëëàùó-ÿêáÿð... ùà, ùà, ùà...
— Íÿ îëäó áÿñ?
— Íåúÿ íÿ îëäó? Øåèðëÿðèíèí òÿñèðè äÿ åëÿ øóáà, äàø-ãàø âÿäëÿðè êè-
ìè... Ñïàðòàê äà, áàõìà, î ãÿäÿð äÿ àõìàã äåéèë, áàøà äöøäö êè, áèð øåé
÷ûõìàéàúàã, àììà îíäà äà... áàøëàäû àüçûí áîø ãîéóá îðäà-áóðäà äà-
íûøìàüà, ýóéà êè, ìÿíèìëÿ àðàñûíäà íÿ èñÿ âàð... Áàõ, ñÿí áàéàã äàíû-
øàíäà êè, àíàñû áåëÿ äåéèð, ìÿí î ñààò áàðìàüûìû äèøëÿäèì, ëàï éÿãèí
àíàñûíûí áåéíèíÿ áó ôèêðè Ñïàðòàê ñàëûá. Àíàñû àõû îíóí ìÿùÿááÿò ìà-
úÿðàëàðûéëà áÿðê ôÿõð åëÿéèð... Åëÿ êè, Ìàíàô Áàêûäàí áèð éåðÿ ýåòäè,
Ñïàðòàê î ñààò ýÿòèðèá ìàøûíûíû áèçèì åâèìèçèí ãàáàüûíäà ñàõëàéûð, áÿ-
çÿí ýåúÿíèí éàðûñûíàúàí, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ìàøûí îðäà äóðóð. Þçö, Àëëàù
áèëèð, ùàðà ýåäèð, áÿëêÿì äÿ åëÿ åâëÿðèíäÿ éûõûëûá éàòûð... Áèð àíåêäîò âàð
198
å, åøèòìèñÿí, ùÿðÿìõàíà ùàããûíäà... Ùÿðÿìõàíà ñàùèáè àðâàäëàðûíûí
ùÿð áèðèíÿ äåéèð êè, î áèðè àðâàäûìûí éàíûíà ýåäÿúÿéÿì áó ýåúÿ, þçö äÿ
ýåäèá òÿê éûõûëûá éàòûð.
— Íèéÿ?
— Íÿ íèéÿ? Ùÿðÿìõàíà ñàùèáè íèéÿ òÿê éàòûð?
— Éîõ, Ñïàðòàê íèéÿ ìàøûíû ñèçèí åâèí ãàáàüûíäà ãîéóð?
— Ìÿëóìäóð íèéÿ... Øÿùÿðäÿ ùàìû îíó òàíûéûð àõû, ìàøûíûíû äà òà-
íûéûðëàð. Ùàìû äà áèëèð êè, î åâäÿ ìÿí éàøàéûðàì âÿ ÿðèì äÿ áó âàõò
Áàêûäà éîõäóð... Èíäè ýåúÿ áèçèì åâèí ãàáàüûíäà Ñïàðòàêûí ìàøûíûíû
ýþðÿíäÿ íÿ äöøöíÿúÿêëÿð... Áèð éàíäàí äà þçöíöí äèëè áèð áåëÿ...
— Éàõøû, ñÿí íèéÿ áóíà ñîí ãîéìóðñàí, äåìèðñÿí îíà?
— Íÿ äåéÿúÿì? Çàóðèê, íå÷ÿ äÿôÿ äåìèøÿì êè, ñÿíÿ: ìÿíèì áà-
ðÿìäÿ íÿ äàíûøûðëàð ãîé äàíûøñûíëàð, âåúèìÿ äåéèë. Ìÿí åëÿ ùåñàá åäè-
ðÿì êè, èíñàíûí þç äàõèëè ÿõëàãû îëìàëûäûð âÿ ÿýÿð áó ÿõëàã âàðñà, èíñàí
þç äàõèëè ÿõëàãûíà ñàäèãäèðñÿ, áöòöí çàùèðè øåéëÿðèí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè
éîõäóð — êèì íÿ áèëèì íÿ äåäè, íÿ ôèêèðëÿøäè.
— Éàõøû, áèð øåéè áàøà äöøìöðÿì: áöòöí áóíëàðû áèëÿ-áèëÿ Ñïàðòàêëà
ùàãã-ñàëàìû íèéÿ êÿñìèðñÿí?
— Íÿ ùàãã-ñàëàì, ÿøè? Èëäÿ-àéäà áèð äÿôÿ ðàñò ýÿëèðÿì îíà... Ùÿð-
äÿí ýþðöðñÿí Ñïàðòàêäàí äà àäàìà õåéèð äÿéèð, áèð øåé-çàä ëàçûì
îëàíäà äåéèðÿì, î ñààò òàïûá ýÿòèðèð. Áàõ, ìÿñÿëÿí, åëÿ ñÿíèí áó “Ðîí-
ñîí"óíó î òàïûá ýÿòèðäè ìÿíÿ.
Çàóð àä ýöíöíäÿ Ñïàðòàêûí àëûøãàíà ìÿíàëû-ìÿíàëû áàõìàñûíû éà-
äà ñàëäû, áó áàõûøûí ñÿáÿáèíè àíúàã èíäè áàøà äöøäö âÿ ïÿðòëÿøäè.
— ßýÿð ìÿí áèëñÿéäèì...
— Éàõøû, éàõøû þçöíäÿí ÷ûõìà. Þç ïóëóìà àëìûøàì áó ùÿäèééÿíè,
èíòÿùàñû òàïìàüûíà Ñïàðòàê òàïäû. Ïóëóí àëìàã èñòÿìèðäè, ýöúíÿí âåð-
äèì... Àäàìûí Àëëàùû âàð: Ñïàðòàê íÿ úöð ùÿëëþéöø îëñà äà, ùÿð ùàëäà
õÿñèñ àäàì äåéèë.
“Õÿñèñ îëìàç äà — äåéÿ Çàóð ôèêèðëÿøäè. — Áó ãÿäÿð ìöôòÿ ãàçàíúûí
îëàíäà, ñÿõàâÿòëè îëìàüà íÿ âàð êè. Èëëàù äà ýþçÿë ãàäûíûí éàíûíäà...”
Ñïàðòàêûí ÿëèà÷ûãëûüû, úèáëÿðèíèí äîëó îëìàñû, Òÿùìèíÿíèí áó áàðÿ-
äÿ àüûçäîëóñó äàíûøìàñû Çàóðó èíúèäèðäè, ÿëáÿòòÿ... Çàóð äåéÿíäÿ êè,
Ñïàðòàê àòàñûíûí ïóëëàðûíû õÿðúëÿéèð, Òÿùìèíÿ ýöëìöøäö äÿ, ÿêñèíÿ,
äåìèøäè, áöòöí àèëÿ Ñïàðòàêûí ùåñàáûíà äîëàíûð, Ñïàðòàêûí ïóëóíà,
Ñïàðòàêûí ñÿõàâÿòèíÿ. Áó äà äÿéèðäè Çàóðà. Òÿùìèíÿ ãåéðè-èõòèéàðè
îíóí çÿèô äàìàðûíà òîõóíóðäó, àõû, Çàóð þçö, 24 éàøûíäà àëè òÿùñèëëè
ýÿíú îëñà äà, ùÿëÿ äÿ àòàñûíûí ùåñàáûíà ýåéèíèá-ýåúèíèðäè, ýÿçèá-äîëà-
íûðäû. Àììà ùÿð ùàëäà áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, Òÿùìèíÿ Çàóðó ñå-
199
âèðäè... Ñïàðòàêûí âàð-äþâëÿòè, ñÿõàâÿòè, ùÿòòà øåèð îõóìàñû äà Òÿùìè-
íÿíè úÿëá åëÿìÿìèøäè, áó Ìîñêâà ýåúÿñèíäÿ, ùîòåë íþìðÿñèíäÿ Òÿù-
ìèíÿ ìÿùç Çàóðóí áîéíóíó-áîüàçûíû þïöøëÿðÿ ãÿðã åäèð:
— Ñåâèðÿì ñÿíè... ñÿí ùàìûäàí éàõøûñàí... ìÿíèì úàíûìñàí, ÿçè-
çèìñÿí, — äåéèðäè...
Èíäè ýöíäöç Ìîñêâà êö÷ÿëÿðèíè äîëàøûá áöòöí ýåúÿêè ñþçëÿðè, õàòè-
ðÿëÿðè áèð äàùà éàääàøûíäà îéàòäûãúà, ÷ÿê-÷åâèð åëÿäèêúÿ Çàóð àíúàã âÿ
àíúàã áÿõòèéàðëûã ùèññè êå÷èðèðäè, ùå÷ áèð õàëëà, ùå÷ áèð ôèêèðëÿ ëÿêÿëÿí-
ìÿìèø òàì áèð õîøáÿõòëèê äóéüóñó. Âÿ áó äóéüó î ãÿäÿð ãöââÿòëè èäè
êè, àøûá-äàøûá è÷èíäÿí ÷ûõûðäû, áàøãàëàðûíà, êö÷ÿäÿí êå÷ÿí éàä àäàìëà-
ðà äà éîëóõóðäó. Çàóðà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ùèññèí ýöúö ãàðøûñûíäà ùå÷ íÿ
äàéàíà áèëìÿç, áó ùèññ ùàìûíû èíàíäûðìàüà âÿ áöòöí ìàíåÿëÿðè äÿô åò-
ìÿéÿ ãàäèðäèð. Î ÿìèí èäè êè, ùÿòòà àòà-àíàñû áåëÿ áó ùèññèí øèääÿòèíè
áèëñÿëÿð, ùå÷ áèð åòèðàçëàðû ãàëìàç. Ìÿýÿð þç îüóëëàðûíûí äöøìÿíëÿðè èäè
àòà-àíàñû, ìÿýÿð àðçóëàðû îíó õîøáÿõò ýþðìÿê äåéèëäè âÿ ÿýÿð áåëÿäèð-
ñÿ, Çàóð þìðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ îëàðàã ñþçöí ÿñèë ìÿíàñûíäà õîøáÿõò
èêÿí íÿ äåéÿ áèëÿðäèëÿð àõû? Áó õîøáÿõòëèê íÿèíêè àòà-àíàñûíà, ùÿòòà
ãîíøóëàðûíà, Àëéà õàíûìýèëÿ äÿ ñèðàéÿò åòìÿëèéäè. Çàóð èíàíûðäû êè,
Ìóðòóçîâëàð áåëÿ, Ôèðÿíýèçè íÿ ãÿäÿð Çàóðà ÿðÿ âåðìÿéè àðçóëàñàëàð
äà, îíóí èíäèêè õîøáÿõòëèéè ãàðøûñûíäà ÷ÿêèëìÿëèéäèëÿð, “ãèñìÿò áó
èìèø” äåéèá Çàóðëà Òÿùìèíÿéÿ óçóí áèðýÿ þìöð àðçóëàìàëûéäûëàð. Âÿ
áöòöí áàøãà òàíûø-áèëèøëÿð äÿ áåëÿ... âÿ î úöìëÿäÿí Òÿùìèíÿíèí ÿðè
Ìàíàô äà áåëÿ... “Ìÿíèìëÿ õîøáÿõò îëìàäû, áàðû Çàóðëà õîøáÿõò îëñóí”
äåéÿ ãûðàüà ÷ÿêèëìÿëèéäè Ìàíàô âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöí àäàìëàð áó
äöíéàäà áåëÿ íàäèð øåé îëàí ùÿãèãè ñÿàäÿòè ýþðöá îíà ãèáòÿ åëÿìÿëèé-
äèëÿð. Ôèðÿíýèç, äîüðóäàí, éàõøû ãûçäûð, ôàüûð.. Åâëÿíìÿê îëàðäû îíóíëà,
àëà áèëÿðäèì îíó, éàõøû àèëÿ ãóðà áèëÿðäèê. Àììà íÿ åäÿñÿí êè, áó
äöíéàäà Òÿùìèíÿ âàð âÿ Çàóðóí áÿõòèíÿ äÿ ìÿùç áåëÿ ãÿëèç âÿ õîø-
áÿõò ñåâýè äöøöá.

Éåääèícè ôÿñèë

Éàð èëÿ ÿüéàðû ùÿìäÿì ýþðìÿéÿ îëñàéäû ñÿáð

Òÿðêè-ãöðáÿò åéëÿéèá ÿçìè-éàð åòìÿçìèäèì?!

Àõøàì äîããóçäà Øàáàëîâêàéà ýÿëäè, òåëåñòóäèéàíûí ãàðøûñûíäà

âàð-ýÿë åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ñòóäèéàíûí ÷þë ãàïûëàðûíäàí è÷ÿðè åëÿ ùåé
àäàì ýèðèá-÷ûõûðäû. Çàóð äà áèð îí áåø äÿãèãÿ áàéûðäà ýþçëÿéèá è÷ÿðè
200
ýèðäè. È÷ÿðè ôîéåäÿ äÿ àäàì ÷îõ èäè, äÿìèð ìÿùÿúúÿðèí éàíûíäà ìèëèñ
äóðìóøäó âÿ ôîéåíèí î áèðè òÿðÿôèíÿ êå÷ÿíëÿðèí áóðàõûëûø âÿðÿãÿëÿðèíè
éîõëàéûðäû. Çàóðóí, òÿáèè êè, áóðàõûëûø âÿðÿãè éîõ èäè, îäóð êè, ôîéåíèí î
áèðè òÿðÿôèíäÿ ãàëäû... Ôîéåíèí áó òÿðÿôè òöñòö è÷èíäÿ èäè âÿ ùÿòòà äèâàð-
äàêû ëþâùÿäÿ äÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ïàïèðîñ ÷ÿêìÿê éåðè ìÿùç åëÿ áóðàäûð.
Ëþâùÿíèí àëòûíäà, äþøÿìÿíèí öñòöíäÿ äàèðÿâè ñèíê ãóòó ãîéóëìóøäó,
áåëÿ ãóòóëàðäà ëåíò ñàõëàéûðëàð, èíäè èñÿ ùÿìèí ãóòóíóí éàðûñû êöëãàáû
îëìóøäó, ïàïèðîñ, ñèãàðåò êþòöêëÿðè èëÿ äîëó èäè. Àðàáèð áó ãóòóíóí éà-
íûíà ýÿëèðäèëÿð, àúýþçëöêëÿ áèð-èêè äÿðèí ãóëëàá âóðóðäóëàð âÿ ñèãàðåòè
äèâàðà áàñûá (äèâàð êöë ëÿêÿëÿðèíäÿí ãàïãàðà èäè) ãóòóéà àòûðäûëàð... Ãà-
ðà úåìïåðëè ãûç ÷èéíèíÿ ïàëòî àòàðàã êö÷ÿéÿ ÷ûõäû, êèìèñÿ ùàðàéëàäû,
ýåðè ãàéûòäû... Áàøãà áèð åéíÿêëè ãûç òåëåôîíëà ùàðàñà çÿíý åëÿìÿéÿ
úÿùä åäèðäè. Ãàðà úåìïåðëè ãûç íþâáÿò÷è ìèëèñÿ éàíàøàðàã êàüûç âåðäè
îíà: — Âîò, ïîæàëóéñòà, ñïèñîê àêòåðîâ, îíè ñåé÷àñ ïðîéäóò, — äåäè.
Ñàëëàã áûüëû îüëàí ôîéåéÿ ÷ûõäû âÿ áàéûðäàí ýÿëìèø ìåøèí ïåíúÿê-
ëè, þçö êèìè ñàëëàã áûüëû áàøãà áèð ýÿíúè ýþðöá:
— Ïðèâåò, ñòàðèíà, — äåäè, — óãîñòè ñèãàðåòîé. Êàêèå ó òåáéà?
— Áåòå. Íó êàê òåáå?
— ×òî?
— Íó, â÷åðà. Ôåëëèíè.
— Íó, ñòàðèê, ãðàíäèîçíî. Éà î÷óìåë, ñòàðèê, ññåíà â òóíåëå — åòî
îáîëäåò ìîæíî.
— Äà, êîíå÷íî, ñòàðèê... Íî âñå æå çíàåø, ïîìîåìó, Ôåëëèíè îò áà-
ðîêêî ïðèøåë ê ðîêîêî...
Íÿäÿíñÿ áó úöìëÿ Çàóðà õóñóñè ëÿççÿò âåðäè, ïûããûëäàéûá ýöëìÿê-
äÿí þçöíö ýöúëÿ ñàõëàäû... Åéíÿêëè ãûç àõûð êè, íèééÿòèíÿ ÷àòäû, òåëåôîí-
äà èñòÿäèéè àäàìûí ñÿñèíè åøèäèá:
— Èð, åòî éà Éóëêà, — äåäè — Áèòûé ÷àñ òîð÷ó çäåñ íå ìîãó äî òåáéà
äîçâîíèòñéà.
Òÿùìèíÿ ôîéåíèí î áàøûíäàí ýÿëèðäè, óçóí ïàëòàð ýåéìèøäè, éàíûí-
äà äà èêè êèøè âÿ óçóí, ñàðûøûí áèð ãàäûí âàðäû.
Çàóðà òàíûø ýÿëèðäè áó ãàäûí âÿ àç ñîíðà éàäûíà äöøäö êè, îíó åê-
ðàíäàí òàíûéûð — Ìîñêâà òåëåâèçîðóíóí äèêòîðó èäè. Êèøèëÿðäÿí áèðè äÿ,
ýþðöíöð, ìîñêâàëû èäè, î áèðè èñÿ... Çàóð, ùå÷ âàõò ýþðìÿìèøäè áó àäà-
ìû, àììà äÿðùàë òàíûäû, êèì îëäóüóíó òÿéèí åëÿäè. Øöáùÿñèç, ùÿìèí òå-
ëåâèçèéà ðåæèññîðó, àäû Òÿùìèíÿíèí äèëèíäÿí äöøìÿéÿí Ìóõòàð Ìÿùÿð-
ðÿìîâ áó èäè. Ìóõòàð ÷îõ äà éàøëû àäàì äåéèëäè, àììà áàøû àüàðìûøäû,
áèð÷ÿêëÿðè òàìàì àü èäè, áàøûíäà äà àü òöêëÿð ãàðàäàí ÷îõ èäè. Äîëó áÿ-
201
äÿíè áèð àç ëûðò òÿñèð áàüûøëàéûðäû, áó òÿÿññöðàòû ãûðûø çàìø ïåíúÿéè, ÿçèê
êþéíÿéè âÿ ñÿëèãÿñèç áàüëàíìûø ãàëñòóêó äà àðòûðûðäû, áó àäàì, äåéÿ-
ñÿí, öñò-áàøûíà ùå÷ ôèêèð âåðÿí äåéèëäè. Àüûëëû âÿ êÿäÿðëè ýþçëÿðè âàðäû.
Ìóõòàðûí ñèôÿòè éîðüóí èäè. Ùÿì äÿ áó éîðüóíëóã áèð ýÿðýèí ýöíöí, áèð
éóõóñóç ýåúÿíèí ÿçýèíëèéè äåéèëäè, èëëÿðèí éîðüóíëóüó èäè. Áó éîðüóí-
ëóãäà ùÿéàòäàí áåçàðëûã äà îëìàñà, ùÿð ùàëäà, äöíéàíûí ùÿð öçöíÿ áÿ-
ëÿä÷èëèêäÿí äîüìóø áèð ïÿðèøàíëûã âàðäû, áó àäàì åëÿ áèë éàøûíûí èëëÿ-
ðèíäÿí ãàò-ãàò àðòûã éàøàìûøäû äöíéàäà âÿ ùÿð øåéè äÿ áèëèðäè èíñàíëàð
ùàããûíäà.
Ýþðöíöð, Ìóõòàð Ìÿùÿððÿìîâ åëÿ ñàéàã àäàì èäè êè, äöíéàäà ùå÷
áèð øåéëÿ òÿÿúúöáëÿíäèðìÿê îëìàçäû îíó. Áåëÿ àäàìëàð áÿäáÿõòëèêäÿí
ùå÷ íÿéÿ öðÿêäÿí ñåâèíÿ áèëìèðñÿ, õîøáÿõòëèêäÿí ùå÷ íÿéÿ äÿ äÿðèí-
äÿí êÿäÿðëÿíìèðëÿð... Ãÿðèáÿäèð, àäàìëàðûí áàøëàðû äà ìöõòÿëèô úöð
àüàðûð: áÿçèëÿðèíèí áàøû àüàïïàã ãàð êèìè àüàðûð, áÿçèëÿðèíèíêè åëÿ áèë
êèô-àòûð... Ìóõòàðûí ÷àëëûüû êöë ðÿíýèíäÿ èäè, àììà åëÿ áèë éàëíûç ñà÷ëàðû
éîõ, ñèôÿòè äÿ êöë ðÿíýèíäÿ èäè, àëíûíäà âÿ äîäàãëàðûíûí ÿòðàôûíäà äÿðèí
ãûðûøëàð, ýþçëÿðèíèí àëòûíäà ãàðà ùÿëãÿëÿð âàðäû âÿ Ìóõòàð è÷èíäÿ áîü-
óëìóø àäàì òÿñèðè áàüûøëàéûðäû. Áèðúÿ äèøëÿðè àüàïïàã èäè âÿ Ìóõòàð ýö-
ëÿíäÿ íàçèê ãàðà áûüëàðûíûí àëòûíäàí àüàðàí äèøëÿðè ñèôÿòèíÿ õîø áèð èôà-
äÿ âåðèðäè...
Òÿùìèíÿ Çàóðó ýþðöá ÿë åëÿäè, àììà ýÿëìÿäè îíà òÿðÿô, äàéàíûá
äîñòëàðûéëà äàíûøûðäû... Ñþùáÿòëÿðè íÿ èñÿ óçàíûðäû, àììà Çàóð ñÿáèðëÿ
ýþçëÿéèðäè, áèëèðäè êè, èíäèúÿ Òÿùìèíÿ îíëàðëà ýþðöøöá àéðûëàúàã, Çà-
óðóí éàíûíà ýÿëÿúÿê âÿ îíëàð éåíÿ äÿ äöíÿíêè êèìè Ìîñêâà êö÷ÿëÿðèíè
åëÿäÿí-áåëÿ þë÷ÿúÿêëÿð... Éåíÿ äÿ úöðáÿúöð àäàìëàð ôîéåéÿ ýèðèá-÷û-
õûð, âÿñèãÿëÿðèíè ýþñòÿðèðäèëÿð, éåíÿ äÿ àéðû-àéðû úöìëÿ ãûðûãëàðû, àéðû-
àéðû ñþçëÿð äÿéèðäè Çàóðóí ãóëàãëàðûíà: “òðàêò, ìîíèòîð, Õóòñèåâ, Õåñèí,
Ôåëëèíè...”
Íÿùàéÿò, Òÿùìèíÿ äîñòëàðûéëà âèäàëàøìàüà áàøëàäû, ÿââÿëúÿ ÿëèíè
êèøèéÿ óçàòäû, êèøè Òÿùìèíÿíèí ÿëèíäÿí þïäö, ñîíðà ãàäûí äèêòîðëà ãó-
úàãëàøûá þïöøäöëÿð, ñîíðà èñÿ ùÿð èêèñèíÿ áèð äàùà ÿë åëÿéèá, ÷ûõûøà òÿ-
ðÿô àääûìëàäû. Ìóõòàð äà ìîñêâàëûëàðëà ýþðöøöá Òÿùìèíÿíèí éàíûíúà
ýÿëèðäè. Çàóð ùå÷ áó âàðèàíòû àüëûíà ýÿòèðìÿìèøäè...
Òÿùìèíÿ:
— Òàíûø îëóí, — äåäè. — Çàóð — Ìóõòàð... Ùÿð èêèíèçÿ áèð-áèðèíèç ùàã-
ãûíäà î ãÿäÿð äàíûøìûøàì êè, åëÿ òàíûø êèìèñèíèç.
Ìóõòàð:
— ×îõ øàäàì, — äåäè âÿ ÿëèíè óçàòäû.
202
 Çàóð äà ÿëèíè óçàäûá íÿçàêÿòëÿ:
— Ìÿí äÿ øàäàì, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Ýåäÿê, — äåäè âÿ îíëàð êö÷ÿéÿ ÷ûõäûãäà ùÿð èêèñèíèí ãîëóíà ýèðäè.
— Éîëóìóç ùàéàíàäûð, ùàðà ýåäèðèê èíäè? — Òÿùìèíÿ ùå÷ áèðèíÿ
ìöðàúèÿò åëÿìèðäè, àììà áèðèíúè Ìóõòàð úàâàá âåðäè:
— Ñÿíèí êåôèí ùàðà èñòÿñÿ...
Òÿùìèíÿ:
— Áèëèðñÿí íÿ âàð, Çàóð, — äåäè. Çàóð þç-þçöíÿ ãåéä åëÿäè êè, Ìóõ-
òàðûí éàíûíäà îíà “Çàóðèê” éîõ, Çàóð äåéèð. — Ìóõòàðûí áàøûíà ýþçÿë
áèð ôèêèð ýÿëèá, áèçè éåìÿéÿ äÿâÿò åëÿìÿê èñòÿéèð. Ìÿíúÿ äàùèéàíÿ ôè-
êèðäèð áó, ñÿí íåúÿ áèëèðñÿí?
Çàóð òóòóëìóøäó, àõû îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó àõøàì äà èêèñè îëàúàã-
ëàð, äöíÿíêèòÿê... Àììà áóäóð áàõ áó Ìóõòàðäûð íÿäèð, ùàðäàíñà ÷ûõäû
îðòàëûüà âÿ Òÿùìèíÿ äÿ èíäè îíóí àäûíäàí äÿâÿò åëÿéèð Çàóðó øàì éå-
ìÿéèíÿ. Áåëÿ ýþðöíöð êè, Ìóõòàðûí ùåñàáûíà... Þçö íèéÿ äèíìèð áÿñ?
Ìóõòàð:
— Çàóð, — äåäè, — ÿýÿð, àõøàì åëÿ âàúèá èøèíèç éîõäóðñà, ýåäèá áèð
éåðäÿ îòóðìàã ïèñ îëìàçäû ìÿíúÿ, ùÿ?
“Ýþð áèð ìÿñÿëÿíè íåúÿ ãîéóð? Âàúèá èøèíèç éîõñà... Áóðàäà ìÿíèì
Òÿùìèíÿäÿí áàøãà íÿ âàúèá èøèì îëà áèëÿð?.. Éÿíè ìÿýÿð áèëìèð áèçèì
Òÿùìèíÿéëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèìèçè?.. Òÿùìèíÿ ãàíäûðìàéûá îíó?..” Ïèñ
áèð ôèêèð ýÿëäè Çàóðóí áàøûíà: “Áÿëêÿ åëÿ ìÿí þçöì äÿ Òÿùìèíÿéëÿ
ùÿìèí áó Ìóõòàðûí ÿñèë ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí áèõÿáÿðÿì... Áó íÿ ñþù-
áÿòäèð áåëÿ: “âàúèá èøèíèç éîõñà...”. Òóòàëûì êè, ìÿíèì âàúèá èøèì îë-
ñàéäû, ìÿí Òÿùìèíÿíè áóíóíëà ãîéóá ýåäÿúÿéäèì áÿéÿì...”. Àììà
ãÿðèáÿäèð êè, Çàóð Ìóõòàðà éîõ, Òÿùìèíÿéÿ ÿñÿáèëÿøèðäè... áó èêèáàøëû
ìöíàñèáÿòëÿð ö÷öí ÿñÿáèëÿøèðäè... Áèð èñòÿäè àúûãúàí äåñèí êè, ùÿ, âàúèá
èøèì âàð; àììà ãîðõäó êè, îíó ñàõëàéàí îëìàñûí, åëÿ Òÿùìèíÿ äÿ î
úöìëÿäÿí, ìàäàì êè, âàúèá èøèí âàð, õîø ýÿëäèí...
— Éîõ, áèð åëÿ èøèì éîõäóð, — äåäè.
Ìóõòàð:
— Ëàï éàõøû, — äåäè. — Îíäà êèíî åâèíÿ ýåäÿê.
Òàêñè ñàõëàäûëàð — Ìóõòàð ãàáàãäà îòóðäó, Çàóðëà Òÿùìèíÿ äàëäà.
Ìóõòàð öíâàíû äåäè.
Ýÿëèá ÷àòäûëàð, Ìóõòàð ñöðöúöíöí ùàããûí âåðÿíäÿ äÿ Çàóð þçöíö
áèðòÿùÿð ùèññ åëÿäè, èíäè áóðàäà ãàáàüà äöøìÿê, “éîõ, ìÿí âåðÿðÿì”
äåìÿê ýöëöíú îëàðäû, àõû, éåìÿêëÿðèíèí äàùà áþéöê õÿðúèíè Ìóõòàð
203
÷ÿêÿúÿêäè. Åéíè çàìàíäà Ìóõòàðûí ùåñàáûíà òàêñèéëÿ ýÿëìÿê, éåìÿê
äÿ ùå÷ à÷ìûðäû Çàóðó: Øàì éåìÿéèíèí ùåñàáûíû âåðìÿéÿ èñÿ ùå÷ áèð
èìêàíû éîõäó, úèáèíäÿ úÿìè-úöìëÿòàíû îíúà ìàíàò ïóëó ãàëìûøäû.
Òàêñèäÿ ýÿëÿðêÿí Çàóð ñóñìóøäó. Ìóõòàðëà Òÿùìèíÿ äàíûøûðäûëàð,
âåðèëèøëÿðè ùàããûíäà, Ìîñêâà òåëåâèçèéàñûíûí èìêàíëàðû ùàããûíäà, îíëàðû
áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿ ñûõ áàüëàìûø îëàí öìóìè èøëÿðè áàðÿäÿ ñþùáÿò åäèð-
äèëÿð. Áóðàäà èìêàíëàð, äîüðóäàí äà òàìàì áàøãàäûð. Áàêûäà èêè òðàêò
ìÿøã îëàíäà Àëëàùûìûçà øöêöð åëÿéèðèê, áóðàäà èñÿ ðåæèññîð éåääè-ñÿê-
êèç òðàêò àëà áèëèð... Àïàðàòóðàëàðû äà íåúÿ êàìèëäèð, ùå÷ îëìàñà î ñèí-
õðîí âèäåîéàçû àïàðàòûíûí áèðúÿúèéè áèçèì ñòóäèéàäà îëàéäû. Àììà
áöòöí áó ñþùáÿòëÿðèí äèáèíäÿ áèð ãöðóð ùèññè äÿ âàðäû: áóíëàðà áàõìà-
éàðàã éàõøû áèð âåðèëèø ùàçûðëàéà, àïàðà áèëìèøäèëÿð. Ùÿòòà, Òÿùìèíÿéÿ
éàðûçàðàôàò-éàðûúèääè áóðäà ãàëûá èøëÿìÿéè äÿ òÿêëèô åëÿìèøäèëÿð. Ìóõ-
òàðû èñÿ ëàï ÷îõäàí áóðà äÿâÿò åäèðëÿð. Êèíî åâèíèí ãàïûñûíäà Ìóõòàð
öçâëöê áèëåòèíè ýþñòÿðäè: — Áóíëàð äà ìÿíèì ãîíàãëàðûìäûð, — äåäè âÿ
îíëàð è÷ÿðè êå÷äèëÿð. Åëÿ ïèëëÿêÿíäÿúÿ Ìóõòàð ùàíñû òàíûøëàðûíàñà ðàñò
ýÿëäè, ìåùðèáàí ýþðöøäöëÿð, øèðèí ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð... Òÿùìèíÿ èðè
ýöçýöíöí ãàðøûñûíà êå÷äè, ñà÷ëàðûíû äöçÿëäèð, äîäàãëàðûíû áîéàéûðäû.
Çàóð èñÿ íåéëÿéÿúÿéèíè áèëìèðäè, ñèãàðåò ÷ÿêìÿê èñòÿéèðäè, àììà
áèëìèðäè: ìÿùç áóðäà ñèãàðåò ÷ÿêìÿê îëàð, éà éîõ... Åëÿ áèë îíó òàìàì
óíóòìóøäóëàð. Ìóõòàðûí òÿçÿ-òÿçÿ òàíûøëàðû éàíàøûðäû îíà, Òÿùìèíÿ èñÿ
ýöçýöíöí ãàáàüûíäà áÿðê ìÿøüóë èäè.
Ôîéåäÿêè àäàìëàðû Çàóð þìðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðäö, àììà ÷î-
õóíóí ñèôÿòè éàìàí òàíûø ýÿëèðäè. Åêðàíäàí òàíûéûðäû îíëàðûí ñèôÿòëÿðèíè.
Ìÿøùóð, àäû äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí àêòéîðëàð äåéèëäè áóíëàð ÿëáÿòòÿ, àììà
ùÿð ùàëäà ÷îõ ôèëìëÿðäÿ ÷ÿêèëìèøäèëÿð âÿ îäóð êè, ñèôÿòëÿðè äÿ éàääàø-
ëàðäà ùÿêê îëóíìóøäó. Çàóð éàäûíà ñàëà áèëìèðäè êè, áàõ áó ìöàñèð
äÿáëÿ ýåéèíìèø ãàäûíû ùàíñû ôèëìäÿ ýþðöá, þçö äÿ ñàäÿ ðóñ êÿíäëèñè
ýåéèìèíäÿ... Áàõ áó äàìà-äàìà ïåíúÿêëè îüëàí èñÿ ùàíñû ôèëìäÿñÿ àë-
ìàí çàáèòèíè îéíàéûðäû...
— Íÿäèð, Çàóðèê, äàðûõìûðñàí êè? — Òÿùìèíÿ îíà éàíàøäû âÿ Çàóð
éåíÿ äÿ þç-þçöé÷öí ãåéä åëÿäè êè, Ìóõòàð îëìàéàíäà Òÿùìèíÿ ùÿìè-
øÿêè êèìè “Çàóðèê” äåéèð. — Éà êèíî óëäóçëàðûíà òàìàøà åëÿéèðñÿí?
Çàóð:
— Áÿëè, — äåäè, — úàíëû Ëàðèîíîâàíû ýþðäöì èíäèúÿ.
Òÿùìèíÿ äÿ åéíè çàðàôàòúûë ÿäàéëà:
— Ìÿí äÿ úàíëû Òèõîíîâó ýþðäöì, — äåäè.
204
 — Äîñòëàð, ñèç àëëàù áàüûøëàéûí, — Ìóõòàð îíëàðà òÿðÿô ýÿëäè, àììà
éåíÿ äÿ ùàíñû òàíûøûíûñà ýþðäö, ñàëàìëàøäûëàð, ãóúàãëàøûá þïöøäöëÿð.
Òÿùìèíÿ:
— Ãÿðèáÿ àäàìäûð, — äåäè. — Áàõ òåëåâèçèéàäà äà áåëÿäèð. Ùàìû òà-
íûéûð îíó, þçö äÿ ùàìûíûí öðÿéè ýåäèð îíóí÷öí, ýþðÿí êèìè áàüûðëàðûíà
áàñûá þïöðëÿð... Íèéÿ áåëÿ ãàøãàáàãëûñàí, Çàóðèê?!
Çàóð:
— Éîõ, — äåäè, — êåôèì ëàï êþêäöð. — Âÿ áèðäÿí-áèðÿ ëàï ñÿôåùúÿ-
ñèíÿ ñîðóøäó: — Ìÿíè äàùà ñåâìèðñÿí?
Òÿùìèíÿ ýöëäö:
— Äÿëè, ÿëáÿòòÿ ñåâèðÿì... Åëÿ äàðûõûðäûì ñÿíèí÷öí áöòöí ýöíö êè...
Áÿñ, ñÿí íåéëÿìèñÿí áöòöí ýöíö?
Çàóð úàâàá âåðìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû. Ìóõòàð ãàéûäûá ýÿëäè âÿ Òÿù-
ìèíÿ èíäè äÿ Ìóõòàðà ìöðàúèÿò åëÿäè:
— Ìóõòàð, î éåëïèúëè ãàäûí êèìäèð?
Ìóõòàð ãàäûíûí àäûíû äåäè.
— Áÿñ î úàâàí îüëàí, éàíûíäàêû, ÿðèäèð?
— Êå÷ìèø ÿðèäèð... Áàõ, îíëàðà êîôå ýÿòèðÿí îüëàí äà èíäèêè ÿðèäèð...
Éàõøû, ýåäÿê ðåñòîðàíà?
Ðåñòîðàí, äåìÿê îëàð êè, òàìàìèëÿ áîø èäè. Áþéöê ñàëîíäà úÿìè-
úöìëÿòàíû ö÷-äþðä ñòîëóí ÿòðàôûíäà àäàìëàð îòóðìóøäó. Ñòîëëàðûí
öñòöíäÿ êè÷èê ÷ûðàãëàð éàíûðäû. Àéðû èøûã éîõ èäè ðåñòîðàíäà, îäóð êè, ñà-
ëîí àëàãàðàíëûã èäè. Êöíúäÿ, ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäà îòóðäóëàð — ñàüäà
Òÿùìèíÿ, îðòàäà Çàóð, ñîëäà Ìóõòàð. Îôèñèàíò ìÿçÿëè øÿêèëëÿð ÷ÿêèëìèø
ìåíéöíö ýÿòèðèá ãàáàãëàðûíà ãîéäó. Òÿùìèíÿ îõóìàüà áàøëàäû, åëÿ áèë
éåìÿêëÿðèí àäûíäàí áåëÿ äàäëû èé ýÿëèðäè, Çàóð ùèññ åëÿäè êè, ìþùêÿì
àúûá — àõû áöòöí ýöíö äèëèíÿ áèð øåé âóðìàìûøäû.
Òÿùìèíÿ:
— Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì íÿ èñòÿéèðÿì, — äåéÿ ìåíéöíö Ìóõòàðà
þòöðäö, — ñÿí ñå÷...
Ìóõòàð:
— Äóðó õþðÿê éåéÿúÿéèêìè? — äåéÿ ñîðóøäó.
Òÿùìèíÿ:
— ßëáÿòòÿ, éîõ, — äåäè, — àõøàì— àõøàì íÿ äóðó õþðÿêáàçëûãäûð?..
Ìÿí òîéóã èñòÿéèðÿì.
— Òàáàêà?
— Ùÿ.
— Çàóð, áÿñ ñèç?
205
 Çàóð ÷èéíèíè ÷ÿêäè.
Ìóõòàð:
— Øÿõñÿí ìÿí éàõøû áèð òèêÿ ÿò ïàð÷àñû éåéÿðäèì, — äåäè, îôèñèàíòà
áàõäû. — Ïîäæàðêó ó âàñ òàêæå âêóñíî ãîòîâéàò, êàê ïðåæäå?
Îôèñèàíò áàøûéëà òÿñäèã åëÿäè.
— Òîãäà äàâàéòå íàì äâå ïîäæàðêè, äà, Çàóð?
— Àùà.
Áèð õåéëè ìÿçÿ äÿ ñèôàðèø âåðäè Ìóõòàð.
— Éàõøû, è÷ìÿéÿ íÿ è÷ÿúÿéèê?
Òÿùìèíÿ:
— Íÿ áèëèì, ñèç íÿ è÷ÿúÿêñèíèç êè?
Ìóõòàð êîéíàê ñèôàðèø âåðäè.
Îôèñèàíò ùÿð øåéè éàçûá ýåòäè... Ñöêóò ÷þêäö, ñîíðà Ìóõòàð:
— Ôèêèð âåðäèíèç, íÿ ãÿìëè ýþçëÿðè âàð? — äåäè. — Îôèñèàíòû äåéèðÿì...
Çàóð áó ñþçëÿðÿ òÿÿúúöá åëÿäè, ÷öíêè î þçö Ìóõòàðûí ýþçëÿðè ùàã-
ãûíäà áàéàã áó úöð äöøöíìöøäö.
Ìóõòàð:
— Ìÿí ôèêèð âåðìèøÿì êè, îôèñèàíòëàðäàí, õöñóñèëÿ äÿ éàøëû îôèñèàíò-
ëàðäàí ÷îõóíóí ýþçëÿðè ãÿìëè îëóð... Ãÿìëè âÿ àüûëëû... Ýþðöíöð, ïåøÿ-
ëÿðèéëÿ áàüëûäûð áó úÿùÿò... Îôèñèàíò äà Àëëàù êèìè ãÿìëè âÿ ìöäðèê
îëóð. — Î ýöëöìñöíäö.
Òÿùìèíÿ:
— Áÿéÿì ñÿí Àëëàùû ýþðìöñÿí? — äåäè. — Íÿ áèëèðñÿí êè, Àëëàù
ìöäðèê âÿ ãÿìëèäèð?.. Éàõøû, òóòàëûì ìöäðèêäèð, áóíóíëà ðàçûëàøìàã
îëàð áèðòÿùÿð, áÿñ ãÿìëè íèéÿ îëñóí êè, Àëëàù?
— Áèðúÿ ñÿáÿáäÿí... Åëÿ îôèñèàíòëàð äà î ñÿáÿáäÿí ãÿìëèäèðëÿð: Àë-
ëàù äà, îôèñèàíòëàð äà èíñàíëàðà éàõøû áÿëÿääèðëÿð, îíëàðûí áöòöí çÿèô, íà-
ãèñ úÿùÿòëÿðèíè ýþðöðëÿð, áóíà ýþðÿ äÿ ãÿìëèäèðëÿð...
Çàóð äà áó ñàéàã, ìàðàãëû áèð øåé äåìÿê èñòÿéèðäè. Ìóõòàðà åòèðàç
åëÿìÿê èñòÿéèðäè, ùÿì äÿ åëÿ áèð òÿðçäÿ åëÿìÿê èñòÿéèðäè êè, ùÿì àüûëëû
îëñóí, ùÿì äÿ ìÿçÿëè, àììà åëÿ áèë áöòöí çåùíè ãûú îëóá ãàëìûøäû. Ùå÷
áèð øåé äöøöíìÿéÿ, òàïûá äåìÿéÿ èãòèäàðû éîõ èäè, ñàíêè ÷óãóí àüûðëûüû
÷þêìöøäö áöòöí è÷èíÿ, äèëè äÿ åëÿ áèë çÿíúèðëÿ êèëèäëÿíèá ùÿðÿêÿòñèç
ãàëìûøäû. Þçöíö ÷îõ íàãîëàé ùèññ åäèðäè, ãîðõóðäó êè, áèðäÿí êîáóä áèð
ñÿùâ åëÿéÿð, ÷ÿíýÿëëÿðè-áû÷àãëàðû ãàðûøûã ñàëàð, éà éþíäÿìñèç äàâðàíûá
íÿéèñÿ ñàëûá ñûíäûðàð. Ñàëôåòè ùàðà ãîéìàüû äà áèëìèðäè, ÿëëÿðèíÿ äÿ éåð
òàïà áèëìèðäè åëÿ áèë. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó íàðàùàòëûüûíû Òÿùìèíÿ äÿ,
Ìóõòàð äà äóéóðëàð, õóñóñèëÿ äÿ Ìóõòàð. Çàóð ýþðóðäö êè, Ìóõòàð
206
ùÿðäÿíáèð àëòäàí-àëòäàí îíà ýþç ãîéóð, ùÿðÿêÿòëÿðèíè èçëÿéèð âÿ Çàóðóí
áöòöí âàðëûüûíû, è÷èíè, ðåíòýåí úèùàçûíäàéìûø êèìè ýþðöð. Çàóðó áó úöð
ýþðäöéöé÷öí äÿ îíà áèð ãÿäÿð éöíýöë èñòåùçàéëà áàõûð — éàøëû àäàì
óøàüà áàõàí êèìè...
Îôèñèàíò ìÿçÿëÿðè ýÿòèðäè, êîíéàêû áàäÿëÿðÿ ñöçäö. Ìóõòàð éåìÿê-
äÿí áèðúÿ òèêÿ äÿ àüçûíà ýþòöðìÿìèø êîíéàêû äàääû, ñàüëûãñûç-ôèëàíñûç
áèð ãóðòóì è÷äè, ñîíðà èñÿ óçóí ìöääÿò áàäÿíè îâóúëàðû àðàñûíäà ñöðòäö,
åëÿ áèë èñèäèðäè, ñîíðà éåíÿ äÿ êè÷èê áèð ãóðòóì àëäû... Çàóð äà è÷ìÿê èñ-
òÿéèðäè, àììà áèëìèðäè íåúÿ åëÿñèí. Ìóõòàð êèìè ñàüëûãñûç-ôèëàí, êè÷èê-
êè÷èê ãóðòóìëàðëàìû?..
Òÿùìèíÿ:
— Áèð àç ñàëàò âåð, ìÿíÿ, — äåäè.
Çàóð ïèñ áèð ùèññëÿ Ìóõòàðûí ãîíàã åëÿäèéè ìÿçÿëÿðè Òÿùìèíÿíèí
áîøãàáûíà ãîéóðäó. Ñîíðà áàäÿñèíè ãàëäûðäû:
— Ñÿíèí ñàüëûüûíà, Òÿùìèíÿ, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— ×îõ ñàü îë, ÿçèçèì, — äåäè âÿ áèð ãóðòóì àëäû. Ìóõòàð Òÿùìèíÿéÿ
áàõûá ýöëöìñöíäö âÿ î äà áèð ãóðòóì è÷äè. Ñîíðà:
— Àììà þç àðàìûçäûð, êîíéàê äîüðóäàí äà ÿëà êîíéàêäûð ùà, — äåäè.
Çàóð äà òÿñäèã åëÿäè.
Ìóõòàð ãÿôèëäÿí Çàóðäàí ñîðóøäó:
— Áÿñ ñèç íÿéëÿ ìÿøüóëñóç?
Çàóð:
— Ýåîëîãàì, — äåäè âÿ áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà ÿëàâÿ åëÿäè. —
Àììà íÿøðèééàòäà èøëÿéèðÿì... Òÿùìèíÿéëÿ áèð éåðäÿ èøëÿéèðäèê.
— Åëÿäèð, ùÿ, Òÿùìèíÿ äåéèðäè àõû... Ýåîëîã... Ðîìàíòèê ñÿíÿòäèð...
ùÿìèøÿ, äàüäà äàøäà...
Çàóð òóòóëäó — îíóí ñþéÿð éåðèíÿ òîõóíìóøäó Ìóõòàð. Çàóð ùÿìè-
øÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè êè, áöòöí êóðñëàðûíäàí áèðúÿ î ÿñèë ïåøÿñèéëÿ — ýåîëîã
ïåøÿñèéëÿ ìÿøüóë îëìóð, íÿøðèééàòäà ýåîëîýèéàéà àèä êèòàáëàðû ðåäàêòÿ
åäèð. Íÿøðèééàòà àíàñûíûí òÿêèäèéëÿ èøÿ äöçÿëìèøäè, àñïèðàíòóðàéà äàõèë
îëìàã ö÷öí ñòàæ ëàçûì èäè. Äîüðóäóð, ùå÷ àñïèðàíòóðàéà äà ýèðìÿäè, éå-
íÿ äÿ àíàñûíûí òÿêèäèéëÿ ñÿðáÿñò ìþâçó ýþòöðäö, àììà ùÿð ùàëäà èêèíúè
èëäè êè, áó íÿøðèééàòäà èëèøèá ãàëìûøäû. “Äàüëàð, ìåøÿëÿð...” Áèëìèðäè
Ìóõòàð ãÿñäÿíìè îíóí éàðàëû éåðèíÿ òîõóíìóøäó, éà òÿñàäöôÿí äå-
ìèøäè áó ñþçëÿðè. Ðîìàíòèê ñÿíÿò... Òÿùìèíÿ êè, ùÿð ùàëäà Çàóðóí áó
çÿèô äàìàðûíäàí àýàù èäè, àììà î äà Ìóõòàðûí ñþçëÿðèíèí ôÿðãèíÿ âàð-
ìûðäû åëÿ áèë. Åéáè éîõ, Çàóð äà áîðúëó ãàëàí äåéèë.
207
 — Áÿñ ñèç íÿ ñÿíÿò ñàùèáèñèíèç? — äåéÿ Ìóõòàðà ìöðàúèÿò åëÿäè. ßë-
áÿòòÿ, îíóí íÿ ñÿíÿò ñàùèáè îëäóüóíó ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè, íåúÿ äÿ áèë-
ìÿéÿ áèëÿðäè êè, ñþùáÿòëÿðè áàéàãäàí ìÿùç åëÿ Ìóõòàðûí èøè-ïåøÿñèéëÿ
ÿëàãÿäàð èäè.
Ìóõòàð ãûìûøäû âÿ çåéòóíó àüçûíà àòûá:
— Ìÿí òåëåâèçèéà ðåæèññîðóéàì, — äåäè, — àììà ìÿíèì äÿ ÿñèë ïå-
øÿì äåéèë áó... Òÿùñèëèìÿ ýþðÿ ìÿí êèíî ðåæèññîðóéàì. Âàõòèëÿ Ìîñê-
âàäà êèíî èíñòèòóòóíó ãóðòàðìûøàì. Áó, óçóí ÿùâàëàòäûð...
Ìóõòàð áóíó åëÿ òÿðçäÿ äåäè êè, Çàóð äöøóíäö: “Äåéÿñÿí, ìÿí äÿ
éàðàëû éåðèíÿ òîõóíìóøàì”, — ìÿìíóí îëäó áóíäàí, àììà áó ñÿôÿð
Òÿùìèíÿ ÿëöñòö ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
— Èíñòèòóòó ãóðòàðàíäàí ñîíðà Ìóõòàðû áóðàäà, “Ìîñôèëì"äÿ ñàõ-
ëàéûðëàðìûø... Åëÿ íàùàã ãàëìàìûñàí î âàõò... Ãàëñàéäûí, èíäè íå÷ÿ
áþéöê ôèëì ÷ÿêìèøäèí.
Ìóõòàð:
— Àé Òÿùìèíÿ, ìÿýÿð èø ôèëìèí áþéöêëöéöíäÿ, êè÷èêëèéèíäÿäèð? —
äåäè. — Ùÿð øåé äàùà ãÿëèçäèð ùÿéàòäà. Ùÿì äÿ äàùà ñàäÿ... Ùÿì äàùà
ãÿëèç, ùÿì äàùà ñàäÿ, — äåéÿ áèð äàùà òÿêðàð åëÿäè. — Èíñàí þìðöíäÿ áèð
ñÿðùÿä âàð, ýþðöíìÿç éàø ñÿðùÿäè, — ÿëáÿòòÿ, ñÿí äÿ, Çàóð äà áó ñÿð-
ùÿääÿí ùÿëÿ ÷îõ óçàãñûíûç, àììà ìÿí äàùà êå÷ìèøÿì áó ñÿðùÿäè,
îäóð êè, äàíûøà áèëÿðÿì áó áàðÿäÿ... Áó ñÿðùÿäÿ ÷àòàíàúàí ùÿð øåé ãà-
áàãäàäûð, öìèäëÿðëÿ, àðçóëàðëà, õÿéàëëàðëà éàøàéûðñàí — ôèëàí øåéè ôèëàí
ôèëàí åëÿéÿúÿéÿì, ôèëàí èø ôèëàí úöð îëàúàã. Åëÿ êè, áó ñÿðùÿäè êå÷äèí —
èñòÿéèðñÿí ëàï áèçèì î Øèðÿëè áàáà êèìè éöç ÿëëè èë éàøà — ùÿð øåé àðõà-
äà ãàëìûø îëàúàã, àíúàã õàòèðÿëÿð, ùÿéàòà êå÷ìÿìèø àðçóëàð áàðÿñèíäÿ,
áàø òóòìàìûø íèééÿòëÿð ùàããûíäà õàòèðÿëÿð, âÿññàëàì.
Êîíéàêäàí áèð ãóðòóì àëäû âÿ Çàóðà áàõäû:
— Áèëèðñèç, Çàóð, ëåíò, ïëéîíêà — áþéöê ìÿñÿëÿäèð. Ëåíò ãàëûð —
áþéöê ôèëì îëñóí, êè÷èê îëñóí, ôÿðãè éîõäóð — ïëéîíêàéà, ëåíòÿ ÷ÿêìè-
ñÿí — êèíîôèëì, éà òåëåôèëì — ãàëàúàã. Àììà ìÿíèì ïåøÿì êÿäÿðëè ïå-
øÿäèð. Òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðè, ôèëìëÿðè éîõ à, âåðèëèøëÿðè ðåæèññîðó... Âåðè-
ëèøè ùàçûðëàäûí, åôèðÿ âåðäèí, âÿññàëàì, øöòòàìàì, äàùà éîõäóð î âåðè-
ëèø, ùå÷ áó ãÿäÿð çÿùìÿòèí, ÿçàá-ÿçèééÿòèí åëÿ áèë éåðëè-äèáëè îëìà-
éûá... Áàøà äöøöðñöç?
Çàóðóí éåðèíÿ Òÿùìèíÿ úàâàá âåðäè:
— Ëàï ìÿíèì êèìè. Åëàí åëÿäèì, åêðàíäàí ýåòäèì, âÿññàëàì, èçèì-
ñîðàüûì ãàëìûð.
Ìóõòàð:
208
 — Áÿëè, — äåäè, — äîüðóäàí, êÿäÿðëè èøäèð. Íÿ ãÿäÿð ÿìÿê ñÿðô åëÿ-
éèðñÿí, ýåúÿ-ýöíäöç áèëìèðñÿí, àüëûíäà, ãÿëáèíäÿ íÿ âàðñà ùàìûñûíû
òþêöðñÿí îðòàëûüà, ÿñÿáëÿðèíèí, ñàüëàìëûüûíûí ùåñàáûíà âåðèëèø ùàçûðëà-
éûðñàí, áÿçÿí ùÿôòÿëÿðëÿ, àéëàðëà àíúàã áó áàðÿäÿ äöøöíöðñÿí, áöòöí
èñòåäàäûíû, — éàõøû, äåéÿê êè, èñòåäàä áþéöê ñþçäöð, — ãàáèëèééÿòèíè
äåéÿê, áàúàðûüûíû-òÿúðöáÿíè äåéÿê — áèð ñþç, âàðûí-éîõóí íÿéèí âàðñà,
ãàáûíäà, íåúÿ äåéÿðëÿð, íÿ âàðñà àòûðñàí îðòàëûüà, âåðèëèø ùàçûðëàéûðñàí,
éàðûì ñààò, ãûðõ äÿãèãÿ, ÷îõó áèð ñààò åôèðäÿ ñÿñëÿíèð, ñîíðà... — ñèãàðå-
òèíäÿí áèð ãóëëàá àëûá äîäàãëàðûíû àðàëàäû, òöñòö áóðóëà-áóðóëà éóõàðû
ãàëõäû, — áàõ áó òöñòö êèìè ó÷óá ýåäèð ùàìûñû, ùå÷ íÿ ãàëìûð... Éîõ,
äîüðóäàí, ÷îõ êÿäÿðëè ïåøÿäèð...
— Îôèñèàíòëàðûí ïåøÿñè êèìè? — äåéÿ Çàóð éàäûíà ñàëäû. Òÿùìèíÿ
äÿðùàë:
— Òÿê îôèñèàíòëàðûí éîõ, ùÿì äÿ Àëëàùûí, — äåäè.
Ìóõòàð ýöëöìñöíäö:
— Áÿëè êÿäÿðèìèç Àëëàùûíêû ãÿäÿðäèð, àììà ìöäðèêëèéèìèç éîõäóð.
Òÿùìèíÿ:
— Ìóõòàð, ýÿë áèð éåðäÿ áèð ôèëì åëÿéÿê. Ñÿí ÷ÿê, ìÿí äÿ îéíàéûì.
Áèëèðñÿí íåúÿ îéíàéàðàì... Ñÿíèí áöòöí ìÿøùóð àêòðèñàëàðûíäàí éàõøû.
Ùÿ, íÿ îëàð, ýÿë áèð òÿøÿááöñ åëÿéÿê äÿ... Öìóìèééÿòëÿ, ýÿë ñÿíèíëÿ
áèðýÿ áèð èø ýþðÿê äÿ àõûð êè. — Çàóðà Òÿùìèíÿíèí áó úöìëÿñè áèð àç èêè-
áàøëû ýþðöíäö.
— Ìÿí êè ñÿíÿ ÷îõäàí áóíó òÿêëèô åäèðÿì. — Ìóõòàð äà áåëÿúÿ èêè-
áàøëû úàâàá âåðäè.
Òÿùìèíÿ:
— Úèääè äåéèðÿì, — äåäè. — Éÿíè òÿêèä åëÿñÿí, ñÿíÿ ôèëì âåðìÿçëÿð
÷ÿêìÿéÿ?.. Íèéÿ áàø ãîøìóðñàí áó èøÿ àõû? Ùå÷ îëìàñà ìÿíèì÷öí,
ìÿíèì õÿòðèìÿ... Áàø ðîëäà ÷ÿêÿðñÿí ìÿíè?..
Ìóõòàð:
— Ýåúäèð äàùà, — äåäè. — Áó éàøäà ìÿí ùÿéàòûìû äÿéèøìÿéÿúÿéÿì
êè?.. Åëÿ ñÿíèí äÿ äàùà âàõòûí êå÷èá.
Òÿùìèíÿ:
...— Óòàíìàçûí áèðè óòàíìàç, — äåäè, — äèëèí íåúÿ ýÿëèð ìÿíÿ áåëÿ
ñþç äåìÿéÿ. Þëöðÿì, êèíîäà ÷ÿêèëìÿê èñòÿéèðÿì. Ùå÷ îëìàñà íÿ èñÿ
ãàëñûí áó äöíéàäà ìÿíäÿí áèð ýöí éûõûëûá þëÿíäÿ. Þçö äÿ èíäè èñòÿéè-
ðÿì, ÷öíêè ñîíðà, ñÿí äåìèø, äîüðóäàí äà, ýåú îëàúàã, âàõòû êå÷ÿúÿê.
Èñòÿéèðÿì êè, êèíî óëäóçó îëóì, øÿêèëëÿðèìè æóðíàëëàðäà ÷àï åëÿñèíëÿð.
Ñåâäèéèì ðÿíý? Ìàâè... Áÿéÿíäèéèì ôèëìëÿð — ðåæèññîð Ìóõòàð Ìÿùÿð-
ðÿìîâóí ÿñÿðëÿðè... Õîááèì? Íÿäèð, äîüðóäàí äà ìÿíèì õîááèì?
209
 Ìóõòàð:
— Áÿçÿíèá-äöçÿíìÿê, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— ßù, ñèç êèøèëÿð ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðñöç áó äöíéàäà, — äåäè — Áà-
øà äöøìöðñöç êè, ýþçÿë ãàäûí äà ìèëëè äÿéÿðäèð, íàäèð àüàúëàð êèìè, ôàé-
äàëû ãàçûíòûëàð êèìè, òàðèõè àáèäÿëÿð êèìè...
Ìóõòàð:
— Òÿâàçþêàðëûüûíà ñþç îëà áèëìÿç, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Íÿäèð, äåéÿúÿêñÿí, ýþçÿë äåéèëÿì? Ýþçÿëëèéèìè äÿ äàíàúàãñûç
éîõñà?
Ìóõòàð:
— Éîõ, äàíìûðàì, — äåäè. — Àììà äÿãèãëÿøäèðìÿê èñòÿéèðÿì. Ñÿí
äîüðóäàí äà ÷îõ ýþçÿë èäèí. Òÿêðàð åäèðÿì: èäèí...
Òÿùìèíÿ:
— Íàõàë, — äåäè âÿ áàðìàüûéëà çàðàôàòéàíà ùÿäÿëÿäè Ìóõòàðû, ñîíðà
Çàóðà òÿðÿô äþíäö. — Çàóð, áÿñ ñÿí íÿ àüçûíà ñó àëûá äóðìóñàí, íåúÿ
úåíòëìåíñÿí, ìöäàôèÿ åëÿñÿíÿ ìÿíè áó êþíòþé ÿäÿáñèçäÿí.
Àììà Çàóð àüçûíû à÷ìàìûø Ìóõòàð:
— Ñÿíèí úàâàáûíû âåðèðäèì, — äåäè, — Ìóõòàð Ìÿùÿððÿìîâóí ÿñÿð-
ëÿðè ùàããûíäà èñòåùçàíà ýþðÿ...
— Àé Ìóõòàð, éÿíè çàðàôàò-çàä áàøà äöøìöðñÿí?
— Áÿñ ñÿí? Ñÿí çàðàôàò áàøà äöøìöðñÿí? Ùå÷ ìÿí ñÿíèí ýþçÿëëèéèí
ùàãäà êå÷ìèø çàìàíäà äàíûøà áèëÿðÿì?
Çàóð ùèññ åëÿéèðäè êè, Ìóõòàðëà Òÿùìèíÿíèí àðàñûíäà ýåäÿí áó éà-
ðûçàðàôàò, éàðûúèääè àòûøìàíûí äàëûíäà óçóí èëëÿðèí ñûõ ìöíàñèáÿòëÿðè, òà-
íûøëûüû, äîñòëóüó äóðóð, — áóíëàð ùàìûñû áöòþâ áèð àëÿìäèð âÿ Çàóð áó
àëÿìäÿí òàìàì áèõÿáÿðäèð...
Îôèñèàíò èñòè éåìÿêëÿðè ýÿòèðäè, îíëàð éåìÿéÿ áàøëàäûëàð, àðàáèð ñàü-
ëûãñûç-çàäñûç, ãóðòóì-ãóðòóì êîíéàêäàí äà è÷èðäèëÿð, è÷êèíèí õóìàðû
éàâàø-éàâàø Çàóðóí ôèêèðëÿðèíè äóìàíëàíäûðûðäû âÿ î ñûõûëûð, þçöíö ñîí
äÿðÿúÿ íàãîëàé âÿ àðòûã ùèññ åëÿéèðäè áó ìÿúëèñäÿ. Èñòÿð-èñòÿìÿç þçöíö
Ìóõòàðëà ìöãàéèñÿ åëÿéèðäè âÿ Ìóõòàðûí ùàçûðúàâàáëûüû, öëôÿòÿ-
öíñèééÿòÿ éàòûìëûüû, ùÿòòà éóìøàã êÿäÿðè ìöãàáèëèíäÿ Çàóð þçöíö ñîí
äÿðÿúÿ àüûð, ãûëûãñûç, ùÿòòà, êöò âÿ áÿñèò àäàì êèìè ãàâðàéûðäû... Éàäû-
íà ñàëûðäû Òÿùìèíÿíèí äöíÿíêè ñþçëÿðèíè, ýåúÿ íÿâàçèøëÿðèíè,
äöøöíöðäö êè, áöòöí áóíëàð éàëàí äåéèëñÿ, îíäà Òÿùìèíÿ íÿéÿ ýþðÿ,
àõû, íÿéÿ ýþðÿ, Çàóðó ñåâèð? Òÿùìèíÿ êèìè áèð ãàäûí ùàíñû úÿùÿòëÿðè-
210
íÿ, ùàíñû ìÿçèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Çàóð êèìè áèð àäàìû ñåâÿ áèëÿð àõû?
Àíúàã Çàóðóí çàùèðè ýþðöíöøöíÿ, áîé-áóõóíóíà, ñèð-ñèôÿòèíÿ, úàâàí-
ëûüûíà, ýöúöíÿ ýþðÿìè? ßýÿð áåëÿäèðñÿ, äåìÿëè, îíëàðû éàëíûç âÿ éàëíûç
øÿùâÿò áàüëàéûð? Áÿñ îíäà Äîìîäåäîâî ìåøÿñèíäÿ úÿù-úÿù âóðàí
ãóøëàð, Ìîñêâà êö÷ÿëÿðèíäÿêè äöíÿíêè øûëòàãëûãëàðû, ÿëàãÿëÿðèíäÿêè
áöòöí ïîåçèéà — áóíëàð íåúÿ îëñóí áÿñ, áöòöí áóíëàð äà éàëíûç øÿùâÿò
îéóíëàðûé÷öí áèð ùàçûðëûã èìèø éîõñà?
Ìóõòàð äàíûøûð, äàíûøûðäû. Çàóðó ôèêèðëÿð àëÿìèíÿ, ãÿì äÿðéàñûíà
ãÿðã åëÿìèø è÷êè Ìóõòàðû ÿêñèíÿ íÿøÿëÿíäèðìèøäè, äèë-áîüàçà ãîéìóð-
äó. Èíäè î þç ïåøÿñèíè éàìàíëàìûðäû, ÿêñèíÿ òÿðèôëÿéèðäè, äåéèðäè êè,
äöíéàäà ùå÷ áèð áàøãà ñÿíÿòÿ äÿéèøìÿç îíó, äîüðóäàí äà, äåéèðäè,
ìÿýÿð ìþúöçÿ äåéèëìè áó? Ýåúÿíèí òÿíùàëûüûíäà òÿê áèð àäàìûí áàøû-
íà ýÿëÿí ôèêèðëÿð, ñþçëÿð ÿââÿëúÿ êàüûç öçÿðèíäÿ ìàääèëÿøèð, ñîíðà èñÿ
ñÿùÿðèñè ýöí îíëàðëà, éöçëÿðëÿ àäàìûí èøòèðàêûéëà ñèôÿòëÿðÿ, ðÿíýëÿðÿ,
ñÿñëÿðÿ, ëþâùÿëÿðÿ ÷åâðèëèð, úàíëû ùÿéàòûí áèð ïàð÷àñû îëóð âÿ áöòöí áó
ùÿéàòûí íÿáçè ðåæèññîðóí îâúóíóí è÷èíäÿäèð. Áó ùÿéàò åêðàí èøûüûéëà
ìèíëÿðÿ, ìèëéîíëàðà ýþñòÿðèëèð, îíëàðûí éàääàøûíà, çåùíèíÿ ùÿêê îëóíóð.
Íÿ îëñóí êè, åêðàí ñîíðà ñîëóá ñþíÿúÿê, áöòöí ñþçëÿð, áöòöí ñèôÿòëÿð
ÿðèéèá éîõà ÷ûõàúàã — áó äöíéàäà äàèìè íÿ âàð êè? Õîø áèð éóõóäàí àë-
äûüûìûç òÿÿññöðàò êèìèäèð áó — éàääàøûìûçäà, ãÿëáèìèçäÿ ãàëûð. Âÿ õîø
áèð éóõóäàí, éà éàõøû áèð âåðèëèøäÿí éàääàøûìûçäà ãàëàí èç ìÿýÿð ùÿ-
éàòûí áàøãà ìàääè ëÿççÿòëÿðèíäÿí äàùà àçìû çþâã âåðèð èíñàíà? Ìóõ-
òàð íèééÿòëÿðèíäÿí, ùÿéàòà êå÷ìÿìèø àðçóëàðûíäàí äàíûøûðäû — àéðû-àéðû
ñÿùíÿëÿð, ïàð÷àëàð, îáðàç — äàüûíòûëàðû...
— È÷ÿðèøÿùÿð ùàããûíäà ôèëì ÷ÿêìÿê èñòÿðäèì, — äåéèðäè. — È÷ÿðèøÿ-
ùÿðèí åâëÿðè éàäûíûçäàäûð äà... Áàõ, áöòöí ùàäèñÿëÿð áó åâëÿðäÿ, ùÿéÿò-
ëÿðäÿ, î äàð êö÷ÿëÿðäÿ ýåäÿðäè, ôèíàëäà èñÿ — ôèíàëûíû åëÿ àéäûí ýþðöðÿì
êè, ôèëìèí, òåç-òåç éóõóìà ýèðèðëÿð áó êàäðëàð — ôèíàëäà È÷ÿðèøÿùÿð åâëÿ-
ðèíèí äàìëàðûíû ýþñòÿðÿðäèì âÿ äàìëàðäàí áèðèíèí öñòöíÿ çèë ãàðà ïàë-
òàðëû ýÿíú, ýþçÿë áèð ãûç ïàëòàð ñÿðÿðäè... Èïèí öñòöíäÿ àüëàð, ìÿëÿôÿëÿð,
áàëûø öçëÿðè àñûëûá. Ùàìûñû äà àüàïïàã, ìåù îíëàðû éåëëÿäèð âÿ ãàðà ïàë-
òàðëû ãûç äà áó àü ïàð÷àëàðûí àðàñûíäà ýþðöíöá èòèð, ýþé öçö à÷ûãäûð,
óçàãäà äà ýþìýþé äÿíèç... áó áèð íþâ ðÿãñäèð — àü ïàð÷àëàðûí, ãàðà ïàë-
òàðëû ãûçûí, êöëÿéèí ðÿãñè... Àììà åéíè çàìàíäà êÿíäèðäÿêè àüëàð åëÿ
áèë éåëêÿíäèð âÿ áó åâëÿð äÿ éåëêÿíëè ãàéûãëàðäûð, óçàãäàêû ìàâè äÿíè-
çèí è÷èíäÿ öçöðëÿð... Áàøà äöøöðñöç, êàìåðàíû åëÿ íþãòÿäÿ ãîéàðäûì êè,
åâëÿðèí äàìû ýÿìè ýþéÿðòÿñèíÿ îõøàðäû âÿ àüëàð äà éåëêÿí êèìè äÿíè-
çèí ôîíóíäà ýþðöíÿðäè — ùÿì ïëàñòèê îáðàçäûð áó, ùÿì äÿ ðÿìçè... Áèç
211
÷îõ âàõò éåëêÿíëÿðè äþøÿêöçöíÿ ÷åâèðèðèê, ëàêèí ìÿí äþøÿêöçöëÿðèíè
éåëêÿíÿ ÷åâèðìÿê èñòÿéèðÿì. Àììà áó ðÿìçèí áàøãà ìÿíàñû äà âàð.
Äàìëàðûí öñòöíäÿ éåëëÿíÿí àüëàð ùÿì äÿ òÿñëèì áàéðàãëàðûäûð... È÷ÿðè-
øÿùÿðèí êþùíÿ åâëÿðè ìöàñèð áóëäîçåðëÿðÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿ áèëìèð-
ëÿð, îíëàð äàüûëìàüà, ñþêöëìÿéÿ ìÿùêóìäóðëàð âÿ òÿñëèì áàéðàüû êè-
ìè äàìëàðûí öñòöíäÿ ìÿëÿôÿëÿðè, äþøÿêöçëÿðèíè ãàëäûðûðëàð... Êèìèíñÿ
øåèðè âàðäû áó ìÿçìóíäà... “Àü äþøÿêöçöëÿðè íÿ ýþðöðëÿð éóõóäà?
Ýþðöðëÿð êè, óçàã úÿíóá äÿíèçëÿðèíäÿ éåëêÿíëÿðäèð...”, éà “óçàã úÿíóá
äÿíèçëÿðèíÿ êþëýÿ äöøöð áó éåëêÿíëÿðäÿí...” — õàòèðèìäÿ äåéèë.
Òÿùìèíÿ áèðäÿí Ìóõòàðûí óçóí ìîíîëîãóíó êÿñäè:
— Ýÿë ñÿíèí ñàüëûüûíà è÷ÿê, Ìóõòàð, — äåäè. — Çàóðà ÷îõ äàíûøìû-
øàì ñÿíèí áàðÿíäÿ. Çàóð äà ìÿíèì÷öí ÿçèç àäàìäûð.
Çàóð: “Çàóð äà” — äåéÿ öðÿéèíäÿ òÿêðàð åëÿäè.
— Îäóð êè, äåéèðÿì, Çàóðèê, — “Çàóðèê"— Ìóõòàðûí ñàüëûüûíà ãàëäû-
ðàã áó ãÿäÿùè. Ìóõòàð ÿñèë äîñòäóð, åëÿ äîñòäóð êè, ÿí ÷ÿòèí äÿãèãÿäÿ,
ÿí ïèñ âÿçèééÿòèíäÿ îíäàí êþìÿê óìà áèëÿðñÿí âÿ î äà ÿëèíäÿí ýÿëÿíè
ÿñèðýÿìÿç. Ùå÷ âàõò äà áîéíóíà ìèííÿò-çàä ãîéìàç êè, áÿñ ôèëàí-
ïåøìÿêàí... éà ýþðöðñÿí áèð òÿìÿííàñû îëñóí... áèð ñþç...
— Áèð ñþç, áîøëà áó ñþùáÿòëÿðè, — äåéÿ Ìóõòàð îíóí ñþçöíö êÿñäè.
— Ëàï áàë-áÿùìÿç îëäó... Íÿ áèëèðñÿí òÿìÿííàñûçàì, éà éîõ, áÿëêÿ
öðÿéèìäÿ ìÿíèì äÿ òÿìÿííàì âàð. Óçóí ñþçöí ãûñàñû — ýÿëèí, åëÿ-áå-
ëÿ è÷ÿê, âÿññàëàì, ñàü îëóí.
Òÿùìèíÿ ñÿðõîø èíàäûéëà:
— Éîõ, — äåäè, — ìÿí áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì, õàùèø
åäèðÿì ñþçöìö êÿñìÿéÿñÿí... Ìÿí äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, äîñòëàð äà
úöðáÿúöð îëóð. Åëÿ äîñòëàð âàð êè, éàõøû ýöíöí äîñòóäóð, àíúàã éàõøû
ýöíöíäÿ ñÿíèí áþéðöíäÿ ùÿðëÿíèð, — ö÷ ãàðà ãÿïèêäèð ãèéìÿòè áåëÿ äîñ-
òóí. Åëÿ äîñò âàð êè, éàìàí ýöíöí äîñòóäóð, áàõ áåëÿ äîñòó àäàì ýÿ-
ðÿê ÷îõ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðñèí. Àììà ÿýÿð ùÿìèí áó éàìàí ýöíöí
äîñòó, àíúàã éàìàí ýöíäÿ ñÿíèí èìäàäûíà ÷àòûðñà, àììà éàõøû
ýöíöíäÿ ñÿíäÿí ýåí ýÿçèðñÿ, áó äà ìÿíúÿ áèðòÿðÿôëè äîñòëóãäóð å.
Àäàìûí öðÿéè äàðûõàð áó úöð äîñòëóãäàí, ñÿí îòóð ýþçëÿ êè, ìÿíèì ïèñ
ýöíöì ùà÷àí ýÿëÿúÿê, îíäà þç äîñòëóüóíó ñöáóò åëÿ... Éîõ, áó äà éà-
ðûì÷ûã äîñòëóãäóð áèð íþâ. Àììà áèð áàøãà úöð äîñòëóã äà âàð, ìÿíúÿ
ÿñèë äîñòëóã äà åëÿ áóäóð... Éàìàí ýöíöíäÿ ñÿíè òÿê ãîéìàç áåëÿ äîñò,
àììà éàõøû ýöíöíäÿ äÿ éàõàñûí ãûðàüà ÷ÿêìÿç. Ñÿíèí äÿðäèâÿ äÿ øÿ-
ðèêäèð, ñåâèíúèíÿ äÿ ñåâèíèð. Ñÿíèí ñåâèíúèí îíóí ñåâèíúèäèð, îíóí ñå-
âèíúè ñÿíèí ñåâèíúèíäèð, äàéàí ýþðöì, òàìàì ÷àøäûì,êè... äåéÿñÿí, ÷îõ
è÷ìèøÿì... Íÿ èñÿ... ñÿíèí ñàüëûüûíà, Ìóõòàð!
212
 È÷äèëÿð, ñîíðà Ìóõòàð äóðóá ùàðàñà ýåòäè âÿ Òÿùìèíÿ:
— Áèëèðñÿí íåúÿ èíñàí àäàìäûð, — äåäè. — Ñÿíÿòêàðëûüûíà äà ñþç îëà
áèëìÿç, — Àëëàù âåðýèñèäèð äÿ...
Çàóð äöøöíäö êè, áó Àëëàù çàëûì ìÿíÿ íèéÿ áèð øåé âåðìÿéèá ýþðÿñÿí.
— Çàóðèê, íÿäèðñÿ, åëÿ áèë ïÿðèøàí äÿéèðñÿí áó ýöí ýþçöìÿ? Íÿ îëóá?
Çàóð:
— Ãÿðèáÿäèð, — äåäè, — ìÿí ôèêèð âåðìèøÿì êè, Ìóõòàðûí éàíûíäà
ñÿí ìÿíÿ “Çàóð” äåéèðñÿí. Ìóõòàð îëìàéàíäà “Çàóðèê”.
Òÿùìèíÿ øàããàíàã ÷ÿêäè:
— Àé Àëëàù, ÿúÿá àüûëñûçñàí, — äåäè.
— Áèç ùàðäàí àüûëëû îëàã? Àüûëëû Àëëàùäûð, îôèñèàíòëàðäûð, áèð äÿ ðåæèñ-
ñîðëàð.
— Ëàï çÿùÿð òóëóüóñàíìûø êè ñÿí, Çàóð... Íÿäè, éÿíè ìÿíè ãûñãàíûð-
ñàí, êèìÿ, Ìóõòàðà? Àé-ùàé! Èñòÿéèðñÿí, ëàï áàõ Ìóõòàðûí éàíûíäà
ñÿíè ãóúàãëàéûá þïöì, Çàóðèê, éîõ, ëàï åëÿ “Çàóðúûüàç” äåéèì ñÿíÿ,
èñòÿéèðñÿí?
Çàóð:
— Èñòÿéèðÿì, — äåäè. — Ýÿë áèðúÿ áóðäàí ÷ûõàã ýåäÿê.
Ìóõòàð:
— Çíàêîìòåñ, — äåäè, îíóíëà áèð êèøè âÿ áèð ãàäûí äà éàíàøìûøäû
ñòîëà. Ìóõòàð Çàóð âÿ Òÿùìèíÿíè ðóñúà îíëàðà òÿãäèì åëÿäè, ñîíðà äåäè
êè, ýÿëÿíëÿðèí àäû Ñàøà âÿ Ëåíàäûð. Îíó äà ÿëàâÿ åëÿäè êè, ÿëáÿòòÿ, Ëå-
íàíû âÿ Ñàøàíû òÿãäèì åëÿìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð, îíëàðû êèì òàíûìûð êè,
— áó ÿð-àðâàä ÷îõ ìÿøùóð êèíî àêòéîðëàðû èäè.
Ìóõòàð Ñàøàéëà Ëåíàíû äà ñòîëëàðûíûí áàøûíà äÿâÿò åëÿäè.
ßð-àðâàä èêèñè äÿ àðòûã ìþùêÿì äÿì èäèëÿð âÿ Ñàøà îòóðàðêÿí àç
ãàëäû ñòóëäàí éûõûëñûí.
— Ïàðäîí, — äåäè, — î÷åí ðàä... Ñîíðà — ìàäàì, — äåéÿ Òÿùìèíÿéÿ
ìöðàúèÿò åëÿäè, — âû íå âîçðàæàéåòå åñëè éà ñéàäó ðéàäîì ñ âàìè?
Òÿùìèíÿ åòèðàç åëÿìÿäè âÿ Ñàøà îíäàí ñîðóøäó êè, ñèç äÿ àêòðèñà-
ñûíûçìû? Òÿùìèíÿ äåäè êè, õåéð, ìÿí òåëåâèçèéà äèêòîðóéàì.
Ëåíà:
— Àõ äà, éà æå âèäåëà âàñ ïî òåëåâèçîðó, — äåäè, — ïîçàâ÷åðà åòî áûëî.
Ñàøà Òÿùìèíÿäÿí õÿáÿð àëäû êè, áÿñ íÿ ÿúÿá ñèç àêòðèñà äåéèëñèç,
Òÿùìèíÿ äÿ úàâàá âåðäè êè, áó áàðÿäÿ ðåæèññîðëàðäàí ñîðóøìàã ëàçûì-
äûð, ìÿñÿëÿí, åëÿ Ìóõòàðäàí.
Ìóõòàð äà äåäè êè, èúàçÿ âåðèí ÿââÿë ìÿí þçöì ñîðóøóì êè, íÿ
è÷ÿúÿêñèç. Ñàøà:
— Äà òåïåð âñå îäèí õðåí, — äåäè. — Íó äàâàé âîäêè...
213
 — À âû Ëåíà?
— Ìíå òîæå âñå ðàâíî, âîäêà, òàê âîäêà... Ñîíðà Ëåíà Çàóðäàí ñî-
ðóøäó êè, àäû íÿäèð:
— Çàóð.
— Çàóð! Êðàñèâîå ñòåïíîå èìéà! À êàê çîâóò ìåíéà?
Çàóð úàâàá âåðäè êè, þçöíöç äàùà éàõøû áèëÿðñèç.
— Î, íå áóäòå ãðóáûì, ÷åëîâåê ñî ñòåïíûì èìåíåì, — äåäè Ëåíà, —
âû æå äîëæíû çíàò òî÷íî: Ëåíà...
Àðàã ýÿòèðäèëÿð, Ìóõòàð ãîíàãëàðûí ãÿäÿùëÿðèíÿ ñöçäö.
Ñàøà:
— Âû ïéåòå êîíéàê, à ìû âîäêó, — äåäè. — Êàêàéà-òà àíàðõèéà ïî-
ëó÷àåòñéà ó íàñ çà ñòîëîì.
Ìóõòàð:
— Íåò, ó íàñ çà ñòîëîì íå àíàðõèéà, à ìîíàðõèéà, — äåäè, — ïîñêîë-
êî åñò êîðîëåâà. È äàæå äâå êîðîëåâû.
Ëåíà:
— Âîò ÷òî éà ïàíèìàéó — âîñòî÷íàéà ãàëàíòíîñò, — äåäè.
Ñàøà äåäè êè, ýÿëèí îíäà è÷ÿê ýþçÿë øÿðã ãàäûíëàðûíûí ñàüëûüûíà.
È÷ÿê îíëàðûí ñàüëûüûíà êè, ïàðàíúàíû ÷ûõàðûá àòûáëàð âÿ êîíéàê è÷èðëÿð,
ñîíðà Òÿùìèíÿäÿí ñîðóøäó êè, Òÿùìèíÿ ïàðàíúà òàõûáìû?
Òÿùìèíÿ úàâàá âåðäè êè, áèçëÿðäÿ, öìóìèééÿòëÿ, ùå÷ âàõò, ùå÷ êÿñ
ïàðàíúàíûí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéèá.
Ìóõòàð äåäè êè, áèçäÿ ÷àäðà îëóá, áó èñÿ áàøãà øåéäèð.
Ëåíà äåäè êè, ìÿí áèëèðÿì, ïàðàíúà Þçáÿêèñòàíäà îëóá. Ñîíðà ÿëà-
âÿ åëÿäè êè, áèëäèð Äàøêÿíä ôåñòèâàëûíûí èøòèðàê÷ûñûéäûì. Äàøêÿíääÿ ÿí-
òèãÿ ïëîâ áèøèðèðëÿð.
Çàóð äåäè êè, áèçèì ïëîâóìóç äàùà ëÿççÿòëèäèð. Çàóð ñþùáÿòÿ îíà
ýþðÿ ãàðûøäû êè, ñóñìàñû äèããÿòè úÿëá åëÿìÿñèí, àììà Ñàøà äÿðùàë áó-
íó òóòäó âÿ áÿðêäÿí:
— Áðàâî, áðàâî, ñôèíêñ çàãîâîðèë, — äåäè. — Âû ìîë÷àëè äîëãî è çàãà-
äî÷íî è íàêîíåñ ðåøèëè ðàñêðûò óñòà, ÷òîáû çàøèòèò ÷åñò íàñèîíàëíîé êóõíè.
Ëåíà îíóí ñþçöíö êÿñèá:
— Íó, õîðîøî, — äåäè, — íå... — âÿ ãÿëèç áèð ñþéöø ÿëàâÿ åëÿäè.
Òÿùìèíÿ þçöíö î éåðÿ ãîéäó êè, ýóéà åøèòìÿäè. Çàóð ãûïãûðìûçû
ãûçàðäû, Ìóõòàð èñÿ ìöëàéèìëèêëÿ Ëåíàäàí õàùèø åëÿäè êè, ñþéöø ñþé-
ìÿñèí, áèçëÿðäÿ àäÿò áåëÿäèð êè, ãàäûíûí éàíûíäà ñþéöø ñþéìÿçëÿð.
Ñàøà äåäè êè, îíäà éàøàñûí ýöíÿøëè Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñû âÿ àð-
âàäûíà ìöðàúèÿòëÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Ó íèõ íàñ÷åò åòîãî çíàåø êàê ñòðîãî, ÷óò ÷òî, åñëè ÷åñò çàäåòà, ñðà-
çó ïûðíóò íîæîì â ñåðäñå èëè ïóëéó â ëîá.
214
 Ñîíðà Çàóðó ýþñòÿðèá ÿëàâÿ åëÿäè êè, ýþðöðñÿíìè, áó õàíûìûí, éÿíè
Òÿùìèíÿíèí éàíûíäà íåúÿ ìöùàôèçÿ÷è âàð.
Ìóõòàð äåäè êè, Ñàøà, ìÿíúÿ, ñÿí Áàêûäà îëìóñàí âÿ ñàü-ñàëàìàò
ãàéûòìûñàí îðäàí, íÿ áû÷àãëàéàí îëóá ñÿíè, íÿ ýöëëÿéëÿ éàðàëàéàí.
Ñàøà:
— Äà, ïîòîìó ÷òî éà áûë òàì íèæå òðàâû, òèøå âîäû, — äåäè.
Ìóõòàð:
— Íó, íàñ÷åò âîäû òû èçëèøíå ñêðîìíè÷àåø, — äåäè, — ïîìîåìó òû òàì
ïèë âñå, ÷òî óãîäíî, òîëêî íå âîäó.
— Ñòàðèê, ÿ äåéñòâèòåëíî ïðîáûë òàì òðè äíéà íå ïðîñûõàéà, — äåäè.
Áàêûäà îëìàñûíäàí äàíûøäû, äåäè êè, òÿééàðÿäÿí äöøÿíäÿ ìÿíè ñèçèí
êèíîíóí ðÿùáÿð èø÷èëÿðè ãàðøûëàäûëàð, ñîíðà ùàðàñà ýåòäèê, ùàðàäàñà
ýþðöø èäè, íÿéäè, äàùà äàëûñû éàäûìà ýÿëìèð, áèð îíó áèëèðÿì êè, ö÷
ýöíäÿí ñîíðà êèìñÿ ýÿòèðèá ìÿíè áàñäû Ìîñêâà òÿééàðÿñèíÿ... Àéðû ùå÷
íÿ éàäûíà ýÿëìèðäè Ñàøàíûí. Ãÿäÿùèíè ãàëäûðûá:
— Íó, õîðîøî, âçäðîãíóëè, — äåäè, ñîíðà éåíÿ Òÿùìèíÿéÿ áàõûá äå-
äè êè, áèëìèðÿì áó Àçÿðáàéúàí ðåæèññîðëàðûíûí ýþçëÿðè ùàðäàäûð, áåëÿ áèð
äöíéà ýþçÿëèíè ìÿýÿð êèíîéà ÷ÿêìÿìÿê îëàð ùå÷?
Òÿùìèíÿ äåäè êè, îíëàð ÷ÿêìèð, ñèç ÷ÿêèí. Ñàøà äà äåäè êè, ìÿìíó-
íèééÿòëÿ âÿ Òÿùìèíÿíèí öíâàíûíû, òåëåôîíóíó èñòÿäè. Òÿùìèíÿ öíâàíû-
íû âÿ òåëåôîíóíó âåðìÿäè, àììà äåäè êè, èñòÿñÿç, ìÿíè Ìóõòàðûí âàñè-
òÿñèëÿ òàïìàã îëàð.
Ñàøà:
— Îí ÷òî, âàø ëéóáîâíèê åòîò ÷åðòîâ, ïåðñéóê? — äåäè.
Òÿùìèíÿ ãóðó òÿðçäÿ:
— Íåò, — äåäè.
— À êòî âàø ëéóáîâíèê?
Òÿùìèíÿ:
— À ó ìåíéà íåò ëéóáîâíèêà, — äåäè. — Ó ìåíéà åñò ìóæ.
— À êòî âàø ìóæ?
Àíè áèð òÿðÿääöääÿí ñîíðà Òÿùìèíÿ Çàóðó ýþñòÿðäè...
Ñîíðàëàð Çàóðëà Òÿùìèíÿ ìöáàùèñÿ åäèðäèëÿð: Òÿùìèíÿ áåëÿ äåéÿí-
äÿ êèì äàùà àðòûã ãóðóéóá ãàëäû — Çàóð þçö, éà Ìóõòàð... Ñîíðàëàð Òÿù-
ìèíÿ Çàóðó áàøà ñàëûðäû: åëÿ äåäèì êè, Ñàøà áèðäÿôÿëèê ÿë ÷ÿêñèí ìÿíäÿí.
Äîüðóäàí äà, Ñàøà åëÿ áèë àéûëäû, äÿðùàë àùÿíýèíè äÿéèøäè. Çàóðà
áàõûá äåäè êè, àíúàã õàùèø åäèðÿì ìÿíèì ãîë-ãàáûðüàìû ñûíäûðìàéà-
ñûç, éöç ôàèç èíàíûðàì êè, áóíó ÿëà áàúàðàðñûç, àììà ìÿí, öìóìèééÿò-
ëÿ, àðâàäáàç äåéèëÿì, ìÿí àëêîãîëèêÿì, ëàçûì ýÿëñÿ, àðâàäûì äà áóíó
òÿñäèã åëÿéÿ áèëÿð.
215
 — À ïîøåë òû... — Ëåíà ÿðèíè ìöÿééÿí öíâàíà ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðäè êè,
áèðäÿí Ìóõòàðûí ñþçëÿðè éàäûíà äöøäö, ÿëëÿðèéëÿ àüçûíû òóòóá, öçð èñòÿäè.
Ñàøà Ìóõòàðà ìöðàúèÿòëÿ:
— Ñòàðèêàí, à äàâíåíêî ìû ñ òîáîé íå ïèëè, — äåäè, âàõòèëÿ êóðñóíäà
áèð îõóäóãëàðû èíñòèòóòóí äåêàíû Ïàë Ïàëû÷û éàäà ñàëäû, ñîðóøäó êè, Ìóõ-
òàðûí éàäûíäàäûðìû Ïàë Ïàëû÷?
Ìóõòàð úàâàá âåðäè êè, ÿëáÿòòÿ, éàäûíäàäûð. Ñàøà äà äåäè, áÿñ Ìóõ-
òàð áèëèðìè êè, þëöá éàçûã Ïàë Ïàëû÷, Ìóõòàð úàâàá âåðäè êè, øöáùÿñèç áè-
ëèð âÿ ùÿòòà, áàøñàüëûüû òåëåãðàìû äà ýþíäÿðèá.
Ñàøà äåäè êè, ìÿí èñÿ ùå÷ òåëåãðàì äà âóðà áèëìÿäèì. Êàííäà
èäèì, ôèëìèìèçèí ïðåìéåðàñûíäà, ãàéûäàíäà áèëäèì.
Òÿùìèíÿ ñîðóøäó êè, Êàíí õîøóíà ýÿëèáìè Ñàøàíûí.
Ñàøà úàâàá âåðäè êè, ö÷öíúö äÿôÿäèð Êàíí ôåñòèâàëûíäà èøòèðàê åäèð
âÿ ëàï çÿùëÿñèíè òþêöá îðà — ãÿáóëëàð, íÿ áèëèì, ïðåññ-êîíôåðåíñèéàëàð,
êîêòåéëëÿð, àììà àüûëëû-áàøëû è÷ìÿê ìöìêöí äåéèë... Àììà áó ñÿôÿð
áÿõòè îíäà ýÿòèðäè êè, Ôåëëèíèíèí òÿçÿ ôèëìèíÿ áàõäû îðäà, ùÿëÿ áèçäÿ
éîõäóð áó ôèëì, Ìóõòàðà ìöðàúèÿòëÿ:
— Íó, ñòàðèê, — äåäè — åòî îáàëäåò ìîæíî, ñêàæó òåáå.
Çàóð ãÿôèëúÿí:
— À ïî-ìîåìó, — äåäè, — Ôåëëèíè îò áàðîêêî ïðèøîë ê ðîêîêî...
Çàóðóí áó áÿéàíàòû î ãÿäÿð ýþçëÿíèëìÿç îëäó êè, ùàìûíûí ýþçö
êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû, ùàìû áèð ìöääÿò ìàòäûì-ìàòäûì áèð-áèðèíèí ñèôÿòèíÿ
áàõäû, íÿùàéÿò, Ñàøà:
— Íó, òû âûäàéåø, ñòàðèê, — äåäè.
Òÿùìèíÿ äÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá Çàóðà “àôÿðèí” äåäè.
Çàóð èñÿ êè÷èê ãÿäÿùèíè áèð ãûðàüà ãîéóá èðè áèð ôóæåð ýþòöðäö, ëÿáÿ-
ëÿá êîíéàê òþêäö âÿ ýþç ãûðïûìûíäà áàøûíà ÷ÿêäè. È÷ÿíäÿí ñîíðà äåäè
êè, îíóí ôèêðèíúÿ äöíéàäà ÿí éàõøû ôèëì “Òàðçàí”äûð.
Èñòÿéèðäè êè, îíóí ýåðèëèéèíÿ, ïðèìèòèâ çþâãöíÿ ýöëñöíëÿð; àììà ÿêñè-
íÿ, Ëåíà Çàóðóí ôèêðèíÿ ãÿùìÿð ÷ûõäû, äåäè êè, òàìàìèëÿ ðàçûäûð áó ñþçëÿ,
Òàðçàí ùå÷ îëìàñà ñàüëàì êèøèäèð. Ñîíðà ÿëèíè Çàóðóí ñà÷ëàðûíà ÷ÿêèá:
— À âû ñàìè ïîõîæè íà Òàðçàíà, — äåäè, — òàêîéå æå äèêîéå ïåðâî-
áûòíîéå ñóøåñòâî ñ ëåñíûì èìåíåì...
Òÿùìèíÿ:
— Ñî ñòåïíûì — ãîâîðèëè âû, — äåäè.
Ëåíà äà úàâàá âåðäè êè, ìåøÿ, äöç, äàü — ùàìûñû áèð... âÿ äÿðùàë äà
öçð èñòÿäè, äàùà ñþéöø ñþéìÿéÿúÿéèíÿ àíä è÷äè... Ñîíðà Ëåíà äà Áàêûéà
ýÿëìÿñèíäÿí äàíûøäû, êèíîñòóäèéàäà áàëàúà áèð ðîëäà ÷ÿêèëèáìèø, îðàäà
ìàðàãëû áèð àäàìëà äà òàíûø îëóá, ðåæèññîðäóð, áÿëêÿ òàíûéûðñûç. Àäûíû
õöñóñè áèð ñÿéëÿ òÿëÿôôöç åëÿäè: Àüàìåùäè...
216
 Ìóõòàð äåäè êè, òàíûéûð áåëÿ áèð àäàìû.
Ëåíà äåäè êè, ÷îõ ìàðàãëû ìÿõëóãäóð. Ëåíàéà íÿëÿð âÿä åëÿìèðìèø
êè, ùÿìèøÿëèê Áàêûäà ãàëñûí.
Ñàøà Çàóðäàí õÿáÿð àëäû êè, ñèç äÿ ðåæèññîðñóíóç?
Çàóð úàâàá âåðäè êè, õåéð ðåæèññîð äåéèëÿì, òöôåéëèéÿì, ÷ûõûá àòà-
àíàìûí áîéíóíäà îòóðìóøàì.
Ñàøà ñàêèò-ñàêèò úàâàá âåðäè êè, áó äà ïèñ ïåøÿ äåéèë, ùÿì äÿ ýþð
íåúÿ ýÿðÿê ìÿùàðÿòèí îëñóí êè, þçöí äÿ âàëèäåéíëÿðèíèí áîéíóíäà
îòóðàñàí, ùÿëÿ àðâàäûíû äà îðàäà ÿéëÿøäèðÿñÿí.
Òÿùìèíÿ, ìÿçÿììÿòëÿ áàøûíû áóëàäû, éÿíè êè, íèéÿ, àõû áåëÿ, Çàóð.
Çàóð úàâàá âåðäè:
— Îíà ýþðÿ áåëÿ äåéèðÿì êè, ñèçèí áöòöí áó ñþùáÿòëÿðèíèç ëàï ìÿíè
áîüàçà éûüäû äàùà, — Êàíí ôåñòèâàëû, Ôåëëèíè, àü éåëêÿíëÿð, íÿ áèëèì,
äàùà íÿ úÿôÿíýèéàò. Ñîíðà ÿëàâÿ åëÿäè: — Éà ñàìûé îáûêíîâåííûé,
ïðîñòîé ÷åëîâåê...
Ëåíà:
— Íó, åòî óæå ñêó÷íî, — äåäè, — êàêàéà-òî äåìàãîãèéà ïîøëà. Äàâàéòå
ëó÷øå âûïéåì.
Ñàøà:
— Èñêóñòâî ïðèíàäëåæèò íàðîäó, — äåäè âÿ Çàóðà ìöðàúèÿò åëÿäè: — À
ìåæäó ïðî÷èì, ïðåäñòàâèòåë ïðîñòîãî íàðîäà, ãäå åòî âû äîñòàëè òàêèå
øèêàðíûå òóôëè, éà èõ äàæå â Ïàðèæå íå ìîã êóïèò? Ïîñìîòðè êà, Ëåí...
Ùàìû Çàóðóí ÷ÿêìÿëÿðèíÿ áàõäû. Çàóð íÿ èñÿ ôèêèðëÿøèá, äåäè êè,
ñàòûðàì, þçö äÿ ãÿò òÿçÿäèð... Ñàøà ñîðóøäó êè, íå÷ÿéÿ, Çàóð äåäè êè,
ãûðõ ìàíàòà, þçöì àëìûøàì. Ìÿëóì îëäó êè, Ñàøàéëà àéàãëàðûíûí þë÷ö-
ëÿðè äÿ åéíèäèð, 42. Çàóð ýþðäö Ñàøàíûí, äåéÿñÿí, äîüðóäàí äà ìåéëè
âàð, äåäè, àììà áèðúÿ øÿðòèì âàð, ñþâäàìûç áàõ èíäèúÿ, åëÿ áóðàäàúà
áàø òóòìàëûäûð. Ìÿí þç àéàããàáûìû ñèçÿ ñàòûðàì, ñèçèí àéàããàáûëàðûíûçû
þçöì ýåéèðÿì, öñòÿëèê äÿ ìÿíÿ ãûðõ ìàíàò ïóë âåðèðñèç... Ñàøà
ôèêèðëÿøäè âÿ äåäè êè, ðàçûéàì.
Ìóõòàð äà, Òÿùìèíÿ äÿ, ùÿòòà Ëåíà äà áèëìèðäèëÿð, îíëàð çàðàôàò
åäèð, éà úèääè äàíûøûðëàð, àììà Çàóðëà Ñàøà àðòûã ÷ÿêìÿëÿðèíè äÿéèø-
äöéöø åëÿìèøäèëÿð. Ñàøà:
— Ëåí, äàé éåìó ñîðîê ðóáëåé, — äåäè.
— Äà íå ÷óäè òû...
— Äàé ãîâîðéó. Òóôëè æå áëåñê, åòî îí ïî ïéàíêå îòäàéîò, ïðîòðåç-
âåéåò ïåðåäóìàéåò.
Ëåíà, äîüðóäàí äà, ñóìêàñûíäàí ãûðõ ìàíàò ÷ûõàðäûá Çàóðà âåðäè
âÿ Ìóõòàð äåäè êè, îíäà ýÿëèí è÷ÿê Ñàøàíûí òÿçÿ ÷ÿêìÿëÿðèíèí øÿðÿ-
ôèíÿ... Òÿùìèíÿ äåäè êè, ùÿì äÿ Çàóðóí òÿçÿ ÷ÿêìÿëÿðèíèí øÿðÿôèíÿ.
217
 Çàóð öçð èñòÿéèá, ñòîëóí àðõàñûíäàí äóðäó, åùìàëëûúà îôèñèàíòû êÿíàðà
÷àüûðäû, ùåñàáû áèëèá ïóëóíó âåðäè. Ñîíðà ãàéûäûá þç éåðèíäÿ îòóðäó.
Ñàøà äåäè êè, éàõøû, âàõòäûð, ùÿð øåéè éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ãóðòàðäûëàð,
ÿíòèãÿ ÷ÿêìÿ äÿ ãàçàíäû àðàëûãäà, èíäè èñÿ åâÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð, èøûã-
ëàðû äà ñþíäöðÿðëÿð äàùà.
Ùàìû éåðèíäÿí äóðäó.
Ìóõòàð:
— Ñèç ýåäèí, — äåäè, — ìÿí ýÿëèá ÷àòàðàì ñèçÿ. — Çàóð ýåäÿ-ýåäÿ
éàâàøúà ÷åâðèëèð, Ìóõòàðûí îôèñèàíòû ÷àüûðìàñûíà ëÿççÿòëÿ ýþç ãî-
éóðäó... Êö÷ÿéÿ ÷ûõäûëàð. Áèíàíûí ãàïûñûíäàêû áèð íå÷ÿ ìàøûíû ñàùèáëÿðè
èøÿ ñàëûð, ãûçäûðûðäûëàð. Áèð ìàøûíäàí Ëåíàéëà Ñàøàíû ÷àüûðäûëàð.
Ñàøà âÿ Ëåíà Òÿùìèíÿ âÿ Çàóðëà ýþðöøäöëÿð, äåäèëÿð êè, ãîíøóëà-
ðûäûð ÷àüûðàí. Àåðîïîðò ìåòðîñóíà òÿðÿô ýåäèðëÿð, îíñóç äà éîëëàðû àéðû-
ëûð. Ìóõòàðà äà ñàëàì äåñèíëÿð, ùåéô êè, ñàáàù Êèéåâÿ ýåòìÿëèäèðëÿð,
éîõñà ýþðöøÿðäèëÿð, áèð äÿ Ìîñêâàéà ýÿëÿíäÿ ìöòëÿã çÿíý âóðñóíëàð,
ùþêìÿí ýþðöøìÿê ëàçûìäûð. Êå÷èá ìàøûíà ìèíäèëÿð, ïÿíúÿðÿäÿí ÿë åëÿ-
äèëÿð, ìàøûí éîëà äöøöá óçàãëàøäû... Ìóõòàð åëÿ áó âàõò ÷ûõäû áèíàäàí.
— Àéûá äåéèëìè, Çàóð, — äåäè. — Àõû, ìÿí äÿâÿò åëÿìèøäèì, ñèç íèéÿ
âåðìèñèç ùåñàáû?
Çàóð:
— Òÿçÿ ÷ÿêìÿëÿðèìèí øèðíèñèíè âåðäèì, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Íÿ? Äåìÿëè ñÿí... — äåéÿ ñþçÿ áàøëàäû âÿ áèðäÿí ùÿð øåéè áàøà
äöøäö, — àüûëñûç...
Ñîíðà ñþçöíö éàðûì÷ûã êÿñèá, Çàóðóí áîéíóíà àòûëäû, àéàãëàðûíû äà
éåðäÿí öçöá ùàâàäàí ñàëëàíäû. Çàóð äà îíó áàüðûíà áàñûá î éàí-áó éàíà
ùÿðëÿéèðäè âÿ åëÿ áèë ùÿð èêèñè Ìóõòàðûí áóðàäà îëäóüóíó óíóäàðàã óøàã
êèìè øÿí ýöëöøöðäö.
Ìóõòàð:
— Ìåòðîéà ýåòìèðñèíèç? — äåäè. “Ñèç” — éÿíè Òÿùìèíÿéëÿ Çàóð.
Çàóð:
— Éîõ — äåäè. — Ïèéàäà ýåòìÿê èñòÿéèðèê.
Ìóõòàð òÿëÿñèê âèäàëàøûá ýåòäè. Áåúèä àääûìëàðëà ìåòðî ñòàíñèéàñûíà
òÿðÿô ýåäèðäè. Çàóð àðõàäàí îíóí àçàúûã áöêöëìöø éîðüóí êöðÿéèíÿ áàõûð
âÿ Ìóõòàð ùàããûíäà îíóí þçöíöí òàïäûüû îáðàçëàðëà äöøöíöðäö: ãûðûøûá-
ÿçèëìèø éåëêÿí, ùå÷ áèð çàìàí äàùà éåëêÿí îëà áèëìÿéÿúÿê àü ïàð÷à...
ãàéûãëàðû, óçàã úÿíóá äÿíèçëÿðèíè èñÿ àíúàã éóõóëàðûíäà ýþðÿ áèëÿð... Þçýÿ
øÿùÿðäÿ, ãÿðèá îòåëäÿ, òÿíùà íþìðÿäÿ éàòûá ýþðäöéö éóõóëàðäà...

218
 Ñÿêêèçèícè ôÿñèë
Áó íÿ ñèðäèð, ñèððè-åøãèí äåìÿäÿí áèð êèìñÿéÿ,
Øÿùðÿ äöøìöø ìÿí ñÿíè ñåâäèì äåéÿí àâàçÿëÿð.

Òåëåôîíóí äÿñòÿéèíè Òÿùìèíÿ þçö ýþòöðäö. Çàóð:

— Õîø ýþðäöê. Õîø ýÿëìèñÿí, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Ñàü îë, — äåäè, ñÿñèíäÿ íÿ ñåâèíú âàðäû, íÿ èíòèçàð. Åëÿ áèë Çàóðëà
îí äÿãèãÿ áóíäàí ãàáàã àéðûëìûøäûëàð. Ùàëáóêè ñîí ýþðöøëÿðèíäÿí áèð
ùÿôòÿ êå÷ìèøäè, áó áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ Çàóð Ìîñêâàäàí ó÷óá Áàêûéà
ýÿëìèøäè, Òÿùìèíÿ ö÷ ýöí äÿ Ìîñêâàäà ãàëìûøäû, ñîíðà èñÿ ãàòàðëà î
äà Áàêûéà éîëëàíìûøäû. Äöíÿí ýÿëèá ÷ûõìûøäû Áàêûéà, áó ýöí èñÿ Çàóð
îíà àâòîìàòäàí çÿíý åëÿéèðäè.
— Áÿñ äåäèí ýÿëÿí êèìè çÿíý âóðàúàì? Äöíÿíäÿí ýÿëìèñÿí, çÿíý
åëÿìèðñÿí.
Òÿùìèíÿ:
— Íÿ áèëèì, âàëëàù, — äåäè, ñÿñè ñîéóã èäè. Êöëÿêëè áîç áèð ïàéûç
ýöíö èäè, åëÿ áèë Òÿùìèíÿíèí ñÿñèíÿ äÿ ÷þêìöøäö áó ýöíöí ñîéóãëóüó,
òóòãóíëóüó.
— Ñåâèðñÿí ìÿíè?
Òÿùìèíÿ:
— Àùà, — äåäè, àììà åëÿ áèýàíÿëèêëÿ äåäè êè, äåìÿñÿéäè éàõøûéäû.
— Ùà÷àí ýþðöøÿê?
Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà Òÿùìèíÿ:
— Ìÿí þçöì ñÿíÿ çÿíý âóðàðàì, — äåäè. — Èäàðÿéÿ...
— Ùà÷àí?
— Áèëìèðÿì áàõàðûã...
— Áó ýöí?
— Éîõ, áó ýöí éîõ, ñàáàù, áèðèñè ýöí äÿ éîõ... áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà...
— Àõû íèéÿ àõû?.. Íÿ îëóá êè, áÿëêÿ áèð ùàäèñÿ áàø âåðèá, ùÿ?
— Éîõ, Çàóð ùå÷ áèð øåé îëìàéûá. Àììà èøèì âàð, áèð ìÿñÿëÿíè ùÿëë
åëÿìÿëèéÿì. Ñÿíäÿí äÿ õàùèø åäèðÿì, áó ýöíëÿð çÿíý âóðìà ìÿíÿ.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà òÿõìèíÿí, þçöì ñÿíè òàïà-
ðàì, éàõøû?
Çàóð ùÿâÿññèç:
— Éàõøû, — äåäè. — Þçöí áèë...
Çàóð áèðäÿí-áèðÿ éåíÿ äÿ:
— Ñåâèðñÿí ìÿíè? — äåéÿ ñîðóøäó.
Òÿùìèíÿ òÿëÿñèê:
219
 — Ùÿ, ùÿ, ñåâèðÿì, — äåäè âÿ Çàóðà åëÿ ýÿëäè êè, áó ñþçëÿðè Çàóðó
òåç áàøûíäàí åëÿìÿê ö÷öí äåéèð. Áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè. — Þçöì ñÿíÿ çÿíý
âóðàðàì. Ùÿëÿëèê.
Çàóð äà:
— Ùÿëÿëèê, — äåäè âÿ Òÿùìèíÿ äÿðùàë äÿñòÿéè àñäû. Òåëåôîíäàí êÿ-
ñèê ñèãíàëëàð åøèäèëìÿéÿ áàøëàäû, äó, äó, äó...

***
Ýöíëÿð êå÷èðäè, Çàóð åâäÿ äÿ, èøäÿ äÿ, ùÿð òåëåôîí çÿíýèíäÿí äèêñè-
íèð, äÿñòÿéÿ òÿðÿô àòûëûðäû, àììà Òÿùìèíÿ çÿíý âóðìóðäó êè âóðìóðäó.
Çàóðóí ÿñÿáè âÿçèééÿòèíè àíàñû äà äóéóðäó... âÿ áóíà àéðû ðÿíý âå-
ðèðäè... Çàóðóí Ìîñêâà ñÿôÿðèéëÿ áàüëû èíàäûíû, òÿðñëèéèíè, ùþúÿòëèéèíè
ýþðöá, Çèâÿð õàíûì äÿðê åëÿìèøäè êè, ùÿðáÿ-çîðáàéëà îüëóíà òÿñèð ýþñ-
òÿðÿ áèëìÿéÿúÿê, áàøãà éîë ñå÷ìÿê ëàçûìäûð — ùÿð øåéè “ïèøèì-ïè-
øèì"ëÿ ùÿëë åëÿìÿê ýÿðÿêäèð. Çèâÿð õàíûì èíäè Òÿùìèíÿíè à÷ûã éàìàí-
ëàìûðäû, äîëàéû éîëëàðëà ñþùáÿò ñàëûá, Çàóðó îíà ãàðøû äîëäóðìàã èñòÿ-
éèðäè. Îíó äà áèëèðäè êè, ñþçö ùÿðëÿéèá-ôûðëàéûá Òÿùìèíÿíèí öñòöíÿ ýÿ-
òèðÿí êèìè Çàóð ÷ÿìêèðèá îòàãäàí ÷ûõàúàã, ñþùáÿòè óçàòìàüà ãîéìàé-
àúàã, îäóð êè, Çèâÿð õàíûì àç ñþçëÿ ÷îõ øåé äåìÿê ìÿùàðÿòèíÿ éèéÿ-
ëÿíèðäè: îüëó ñþçöíö êÿñèá îòàãäàí ÷ûõàíàúàí áèð úöìëÿéëÿ, áèð ìÿëó-
ìàòëà îíóí ãÿëáèíÿ øöáùÿ òîõóìëàðû ñÿïìÿéÿ ÷àëûøûðäû...
— Åøèòìèøÿì, Ìîñêâàäà ñÿíèí ðÿãèáèí äÿ îëóá êè, — äåéèðäè. — Íÿäè
î òåëåâèçîð ðåæèññîðó, Ìóõòàð Ìÿùÿððÿìîâäó íÿäè. Áÿñ äàâàíûç
äöøìÿäè? Ìÿøÿäèáàä äåìèøêÿí, ãûçûí èêè àäàõëûñû âàðìûø êè...
— Áÿñäèð, ãóðòàð, — äåéÿ Çàóð áàøûíû ýþòöðöá ãà÷ûðäû, àììà ýÿëÿí
ñÿôÿð àíàñû ãÿñäÿí òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿí ñþç ñàëûðäû, ýóéà êè, òÿ-
ñàäöôÿí Ìóõòàðûí àäûí ÷ÿêèðäè, ñîíðà èñÿ: “ñÿíèí ðÿãèáèí” — äåéÿ éåíÿ
èøàðÿ âóðóðäó...
Áàøãà áèð ñÿôÿð àíàñû:
— Ùÿðÿíèí þç éåðè âàð äà, — äåéèðäè, — ÿð àä ö÷öí, àäû îëñóí êè, ÿð-
äÿäèð, ÿðëè àðâàääûð. Ñïàðòàê ýåéèíäèðèá-ýåúèíäèðìÿê ö÷öí, Ìóõòàð èø-
äÿ ãàáàüà ÷ÿêìÿê ö÷öí, ñÿí... ñÿí èñÿ ñÿôåùãóëó, åëÿ-áåëÿ — ýöí êå-
÷èðìÿê÷öí ëàçûìñàí îíà. ßí ïèñè ñÿíèíêèäèð, áó ýöí ñÿíèíëÿ ýöíöíö
êå÷èðäÿð, ñàáàù áàøãàñûéëà...
Áÿçÿí èñÿ òàìàì ãÿðèáÿ ìöëàùèçÿëÿð éöðöäöðäö: “Áèëèðÿì ñÿíäÿí
íèéÿ áåëÿ áÿðê éàïûøûá, — äåéèðäè, — åëÿ áèëèð êè, áèç þëÿúÿéèê, áöòöí áó åâ-
åøèê, áó âàð-äþâëÿò îíà ãàëàúàã... Àé ùàé... àñòà éå, áîüàçûíäà ãàëìàñûí...”
Áó, ëàï ýöëìÿëè ôèêèð èäè âÿ Çàóð ÿñÿáèëÿøìÿêäÿíñÿ ìàðàã ýþñòÿðèðäè:
— Áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, ñèçèí åâ-åøèéèíèç ùàðäàí îíà äöøÿ áèëÿð àõû?
220
 — Áóíó áàøà äöøìÿéÿ íÿ âàð êè?.. Îíóí ôèêðè áóäóð êè, áèç þëÿê, ñÿ-
íÿ ÿðÿ ýåòñèí, áó åâ-åøèéÿ ñàùèá äóðñóí... Àñòà éå, áîüàçûíäà ãàëàð...
Çàóð áó ñàéàãëàìàíû ìöÿééÿí áèð ìÿíòèãÿ áàüëàìàã èñòÿéèðäè:
— Àõû, þç ÿðèíÿ íÿ ýÿëèá...
— Êöëö ãîéóì åëÿ ÿðèí òÿïÿñèíÿ... Îíäàí áîøàíìàüà íÿ âàð êè, áèð
ñòÿêàí ñó è÷ìÿê êèìè àñàí èøäèð î úöð àðâàäûí ÿëèíäÿ.
— Äåìÿëè, ñÿíèí ìÿíòèãèíäÿí áåëÿ ÷ûõûð: Òÿùìèíÿíèí èíäè åâè äÿ âàð,
ÿðè äÿ. ßðèíäÿí áîøàíûð, åâèíäÿí ÿë ÷ÿêèð êè, àëëàù åëÿìÿìèø ñèç þëÿíäÿí
ñîíðà áèçèì åâÿ êþ÷ñöí? Éÿíè áóíà ñÿíäÿí áàøãà áèð èíàíàí îëàð?
— Ñÿí ÿëÿ ñàë, ãîúà àíàâû, àòîâó ëàüà ãîé... ßëáÿòòÿ, Òÿùìèíÿ õà-
íûì ñÿíÿ áóíäàí éàõøû øåé þéðÿòìÿéÿúÿê êè. ßëáÿòòÿ, êþíëöíäÿí êå-
÷èð äÿ... Î ãîòóð åâëÿðèíè áèçèì áó úàù-úÿëàëëû ìÿíçèëÿ êèì äÿéèøìÿç,
àðàëûüà ñàëûá ÿðèíè äÿ äÿéèøÿð, íÿ ÷ÿòèí èìèø îíóí÷öí áó... Î åâ-åøèéè êè,
àòàíëà ìÿí èéíÿéëÿ ýþð ãàçà-ãàçà èëëÿðëÿ äöçÿëòìèøèê, ùàçûðûíà-íàçèð
Òÿùìèíÿ õàíûì ýÿëèá áöòöí áó âàð-äþâëÿòÿ ñàùèá äóðàð. Þëìöøäö
äåéíÿí Çèâÿð êè, ñÿí îíóí íÿñëèíèí áàøûíäà òóðï ÿêÿñÿí... Âàëëàù þëÿì
ìÿíè áàñäûðàëàð ùà, îíäà äà ãÿáðèìèí è÷èíäÿí, éåðèí éåääè ãàòûíäàí äó-
ðóá ýÿëèá, þç ÿëëÿðèìëÿ áîüàðàì îíó.
Àíàñûíûí ôàíòàñòèê ôÿðçèééÿëÿðè ýöëìÿëè ýÿëèðäè Çàóðà, ùÿì ýöëìÿ-
ëè, ùÿì äÿ àüëàìàëû, àììà áèð éàíäàí îíà ñåâèíèðäè êè, ÿýÿð àíàñûíûí
ôÿðçèééÿëÿðè áó äÿðÿúÿäÿ ùÿãèãÿòäÿí óçàã, áîø-áåêàðà ýöìàíëàðäûñà,
îíäà äåìÿëè, âåðäèéè áöòöí áàøãà õÿáÿðëÿð, òîïëàäûüû áöòöí áàøãà ìÿ-
ëóìàòëàð — î õÿáÿðëÿð, î ìÿëóìàòëàð êè, îíëàðû ãàøûã-ãàøûã çÿùÿð êèìè
ùÿð ýöí Çàóðóí è÷èíÿ òþêöðäö — îíëàð ùàìûñû äà ìÿíàñûç âÿ ïó÷ øàéèÿ-
ëÿð èìèø... Çèâÿð õàíûì Ìîñêâàäà Òÿùìèíÿéëÿ Ìóõòàðûí ìÿùÿááÿò
ìàúÿðàëàðûíäàí äàíûøûðäû âÿ Çàóð áèëèðäè êè, áöòöí áó ñþùáÿòëÿð áîø óé-
äóðìàëàðäûð, àììà ñîíðà ôèêèðëÿøèðäè êè, ìÿýÿð Òÿùìèíÿíèí Ìîñêâà
ñÿôÿðèíèí áöòöí òÿôÿððöàòûíà, ùÿð ñààòûíà, ùÿð ýöíöíÿìè áÿëÿääèð? ßë-
áÿòòÿ, éîõ... — Áàêûéà ãàòàðëà ùÿìèí î Ìóõòàðëà áèð êóïåäÿ ýÿëèá êè —
äåéèðäè àíàñû âÿ Çàóð áèëèðäè êè, áó, ùÿãèãÿòäèð, àììà ÿëàâÿ åëÿéÿíäÿ
êè, “èêèàäàìëû êóïåäÿ ýÿëèáëÿð”, Çàóð áóíóí éàëàí îëäóüóíó äà äÿãèã
áèëèðäè. Òÿùìèíÿ, Ìóõòàð âÿ òåëåâèçèéàäà èøëÿéÿí èêè ãûç — äþðäö áèð
éåðäÿ — áèð êóïåéÿ áèëåò àëìûøäûëàð, Çàóðóí éàíûíäà.
Àììà áÿëêÿ... Íèéÿ, àõû íÿéÿ ýþðÿ Òÿùìèíÿéëÿ îëàíäà îíóí âÿ-
ôàñûíà, ñþçëÿðèíèí ùÿãèãèëèéèíÿ Çàóðóí øÿêê— øöáùÿñè ãàëìûð, àììà åëÿ
êè, ö÷ ýöí-áåø ýöí ýþðöøìÿäèëÿð — “áöòöí øÿùÿðèí äàíûøäûüû” âÿ àíà-
ñûíûí îíà ìöôÿññÿë ÷àòäûðäûüû øàéèÿëÿð Çàóðóí è÷èíè äèäèá-òþêöð, áåéíè-
íè ýÿìèðèðäè... Äîìîäåäîâî ìåøÿñèíäÿ Òÿùìèíÿ: “áàõ èíäè, áó ñààò,
áó äÿãèãÿ áèç õîøáÿõòèê âÿ ÿí áþéöê ùÿãèãÿò äÿ áóäóð” — äåìèøäè âÿ
221
Çàóð äà î çàìàí áóíó ùÿãèãÿò êèìè ãàâðàìûøäû, àììà “áó ñààò, áó äÿ-
ãèãÿäÿí” áàøãà äà âàõò àõàðû âàðäû àõû. Áÿñ áó âàõòûí, Òÿùìèíÿéëÿ
ýþðöøìÿäèéè àíëàðûí ùÿãèãÿòè, Òÿùìèíÿíèí îíñóç, Çàóðñóç îëäóüó âÿ
êèì áèëèð, êèìëÿ îëäóüó äÿãèãÿëÿðèí ùÿãèãÿòè íÿäÿ èäè? Áÿëêÿ äÿ áó äÿ-
ãèãÿëÿð êèìèí÷öíñÿ áàøãà áèðèñèé÷öí ÿí áþéöê ùÿãèãÿò èäè, Òÿùìèíÿéëÿ
áàøãà áèðèñèé÷öí... Çàóðó äÿùøÿòÿ ýÿòèðÿí äÿ åëÿ áó ôèêèð èäè...
— Ìÿí þëö, ñÿí äèðè, — äåäè Çèâÿð õàíûì, — ýþðÿúÿêñèç, ÿðèíäÿí áî-
øàíàúàã î. Þç ïëàíëàðû âàð îíóí. Àëéà äà äåéèð êè, òåëåâèçèéàéà êå÷èá êè,
î Ìóõòàðû òîâëàéûá éîëäàí ÷ûõàðòñûí, ÿðÿ ýåòñèí îíà... Þçö áèëÿð å, þç
èøèäèð, êèìÿ ýåäèð ýåòñèí, áèðúÿ ñÿíäÿí ãÿìèøèíè ÷ÿêñèí.
Çàóð “áÿëêÿ, äîüðóäàí äà áåëÿäèð”, — äåéÿ äöøöíöðäö. Áÿëêÿ, Òÿù-
ìèíÿ ñå÷èðìèø: “Çàóð, éà Ìóõòàð âÿ àõûðû Ìóõòàðû ñå÷èá... Âàúèá èøè äÿ
åëÿ áóäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ “ñÿí ìÿíÿ çÿíý âóðìà, þçöì çÿíý åëÿéÿúÿ-
éÿì” äåéèð âÿ çÿíý åëÿìèð...”.
Îí ýöí äÿ êå÷äè âÿ Çàóð áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ Òÿùìèíÿíè àíúàã
áèðúÿ äÿôÿ ýþðäö — òåëåâèçèéà åêðàíûíäà...

***
Òÿùìèíÿ àõûð êè, ãÿðàðà ýÿëäè, äÿñòÿéè ýþòöðäö âÿ íþìðÿíè éûüäû
Ãàäûí ñÿñè ýÿëäè:
— Áÿëè... — Òÿùìèíÿ ñóñìóøäó, ãàäûí ñÿñè áèð äÿ òÿêðàð åòäè:
— Åøèäèðÿì...
Òÿùìèíÿ ÿëèíè óçàòäû êè, äÿñòÿéè àññûí, àììà äàéàíäû, íÿôÿñèíè
äÿðäè âÿ áèëÿðÿê êè, áó ñþçëÿðëÿ ùÿð øåé ùÿìèøÿëèê ùÿëë îëóíóð, äåäè:
— Ìàíàôû ÷àüûðûí...
Èíäè äÿ õÿòòèí î áèðè óúóíäà ñöêóò ÷þêäö âÿ áó çàìàí Òÿùìèíÿ ñÿ-
ùÿðäÿí áÿðè þç-þçöíÿ òÿêðàð åëÿäèéè úöìëÿíè äåäè:
— Ìàäàì êè, ìÿí áó íþìðÿéëÿ çÿíý åëÿéèðÿì, äåìÿëè, Ìàíàôûí
ñèçäÿ îëäóüóíó áèëèðÿì. Õàùèø åäèðÿì îíó òåëåôîíà ÷àüûðûí.
Ýþðöíöð, îðàäà óçóí çàìàí ìÿøâÿðÿò àïàðäûëàð, ñîíðà àääûìëàð
åøèäèëäè, ñîíðà èñÿ Ìàíàôûí ñÿñè ýÿëäè. Þçöíö òàìàìèëÿ èòèðìèø, þç àäûí-
äàí áåëÿ èìòèíà åòìÿéÿ ùàçûð îëàí éàçûã áèð èíñàíûí ñÿñè.
— Áÿëè...
— Ìÿíÿì, Ìàíàô, Òÿùìèíÿäèð, — áèð àí ãîðõäó êè, ùÿòòà Ìàíàôûí
öðÿéè ýåäÿ áèëÿð. Àììà äàùà ýåðèéÿ éîë éîõ èäè, — Ìàíàô, èíäè áàøà äöø-
äöí êè, ìÿíèì ùÿð øåéäÿí õÿáÿðèì âàð? Áèëèðÿì êè, Òèôëèñäÿ äåéèëñÿí,
Áàêûäàñàí, ùàðäà îëäóüóíó äà áèëèðÿì, ýþðöðñÿí çÿíý åëÿäèì. — Î, Çîéà-
íûí àäûíû, ôàìèëèéàñûíû, äÿãèã öíâàíûíû äà äåìÿê èñòÿäè, àììà ôèêèðëÿø-
äè êè, áó àðòûãäûð. — Þçö äÿ ÷îõäàí áèëèðÿì, — éàëíûç áèð áóíó ÿëàâÿ åëÿäè.
222
 Ìàíàô óäãóíäó...
Òÿùìèíÿ:
— Ùå÷ áèð âàõò äàâà-äàëàøà ÷ûõìàìûøûã ñÿíèíëÿ, èíäè äÿ áåëÿ ôèêðèì
éîõäóð. Àììà õàùèø åäèðÿì êè, éàðûì ñààòëûüà åâÿ ýÿëÿñÿí, âàúèá áèð
ìÿñÿëÿíè ùÿëë åëÿéÿê. Áèç àéðûëìàëûéûã.
Áèð êÿëìÿ äÿ äèíèá-äàíûøìûðäû Ìàíàô âÿ éàëíûç Òÿùìèíÿ: — Éàðûì
ñààòëûüà ýÿëÿ áèëÿðñÿíìè? — äåéÿ òÿêðàðÿí ñîðóøàíäà Ìàíàô áàòìûø áèð
ñÿñëÿ:
— Éàõøû, — äåäè.
Òÿùìèíÿíèí çÿíí åëÿäèéè êèìè èéèðìè äÿãèãÿäÿí ñîíðà ýÿëäè Ìà-
íàô, ñèð-ñèôÿòè ìåéèò ðÿíýèíäÿ...
ßýÿð Ìàíàô Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíäÿ áó ãÿäÿð ìèñêèí âÿ èéðÿíú îë-
ìàñàéäû, ùÿòòà, éàçûüû äà ýÿëÿðäè îíà.
— Áèç àéðûëìàëûéûã, Ìàíàô, — äåäè, — äàùà áó úöð éàøàìàã îëìàç...
Ìÿíèì áèð ùàêèì òàíûøûì âàð, òåç àéûðàðëàð áèçè, ÿíýÿëñèç-ôèëàí...
Ìàíàô éåíÿ äÿ ñóñìóøäó, áàøûíû àëìûø áó ýþçëÿíèëìÿç áÿëàíûí
äÿùøÿòè îíà ãàðà áèð éóõó êèìè ýÿëèðäè. Àõû þìðöíöí äÿãèã äöøöíöëìöø
âÿ îíóí ýöìàíûéëà éàõøû þðò-áàñäûð åäèëìèø áöòöí äöçöìö, ñàùìàí-
ñÿëèãÿñè àëò-öñò îëóðäó.
— Ñÿíèí Çîéàéëà, éà áàøãà ãàäûíëàðëà ÿëàãÿí... ìÿí îíëàðûí äà àäûíû
áèëèðÿì, èíàí áóíà, áèð ñþç, áöòöí áó õÿéàíÿòëÿðèíèí ùå÷ áèð äÿõëè éîõ-
äóð... Ñÿí ÷îõäàíäûð, íå÷ÿ èëäèð êè, ìÿíè àëäàäûðñàí, àììà ýþðöðñÿí êè,
èíäèéÿúÿí âåúèìÿ îëìàéûá áó. ×öíêè ñÿíè ñåâìèðÿì, Ìàíàô. Äåìèðÿì
êè, ùà÷àíñà ñåâìèøÿì, èíäè ñåâìèðÿì, éîõ, ùå÷ âàõò ñåâìÿìèøÿì...
Áèëèðÿì, áÿëêÿ äÿ áóíó åøèòìÿê ñÿíèí÷öí àüûðäûð, àììà, äîüðóäàí äà,
áåëÿäèð. Áèçèì åâëÿíìÿéèìèç áþéöê ñÿùâ èäè. Ùÿð ùàëäà ìÿíèì ùÿéà-
òûìûí ÿí áþéöê ñÿùâè àäè...
Ìàíàô îíóí äåäèêëÿðèíè ñàíêè ùå÷ äÿðê åòìèðäè, áàéàãäàí áÿðè. Òÿù-
ìèíÿíèí çÿíýèíäÿí áÿðè ôèêèðëÿðèíäÿ äîëàøàí ñóàë éàëíûç áó èäè êè, ýþðÿ-
ñÿí Òÿùìèíÿ ùàðàäàí þéðÿíèá ùÿð øåéè, êèì äåéèá îíà, íåúÿ òÿéèí åäÿ
áèëèá ùÿð øåéè áåëÿ äöðöñò, òåëåôîí íþìðÿñèíÿ ãÿäÿð, áóíäàí áàøãà äàùà
íÿ áèëèð âÿ ÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿ — ýþðÿñÿí ùÿëÿ áèð øåé åëÿìÿê ìöìêöí-
äöðìö, àèëÿëÿðèíè, íèêàùëàðûíû ñàõëàìàã ìöìêöíäöðìö? Áÿëêÿ éàëâà-
ðûá-éàõàðñûí, éà ÿêñèíÿ, ÷ûüûð-áàüûð ñàëñûí, Òÿùìèíÿíè áîðúëó ÷ûõàðñûí?
Éîõ, áóíëàðäàí ùå÷ áèðè áèð íÿòèúÿ ýþðìÿéÿúÿêñÿ, îíëàð ùþêìÿí àéðû-
ëàúàãëàðñà, îíäà Ìàíàôûí ýÿëÿúÿê ùÿéàòû íåúÿ ãóðóëàúàã, åëÿ Çîéàíûí
þçöéëÿ éà áàøãàëàðûéëà íåúÿ îëàúàã ìöíàñèáÿòëÿðè? Èíäè àçàä âÿ ñÿðáÿñò
îëàíäàí ñîíðà äàùà ýèçëÿíìÿéÿ áèëÿðìè, éà ÿêñèíÿ, äàùà àðòûã ýèçëÿí-
ìÿëèäèð âÿ àñóäÿëèê îíóí ãàðøûñûíà éöç úöð òÿçÿ ïðîáëåì ÷ûõàðàúàã?..
223
 Ìÿíçèë Òÿùìèíÿíèí àòàñûíäàí ãàëìûøäû âÿ Òÿùìèíÿíèí àäûíà èäè,
Òÿùìèíÿ:
— Ñÿíäÿí éåýàíÿ õàùèøèì áóäóð êè, — äåäè, — ùÿëÿëèê áó åâè òÿê-
îòàãëû ìÿíçèëÿ äÿéèøÿíÿ ãÿäÿð ñÿí Çîéàýèëäÿ, éà êåôèí ùàðäà èñòÿéèð
îðäà ãàë... Áó õàùèøèìè éåðèíÿ éåòèðÿðñÿí?
Âÿ àíúàã áó çàìàí Ìàíàô ùÿð øåéè ñîíóíàúàí, ñîí íþãòÿñèíÿúÿí
áàøà äöøäö, áàøà äöøäö êè, ãÿòèäèð àéðûëìàãëàðû, ùå÷ áèð øåéëÿ ãàðøûñû-
àëûíìàçäûð áó èø âÿ áèðýÿ àèëÿ ùÿéàòûéëà áàüëû íÿ âàðäûñà, ìÿñÿëÿí, áàõ
åëÿ áó ìÿíçèëëÿðè — áèð äÿ ùå÷ âàõò, ùå÷ âàõò îëìàéàúàã...
Òÿùìèíÿ òàìàì éàä áèð àäàì îëàúàã Ìàíàô÷öí, äàùà áèð äÿ ùå÷
âàõò, ùå÷ âàõò îíëàð áèð äèâàíûí öñòöíäÿ éàí-éàíàøû îòóðóá òåëåâèçîðà
áàõìàéàúàãëàð, ìÿòáÿõäÿ áèð éåðäÿ ÷àé è÷ìÿéÿúÿêëÿð, áèð-áèðèíÿ ãàïû
à÷ìàéàúàãëàð âÿ áèð-áèðèíû òåëåôîíà ÷àüûðìàéàúàãëàð... Àüûð, ëÿíý áèð
ãîðõó éàâàø-éàâàø Ìàíàôûí áöòöí è÷èíè äîëäóðäó: éàâàø-éàâàø òàì
áèòêèíëèéè èëÿ äÿðê åäèðäè êè, áèð äÿ ùå÷ âàõò Òÿùìèíÿíè ìàâè, òèôòèêëè õà-
ëàòäà ùàìàìäàí ÷ûõûá íÿì ñà÷ëàðûíû äàðàéàí ýþðìÿéÿúÿê.
Äÿùøÿòëè áèð ïåøìàí÷ûëûã ùèññèéëÿ îíó äà äóéóðäó, ùÿð ùàíñû áèð
âàõò — êå÷ìèøäÿ éà èíäè — ÿëàãÿ ñàõëàäûüû ãàäûíëàðûí ùàìûñûíäàí äàùà
àðòûã, äöíéàäàêû áóòöí ãàäûíëàðäàí äàùà àðòûã Òÿùìèíÿíè õîøëàéûðäû.
Òÿùìèíÿéÿ ìÿôòóí èäè âÿ íå÷ÿ èëèí ÿð-àðâàäû îëñàëàð äà, ÿñëèíäÿ ùå÷ áèð
ýöí, ùå÷ áèð ýåúÿ, ùå÷ áèð ñààò äà Òÿùìèíÿéÿ ìàëèê îëìàéûá. Áÿëêÿ åëÿ
Òÿùìèíÿíèí ñîéóãëóüó, áèýàíÿëèéèéäè Ìàíàôû áàøãà ãàäûíëàðûí àüóøó-
íà àòàí?.. Áàøãà ãàäûíëàðûí íÿâàçèøè îíäà þçöíÿ èíàì ùèññè îéàäûðäû, î
ùèññè êè, Òÿùìèíÿéëÿ îëàíäà èòèðèðäè, äàùà äîüðóñó, ùå÷ áèð âàõò äóéà
áèëìèðäè Òÿùìèíÿéëÿ îëàíäà. Èíäè, áó àí äÿëè áèð åùòèðàñ îéàíìûøäû Ìà-
íàôäà, Òÿùìèíÿíè áàüðûíà áàñìàã, ïàëòàðëàðûíû äàðòûá úûðìàã, ÷àáàëà-
éàí ÷ûëïàã áÿäÿíèíè ãîëëàðû àðàñûíäà ñûõìàã, þïöøëÿðÿ, íÿâàçèøëÿðÿ
ãÿðã åëÿìÿê! Àììà îíó äà áèëèðäè êè, áó ñààò éåð öçöíäÿ áóíäàí
ìöìêöíñöç øåé éîõäóð, äöíéàäà ùå÷ áèð ãàäûí èíäè îíóí÷öí êå÷ìèø
àðâàäû Òÿùìèíÿ ãÿäÿð óçàã âÿ ÿë÷àòìàç äåéèë. Áóíó äÿðê åäÿ-åäÿ ùÿð
ùàëäà éåíÿ äÿ èíàíìàã èñòÿìèðäè — éàõûí áèð àäàìûí þëöìöíÿ èíàíìà-
ìàã èñòÿéè êèìè áèð øåéäè áó èñòÿê... Èëëÿð áîéó áèðýÿ éàøàäûãëàðû áó
îòàüûí îðà-áóðàñûíà ýþç ýÿçäèðèðäè: äèâàðëàðäà Òÿùìèíÿíèí èðè ôîòîøÿ-
êèëëÿðè, àòàñûíäàí ãàëìà èðè äèâàð ñààòû, ÿëâàí öôöðìÿ øàð — Áîëãàðûñòàí-
äàí ýÿòèðìèøäè îíó Òÿùìèíÿ âÿ áàëàúà, ëàï áàëàúà ÿíúèð àüàúû — òÿáèÿ-
òèí ãÿðèáÿ øûëòàüû, äàüëàðäà áèòìèøäè áó ìèêðîàüàú âÿ îíëàðûí öìóìè
äîñòëàðû — àëïèíèñòëÿð ùÿäèééÿ ýÿòèðìèøäè Ìàíàôýèëÿ òîéëàðûíäàí áèð íå-
÷ÿ àé ñîíðà. Î âàõòëàð, åâëÿíìÿëÿðèíèí èëê èëëÿðèíäÿ, àðàëàðûíäà íÿ èñÿ
öìóìè áèð øåé âàðäû ìÿñÿëÿí, öìóìè äîñòëàðû. Ñîíðàëàð ùÿðÿñè þç
224
ùÿéàòûíà ãàïûëäû... Òÿùìèíÿíèí ñÿáèð êàñàñûíû äîëäóðàí ñîí äàìëà íÿ
îëìóøäó ýþðÿñÿí. — Ìàíàô áó áàðÿäÿ äöøöíöð âÿ Òÿùìèíÿíèí ïàëòàð-
ëàðûíûí äöéìÿëÿðèíè ñàéûðäû, áó äöéìÿëÿð èíäè îíóí÷öí ÿí à÷ûëìàç
ìþùöðëÿð èäè...
Äèâàð ñààòû îí áèð äÿôÿ âóðäó...

***
— Áÿñ ìÿí íÿ äåéèðäèì. — Çèâÿð õàûûìûí ùÿéÿúàíäàí ýþçö-áàøû
ãàéíàéûðäû — áó äöíéàäà áèðúÿ þëäöéöì ýöíö áèëìèðÿì ìÿí... Äåéèð-
äèì ñÿíÿ ÿðèíäÿí áîøàíàúàã, äåéèðäèì, äåìèðäèì ùÿ?
— Êèì?
— Êèì, êèì? Ñÿíèí àøíàí... Áåëÿ äå, ñÿíèí ùå÷ õÿáÿðèí äÿ éîõìóø
êè... Àëéà ýÿëìèøäè... Îíóí äà äÿðäè ìÿíèìêèíäÿíäèð éàçûüûí, äåéèð
áèëìèðÿì ùàðàéà ìöðàúèÿò åëÿéèì, ÑÊ-éà? “Ïðàâäà”éà éàçûì áÿëêÿ?
— Áèð àüûëëû-áàøëû äå ýþðöì íÿ îëóá àõû.
— Íÿ îëàúàã, áó ùÿéàñûçûí ãûçû áöòöí òÿìèç àèëÿëÿðè ïîçàúàã âàë-
ëàù... Àëéà äåéèð êè, éåíÿ äàäàíûá çÿíý åëÿìÿéÿ Ñïàðòàêà, éàçûüà àìàí
âåðìèð. Íå÷ÿ àéäûð äåéèð, ìàüûë ãóëàüûìûç äèíú èäè, áèëìèðÿì êèìÿ óé-
ìóøäó. Ñïàðòàêûí éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêìèøäè... Àëéà áóíó ìÿíÿ åøèòäèðèð,
å... Ñÿíèí ôûðûëäàãëàðûíäàí õÿáÿðäàðäûð. Ìîñêâàéà áèð éåðäÿ ýåòìÿéèâè-
çè äÿ áèëèð. Èíäè äÿ, äåéèð, ãàéûäûá Ìîñêâàäàí, éàïûøûá éåíÿ Ñïàðòàêûí
áîüàçûíäàí. Íÿ ýþç âåðèð, íÿ èøûã... ùÿ, î éàíäàí äà äåéèð, ìÿñÿëÿ ãàë-
äûðûá, ÿðèíäÿí áîøàíûð. Éÿãèí ìÿíèì îüëóìóí õèðòäÿéèíÿ êå÷ìÿê ôèê-
ðèíäÿäèð, äåéèð Àëéà éàçûã... Ñïàðòàêûí ïóëëàðûíà òàìàù ñàëûá, éàõøû òÿ-
ìèç àèëÿéÿ äöðòöëìÿê èñòÿéèð... Àé îíóí ìöðäÿøèð éóñóí öçöíö, äåéèð
Àëéà... Àììà ìÿí áèð éàíäàí ñåâèíèðÿì êè, âàëëàù, î Ñïàðòàê — î äà î.
Èòèí äèøè, äîíóçóí äÿðèñè... òÿêè ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêñèí, àììà áèð éàíäàí Àëéà
äà éàçûãäûð äà... Âàëëàù, àíà îëìàã äà áèð áÿäáÿõò÷èëèêìèø áó äöíéàäà.
Çàóð äàùà îíó åøèòìèðäè, òåëåôîíà éàíàøäû, åëÿ åâäÿíúÿ çÿíý åëÿäè...
Áèðèíúè äÿôÿéäè êè, Òÿùìèíÿéÿ åâëÿðèíèí è÷èíäÿí çÿíý åëÿéèðäè. Òåëå-
ôîí úàâàá âåðìÿäè.
Çèâÿð õàíûì àëòäàí-àëòäàí ãûìûøàðàã:
— Ùàðäàí úàâàá âåðÿúÿê? — äåäè. — Ñÿùÿð ýþðäöì Ñïàðòàê “Âîë-
ãà”ñûíû ãàðàæäàí ÷ûõàðûðäû. Èíäè äÿ îíóí ìàøûíûíäà ýÿçèð äÿ... Ñïàðòà-
êûí “Âîëãà”ñûíû ñÿíèí “Ìîñêâè÷”èíäÿí öñòöí òóòóð äÿ... — àììà áèð-
äÿí Çèâÿð õàíûì ñóñäó, äèããÿòëÿ Çàóðóí öçöíÿ áàõäû âÿ òàìàìèëÿ áàø-
ãà, éóìøàã ùÿëèì áèð òÿðçäÿ:
— Àé îüóë, — äåäè, — ãàíûíû ãàðàëòìà, àíàí ãóðáàí. Ñÿíèí òàéûí äå-
éèëäè î... Ãóðáàí îëóì, î êèìäèð êè, ñÿí áèð áåëÿ öðÿéèâÿ ñàëûðñàí, þçöâÿ
225
äÿðä åëÿéèðñÿí áó øåéëÿðè... ×ûõàðò áàøûíäàí, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì... Ýÿë
ñÿíÿ äîëìà áèøèðìèøÿì, ñÿùÿðäÿí àúñàí, èøäÿí ýÿëìèñÿí, áèð òèêÿ ÷þ-
ðÿê éå, ýþçëÿðèíèí ãàäàñûíû àëûì...
Çàóð ýåéèíèá êö÷ÿéÿ ÷ûõäû êè, àíàñûíûí ñÿñèíè åøèòìÿñèí. Íÿ êè-
íàéÿëè, íÿ ìåùðèáàí, íÿ àúû, íÿ øèðèí ñþçëÿðèíè åøèòìÿê èñòÿéèðäè...
Êö÷ÿéëÿ ýåäèð âÿ äöøöíöðäö: áó íÿ òÿçÿ ñþùáÿòäèð áåëÿ... Äîüðó-
äàíìû Òÿùìèíÿ éåíÿ Ñïàðòàêà çÿíý åëÿéèá, èíäè íÿ èøè äöøöá ýþðÿ-
ñÿí?.. Áÿñ Çàóðà íèéÿ çÿíý åëÿìèð âÿ áó íÿ áîøàíìàã ìÿñÿëÿñèäèð áåëÿ,
áó ñþùáÿò ùàðäàí ÷ûõûá? Ñïàðòàêûí íÿ äÿõëè âàð áóíà?.. Áó áîøàíìàíûí
— ÿýÿð äîüðóäàí äà áîøàíûðñà — Ñïàðòàêëà íÿ ÿëàãÿñè îëà áèëÿð? Áÿñ Ìóõ-
òàðëà? Ìóõòàð áèëèðìè áó áàðÿäÿ áèð øåé?.. Áÿñ þçö ùàðäàäûð. Òÿùìèíÿ,
àõøàì äîããóçäóð àõû... Éåíÿ çÿíý åëÿäè. Ñîíðà áèð äÿ, áèð äÿ... Òåëå-
ôîí ñóñìóøäó... Ýåúÿ îí áèðèí éàðûñû îëìóøäó àðòûã. Òåëåôîí ñóñäóãúà
Çàóðóí íèýàðàí÷ûëûüû äà àðòûðäû âÿ áèëèðäè êè, ÿýÿð áó àõøàì Òÿùìèíÿéëÿ
äàíûøûá áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðè àéäûíëàøäûðìàñà, ðàùàò îëà áèëìÿéÿúÿê.
Êö÷ÿëÿðè ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá Òÿùìèíÿýèëèí åâëÿðèíèí ãàáàüûíà ÷ûõäû.
Åâëÿðèíè äÿ òàíûéûðäû Òÿùìèíÿýèëèí, ïÿíúÿðÿëÿðèíè äÿ âÿ áó ïÿíúÿ-
ðÿëÿð èíäè èøûãëû èäè. Ïÿíúÿðÿëÿðè èøûãëû ýþðÿí êèìè Çàóð úÿëä òåëåôîí
áóäêàñûíà ýèðäè — éÿãèí àõûð êè, Òÿùìèíÿ ýÿëèá ÷ûõûá åâÿ, àììà íþì-
ðÿ éåíÿ äÿ úàâàá âåðìÿäè. Çàóð áóäêàäàí ÷ûõäû âÿ áèðäÿí ïàð-ïàð ïà-
ðûëäàéàí ÷ÿùðàéû “Âîëãà”íû — Ñïàðòàêûí “Âîëãà”ñûíû ýþðäö. Ìàøûí äöç
Òÿùìèíÿýèëèí ãàïûëàðûíûí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû, èêè òÿêÿðè — áèð òÿðÿôè
ñÿêèíèí öñòöíäÿéäè.
Åëÿ áèë ùÿð øåé áèðäÿí-áèðÿ Çàóðóí áåéíèíäÿ èøûãëàíäû, “äåìÿëè áå-
ëÿ” — äåéÿ äöøöíäö. Èíäè ëàï ãÿòè ÿìèí èäè êè, Ñïàðòàê Òÿùìèíÿýèëäÿ-
äèð, Òÿùìèíÿ äÿ åâäÿäèð, ùÿð èêèñè î èøûãëû ïÿíúÿðÿëÿðèí äàëûíäà îòóðóá,
òåëåôîí çÿíýëÿðèíÿ ãÿñäÿí úàâàá âåðìèðëÿð âÿ àíàñûíûí, Àëéàíûí,
“áöòöí øÿùÿðèí” äàíûøäûüû ñþùáÿòëÿðäÿ, øöáùÿñèç, ùÿãèãÿò âàð... ßðèí-
äÿí äÿ éÿãèí êè, áîøàíûð Òÿùìèíÿ, Ñïàðòàêà äà øöáùÿñèç êè, çÿíý åëÿ-
éèð. Ìóõòàðà äà... Áèðäÿôÿëèê áöòöí áóíëàðà ñîí ãîéìàã ëàçûìäûð, —
äåéÿ äöøöíäö Çàóð, þçö äÿ ìÿùç èíäè, áó ñààò. Èíäèúÿ ãàëõàúàì îíëà-
ðûí ìÿíçèëëÿðèíÿ, ãàïûëàðûíû äþéÿúÿéÿì, òåëåôîíó ýþòöðìÿäèêëÿðè êèìè
ãàïûíû äà à÷ìàéàúàãëàð. — Çàóð úÿì ùàëûíäà äöøöíöðäö åâäÿêèëÿð ùàã-
ãûíäà, àììà Òÿùìèíÿéëÿ Ìàíàô êèìè éîõ, Òÿùìèíÿéëÿ Ñïàðòàê êèìè
— ãàïûíû à÷ìàéàúàãëàð, åéáè éîõ, òÿïèêëÿ âóðóá ñûíäûðàðàì, ãîé ñÿñ-
êöéÿ ãîíøóëàð ÷ûõñûí, îíñóç äà áöòöí øÿùÿðäÿ ðöñâàé îëìóøóã, ãîé ëàï
áèàáûð îëàã, àììà ùÿãèãÿò àõûð êè, áèðéîëëóã öçÿ ÷ûõñûí. Çàóð åëÿ áèë
ãûçäûðìà è÷èíäÿ ñàéûãëàéûðäû þç-þçöíÿ; ×þë ãàïûñûíäàí, éöéöðÿ-éöéöðÿ
ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ äûðìàøäû, çÿíýè áàñäû... Ãàïûíûí äàëûíäàí ñÿñ-ñÿìèð
226
ýÿëìèðäè. Çàóð áàðìàüûíû çÿíýèí öñòöíÿ ãîéäó âÿ ÷ÿêìÿäè — àðàìñûç
÷àëûðäû çÿíýè. Áèð àçäàí ãàïû àðäûíäàí òÿëÿñèê àääûì ñÿñëÿðè åøèäèëäè âÿ
Òÿùìèíÿíèí òÿÿúúöá äîëó ñÿñè åøèäèëäè:
— Êèìäèð?
— Ìÿíÿì, Çàóðäóð, — äåäè.
Ãàïû à÷ûëäû âÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëìûø Òÿùìèíÿ:
— Ñÿíñÿí? — äåäè...

Äîããóçóícó ôÿñèë
Âÿñë ãÿäðèí áèëìÿäèì ùèúðàí áÿëàñû ÷ÿêìÿäÿí,
Çöëìÿò ùèúð åòäè ÷îõ ìöáùÿì èøè ðþâøÿí ìàíà.

Çàóð áîüóã ñÿñëÿ:

— Áÿëè, ìÿíÿì, — äåäè. — Ýþçëÿìèðäèí?
Òÿùìèíÿ ÷èéíèíè ÷ÿêäè:
— Ýÿë è÷ÿðè äÿ, — äåäè.
È÷ÿðè êå÷äèëÿð. Îòàãäàí éàâàø ìóñèãè ñÿäàëàðû, ìÿòáÿõäÿí èñÿ ãîâ-
ðóëìóø øàáàëûä èéè ýÿëèðäè.
— Ñÿí ùàðäàí ýÿëèá ÷ûõìûñàí áóðà?
— Òåëåôîíó íèéÿ ýþòöðìöðñÿí?
— Õàðàáäûð äà òåëåôîíóì. Äöíÿíäÿí èøëÿìèð. Éÿãèí ïóëóí ýåúèê-
äèðìèøÿì, êÿñèáëÿð... Éàõøû, áóðäà íèéÿ äàéàíìûøûã, ýÿë îòàüà.
Çàóð þìðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ Òÿùìèíÿíèí îòàüûíà ýèðèðäè. Òÿ-
ñÿââöðöíäÿ ÷îõ úàíëàíäûðìûøäû áó îòàüû.
Èíäè èñÿ Òÿùìèíÿíèí äÿôÿëÿðëÿ, áöòöí òÿôñèëàòûéëà òÿñâèð åëÿäèéè øåé-
ëÿðè ýþðöðäö-ñòàíäàðò ðóìûí ìåáåëè, äèâàðëàðäà Òÿùìèíÿíèí èðè ôîòîëà-
ðû, ýöíúäÿ ÿëâàí öôöðìÿ øàð, òÿáèÿòèí ãÿðèáÿ øûëòàüû — õûðäàúà ÿíúèð àüà-
÷û, ëÿíý êÿôêèðëè èðè äèâàð ñààòû — áöòöí áóíëàð âàðäû îòàãäà, àììà òÿñ-
âèð îëóíìàìûø âÿ òÿñÿââöð åäèëìÿéÿúÿê, èçàù îëóíìàéàúàã áèð ùàâà,
íÿ èñÿ õöñóñè áèð ðþâíÿã, áèð çþâã äÿ äóéóëóðäó ùÿð éåðäÿ — Òÿùìèíÿ-
íèí çþâãö, Òÿùìèíÿíèí øÿõñèééÿòè... Òîðøåðèí àëàãàðàíëûã øþëÿñèíäÿ,
êè÷èê äÿéèðìè ìàñàíûí öñòöíäÿ èêè ñòÿêàí ÷àé, êîíôåò, ìöðÿááÿ âÿ ö÷
ãÿäÿù âàðäû: ãÿäÿùëÿðäÿí èêèñè áîø, ö÷öíúöñö äîëó èäè.
Òÿùìèíÿ:
— ßéëÿø, — äåäè.
— Ãîíàãëàðûí âàð?
— ßøè, íÿ ãîíàã... Ãîíøóìóçäóð — Ìÿäèíÿ...
— Áó êîíéàêû îíóíëà è÷èðñèç?
227
 — Áÿëè. Èíäè ñÿíè äÿ ãîíàã åäÿðèê, — Òÿùìèíÿ áóôåòè à÷ûá êîíéàê
øöøÿñèíè ÷ûõàðòäû. Øöøÿíèí éàðûñû áîø èäè.
— Éàðûì øöøÿ êîíéàêû åëÿ èêèíèç âóðìóñóç? — Çàóð ñÿðò âÿ êÿñêèí
äàíûøûðäû: úèíàéÿòêàðû èôøà åäÿí ìöñòÿíòèã àùÿíýè âàðäû ñÿñèíäÿ.
— Çàóðèê, áèð àç íÿçàêÿòëè äàíûø. Ñÿíÿ êîíéàê âåðèðëÿð è÷, íÿ áîðúó-
íà áóòóëêàíûí éàðûñûíû êèì áîøàëäûá.
— Áåëÿ äå... ×îõ ÿúÿá... Ýþðöðÿì, àéðû ãîíàüûí äà âàð. Òÿê áèð
ãîíøó Ìÿäèíÿ äåéèë.
Òÿùìèíÿ òÿÿúúöáëÿ:
— Àéðû êèìäèð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Çàóð þçöíö ýöúëÿ ñàõëàéàðàã:
— Áàõ áó ö÷öíúö ãÿäÿùèí ñàùèáè... Àììà äîüðó áóéóðäóí, íÿ
áîðúóìà êèìäèð î, îäóð êè, ñîðóøìóðàì äà.
Òÿùìèíÿ åëÿ áèë ö÷öíúö ãÿäÿùè éàëíûç èíäè ýþðäö, áèð ìöääÿò
ìàääûì-ìàääûì áó ãÿäÿùÿ áàõäû, ñîíðà áèðäÿí áÿðêäÿí ýöëäö.
— Úåéðàíû ëàï ýþçöíäÿí âóðäóí, — äåäè. — Äîüðóäàí äà áó ãÿäÿùèí
ñàùèáè ìÿíèì ö÷öíúö ãîíàüûìäûð.
Çàóð äþçìÿäè:
— Ñîðóøìàã àéûá îëìàñûí, áÿñ î êèìäèð áåëÿ? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
— Êèìäèð? Íåúÿ êèìäèð? Ñÿí.
— Ìÿí? — “íÿäè éÿíè Çàóðó à÷ûã-à÷ûüûíà äîëàéûð?”.
— Ñàëàìÿëåéêöì. — Ìÿäèíÿ îòàüà äàõèë îëäó, ÿëèíäÿ èðè áèð áîøãàá
âàðäû, áîøãàáûí è÷èíäÿ äÿ ãîâðóëìóø øàáàëûä. Çàóð Ìÿäèíÿéëÿ ýþðöøäö.
Òÿùìèíÿ:
— Äîüðóäàí à, ëàï éàäûìäàí ÷ûõìûøäû, — äåäè. — Ñèç àõû òàíûøñûíûç.
— Çàóðà “Ðîíñîí” àëûøãàíûíû Ìÿäèíÿ ýÿòèðìèøäè èøÿ.
Òÿùìèíÿ:
— Ýþðöðñÿí, Ìÿäèíÿ, — äåäè. — Áèëìèðÿì Çàóðó ãàéûíàíàñû ÷îõ èñ-
òÿéèð, éà êèì ÷îõ èñòÿéèð, àììà ùÿð ùàëäà ëàï ìÿãàìûíäà ýÿëèá ÷ûõûá.
Àõû î äà ãîâðóëìóø øàáàëûäûí äÿëèñèäèð.
Çàóð äöøöíäö êè, ùÿð øåé, ùÿð øåé Òÿùìèíÿíèí éàäûíäàäûð, áèð äÿ-
ôÿ, ùÿëÿ ÿëàãÿëÿðèíèí áàøëàìàñûíäàí ÷îõ ãàáàã Çàóð íÿøðèééàòà ãîâðóë-
ìóø øàáàëûä àëûá ýÿòèðìèøäè. Òÿùìèíÿíè äÿ ãîíàã åëÿìèøäè âÿ åëÿ îí-
äà äåìèøäè êè, ÷îõ õîøëàéûð ãîâðóëìóø øàáàëûäû...
— Éàõøû, ÿéëÿø ýþðÿê, Ìÿäèíÿ.
Òÿùìèíÿ èêè áîø ãÿäÿùÿ êîíéàê ñöçäö, ö÷öíúö äîëó ãÿäÿùè èñÿ
Çàóðóí ãàáàüûíà ãîéäó.
— Áèëèðñÿí íÿ ìöíàñèáÿòëÿ è÷èðèê? — äåéÿ Çàóðäàí ñîðóøäó.
Çàóð:
228
 — Éîõ, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Áèð èø âàðäû îíó ãåéä åëÿéèðèê.
Çàóð ùèññ åäèðäè êè, Òÿùìèíÿ áó àõøàì íÿ èñÿ ùÿéÿúàíëû, áèð ãÿäÿð
÷ûëüûí âà ÿñÿáèäèð, àììà íÿ èäè áóíóí ñÿáÿáè, áèëìèðäè. — Çàóðóí ãÿ-
ôèëúÿí ýÿëìÿñèìè, éà áàøãà áèð ùàäèñÿìè? Éà áÿëêÿ áèð àç àðòûã è÷ìèøäè
Òÿùìèíÿ.
Òÿùìèíÿ ÿñÿáè ýöëöøëÿ:
— Àäÿòÿí àäàìëàð õîø ùàäèñÿëÿðè ãåéä åäèðëÿð, — äåäè,— àììà áèç
Ìÿäèíÿéëÿ ìÿíèì áîøàíìàüûìû ãåéä åäèðèê.
Ìÿäèíÿ:
— Ñÿí äÿ êå÷äèí áèçèì äÿñòÿéÿ, — äåäè.
Çàóð áèëèðäè êè, Ìÿäèíÿ íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã ÿðèíäÿí àéðûëûá, áàëàúà,
ìÿçÿëè áèð îüëó äà âàð; Òÿùìèíÿ ùÿìèøÿ áó óøàã ùàããûíäà äàíûøàðäû...
Ñöêóò ÷þêäö... Ñîíðà Òÿùìèíÿ:
— Áó ýöí ìÿùêÿìÿ îëäó, Çàóð — äåäè. — Ðÿñìÿí àéðûëäûã.
Çàóð áèëìèðäè íÿ äåñèí: “Íèéÿ? Íÿ ñÿáÿáÿ?” ñóàëëàðû äà, òÿÿññöô,
éà òÿÿúúöá ùèññëÿðè èçùàð åòìÿê äÿ, ñåâèíìÿê äÿ, êÿäÿðëÿíìÿê äÿ åéíè
äÿðÿúÿäÿ éåðñèç èäè.
Ìÿäèíÿ áó ñûõûíòûëû âÿçèééÿòè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí è÷è øàáàëûäëû
áîøãàáû Çàóðà òÿðÿô óçàòäû. Òÿùìèíÿ áàøûíû àøàüû äèêèá ýþçëÿðèíè ãÿäÿ-
ùèíÿ çèëëÿìèøäè. Èêè äàìëà éàø ýþçëÿðèíäÿí éàíàãëàðûíà ñöçöëäö. Çàóð
èëê äÿôÿ èäè êè, îíó àüëàéàí ýþðöðäö.
Ìÿäèíÿ:
— ßøè, éàõøû ýþðÿê, — äåäè, àéàüà äóðäó. Òÿùìèíÿíèí ÷èéèíëÿðèíè
ãóúàãëàäû. Òÿùìèíÿ áèð äÿôÿ, úÿìèñè áèðúÿ äÿôÿ ùû÷ãûðäû âÿ äÿðùàë äà
þçöíö ÿëÿ àëäû, ùû÷ãûðûüûíû áîüóá, éàíàãëàðûíäàêû, ýþçöíäÿêè éàøû ñèëäè
âÿ ýöëöìñöíäö:
— ßøè, ôèêèð âåðìÿéèí, — ãÿäÿùèíè ãàëäûðäû. — Ýÿëèí è÷ÿê, — äåäè, —
ùàìûìûçûí ñàüëûüûíà.
È÷äèëÿð âÿ Çàóð õÿáÿð àëäû:
— Áÿñ íèéÿ çÿíý åëÿìèðäèí?
— Íÿ áèëèì... åëÿ èñòÿéèðäèì... áÿëêÿ ñàáàù çÿíý âóðàéäûì... — éåíÿ
åëÿ áèë ÷ÿíÿñè îéíàäû, àüëàìñûíàí êèìè îëäó, ñÿñè òèòðÿäè, àììà éåíÿ äÿ
äÿðùàë þç çÿèôëèéèíäÿí óòàíûðìûø êèìè ýöëöìñöíäö. — ßñÿáëÿðèì ëàï
ïîçóëóá, — äåäè — Áöòöí áó ýöíëÿð åëÿ áèë ãûçäûðìà è÷èíäÿ éàøàéûðäûì...
Íÿ éàõøû êè, ñÿí ýÿëäèí, Çàóðèê.
Ìÿäèíÿ ÷àéäàí áèð ãóðòóì è÷èá:
— Éàõøû, ìÿí ýåäèì, — äåäè. — Ýåúäèð...
229
 Òÿùìèíÿ:
— Ùàðà òÿëÿñèðñÿí, ÿøè? — äåäè. — Áó ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêèá, øàáàëûä
ãîâóðìóñàí... ßíòèãÿ ãîâðóëóáäóð, ùÿ, Çàóð?
— Àùà...
— Ùå÷ îëìàñà þçöí äÿ áèð äàäûíà áàõ äà, Ìÿäèíÿ. Åëÿ áèë þç ìà-
ëûíäûð, — ñîíðà Çàóðà ìöðàúèÿòëÿ ÿëàâÿ åëÿäè: — Øàáàëûäëàðû åëÿ Ìÿäèíÿ
àëûá ýÿòèðèá ìÿíèì÷öí. Òÿñÿëëèäèð äÿ ùÿð ùàëäà...
Çàóð:
— Ìÿí äÿ éàìàí íèýàðàí ãàëìûøäûì, — äåäè. — Áó ýöí åøèòäèì ñÿ-
íèí àéðûëìàüûíû... Çÿíý âóðóðàì, òåëåôîíóí úàâàá âåðìèð. — Çàóð àðòûã
ö÷öíúö ãîíàã ùàããûíäà äöøöíìöðäö, èíäè ìÿíçèëäÿ îíëàðäàí áàøãà
ùå÷ êÿñ éîõ èäè, — øêàôûí è÷èíäÿ ýèçëÿòìÿéèáëÿð êè îíó. Áÿëêÿ äÿ Çàóð
ýÿëÿíÿúÿí ÷ûõûá ýåäèá áó íàìÿëóì øÿõñ.
Òÿùìèíÿ Çàóðà äåéèë, Ìÿäèíÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Áèëèðäèì êè, Ñïàðòàê àüçûíäà ñþç ñàõëàéàí äåéèë. Äàùà äîüðóñó,
ùå÷ Ñïàðòàê þçö äÿ éîõ å, àíàñû...
Ìÿäèíÿ áàøûéëà òÿñäèã åëÿäè.
— Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, — èíäè Òÿùìèíÿ Çàóðà ìöðàúèÿò åäèðäè, — áè-
çèì ðàéîíóí ùàêèìè Ñïàðòàêûí úàíáèð ãÿëá äîñòóäóð. Ñïàðòàêà çÿíý
åëÿäèì êè, äîñòóíà äåñèí, äàé ÷îõ óçàòìàñûíëàð ìÿñÿëÿíè. Áèëèðñÿí äÿ
àäàìûí ëàï öðÿéèíè ÷ÿêèðëÿð: “Áÿëêÿ áèð äÿ ôèêèðëÿøÿñèç, àèëÿâèçè äàüûò-
ìàéûí, ýåäèí, ôèëàí âàõòäàí ñîíðà ýÿëèí” âÿ ñàèðÿ. Ýþðöðñÿí óçàíäû
ìÿñÿëÿ íå÷ÿ àé... Áèçèìêè äÿ áåëÿ èäè êè, ôèêèðëÿø, ôèêèðëÿøìÿ îíñóç äà
ùÿð øåé ùÿëë îëóíìóøäó, äàùà áóíó ÷ÿê-÷åâèðÿ ñàëìàüûí íÿ ìÿíàñû âàð
àõû... Ñïàðòàê, Àëëàù îíäàí ðàçû îëñóí, äîüðóäàí äà, êþìÿê åëÿäè. Àì-
ìà ùå÷ áó ñþçö öðÿéèíäÿ ñàõëàéà áèëÿðäè Ñïàðòàê? Èíäè éÿãèí àëÿìÿ úàð
÷ÿêèá.
Âàë ãóðòàðäû. Òÿùìèíÿ äóðóá úèùàçû êå÷èðäè.
Ìÿäèíÿ:
— Éàõøû, ýåúäèð, äàùà ìÿí ýåäèì, — äåäè âÿ áó äÿôÿ Òÿùìèíÿ îíó
ñàõëàìàäû.
Ãàïûéàúàí þòöðäö Ìÿäèíÿíè, äÿùëèçäÿ óçóí ìöääÿò íÿ áàðÿäÿñÿ
ïû÷-ïû÷ åòäèëÿð. Çàóð èíäè íÿ äóéäóüóíó, íÿ äöøöíäöéöíö þçö äÿ äÿ-
ãèã òÿéèí åäÿ áèëìÿçäè, äþéöêÿ-äþéöêÿ ãàëìûøäû, — îòàüûí äèâàðëàðûíà
áàõûðäû, îáîéëàð ÷îõ çÿðèô èäè — ìàâè ôîíäà àü íàðûí ÷è÷ÿêëÿð...
Òÿùìèíÿ ãàéûòäû:
— Íÿ áåëÿ äèããÿòëÿ áàõûðñàí äèâàðëàðà?
— Ãÿøÿíý îáîéëàðäûð. ×è÷ÿêëÿð ÷îõ çÿðèôäèð.
Òÿùìèíÿ áèðäÿí:
230
 — Çàóðèê, — äåäè, — ñÿí ýÿëìèñÿí, îíà ýþðÿ äÿ áöòöí áó ÷è÷ÿêëÿð
à÷ûáëàð. Áèðèíúè äÿôÿäèð ñÿí ìÿíèì åâèìÿ ýÿëìèñÿí, îáîéëàð äà ÷è÷ÿê-
ëÿéèá, ýþðöðñÿí.
... âÿ Çàóð éåíÿ äÿ àõûðàúàí àíëàéà áèëìèðäè — äîüðóäàíìû Òÿùìèíÿ
ñÿìèìè äåéèð áó ñþçëÿðè, îíó ñåâäèéèíäÿí äåéèð, éà äîëàéûð, ÿëÿ ñàëûð...
— Íÿ éàõøû êè, ýÿëäèí, Çàóðèê, Àëëàù éåòèðäè ñÿíè áó àõøàì. Åëÿ ïèñ
èäè öðÿéèì, äöíéà ýþçöìäÿ äåéèëäè. Àüëûìà ýÿëèðäè êè, áàõ èíäè Ìÿäè-
íÿ ÷ûõûá ýåäÿúÿê, ìÿí äÿ éÿãèí þëÿúÿì.
— Áÿñ íèéÿ àõû ìÿíÿ çÿíý åëÿìèðäèí? Íèéÿ ìÿíèì áöòöí áó ÿùâà-
ëàòëàðäàí õÿáÿðèì îëìàñûí? Èíäè íÿ îëñóí êè, òàíûø ùàêèì äîñòóì éîõ-
äóð, àììà ùÿð ùàëäà áÿëêÿ ìÿíèì äÿ êþìÿéèì äÿéÿðäè ñÿíÿ.
— ×îõ ñàü îë, Çàóðèê. Àììà äöíéàäà åëÿ èøëÿð âàð êè, îíó ýÿðÿê
àäàì òÿê-òÿíùà, òÿêáàøûíà ùÿëë åëÿñèí. Àéðû ùå÷ êÿñè ãàðûøäûðìàñûí ýÿ-
ðÿê áåëÿ èøëÿðÿ... Ñÿíÿ çÿíý åëÿìèðäèì; ÷öíêè ÿëèìè-àéàüûìû áàüëàìûø-
äû áó áîøàíìà ìÿñÿëÿñè, èñòÿéèðäèì áèðäÿôÿëèê ãóðòàðñûí áöòöí áó äÿù-
øÿò... Áèëñÿí áöòöí áó èëëÿð íÿ ãÿäÿð ÿçàá, íàðàùàòëûã è÷èíäÿ éàøàìûøàì,
þçöì-þçöìÿ íèôðÿò åäèðäèì áÿçÿí... Íÿ ãÿäÿð éàëàí, ðèéà îëàðìûø...
Èëàùè, ÷îõ øöêöð êè, ãóðòàðäû áöòöí ùÿð øåé, áèðäÿôÿëèê áèòäè. Áèëñÿí íå-
÷ÿ àçàä-àñóäÿ ùèññ åëÿéèðÿì þçöìö. Àììà ùÿð ùàëäà àñàí äà äåéèë áó
àçàäëûüà áèðäÿí-áèðÿ àëûøìàã... Ùÿì äÿ áöòöí áó ýöíëÿðèí ýÿðýèíëèéè...
Ñÿùÿð äóðäóì, ìÿùêÿìÿäÿí ãàáàã, ýþðäöì áöòöí è÷èì åëÿ áèë ãûðûëûá
òþêöëöá. Èñòÿäèì è÷ÿì ýåäÿì ìÿùêÿìÿéÿ, ñîíðà ôèêèðëÿøäèì, áóíó äà
ñþç åëÿéÿðëÿð, éà áÿùàíÿ åäèá àéûðìàçëàð áèçè, òÿõèðÿ ñàëàðëàð èúëàñû. Áèð
ñþç, è÷ìÿäèì ýåòäèì, àéûðäûëàð áèçè, ýÿëäèì åâÿ, éûõûëäûì ÷àðïàéûíûí
öñòöíÿ, äöç äþðä ñààò öçöãîéëó ãàëäûì áåëÿñèíÿ... Ñîíðà äóðäóì, áàø-
ëàäûì è÷ìÿéÿ, ÿââÿëúÿ òÿêáàøûíà, ñîíðà Ìÿäèíÿ äÿ èøäÿí ýÿëäè... Ìÿ-
äèíÿ è÷ÿí äåéèë, — î ìÿíÿì ïéàíûñêà... Àììà ùÿð ùàëäà î äà ìÿíèìëÿ
ãÿäÿù-ãÿäÿùÿ âóðóðäó, íåúÿ äåéÿðëÿð “ãàðàëòû” âåðèðäè ìÿíÿ. Éàðûì
øöøÿíè áîøàëòäûã. Âóðäóã áÿäÿíÿ, ñÿí äåìèø...
Çàóð þç ãÿäÿùèíè ýþñòÿðäè:
— Áÿñ áó ãîíàã êèì èäè? Ñïàðòàê?
— Áàøûíà àò òÿïèá, Çàóð? Ñïàðòàê þìðöíäÿ ìÿíèì åâèìèí êàíäàðû-
íà àéàã áàñìàéûá. Äåäèì êè, ñÿíÿ, ñÿíèí ãÿäÿùèíäèð áó.
— Íåúÿ éÿíè ìÿíèì? Àõû ìÿí ýÿëÿíäÿ ìàñàíûí öñòöíäÿ èäè, ùÿì
äÿ äîëó èäè. Ñÿí ùàðäàí áèëèðäèí êè, ìÿí ýÿëÿúÿì?
— Çàóðèê, àõû ñÿí íèéÿ ìÿíÿ èíàíìûðñàí?.. Ëàï òÿêáàøûíà è÷ÿíäÿ äÿ
ìÿí ùÿìèøÿ áèð ãÿäÿùè àðòûã ãîéóðàì, öðÿéèìäÿ òóòóðàì êè, áó äà
Çàóðóí ãÿäÿùèäèð... Êþùíÿ áèð àíåêäîò âàð å, åøèòìèñÿí? Áèð ïéàíûñêà
ùÿìèøÿ èêè ãÿäÿùäÿí è÷èðìèø — áèðè þçöíöíêö, áèðè äÿ ýóéà äîñòóíóí-
231
êó... Àðâàäû äàíëàéûð, áàøëàéûð áèð ãÿäÿùäÿí è÷ìÿéÿ, — ìÿí è÷êèíè àò-
äûì äåéèð, äîñòóìäóð è÷ÿí... Ìÿí äÿ áàõ áåëÿ. Àõû áèð àç äÿëèéÿì ìÿí,
Çàóð, èíäèéÿúÿí áàøà äöøìÿìèñÿí ùÿëÿ? Ñÿíèíëÿ èëê äÿôÿ ïëéàæà ýåòäèê
ùà, áàõ î ýöíäÿí ùà÷àí è÷ìÿëè îëñàì, áèð ãÿäÿùè äÿ äîëäóðóá äåéèðÿì:
áó äà Çàóðóí ïàéû... Ìÿäèíÿ äÿ áèëèð ìÿíèì áó äÿëèëèéèìè...
Çàóð ýöëöìñöíäö, íÿâàçèøëÿ, ãàéüûéëà, ùÿì äÿ áó ýöí ÿðçèíäÿ èëê
äÿôÿ îëàðàã äÿðèí äàõèëè áèð àðõàéûí÷ûëûãëà ýöëöìñöíäö. Âÿ áó òÿáÿñ-
ñöì áèð ìöääÿò — áÿëêÿ äÿ ÷îõ ãûñà áèð ìöääÿò — ùÿð èêèñèíÿ ãàéüûëà-
ðûíû, íèýàðàíëûãëàðûíû, èðèëè-õûðäàëû áöòöí ãÿì-ãöññÿëÿðèíè óíóòäóðäó,
öðÿêëÿðèíè ñÿàäÿòëÿ îëìàñà äà, õîø, èëûã ìåùðèáàíëûãëà, ñàêèòëèêëÿ äîë-
äóðäó.
— Çàóðèê, àõû íèéÿ ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèì éàëàíûìû ÷ûõàðìàüà úÿùä
åäèðñÿí... Ýóéà ìÿí áèð úèíàéÿòêàð-çàäàì, ùàíñû ãÿáàùÿòèìèñÿ ñÿíäÿí
ýèçëÿòìÿê, þðò-áàñäûð åòìÿê èñòÿéèðÿì, ñÿí äÿ ìèí ôÿíä ãóðóá, ìèí
ñîðüó-ñóàëà òóòóá èôøà åòìÿê èñòÿéèðñÿí ìÿíè? — Òÿùìèíÿ áàøûíû Çàóðóí
ñèíÿñèíÿ ãîéäó, ñîíðà öçöíö Çàóðóí ñèôÿòèíÿ òÿðÿô ÷åâèðèá ÿëàâÿ åòäè. —
Áàøà äöø, Çàóð, ÿçèçèì, áèðäÿôÿëèê áàøà äöø àõûð, ñåâèðÿì ñÿíè, ñåâèðÿì.
Éàëíûç òÿê áèð ñÿíè ñåâèðÿì... Áèëèðÿì ìÿíèì äåéèëñÿí. Ñÿíÿ ùå÷ áèð
ùöãóãóì ÷àòìûð, ñÿíèí úàâàí ùÿéàòûíû äàüûòìàüà äà ùå÷ áèð ùàããûì
éîõäóð... áèëèðÿì áöòöí áóíëàðû... Àììà ñÿíñèç äóðà äà áèëìèðÿì. Áöòöí
áó ýöíëÿð äÿëè-äèâàíÿ èäèì ñÿíèí÷öí. Ìèí äÿôÿ ñèçèí èäàðÿíèí ãàáàüûí-
äàí êå÷èðäèì âÿ þçöì þçöìÿ äåéèðäèì: ñàëàì, Çàóðèê. Áèëìèðÿì, Çà-
óðèê, íÿ îëàúàã, íåúÿ îëàúàã, ùå÷ áèð øåé áèëìèðÿì. Íÿ èñòÿéèðÿì, îíó äà
áèëìèðÿì. Ëàï àçìûøàì, Çàóðèê, þçöì þç è÷èìäÿ àçìûøàì.
Çàóð áóíó äåìÿê èñòÿìèðäè, àììà ãåéðè-èõòèéàðè àüçûíäàí ÷ûõäû áó ñþç:
— Ìÿí åëÿ áèëäèì Ñïàðòàê ñèçäÿäèð. Ìàøûíû àøàüûäà äàéàíûá.
— Ìàøûíû àøàüûäàäûð? Ýþðöðñÿí áó ôûðûëäàã÷ûíû... Áèð éàíäàí ìÿíÿ,
äîüðóäàí, ÷îõ êþìÿéè äÿéäè, àììà î áèðè éàíäàí áåëÿ ìóðäàð õà-
ñèééÿòëÿðè âàð äà. Áèëèð êè, ÿðèìäÿí àéðûëìàüûì úàìààòà éàéûëàúàã, ãÿñ-
äÿí ýÿòèðèá ìàøûíûíû åâèìèí àëòûíäà ñàõëàéûð... Äåäèì àõû îíà... Î ñÿôÿð
òåëåôîíëà äàíûøàíäà ñþç äöøäö, äåäèì Ñïàðòàê, íèéÿ áåëÿ åëÿéèðñÿí?
Äåéèð, ùå÷ äÿõëè âàð? Áÿëêÿ ñèçèí åâäÿ ìÿíèì áàøãà òàíûøëàðûì äà îëóð.
Äåéèðÿì, êèìäèð àõû òàíûøûí? Ùÿð øåéè äåìÿçëÿð êè, äåéèð... Áèëèðÿì àõû
éàëàí äåéèð, ýþçöíöí è÷èíÿúÿí, òàíûøû-çàäû éîõäóð áó åâäÿ... — Ñóñäó,
ñîíðà ÿëàâÿ åëÿäè, — àììà íÿ äåéèì, âàëëàù, áÿëêÿ äîüðóäàí äà áèð
äîñòó-òàíûøû áó òÿðÿôäÿ îëóð, àõû î ãÿäÿð òàíûøû âàð êè, áó àäàìûí... Íÿ
áåëÿ äèããÿòëÿ áàõûðñàí ìÿíÿ, Çàóðèê? — Òÿùìèíÿ äÿ ýþçëÿðèíè äöç
Çàóðóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ çèëëÿäè, ñîíðà, — Çàóðèê, áåëÿ áàõìà, ñÿí àëëàù,
— äåäè, — ñþíäöð ýþçëÿðèíè, Çàóðèê... Áàéàã ýÿëÿíäÿ äÿ ýþçëÿðèí îä òó-
232
òóá éàíûðäû, äåäèì, ìÿíè äÿ àëûøäûðûá éàíäûðàðñàí... Ñþíäöð ýþçëÿðèíè,
Çàóðèê, — äåéÿ ñÿðõîø èíàäûéëà òÿêðàð åëÿäè.
Çàóð Òÿùìèíÿäÿí àðàëàíûá àéàüà äóðäó, ãàïûéà òÿðÿô àääûìëàäû.
Òÿùìèíÿ òÿëàøëà:
— Çàóðèê, ùàðà áåëÿ? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Áó ñààò ýÿëèðÿì, — Òÿùìèíÿíèí íàðàùàòëûüûíû ýþðöá — çÿíý åëÿ-
ìÿëèéÿì, — äåäè, — àâòîìàòäàí çÿíý âóðóá ãàéûäûðàì.
Ãàïûäàí ÷ûõäû, ïèëëÿêÿíëÿðè áåø-áåø àòûëàðàã àøàüû äöøäö. Ñïàðòàêûí
÷ÿùðàéû “Âîëãà”ñû ÿââÿëêè éåðèíäÿ èäè — áèð òÿðÿôè ñÿêèäÿ, î áèðè òÿðÿôè
êö÷ÿäÿ, åëÿ áèë èêè òÿêÿðèéëÿ êö÷ÿéÿ éèéÿëèê èääèàñûíäàéäû, èêè òÿêÿðèéëÿ
äÿ ñÿêèéÿ.
Çàóð úèá áû÷àüûíû ÷ûõàðòäû âÿ “Âîëãà”íûí äàë òÿêÿðëÿðèíè äåøäè, ñîí-
ðà òÿëÿñìÿäÿí ÷åâðèëèá ïèëëÿêÿíëÿðëÿ éóõàðû ãàëõäû.
Òÿùìèíÿ ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû, óüóíóá ýåäèðäè:
— Ýþðäöì, — äåäè, — Çàóðèê, ñÿíäÿí äÿ èøëÿð ÷ûõûð ùà.
Çàóð:
— Ùÿëÿ ñàáàù äà áèð îíóí äÿðñèíè âåðÿì ýÿðÿê, — äåäè.
— Éîõ, èøèí îëìàñûí, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ... Ñÿí ìÿíèì èýèä úÿíýàâÿðèì-
ñÿí... ùàíñû ÿñðäÿí ýÿëìèñÿí, åé ìÿíèì èýèä úÿíýàâÿðèì? Ùÿ, úàâàá âåð?
Çàóð:
— Îí àëòûíúû ÿñðäÿí, — äåäè.
— Äöçäöð, åëÿ ìÿí þçöì äÿ éà îí áåøèíúè ÿñðäÿí, éà äà îí
äþðäöíúö ÿñðäÿíÿì. Àììà ýþðöðñÿí èéèðìèíúè ÿñðäÿ ýþðöøìöøöê...
Åëÿ áöòöí èøëÿð áóíäàäûð äà...
Àøàüûäàí ìàøûí ñÿñè åøèäèëÿíäÿ ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèøäè. Ñïàðòàê
ìàøûíû èøÿ ñàëäû, ìàøûí éåðèíäÿí òÿðïÿíäè, àììà äÿðùàë äà äàéàíäû,
ãàïûñû à÷ûëäû.
Çàóðëà Òÿùìèíÿ áÿðêäÿí ýöëäöëÿð.

***
Ñïàðòàêëà ñÿùÿð ùÿéÿòäÿ ýþðöøäöëÿð, Çàóð þç “Ìîñêâè÷”èíÿ òÿðÿô
ýåäèðäè, ìåøèí ïåíúÿê âÿ ýþé èäìàí øàëâàðû ýåéìèø Ñïàðòàê èñÿ þç
“Âîëãà”ñûíû éóéóðäó. Çàóðà ùÿìèøÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, Ñïàðòàêûí þçöíäÿí
ìöøòÿáåùëèéè “Âîëãà”ñûíà äà ñèðàéÿò åäèá. Åëÿ áèë ìàøûíûí äà õàñèééÿòè
âàðìûø âÿ ìÿùç áó “Âîëãà” ÷îõ òÿêÿááöðëö õàñèééÿòëèéìèø. Áÿëêÿ äÿ
áó òÿÿññöðàò îíäàí äîüóðäó êè, Ñïàðòàê ùÿð éåðäÿ, ùÿìèøÿ “Âîëãà”ñûíû
áóðíó äèê éóõàðû ñàõëàéûðäû...
Çàóð:
— Áóðà áàõ, Ñïàðòàê, — äåäè, — äöíÿí àõøàì íåúÿ ýÿëèá ÷ûõäûí åâèíèçÿ?
233
 — Íåúÿ áÿéÿì?
— Òÿêÿðèí äåøèëìèøäè àõû.
Ñïàðòàê òÿÿúúöáëÿ:
— Ñÿí ùàðäàí áèëèðñÿí? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ùàðäàí áèëÿúÿì, þçöì äåøìèøÿì äÿ.
— Ñÿí?
— Áÿëè, ìÿí.
Ñïàðòàê ñÿìèìè òÿÿúúöáëÿ:
— Íèéÿ? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Îíà ýþðÿ êè, áèð äÿ ìàøûíûâû ùàðäà ñàõëàìàüûí éåðèíè áèëÿñÿí.
Ñïàðòàê äÿðùàë ùÿð øåéè áàøà äöøäö âÿ åòèíàñûçëûãëà:
— Ìàøûí ìÿíèìäèð, êåôèì ùàðäà èñòÿäè, îðäà äà ñàõëàéàúàì, — äåäè.
Çàóð ñàêèòúÿ:
— Þçöí áèëÿðñÿí, — äåäè. — Ìÿíäÿí äåìÿêäèð... Ùÿëÿëèê áèðúÿ òÿêÿ-
ðèíè äåøìèøÿì. Àììà ýÿëÿí ñÿôÿð éåíÿ áó ìàøûíû î éåðäÿ ýþðñÿì, äþðä
òÿêÿðèíèí äþðäöíö äà äåøÿúÿì, öñòÿëèê äàë øöøÿéëÿ ãàáàã øöøÿíè äÿ ñûí-
äûðàúàì. Áèëèðÿì, ïóëóí ÷îõäóð, òÿìèð åëÿòäèðÿðñÿí, àììà ñîíðà ñÿíèí
ñèð-ñèôÿòèâè äÿ åëÿ ýöíÿ ãîéàúàì êè, äàé ùå÷ êÿñ òÿìèð åäÿ áèëìÿñèí.
— Áèëèðñÿí íÿ âàð, ÷îõ ãîçãóðàáëûã åëÿìÿ. Ñÿíäÿí ãîðõàí-çàä éîõ-
äóð áóðäà. Õîõ, ãîðõäóì. Ñÿíäÿí ãîðõàí-çàä éîõäóð áóðäà...
Áåëÿ äåñÿ äÿ, Çàóð ýþçëÿðèíäÿí ýþðäö êè, áèð áàëàúà ãîðõóá Ñïàð-
òàê, ùÿëÿ óøàãëûã îéóíëàðûíäàí Çàóðóí äÿëèñîâ õàñèééÿòèíÿ, òÿðñ äàìà-
ðûíà áÿëÿä èäè àõû.
Àììà Çàóð ìàøûíûíà ìèíèá ùÿéÿòäÿí ÷ûõàíäà áèðäÿí áàøûíà àéðû
áèð ôèêèð äÿ ýÿëäè. Äöøöíäö êè, Ñïàðòàêûí îíà úàâàá ãàéòàðìàìàñûíûí,
ùÿñäÿìÿñèíèí ñÿáÿáè éàëíûç ãîðõó äåéèë. Ñïàðòàê, éÿãèí êè, àèëÿëÿðèíèí
ïëàíëàðûíäàí àýàù èäè, óúóíäàí-ãóëàüûíäàí åøèòìèøäè êè, áàúûñûíû Çàóðà
âåðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ñïàðòàê éÿãèí ýöìàí åäèðäè, êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ áàø
òóòàúàãäû áó ñåâäà. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ýÿëÿúÿê éåçíÿéëÿ ïÿðäÿíè àðà-
äàí ýþòöðìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàðäû?

***
Çèâÿð õàíûì:
— Ìÿí äàé ñÿíèíëÿ äàíûøìàéàúàì, — äåäè. — Ñÿíèíëÿ ãîé äÿäÿí
þçö äàíûøñûí. Ùå÷ óòàíûá åëÿìèðñÿí, ÿ, ùå÷ ãûçàðûá åëÿìèðñÿí? Áèð òèêÿ
àáûð-ùÿéà éîõ èìèø ñÿíèí ñèôÿòèíäÿ, ñÿùÿð öçö ýÿëìèñÿí åâÿ, óòàíûá éå-
ðÿ ýèðìèðñÿí ùå÷... ßðèíäÿí îíà ýþðÿ áîøàíûá êè, ñÿíè ñàáàùàúàí éàíûí-
äà ñàõëàñûí... Òôó... Åéèá åëÿìÿç, äàé àòàí äà ùÿð øåéäÿí àýàù îëäó, ñÿ-
íèíëÿ íÿ òþâð ðÿôòàð åëÿìÿéè þçö áèëÿð àòàí.
234
 Àõøàì àòàñû ÷àüûðäû Çàóðó îòàüûíà. Àòàñû àðàìëà, òÿìêèíëÿ, éåêíÿ-
ñÿã áèð òîíëà äàíûøûðäû, ùÿì äÿ ÷îõ óçóí èäè ñþùáÿòè âÿ ùÿð èêèñè — àòàñû
äà, Çàóð äà — áó ñþùáÿòäÿí öçöëöðäöëÿð. Çàóð áèð äàùà éÿãèí åëÿäè êè,
èíñàíà ÿí àüûð éàðàëàðû ìÿùç ÿí éàõûí àäàìëàð âóðà áèëèðëÿð. ßëáÿòòÿ,
àòàñûíûí äàíûøûüû àíàñûíûí ùàðàé-ãûøãûðûüûíäàí ÷îõ ôÿðãëè èäè, ñþçëÿð,
èôàäÿëÿð äÿ áàìáàøãà èäè, òîí äà, àììà ìÿíàñû, ìÿüçè åéíè èäè. Çàóð
áèð äÿ îíà ôèêèð âåðäè êè, àòàñûíûí íèòãèíäÿ äóðüó èøàðÿëÿðè éîõäóð — íÿ
íþãòÿ, íà âåðýöë, íÿ íèäà — åëÿ-áåëÿ, àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí, ôàñèëÿñèç,
óçóí, éåêíÿñÿã áèð ìîíîëîã... Íÿ ñÿñèíè ãàëäûðûðäû, íÿ ùÿéÿúàíëàíûðäû,
íÿ äÿ íÿôÿñèíè äÿðìÿê ö÷öí äàéàíûðäû — íþãòÿñèç, âåðýöëñöç, àõûðñûç áèð
úöìëÿ — ëàë àõàí ÷àéûí àüûð ëÿíýÿðè: “ßýÿð î ãàäûí áåëÿ äöøöíöðñÿ êè,
áèçèì ÷îõëó âàð-äþâëÿòèìèç, ïóëóìóç âàð âÿ áöòöí áóíëàðà äà î ñàùèá
äóðàúàã, ÷îõ éàíûëûð”.
Àòàñûíûí äåäèêëÿðèíèí ñàäÿ âÿ àéäûí ìÿüçè áó èäè êè, Çàóð þçö þçëö-
éöíäÿ ùå÷ íÿäèð, ùå÷ êÿñè úÿëá åòìÿéÿ ãàäèð äåéèë âÿ ÿýÿð êèìñÿ îíó
÷ÿíýèíÿ êå÷èðèáñÿ, áóðäà ìöòëÿã áàøãà áèð ìÿòëÿá âàð, äàùà äîüðóñó,
éàëíûç áèðúÿ ìÿòëÿá-ìàääè òÿìÿííà âàð, âÿññàëàì. Áó ôèêðè äþíÿ-äþíÿ
ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ òÿêðàð åäÿíäÿí ñîíðà àòàñû áàøãà áèð ìÿòëÿáÿ êå÷äè:
— Ñÿí éåêÿ êèøèñÿí, þçöí áèëÿðñÿí ùÿéàòûíû íåúÿ ãóðìàüû, èñòÿñÿí,
ùÿòòà, àëà áèëÿðñÿí î ãàäûíû, ÷öíêè ìÿí åøèòäèì êè, î, ÿðèíäÿí äÿ àéðû-
ëûá, àììà áó ùàëäà ñÿí áèçèì îüëóìóç äåéèëñÿí àðòûã, éåýàíÿ áàëàìûç
îëñàí äà, àíàí äà, ìÿí äÿ áåëÿ ùåñàá åäÿðèê êè, ùå÷ éåðëè-äèáëè þâëàäû-
ìûç îëìàéûá, éàõóä äà îëóá âÿ þëöá. Íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëñà äà áó úöð
äöøöíìÿê, ùÿð ùàëäà áó íàìóññóçëóãäàí, áèãåéðÿòëèêäÿí ìèí ïàé éàõ-
øûäûð. Àììà áèð ìÿñÿëÿ äÿ âàð àõû... Òóòàëûì åëÿ ñÿí äÿ âàç êå÷äèí áèç-
äÿí, éÿíè áèç ñÿíè îüóëëóãäàí ÷ûõàðòäûüûìûç êèìè, ñÿí äÿ áèçè àòà-àíà-
ëûãäàí ÷ûõàðòäûí, ñàéìàäûí áèçè, åëÿ ùåñàá åëÿäèí êè, àòàí-àíàí éîõäóð,
þëöá. ×îõ ÿúÿá. Òóòàëûì êè, àëäûí î ãàäûíû — éàõøû áÿñ íåúÿ äîëàíàúàã-
ñûíûç, ùàðäà, íÿ ïóëëà?.. Ùÿì äÿ àõû àíàí ìÿíÿ äàíûøûá, î ãàäûí ýåéè-
íèá-ýåúèíìÿéè äÿ ñåâèð, î øÿùÿðè — áó øÿùÿðè ýÿçèá-äîëàíìàüû äà ñå-
âèð, âÿðäèø åäèá áó ñàéàã ùÿéàòà, ñÿí ùàíñû ãàçàíúûíëà áó åùòèéàúëàðûíû
þäÿéÿúÿêñÿí îíóí? Þäÿéÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí, åëÿìè, î äà âÿðäèø åòäèéè
ùÿéàò òÿðçèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìÿéÿúÿê âÿ îíäà äåìÿëè, àòàñû öç-
ýþçöíö òóðøóòäó, — áó áàðÿäÿ äàíûøàíäà áåëÿ öðÿéèì ãàëõûð. Äåìÿëè,
áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ñÿíèí àðâàäûí îíóí-áóíóí ùåñàáûíà ýåéèíèá-ýåúè-
íÿúÿê, äîëàíàúàã, þçýÿ êèøèëÿðèí — áàøà äöøóðñÿí? Ñÿíèí ãåéðÿòèí áó-
íó íåúÿ ãÿáóë åäÿð âÿ ñÿí àäàìëàðûí ýþçöíöí è÷èíÿ íåúÿ áàõà áèëÿð-
ñÿí, — áó Çèâÿð õàíûìûí íèòãëÿðè èäè, àììà èíäè úöìëÿëÿð äóðüó èøàðÿ-
ëÿðñèç âÿ êèøè ñÿñèéëÿ òÿëÿôôöç îëóíóðäó. — Ñÿí äåéÿ áèëÿðñÿí êè, õåéð
235
ìÿíèì ùå÷ åâëÿíìÿê-çàä ôèêðèì éîõäóð, åëÿ-áåëÿ ìöâÿããÿòè, êå÷ÿðè
áèð ÿëàãÿäèð áó. ×îõ ÿúÿá, áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ éåíÿ íàêèøè ùÿðÿêÿòèäèð
ñÿíèí ùÿðÿêÿòèí. Àõû, áÿëêÿ îíóí äà ùÿéàòû ñÿíÿ ýþðÿ ãûðûëûð, äàüûëûð,
îíó äà áèð äöøöíìÿëèñÿí àõû. ßëàãÿíèç ìöâÿããÿòèäèðñÿ, ùÿð áèð
ìöâÿããÿòè øåé ýåú-òåç ãóðòàðûð âÿ áèð ýöí áó ÿëàãÿ äÿ ãûðûëàíäà, îíóí
ùàëû íåúÿ îëàúàã, àõû î äà èíñàíäûð, îíó äà íÿçÿðÿ àë, îíó äà äöøöí.
Àòàñûíûí ôèêðèíäÿêè áó ÷àëàð Çàóð÷öí äÿ ýþçëÿíèëìÿç èäè âÿ èíäè îíà
åëÿ ýÿëèðäè êè, àòàñû, ùÿòòà, ìöÿééÿí áèð ìöëàéèìëèêëÿ, íÿâàçèøëÿ äàíûøûð âÿ
ùÿòòà, úöìëÿëÿðèíèí àðàñûíäà ïàóçàëàð äà âåðèð, äóðüó èøàðÿëÿðè äÿ ãîéóð.
— Ñþçóìÿ ãóëàã àñ, îüóë, î ãàäûí ùàããûíäà ÷îõ ñþç ýÿçèð, ìÿí áèë-
ìèðÿì ùàíñû äöçäöð, ùàíñû éàëàí, ìÿíèì èøèì äåéèë áó. Àììà ìÿí áèð
øåéè áèëèðÿì, î áèçèì òàéûìûç äåéèë. Î òàìàì áàøãà éóâàíûí ãóøóäóð.
Ñÿíèí ðàñòûíà áåëÿ ãàäûí ÷ûõìàìàëûéäû... Àíàíëà ìÿí ñÿíè áåëÿ áþéöò-
ìÿìèøèê... Áèç — àíàí äà, ìÿí äÿ — àíúàã ñÿíèí ýÿëÿúÿéèíè äöøöíöðöê,
ñÿíè õîøáÿõò ýþðìÿê èñòÿéèðèê âÿ áóíäàí áþéöê ìÿãñÿäèìèç äÿ éîõ-
äóð ùÿéàòäà... Õîøáÿõò îëìàüûí èñÿ áèðúÿ éîëó âàð: èíñàí ýÿðÿê ùÿéàò-
äà ãàðøûñûíà ìöÿééÿí äÿãèã ìÿãñÿäëÿð ãîéñóí âÿ îíëàðà íàèë îëìàüà
úàí àòñûí... Áó ìÿãñÿäëÿð íÿäèð — èø, ôàéäàëû ÿìÿê, áèð äÿ òÿìèç, ìþù-
êÿì àèëÿ... Àèëÿ ýÿðÿê ñÿíè èøäÿí, ôÿàëèééÿòäÿí éàéûíäûðìàñûí, ÿêñèíÿ
èøèíèí, ÿìÿéèíèí ñÿìÿðÿëè îëìàñû ö÷öí ùÿð úöð øÿðàèò éàðàòñûí... Ìÿí
áàøà äöøöðÿì — úàâàíëûãäû ôèëàí, àììà ìÿíúÿ, ñÿí úàâàíëûüûí êåôèíè
êèôàéÿòúÿí ÷ÿêìèñÿí äàùà. Ìÿí íÿ ñÿíèí éàøûíäà, íÿ äÿ áöòöí þìðöì
áîéó ñÿí ýþðÿíëÿðè ýþðìÿìèøÿì... Àììà ùÿð øåéèí âàõòû, ìÿãàìû âàð...
Ñÿí èíäè ýÿðÿê äàùà áöòöí áó êåôëÿðëÿ, ÿéëÿíúÿëÿðëÿ áèðäÿôÿëèê âèäàëà-
øàñàí, ýÿëÿúÿéèí ùàããûíäà úèääè äöøöíÿñÿí. Áèðèíúè íþâáÿäÿ íàìèçÿä-
ëèê äèññåðòàñèéàñû ùàããûíäà... Èíäè áèð èë, èë éàðûì íÿäèð êè, àììà áó
ýåúèêìÿäÿí áàøëàíûð ùÿð øåé, íàìèçÿäëèéè ýåúèêäèðèðñÿí, äîêòîðëóã äà
ôèëàí ãÿäÿð éóáàíûð, ýÿëÿúÿê åëìè êàðéåðàí äà ôèëàí ãÿäÿð ýåðè àòûëûð...
Åëÿ àèëÿ äÿ áåëÿäèð... Ùÿð øåé ýÿðÿê þç âàõòûíäà îëñóí. Áèð àéà ìÿíçè-
ëèí äÿ ùàçûðäûð. Àíàíëà ìÿíèì àðçóì áóäóð êè, áó ìÿíçèëÿ ñÿí éåíè
àèëÿíëÿ áèðëèêäÿ êþ÷ÿñÿí, òÿìèç, íàìóñëó, èñìÿòëè áèð ãûçëà ùÿéàò ãóðàñàí.
Áÿëêÿ äÿ àòàñûíûí áöòöí áó ñþçëÿðèíè áèð âàõò óíóäà áèëÿðäè, õàòèðÿ-
ëÿðèí àúûñû äà éàääàí ÷ûõûá ýåäÿðäè, éàðàëàðûí éåðè äÿ éàâàø-éàâàø ãàé-
ñàãëàíûá ñàüàëàðäû, àììà àòàñû áèð úöìëÿ äÿ ÿëàâÿ åòäè âÿ ùÿìèí áó
úöìëÿ ùÿð øåéè ùÿëë åëÿäè — ýÿðÿê äåìÿéÿéäè, äåìÿéÿéäè ýÿðÿê àòàñû
áó úöìëÿíè:
— Ìÿíÿ “Âîëãà” áîéóí îëóáëàð, — äåäè àòàñû, — ìàøûíû ñÿíÿ òîé ùÿ-
äèééÿñè êèìè àëàúàì. Ýöìàí åäèðÿì êè, òîéóíó äà ÷îõ ýþçëÿìÿëè îë-
ìàéàúàéûã.
236
 Ýÿðÿê äåìÿéÿéäè, äåìÿéÿéäè ýÿðÿê àòàñû áó ñþçëÿðè. Àõû áèëèðäè êè,
Çàóð íåúÿ äÿ “Âîëãà” òàìàðçûñûäûð, ùÿòòà, ýåúÿëÿð Çàóðóí éóõóñóíà äà
ýèðèðäè áó ìàøûí. Ýÿðÿê àòàñû äåìÿéÿéäè áó úöìëÿíè. Òÿùìèíÿäÿí ÿë
÷ÿêìÿéèí áàùàñûíà âåðèëÿí ðöøâÿòè òÿêëèô åòìÿéÿéäè ýÿðÿê Çàóðà.
Çàóð:
— Éåíÿ áèð ñþçöí âàð, àòà? — äåäè.
— Íÿ ñþçöì?
— Äåéèðÿì, äàùà àéðû áèð ñþçöí éîõäóð êè, ìÿíÿ.
Ìÿúèä øöáùÿéëÿ:
— Éîõ, — äåäè.
— ×îõ ÿúÿá. — Àòàñûíûí ñåâèìëè èôàäÿñèíè òÿêðàð åòäè. — Ìÿí äèããÿò-
ëÿ ãóëàã àñäûì ñÿí äåéÿíëÿðÿ. Ìÿí ñèçèí îüëóíóçàì âÿ ùÿð èêèíèçè —
àíàìû äà, ñÿíè äÿ — ÷îõ èñòÿéèðÿì. Àììà íÿ åòìÿëè, ýþðöíöð, ãèñìÿò
áåëÿéìèø. Êèì íÿ äåéèð äåñèí, ìÿíèì÷öí ùå÷ áèð äÿõëè éîõäóð. “Âîë-
ãà” òÿêëèô åòäèéèí÷öí ìÿíÿ ÷îõ ñàü îë. Àììà ìÿí ñÿíèí “Ìîñêâè÷”èíè
äÿ ãàéòàðûðàì, áó äà à÷àðëàðû... ßéíèìäÿêè áèð áó êîñòéóìäàí áàøãà
ùå÷ áèð øåé ýþòöðìöðÿì... Ñàëàìàò ãàëûí...
Ìÿúèäèí ðÿíýè àüàïïàã àüàðäû, äèëè-äîäàüû òÿïÿ-òÿïÿ:
— Ðÿää îë, — äåäè, — èòèë ýþçëÿðèìäÿí, ðÿää îë î ôàùèøÿíèí éàíûíà!
Çàóð àíàñûéëà ýþðöøìÿäÿí ãàïûäàí ÷ûõäû...

Îíóícó ôÿñèë
Åé, ìÿù, ìÿíèìëÿ äóñòëàðûì äöøìÿí åéëÿäèí,
Äöøìÿí ùÿì åéëÿìÿç áó èøè êèì, ñÿí åéëÿäèí.

Òîðïàüûí àëòûíäàí, éåðèí äÿðèíëèéèíäÿí èøûüà úàí àòàí îò êèìè, áèòêè

êèìè Çàóð äà éóõóíóí ãàðàíëûã âÿ ãàòû çÿìèíèíäÿí ñÿùÿðÿ äîüðó áîé-
ëàíûðäû...
Òöë ïÿðäÿëè ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ÷ÿïÿêè ýöíÿø øöàñû äîëóá îòàüûí äþøÿ-
ìÿñèíÿ äöøìöøäö ñÿùÿð... Ìÿòáÿõäÿí ëÿççÿòëè èéëÿð äîëóá îòàüà
ñöçöëöðäö ñÿùÿð... Ùàðàäàñà éàðûïû÷ûëòûëû, ýöëöøëö, ñåâèíúëè ñÿñëÿð ãàò-
ìàãàðûøûüûéëà ðàäèîíóí åðòÿ êîíñåðòèéëÿ ìÿíçèëÿ äîëóðäó ñÿùÿð. Òÿù-
ìèíÿ èäè éàðûïû÷ûëòûéëà äàíûøàí, ýöëÿí... Ãîíøó Ìÿäèíÿéäè éàðûìïû÷ûë-
òûéëà äàíûøàí, ýöëÿí. Ñÿùÿð à÷ûëìûøäû, Òÿùìèíÿ ìÿòáÿõäÿ ãàéüàíàã
áèøèðèð, ÷àé äÿìëÿéèð, Ìÿäèíÿéëÿ ëàããûðòû âóðóðäó âÿ Çàóðäàí äàíûøûð-
äûëàð. Ñÿñèíèí ùÿð õàëûíäà ñåâèíú âàðäû Òÿùìèíÿíèí, ýöëöøöíöí ùÿð ÷à-
ëàðûíà áÿõòèéàðëûã ùîïìóøäó Òÿùìèíÿíèí âÿ áöòöí áó ñÿùÿð ñåâèíúëÿðè
Çàóðëà áàüëûéäû...
237
 — Òÿíáÿëèí áþéöéöéìöø Çàóð, — äåéèðäè, — ùå÷ úöð îéàíìàã èñòÿ-
ìèð, — îòàüà ýÿëäè. — Òÿíáÿë, òÿíáÿë, à òÿíáÿë, éàòñàí îëàð èø ÿíýÿë, äóð
Çàóðèê, ýöí ÷ûõûáäû ýöíîðòàíûí éåðèíÿ.
Ùÿëÿ äÿ ýþçëÿðè ãàïàëûéäû Çàóðóí, òàìàì àéûëìàìûøäû, àììà éóõó-
ëó äà äåéèëäè, ãÿðèáÿ áèð îðòà âÿçèééÿòäÿ èäè — ìÿêàíû, ùàðäà îëäóüóíó,
àéûí òàðèõèíè, þç âÿçèééÿòèíè äÿãèã òÿéèí åäÿ áèëìÿçäè èíäè, àììà åéíè
çàìàíäà, õîø áèð ñÿùÿð ùèññè, ãàéüûñûç áèð åðêÿíëèê, òÿçÿëèê, ñàôëûã îâ-
ãàòû äóéóðäó, áèð éöíýöëëöê, èøûã âàðäû è÷èíäÿ, åëÿ áèë è÷èíäÿ õîø áèð ìàùíû
îõóíóðäó. Òÿùìèíÿíèí ñÿñè éåíÿ óçàãëàøäû, éåíÿ ìÿòáÿõäÿí ýÿëäè:
— Ìöñèáÿòëÿ äóðóð éóõóäàí, åëÿ áèðòÿùÿð ÿë-öçöíö éóéóá êö÷ÿéÿ
úóìóð êè, èøÿ ýåúèêìÿñèí. Óøàã êèìèäèð ëàï. Ýÿðÿê óøàã êèìè ãàéäûíà
ãàëàñàí, þçáàøûíà ãîéñàí, ñÿùÿð ùå÷ ÷àé-÷þðÿê äÿ éåìÿç... — ñÿñè éå-
íÿ éàõûíëàøäû âÿ îòàãäàí ýÿëäè. — Õàí ùÿçðÿòëÿðè áóéóðóá äóðñóíëàð,
éåìÿê-è÷ìÿê ùàçûðäûð.
Çàóð ýþçëÿðèíè à÷äû, ýöëöìñöíäö, ýÿðíÿøäè.
— Éîõ, ÷îõ ïèñ þéðÿäèáëÿð, ÿðêþéöí áþéöäöáëÿð, — éåíÿ äÿ ìÿò-
áÿõäÿ Çàóðäàí Ìÿäèíÿéÿ øèêàéÿò åäèðäè.
Ìÿùÿááÿòëÿðèíèí èëê ÷àüëàðûíäà — àäàìûí áöòöí è÷èíè ÷àïûá-òàëàéàí
ýþðöøëÿðèí õîø ãàðÿòèíäÿí ñîíðà Çàóðäà ãÿðèáÿ áèð èñòÿê îéàíûðäû —
Òÿùìèíÿäÿí àéðûëàíäàí ñîíðà äîñòëàðûéëà, ñûðô êèøè ìÿúëèñèíäÿ îòóðìàã,
éåéèá-è÷ìÿê, äåéèá-ýöëìÿê èñòÿéè. Áÿçè êèøèëÿðèí þç åøã ìàúÿðàëàðûí-
äàí à÷ûã-ñà÷ûã ñþùáÿò åëÿìÿëÿðèíäÿí çÿùëÿñè ýåäèðäè Çàóðóí. Ùå÷ áèð
âàõò þçö áåëÿ ñþùáÿòëÿð åëÿìÿçäè, èëëàù äà êè, Òÿùìèíÿéÿ àèä ùå÷ áèð
øåéè ùå÷ êÿñëÿ áþëöøìÿç, ãöððÿëÿíìÿçäè. Àììà ìÿùÿááÿò ýþðöøëÿðèí-
äÿí ñîíðà ñûðô êèøè ìÿúëèñëÿðèíèí àñóäÿëèéè Çàóðó úÿëá åäèðäè, ÷öíêè áóðà
— þç çàðàôàòëàðû, öìóìè ìÿçÿëè ñþùáÿòëÿðè, ìöøòÿðÿê õàòèðÿëÿðè îëàí äî-
ñòëàðûí ìÿúëèñèíÿ — Çàóð è÷èíè ëèìùÿëèì äîëäóðàí áèð ñèðëÿ, ñåùèðëÿ, ùå÷
êÿñëÿ áþëöøöëìÿéÿúÿê äóéüóëàðëà ýÿëèðäè. Î äà ñþùáÿòëÿðäÿ, ìöáàùè-
ñÿëÿðäÿ, çàðàôàòëàðäà èøòèðàê åäèðäè, àììà ôèêðè-õÿéàëû áóðàëàðäàí óçàã-
ëàðäà — Òÿùìèíÿíèí éàíûíäàéäû âÿ ôÿðÿùëÿ äöøöíöðäö êè, éÿãèí Òÿù-
ìèíÿ äÿ, ùàðàäà îëóðñà-îëñóí, Çàóðó éàäà ñàëûð, êå÷ìèø ýþðöøëÿðèíèí
õîø àíëàðûíû áèð äÿ ôèêðèíäÿ úàíëàíäûðûð, éàøàäûð. Èíäè Çàóð áàøà
äöøìöøäö êè, Òÿùìèíÿ äÿ òÿãðèáÿí áåëÿ áèð ùèññ êå÷èðèðìèø âÿ Çàóðëà
ýþðöøëÿðèíäÿí ñîíðà ìöòëÿã Ìÿäèíÿéëÿ öíñèééÿò, òÿìàñ åùòèéàúû äóé-
óðìóø. Àøèã îëàí èíñàí åãîèñòëÿøèð, îíà åëÿ ýÿëèð êè, êå÷èðäèéè õîøáÿõò-
ëèê, ñÿàäÿò äÿìëÿðè áàøãàëàðûíà äà éîëóõà áèëÿð. Ùàëáóêè áàøãàñûíûí
ñåâèíúè èíñàíû ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà åéíè äÿðÿúÿäÿ ñåâèíäèðÿ áèëÿð, ÿêñÿ-
ðÿí, ùÿð áèð èíñàí áàøãàñûíûí ñåâèíúèíÿ áèýàíÿ ãàëûð, áÿçÿí ùÿòòà, ãûñ-
ãàíûð, éà ùÿñÿä ÷ÿêèð áó þçýÿ ñåâèíúèíÿ. Ìÿùÿááÿò — èêè íÿôÿðèí øÿõñè
238
èøèäèð, äåéèðëÿð êè, ö÷öíúö àðòûãäûð, àììà áÿçÿí ìÿùç áó ö÷öíúö ýÿðÿê
îëóð èêè ñåâèøÿíÿ — ñÿàäÿòëÿðèíèí øàùèäè êèìè. Áó øàùèä ýöçýö êèìè ëà-
çûìäûð îíëàðà — ýöçýöéÿ áàõûá þç õîøáÿõòëèêëÿðèíè ýþðìÿê ö÷öí. Èíäè
Çàóðëà Òÿùìèíÿíèí õîøáÿõò ýöíëÿðèíèí áåëÿ áèð ýöçýöñö, áåëÿ áèð øàùè-
äè ïåéäà îëìóøäó âÿ àäû Ìÿäèíÿ èäè... Ìÿäèíÿ ýöíäÿ íå÷ÿ äÿôÿ êå÷èðäè
Òÿùìèíÿýèëÿ — ëàï ñÿùÿð åðêÿí äÿ, ýåúÿíèí áèð éàðûñûíäà äà. ×îõ âàõò
ýÿçìÿéÿ äÿ áèð éåðäÿ ÷ûõûðäûëàð — Òÿùìèíÿ, Çàóð, Ìÿäèíÿ...
Êö÷ÿäÿ òÿñàäöôÿí ðàñòëàðûíà ÷ûõàí áèð àäàì — öìóìè õàòèðÿëÿðèí
ãÿùðÿìàíû îëóðäó: “Éàäûíäà, “Àçÿðáàéúàí” êèíîñóíóí éàíûíäà î àõ-
ñàã âÿêèëÿ ðàñò ýÿëäèê: þç-þçöéëÿ äàíûøûðäû, éÿãèí ìÿùêÿìÿäÿêè íèòãè-
íè ìÿøã åäèðäè...”. “Î ãîúà àðâàä éàäûíäà, Ïàðàïåòèí éàíûíäà èòëÿ ýÿç-
ìÿéÿ ÷ûõìûøäû, èòè íÿ éàìàí þçöíÿ îõøàéûðäû, àé Àëëàù?”
Áèð äÿôÿ ýåúÿéàðûñû êèíîäàí ãàéûäûðäûëàð. Úàâàí áèð îüëàíà ðàñò ýÿë-
äèëÿð, îüëàí åâëÿðèí òèíèíäÿ åëåêòðèê ãóòóëàðûíûí ãàïàãëàðûíû à÷ûð âÿ èøûã
ðåêëàìëàðûíû êå÷èðèðäè. ßìàíÿò êàññàëàðû, ñûüîðòà, éåíè ôèëìëÿð ùàããûíäà èðè
øÿùÿð ðåêëàìëàðûíûí ùÿðôëÿðè áèð-áèð ñþíöðäö. Áåëÿ ãÿðèáÿ áèð ïåøÿ âàðìûø
— ýåúÿëÿð øÿùÿðèí ðåêëàì èøûãëàðûíû ñþíäöðìÿê ïåøÿñè... Ìþòÿáÿð àèëÿ áàø-
÷ûñû àèëÿ öçâëÿðè éàòàíäàí ñîíðà ìÿíçèëèí áöòöí èøûãëàðûíû éîõëàäûüû, ñþí-
äöðöëìÿìèøèíè ñþíäöðäöéö êèìè áó îüëàí äà øÿùÿðèí ÷ûðàãëàðûíû êå÷èðèðäè.
Òÿùìèíÿ, Çàóð âÿ Ìÿäèíÿ óçóí çàìàí áó ðîìàíòèê ïåøÿäÿí äàíûøäûëàð
âÿ Òÿùìèíÿ äåäè êè, áèð áàøãà ðîìàíòèê ïåøÿ ñàùèáèíè äÿ òàíûéûð — î äà
áóëâàðäàêû ôîíòàíëàðû ñÿùÿðëÿð èøÿ ñàëûð âÿ ýåúÿëÿð éàòûðäûð. Áèð ýöí õÿñ-
òÿëÿíèá èøÿ ÷ûõìàñà áóëâàðäàêû ôîíòàíëàð î ýöí ôÿââàðÿ âóðìàéàúàãëàð.
— Àììà ÿí ìàðàãëû ïåøÿ áèëèðñèíèç ùàíñûäûð? — Òÿùìèíÿ ÿââÿë
Çàóðà, ñîíðà Ìÿäèíÿéÿ áàõäû. — Ùàâà ìÿëóìàò èäàðÿñèíäÿ èøëÿìÿê.
Ìÿí þçöì áèð âàõò éàìàí ìåòåðåîëîã îëìàã èñòÿéèðäèì. Òÿñÿââöð
åäèðñèç, éàüûøäàí, êöëÿêäÿí õÿáÿðäàð îëàúàãñàí, áóëóäëàð ùàðäàí ýÿëèð,
ãàñûðüà ùàðàäà ãîïàúàã, èëäûðûì ùà÷àí ÷àõàúàã...
Áÿçÿí áó ýÿçèíòèëÿð çàìàíû òàíûøëàðûíà ðàñò ýÿëèðäèëÿð âÿ òàíûøëàð
ùÿð ö÷öíö — Òÿùìèíÿíè, Çàóðó, Ìÿäèíÿíè äèããÿòëÿ ñöçöðäöëÿð. Âÿ ùÿ-
ìèí î øÿõñëÿð êè, Òÿùìèíÿíèí ùÿð ùÿðÿêÿòèíè Çàóðóí àíàñûíà éåòèðÿðäè,
èíäè Çàóðëà Òÿùìèíÿíèí âÿ Ìÿäèíÿíèí ýåúÿ ýÿçèíòèëÿðè ùàããûíäà àðâà-
äà éåðëè-éàòàãëû õÿáÿðëÿð ÷àòäûðûð, éàðàñûíà äóç áàñûðäûëàð. Úèí âóðóðäó
Çèâÿð õàíûìûí òÿïÿñèíÿ âÿ î òåëåôîíó ãàïûá, Òÿùìèíÿéÿ çÿíý åäèð,
äèøèíèí äèáèíäÿí ÷ûõàíû äåéèðäè... Çàóð áó áàðÿäÿ àíúàã ö÷öíúö, éà
äþðäöíúö çÿíýäÿí ñîíðà áèëäè...
Áèð äÿôÿ ýþðäö êè, Òÿùìèíÿ òåëåôîíà éàíàøäû, äÿñòÿéè ãàëäûðäû:
“Áÿëè, ìÿíÿì”, — äåäè, àììà áèðäÿí-áèðÿ àüàïïàã àüàðäû, äèëè-äîäàüû
ÿñäè âÿ áèð ìöääÿò ëàë-äèíìÿç äÿñòÿéè ãóëàüûíäà ñàõëàéûá àñäû.
239
 Çàóð:
— Êèì èäè? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
Òÿùìèíÿ:
— Äöç äöøìÿéèáëÿð, — äåäè. Çàóð áàøà äöøäö êè, éàëàí äåéèð, àììà
íÿ èëëàù åëÿäèñÿ äÿ, Òÿùìèíÿ áèð øåé äåìÿäè. Çàóðóí ùå÷ àüëûíà äà ýÿë-
ìÿçäè êè, àíàñûéìûø çÿíý âóðàí. Îíóí àüëûíà òàìàì áàøãà øåéëÿð ýÿ-
ëèðäè: éåíÿ äÿ ãûñãàíûðäû Òÿùìèíÿíè, éåíÿ äÿ åëÿ áèëèðäè êè, Òÿùìèíÿ îí-
äàí íÿ èñÿ ýèçëÿäèð. Àõû, äîüðóäàí äà, Òÿùìèíÿéÿ ÷îõ òåç-òåç çÿíý âó-
ðóðäóëàð, þçö äÿ äÿñòÿêäÿí ýÿëÿí ñÿñëÿðèí ÷îõó êèøè ñÿñè èäè... Òÿùìèíÿ
òåëåôîíëà ÷îõ ìåùðèáàí äàíûøûðäû, ñîíðà èñÿ ìûñìûðûüûíû ñàëëàéàí Çàóðà:
— Ñÿí äÿ ãÿðèáÿ àäàìñàí å, Çàóðèê, — äåéèðäè, — äÿðçèìäèð äÿ. Äå-
ìèøäèì êè ñÿíÿ, ïàëòîìó âåðìèøÿì ãûñàëòñûí. Àõøàì ïðèìåðêàéà ýåò-
ìÿëèéÿì.
— Íÿ äàíûøûðñàí, Çàóð, äèø ùÿêèìèäèð äÿ, ýþðìöðñÿí äèøëÿðèìè ìöà-
ëèúÿ åëÿòäèðèðÿì, çÿíý åëÿìèøäè êè, áó ýöí ýÿëìÿéèì, èøè âàð, ýÿëÿí
ùÿôòÿ ýÿëèì.
Àììà èêèíúè, éà ö÷öíúö äÿôÿ èäè èêè, áàõ áåëÿúÿ òåëåôîíó ýþòöðöð,
íÿ èñÿ åøèäèá ñóñóð âÿ äèíìÿçúÿ äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéóðäó âÿ áóíäàí
ñîíðà äà áèð ìöääÿò ùàëû þçöíäÿ îëìóðäó.
— Éåíÿ àéðû éåðÿ äöøöáëÿð? — äåéÿ ñîðóøäó Çàóð.
Òÿùìèíÿ:
— Ùÿ, — äåäè âÿ òÿëÿñèê âàííà îòàüûíà êå÷äè... Çàóðà åëÿ ýÿëäè êè, îðà-
äàí ùû÷ãûðûã ñÿñëÿðè åøèäèëèð, àììà éàðûì ñààòäàí ñîíðà Òÿùìèíÿ âàí-
íàäàí ÷ûõäû, ñèôÿòè òÿðòÿìèç âÿ à÷ûã èäè, öçö äÿ ãàéüûñûç ýöëöìñöíöðäö.
Ñÿùÿðèñè ýöí éåíÿ çÿíý îëóíäó âÿ Òÿùìèíÿ äÿñòÿéè ãàëäûðûá ïÿðè-
øàí áèð ùàëäà ñóñäóãäà Çàóð áèëäè êè, çÿíý âóðàí ùÿìèí àäàìäûð, åù-
ìàëëûúà àðõàäàí Òÿùìèíÿéÿ éàíàøäû, áèðäÿí êÿñêèí ùÿðÿêÿòëÿ äÿñòÿéè
ãàïûá þç ãóëàüûíà òóòäó. Äÿñòÿêäÿí ùèääÿòëè ãàäûí ñÿñè âÿ åëÿ áèë çÿ-
ùÿðëÿ éîüðóëìóø áèð íÿôÿñ ýÿëèðäè:
— Àé ãÿùáÿ, àé ö÷ ìàíàòëûã øîðòó, ñÿí åëÿ áèëèðñÿí óøàüûìûçû ÿëè-
ìèçäÿí àëà áèëÿúÿêñÿí? Àé ñÿíèí þëìöøöíö ýþðöì, àé ìöðäÿøèð éóñóí
ñÿíèí î ùÿéàñûç ñèôÿòèíè! — Çàóð äÿðùàë äÿñòÿéè ãîéäó, áó ñÿñè äöíéàäà
ùå÷ áèð áàøãà ñÿñëÿ äÿéèøèê ñàëà áèëìÿçäè — àíàñûíûí ñÿñèéäè áó.
Òÿùìèíÿ ãîëó-ãàíàäû ñàíêè ãûðûëûá éàíûíà äöøìöø Çàóðà áàõäû,
ãÿìëè-ãÿìëè ýöëöìñöíäö:
— Äè ñàêèò îëäóí? — äåäè.
Çàóð õÿúàëÿòèíäÿí íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè, áèëìèðäè íÿ äåñèí, íÿ åò-
ñèí âÿ ýöú-áÿëàéëà éàëíûç:
— Äöíÿí äÿ î èäè? — äåéÿ ñîðóøäó.
240
 Òÿùìèíÿ àüûð-àüûð áàøûíû éåëëÿäè, ñîíðà éàâàø ñÿñëÿ ÿëàâÿ åëÿäè:
— Ùÿð ýöí çÿíý åëÿéèð. Ñÿí áóðà êþ÷ÿíäÿí áÿðè ùÿð ýöí.
Áèð àé èäè Òÿùìèíÿýèëäÿ éàøàäûüû. Î ñîéóã íîéàáð ýöíö àòàñûéëà
äàíûøäûãëàðû, åâëÿðèíäÿí ÷ûõûá ýåòäèéè àõøàì éàäûíäà èäè. Àòàñûéëà î
àüûð ñþùáÿòäÿí ñîíðà, àíàñûéëà ýþðöøìÿäÿí ãàïûíû ÷ûðïûá åâëÿðèíäÿí
÷ûõìûø, áóðà ýÿëìèø âÿ ùÿð øåéè Òÿùìèíÿéÿ äàíûøìûøäû... Òÿùìèíÿ:
— Çàóðèê, — äåäè, — éÿãèí êè, ìÿí éàõøû àäàì, íÿúèá ãàäûí îëñàé-
äûì, ýÿðÿê ñÿíÿ äåéÿéäèì: éîõ, éîõ, ÿçèçèì, úàâàí ùÿéàòûíû ìÿíÿ
ãóðáàí âåðìÿ, ãàéûò åâèíèçÿ, àòà-àíàíû áÿäáÿõò åëÿìÿ. Àììà ìÿí
éàëàí äàíûøìàã èñòÿìèðÿì. Èñòÿéèðÿì ãàëàñàí ìÿíèìëÿ, ùÿòòà, áåëÿ àüûð
øåéëÿðèí áàùàñûíà îëñà äà ãàëàñàí... Éÿãèí ìÿí ÷îõ ïèñ àäàìàì âÿ ÷îõ
àìàíñûç ãàäûíàì... Íåéëÿéÿñÿí?..

***
Éàëíûç Òÿùìèíÿíèí éàíûíäà ãàëàíäàí ñîíðà Çàóð óçóí ýåúÿëÿðèí
Òÿùìèíÿé÷öí íÿ ãÿäÿð ÿçàáëû îëäóüóíó áàøà äöøäö. Òÿùìèíÿ éàòà áèë-
ìèðäè, éóõóñóçëóã áÿëàñûíà äö÷àð èäè âÿ ñÿùÿðè à÷ìàã îíóí÷öí ùÿéà-
òûí ÿí àüûð èøýÿíúÿëÿðèíäÿí èäè. Òÿùìèíÿ áó äÿùøÿòëè òÿíùàëûã ýåúÿëÿðè
ùàãäà ÷îõ äàíûøûðäû Çàóðà âÿ äåéèðäè êè, ÿí äÿùøÿòëè òÿíùàëûã — ýåúÿ
òÿíùàëûüûäûð âÿ ÿðèéëÿ éàøàäûüû âàõòëàð î áó äÿùøÿòëè ýåúÿ òÿíùàëûüûíû
áÿëêÿ äàùà äà àüûð ùèññ åäèðäè, “èíäè èñÿ ñÿí — úàíëû, èñòè áèð âàðëûã — áó-
ðàäàñàí, éàíûìäàñàí âÿ ìÿí þçöìö òÿíùà ùèññ åëÿìèðÿì” — äåéèðäè...
— Õàí, áàðû áèð ýþçöíöçö à÷ûí, éåìÿéèíèçè éàòàüà ýÿòèðèáëÿð.
Ïàäíîñäà ãàéüàíàã, êîôå âÿ õûðäà-õûðäà äîüðàíìûø êÿëëÿ ãÿíä ýÿ-
òèðìèøäè... Äöíÿí àõøàì êÿëëÿ ãÿíäëÿðè éîõ èäè. Çàóð àõøàì ÷àé è÷ÿí-
äÿ äåäè êè, áó áèðè ãÿíäè õîøëàìûð âÿ Òÿùìèíÿ ñÿùÿð òåçäÿí äóðóá
äöêàíà äöøìöø, Çàóð éóõóäàí îéàíàíàúàí êÿëëÿ ãÿíä àëûá ýÿòèðèá, õûð-
äà-õûðäà äîüðàìûøäû. Èíäè Çàóð áöòöí áóíëàðû éàäûíà ñàëûá, ñîíñóç áèð
ìÿìíóíëóãëà êÿëëÿ ãÿíäè àüçûíà ãîéóð, ýöëöìñöíöðäö. Òÿùìèíÿ îíóí
áó ìÿìíóí ýöëöøöíÿ áàõûá ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè:
— Àìàí Àëëàù, êèøèëÿð ëàï óøàã êèìèäèðëÿð å... Õûðäà áèð àðçóíóçó
éåðèíÿ éåòèðÿí êèìè àüçûíûç ýåäèð ãóëàüûíûçûí äèáèíÿ. Ìàäàì êè, ùÿð
õûðäà èñòÿéèíèçÿ ÿìÿë åäèðèê, åëÿ áèëèðñèç êè, äàé ñèçèí éîëóíóçäà ñèíî
ýåäèðèê. Îäóð êè, òåç òîðà äöøöðñöç äÿ.
Çàóð ãÿíäè óääó, êîôåäÿí áèð ãóðòóì àëäû, óäãóíäó âÿ:
— Áÿñ ÿñëèíäÿ áåëÿ äåéèë, ñèíî ýåòìèðñÿí ìÿíèì÷öí? — äåäè.
Òÿùìèíÿ úàâàá âåðìÿäè, äèëèíè ýþñòÿðäè îíà âÿ îòàãäàí ÷ûõäû.
Çàóð àääûìëàðûíû äèíëÿéèðäè Òÿùìèíÿíèí. Òÿùìèíÿ ìÿòáÿõÿ ýåäèð-
äè, îòàüà ãàéûäûðäû, ÿéíèíäÿêè ïàëòàð òÿêèí ñàäÿ âÿ éöíýöë áèð ìåëîäèéà
241
çöìçöìÿ åäèðäè, ùàðäàí äöøìöøäö áó ìåëîäèéà äèëèíÿ? Áó ìåëîäèéà-
äà èøûãëû áèð ñÿùÿð åðêÿíëèéè âàðäû, äèâàðà äöøìöø ÷ÿïÿêè ýöíÿø øöàëàðû,
ñàáóíäàí öôöðöëÿí øàðëàð âàðäû, àïàéäûí, àïà÷ûã ìàâè ñÿìàäà ó÷àí
ðÿíýáÿðÿíý ÷ÿðïÿëÿíýëÿð âàðäû — ãàéüûñûç óøàãëûüûí áöòöí èøûüû, áóëóä-
ñóçëóüó âàðäû âÿ èëûã äåêàáð ýöíöíöí ýþçëÿíèëìÿç áîë ýöíÿøè ïÿíúÿ-
ðÿëÿðäÿí îòàüà äîëóá îáîéëàðûí ÷è÷ÿêëÿðèíè äÿ åëÿ áèë äîüðóäàí ÷ûðòäàò-
ìûøäû... Êîôå äÿ èñòè èäè, ÷þðÿê äÿ èñòè âÿ òÿçÿéäè, ãàéüàíàã äà ëÿççÿò-
ëèéäè, Òÿùìèíÿ äÿ ñàäÿ ìåëîäèéàíû ùåé çöìçöìÿ åäèðäè âÿ áöòöí áóí-
ëàð åëÿ úàâàá èäè äÿ...

***
Ñÿùÿðëÿð Òÿùìèíÿíèí ñÿëèãÿëè ìÿòáÿõèíäÿ éåìÿê éåéÿðêÿí áÿçÿí
þç åâëÿðèíè éàäà ñàëàðäû. Òÿùìèíÿíèí ìÿòáÿõè ùÿìèøÿ òÿðòÿìèç îëàðäû,
äþøÿìÿñè ãàðà-éàøûë êâàäðàòëà äþøÿíìèøäè, ìàñàíûí öñòöíäÿ äÿ
äþðäêöíú Âéåòíàì ñàëôåòëÿðè äöçöëìöøäö, åëÿ áèë ïÿíúÿðÿëÿðäÿí äöøÿí
èøûã äà äÿãèã êâàäðàòëàðà áþëöíìöøäö. Áó ìÿòáÿõèí ñÿëèãÿ-ñàùìàíû
íÿäÿíñÿ Çàóðóí õÿéàëûíäà àíàñûíûí ìÿòáÿõèíè úàíëàíäûðûðäû. Åâëÿðèí-
äÿ ìÿòáÿõ ìàñàñûíûí öñòö ùÿìèøÿ ãàëàã-ãàëàã ÷èðêëè ãàáëà äîëó îëàðäû
âÿ Çàóð ñÿùÿð éåìÿéèíè éåìÿê èñòÿéÿíäÿ áó ÷èðêëè-éàüëû áîøãàáëàðû
àðàëàéûá ìàñàíûí öñòöíäÿ êè÷èúèê áèð éåð à÷àðäû, ÷àéûíû-÷þðÿéèíè îðäà
éåðëÿøäèðèá, áèðòÿùÿð éåéÿðäè. Òÿëÿñèê éåéÿðäè, ÷öíêè ÿòðàôäàêû éàüëî-
÷àëàðà, èëëàù äà ùàðäàíñà ýÿëèá áó áîøãàáëàðûí àðàñûíà äöøìöø àíàñûíûí
èðè äàðàüûíà áàõàíäà þäö àüçûíà ýÿëÿðäè. Äàðàüûí öñòöíäÿ äÿ ùÿìèøÿ
áèð ÷ÿíýÿ òöê îëàðäû...
Ìÿòáÿõèí, åâèí, öñò-áàøûíûí òÿìèçëèéèíÿ, ñÿëèãÿñèíÿ Òÿùìèíÿ î ãÿ-
äÿð âàõò ñÿðô åäÿðäè êè, Çàóð, ùÿòòà, òÿÿúúöáëÿíèðäè äÿ. Òÿùìèíÿ: “Áÿñ
íåúÿ, — äåéÿðäè, — åâäÿ òÿìèçëèê ÿí âàúèá øÿðòäèð, àäàìûí êåôè-ÿùâàëû
äà, þçöíö íåúÿ ùèññ åëÿìÿñè äÿ ùàìûñû áóíäàí áàøëàíûð. Åâèí òÿìèçëèé-
èíè ýÿðÿê óøàãäàí-áþéöéÿ ùàìû ýþçëÿñèí. Þçö äÿ ëàï êþðïÿëèêäÿí òÿð-
áèéÿ åòìÿê ëàçûìäûð áó ùèññè”.
Óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè ùàããûíäà ñààòëàðëà äàíûøà áèëÿðäè... îüëó îëñàéäû
îíó íåúÿ òÿðáèéÿ åòìÿñèíäÿí (èäìàíëà ìÿøüóë îëàðäû ìöòëÿã, ÿí êè÷èê
éàøûíäàí öçìÿê þéðÿíÿðäè), ãûçû îëñà îíó íåúÿ áþéöòìÿñèíäÿí (ýÿëèí
êèìè ýåéèíäèðèá áÿçÿíäèðÿðäèì îíó, ö÷ éàøûíäàí áàëåò ìÿêòÿáèíÿ âåðÿð-
äèì êè, áÿäÿíè ìöòÿíàñèá îëñóí) åëÿ ùåé ñþç à÷àðäû âÿ äåéÿðäè êè, îíóí
óøàãëàðû äöíéàäà ÿí ñÿëèãÿëè âÿ ÿí ýþçÿë óøàãëàð îëàðäû éÿãèí.
Àììà áÿçÿí òàìàì áàøãà øåéëÿð äåéèðäè... Èñòÿðäèì êè, äåéèðäè,
÷îõëó óøàüûì îëñóí, ùàìûñû äà ñÿëèãÿñèç, ìóðäàð÷û, áöòöí áó ìÿíçèëè
÷èðêëÿíäèðèá áàòûðñûíëàð âÿ ùÿì äÿ áó óøàãëàð Çàóðóí óøàãëàðû îëñóí. Ùÿð
242
èêèñè — Çàóð äà, Òÿùìèíÿ äÿ — áöòöí ýöíö îíëàðûí ÷èðêëÿðèíè, çèáèëëÿðèíè
òÿìèçëÿñèíëÿð, ùèñ-ïàñëàðûíû éóñóíëàð, äàëëàðûéúàí çèáèëëÿðèíè òÿìèçëÿñèí-
ëÿð, éîðóëóá ÿëäÿí äöøñóíëÿð, àììà áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã éåíÿ äÿ
áèð-áèðèíè ñåâñèíëÿð. Áöòöí ýöíö óøàãëàðëà ÿëëÿøèá àõûð êè, îíëàðû éàòûðñûí-
ëàð âÿ îíëàðû éàòûðàíäàí ñîíðà éåíÿ äÿ áèð-áèðëÿðèíÿ ãîâóøñóíëàð — áàõ
ÿñèë ìÿùÿááÿò áó îëàðäû — ìÿèøÿòèí, ýöíäÿëèê ùÿéàòûí ùÿð úöð õûðäà-ïàðà
ãàéüûëàðûíäàí, ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíäÿí, ÷èðêèíäÿí, ùèñèíäÿí-ïàñûíäàí êå-
÷èá, ÿââÿëêè ÷ûëüûíëûãäà ãàëàí ìÿùÿááÿò äîüðó÷ó ìÿùÿááÿòäèð, éîõñà
êè, åëÿ-áåëÿ “ãóðó-ãóðó ãóðáàíûí îëóìóí” íÿ ãèéìÿòè âàð?
— Ñÿí ùå÷ áèëèðäèí, Çàóð, äåìÿ óøàãëàð àíà áÿòíèíäÿ éóõó ýþðöðëÿð-
ìèø... Áèðúÿ áèëÿéäèì íÿ ýþðöðëÿð éóõóëàðûíäà, àõû ùÿëÿ äöíéàäàí õÿ-
áÿðñèçäèðëÿð, íÿ õÿéàëëàðû, íÿ òÿñÿââöðëÿðè îëà áèëÿð êè, îíó äà ýþðñöíëÿð
éóõóäà. Àììà åëìè, òèááè ñóðÿòäÿ òÿñäèã îëóíóá êè, àíà áÿòíèíäÿ éà-
òûá äóðóðëàð, éóõó ýþðöðëÿð, þçëÿðè äÿ áèëèðñÿí íÿ úöð éóõóéà ýåäèðëÿð —
àíà öðÿéèíèí äþéöíòöñö àëòûíäà... éÿãèí îðàäà... áó ñÿñ òÿáèë ñÿñè êèìè
ýÿëèð. Áåëÿ áèð åêñïåðèìåíò åëÿéèáëÿð: àíà öðÿéèíèí äþéöíòöñöíö ìàã-
íèòîôîíà éàçûáëàð âÿ éåíèúÿ äöíéàéà ýÿëìèø óøàüûí ãóëàüûíûí äèáèíäÿ
ñÿñëÿíäèðèáëÿð, î ñààò éóõóéà ýåäèá óøàã... Åù, Çàóðèê, ùåéèô êè, ìÿí
àíà îëà áèëìÿéÿúÿéÿì ùå÷ âàõò.
— Íÿ ÿúÿá áÿñ óøàã ýþòöðìöðñÿí? — äåäè Çàóð. “Ýþòöðìöðöê” éîõ,
ìÿùç “ýþòöðìöðñÿí”. Áó áàðÿäÿ ùÿð èêèñè — Çàóð äà, Òÿùìèíÿ äÿ åéíè
àíäà ôèêèðëÿøäè...
Òÿùìèíÿ áèð ãÿäÿð ñóñäóãäàí ñîíðà:
— Áèëèðñÿí, — äåäè, — ìÿíèì äÿ àüëûìà ýÿëèá. Àììà ãÿðàðà ýÿëäèì
êè, ùå÷ áèð âàõò åëÿìÿéèì áó èøè. Àõû, Çàóðèê, ìÿí äÿëèéÿì, õàñèééÿ-
òèìè áèëèðñÿí íåúÿäèð, ö÷ ýöíÿ, áèð ùÿôòÿéÿ, áèð àéà î óøàüà åëÿ áàüëà-
íàðäûì êè, äîüìà áàëàìäàí äà àðòûã èñòÿðäèì. Àììà ùÿð àí, ùÿð äÿãè-
ãÿ îíó äà äöøöíÿðäèì êè, ìÿíèìêè äåéèë. Ãîðõóäàí öðÿê-ýþáÿéèìè
éåéÿðäèì, áèðäÿí óøàüûí ÿñèë àòà-àíàñû ÷ûõäû âÿ íÿ úöðñÿ òàíûäûëàð óøàüû
— íàüûëëàðäàêû êèìè, ìÿñÿëÿí, êöðÿéèíäÿêè áèð õàëà ýþðÿ. Éàõóä ëàï åëÿ
àòà-àíàñû îëìàñûí, ùÿð ùàëäà êèìñÿ áèð ìÿðäèìàçàð áèð ýöí ùÿãèãÿòè
à÷ûá äåéÿúÿê óøàüà. Òóòàëûì îüëàí îëñóí, áèð âàõò åâëÿíÿúÿê, î çàìàí
àðâàäû ìöòëÿã à÷àúàã áó ñèððè îíà — ñÿíèí àíàí äîüìà äåéèë êè, äåé-
ÿúÿê... Éà àðâàäû îëìàñûí, áàøãà àäàì îëñóí, íÿ ÷îõäóð áåëÿ “õåéèð-
õàùëàð”, ìÿíèì î ãÿäÿð èñòÿìÿéÿíëÿðèì, äöøìÿíëÿðèì âàð êè, áèðè åëÿ
òóòàëûì ñÿíèí àíàí — Çàóð ãûçàðäû, — áàøãàñû, ìÿíè éàíäûðìàã÷öí,
ìÿíäÿí èíòèãàì àëìàã÷öí ìöòëÿã à÷àúàãëàð ùÿãèãÿòè óøàüà. Òÿñÿââöð
åëÿéèðñÿí, äåìÿëè, ìÿí áöòöí þìðöìö ýÿðÿê èéíÿ öñòöíäÿ îòóðàì, ùÿð
äÿãèãÿ, ùÿð ýöí ãîðõàì êè, áó ýöí, éà ñàáàù óøàã ùÿãèãÿòè áèëÿúÿê...
243
Äåìÿëè, î òàì ìÿíèìêè îëìàéàúàã. Ìÿí èñÿ èñòÿéèðÿì êè, êèì èñÿ òàì
ìÿíàñûíäà ìÿíèì îëñóí, àíúàã ìÿíèì... — Éåíÿ áèð ìöääÿò ñóñäó,
ñîíðà ãÿòèééÿòëÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Éîõ, þçýÿ óøàüû åëÿ þçýÿ óøàüûäûð. Ìÿíèìêè äåéèë... Ñÿíèí êèìè
Çàóðèê... àõû ñÿí äÿ ìÿíèìêè äåéèëñÿí... Ýåú-òåç èòèðÿúÿì ñÿíè... áèëè-
ðÿì àõû...
Áó ñþùáÿò Çàóðóí Òÿùìèíÿíèí éàíûíà êþ÷äöéö ëàï èëê ýöíëÿðäÿ
îëìóøäó. Çàóðóí ùàðàäàñà öðÿéèíèí ëàï äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ýèçëÿòäèéè áèð
ùèññèí, öðÿéèíÿ äàììûø áèð äóéüóíóí Òÿùìèíÿ òÿðÿôèíäÿí áåëÿ äÿãèã
èôàäÿ îëóíìàñû ãÿðèáÿ èäè. Ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëàñûéäû... Îíëàð èêèëèêäÿ è÷êè
è÷ÿíäÿ áåëÿ Òÿùìèíÿ ùÿìèøÿ ñòîëóí öñòöíÿ ö÷öíúö áèð ãÿäÿù äÿ ãî-
éóðäó: áó ñÿíèí, áó ìÿíèì, áó äà áèçèì àéðûëûüûìûçûí... Ýþðöøëÿðèíèí
èëê ýöíöíäÿí ýÿëÿúÿê àéðûëûãëàðû äà îíëàðëà áèðýÿ éàøàéûðäû, ýöíäÿí-
ýöíÿ áþéöéÿðÿê ýöíäÿí-ýöíÿ îíëàðà éàõûíëàøûðäû.

***
Ñþùáÿò òàìàì êÿíàð ìÿñÿëÿäÿí äöøìöøäö — ùÿãèãè âÿ éàëàí÷û
êöáàðëûãäàí. Ùÿãèãè êöáàðëûã — íÿ áèëèì, áàáàíûí áàáàñûíûí êèì îëìà-
ñûíäàí, ÿñèë-íÿúàáÿòäÿí, ãàíäàí-ôèëàíäàí àñûëû äåéèë... — äåéèðäè Òÿù-
ìèíÿ. Ùÿãèãè êöáàðëûã èíñàíûí ýþçö òîõëóüóíäà, þçöíö òóòìàñûíäà, äà-
õèëè ëÿéàãÿòèíäÿäèð. Ùÿãèãÿòÿí êöáàð âÿ çèéàëû àäàìû ìÿí àääûìëàðûí-
äàí òàíûéà áèëÿðÿì, èíñàíûí íåúÿ éåðèìÿñè îíóí âàðëûüû, ìÿíëèéè, èíñàí-
ëûüû ùàããûíäà ÷îõ øåé äåéèð. Ìÿñÿëÿí, ýþòöðÿê Ìóõòàðû.
Ìóõòàð ùàããûíäà ñþùáÿòëÿð áèðýÿ éàøàäûãëàðû ýöíëÿðäÿ Çàóðóí ÿí
÷îõ ãàíûíû ãàðàëäàí øåé èäè. Ìóõòàð ùàããûíäà ñþùáÿòëÿð, áèð äÿ òåëåôîí
çÿíýëÿðè. Åëÿ ùàìûäàí ÷îõ çÿíý åëÿéÿí äÿ Ìóõòàð èäè.
Çàóð òÿÿúúöáëÿ:
— Áöòöí ýöíö èäàðÿäÿ áèð éåðäÿñèíèç, ñþùáÿòèíèçè åëÿéèá ãóðòàðìûðñû-
íûç êè, åâÿ ýÿëÿí êèìè éåíÿ áèð ñààò Ìóõòàðëà òåëåôîíëà ëàããûðòû åäèðñÿí?
Òÿùìèíÿ ýöëÿ-ýöëÿ:
— Çàóðèê, íèéÿ áàøà äöøìöðñÿí, — äåéèðäè, — èäàðÿäÿ ùàìû àíúàã èø-
ëÿ ìÿøüóëäóð, ñþùáÿòÿ, ãåéáÿòÿ ìàúàë ãàëìûð. Àììà òåëåôîíëà ãåéáÿò
ãûðûðûã. Àõû Ìóõòàðûí äà ãåéáÿòëÿ àðàñû êþêäöð. Íÿ äåéèðñÿí äå, þç àðà-
ìûçäûð, àðâàäëàðûí àäû ÷ûõûá, êèøèëÿð ãåéáÿòè àðâàäëàðäàí ÷îõ õîøëàéûð-
ëàð. Ìÿíèì äîñòëàðûìûí ÷îõóñó...
Çàóð îíóí ñþçöíö éàðûì÷ûã êÿñèá:
“— Ìÿíèì äîñòëàðûì, ìÿíèì äîñòëàðûì”, — äåéÿ Òÿùìèíÿíèí àüçû-
íû ÿéäè, — éàìàí ÷îõäóð ñÿíèí äîñòëàðûí... Éàäûíäà ñàõëà, àäàì èñòÿ-
éÿíäÿ êè, äîñòó ÷îõ îëñóí, àõûðäà áèð íÿôÿð äÿ ùÿãèãè äîñòó ãàëìûð.
244
 Òÿùìèíÿ ñîéóã áèð òÿðçëÿ:
— Íÿäè, éÿíè þçöíö íÿçÿðäÿ òóòóðñàí?.. Ùÿäÿëÿéèðñÿí ìÿíè? Éà
õÿáÿðäàðëûã åäèðñÿí?
Çàóð:
— Íåúÿ èñòÿéèðñÿí î úöðÿ áàøà äöø, — äåäè. Èëê äÿôÿ îíäà òîããóøäóëàð.
Òÿùìèíÿ äèíìÿäè. Êèðèìèøúÿ ýåéèíäè, ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ÷ûõûá ýåò-
äè... Çàóð îíóí ùàðà ýåòäèéèíè áèëèðäè, àõøàì âåðèëèøè âàðäû, éàðûì ñààò-
äàí ñîíðà Çàóð òåëåâèçîðó ãóðäó âÿ åêðàíäà Òÿùìèíÿíè ýþðäö. Î àõ-
øàì áöòöí âåðèëèøëÿðÿ áàõäû âÿ âåðèëèøëÿðèí àðàñûíäà åëàí åäÿí Òÿùìè-
íÿíè ýþðäö... Àõûðûíúû âåðèëèøèí ãóðòàðìàñûíà èéèðìè äÿãèãÿ ãàëìûø Çà-
óð ýåéèíèá êö÷ÿéÿ äöøäö, ìàøûí òóòäó, òåëåâèçèéàíûí ãàáàüûíà ýÿëäè.
Áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿêè ìÿíçèëëÿðèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí òåëåâèçèéà åêðàíûíûí
ìàâè øöàñû ýþðöíöð âÿ Òÿùìèíÿíèí ñÿñè ýÿëèðäè... Òÿùìèíÿ âåðèëèøèí
ãóðòàðäûüûíû åëàí åòäè, ùàìûéà “ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí” äåäè... Áåø-îí
äÿãèãÿ äÿ êå÷äè âÿ Çàóð Òÿùìèíÿíèí òÿëÿñèê àääûìëàðëà òðîëëåéáóñ
äàéàíàúàüûíà òÿðÿô ãà÷äûüûíû ýþðäö. Çàóð ÷àüûðäû, Òÿùìèíÿ îíó ýþðäö,
ýöëöìñöíäö. Îíëàð ãóúàãëàøäûëàð, àäàìñûç ýåúÿ àâòîáóñóíà ìèíäèëÿð
âÿ àâòîáóñ îíëàðû Òÿùìèíÿíèí åâèíÿ — îíëàðûí åâèíÿ òÿðÿô àïàðäû...
***
— Ñÿí ýÿðÿê ìÿíè ãûñãàíìàéàñàí, Çàóðèê, — ãàðàíëûãäà îíóí ïû÷ûëòû-
ëàðû ñàíêè ñþçëÿðÿ õöñóñè áèð ñèãëÿò âåðèð, ùÿãèãÿò àøûëàéûðäû; áó ñþçëÿðÿ
èíàíìàìàã îëìóðäó — ãûñãàíìàã áèëèðñÿíìè íÿ äåìÿêäèð, äåìÿëè, ñÿí
þçöí þç çÿèôëèéèíè åòèðàô åäèðñÿí. Àììà ùå÷ êÿñÿ ãûñãàíìàìàã ùàìûäàí
ýöúëö îëìàã äåìÿêäèð. Ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿí ýöúëö îëàñàí, Çàóðèê, ùàìû-
äàí ýöúëö... Þçöíÿ èíàíàñàí... Áèð äÿ ìÿíÿ èíàíàñàí, Çàóðèê... Èíàí ìÿ-
íÿ... Ìÿí ñÿíÿ õÿéàíÿò åòìÿðÿì... Íÿ ãÿäÿð êè, áèç áèð éåðäÿéèê...
***
Àõøàìëàð òåç-òåç ìóñèãèéÿ ãóëàã àñàðäûëàð. Òÿùìèíÿíèí ÷îõëó ëåíò
éàçûëàðû âàðäû, àììà áó éàçûëàðûí òîïëàíìàñûíäà ùå÷ áèð äÿãèã ïðèíñèï,
éà ñèñòåì éîõ èäè. Ìöõòÿëèô ìóñèãè ïàð÷àëàðûíû éàçäûðìûøäû — éàëíûç
þçöíöí ñåâäèéè ìóñèãèëÿðè. ×îõ âàõò éàëíûç êëàññèê ìóñèãèíè âÿ “Ëåéëè
âÿ Ìÿúíóí” îïåðàñûíû äèíëÿìÿê èñòÿéèðäè... Ùÿð àõøàì áèð ãÿäÿð ðÿãñ
åòìÿê äÿ õîøëàéûðäû, àüûð ðèòìëè úàç ìóñèãèñè-áëöçëÿðè ÷àëäûðûðäû âÿ
îòàüûí äàð ñàùÿñèíäÿ Çàóðëà ãîë-áîéóí îëóá, óçóí çàìàí ðÿãñ åäèðäè-
ëÿð. Ýþçëÿðèíè éóìàð, óçóí ñà÷ëàðûíû Çàóðóí ÷èéíèíäÿí îíóí êöðÿêëÿðè-
íÿ ñàëëàéàð, ãîëëàðûéëà Çàóðóí áîéíóíó ãóúàãëàðäû.
×îõ âàõò õàëã ìàùíûëàðû ÷àëäûðàðäû: õàòèðÿñèíäÿ ùÿð ìàùíû íÿ èëÿ èñÿ
áàüëû èäè... Ìóñèãèéÿ õöñóñè áèð ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäè âÿ äåéèðäè êè, Çà-
245
óð îíó àòûá ýåäÿíäÿí ñîíðà ìóñèãè ñîíóíúó âÿ éåýàíÿ ïÿíàùû îëàúàã.
“Îíäà ìóñèãè ãóðòàðàúàã ìÿíè, — äåéèðäè, — éîõñà þëÿðÿì, éà äà è÷êèéÿ
ãóðøàíàðàì”. Ñààòëàðëà “Êö÷ÿëÿðÿ ñó ñÿïìèøÿì”, “Ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð
îëìàç”, “Àìàí îâ÷ó”, “Ïÿíúÿðÿäÿí äàø ýÿëèð”, “Ýèðäèì éàðûí áàü÷à-
ñûíà”, “Ïàïèðîñóì éàíà-éàíà”, “Ãàðàýèëÿ” ìàùíûëàðûíà, ÿí ÷îõ äà
“Ëà÷ûí” ìàùíûñûíà ãóëàã àñàðäû... Ãÿëáèíèí ÿí äÿðèí, ÿí ýèçëè ùèññëÿðè-
íè, ñþç òàïûá èôàäÿ åëÿéÿ áèëìÿäèéè äóéüóëàðûíû åëÿ áèë áó ìàùíûëàðûí
ìåëîäèéàëàðûíäà, ñþçëÿðèíäÿ òàïûðäû. Áó ñþçëÿð — ìÿùÿááÿò, àéðûëûã,
íèñýèë, öìèä ùàããûíäà ìàùíû ñþçëÿðè — äöíéà ãÿäÿð ãÿäèì âÿ ÿáÿäè
ñþçëÿð — åëÿ áèë Òÿùìèíÿíèí öðÿéèíèí, âàðëûüûíûí äèáèíäÿí, ÿí äÿðèí, ÿí
ýèçëè ýóøÿëÿðèíäÿí ãîïóá ýÿëèðäè.
— Çàóðèê, ýþð áèð íÿ ãÿäÿð ñàäÿäèð âÿ ýþçÿëäèð: “Êö÷ÿëÿðÿ ñó ñÿï-
ìèøÿì, éàð ýÿëÿíäÿ òîç îëìàñûí” ýþð íåúÿ ñåâÿðëÿðìèø áèð âàõòëàð,
Çàóðèê, èíäè ýþð íåúÿ ñåâèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ñÿí ìÿí êå÷ÿí êö÷ÿëÿðÿ ùå÷
ñó ñÿïÿðñÿíìè, òîç îëìàñûí äåéÿ?
Çàóð:
— Áàêûäà ìöìêöí äåéèë áó, — äåéèðäè, — êö÷ÿíèí áèð áàøûíà ñó ñÿ-
ïÿíÿúÿí õÿçðè î áèðè áàøûíû éåíÿ òîçà ãÿðã åëÿéÿúÿê.
— Åù, ðóùóí éîõäóð ñÿíèí.
Àéðû ìàùíû ñÿñëÿíèðäè âÿ Òÿùìèíÿ äÿ èíäè áàøãà ñóàë âåðèðäè: “Ãîé
ìÿíè þëäöðñöíëÿð áèð àëàýþç ãûç öñòÿ”. — Çàóðèê, ñÿí ùå÷ ðàçû îëàðñàíìû
êè, ñÿíè áèð àëàýþç ãûç öñòöíäÿ þëäöðñöíëÿð? Þëäöðìÿê éîõ, å, Àëëàù èðàã
åëÿñèí, þëäöðìÿê-çàä íÿäèð, àììà áàõ, ìÿñÿëÿí, ñåâäèéèí àëàýþç ãûçûí
öñòöíäÿ ðàçû îëàðñàíìû êè, áèð ãÿäÿð ÷ÿòèíëèéÿ, ÿçàá-ÿçèééÿòÿ äþçÿñÿí?
— Ìÿëóìóí îëñóí êè, ìÿí ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ, ÿçàá-ÿçèééÿòÿ
äþçöðÿì, áèð ãàðàýþç ãûç öñòäÿ...
— Åù, Çàóðèê, ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðñÿí ñÿí. Öðÿéèí ýåíèøëèéèíÿ áàõ å:
“Ãîé ìÿíè þëäöðñöíëÿð, áèð àëàýþç ãûç öñòÿ”. Áÿñ áó ñþçëÿðè áèëèðñÿí,
ãóëàã àñ, ôèêèð âåð: “Áèð åâäÿ êè, ñÿí òÿê ýþçÿë îëìàäû, î åâ âèðàí îëóá,
òàëàíìàã ýÿðÿê”. Çàóðèê, áó ñþçëÿð õàëãûí òÿôÿêêöðöíö éöç äÿíÿ ãàëûí
åëìè êèòàáäàí äàùà ýþçÿë èôàäÿ åäèð.
Ìàãíèòîôîíäàí ìàùíû ñÿñëÿíèðäè: “Ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð îëìàç” — âÿ
Òÿùìèíÿ Çàóðóí äöç ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõà-áàõà áó ñþçëÿðè òÿêðàð
åäèðäè: “Ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð îëìàç”. Çàóð, äîüðóäàí äà, òÿÿúúöáëÿíèðäè.
Òÿÿúúöáëÿíèðäè êè, ñåâäèéè, àììà èíäèéÿ ãÿäÿð áåëÿ äèããÿò âåðìÿäèéè
õàëã ìàùíûëàðû îíóí âÿ Òÿùìèíÿíèí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿêè ÿí äÿðèí, ÿí
ìöáùÿì äóéüóëàðû áó ãÿäÿð ñÿëèñ âÿ àéäûí, áó ãÿäÿð òÿñèðëè âÿ éàíûãëû,
áåëÿ ñÿððàñò âÿ äÿãèã èôàäÿ åäÿ áèëèðëÿð. “Ïÿíúÿðÿäÿí äàø ýÿëèð, àé áÿðè
áàõ, áÿðè áàõ, õóìàð ýþçäÿí éàø ýÿëèð, àé áÿðè áàõ, áÿðè áàõ. Ñÿíè ìÿ-
246
íÿ âåðñÿëÿð, àé áÿðè áàõ, áÿðè áàõ, Àëëàùà äà õîø ýÿëÿð, àé áÿðè áàõ, áÿðè
áàõ...”.
Òÿùìèíÿ áó ñþçëÿðè äÿ òÿêðàð åäèð:
— Äîüðóäàí äà, Çàóðèê, ñÿíè ìÿíÿ âåðñÿéäèëÿð, Àëëàùà äà õîø ýÿ-
ëÿðäè, — äåéèðäè, àììà íÿ îëñóí êè, âåðìÿéÿúÿêëÿð ñÿíè ìÿíÿ, äöíéà-
ñûíäà âåðìÿçëÿð, áèëèðÿì àõû...

Ïàïèðîñóì éàíà-éàíà,
Îä äöøöá øèðèí úàíà.
Âàëëàù, ãîéóá ýåäÿðÿì, àé ýöëöì,
Ãàëàðñàí éàíà-éàíà...

Áó ìàùíûäàêû ùÿäÿ çàðàôàòéàíà áèð ùÿäÿ èäè, àììà áó çàðàôàòûí äè-

áèíäÿ àúû âÿ ãà÷ûëìàç áèð ùÿãèãÿò äÿ âàð èäè.
Àõû íåúÿ îëóðäó, íåúÿ îëóðäó êè, ùà÷àíñà, ÷îõ-÷îõ ãàáàãëàð éàøà-
ìûø èíñàíëàð, îíëàðûí — Çàóðëà Òÿùìèíÿíèí — áó ýöí äóéäóãëàðûíû åé-
íèëÿ îíëàð äóéäóãëàðû êèìè äóéìóø, áåëÿ ýþçÿë âÿ ñàäÿ ñþçëÿðëÿ, éàíûãëû
âÿ ÿáÿäè ìåëîäèéàëàðëà èôàäÿ åäÿ áèëìèøëÿð?.. Ùèññëÿðèí éàøû, òàðèõè éîõ-
äóð, èíñàíëàð ùÿìèøÿ, ùÿð éåðäÿ åéíè úöð äóéóáëàð, åéíè äóéüóëàð êå÷è-
ðèáëÿð — ìÿùÿááÿò, ãûñãàíúëûã, àüðû, ñåâèíú, ýöìàí, íèñýèë, öìèä, ùÿñðÿò
äóéüóëàðû — âÿ åéíè úöð íÿòèúÿëÿðÿ äÿ ýÿëèáëÿð: àüðûéëà-àúûéëà “ñÿíäÿí
ìÿíÿ éàð îëìàç” ãÿðàðûíû âåðèáëÿð âÿ áó ãÿðàðûí þçöíäÿ øûëòàã áèð éà-
ëàí, òÿðñ áèð èøâÿ âàð, íåúÿ éÿíè ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð îëìàç, ñÿíäÿí áàøãà
äà ìÿíèì, éà ìÿíäÿí áàøãà äà ñÿíèí éàðûí îëà áèëÿðìè,
ìöìêöíäöðìö áó, ÿëáÿòòÿ, éîõ, ÿëáÿòòÿ, áèç áèð-áèðèìèç ö÷öí éàðàí-
ìûøûã, êèì áèçè àéûðà áèëÿð, ÿëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ, áèç áèð-áèðèìèçèíèê, ÿëáÿòòÿ
“ñÿíäÿí ìÿíÿ éàð îëìàç...”
“Ëà÷ûí” ìàùíûñû ñÿñëÿíÿíäÿ èñÿ Òÿùìèíÿ ùÿìèøÿ àüëàéûðäû, áó
ìàùíû ãÿëáèíèí ùàíñûñà, Çàóðà áåëÿ ìÿëóì îëìàéàí òåëëÿðèíè òÿðïÿäèð-
äè, ýþçëÿðè äîëóðäó, éàø ýèëÿ-ýèëÿ éàíàãëàðûíà ñöçöëöðäö. Íèéÿ, íÿäÿí
áó ñþçëÿð Òÿùìèíÿéÿ áåëÿ äÿðèí òÿñèð ýþñòÿðèðäè: “Åë÷èëÿðè ãûðûëìûø. Þçö
åë÷è äöøÿí éàð...”.

***
Òÿùìèíÿýèëÿ êþ÷ÿíäÿí áÿðè èëê äÿôÿ ìààøûíû àëàí êèìè Çàóð áàçàðà
ýåòäè... Ìààøûíûí òÿí éàðûñûíû õÿðúëÿäè — ìåéâÿ, ãîç-ôûíäûã, êèøìèø, ãÿ-
ðÿíôèë âÿ ùÿòòà, ÿò àëäû. Íÿ èñÿ èíäèéÿúÿí éàøàìàäûüû áèð ùèññ — åâäàð-
ëûã ùèññè äóéóðäó âÿ ïèëëÿêÿíëÿðè ôÿðÿùëÿ, ñåâèíúëÿ, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ãàë-
247
õûðäû. Òÿùìèíÿ êåôèíÿ ñîüàí äîüðàìàäû? Èêè êèëî ÿòè î éàí-áó éàíà ÷å-
âèðäè, öç-ýþçöíö òóðøóäóá:
— Àäàì áåëÿ ÿò àëàð, — äåäè, — áàøäàí-àéàüà ñöð-ñöìöêäöð, áèð äÿ
øÿíòèð. Ùàðäàí àüëûíà ýÿëäè áàçàðëûã åëÿìÿê? Ùå÷ îëìàñà ìÿíÿ äåéÿé-
äèí, ýþíäÿðÿðäèì ñÿíè Ôàçèëèí éàíûíà, ìÿíèì òàíûøûìäûð, ùÿìèøÿ ÿòèí
éàõøû éåðèíäÿí ñàõëàéûð ìÿíèì÷öí... Åâäÿ ñÿíè ïèñ þéðÿäèáëÿð, éÿãèí
þìðöíäÿ áàçàðëûã åëÿìÿìèñÿí, ùÿ?
Çàóð ùèðñëÿ:
— Áÿëè, — äåäè — áàçàðäà òàíûø ÿò÷èì äÿ éîõäóð.
— Åëÿ ýþðöíóð êè, éîõäóð, éîõñà áåëÿ óøàã êèìè áàøûíû àëäàäûá çèð-
çèáèëè âåðìÿçäèëÿð ãîëòóüóíà.
Çàóð äèíìÿäè, ãàøãàáàüûíû ñàëëàäû âÿ òà àõøàìà êèìè Òÿùìèíÿéëÿ
êÿëìÿ êÿñìÿäè.
Àõøàì òåëåâèçîðëà ôèëìÿ áàõûðäûëàð, éåíÿ äÿ äèíèá-äàíûøìûðäûëàð.
Ôèëìäÿ òîé ñÿùíÿëÿðè âàðäû... Òÿùìèíÿ áèðäÿí ýþçëÿíèëìÿç áèð òÿðçäÿ
Çàóðà ìöðàúèÿò åëÿäè:
— Çàóðèê, áèëèðñÿí íåúÿ èñòÿðäèì êè, ìÿíèì äÿ òîéóì îëñóí. Þçö äÿ
ëàï åëÿ áèçèì áöòöí äÿäÿ-áàáà ãàéäàëàðûéëà: ÿââÿë åë÷èëÿð ýÿëñèí, ùÿðè
àëñûíëàð, ñîíðà íèøàí, ñîíðà òîé... Óçóí àü ïàëòàð, ÷àëüû÷ûëàð, ýÿëèí ùàâà-
ñû, ýöçýö, øàìëàð...
Äöç Çàóðóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõûá ñóñäó, éåíèäÿí äàíûøìàüà áàø-
ëàéàíäà Çàóð ìàò ãàëäû êè, Òÿùìèíÿ íåúÿ äÿ ìÿùàðÿòëÿ îíóí öðÿéèí-
äÿí êå÷ÿí ÿí àíè ôèêèðëÿðè, äöøöíúÿëÿðè à÷ûã êèòàá êèìè îõóéà áèëèð — åëÿ
äöøöíúÿëÿðè, åëÿ ôèêèðëÿðè êè, Çàóð þçö áåëÿ îíëàðû äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäè-
ðÿ áèëìèðäè.
— Çàóðèê, ñÿíèí áàøûíà ýÿëÿúÿê áöòöí áóíëàð, áèëèðÿì. Åë÷è äÿ ýþí-
äÿðÿúÿêñÿí, íèøàíûí äà, òîéóí äà îëàúàã. Àììà, âàëëàù, ùå÷ ÷öð ñÿíèí
Ñïàðòàêëà éåçíÿ-ãàéûí îëàúàüûíû òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðÿ áèëìèðÿì.
Çàóð áàøûíû áóëàäû. Òÿùìèíÿ úèääè òÿðçëÿ:
— Áèëèðñÿí íÿ âàð? — äåäè. — Áàøûíû-çàäû éåëëÿìÿ. Íÿ îëóá, äåéèð-
ëÿð, äîüðóäàí äà, ýöë êèìè ãûçäûð. Ìèííÿòèí îëñóí ñÿíèí. Öìóìèééÿò-
ëÿ, áàøà äöøìöðÿì íÿ àäÿòäèð ñèç êèøèëÿðäÿ, äàðòûá þçöíöçö äàü áàøûíà
ãîéóðñóíóç “åâëÿíÿúÿì, åâëÿíìÿéÿúÿì, áÿéÿíèðÿì, áÿéÿíìè-
ðÿì...”. Ýóéà êè, åâëÿíìÿéèíèçëÿ ãàäûíëàðû õîøáÿõò åëÿéèðñèç.
Çàóð ñèãàðåò ÷ûõàðòäû, êèáðèò ÷ÿêäè, êèáðèòèí ãûüûëúûìûíäàí áèð ãîð
êÿíàðà ñû÷ðàäû, äèâàðûí ýöíúöíäÿ äàéàíìûø èðè, ÿëâàí ùàâà øàðûíûí
öñòöíÿ äöøäö. Òÿùìèíÿ:
— Âàé, íåéëÿäèí, — äåéÿ éåðèíäÿí ñû÷ðàäû: øàð ïàðòëàìûøäû...

248
 ***
Ñîíðàëàð Çàóð ùå÷ úöð ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëìèðäè — ùà÷àí, àõû ùà÷àí
áàøëàäû áöòöí áó øåéëÿð. Áÿëêÿ íþâáÿòè áèð çÿíýäÿí ñîíðà — Òÿùìèíÿ
òàíûøëàðûíäàí êèìëÿñÿ óçóí-óçàäû äàíûøûðäû. Çàóð èñÿ ìÿòáÿõäÿ ïàïèðîñ
÷ÿêèð, ùèðñèíè è÷èíäÿ áîüóð âÿ Òÿùìèíÿíèí øÿí çàðàôàòëàð åòìÿñèíÿ,
äåéèá-ýöëìÿñèíÿ äèããÿò åäèðäè... Îíäàìû? Éà áàøãà áèð âàõòäà — Òÿù-
ìèíÿ þçöíö ïèñ ùèññ åëÿéèðäè, õÿñòÿëÿíìèøäè, áàçàðà Çàóð ýåòìÿëè îëäó,
ùÿð øåéè àëûá ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà èñÿ Òÿùìèíÿ îíóí áàçàðëûüûíû ëàüà ãîé-
ìàüà áàøëàäû, “ÿëèíäÿí ùå÷ áèð èø ýÿëìèð, — äåäè: — áó íÿäè áåëÿ àëûá ýÿ-
òèðìèñÿí, äåéèðäèì ñÿíÿ àõû, Ôàçèëÿ éàíàø, ìÿíèì àäûìäàí õàùèø åëÿ,
ÿòèí éàõøû éåðèíäÿí âåðñèí...”.
Çàóð þëñÿéäè äÿ Ôàçèëÿ éàíàøìàçäû. Òÿùìèíÿ îíó íèøàí âåðÿíäÿí
ñîíðà ýþç ãîéìóøäó áó éîüóí ïåéñÿðëè, ãûðìûçûñèôÿò, ãàðàáûüëû ÿòñàòà-
íà, àç-÷îõ ýþçÿýÿëèìëè ãàäûíëàðà, ãûçëàðà-ÿò âåðÿíäÿ Ôàçèëèí àüçûíûí
ñóéó àõûðäû...
Áÿçÿí Çàóðà åëÿ ýÿëèðäè êè, Òÿùìèíÿ ãÿñäÿí îíóí éàðàëû éåðëÿðèíè
ãóðäàëàéûð, çÿèô äàìàðûíû òóòóð... Êö÷ÿäÿ Çàóð ùÿð ùàíñû áèð ìàøûíà áèð
àç àðòûã áàõäûìû, Òÿùìèíÿ äÿðùàë ìàñãàðàéà áàøëàéûðäû. “Ùÿ, íÿäè,
“Ìîñêâè÷”èí éàäûâà äöøöá? Âàëèäåéíëÿðè äÿúÿë îüëàíúûüàçëàðûíû úÿçà-
ëàíäûðûáëàð — îéóíúàüûíû ÿëèíäÿí àëûáëàð éàçûã óøàüûí”. Áó úöìëÿëÿðèí
äåéèëèø òÿðçè, “îüëàíúûüàç, óøàã” ñþçëÿðè Çàóðó úèí àòûíà ìèíäèðèðäè.
Ùèññ åäèðäè êè, ùèääÿò îíó ýåò-ýåäÿ äàùà àðòûã áîüóð, áöòöí è÷èíè ÷óëüà-
ëàéûð âÿ áåëÿ äÿãèãÿëÿðäÿ î, ùÿòòà Òÿùìèíÿéÿ íèôðÿò åäèðäè. Áÿëêÿ äÿ
áó ùèññ áàøãà áèð ýöí áàøëàìûøäû. Î ýöí êè, Òÿùìèíÿ Ìÿäèíÿíèí éà-
íûíäà Çàóðóí àíàñû áàðÿäÿ äàíûøìàüà áàøëàäû, äåäè êè, èíäè òÿê åâäÿ
éîõ, èäàðÿäÿ äÿ Òÿùìèíÿíè ðàùàò áóðàõìûð, îðà äà çÿíý âóðóð. Ìÿäè-
íÿ äåäè êè, êàø áèðúÿ äÿôÿ Çèâÿð õàíûì çÿíý âóðàíäà äÿñòÿéè ìÿí
ýþòöðÿéäèì, äÿðñèíè âåðÿðäèì îíóí. Çàóð þçöíö ýöúëÿ ñàõëàäû, ùèääÿò
áóòöí è÷èíè ÷óëüàìûøäû, î òÿê Ìÿäèíÿéÿ éîõ, Òÿùìèíÿéÿ äÿ àüçûíäàí
÷ûõàíû äåìÿê èñòÿéèðäè, — àõû ùÿð ùàëäà ñþùáÿò àíàñûíäàí ýåäèðäè...
Äîüðóäóð, àíàñûíûí ùÿðÿêÿòëÿðè äÿ íàëàéèã ùÿðÿêÿò èäè, àììà ùÿð ùàë-
äà Ìÿäèíÿíèí — òàìàìèëÿ éàä àäàìûí áîðúó äåéèë îíëàðûí ñûðô àèëÿ
ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ãàðûøñûí. Éàõøû. êè, Ìÿäèíÿ àðòûã-ÿñêèê ñþç äåìÿäè âÿ
ùå÷ áèð âàõò áó ñþùáÿòÿ ãàéûòìàäûëàð, àììà î ýöí Ìÿäèíÿ áèðúÿ êÿë-
ìÿ äÿ äåñÿéäè àíàñû áàðÿäÿ, — Çàóð àëÿìè äàüûäàúàãäû.
Áöòöí áóíëàðäàí õûðäà-õûðäà ìöÿééÿí áèð ôèêèð, áèð ùèññ îéàíûðäû,
íåúÿ äåéÿðëÿð, äàìà-äàìà ýþë îëóðäó âÿ áèð ýöí Çàóð íÿäÿíñÿ, éàìàí
äàðûõäû, ãÿðèáñÿäè àíàñûé÷öí, Òÿùìèíÿíèí ñÿëèãÿëè, òÿìèç ìÿòáÿõèíäÿ
øàì éåéÿðêÿí àíàñûíûí ÷èðêëè, ñÿëèãÿñèç ìÿòáÿõè ýÿëäè äóðäó ýþçëÿðèíèí
249
ãàáàüûíäà — ôèêðè éàéûíäû, ýþçëÿðè éîë ÷ÿêäè. Òÿùìèíÿ äÿ äÿðùàë áóíó
ýþðäö, àììà Çàóðóí èìäàäûíà éåòìÿêäÿí, òÿñÿëëè âåðèá, îâóäóá, éå-
íèäÿí îíó éàíûíà ãàéòàðìàãäàíñà, ÿêñèíÿ, åëÿ áèë òÿðñ äàìàðû òóòäó,
ðèøõÿíäëÿ èñòåùçàéà êå÷äè:
— Ùÿ, íÿ îëóá, óøàüûí ýþçëÿðè éåíÿ éîë ÷ÿêèð? — äåäè. — Îëìàéà
“Ìîñêâè÷”è äöøöá éàäûíà?
Ãÿñäÿí áåëÿ äåéèðäè, ãÿñäÿí Çàóðóí èíòèçàðûíû, àòà-àíà ùÿñðÿòèíè
“Ìîñêâè÷”ëÿ, Çàóðóí ìÿùðóì îëäóüó ìÿèøÿò ðàùàòëûãëàðûéëà, áàéàüû
âÿðäèøëÿðëÿ áàüëàìàã èñòÿéèðäè.
Çàóðà åëÿ ýÿëèðäè êè, Òÿùìèíÿ îíó éàëíûç “Ìîñêâè÷”ÿ ãûñãàíûð. Îíà
ãÿðèáÿ ýþðöíöðäö êè, þçö Òÿùìèíÿíè áåëÿ àüðûéëà, ÿçèééÿòëÿ ùàìûéà
ãûñãàíäûüû ùàëäà, Òÿùìèíÿ Çàóðó ùå÷ êÿñÿ ãûñãàíìûð. Çàóð îíó äà áè-
ëèðäè êè, Òÿùìèíÿ îíóí êå÷ìèø ìÿùÿááÿò ÿëàãÿëÿðèíäÿí, ùÿòòà, èäìàí÷û
Òàíéàäàí áåëÿ õÿáÿðäàðäûð, àììà ùå÷ âàõò Çàóðó íÿ êå÷ìèøäÿ, íÿ èíäè,
éà äà ýÿëÿúÿêäÿ ìöìêöí îëà áèëÿúÿê ÿëàãÿëÿðèíÿ ýþðÿ çÿððÿ ãÿäÿð ãûñ-
ãàíìûðäû. Íÿ èäè áóíóí ñÿáÿáè? Áÿçÿí Çàóðà åëÿ ýÿëèðäè êè, Òÿùìèíÿ
ÿñëèíäÿ îíó ñåâìèð, îíà ýþðÿ äÿ áèýàíÿäèð. Áÿçÿíñÿ äóøöíöðäö êè, éîõ
Òÿùìèíÿíèí õàñèééÿòè áåëÿäèð, öìóìèééÿòëÿ, ãûñãàíìàüà ãàäèð äåéèë.
Áó áàðÿäÿ ñþùáÿòëÿðè äöøÿíäÿ Òÿùìèíÿ çàðàôàòà ñàëäû:
— Áèëèðñÿí, Çàóð, — äåäè, — ìÿí î ãàäûíëàðäàíàì êè, ùå÷ êÿñÿ ãûñ-
ãàíà áèëìÿðÿì, ÿêñèíÿ ùàìû ìÿíÿ ãûñãàíìàëûäûð êèìèñÿ... Ëàï òóòàëûì
ñÿí áàøãàñûéëà îëäóí, ìÿíè óíóäàìû áèëÿúÿêñÿí?
Çàóð ôèêèðëÿøèðäè êè, éÿãèí äîüðóäàí äà áåëÿäèð: äåéèðëÿð, êèøèíè áèð
ãàäûíûí äÿðäèíäÿí éàëíûç áàøãà áèð ãàäûí ãóðòàðà áèëÿð. Òÿùìèíÿíèí
äÿðäèíäÿí ãóðòàðà áèëÿí ãàäûíìû âàðäû áó äöíéàäà?
Áÿçÿí îíëàðûí àéðûëàúàãëàðû áàðÿäÿ Òÿùìèíÿ ñîéóã âÿ ñÿðò áèð äÿ-
ãèãëèêëÿ äàíûøûðäû. Áèð àõøàì Òÿùìèíÿíèí óçóí-óçàäû òåëåôîí ñþùáÿ-
òèíäÿí ñîíðà Çàóð éåíÿ îíó ñîðüó-ñóàëà òóòäó: êèìíÿí äàíûøûðäûí, íèéÿ
áåëÿ óçóí äàíûøûðäûç, íÿ áàðÿäÿ áåëÿ ýöëöøöðäöç.
Òÿùìèíÿ ëàï þçöíäÿí ÷ûõäû:
— Áóðà áàõ, Çàóð, — äåäè, — ëàï òÿíýÿ ýÿòèðäèí ìÿíè. Áÿñäèð äÿ...
Úàíûìû áîüàçûìà éûüìûñàí áöòöí áó øöáùÿëÿðèíëÿ... Íÿ èñòÿéèðñÿí
ìÿíäÿí, úàíûì? Éàøàéûðûã ñÿíèíëÿ, ìÿíèì åâèìäÿ ãàëûðñàí, ùÿìèøÿ
éàíûíäàéàì, äàùà íÿ ëàçûìäèð ñÿíÿ, áàøà äöøìöðÿì... Áÿëêÿì ìÿíè
ãûôûëëà áàüëàéàñàí, åâäÿí áàéûðà áóðàõìàéàñàí, ùÿ? Òåëåôîíó äà êÿñ-
äèðÿñÿí áèðéîëëóã? Íÿ âåðìèñÿí ìÿíÿ àëà áèëìèðñÿí? Àèëÿ ãóðìóñàí
ìÿíèìëÿ áÿëêÿ, éà óøàüûì âàð ñÿíäÿí?! Íÿ áþéöê ãóðáàíëàð âåðìèñÿí
ìÿíèì éîëóìäà êè, áó ãÿäÿð ÷îõ øåé òÿëÿá åäèðñÿí? Åâèíèçäÿí ÷ûõûá
ýåòìÿéèíëÿ ÷îõ ãöððÿëÿíìÿ, áèëèðñÿí? Áþéöê ôÿäàêàðëûãäûð — ìàøûíûí-
250
äàí êå÷èá! Äàðûõìà, ãàéûäàúàãñàí åâèíèçÿ, ìàøûíûíû äà ãàéòàðàúàãëàð
ñÿíÿ, åâëÿíäèðÿúÿêëÿð äÿ ñÿíè ùàëàë ñöäÿììèø ãûçëà.
Çàóð þìðöíäÿ Òÿùìèíÿíè áåëÿ àúûãëû, çÿùÿð äèëëè ýþðìÿìèøäè, åëÿ
áèë ýþçö-áàøû îä ïöñêöðöðäö. Àììà áèðäÿí-áèðÿ ñóñäó, åëÿ áèë ñàêèò-
ëÿøäè, ñöñòëÿøäè âÿ éîðüóí áèð ÿäàéëà, éàâàø ñÿñëÿ ñþçöíö òàìàìëàäû: —
×ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà íÿ ãàëàúàã ñÿíäÿí ìÿíÿ? — Ýþçö Çàóðóí êèáðè-
òèíèí îäóéëà ïàðòëàìûø, àòûëûá áèð ãûðàãäà ãàëìûø áîø øàðà ñàòàøäû: — áèðúÿ
áó øàð — äåéÿ ýöëöìñöíäö, — îíó äà éàíäûðäûí...
Çàóðóí ìàòû-ãóòó ãóðóìóøäó, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Áèëìèðäè êè,
èíäè, áó ñààò íåúÿ ùÿðÿêÿò åòñÿ äàùà äöçýöí îëàð: äóðóá Òÿùìèíÿíè
ñþéñöíìö, éàõóä îíäàí öçð èñòÿñèíìè, éàõóä ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí ÷û-
õûá ýåòñèíìè áó åâäÿí...
Òÿùìèíÿ ñèãàðåò éàíäûðäû, äÿðèí áèð ãóëëàá âóðóá òöñòöíö ùàâàéà
áóðàõäû âÿ Çàóðà òÿðÿô ÷åâðèëèá:
— Áàõ áó òöñòö êèìèäèð áèçèì ìöíàñèáÿòëÿðèìèç, — äåäè, ÿëèíè éåë-
ëÿéèá òöñòöíö ãîâäó, — ýþðöðñÿí, ùå÷ áèð øåé éîõäóð...

Îí áèðèícè ôÿñèë
Êþíöëäÿ ìèí ãÿìèì âàðäûð êè, ïöíùàí åéëÿìÿê îëìàç.
Áó ùÿì áèð ãÿì êè, åë òÿíèíäÿí ÿôãàí åéëÿìÿê îëìàç.
Íÿ ìöøêöë äÿðä îëóðñà, áóëóíóð àëÿìäÿ äÿðìàíû.
Íÿ ìöøêöë äÿðä èìèø åøãèí êè, äÿðìàí åéëÿìÿê îëìàç.

— Íå÷ÿ éàøûíäàñûç?
— Áóíóí íÿ äÿõëè âàð?
— Äÿõëè ÷îõäóð. Óøàã äåéèëñèç, þç ùÿðÿêÿòëÿðèíèçÿ íÿçàðÿò åëÿìÿ-
ëèñèíèç, úÿìèééÿò ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äóéìàëûñûç.
— Úÿìèééÿòèí áóðà íÿ äÿõëè âàð àõû?
— Íåúÿ íÿ äÿõëè âàð? Áèç úöðáÿúöð ñèãíàëëàð àëûðûã. Ýÿðÿê áó ñèã-
íàëëàðäàí ìöÿééÿí íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðàã. Áèçèì êîìñîìîë òÿøêèëàòû, ùÿò-
òà, ñèçèí ìÿñÿëÿíèçè áöðîéà ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäè... Ñèç þçöíöç äÿ äåéÿ-
ñÿí, àõû áöðîíóí öçâöñöíöç?
— Áÿëè.
— Ýþðöðñöíöç. Ñèç êîìñîìîë áöðîñóíóí öçâöñöç, þçýÿëÿðÿ íöìó-
íÿ îëìàã éåðèíÿ þçöíöçö áó úöð íàëàéèã àïàðûðñûç. Éàëíûç êîìñîìîë-
÷óëàð äåéèë, èäàðÿìèçèí áàøãà ìþòÿáÿð èø÷èëÿðè äÿ ñèçèí ùÿðÿêÿòëÿðèíèç-
äÿí ÷îõ íàðàçûäûðëàð.
Çàóð äÿðùàë “Äàäàø” äåéÿ äöøöíäö.
251
 — Éîëäàøëàð áåëÿ ùåñàá åäèð êè, ñèçèí þçöíöçö áåëÿ àïàðìàüûíûç êîë-
ëåêòèâèìèçèí öñòöíÿ êþëýÿ ñàëûð, ýÿíúëÿðèí ÿõëàã òÿðáèéÿñèíÿ ìÿíôè òÿ-
ñèð ýþñòÿðèð, öìóìÿí áèçèì ÿõëàã êîäåêñèìèçÿ çèääèð.
— Ìÿí ÿðèçÿ âåðèá ÷ûõà áèëÿðÿì èøäÿí.
— Éàõøû— éàõøû, þçöíöçäÿí ÷ûõìàéûí. Ìÿí êîëëåêòèâèí ôèêðèíÿ áè-
ýàíÿ ãàëà áèëìÿðÿì... Ñèç äÿ ùÿëÿ úàâàíñûíûç. Áöòöí þìðöíöç ãàáàã-
äàäûð, ïàðëàã ýÿëÿúÿéèíèç îëà áèëÿð, ÿýÿð èíäèäÿí àüëûíûçû áàøûíûçà éûü-
ñàç, ëàçûìñûç ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðìÿñÿç, ÿýÿð ñèç...
Çàóð îíóí ñþçöíö àüçûíäà éàðûì÷ûã ãîéóá îòàãäàí ÷ûõäû.

***
Çàóð ãàïûíû þç à÷àðûéëà à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè, èíäèúÿ éàçûá âåðäèéè ÿðèçÿ-
íèí — èøäÿí ÷ûõìàã ùàããûíäà ÿðèçÿíèí — ùÿð ñþçöíö áèð äÿ áåéíèíäÿ
ýþòöð-ãîé åäèðäè... Éàõøû, áÿñ ùàðà èøÿ äöçÿëÿúÿê? Èøÿ äöçÿëìÿê ö÷öí
îíà êþìÿê åäÿ áèëÿúÿê òàíûø-áèëèøèíè éàäûíà ñàëìàã èñòÿéèðäè... Ýåîëîæè
åêñïåäèñèéàíûí áèðèíÿ ãîøóëìàã îëàðäû, áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøÿí êèìè Àçÿð
Ìÿðäàíîâó õàòûðëàäû. Óíèâåðñèòåòäÿ áèð éåðäÿ îõóìóøäóëàð, î âàõòäàí
áÿðè äîñò èäèëÿð. Àçÿð èíäè, äåéÿñÿí, ùàðàäàñà Ôèëèç÷àé òÿðÿôäÿäèð. ßýÿð
áó èø äöçÿëñÿ, Çàóðóí òàëåéè òàìàì äÿéèøÿ áèëÿð âÿ Òÿùìèíÿéëÿ ìöíà-
ñèáÿòëÿðèíäÿ äÿ ìöÿééÿí áèð äÿéèøèêëèê ÿìÿëÿ ýÿëÿð: àõûð ýöíëÿð Òÿù-
ìèíÿíèí åâèíäÿ — íÿ äåéèðñÿí äå — ùÿð ùàëäà áèð âàõò Ìàíàôûí ìÿíçèëè
îëàí åâäÿ — éàøàìàã îíóí÷óí àüûð èäè... Ìàíàô, ÿëáÿòòÿ, Çàóðóí îðàäà
éàøàìàñûíäàí õÿáÿðäàð èäè, àììà áèð äÿôÿ äÿ îëñóí Òÿùìèíÿíè åâè
äÿéèøìÿê ùàããûíäà ãÿðàðû èúðà åòìÿê ö÷öí òÿëÿñäèðìÿìèøäè. Òÿùìèíÿ
äÿ áóíó ãèéìÿòëÿíäèðèðäè âÿ þçö òÿëÿñèðäè, òåçëèêëÿ ìÿíçèëèíè èêè àéðû-
àéðû îòàüà äÿéèøìÿê èñòÿéèðäè, àììà îëóíàí òÿêëèôëÿðäÿí ùå÷ áèðèíè
áÿéÿíìèðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ ÷îõ çàìàí óçóí-óçàäû òåëåôîíëà äàíûøàð,
úöðáÿúöð ìÿíçèëëÿðè ýÿçèðäè âÿ ùÿòòà, ùàíñû ìÿíçèëÿñÿ — Çàóð áóíó áè-
ëÿíäÿ ëàï äÿëè îëìóøäó — Ñïàðòàêëà áèðëèêäÿ ýåòìèøäè. Þçö äåìèøäè áó
áàðÿäÿ Çàóðà...
Çÿíý îëäó, Çàóð òåëåôîíó ýþòöðäö:
— Çàóð? Ñàëàì, Ìóõòàðäûð.
Çàóð:
— Òàíûäûì, — äåäè, — Òÿùìèíÿ åâäÿ éîõäóð.
— Ùà÷àí ýÿëÿúÿê?
— Áèëìèðÿì.
— Áàüûøëàéûí.
Çàóð äèâàíûí öñòöíäÿ óçàíûá ïàïèðîñ ÷ÿêèðäè, òàâàíà áàõûðäû. Ùàðäà îëà
áèëÿð Òÿùìèíÿ? Ùÿð ùàëäà èøäÿ äåéèë, éîõñà Ìóõòàð åâÿ çÿíý åëÿìÿçäè.
252
Áÿñ ùàðäàäûð? Áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿê ìÿíàñûçäûð. Ñîðóøñàí äåéÿúÿê êè,
äÿðçèäÿéäèì, éà ÷ÿêìÿ÷èäÿ, éà äèø ùÿêèìèíèí éàíûíäà, éà ðÿôèãÿìýèëäÿ,
éà ìÿíçèëÿ áàõìàüà ýåòìèøäèì — éöç úöð âàðèàíòû âàðäû âÿ áó âàðèàíòëà-
ðûí ùå÷ áèðèíèí äöç îëóá-îëìàìàñûíû éîõëàéà áèëìÿçäè, éîõëàìàã èñòÿ-
ìÿçäè Çàóð, àììà ùå÷ áèðèíèí éöç ôàèç äîüðó îëäóüóíà èíàíà äà áèëìèðäè.
Òåëåôîí çÿíý ÷àëäû. Çàóð äÿñòÿéè ãàëäûðäû:
— Áÿëè:
Äÿñòÿéè äÿðùàë àñäûëàð: äó, äó, äó...
Çàóð ôèêèðëÿøäè êè, éÿãèí éåíÿ çÿíý âóðàúàãëàð, ùÿð äÿôÿ äèâàíäàí
ãàëõûá òåëåôîíà éàíàøìàüà ÿðèíèðäè, îäóð êè, äîëàá÷àíû äèâàíà òÿðÿô
÷ÿêäè, èíäè óçàíäûüû éåðäÿí ÿëèíè óçàäûá äÿñòÿéè ãàëäûðà áèëÿðäè...
Éàðûì ñààò äà êå÷äè âÿ éåíÿ òåëåôîí ñÿñëÿíäè. Çàóð äÿñòÿéè ãàëäûð-
äû, åëÿ áèëäè éåíÿ àñàúàãëàð, àììà Ìóõòàðûí ñÿñèíè åøèòäè:
— Ñèç àëëàù áàüûøëàéûí, Çàóð, Òÿùìèíÿ ùÿëÿ ýÿëìÿéèá?
— Éîõ
— Áÿñ ùàðäàäûð ýþðÿñÿí?
— Áèëìèðÿì.
— Õàùèø åäèðÿì ýÿëÿí êèìè ìÿíÿ çÿíý âóðñóí. Âàúèá èøèì âàð.
Þçöì äÿ àðàáèð çÿíý âóðàúàì.
Çàóð ùå÷ íÿ äåìÿäè...
Áàëàúà ÿíúèð àüàúûíà áàõûðäû. Òÿùìèíÿ ùåé áó àüàúäàí äàíûøàðäû,
äàùà äîüðóñó, áó àüàúû îíëàðà ùÿäèééÿ ýÿòèðìèø àëïèíèñò äîñòëàðûíûí ñþù-
áÿòëÿðèíè òÿêðàð åäÿðäè; ùàðàäàñà Íàõ÷ûâàíäà, äàüëàðäà òàïìûøäûëàð áó
àüàúû, Ýÿìèãàéàíûí éàíûíäà. Ýÿìèãàéà àäëû éåðäÿ, ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Íó-
ùóí ýÿìèñè ëþâáÿð ñàëûáìûø âÿ îðàëàðäà àëïèíèñòëÿðèí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ
ãàéàëàðûí öçÿðèíäÿ ìàðàãëû øÿêèëëÿð âàð. Ãîáóñòàí ãàéà ðÿñìëÿðè êèìè...
Òåëåôîí çÿíý âóðäó:
— Áÿëè.
Éåíÿ àñäûëàð: äó, äó, äó...
Çàóð ñÿùÿðäÿí äèëèíÿ áèð øåé âóðìàìûøäû, àììà éåðèíäÿí äóðóá
ìÿòáÿõÿ êå÷ìÿê, íàùàðû ãûçäûðìàã èñòÿìèðäè. Ùå÷ áèð øåé èñòÿìèðäè.
Öìóìèééÿòëÿ, éàëíûç áàõ áåëÿúÿ óçàíìàã, ïàïèðîñ ÷ÿêìÿê âÿ ùå÷ áèð
øåé ùàããûíäà äöøöíìÿìÿê èñòÿéèðäè. Ùÿòòà, ýåîëîæè åêñïåäèñèéà áàðÿ-
ñèíäÿ, Ôèëèç÷àé ïàðòèéàñû, Ìÿðäàíîâ Àçÿð áàðÿäÿ áåëÿ äöøöíìÿê èñòÿ-
ìèðäè. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, ÿñëèíäÿ ùå÷ éîõäóð äà áåëÿ ýåîëîæè ïàðòèéà âÿ
âàðñà äà, ùÿð ùàëäà, Çàóðóí îðà äöøìÿñè ãåéðè-ìöìêöí áèð õöëéàäûð...
Öìóìèééÿòëÿ, îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿéàòûíäà ùå÷ áèð ÷ûõûø éîëó éîõäóð,
èíäèêè ùÿéàòûíû äÿéèøÿ áèëÿúÿê âÿ åéíè çàìàíäà îíó êå÷ìèø ùÿéàòûíà
ãàéòàðìàéàúàã ö÷öíúö áèð éîë, ö÷öíúö áèð âàðèàíò éîõäóð âÿ ùÿð øåé
253
áèòèá-òöêÿíèá îíóí÷öí, áöòöí éîëëàð áàüëàíûá, áöòöí ãàïûëàð þðòöëöá,
áöòöí ïÿíúÿðÿëÿð ãàïàíûá...
Éåíÿ äÿ çÿíý îëäó, Çàóð ýöëöìñöíäö êè, áó úàâàáñûç çÿíýëÿð äÿ-
ãèã âÿ ìöÿééÿí áèð àðäûúûëëûãëà ñÿñëÿíèð, äöç éàðûì ñààòäàí áèð...
— Àëëî.
Àñäûëàð.
Ñààò äîããóçäàí ñîíðà Çàóð íèýàðàí îëìàüà áàøëàäû. Àõû áèëèðäè:
Òÿùìèíÿ áó ýöí èøëÿìèð âÿ èøëÿìÿéÿí ýöíëÿðäÿ ùå÷ âàõò áåëÿ ýåú ýÿë-
ìèð åâÿ. Áÿëêÿ úÿäâÿëè äÿéèøèáëÿð. Òÿùìèíÿ êèìèñÿ ÿâÿç åëÿéèá. Áóíó
þéðÿíìÿê ÷îõ àñàí èäè, äóðóá òåëåâèçîðó ãóðà áèëÿðäè, àììà àéàüà ãàë-
õûá îòàüûí î áèðè êöíúöíÿ êå÷ìÿéÿ, òåëåâèçîðó éàíäûðìàüà ùÿâÿñè éîõ
èäè. Ùÿì äÿ êè, èøäÿ îëñàéäû, Ìóõòàð îíó åâäÿ àõòàðìàçäû... Ïÿíúÿðÿ-
äÿí Ìÿäèíÿýèëÿ òÿðÿô áîéëàíäû, îíóí äà èøûãëàðû éàíìûðäû...
Ñààò îíó êå÷ÿíäÿ úèääè íèýàðàí îëäó, ãîðõóðäó êè, áèðäÿí Òÿùìè-
íÿíèí áàøûíäà áèð ãÿçà îëàð. Äöç ñààò 11-äÿ áèð äÿ çÿíý åëÿäèëÿð, àñäû-
ëàð. Ìóõòàð äàùà çÿíý åëÿìèðäè. ßëáÿòòÿ, äÿñòÿéè àñàí Ìóõòàð äåéèëäè-
ñÿ... Éÿãèí êè, î äåéèëäè, áåëÿ õàñèééÿòëè àäàì äåéèëäè Ìóõòàð. ßýÿð î
äåéèëäèñÿ, “âàúèá áèð èø ö÷öí” äàùà çÿíý âóðìóðäóñà Ìóõòàð, äåìÿëè,
Òÿùìèíÿíè òàïìûøäû âÿ Çàóð äà äàùà íèýàðàí îëìàìàëûéäû. Òÿùìèíÿ-
íèí áàøûíäà ãÿçà-ôèëàí éîõ èäè.
Îí èêèíèí éàðûñûíäà ýÿëèá ÷ûõäû Òÿùìèíÿ âÿ äÿùëèçäÿ ïàëòîñóíó ÷û-
õàðàí âàõò éåíÿ òåëåôîí ñÿñëÿíäè.
Çàóð:
— Òåëåôîíó ýþòöð, — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Ñÿí ýþòöð, — äåäè.
— Ìÿí ýþòöðÿíäÿ àñûðëàð, — äåäè.
Òÿùìèíÿ éîðüóí— éîðüóí:
— Áèëèðÿì. — äåäè. ×îõ ÿçýèí ýþðöíöðäö Òÿùìèíÿ.
Òåëåôîí èñÿ ùåé ñÿñëÿíèðäè.
Çàóð:
— Ìóõòàð çÿíý åëÿìèøäè, — äåäè, — äåäè êè, âàúèá èøè âàð.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Òÿùìèíÿ àðàìëà òåëåôîíà éàíàøäû, äÿñòÿéè ãàë-
äûðäû, íÿ èñÿ åøèäèá äÿðùàë àñäû âÿ àüûð-àüûð êöðñöéÿ ÷þêäö.
Çàóð äèããÿòëÿ îíà áàõûðäû.
— Ùàðäàéäûí? — äåäè.
Òÿùìèíÿ:
— Úàíûìû ýþòöðöá ñÿíèí àíàíûí ÿëèíäÿí ãà÷ìûøäûì, — äåäè âÿ áèð-
äÿí ùþíêöðöá àüëàäû.
254
 Çàóð éåðèíäÿí äóðäó, Òÿùìèíÿéÿ éàíàøäû, ÿëëÿðèíè îíóí ÷èéèíëÿðè-
íÿ ãîéäó:
— Íÿ îëóá ñÿíÿ? — äåäè.
— Áàúàðìûðàì äàé, Çàóð, áàúàðìûðàì... Òÿíýÿ ýÿëìèøÿì. Ùÿð ýöí
ìÿíÿ çÿíý âóðóá êö÷ÿ ñþéöøëÿðèéëÿ ñþéöð, ÷èðêàá ãàëìàéûá áàøûìà
òþêìÿñèí... Ìÿíèì íÿ ýöíàùûì âàð êè, ñÿí èøäÿí ÷ûõìàã áàðÿñèíäÿ
ÿðèçÿ éàçìûñàí, ùÿ? Ìÿíèì ùå÷ õÿáÿðèì äÿ éîõ èäè áóíäàí. Àììà
àíàí ìÿíè ùÿäÿëÿéèðäè êè, ìÿùêÿìÿéÿ âåðÿúÿê, ìèëèñÿ õÿáÿð åëÿéÿ-
úÿê, äàùà íÿ áèëèì íÿ... Ìÿíèì íÿ òÿãñèðèì âàð, èëàùè? Ñÿí àëëàù, ñÿí
þëöëÿðèíèí, äèðèëÿðèíèí úàíû, ãàéûò åâèíèçÿ, Çàóð, ìÿíèì äÿ úàíûì ãóð-
òàðñûí. Ðàùàò áóðàõûí ìÿíè, ñÿí àëëàù, ñÿí äÿ, ñÿíèí àíàí äà. Äàùà ñÿá-
ðèì ÷àòìûð, ÷àòìûð ñÿáðèì, âàëëàù...
Ãà÷ûá âàííàéà ýèðäè...
Çàóð äèâàðûí îáîéëàðûíà áàõûðäû... Ùÿìèí îáîéëàðà êè, Òÿùìèíÿíèí
äåäèéèíÿ ýþðÿ, Çàóð ýÿëÿí ýöí ÷è÷ÿê à÷ìûøäûëàð, èíäè òîðøåðèí àëàãàðàí-
ëûã èøûüûíäà áó îáîéëàð òàìàì áàøãà úöð ýþðöíöðäö... Çàóð ñèãàðåò ÷ÿ-
êèðäè, úöðáÿúöð ôèêèðëÿð ýÿëèðäè áàøûíà — þçö áàðÿäÿ, Òÿùìèíÿ áàðÿäÿ,
àíàñû áàðÿäÿ äöøöíöðäö.
Òÿùìèíÿ âàííàäàí ÷ûõäû, ÿéíèíäÿ ìàâè õàëàò âàðäû âÿ ùÿìèøÿêè
êèìè ùàìàìäàí ñîíðà ñèôÿòè ñàêèò, àðõàéûí, òÿðòÿìèç èäè; åëÿ áèë áöòöí
ãàéüûëàðûíû, äÿðä-ãÿìèíè, ÿçàá-èçòèðàáëàðûíû éóéóá àòìûøäû.
Òåëåôîí ñÿñëÿíäè, Çàóð òåëåôîíà òÿðÿô àòûëäû, äÿñòÿéè ãàëäûðäû âÿ èíäè
àñûëàúàüûíû áèëäèéè ö÷öí òÿëÿñèê þçö:
— Àé àíà, àõû ñÿí íèéÿ áåëÿ åäèðñÿí? — äåéÿ áèðúÿ úöìëÿ äåäè. Õÿò-
òèí î áèðè áàøûíäà ñóñìóøäóëàð, áèð ìöääÿò áó ñöêóò äàâàì åòäè. Çàóð
éåíèäÿí ñþçÿ áàøëàìàã èñòÿéèðäè êè, ãÿôëÿòÿí äÿñòÿêäÿ áÿðêäÿí
ýöëäöëÿð — êèøè ñÿñèéëÿ áÿðêäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäèëÿð...
Çàóð äÿñòÿéè àñäû âÿ Òÿùìèíÿéÿ ùå÷ íÿ äåìÿäè. Íÿ ìÿíàñû âàðäû
áèð øåé äåìÿéèí. “Ìÿí íÿ áèëèì êèì èäè áó, — äåéÿúÿêäè Òÿùìèíÿ, —
ìÿí áöòöí òåëåôîí õóëèãàíëàðûíû òàíûéûðàì áÿéÿì?”
Áèð äÿ êè, ñîí ýöíëÿðèí áöòöí èéíÿëÿðèíäÿí, òèêàíëàðûíäàí, êöñöø-
ìÿ-äàëàøìàëàðûíäàí, òÿíÿëè ñþçëÿðèíäÿí, çÿùÿðëè àòìàúàëàðûíäàí,
øöáùÿëÿðèíäÿí, ÿñÿáèëèéèíäÿí ñîíðà èëê äÿôÿ èäè êè, Çàóð Òÿùìèíÿíè áå-
ëÿ ñàêèò, àðõàéûí ùàëäà ýþðöðäö. Ùàìàìäàí ñîíðà ùÿìèøÿêèíäÿí îíãàò
ýþçÿë èäè. Øàìïóíëà éóìóøäó ñà÷ëàðûíû, ùàíñû ìåøÿ áèòêèëÿðèíèíñÿ, ùàí-
ñû àüàú éàðïàãëàðûíûíñà ÿòðè âàðäû áó øàìïóíäà âÿ ãîõó Òÿùìèíÿíèí
ñà÷ëàðûíà, áöòöí áÿäÿíèíÿ ùîïìóøäó.
Çàóð îíó þïöøëÿðÿ ãÿðã åäèðäè, åëÿ áèëèðäè êè, èëûã áèð áàùàð ýöíö
ìåøÿäÿäèðëÿð, ÿòðàô éàøûëëûüà, ñÿðèíëèéÿ, ñûõ éàðïàãëàð àðàñûíäàí äöøÿí
255
ýöíÿø øöàëàðûíà ãÿðã îëóá, îíëàð ìÿùÿááÿòëÿðèíèí óçàã èëê ýöíëÿðè ãÿ-
äÿð áÿõòèéàð âÿ ùÿð øåéäÿí àñóäÿäèðëÿð... Òÿùìèíÿíè ñûüàëëàéûðäû, îõ-
øàéûðäû — áó íÿâàçèøëÿð, òóìàðëàð, þïöøëÿð ãóðòàðìàã áèëìèð, óçàíäûãúà-
óçàíûðäû âÿ åëÿ áèë ùÿð èêèñèíèí öðÿéèíÿ äàíìûøäû êè, áöòöí áó ÷ûëüûí-
ëûüûí àõûðûíà àç, ëàï àç ãàëûá...

***
— Ñÿêèíÿ, ÿðèçÿíè äèðåêòîðà âåðäèí?
— Éîõ, Äàäàø àëäû ìÿíäÿí.
— Äàäàø? Äàäàøûí áóðà íÿ äÿõëè âàð?
— Äåäè êè, äèðåêòîðëà þçöì äàíûøàúàì. Áèð äÿ õàùèø åëÿäè êè, îíóí
éàíûíà ýÿëÿñÿí. Äàäàøûí...
Äàäàø:
— ßøè, ñÿí áèð òîõòà ýþðÿê, — äåäè âÿ êöíúäÿêè ìàñàíûí àðõàñûíäà
îòóðìóø Ãóðáàí òÿðÿôÿ ÿéðè-ÿéðè áàõäû. — ßðèçÿí áóðäàäûð, áóäó åé,
ìÿíäÿäèð.
— Ìÿí àõû ñèçÿ éàçìàìûøàì áó ÿðèçÿíè.
— Áèëèðÿì, áèëèðÿì, àíúàã ñÿíèíëÿ áèð áàëàúà ñþùáÿòèì âàð ìÿíèì.
— Áèð äÿ òÿðñ-òÿðñ Ãóðáàí òÿðÿôÿ áàõäû. Ãóðáàí áàøûíû àøàüû ñàëûá, ýóéà
êè, þç èøèéëÿ ìÿøüóë èäè, àììà ãóëàüû äàðû äÿíëÿéèðäè. Äàäàø ÿðèçÿíè
Çàóðà óçàòäû. — Àëà áàõ, áóäóð ÿðèçÿí, ùà÷àí èñòÿñÿí, ìöäèðÿ àïàðà áè-
ëÿðñÿí. Àììà ñÿíäÿí êè÷èê áèð õàùèøèì âàð, ñÿíèíëÿ áàëàúà áèð ñþùáÿò
åäÿê, ñîíðà ùà÷àí èñòÿñÿí ýèð äèðåêòîðóí éàíûíà, äèðåêòîð ãà÷ûá åëÿìèð
êè, èøèí àõûðûíàúàí áóðäà îëàúàã — Äàäàø áèðáàøà Ãóðáàíà ìöðàúèÿò åëÿ-
äè. — Ãóðáàí, — äåäè, — áèð íå÷ÿ äÿãèãÿëèéÿ çÿùìÿò ÷ÿê ÷ûõ îòàãäàí,
ìÿíèì Çàóðëà õóäìàíè ñþùáÿòèì âàð.
Ãóðáàí ãàøãàáàüûéëà éåð ñöïöðÿ-ñöïöðÿ îòàãäàí ÷ûõäû, àììà ÷ûõ-
ìàìûøäàí ãàáàã áèð õåéëè ìàñàñûíûí ñèéèðòìÿëÿðèéëÿ ÿëëÿøäè — à÷äû,
áàüëàäû, êàüûçëàðû ñÿëèãÿéÿ ñàëäû, ýþòöðäö, ãîéäó, áèð ñþç, õåéëè îíëàðûí,
èëëàù äà Çàóðóí ÿñÿáëÿðèéëÿ îéíàäû. Íÿùàéÿò, ÷ûõäû îòàãäàí, ãàïûíû äà
þðòäö àðõàñûíúà.
Äàäàø:
— Áèëèðÿì, Çàóð, — äåäè, — ìÿíèìëÿ î ãÿäÿð äÿ àðàí éîõäóð. Ñÿáÿáèíè
äÿ áèëèðÿì. Àììà èíàí êè, ìÿí àíúàã ñÿíèí éàõøûëûüûíû èñòÿéèðÿì, ýåú-
òåç þçöí äÿ áóíó ýþðÿúÿêñÿí. Ìÿí ÿðèçÿâè àíàâûí õàùèøèéëÿ
ýþòöðìöøÿì. Î, òÿñàäöôÿí ùàðàäàíñà áèëèá âÿ ìÿíÿ çÿíý åëÿìèøäè. Ìÿ-
ñÿëÿ îíäàäûð êè, àòàí õÿñòÿëÿíèá. — Çàóð ùÿéÿúàíëà éåðèíäÿ ãóðúóõäó.
— Éîõ, éîõ íèýàðàí îëìà, åëÿ úèääè áèð øåé éîõäóð. Áèð àç òÿçéèãè
ãàëõûá, àììà ìÿí þçöì ùÿêèìëÿ äàíûøäûì, äåéèð, ãîðõóëó áèð øåé äå-
256
éèë. ßñÿáäÿíäèð, âÿññàëàì, áèð-èêè ýöí äèíúÿëÿð, ùÿð øåé þç ãàéäàñûíà
äöøÿð. Èíäè ñÿíäÿí äÿ õàùèøèì áóäóð êè, áèð-èêè ýöí ñÿáèð åëÿéÿñÿí,
àòàí åøèòìÿéèá áó ìÿñÿëÿíè, àììà åøèòñÿ, áèð àç äà ÿñÿáèëÿøÿúÿê, èí-
äèêè âÿçèééÿòèíäÿ èñÿ, þçöí áàøà äöøöðñÿí, ÿñÿáèëÿøìÿê îëìàç îíà...
Àíàí äà åëÿ áó áàðÿäÿ õàùèø åëÿìèøäè ìÿíäÿí. Ãîé àòàí ñàüàëñûí, ñîí-
ðà ÿðèçÿíè àïàð, ÷ûõûðñàí èøäÿí ÷ûõ, þçöí áèëÿðñÿí.
— Àòàì éàòûð?
— Éîõ, àíàí äåéèðäè êè, åâäÿ ýÿçèð, àììà èøÿ ÷ûõìàüà ùÿêèìëÿð
èúàçÿ âåðìèðëÿð. Ñàáàù ýåäèá äÿéÿúÿì îíà... Èñòÿéèðñÿí, ãîé áó ÿðèçÿ
äÿ ìÿíäÿ ãàëñûí, ùå÷ îëìàñà áàçàð åðòÿñèíÿúÿí ýþçëÿ. Ìÿí äàíûøäûì
äèðåêòîðëà, î ìöàâèí äÿ áèð àç çûðû àäàìäûð, ñÿíèíëÿ êîáóä äàíûøûá áèð
àç, áèëèðÿì, äèðåêòîðà äà ÷àòäûðäûì áó ìÿñÿëÿíè, äåäèì, àõû îëìàç áå-
ëÿ, áó òÿðçäÿ äàíûøìàã îëìàç áåëÿ èíúÿ ìÿòëÿáëÿð áàðÿñèíäÿ, þçö äÿ
éåíèéåòìÿ ýÿíúëÿ. Àõû éàøû-ôèëàíû äà ýÿðÿê íÿçÿðÿ àëàñàí.
Çàóð:
— Éàøûí áóðà ùå÷ äÿõëè éîõäóð, — äåäè.
— Éîõ, äåäèéèì îäóð êè, þçýÿíèí èøèíÿ áåëÿ êîáóä øÿêèëäÿ ìöäàõè-
ëÿ åòìÿê ÿäÿáñèçëèêäèð, ãàíàúàãñûçëûãäûð. Áÿéÿì áåëÿ ìÿñÿëÿíè êîáóä,
ãàáà èíçèáàò÷ûëûã éîëóéëà ùÿëë åòìÿê îëàð? Íåéëÿéÿñÿí, áåëÿ ïåçèãûðûã
àäàìëàð äà âàð äà...
Êþéíÿéèíèí òÿðëè, êèðëè áîéóíëóüó, îðà-áóðà äûüûðëàíàí ýþç áÿáÿê-
ëÿðè — áó àäàìûí áöòöí ýþðêÿìè Çàóðóí öðÿéèíè áóëàíäûðûðäû. ßëëÿðè
íåúÿ äÿ ýþäÿêäèð, áàðìàãëàðû íåúÿ äÿ ãûñàäûð, èëàùè, åëÿ áèë èëê äÿôÿ èäè
ýþðöðäö îíóí ýþäÿê áàðìàãëàðûíû.
Çàóð àéàüà ãàëõäû:
— Éàõøû, — äåäè, — áàçàð åðòÿñèíÿúÿí ýþçëÿéÿðÿì.
Äàäàø:
— Îòóð, — äåäè, — ñÿíÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþçöì äÿ âàð. Àììà õàùèø
åëÿéèðÿì àõûðàúàí äèíëÿéÿñÿí... Äöíÿí Òÿùìèíÿéëÿ äàíûøìûøûã. — Áó
úöìëÿíè áèðíÿôÿñÿ äåäè, åëÿ áèë ãîðõóðäó êè, Çàóð àüçûíäàí âóðàð, äó-
ðóá ÷ûõûá ýåäÿð, ñþùáÿòëÿðè éàðûì÷ûã ãàëàð. — Äöíÿí áöòöí àõøàìû Òÿù-
ìèíÿéëÿ ñþùáÿò åëÿìèøèê. Àììà öðÿéèíÿ àéðû áèð øåé ýÿëìÿñèí, ùà...
Çàóð, íÿäÿíñÿ, àíúàã Äàäàøûí ýþäÿê áàðìàãëàðû ùàããûíäà, ýþäÿê
ÿëëÿðè ùàããûíäà äöøöíöðäö, áåëÿ ýþäÿê ÿëëÿðëÿ Òÿùìèíÿíè íåúÿ ãóúàã-
ëàìàã îëàðäû, èëàùè?
— Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿíèì îíà ìöíàñèáÿòèìè. Íÿ îëóðñà-îëñóí, ìÿíèì
îíà ìöÿééÿí ðÿüáÿòèì âàð âÿ áèð ÷îõ éàõøû úÿùÿòëÿð ýþðöðÿì îíäà.
“Ýþäÿêäè ÿëëÿðè äÿ, áàðìàãëàðû äà, éàìàí ýþäÿêäèð”. Çàóð áèð êÿë-
ìÿ äèíèá äàíûøìûðäû.
257
 — Ùÿ, ñþçöì îäóð êè, äöíÿí Òÿùìèíÿéÿ çÿíý åëÿäèì, ýþðöøäöê âÿ
ùÿð øåé áàðÿñèíäÿ ÿòðàôëû äàíûøäûã... Çàóð, èíàí ìÿíÿ, ñèçèí àðàíûçäà íÿ
îëóáñà, îëóá êå÷èá, ùÿð øåé áèòèá, ùÿð øåé ãóðòàðûá. Òÿùìèíÿ àðòûã áàøà
äöøöá áóíó, ñÿí äÿ áèð àçäàí áàøà äöøÿúÿêñÿí, àììà áèð àç ýåú áàøà
äöøÿúÿêñÿí âÿ î âàõòà ãÿäÿð äÿ ùÿì þçöí ÿçàá ÷ÿêÿúÿêñÿí, ùÿì äÿ
áàøãàëàðûíà, î úöìëÿäÿí àòàíëà àíàíà ÿçèééÿò âåðÿúÿêñÿí... Õàùèø åäè-
ðÿì ñþçöìö êÿñìÿ, àõûðàúàí äèíëÿ ìÿíè. Ìÿí ùÿð øåéè áàøà äöøöðÿì,
— ðàñò ýÿëìèñèíèç áèð-áèðèíèçÿ, áÿéÿíìèñèç áèð-áèðèíèçè, áàüëàíìûñûç
áèð-áèðèíèçÿ, ìÿùÿááÿò äåéèðñÿí áóíà, ñåâýè äåéèðñÿí, íÿ äåéèðñÿí äå,
ñþçöì éîõäóð. Èêèíèç äÿ úàâàíñûíûç, ñàüëàìñûíûç, ýþçÿë-ýþé÷ÿêñèíèç,
áèð-áèðèíèçè úÿëá åòìèñèíèç, íÿ ýöíàù âàð êè, áóíäà?.. Áèëèðÿì, ùàìûñûí
áèëèðÿì. Ìîñêâàäà äà îëìóñóç áèð éåðäÿ, èíäè Áàêûäà äà áèð ìÿíçèëäÿ
éàøàéûðñûíûç. Àììà îüóë, èíàí ìÿíÿ, áèð ýöí ùÿð øåé ñîíà éåòèð, ÿí ÷ûë-
üûí åùòèðàñ áåëÿ áèòèá òöêÿíèð âÿ ÿýÿð êèøèéëÿ ãàäûíû åùòèðàñäàí áàøãà
ùå÷ íÿ áàüëàìûðñà — éÿíè àèëÿéëÿ, óøàãëàðëà, íèêàùëà áàüëû äåéèëëÿðñÿ —
îíäà áó úöð ÿëàãÿ åëÿ áèð äÿùøÿòëè èøýÿíúÿéÿ ÷åâðèëèð êè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Çàóð Äàäàøûí íèòãèíäÿêè ùÿð ÷àëàðû éàõøûúà äóéóðäó; åøãäÿí, ìÿ-
ùÿááÿòäÿí äàíûøàíäà — ðèøõÿíäèíè, ýÿíúëèêäÿí, ýþçÿëëèêäÿí äàíûøàíäà
— ùÿñÿäèíè, àðàëàðûíäà ùÿð øåéèí áèòèá-òöêÿíìÿñèíäÿí äàíûøàíäà — äóé-
äóüó ëÿççÿòè — ùÿð øåéè, ùÿð øåéè ãàâðàéûðäû. Çàóð îíó äà áèëèðäè êè, áó
àüñàããàë òÿìêèíè, áó ùÿëèì äàíûøûã, áó þéöä-íÿñèùÿò — ùàìûñû åéíè áèð
ìÿãñÿäÿ éþíÿëìèøäè: Çàóðó ñûíäûðìàã, ãûðìàã, ðàì åòìÿê — ùÿäÿëÿðëÿ,
òÿíÿëÿðëÿ, èíçèáàòè òÿäáèðëÿðëÿ íàèë îëà áèëìÿäèêëÿðèíÿ Äàäàøûí õÿáèñ
ìöäðèêëèéèëÿ, ìþòÿáÿð ìÿñëÿùÿòëÿðèéëÿ, ìöëàéèì ðÿôòàðûéëà ÷àòìàã èñ-
òÿéèðäèëÿð. ßí äÿùøÿòëèñè áó äà äåéèëäè. ßí äÿùøÿòëèñè î èäè êè, ãÿëáèíèí
äÿðèíëèêëÿðèíäÿ Çàóð, Äàäàøûí ñþçëÿðèíäÿêè ùÿãèãÿòè äóéóðäó, áèëèðäè
îíóí äåäèêëÿðè äöçäöð, äîüðóäóð, àìàíñûç, ÷ûëïàã âÿ éåýàíÿ ùÿãèãÿò-
äèð. Áèðúÿ øåéè áèëìèðäè — áöòöí áóíëàðû, åùòèðàñûí áèòèá-òöêÿíäèéèíè, áèðýÿ
ùÿéàòëàðûíûí èøýÿíúÿéÿ ÷åâðèëäèéèíè Äàäàøà Òÿùìèíÿ þçöìö äàíûøìûø-
äû, éàõóä Äàäàøûí þç ýöìàíëàðû, ÷èí ÷ûõìûø ôÿðçèééÿëÿðè èäè? — Ùÿð ùàë-
äà äöíÿí Òÿùìèíÿíèí Äàäàøëà ýþðöøìÿñèíÿ øÿêê-øöáùÿ îëà áèëìÿçäè.
— Ùÿð øåé ñÿíÿ áåëÿ äÿùøÿòëè ôàúèÿ êèìè ýþðöíìÿñèí å, — äåäè.
— Äöíéàíûí àõûðû áèëìÿ ùÿð øåéè. Ñÿíèí þìðöíöí ñîíó äåéèë êè áó, îëñà-
îëñà àíúàã áèð åïèçîäóäóð. Ùÿéàò áèëèðñÿí íÿ óçóíäóð. Çàóð, éàëàí äå-
éèðëÿð, ãûñà äåéèë þìöð, áèç ÷îõ éàøàéûðûã, ëàï ÷îõ, î ãÿäÿð, î ãÿäÿð øåé
ýþðöá áèëèðèê, î ãÿäÿð øåéäÿí êå÷èðèê êè, ùÿéàòûìûç áîéó ùÿð úöðÿ áÿðêÿ-
áîøà äöøöðöê, äöíéàíû, íåúÿ äåéÿðëÿð, ÿìÿëëè-áàøëû äèøèìèçÿ âóðóðóã.
Èíäè àéðûëñàíûç, þìðöíöçöí áó ýöíëÿðèíè ùÿìèøÿ õîø áèð òÿÿññöôëÿ,
éöíýöë áèð ãöññÿéëÿ éàä åäÿúÿêñèíèç, øèðèí áèð éóõó êèìè, àììà ÿëàãÿ-
258
íèç äàâàì åòñÿ, áó, ÿìÿëëè-áàøëû ÿçàá-ÿçèééÿòÿ ÷åâðèëÿúÿê... Òûõ äå-
éèíúÿ éåéèá òîõëóã åëÿìÿêäÿíñÿ, ùÿð øåéäÿí áèð áàëàúà äîéìàìàüûí
þçýÿ ëÿççÿòè âàð, èíàí ìÿíÿ. — Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Äàäàø ýöëöìñöíäö
âÿ áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Çàóðóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà ùà÷àíñà ýþðäöéö áèð
ñÿùíÿ úàíëàíäû: Äàäàø òîïïóø, ýþäÿê áàðìàãëàðûéëà ñîéóòìà òîéóüó
ïàðàëàéûð, àüçûíûí è÷èíÿ áàñûð, ùàâà äà èñòèäèð, òÿð âÿ éàü áèð-áèðèíÿ ãà-
ðûøûá àõûð ÷ÿíÿñèíäÿí áîüàçûíà, ÷èðêëè áîéóíëóüóíóí àðäûíà, áîüàçûíà,
äþøöíÿ, ñèíÿñèíÿ...
Çàóð àéàüà äóðäó, éåíÿ äÿ êÿëìÿ êÿñìÿäÿí ãàïûéà òÿðÿô àääûì-
ëàäè. Äàäàø îíóí àðõàñûíúà:
— Áóýöíäÿ, ñàáàùäà áèð àòàíà áàø ÷ÿê, — äåäè. — Î ñààò áöòöí àçàð-
áåçàðû êå÷èá ýåäÿúÿê...

Îí èêèícè ôÿñèë
Ôÿòùè-ìåéõàíÿ ö÷öí îõóéàëûì ôàòèùÿëÿð
Îëà êèì, öçöìöçÿ à÷ûëà áèð áàüëû ãàïó.

Íÿøðèééàòäàí ÷ûõûá éàâàø-éàâàø êö÷ÿëÿðëÿ àääûìëàìàüà áàøëàäû.

Åâëÿðèíÿ ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Þç-þçöíÿ àúû-àúû ýöëäö: “åâèìèçÿ...” Ìÿýÿð
îíóí åâè âàðäû? Îíóí “åâèì” äåäèéè éåð — Ìàíàôûí ñàáèã ìÿíçèëèéäè.
×àëûøäû êè, áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿñèí. Àéðû øåéëÿð áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ
úÿùä åòäè âÿ áèðäÿí äóéäó êè, éàìàíúà àúûá, Òÿùìèíÿíèí ìÿòáÿõèíè
õàòûðëàäû, äöøöíäö êè, åâÿ ýåòñÿ Òÿùìèíÿ íàùàð ãûçäûðûá ãàáàüûíà ãî-
éàúàã. Çàóð äà äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éåéÿúÿê, ùå÷ áèðèñè áèð êÿëìÿ äÿ äà-
íûøìàéàúàã, ÷öíêè èêèñè äÿ áèëÿúÿê êè, äàíûøàúàãëàðû ùÿð áèð ñþùáÿò ýåú-
òåç äàâà-äàëàøëà íÿòèúÿëÿíÿúÿê âÿ ùÿì äÿ êè, áó äàâà-äàëàø, éÿãèí êè,
àõûðûíúû ñàâàøëàðû îëàúàã... Éàõóä äàëàøìàñàëàð, åëÿ-áåëÿ äàíûøñàëàð,
áèð-áèðèíè àíëàìàüà, áàøà äöøìÿéÿ ÷àëûøñàëàð, âÿçèééÿòëÿðèíè, ùàëëàðûíû,
ùèññëÿðèíè, ôèêèðëÿðèíè áèð-áèðèëÿðèíÿ ñàêèò âÿ òÿìêèíëÿ èçàù åòñÿëÿð áåëÿ,
áóíóí äà éåýàíÿ íÿòèúÿñè àéðûëûã îëàúàã, ùÿð èêèñè ìöòëÿã áó ãÿðàðà ýÿ-
ëÿúÿêäè — àéðûëìàëûéûã...
Òðîëëåéáóñà ìèíìÿäè, éîëóíó áóëâàðäàí ñàëäû. Áóëâàð àäàìñûç èäè.
Ùàâàëàð ïèñ êå÷ìèðäè, àüàúëàð òàìàì ÷ûëïàã îëìàñàéäû, àäàìà åëÿ ýÿ-
ëÿðäè êè, ïàéûç òÿçÿúÿ ýèðèá. Àììà ïàéûçûí ñîí àéû, ãûøûí ÿââÿëè îëìàñû
éàëíûç àüàúëàðûí éàëûí áóäàãëàðûíäàí äåéèë, ùÿì äÿ ùàâàíûí ÷îõ òåç ãà-
ðàëìàñûíäàí ìÿëóì îëóðäó. Àäàìëàð èäàðÿëÿðèíäÿí ÷ûõàíäà ùÿëÿ èøûã
èäè, àììà åâëÿðèíÿ éîëëàíàðêÿí ùàðàäàñà — òðîëëåéáóñóí, àâòîáóñóí
è÷èíäÿ — ãàðàíëûã îíëàðû ùàãëàéûðäû. Áó êå÷èä, õöñóñèëÿ ìåòðî ñÿðíèøèí-
259
ëÿðè ö÷öí êÿñêèí èäè. Èøûã êå÷èääÿí éåðèí àëòûíà åíèð, þç äàéàíàúàãëàðûí-
äà éåð öçöíÿ ãàëõàíäà èñÿ ãàòû ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóø øÿùÿðÿ ÷ûõûðäûëàð...
Çàóð áóëâàðëà àääûìëàéûðäû. Ñàùèë õèéàáàíûíà ñÿïÿëÿíìèø øöøÿ êà-
áàáõàíàëàðûí, ÷àéõàíàëàðûí, ãóòàáõàíàëàðûí ìåùðÿì âÿ ìöëàéèì ÷ûðàã-
ëàðû ÿòðàôà èøûã ÷èëÿéèðäè. Áó øöøÿ éåìÿêõàíàëàðäà — àêâàðèóì è÷èíäÿé-
ìèøëÿð êèìè — òÿêäÿíáèð àäàìëàð îòóðìóøäó, åëÿ áèë èøûüûí, èñòèíèí áàøû-
íà éûüûøìûøäûëàð, éàâàø-éàâàø ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Ùå÷ áóðàäàí ÷ûõìàãëà-
ðû ýÿëìèðäè. Îúàã áàøû êèìè úÿëáåäèúè èäè áó ìÿúëèñëÿð. Áÿçÿí èíñàí éàä
øÿùÿðèí îòåëëÿðèíäÿ áåëÿ èñòè íÿôÿñÿ, öíñèééÿòÿ, òÿìàñà åùòèéàú äóéóð —
ùÿì èíñàíëàðûí è÷èíäÿñÿí, ùÿì äÿ àðàëûñàí îíëàðäàí — ùå÷ êÿñè òàíûìûð-
ñàí, ñÿíè äÿ ùå÷ êÿñ òàíûìûð, àììà ùÿð ùàëäà, ùàðàäàñà ëàï éàõûíäà
ùÿéàíëàðûí âàð — áàøãà èíñàíëàð — ñþùáÿò åòìÿê, ñîðüó-ñóàëà òóòóëìàã,
úàâàá âåðìÿê ìÿúáóðèéÿòè äÿ éîõäóð, åéíè çàìàíäà èëûã ùÿíèðòèëÿðè
÷àòûð ñÿíÿ...
Êàáàáõàíàíûí áîðóñóíäàí òöñòö ÷ûõûðäû, ëÿççÿòëè èéëÿð ýÿëèðäè, Çàóð
äà éîëóíäàí áóðóëóá êàáàáõàíàéà òÿðÿô àääûìëàäû.
Àäàì àç èäè. Äþðä íÿôÿð äÿì êèøè áèð-áèðèéëÿ ãûçüûí ìöáàùèñÿéÿ
ýèðèøìèøäè, áèð-áèðèíÿ èñáàò åëÿìÿê èñòÿéèðäèëÿð êè, äîüðóäóð, ßùìÿäîâ
ÿúëàôûí áèðèéäè, àììà Àüàéåâ îíäàí äà áåòÿðäèð.
Áàøãà áèð ìàñàíûí äàëûíäà èêè íÿôÿð ýÿíú îüëàí, êöíúäÿêè äþð-
äöíúö ñòîëóí àðäûíäà èñÿ úàâàí îüëàíëà ãûç ÿéëÿøìèøäèëÿð.
Çàóð àðõàñû ãàïûéà îòóðäó. Ïèøòàõòàíûí àðõàñûíäàêû áóôåò÷è ðàäèîúè-
ùàçû ãóðäàëàéûðäû, íÿùàéÿò, êîíñåðò âåðÿí Èðàí ñòàíñèéàñûíû òàïäû... Èêè
áàøãà õèäìÿò÷è ìÿòáÿõ ãàïûñûíûí àüçûíäà ìûðò âóðóðäó. Çàóð õåéëè
îòóðäó, íÿùàéÿò, õèäìÿò÷èëÿðäÿí áèðè òÿëÿñìÿäÿí éàíàøäû. Çàóð êàáàá
âÿ èêè éöç ãðàì àðàã ñèôàðèø âåðäè. Áèð àçäàí ñîíðà õèäìÿò÷è ýþéÿðòè,
ïåíäèð, áèð øöøÿ “Áàäàìëû”, öñòöíÿ õàø-õàø ñÿïèëìèø ÷þðÿê âÿ êè÷èê àð-
ìóäó ãðàôèíäÿ àðàã ýÿòèðäè.
Çàóð àðàüû ãàëûí ÷àïìà ñòÿêàíà ñöçäö, áèð ãóðòóìà áàøûíà ÷ÿêäè...
Àú ãàðíûíà è÷äèéè àðàã äÿðùàë òÿñèðèíè ýþñòÿðäè. Çàóðóí áåéíè éöíýöëúÿ
äóìàíëàíäû âÿ êè÷èê êàáàáõàíàíûí, ýóð èøûãëû åëåêòðèê ãûçäûðûúûñûéëà
éàõøûúà èñèäèëìèø áó øöøÿ îòàüûí ìÿùðÿìëèéè, øöøÿëÿðèí àðõàñûíäàêû
ýåúÿéÿ, ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóø áóëâàðûí, àüûð, ãàòû, çöëìÿò äÿíèçèí éà-
õûíëûüû — ùàìûñû áèðëèêäÿ Çàóðóí öðÿéèíè ðèããÿòÿ ýÿòèðäè: åëÿ áèë êè, áóð-
äà ÿéëÿøÿí àäàìëàð äà, õèäìÿò÷èëÿð äÿ, êþê áóôåò÷è äÿ îíà ÿçèç âÿ äîü-
ìà îëäóëàð. Ïèøòàõòàíûí àðäûíäàêû äèâàðà çèëëÿäè ýþçëÿðèíè — äèâàðà
“Îãîíéîê"äàí êÿñèëìèø ðÿíýëè ðåïðîäóêñèéàëàð, Çåéíÿá Õàíëàðîâàíûí
âÿ Ìöñëöì Ìàãîìàéåâèí ïîðòðåòëÿðè, Ñòàëèíèí ýåíåðàëèññèìóñ ôîðìà-
ñûíäà, ùàáåëÿ àíàñû âÿ îüëóéëà áèðëèêäÿ øÿêèëëÿðè, “Íåôò÷è” ôóòáîë÷óëàðû-
260
íûí ôîòîëàðû âóðóëìóøäó... Áèð íå÷ÿ êèíîàêòðèñàíûí øÿêèëëÿðè äÿ âàðäû
äèâàðäà, àäëàðûíû áèëìÿñÿ äÿ ñèôÿòëÿðè òàíûø ýÿëèðäè Çàóðà. Çàóð úÿùä
åëÿéèá îíëàðû ùàíñû ôèëìëÿðäÿ ýþðäöéöíö äÿ éàäà ñàëà áèëÿðäè. Ëåíàíû,
Ìîñêâàäà êèíî åâèíäÿ òàíûø îëäóüó Ëåíàíû òàíûäû, äÿðùàë äà Ìîñêâà
ñÿðýöçÿøòëÿðè éàäûíà äöøäö. Ìóõòàðû õàòûðëàäû âÿ åëÿ áó âàõò ãóëàüûíûí
äèáèíäÿ òàíûø áèð ñÿñäÿí äèêñèíäè:
— Àé ñèçè õîø ýþðìöøöê.
Áàøûíû ãàëäûðäû âÿ ìàñàñûíûí éàíûíäà äàéàíìûø ýöëöìñöíÿí àäàìû
ýþðäö — Ìóõòàð Ìÿùÿððÿìîâ èäè... Ãÿðèáÿ òÿñàäöô èäè. Ñàíêè Ìóõòàð
Çàóðóí ôèêèðëÿðèíäÿí úàíëàíûá ÷ûõìûø, ùàíñû úèíèí ÿìðèéëÿñÿ ïåéäà îë-
ìóøäó åëÿ áèë... Çàóð àéàüà ãàëõäû, ÿë âåðèá ýþðöøäöëÿð.
— Áóéóðóí, ÿéëÿøèí, — äåäè. Ìóõòàð äÿðùàë ñòóë ÷ÿêèá îòóðäó.
— Åëÿ èíäèúÿ ñèçÿ çÿíý âóðìàã èñòÿéèðäèì, — äåäè.
— Áèçÿ, éÿíè Òÿùìèíÿéÿ, — äåéÿ äÿãèãëÿøäèðäè Çàóð.
Ìóõòàð éöíýöëúÿ ýöëöìñöíäö.
— Éîõ, ìÿùç ñèçÿ, — äåäè, — Òÿùìèíÿéëÿ òåëåôîíëà äàíûøäûì, äåäè
êè, ùÿëÿ èøäÿí ãàéûòìàìûñûíûç, èíäèëÿðäÿ ýÿëÿðñèíèç...
Çàóð “Íåúÿ äÿ àðõàéûíäûð Òÿùìèíÿ, — äåéÿ äöøöíäö, — íåúÿ äÿ àð-
õàéûíäûð êè, ìöòëÿã èíäèëÿðäÿ ýÿëÿúÿì”.
— Ñèç äÿ äåìÿ, áóðàäà — êàáàáõàíàäà êåôäÿñèíèç — Ìóõòàð àðàã
ãðàôèíèíÿ èøàðÿ åëÿäè.
Çàóð ýöëöìñöíäö, àðàãäàí þç ñòÿêàíûíà âÿ èêèíúè òÿìèç ÷àïìà ñòÿ-
êàíà Ìóõòàð ö÷öí ñöçäö.
Ìóõòàð:
— Çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí, — äåäè. — Ìÿí áó ñààò äåéÿðÿì ýÿòèðÿðëÿð.
Àðèô! — äåéÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðäû.
Õèäìÿò÷è äÿðùàë ýÿëäè. Êþê áóôåò÷è äÿ Ìóõòàðûí ñÿñèíè åøèäèá ïèø-
òàõòàíûí àðõàñûíäàí áàøûíû éåëëÿäè, ùàë-ÿùâàë òóòäó.
Àðèô:
— Ìóõòàð ìöÿëëèì õîø ýÿëèá, — äåäè. — ×îõäàíäû ýþðöíìöðñöç?
Ìóõòàð:
— Èø ÷îõäóð, — äåäè. — Áÿñ Íàäèð ùàíû?
— Íàäèð èíäè ýÿëÿð. Áèç áóðäàéûã äà, íÿ ãóëëóüóíóç âàð, áóéóðóí.
— Éàõøû, áèð è÷-ãîâóðìà äöçÿëò áèçèì÷öí, èêè øèø äÿ ãàáûðüàéëà àü
ÿòäÿí êàáàá ÷ÿê.
— Áàø öñòÿ!.. Íÿ è÷ÿúÿêñèç?
— Éîõ, âåðèëèøèì âàð, è÷ìÿéÿúÿéÿì ìÿí... Éàõøû, äàé êå÷èá, èêè éöç
àðàã ýÿòèð. Çàóð ìöÿëëèìëÿ áèðòÿùÿð ùÿçìè-ðàáåäÿí êå÷èðÿðèê...
Õèäìÿò÷è ýåòäè. Ìóõòàð:
261
 — Íàäèð áóðàíûí áþéöéöäöð, — äåäè. — Ãÿðèáÿ îüëàíäûð.
Çàóð:
— Ìÿíè íèéÿ àõòàðûðäûíûç êè? — äåéÿ ñîðóøäó.
Ìóõòàð úàâàá âåðÿ áèëìÿäè, Çàóðóí áàøûíûí öñòöíäÿí èíäèúÿ à÷ûë-
ìûø ãàïû òÿðÿôÿ áàõûðäû. Ñîíðà àéàüà äóðäó.
— Ùÿ, — äåäè, — àäûíû ÷ÿê, ãóëàüûíû áóð, Íàäèð ìöÿëëèì þçö äÿ òÿø-
ðèô áóéóðäó.
Çàóð äà ÷åâðèëäè âÿ ãàïûäàêû ïîòàáîé, éåêÿãàðûí, ãûðìûçûéàíàã êè-
øèíè ýþðäö.
Íàäèð Ìóõòàðû ýþðöá äèøëÿðèíè àüàðäûðäû, äàùà äîüðóñó, äèøëÿðèíè
àüàðäà áèëìÿçäè, ÷öíêè áöòöí äèøëÿðè ãûçûëäàí èäè... Òÿëÿñèê îíëàðà òÿðÿô
ýÿëäè.
— Àé Ìóõòàð ìöÿëëèì õîø ýÿëèá áèçèì òÿðÿôëÿðÿ... ×îõäàíäû ýþðöí-
ìöðñÿí, à êèøè?
Ìóõòàð:
— Òàíûø îë, — äåäè. — Çàóð ìÿíèì äîñòóìäóð.
Íàäèð ðàçûëûãëà áàøûíû òÿðïÿòäè, Ìóõòàðûí äîñòó îëìàñû Çàóðó îíóí
ýþçëÿðèíäÿ åëÿ áèë áèð íå÷ÿ ìÿðòÿáÿ óúàëòìûøäû.
— Íÿ âàð, íÿ éîõ, àé Ìóõòàð ìöÿëëèì?.. Áàõûðûã, èçëÿéèðèê èøèâèçè...
Ùÿì ñåâèíèðèê, ùÿì ùÿñÿä àïàðûðûã.
Ìóõòàð:
— Íÿéÿ ñåâèíèðñÿí âÿ íÿéÿ ùÿñÿä ÷ÿêèðñÿí êè? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
— Ùÿ, áóíëàðû áó ñààòúà áèðúÿ-áèðúÿ ñÿíÿ äåéÿúÿéÿì. — Íàäèð éîüóí
áîéíóíó ÷åâèðìÿäÿí áàðìàãëàðûéëà ÷èéíèíèí öñòöíäÿí ÷ûðòìà ÷àëäû âÿ
õèäìÿò÷è Àðèô äÿðùàë îíëàðà éàíàøäû. Ìóõòàðûí ñèôàðèø âåðäèéè è÷-ãîâóð-
ìàíû, àðàüû äà ýÿòèðìèøäè... Íàäèð ýþçóúó òàâàéà áàõûá Àðèôäÿí ñîðóøäó:
— Î ÿòäÿíäèð?
Àðèô:
— Åéèá ñþçäöð êè, Íàäèð ãÿäÿø, — äåäè. — Áèç áÿéÿì àäàìûìûçû òà-
íûìûðûã? Ìóõòàð ìöÿëëèìÿ ùàìûìûçûí ùþðìÿòè âàð, — Íàäèðèí
ìÿìíóí-ìÿìíóí äîäàüû ãà÷äû, àììà ñîíðà ãðàôèíäÿêè àðàüû ýþðöá
ãàøëàðûíû ÷àòäû.
— Áó íÿäèð áÿñ? — äåäè.
Ìóõòàð öçðõàùëûã åäèðìèø êèìè:
— Èøèì âàð, Íàäèð, ýåòìÿëèéÿì, — äåäè.
Íàäèð:
— Éîõ, úàíûì÷öí, öðÿéèìÿ òîõóíàðñàí, — äåäè âÿ ñîíðà Àðèôÿ
ìöðàúèÿòëÿ, — óáåðèòå åòó ìåíçóðêó, — äåéÿ ÿëàâÿ åòäè. — Î äöíÿíêè
åêñòðàëàðäàí ùÿëÿëèê áèð øöøÿ ýÿòèð, áèðèí äÿ ãîé õîëîäåëíèêÿ... Îðäà õî-
262
ëîäåëíèêäÿ ïèâÿ âàð å, áèëèðñÿí ùàíñûíäàí äåéèðÿì äÿ, îíäàí äà ùÿëÿëèê
ö÷-äþðä øöøÿ ýÿòèð áóðà, äàëûñûíà áàõàðûã.
Àðèô òàïøûðûüû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ýåòäè âÿ Íàäèð òÿìêèíëÿ êàáàáõà-
íàäàêû àäàìëàðà ýþç ýÿçäèðäè.
— Áåëÿ-áåëÿ èøëÿð, Ìóõòàð ìöÿëëèì, — äåäè.
Àðèô áåø øöøÿ ÷åõ ïèâÿñè ýÿòèðÿíäÿ Ìóõòàð:
— Áàõ áó îëìàäû äà, — äåäè. — Êþùíÿ äîñòëàðû éàääàí ÷ûõàðäûðñàí.
Íàäèð:
— Úàíûì÷öí, Íàäèðèí þëìöøöíÿ äöíÿí àõøàì àëìûøûã îí éåøèê, åëÿ
áó ýöí ñÿíÿ çÿíý âóðìàã èñòÿéèðäèì, þçöí þç àéàüûíà ýÿëèá ÷ûõäûí. Áèð
ãóòóñóíó ìÿõñóñè ñÿíöí÷öí àéûðìûøàì, áèëèðÿì àõû ÷åõ ïèâÿñèíèí áà-
çûñàí ìÿíèì êèìè, èñòÿéèðñÿí áàõ åëÿ èíäè ýþòöð àïàð.
— Éîõ, èíäè èøÿ ýåäèðÿì, àììà ñàáàù ñÿùÿð ýÿëèá àïàðàúàì.
— ßøè, íÿ çÿùìÿò ÷ÿêèðñÿí, þçöì ýþíäÿðÿðÿì åâèíÿ.
Àðèô ãûðìûçû “Åêñòðà” åòèêåòëè àðàã øöøÿñèíè à÷äû, òÿçÿ ýÿòèðäèéè ö÷
íàçèê ãÿäÿùÿ ñöçäö âÿ ýåòäè.
Íàäèð:
— Ùÿ, Ìóõòàð ìöÿëëèì, ñîðóøóðñàí êè, íèéÿ ñåâèíèðÿì, íèéÿ ùÿñÿä
÷ÿêèðÿì, ùÿ? — äåäè.
Ìóõòàð àðòûã óíóòìóøäó áó ñþùáÿòè, àììà Íàäèð òÿìêèíëÿ þç ôèê-
ðèíè øÿðù åëÿìÿéÿ áàøëàäû:
— Îíà ýþðÿ ñåâèíèðèê êè, Ìóõòàð ìöÿëëèì, ñèç áèçèì ôÿõðèìèçñèç,
áàøûìûçûí óúàëûüûñûíûç... Ñèç — ñÿíÿò àäàìëàðû — áèçèì éîëóìóçäà ÷àëû-
øûðñûç, áèçèì çþâãöìöçÿ ãèäà âåðèðñèç, îäóð êè, áèçèì äÿ áîðúóìóçäóð
êè, ñèçÿ ùÿð úöð ùþðìÿò åëÿéÿê íå÷èí êè, ñèç áèçèì ôÿõðèìèçñèíèç... Î êè,
ãàëäû ùÿñÿä ÷ÿêìÿê ìÿñÿëÿñèíÿ, ùÿ, áóðäà ìÿñÿëÿ áèð àç áàøãà úöðäöð.
Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, àõû áèç äÿ áàõûðûã áó òåëåâèçîðà äà. Åâäÿ ö÷ äÿíÿñè
âàðûìäûð ìÿíèì — óøàãëàðûì êþïÿê óøàãëàðû åëÿ àíúàã Ìîñêâàéà áàõ-
ìàã èñòÿéèðëÿð, ìÿíè áÿéÿíìèðëÿð, ðóñúà, äåéèðëÿð ñÿùâ äàíûøûðñàí, ïà-
ïà, ÿëÿ ñàëûá äîëàéûðëàð ìÿíè, èò óøàüû, ùÿ, ñþçöì îíäà äåéèë, áèð ñþç, àë-
ìûøàì îíëàð÷öí òåëåâèçîð êè, áàõûí íÿ ãÿäÿð êåôèíèçäèð Ìîñêâàéà: úà-
çà-ìàçà ãóëàã àñûí, àììà ìÿíèìêè Áàêûäûð — áèçèì î êîìåäèéà àðòè-
ñòëÿðèìèç âàð å, âàëëàù, îíëàðû äöíéàíûí ùå÷ áèð Ðàéêèíèíÿ-çàäà äÿéèø-
ìÿðÿì... Àðâàä äà êè, áÿäáÿõòèí ãûçû áöòöí ýöíö ìÿòáÿõäÿ ÿëëÿøèð,
îäóð êè, éàçûãäûð äà, òåëåâèçîðóí áèð äÿíÿñèí äÿ àëûá ãîéìóøàì îíóí-
÷öí ìÿòáÿõÿ, ãîé ñîüàí ñîéà-ñîéà áàõñûí þçöé÷öí, êåô ÷ÿêñèí, ìÿí
þëöì, íåúÿ ñþçäöð, ùÿ? Ùà, ùà, ùà! Áóðäà èøäÿ äÿ òåëåâèçîðóì âàð,
ìÿòáÿõèí äàëûíäà, îðäà áèð áàëàúà õóäìàíè îòàüûì âàð, — íÿäÿíñÿ,
Ìóõòàðà ýþç âóðäó, — àé ñÿíè, Ìóõòàð ìöÿëëèì, éàìàí àðèô àäàìñàí,
263
òöêö-òöêäÿí ñå÷èðñÿí, ùÿ òåëåâèçîðóí áèðèí äÿ ãîéìóøàì îðà, ùÿðäÿí
áàõûðàì þçöì÷öí áàëà-áàëà... Ùÿ, ñþçöìöí úàíû îäóð êè, ùÿðäÿí áàõû-
ðàì òåëåâèçîðà, ýþðöðÿì àäÿ, áó íÿ èøäèð áåëÿ, åëÿ êè, éàçäûëàð âåðèëèøèí
ðåæèññîðó Ìóõòàð Ìÿùÿððÿìîâ — ìöòëÿã áèð òÿçÿ ìàìëûìàòàí úàíàí ÷û-
õàñûäûð åêðàíà. Äåéèðÿì, äèíìÿ, Ìóõòàð ìöÿëëèìèí òÿçÿ øèêàðûäûð áó...
èíäè äèêòîðäóð, àðòèñêàäûð, îõóéàíäûð — ùÿð ùàëäà ùÿìèøÿ áèð òÿçÿñèíè, ñâå-
æèñèíè, áåëÿ íåúÿ äåéÿðëÿð, òàâàäà òÿçÿ ãûçàðäûëìûøûí ÷ûõàðûð Ìóõòàð ìöÿë-
ëèì... Èíäè þçöí äå, ùÿñÿä ÷ÿêìÿéÿñÿí, íåéëÿéÿñÿí, áèç äåéèð, äÿðèäÿí-
ãàáûãäàí ÷ûõûðûã êè, áèð áåëÿ úàíàëàí àôÿòëÿ òàíûø îëàã, àììà Ìóõòàð
ìöÿëëèì åëÿ ýöíöíö áó úöð äèëáÿðëÿðèí è÷èíäÿ êå÷èðèð. Ìÿí þëöì, íåúÿ
ñþçäöð? ßøè, âóð áóðà ýþðÿê, àé Ìóõòàð ìöÿëëèì, ùàëàë õîøóí îëñóí,
äöíéà äåéèð, áåø ýöíäöð, áàúàðàíà úàí ãóðáàí... âóð áóðà...
Ìóõòàð Íàäèðèí ÿëèíÿ áèð áàëàúà òîõóíäó. Íàäèð:
— Îäóð êè, äåéèðÿì, ãàëäûðàã áó áàäÿëÿðè ñÿíèí ñàüëûüûíà, Ìóõòàð
ìöÿëëèì. Þìðöâöí àõûðûíàúàí åëÿ-áåëÿ êåôäÿ-äàìàãäà éàøàéàñàí.
Áèç äÿ ñÿíèí êþëýÿíäÿ äîëàíàã... Àììà éîëäàøëûãäà áó éàõøû øåé äåéèë
ùà, ùÿðäÿí-áèðäÿí äîñòëàðûçóí äà êþíëöíö øàä åëÿ äÿ. Íÿ îëàðäû î ýþ-
çÿëëÿðäÿí áèðèéëÿ áèçëÿðè äÿ òàíûø åëÿéÿéäèí.
Ìóõòàð çàðàôàòéàíà áèð ÿðêëÿ, àììà åéíè çàìàíäà êèôàéÿò äÿðÿúÿ-
äÿ ñÿðò òÿðçäÿ:
— ×èé ñþç äàíûøûðñàí, Íàäèð, — äåäè. — Ìÿíè ýþðöíöð êèìíÿíñÿ äÿ-
éèøèê ñàëìûñàí.
Íàäèð äÿðùàë ñþçöí äÿéèøäè:
— Éàõøû, éàõøû, èíúèìÿ, çàðàôàòûì âàð ñÿíèíëÿ, ÿðêèì ÷àòûð, íÿ îëàð?
Äåäèéèì îäóð êè, áàõ ìÿí ÷åõ ïèâÿñè àëàí êèìè î ñààòúà ñÿíè ñàëûðàì
éàäà. Èíäè äöíéà äàüûëìàç êè, ñÿí äÿ áèð äÿôÿ î èø éîëäàøëàðûíû — åëÿ
è÷èíäÿ î ýþçÿë ãûçëàð ãàðûøûã — ýþòöðöá ýÿëÿñÿí áó Íàäèð ãÿðäåøèâÿ ãî-
íàã, ñÿíèí÷öí áèð ñöôðÿ à÷ûì, áèð ìÿúëèñ äöçÿëäèì êè, äàäû äàìàüûíûç-
äàí ýåòìÿñèí. Äàëûéíàí ñÿíèí íÿ èøèí âàð?.. Éàõøû, éàõøû, äàé áó áàðÿ-
äÿ áèð êÿëìÿ êÿñìÿéÿúÿéÿì, âóðäóã áóíó ñÿíèí ñàüëûüûíà.
È÷ÿíäÿí ñîíðà Íàäèð ôèêèðëÿøäè êè, Çàóð áó ñþùáÿòëÿðè àéðû úöð áàøà
äöøÿð, îäóð êè, èçàùàò âåðìÿéÿ áàøëàäû:
— Ñèç éÿãèí áèëìèðñèç, — äåäè, — áèç Ìóõòàð ìöÿëëèìëÿ ÷îõäàíûí úó-
ðóéóã. Ñîíðà öðÿéèíèçÿ àéðû øåé-çàä ýÿëÿð å... Ýóéà êè, ìÿí þçöì÷öí
úàíàí-çàä òàïà áèëìèðÿì, êàñàäëûã ÷ÿêèðÿì áó úÿùÿòäÿí? Àé-ùàé, úà-
íûì÷öí, áèëìèðÿì àðâàäëàðûí ÿëèíäÿí ùàðà ãà÷ûì ýèçëÿíèì. Ãàðüà-
ãóçüóí êèìè òþêöëöðëÿð öñòöìÿ ùÿð òÿðÿôäÿí. — Íàäèð áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ
Çàóðà áàõûðäû, áèðäÿí Àëëàù åëÿìÿìèø, áó ãàðàãàáàã îüëàí åëÿ äöøöíÿð
êè, Íàäèð — ùÿðèôäèð, ãàäûí òàìàðçûñûäûð, êèìèíñÿ êþìÿéèíÿ ìþùòàúäûð.
264
 Ìóõòàð:
— Íàäèð, áèëèðñÿí íÿ âàð, — äåäè, — ñÿíèíëÿ ìÿíèì ñèííèìèç åëÿäèð êè,
ýÿðÿê èìêàí òàïäûãúà ãàäûíëàðäàí ýåí ýÿçÿê.
Íàäèð Ìóõòàðûí ñþçëÿðèíè åøèòìÿéèáìèø êèìè ñþùáÿòèíè äàâàì åëÿäè:
— Áó ýöíëÿðäÿ áóðà èêè îüëàíëà áèð ãûç ýÿëìèøäè. Ýþðäöì êè, áèçèì-
êèëÿð äåéèë, þçýÿ øÿùÿðäÿíäèðëÿð. Îüëàíëàð äà ëàï åëÿ ìàéýöëöäöðëÿð —
áèðè áåëÿ áàøû äàç, åéíÿêëè, î áèðè äÿ áàëàúà, úöðöááÿç — öôöðñÿí éûõûëàð.
Àììà ãûç, Àëëàùà àíä îëñóí, áèð äöíéà ýþçÿëèäèð êè, èêè ýþç èñòÿéèð òà-
ìàøàñûíà. Óúàáîé, ôèãóðàñû ÿìèðè, öçö àüàïïàã, åëÿ óçóí ãû÷ëàðû âàðäû,
Àëëàùà àíä îëñóí åëÿ áèë ÷èéíèíäàí áàøëàéûð ëàï. Íÿ èñÿ, ýþç ãîéäóì
áóíëàðà... Àðèô áóíëàðà ãóëëóã åëÿéèð, ìÿí äÿ ýþðöðÿì êè, éîõ, àøíàì,
ãûçûí ýþçëÿðè åëÿ î éàí-áó éàíäàäûð, áåëÿ äàüûíûãäûð ýþçëÿðè, ìÿí äàé
áåëÿ-áåëÿ øåéëÿðäÿ ñà÷ àüàðòìûøàì àõû... Ýþðöðÿì êè, áó ýÿäÿëÿðèí ùå÷
áèðè òàé äåéèë îíà, éÿãèí èêèñèíèí äÿ öðÿéè ýåäèð áó ãûç ö÷öí, àììà ãûç
áóíëàðà ùå÷ ìÿùÿë äÿ ãîéìóð. Ýþðöðÿì, ïóëäàí äà áåëÿ õåéëè êàñàä-
äûëàð. Ö÷ ïîðñ êàáàá ñèôàðèø âåðèáëÿð, áèðúÿ øöøÿ äÿ ÷àõûð. Àðèô àïåëñèí
òÿêëèô åëÿéèá áóíëàðà, óçóí-óçàäû ùàãã-ùåñàá åëÿéèáëÿð, àõûðäà äà äå-
éèáëÿð, éîõ, ëàçûì äåéèë. Áàðìàüûìû äèøëÿäèì, ÿñèë ìÿãàìäûð, äåäèì...
Íîéàáð àéûäûð, áÿëè, ýþíäÿðäèì áóíëàðûí ñòîëóíà ÿíòèãÿ ïàðíèê õèéàðëà-
ðû, ïîìèäîðëàðû, òÿñÿââöð åëÿéèðñÿí, íîéàáðûí àõûðûíäà òÿçÿ ïîìèäîð,
õèéàð... Éàíûíäà äà áèð øöøÿ ÿíòèãÿ êîíéàê... ßââÿë èñòÿäèì èêè øöøÿ
ýþíäÿðÿì êè, ýÿäÿëÿð âóðóá áÿäÿíÿ ëàï äÿì îëñóíëàð, ñîíðà ôèêèðëÿø-
äèì êè, áåëÿ íÿðìÿíàçèêëÿð÷öí åëÿ áèð øöøÿ äÿ áÿñ åëÿéÿð õîñóìâàé
îëìàã÷öí... Áÿëè, àõûðäà äà èðè áèð äÿñòÿ ãûðìûçû ãÿðÿíôèë ýþíäÿðäèì,
äåäèì äå êè, êàáàáõàíàíûí áþéöéöäóð ñèçè áåëÿ ãîíàã åëÿéÿí — áèçèì
åëèí àäÿòèäèð áó. Ýþðäöì áÿëè, ýþçëÿðè ïàð-ïàð ïàðûëäàäû ö÷öíöí äÿ,
ÿñàñ äà êè, ãûçûí... Áèðäÿí àüëûìà ýÿëäè êè, êþïÿéèí ãûçû þçö è÷èá äÿì
îëàð, ÿìÿëëè-áàøëû ãàíìàç êè, ìÿñÿëÿ íÿ éåðäÿäèð. Ìÿíèì äÿ õöñóñè
ôðàíñûç ëèêþðöì âàð. Ìóõòàð, ìöÿëëèì, ñÿí êè, áèëèðñÿí äÿ íÿäèð î, ãà-
äûí áèð ãÿäÿù äèëèíÿ âóðàí êèìè þçö êèøèíèí öñòöíÿ àòûëûð, ùà, ùà, ùà, àé
õÿòàêàð... Áÿëè, áó ëèêþðäÿí ýþíäÿðäèì, äåäèì äåéèí êè, áÿñ ãàäûí éàë-
íûç áó ëèêþðäÿí è÷ñèí, ÷öíêè áó äà áèçèì åë àäÿòèìèçäèð... Áÿëè, Àðèô ýÿ-
ëèð êè, áÿñ, Íàäèð ãàðäàø, ãûç ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð, ñîðóøóð êè, ùàðäàäûð
áÿñ áó ñÿõàâÿòëè, ýþçÿë èíñàí. Ìÿíÿì ùà ýþçÿë! Àé ñÿíè, åâèíÿúÿí...
Éîõ, äåéèðÿì, êå÷ÿë ñóéà ýåäÿí äåéèë, ùÿëÿ òåçäèð, àøíà, ìÿíèì ñèð-
ñèôÿòèìè ýþðÿðñÿí, éåäèéèí-è÷äèéèí áóðíóíäàí òþêöëÿð, ìÿíèì äÿ
ìàéàì áàòàð. Ùÿëÿëèê ýÿðÿê ñÿí áèð àç äà áó ëèêþðäÿí è÷èá äÿìëÿíÿ-
ñÿí, îíäà áöòöí äöíéà ýþçöíäÿ ùóðè-ãûëìàí ýþðöíÿúÿê. Êþïÿê îüëó-
íóí ôðàíñûçëàðû áó èøëÿðèí àëëàùûäûðëàð äà... Áèð ñþç, îòóðìóøàì áèð ãûðàã-
265
äà êèðèìèøúÿ, åëÿ ýþç ãîéóðàì áóíëàðà, ýþðäöì îüëàíëàð äàé ëàï ëöëöø
îëäóëàð. Àðèôÿ äåéèðÿì, þéðÿí ýþð, ùàðäà ãàëûðëàð, äå êè, ìöäèðèìèç ñè-
çÿ ãîíàã ýÿëìÿê èñòÿéèð, øÿùÿðèìèçèí ñóâåíèðëÿðèíè ýÿòèðìÿê èñòÿéèð...
Áÿëè, Àðèô þéðÿíèá áèëèð êè, Ïðèáàëòèêàäàí ýÿëèáëÿð, “Áàêû” ãîñòèíèñàñûí-
äà ãàëûðëàð. Òÿáèè êè, îüëàíëàð àéðû íþìðÿäÿ, ãûç äà áàøãà ãàäûíëà áèð
íþìðÿäÿ. Áóíó ìÿí ùÿð åùòèìàëà ãàðøû þéðÿíìèøäèì, àììà ùÿð øåé
äàùà àñàí áàøà ýÿëäè... Îüëàíëàð ëöëöøãÿ îëóá ãàëäûëàð. Îòóçäóðäóì îí-
ëàðû ìàøûíûìà — áèëèðñÿí äÿ “Âîëãà”ìû áóðäà, ìÿòáÿõèí äàëûíäà ñàõ-
ëàéûðàì ùÿìèøÿ — ýÿòèðäèì ãîñòèíèñàéà, ãûçíàí áèð éåðäÿ áåëÿ ÿäÿáëÿ,
íÿçàêÿòëÿ àïàðäûì îüëàíëàðû íþìðÿëÿðèíÿ, óçàíäûðäûì ÷àðïàéûëàðûíà.
Ùàìûñû äà áåëÿ êóëòóðíó ùà... Èíäè äåéèðÿì ãûçà, ãûç äà òàìàì àéûãäûð,
àììà ëèêþðäÿí ÿìÿëëè-áàøëû ùàëëàíûá, áÿëè, íÿçàêÿòëÿ, ÿäÿá-ÿðêàíëà
äåéèðÿì ãûçà: ùåéèô, äåéèðÿì, ñèçèí îüëàíëàðûíûç áåëÿ çÿèô ÷ûõäûëàð, àì-
ìà ñèç ìàøàëëàù òàìàì àéûãñûíûç... Èíäè àõøàì øÿùÿðÿ ÷ûõìàüûíûç éàõøû
îëìàç. Íþìðÿäÿ ãàëûá äàðûõàúàãñûíûç, áÿëêÿì ìÿí ìàøûíëà ýÿçäèðèì
ñèçè, øÿùÿðèìèçè ýþñòÿðèì. Ãûç ñåâèíúÿê: ÷îõ ñàü îëóí, ÿëáÿòòÿ, ÷îõ ðàçû
îëàðàì ñèçäÿí, äåéèð. Äàé áóðäà ìÿíèì ñèð-ñèôÿòèìèí áèð ÿùÿìèééÿòè
éîõäóð. ßñàñ èø îíäàäûð êè, ìÿíèì ìàøûíûì âàð, þçöì äÿ ÷îõ áåëÿ íÿ-
çàêÿòëÿ, êóëòóðíó ðÿôòàð åëÿéèðÿì. Þçýÿ áèð àðâàäëà íþìðÿäÿ ãàëûá íåé-
ëÿéÿúÿê éàçûã, áàüðû ÷àòëàéàð êè. Áÿëè, ùÿð øåé éàü êèìè ýåòäè. ßââÿë
àïàðäûì Êèðîâ ïàðêûíà, øÿùÿðè ñåéð åëÿäè, ñîíðà áåëÿ åùìàëëûúà ìàøûíû
øÿùÿðèí êÿíàðûíà ñöðäöì, àðàäà áàøûíû ñþùáÿòÿ ãàðûøäûðäûì, “áèð àç î
éàíäà ìÿíèì áàüûìäûð, Áóçîâíàäà” äåäèì.
Çàóð: “Ìóðòóçîâýèëèíêè êèìè — äåéÿ äöøöíäö. — Àõû îíëàðûí äà áàüû
Áóçîâíàäàäûð”.
— Áÿëè, ýÿëäèê ÷ûõäûã áàüà... Äàé íÿ äåéèì...
Çàóð ôèêèð âåðäè êè, áóíäàí ãàáàãêû áöòöí òÿôñèëàòëàðû éåðëè-éàòàãëû
äàíûøàí Íàäèð ñîíëóüó íÿ èñÿ òÿëÿñèê òàìàìëàäû. Ñÿáÿá íÿ èäè? Íàäè-
ðèí óòàíúàãëûüû, àáûð-ùÿéàñûìû, éàõóä áàøãà áèð øåé? Áÿëêÿ äÿ áöòöí áó
òÿäáèðëÿ ãóðóëìóø òÿëÿëÿðÿ, êîíéàêëàðà, íîéàáðäà ñòîëóí öñòöíÿ
äöçöëìöø ïàðíèê ïîìèäîðëàðûíà, õèéàðëàðûíà, ãÿðÿíôèëëÿðÿ âà ôðàíñûç
ëèêþðöíÿ áàõìàéàðàã, ÿùâàëàò ùå÷ äÿ Íàäèð àðçó åòäèéè íÿòèúÿéëÿ áèò-
ìÿìèøäè? ×îõ ýöìàí êè, Íàäèðèí ñþùáÿòèíèí àõûðûíûí èòìÿñè äÿ åëÿ áó
ñÿáÿáäÿí èäè.
Íàäèð ãÿäÿùëÿðÿ àðàã ñöçäö, è÷äèëÿð, Ìóõòàð ñààòûíà áàõäû. Íàäèð
èñÿ áàøãà áèð ãàäûíà àèä éåíè áèð ÿùâàëàò äàíûøìàüà áàøëàäû. Äàíûøûðäû êè,
áèð ãàäûíäàí éàìàí êÿñèðäèì, îíóíëà òàíûø îëìàã ö÷öí äÿðèäÿí-ãàáûã-
äàí ÷ûõûðäûì. Íÿùàéÿò, öìóìè òàíûøûìûç òàïûëäû âÿ èëê òàíûøëûã õÿòðèíÿ
ãàäûíà ùÿäèééÿ îëàðàã êðåìïëèí ïàð÷à ýþíäÿðìÿê èñòÿäèì. Áèð äîñòóì
266
ìÿíè ñêëàäà àïàðûá ö÷ úöð êðåìïëèí ýþñòÿðäè — áîç, éàøûë âÿ ýþé ðÿíý-
ëè... ßââÿë èñòÿäèì ö÷öíö äÿ àëûá ýþíäÿðèì, ùàíñûíû áÿéÿíñÿ, ñå÷ñèí,
ñîíðà ãîðõäóì áèðäÿí çàëûìûí ãûçû ö÷öíö äÿ áÿéÿíÿð, éîõ, äåäèì, áà-
ùà äöøÿð, õàðàá åëÿéÿð ñÿíè, ÿââÿëúÿäÿí áåëÿ þéðÿòñÿì, ñîíðà íåúÿ ÷û-
õàðàì áóíóí àëòûíäàí? Þçöì ýþé ðÿíýèíè ñå÷äèì, ýþíäÿðäèì, èñìàðûø
åëÿòäèðäèì êè, áÿëè, àõøàì îíà ãîíàã ýÿëìÿê èñòÿéèðÿì. Òÿê éàøàéûð,
“Ìîíîëèò"äÿí áèð òèí éóõàðû... Àäðåñèíè ÷îõäàí áèëèðäèì, àõøàì áèð éàõ-
øû áàüëàìà äöçÿëòäèðäèì: — äþðä-áåø ñâåæè òàáàêà, è÷êèñè-ôèëàí éàíûíäà,
àïåëñèí, áèð äÿñòÿ ýöë — ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäà... Ùÿ, áèð äÿ òÿçÿ ïîìè-
äîðëà õèéàð... Þçö äÿ íîéàáð àéû èäè...
Çàóð äèããÿò åëÿäè êè, Íàäèðèí áöòöí ìÿùÿááÿò ñÿðýöçÿøòëÿðè íîéàáð
àéûíäà úÿðÿéàí åäèð âÿ èëèí áó âàõòëàðûíäà îðòàéà ïîìèäîð, õèéàð ÷ûõàðò-
ìàñûéëà Íàäèð õöñóñè ôÿõð åäèð... Êèìÿñÿ éàìàíúà îõøàéûðäû Íàäèð,
àììà êèìÿ, Çàóð íÿ ãÿäÿð åòñÿ äÿ éàäûíà ñàëà áèëìèðäè.
Íàäèðèí äàíûøäûüû áó ÿùâàëàò äà ÿââÿëêè ÿùâàëàò êèìè áèðäÿí-áèðÿ,
ýþçëÿíèëìÿç-òÿëÿñèêëèêëÿ ãóðòàðäû âÿ Íàäèð àðòûã òÿçÿ áèð ÿùâàëàòà áàø-
ëàäû. Õöñóñè êàéóò ýþòöðÿðÿê áèð àøíàñûéëà ýÿìèäÿ Êðàñíîâîäñêà ýåò-
ìÿñèíäÿí äàíûøûðäû èíäè äÿ... Ùÿìèí áó àøíàñû ö÷ äÿôÿ åéíè áèð öçöéö
àëäûðìûøäû Íàäèðÿ. Áèð äÿôÿ áàùàëû öçöéö Íàäèðÿ ýþñòÿðèá, “áó öçöéö
ýÿòèðèáëÿð ìÿíèì÷öí, áèëìèðÿì ýþòöðöì-ýþòöðìÿéèì — äåìèøäè. Íàäèð:
“õîøóí ýÿëèðñÿ, ÿëáÿòòÿ, ýþòöð” — äåìèøäè, ïóëóíó ÷ûõàðûá âåðìèøäè âÿ
èëê äÿôÿ àéðûúà êàéóòäà Êðàñíîâîäñêà ýåòìèøäèëÿð... Éàðûì èëäÿí ñîíðà
(ãàäûí åëÿ áèëèá êè, Íàäèðèí éàäûíäàí ÷ûõûá) àøíàñû èêèíúè äÿôÿ ùÿìèí
öçöéö Íàäèðÿ ýþñòÿðèá, åéíè ñþçëÿðè òÿêðàð åòìèøäè: “áèëìèðÿì
ýþòöðöì-ýþòöðìÿéèì”. Íàäèð äÿì èìèø, éà äà äîüðóäàí äà óíóäóáìóø,
îäóð êè, áó ñÿôÿð äÿ ôÿðãèíÿ âàðìàäàí “ÿëáÿòòÿ, ýþòöð” — äåéèá, ïóë ÷û-
õàðûá âåðèá âÿ îíëàð èêèíúè äÿôÿ Êðàñíîâîäñêà ýåäèáëÿð... Àíúàã ö÷ àé
ñîíðà éåíÿ äÿ Íàäèðèí äÿì âàõòûíäà àðâàä ö÷öíúö äÿôÿ ùÿìèí öçöéö
ýþñòÿðèá ùÿìèí ñþçëÿðè äåéÿíäÿ ãàí âóðóá Íàäèðèí òÿïÿñèíÿ: “Éàõøû,
àé ëÿ÷ÿð, — äåéèá, — èñòÿéèðñÿí ñÿíèí îí áàðìàüûíûí îíóíà äà áó úöð öçöê
àëûá òàõûì, àììà äàé ìÿíÿ ïà÷êà áàñìàã íèéÿ?.. Ìÿí áÿéÿì ùÿðèô-
çàäàì ñÿíèí÷öí êè, ö÷öíúö äÿôÿäèð ùÿìèí öçöéö àëäûðûðñàí ìÿíÿ?”
— ßøè, ãàäûíëàðûí èøè óçóíäóð, — äåéÿ Íàäèð ñþçöíö éåêóíëàøäûðäû, —
äàíûøìàãëà ãóðòàðàð áÿéÿì?
Çàóð íÿ ãÿäÿð úÿùä åäèðäèñÿ äÿ, áó àäàìûí êèìÿ áÿíçÿäèéèíè òÿéèí
åäÿ áèëìèðäè. Äàíûøûã òÿðçèéëÿ áÿíçÿìèðäè, àììà íÿéèëÿñÿ, íÿéèéëÿñÿ
êèìèñÿ éàìàí õàòûðëàäûðäû... Äàéàí, äàéàí... Åëÿ áèë íÿ èñÿ Çàóðóí áåé-
íèíäÿ äóðóëóá àéäûíëàøìàüà áàøëàäû, àììà Íàäèð äÿðùàë îíó ôèêèðëÿ-
ðèíäÿí àéûðäû. Çàóðà ìöðàúèÿòëÿ:
267
 — Ýÿëèí áóíó äà è÷ÿê ñèçèí ñàüëûüûíûçà, — äåäè. — Áàüûøëàéûí, ñèç íÿ
ñÿíÿò ñàùèáèñèíèç?
Çàóð:
— Íÿøðèééàòäà èøëÿéèðÿì, — äåäè.
Íàäèð:
— Éàøà, — äåäè, — íÿøðèééàò èø÷èëÿðè áèçèì ùàìûìûçûí ôÿõðèìèçäèð,
áàøûìûçûí óúàëûüûäûð... Ñèç áèçÿ ìÿíÿâè ãèäà âåðèðñèíèç, áèçèì äÿ áîðúó-
ìóçäó êè, ñèçÿ íÿ úöð êè, ëàçûìäûð, î úöðíÿ ùþðìÿò ýþñòÿðÿê... Íÿø-
ðèééàòäà êèòàá áóðàõûðñûç äà, éà áÿëêÿ ñÿùâèì âàð? Àé ñàü îë... Êèòàá
áèëèéèí àíàñûäûð. Êèòàáñûç èíäè áèð àääûì àòìàã îëìàç... Ìÿíèì àòàì
ðÿùìÿòëèê, — àëëàù þëÿíëÿðèâèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, — éàìàí èñòÿéèðäè êè,
ìÿí äÿ îõóéóá àëèì îëóì, íÿ áèëèì, êèòàá éàçàí îëóì. Åëÿ ÿìèì äÿ
ìÿíè ýþðÿí êèìè áàøëàéûð, äàíëàìàüà êè, áèðúÿ ñÿíñÿí áèçèì àèëÿíèí
àäûíû áàòûðàí. Àõû, äîüðóäàí äà, áèçèì íÿñèëäÿ ùàìû îõóìóøäóð, áèðúÿ
ìÿíÿì áåëÿ ôÿðñèç ÷ûõàí. Íåéëÿéèì, âàõòûíäà àüëûì îëìàéûá, îõóéóá
áàøûìû áèð éàíà ÷ûõàðäà áèëìÿìèøÿì, èíäè äÿ áèðòÿùÿð ÷àã-÷óðóã åëÿéè-
ðÿì äÿ. Áöòöí ãîùóì-ÿãðÿáàì ùàìûñû îõóìóøäóëàð, àììà áèëìèðÿì,
íÿ ìÿñÿëÿäèð êè, áó îõóìóøëàð ùÿôòÿ ñÿêêèç ìÿí äîããóç ýÿëèðëÿð éàíû-
ìà êè, áÿñ ýÿðÿê áîðú âåðÿñÿí áèçÿ, ïóëäàí êîðëóã ÷ÿêèðèê. — Íàäèð
ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö. — Àé Ìóõòàð ìöÿëëèì, çàðàôàòäûð äà, äèëõîøëóã-
äóð äà, áàëà-áàëà åäèðèê þçöìöç÷öí. Àììà ÿìèì, äîüðóäàí äà, áþéöê
àäàìäûð. Êèøè ÿìÿëëè-áàøëû àëèìäèð å... Ùÿ, éåðè ýÿëìèøêÿí, åëÿ î äà
íÿøðèééàòäà èøëÿéèð, áÿëêÿì ñèç òàíûìàìûø îëìàçñûç? Äàäàø.
Çàóð: “ßëáÿòòÿ, Äàäàø, — äåéÿ äöøöíäö, — íÿ úöð îëóá êè, èíäèéÿ
ãÿäÿð òàïà áèëìÿìèøÿì áó àäàìûí êèìÿ áÿíçÿäèéèíè? Áó ýþäÿê ÿëëÿð,
áó òîïïóø ãûñà áàðìàãëàð — áóíëàð êè, Äàäàøûíêûéëà åéíèäèð”.
Çàóð ñóàë, éîõ, òÿñäèãëÿ:
— Úàááàðîâ Äàäàø, — äåäè.
— Òàíûéûðñûç?
Çàóð:
— Áèð éåðäÿ èøëÿéèðèê, — äåäè âÿ äöøöíäö êè, âÿññàëàì, ùÿð øåé ýÿ-
ëèá íþãòÿñèíäÿ äàéàíäû. Áöòöí èïëÿð áèð-áèðèéëÿ áàüëàíûá äöéöíëÿíäè.
Èíäè Íàäèð áèð íå÷ÿ ÿùâàëàò äà äàíûøàúàã âÿ ìÿëóì îëàúàã êè, Òÿùìè-
íÿéëÿ äÿ éàõûíäàí òàíûøäûð.
Íàäèð:
— Òÿñàäöôÿ áàõ å, — äåäè. — Éîõ, áó ìÿñÿëÿíèí öñòöíäÿí áåëÿ
éöíýöëâàðû êå÷ìÿê îëìàç. Áó ìÿñÿëÿíè ýÿðÿê áèç ÿìÿëëè-áàøëû ãåéä
åäÿê. Àäÿ, Àðèô! — äåéÿ ÷àüûðäû, — î àðàüû áÿðè ýÿòèð ýþðöì.
Àììà Ìóõòàð:
268
 — Éîõ, éîõ, — äåäè, — ìÿí äàùà è÷ÿí äåéèëÿì, ýåòìÿëèéÿì. Òÿëÿ-
ñèðÿì. Ãàëñûí áàøãà ñÿôÿðÿ. Àììà þçöíöç áèëèí, áÿëêÿ Çàóðëà èêèíèç
è÷ìÿê èñòÿéèðñèíèç. Ùÿð ùàëäà, ìÿí ýåäèðÿì.
Çàóð:
— Éîõ, — äåäè, — ìÿí äÿ òÿëÿñèðÿì.
Íàäèð:
— Éîõ, ñèç ìÿíèì öðÿéèìè ãûðûðñûç, ãîé áèð áîøãàáëàðû òÿçÿëÿñèí,
áèð-èêè øèø èñòè êàáàá ýÿòèðñèí, áèð áàëàúà àðàã, äöíéà äàüûëìàç, èø ãà÷-
ìûð êè... — àììà Ìóõòàð îíó äèíëÿìÿäÿí éàâàøúà äóðäó, “áàüûøëàéûí,
áèð äÿãèãÿ” — äåéÿ ùàðàñà ÷ûõäû âÿ áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà ãàéûòäû.
— Çàóð, ýåäèðñèç? — äåäè.
Çàóð:
— Áÿëè, ýåäèðÿì, — äåäè, àéàüà äóðäó. Íàäèðÿ ìöðàúèÿòëÿ: — Íå÷ÿ
âåðÿúÿéèê? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
Ìóõòàð:
— ×àòûá, — äåäè.
— Íåúÿ? — Íàäèð éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. — Àäÿ, Àðèô, àäÿ, ãûðûøìàë, óòàí-
ìûðñàí Ìóõòàð ìöÿëëèìäÿí ïóë àëûðñàí?
Àðèô áîéíóíó áöêöá:
— Íåéëÿéèì, àé Íàäèð ãÿäÿø, — äåäè. — Ìóõòàð ìöÿëëèì äåäè êè, àë-
ìàñàí, áèð äÿ áóðà àéàã áàñàí äåéèëÿì.
Íàäèð:
— Ìóõòàð ìöÿëëèì, éàìàí ñàòàøûðñàí à, — äåäè, — ìÿí ñèôàðèø âåðè-
ðÿì, õÿðúè ñÿí íèéÿ ÷ÿêèðñÿí? Ìÿí ñèçè ãîíàã åëÿìÿê èñòÿéèðäèì.
Ìóõòàð:
— Áèç õàíûì äåéèëèê êè, áèçè ãîíàã åäÿñÿí, — äåéÿ ýöëöìñöíäö. —
Ùÿì äÿ, — Çàóðà ýþç âóðäó, — ìÿí Çàóðóí öñóëóéëà ùÿðÿêÿò åëÿäèì.
Áèð äÿôÿ Ìîñêâàäà áàõ áó ñàéàã î ìÿíè ãîíàã åëÿäè, ìÿí äÿ áîðúëó
ãàëìàã èñòÿìÿäèì. Íàäèð, ñàü îë, äåìÿëè, ïèâÿíè ýþçëÿéèðÿì.
Íàäèð:
— Ìöòëÿã, — äåäè, àììà ùèññ îëóíóðäó êè, ìþùêÿì ïÿðòäèð. Àõû íÿ
Ìóõòàðà, íÿ äÿ ÿìèñè Äàäàøûí èø éîëäàøû Çàóðà ñÿõàâÿòèíè, ÿëèà÷ûãëûüûíû
ëàçûìûíúà íöìàéèø åòäèðÿ áèëìÿìèøäè.
...Çàóðëà Ìóõòàð áóëâàðûí àäàìñûç õèéàáàíëàðûíäà àääûìëàéûðäûëàð.
Ñöêóòó Ìóõòàð ïîçäó:
— Ñèç éÿãèí òÿÿúúöáëÿíÿðñèç... Ìÿíèì áó ñàéàã — Íàäèðè äåéèðÿì —
áó ñàéàã àäàìëàðëà òàíûøëûüûìà òÿÿúúöáëÿíèðñèíèç. Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè,
ìÿíè ùÿð úöð, ùÿð íþâ èíñàíëàð ìàðàãëàíäûðûð — éàõøûñû äà, ïèñè äÿ, àõ-
269
ìàüû äà, àüûëëûñû äà, òÿìèçè äÿ, ÿééàøû äà... Àçàðûìäûð úöðáÿúöð àäàì-
ëàðëà ýþðöøìÿê, òÿìàñäà îëìàã, ñþçëÿðèíè åøèòìÿê, àíëàìàüà ÷àëûøìàã
îíëàðûí äöøöíúÿ âÿ ùÿéàò òÿðçèíè.
Çàóð:
— Íÿ ö÷öí àõû? — äåéÿ ñîðóøäó.
Ìóõòàð:
— Íÿ áèëèì, — äåäè âÿ òÿêðàð åòäè, — íÿ áèëèì... Àììà èëëÿð êå÷äèêúÿ
ìÿí þçöìö äÿ, áàøãàëàðûíû äà äàùà ïèñ àíëàéûðàì. Ùå÷ áàøà äöøÿ áèë-
ìèðÿì èíñàíëàðû äà, þçöìö äÿ. Áèðúÿ îíó áèëèðÿì êè, áó äöíéàäà ñóàë
÷îõäóð, úàâàá àç.
Áóëâàðäàí ÷ûõäûëàð...
Ìóõòàð:
— Òàêñèíè ùàðäàí òàïàã èíäè? — äåäè. — Áóðàäà áöòöí òàêñèëÿð Áàéûë
òÿðÿôÿ ýåäèð.
Çàóð:
— Éàõøû, àõû äåìÿäèç, ìÿíÿ íèéÿ çÿíý âóðìóøäóç.
Ìóõòàð:
— Ùÿ, äåéèðÿì àõû, íÿ èñÿ ñþçöì ãàëäû ñèçÿ... Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè...
Ààà, òàêñè! — äåéÿ ÷àüûðäû. — Òàêñè! Ñàõëà ýþðöì!
Ìàøûí äöç îíëàðûí ãàáàüûíäà äàéàíäû.
Ìóõòàð:
— Áàüûøëàéûí, ñÿí àëëàù, — äåäè âÿ ìàøûíà ÿéëÿøäè, — éàìàí òÿëÿñè-
ðÿì, ýåúèêìèøÿì äàùà äîüðóñó, ñàáàù àõøàì ñèçÿ çÿíý âóðàðàì, äà-
íûøàðûã. Éàõøû?
Ìàøûí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Çàóð ùèññ åäèðäè êè, è÷êèíèí àüûð äóìàíû áåé-
íèíè ýåò-ýåäÿ äàùà ÷îõ áöðöéöð. Àüûð-àüûð åâÿ òÿðÿô àääûìëàäû. Òÿù-
ìèíÿíèí åâèíÿ òÿðÿô...

Îí ö÷öícö ôÿñèë

Àù èäè ùÿìíÿôÿñèì àù êè, îë ùÿì àõûð,

×ûõäû èêðàù ãûëûá ýöëáåéè-åùçàíûìäàí.

Ùå÷ âàõò áó ïèëëÿêÿíëÿðè áåëÿ àüûð áèð ùèññëÿ áåëÿ àüûð-àüûð ãàëõìà-
ìûøäû. Ãàïûíûí àüçûíäà äà õåéëè éóáàíäû, úèáèíäÿí ÷ûõàðäûüû à÷àð ùå÷
úöð éóâàñûíà äöøìöðäö.
270
 Àõûð êè, ãàïûíû à÷äû, ìÿíçèëÿ ýèðäè. Òÿùìèíÿ åâäÿéäè. Çàóð êå÷èá
ÿëëÿðèíè éóäó, áèð õåéëè äÿ îðäà éóáàíäû. Ñîíðà îòàüà êå÷èá êöðñöäÿ ÿé-
ëÿøäè. Òÿùìèíÿ äÿ ãàðøûäàêû êöðñöäÿ îòóðìóøäó, ñèãàðåò ÷ÿêèðäè.
— Íàùàð åëÿìèðñÿí? — äåéÿ ñîðóøäó.
Çàóð:
— Éîõ, éåìèøÿì, — äåäè, î äà ñèãàðåò ÷ûõàðûá îäëàäû... Ùÿð èêèñè äè-
íèá äàíûøìàäàí ñèãàðåò ÷ÿêèðäè, ùå÷ áèðè ñþùáÿòè à÷ìàã èñòÿìèðäè âÿ ùÿð
èêèñè áèëèðäè êè, ýåú-òåç ìöòëÿã ñþç à÷ûëìàëûäûð.
Íÿùàéÿò, Çàóð ãÿðàðà ýÿëäè:
— Äöíÿí Äàäàøëàéäûí? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
Òÿùìèíÿ áàøûéëà òÿñäèã åëÿäè:
— Åë÷è ýþíäÿðìèøäèëÿð éàíûìà Äàäàøû, — äåäè. — Ñÿíèí âàëèäåéíëÿ-
ðèí... Ñþâäàëàøìàã÷öí. Äåìÿëè, ìÿí ñÿíè îíëàðà ãàéòàðûðàì, ÿâÿçèíäÿ
îíëàð ìÿíè ðàùàò áóðàõûðëàð, äàùà ãóëàüûìû äÿíý åëÿìèðëÿð.
Çàóð:
— ßúÿáäèð, — äåäè. — Ìÿí äåìÿê åëÿ-áåëÿ úàíñûç áèð ÿøéàéàì, äÿéèø-
äöéöø åäèðñèç.
— Áó ñÿíèí þçöíäÿí àñûëûäûð. — Çàóðà åëÿ ýÿëäè êè, áó ñþçëÿðëÿ Òÿù-
ìèíÿ éåíÿ äÿ îíóí çÿèô äàìàðûíû òóòìàã èñòÿéèð. Àõû ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè
êè, Çàóðóí ñþéÿð éåðè ìÿùç áóäóð — îíóí ìöñòÿãèëëèéèíèí, ñÿðáÿñòëèéè-
íèí øöáùÿ àëòûíà àëûíìàñû: èíäè áåéíè è÷êè äóìàíû è÷èíäÿ îëàðêÿí Òÿù-
ìèíÿíèí íèééÿòè îíà äàùà äÿãèã âÿ àéäûí ýþðöíöðäö.
Òÿùìèíÿ:
— Ùÿð ùàëäà, — äåäè, — ìÿí ñÿíè çîðëà òóòóá ñàõëàìàã ôèêðèíäÿ äåéè-
ëÿì. Ìÿíèì åâèìÿ þçöí þç àéàüûíëà ýÿëìèñÿí, ùà÷àí êåôèí èñòÿñÿ,
þçöí þç àéàüûíëà ÷ûõûá ýåòìÿéÿ äÿ èõòèéàðûí âàð.
— Åùòèðàñ áèòèá-òöêÿíäè? — Çàóð êèíàéÿéëÿ Äàäàøûí ñþçëÿðèíè òÿêðàð
åëÿäè.
Òÿùìèíÿ ÿñÿáè áèð òÿðçäÿ:
— Åùòèðàñûí áóðà íÿ äÿõëè âàð? — äåäè. — Äöíéà òÿê áèð åùòèðàñ öçÿ-
ðèíäÿ ãóðóëìàéûá êè.
“Äàäàøûí ôèêèðëÿðèäèð áöñáöòöí”.
— Áèðúÿ øåé ìÿíÿ àéäûí äåéèë, — äåäè Çàóð. — Íèéÿ ñÿí áèçèì èêè-
ìèçÿ àèä îëàí ìÿñÿëÿëÿðè Äàäàøëà ìöçàêèðÿ åëÿìÿëèñÿí? Äàäàø ñÿíèí
íÿéèíäèð — ÿìèíäèð, àòàíäûð, íÿéèíäèð, ùÿ?
Òÿùìèíÿ êÿäÿðëÿ:
— Ìÿíèì íÿ àòàì âàð, — äåäè, — íÿ äÿ àíàì. Î ñÿíñÿí, ìàøàëëàù,
àòàí äà âàð, àíàí äà.
271
 Çàóð ÿëëÿðèëÿ ñà÷ëàðûíû ãàðûøäûðäû, ñîíðà öçöíö, ýþçëÿðèíè îâóøäóð-
ìàüà áàøëàäû.
— Àõû íèéÿ ìÿùç Äàäàøëà äàíûøûðñàí áèçèì èøëÿðèìèç ùàããûíäà?
— Äåäèì äÿ ñÿíÿ, áó àíàâûí òÿøÿááöñöäöð. Òÿê Äàäàø îëñàéäû,
äÿðä éàðûéäû. Ùàðàäàíñà Ìóõòàðà äà òàíûø òàïûáëàð. Î äà äöíÿí àõøàì
áó ìÿñÿëÿé÷öí àõòàðûðìûø ìÿíè.
Áó õÿáÿð ýþçëÿíèëìÿç îëìàäû Çàóð÷öí. Áàéàã Ìóõòàð äåéÿíäÿ êè,
ñÿíèíëÿ ñþçöì âàð, Çàóðóí öðÿéèíÿ äàììûøäû. Àõû àéðû íÿ ñþçö îëà áè-
ëÿðäè êè, Ìóõòàðûí Çàóðëà?
— Ùÿòòà, Ìÿäèíÿéÿ äÿ çÿíý âóðóáìóø.
— Ìÿäèíÿéÿ?
Òÿùìèíÿ:
— Áÿëè, — äåäè, ñîíðà ðèøõÿíäëÿ ÿëàâÿ åòäè, — àììà Ìÿäèíÿéÿ çÿíý
åëÿìÿéè éàõøû îëóá. Ìÿäèíÿ îíóí úàâàáûíû éàõøû âåðèá. Áöêöá àáðûíû
ÿòÿéèíÿ... Ìÿäèíÿíè òàíûìûð ùÿëÿ àíàí... äèëèíÿ áÿëÿä äåéèë, Ìÿäèíÿ
äîããóç ãîéàð îíà ñþéöø ñþéìÿêäÿ.
— Ìÿäèíÿíèí íÿ ùÿääè âàð êè, ìÿíèì àíàìà ñþéöø ñþéñöí? — Çàóð
ùèññ åäèðäè êè, áöòöí ÿñÿáëÿðè ýÿðèëèá, ùèðñèíäÿí ÿñèðäè âÿ ùèññ åäèðäè êè,
áó ýÿðýèíëèê Òÿùìèíÿéÿ äÿ éîëóõóð. Éà áÿëêÿ ÿêñèíÿ, Òÿùìèíÿíèí
ùèðñè, ùèääÿòè, ÿñÿá ýÿðýèíëèéè Çàóðà òÿñèð åäèðäè.
Òÿùìèíÿ:
— Áÿñ ñÿíèí àíàíûí íÿ ùÿääè âàð êè, Ìÿäèíÿíè àðàäöçÿëäÿí éåíýÿ
àäëàíäûðûð? Ùÿéàñûçëûüà áàõ ñÿí àëëàù... Íÿ âàð, íÿ âàð Ìÿäèíÿíèí ÿðè
éîõäó. ßðè éîõäóðñà, îíà àüçûíäàí ýÿëÿíè äåìÿê îëàð? Íÿ îëóá, Ìÿ-
äèíÿíèí íÿéè ÿñêèêäèð îíäàí, þç ÿëèíèí çÿùìÿòèéëÿ äîëàíûð, áàëàñûíû
ñàõëàéûð... Ùå÷ ìÿí áèëìèðäèì, äåìÿ ñÿíèí àíàí äà úàâàíëûãäà åëÿ Ìÿ-
äèíÿ êèìè ìàêèíà÷û èøëÿéèðìèø, èíòÿùàñû àíàíûí áÿõòè ýÿòèðäè, ìþòÿáÿð
àäàìà ÿðÿ ýåòäè, àììà Ìÿäèíÿíèíêè ýÿòèðìÿéèá äÿ.
— Ñóñ, êÿñ ñÿñèíè, — äåäè Çàóð, — àíàì áàðÿñèíäÿ àðòûã-ÿñêèê äàíûø-
ìà, — î àç ãàëà ãûøãûðûðäû.
— Áÿñ íÿ ùàãëà àíàí Ìÿäèíÿíè òÿùãèð åäèð, êèì âåðèá áó ùàããû îíà?
— Òÿùìèíÿ äÿ ãûøãûðûðäû. ßñÿáäÿí ÿñèì-ÿñèì ÿñèðäè... — àðàäöçÿëäÿí
éåíýÿ.
Çàóð:
— Äöç äåéèá àíàì, ñÿíèí Ìÿäèíÿí åëÿ àðàäöçÿëäÿí éåíýÿäèð êè, âàð.
Ùå÷ áèð âàõò Òÿùìèíÿíè áó ñèôÿòäÿ ýþðìÿìèøäè; åëÿ áèë öçö ÿéèëäè
Òÿùìèíÿíèí.
— Äåìÿëè, áåëÿ. Àðàäöçÿëäÿí... ìÿí äÿ, äåìÿëè, îíóí êàäðûéàì äà.
272
 — Ìÿí áåëÿ ñþç äåìÿäèì.
— Íÿ îëñóí äåìÿäèí? Ôèêðèíäÿ êè, òóòìóñàí. Ùÿìèøÿ ôèêðèíäÿ áó-
íó òóòìóñàí. ßëàãÿìèçèí èëê ýöíöíäÿí ìÿíèì ùàããûìäà áåëÿ
äöøöíìöñÿí. Ôàùèøÿ ùåñàá åëÿìèñÿí ìÿíè. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ ìÿíÿ éà-
õûíëàøìàã ôèêðèíÿ äöøìöñÿí äÿ. Ôèêèðëÿøìèñÿí êè, íÿ âàð, éöíýöë, àéà-
üûñöðöøêÿíèí áèðèñèäèð äÿ... Ñîíðàëàð ÿí õîøáÿõò ýöíëÿðèìèçäÿ äÿ áó ôè-
êèð è÷èíè ýÿìèðèá, ùÿìèøÿ-ùÿìèøÿ øöáùÿëÿíìèñÿí ìÿíäÿí. Õÿéàíÿò,
åòèáàðñûçëûã ýþçëÿìèñÿí ìÿíäÿí. Öðÿéèíèí äèáèíäÿ ìÿíè ÿõëàãñûç ãà-
äûí ùåñàá åëÿìèñÿí ùÿìèøÿ. Åëÿ èíäè äÿ áó ôèêèð ñÿíè ðàùàò ãîéìóð. Îíà
ýþðÿ êè, ñÿí ñöäÿìÿð óøàãñàí, êèøè äåéèëñÿí ùÿëÿ.
Çàóð è÷èíäÿêè áöòöí çÿùÿðè äèëèíäÿí òþêÿðÿê:
— ßëáÿòòÿ, êèøè Äàäàøäûð, Ñïàðòàêäûð, ãÿññàá Ôàçèëäèð, — äåäè, — ñÿ-
íèí àëÿìèíäÿ...
— Êèøè ìÿëàêÿíè ôàùèøÿ åäÿí äåéèë, ôàùèøÿíè ìÿëàêÿ åäÿíäèð.
Çàóð:
— Äöç äåéèðñÿí, ìÿí áóíó áàúàðìàäûì — äåäè.
Òÿùìèíÿ àüàïïàã àüàðäû âÿ:
— Äóð, ÷ûõ ýåò áóðäàí, — äåäè. — Éöéöð ýåò àíàâûí éàíûíà, “Ìîñ-
êâè÷”èâèí éàíûíà. Àë÷àã.
Çàóð þçö äÿ áèëìÿäè êè, íåúÿ îëäó, áèðäÿí-áèðÿ øèëëÿ ÷ÿêäè Òÿùìè-
íÿéÿ. Òÿùìèíÿ ÿëëÿðèéëÿ öçöíö þðòöá éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, ãà÷ûá îòàãäàí
÷ûõäû. Çàóð äà àéàüà äóðäó, äÿùëèçÿ ÷ûõäû. Éàâàø-éàâàø ÷þë ãàïûñûíà
òÿðÿô àääûìëàäû, ñîíðà îòàüà ãàéûòäû, úèáèíäÿí ãàïûíûí à÷àðûíû ÷ûõàðäûá,
äîëàá÷àíûí öñòöíÿ ãîéäó. Éåíèäÿí äÿùëèçÿ ÷ûõàíäà ãåéðè-èõòèéàðè ìÿò-
áÿõÿ òÿðÿô áàõäû: Òÿùìèíÿ ìÿòáÿõ ìàñàñûíûí àðõàñûíäà ùÿðÿêÿòñèç
îòóðìóøäó, ÿëëÿðèéëÿ ñèôÿòèíè þðòìöøäö.
Çàóð ãàïûíû ÷ûðïûá ÷ûõäû...

***
Óíóòìàã îëìàç àõû, óíóòìàã îëìàç àõû, óíóòìàã îëìàç àõû êè, áó
àíúàã îéóíäóð... Éåíèéåòìÿëèê ÷àüëàðûíäà, ãàäûíëàð äöíéàñûíà ãÿäÿì
ãîéäóüó èëê àéëàðäàí, èëëÿðäÿí áóíó äÿðê åëÿìèøäè, áèëìèøäè, þç-þçöíÿ
òþâñèéÿ âåðìèøäè àõû. Úèääè, éà ãåéðè-úèääè, ãûñà, éà óçóí ìöääÿòëè, òÿ-
ñàäöôè, êå÷ÿðè, éàõóä ÿñàñëû, äàâàìëû ÿëàãÿëÿðèíèí ùå÷ áèðèíäÿ Çàóð áó
äÿðñè, áó ãàíóíó óíóòìóðäó... áÿñ íåúÿ îëäó êè, î, êèøè ÷àüûíäà áó âà-
úèá ùÿéàò òÿúðöáÿñèíè óíóòäó áèðäÿí-áèðÿ? Íèéÿ èìêàí âåðäè êè, úèëîâ-
ñóç áèð äóéüó âàðëûüûíà ùàêèì êÿñèëñèí, èðàäÿñèíè áóõîâëàñûí, îíà áó
ãÿäÿð àüðû âÿ àúû ýÿòèðñèí. Óíóòìàìàëûéäû, áöòöí áóíëàðûí éàëíûç îéóí,
273
ÿéëÿíúÿ, þòÿðè õîø ìöíàñèáÿòëÿð îëäóüóíó óíóòìàìàëûéäû áèð àí äà.
Óíóòäó âÿ èíäè áóäóð — úÿçàñûíû ÷ÿêèð... íåúÿ îëäó êè, áó úöð àëäàíäû,
íåúÿ îëäó êè, îéóíóí ãàíóíëàðûíû ïîçäó âÿ áó îéóíó ìÿùÿááÿò áèëäè?
Ìÿùÿááÿò áèëÿí êèìè äÿ îéóí àìàíñûçëàøäû, ÿéëÿíúÿ éîõ, èøýÿíúÿéÿ
÷åâðèëäè... Åëÿ áèëèðäèí êè, ìþúöçÿ áàø âåðèá? Ñåâýè ôèëàí... àíúàã êèòàá-
ëàðäà âÿ êèíîëàðäà îëóð áó, éà äà ùÿéàòäà îëóðñà, éàëíûç 17-18, ÿí óçàüû
19 éàøûíäà, âÿññàëàì. Ñÿí èñÿ 24 éàøûíäà áó úöð àëäàíäûí... Þç éàøûíûí
àúû, àììà âàúèá äÿðñëÿðèíè íåúÿ óíóòäóí êè, áåëÿ òÿëÿéÿ äöøäöí, àé
áè÷àðÿ?
Áåéíèíäÿ ãàéíàéûá ïûðòëàøàí ôèêèðëÿðëÿ øÿùÿðèí êö÷ÿëÿðèíè äîëàøà-
äîëàøà àäàìñûç ãàðàíëûã äàëàíëàðà ýÿëèá ÷ûõäû. Áóðàäà øÿùÿð åâëÿðè ãóð-
òàðûðäû, ÷þëëöê áàøëàíûðäû...

Îí äþðäöícö ôÿñèë

Ìÿùðÿì ãîéóá þíÿðìÿ ñèíÿìäÿ ãàíëû äàüû,

Ñþíäöðìÿ þç ÿëèíëÿ éàíäûðäûüûí ÷ûðàüû.

ßââÿë åëÿ áèëäè êè, þç “Ìîñêâè÷”èíè ñöðöð, ñîíðà áèðäÿí áàøà äöøäö
êè, éîõ þç ìàøûíû, ùÿì äÿ “Ìîñêâè÷” äåéèë áó ìàøûí, ÷ÿùðàéû “Âîë-
ãà”äûð. “Âîëãà”íûí ñöêàíû àðõàñûíäà èäè Çàóð, þçö äÿ ëöò èäè, — áèðúÿ
ìàéêà âàðäû ÿéíèíäÿ, àììà ìàøûíû ýåíèø âÿ èçäèùàìëû êö÷ÿéëÿ
ñöðöðäö. ßââÿë îíà åëÿ ýÿëäè êè, áó êö÷ÿ Ìîñêâàäàêû Ëåíèíãðàä ïðîñ-
ïåêòèäèð, ñîíðà ýþðäö êè, éîõ, Áàêûäàêû Íÿðèìàíîâ ïðîñïåêòèéëÿ ñöðöð...
Òèíäÿí ìèëèñëÿð ÷ûõäûëàð, èøàðÿ åëÿäèëÿð êè, Çàóð ñàõëàñûí ìàøûíû. Çàóð
ñàõëàìàäû, ñàõëàéà äà áèëìÿçäè, àõû þçýÿíèí ìàøûíûíû ãà÷ûðòìûøäû — áó
áèð, ìàøûí ñöðìÿê âÿñèãÿñèíè ýþòöðìÿìèøäè — áó èêè, ëöò èäè, ùå÷ òðóñèêè
äÿ éîõ èäè ÿéíèíäÿ, áèðúÿ ìàéêà âàðäû âÿ ìàéêàéëà áèðòÿùÿð þðòöíìÿê
èñòÿéèðäè — áó ö÷, ùÿì äÿ äÿì èäè, — áó äà äþðä — êàáàáõàíàäà “Åêñò-
ðà” àðàüû âÿ ÷åõ ïèâÿñè è÷ìèøäè, áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð êö÷ÿíèí òÿðñ èñ-
òèãàìÿòèíäÿ ñöðöðäö, áó äà áåø, áó äà àëòû, éåääè, ñÿêêèç, êèìñÿ åëÿ áèë
îíóí áàøûíûí öñòöíäÿ ñàéûðäû âÿ Çàóð áàøà äöøöðäö êè, éóõóäàäûð, àì-
ìà îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áóíó áàøà äöøÿíäÿí ñîíðà àéûëûá éóõóäàí âÿ éó-
õóäà éîõ, äîüðóäàí äîüðóéà, ðåàë ýåð÷ÿêëèêäÿ ìàøûí ñöðöð, ñöêàí àð-
õàñûíäàäûð, ÿéíèíäÿ äÿ òÿê áèðúÿ ìàéêàñû âàð âÿ äÿùøÿòëÿ îíó äà
äóéóðäó êè, òÿê äåéèë, ìàøûíûí è÷èíäÿ êèìñÿ áàøãà áèð íÿôÿð äÿ âàð —
ùà÷àí ìèíäèðìèøäè áó àäàìû, éàäûíà ýÿëìèð, éîõ, ùå÷ êÿñè ìèíäèðìÿ-
274
ìèøäè, àììà ìàøûíûí àðõà êöðñöñöíäÿ êèìñÿ âàðäû âÿ Çàóð ÷åâðèëèá î
ñÿðíèøèíÿ áàõìàñà äà, îíó ýþðìÿñÿ äÿ, íÿôÿñèíäÿí êèì îëäóüóíó áè-
ëèðäè — Òÿùìèíÿ îòóðìóøäó àðõàäà. Ìèëèñëÿð èêè ìîòîñèêëäÿ Çàóðóí ìà-
øûíûíû ãîâóðäóëàð, àììà äöíéà äàüûëñà äà Çàóð îíëàðûí òÿãèáèíäÿí ãà-
÷ûá ãóðòàðìàëûéäû, ÷öíêè ÿëÿ êå÷ñÿéäè áèàáûð÷ûëûã îëàðäû, ïðîôåññîð îüëó
þçýÿíèí ìàøûíûíû ãà÷ûðäûá, ùÿì äÿ êèìèí ìàøûíûíû — þç ãîíøóñó Ñïàð-
òàêûí ìàøûíûíû?.. Þçö äÿ òÿñÿââöð åäèðñèç, øÿùÿðèí è÷èíäÿ, ýöíöí ýö-
íîðòà ÷àüû ñöêàí äàëûíäà ëöò ÿòúÿáàëà îòóðóá, áó äà êèôàéÿò äåéèëìèø,
ìàøûíûíà éàä áèð àðâàäû äà ìèíäèðèá, áàøãà áèð êèøèíèí àðâàäûíû — àõû
Òÿùìèíÿ Äàäàøûí àðâàäû èäè. Áèð àç ãàáàã äà ìÿùêÿìÿäÿ êå÷ìèø ÿðè
Ìóõòàðäàí áîøàíìûø, Äàäàøà ÿðÿ ýåòìèøäè, àììà Äàäàø äà èêèëÿøèðäè,
êèìñÿ áàøãà áèð àäàì äà âàðäû, åéíèëÿ Äàäàøà îõøàéàí, îíóí êèìè ïî-
òàáîé, éåêÿãàðûí, áóðíó çèéèëëè âÿ ÿëëÿðè äÿ åéíèëÿ Äàäàøûí ÿëëÿðè êèìè
ýþäÿê, áàðìàãëàðû äà áåëÿúÿ ãûñà âÿ òîïïóø; àììà áó àäàì Äàäàø
äåéèëäè, îíóí èêèëÿøìèø ñóðÿòè èäè. Êèì èäè áó àäàì, êèì èäèñÿ íîéàáðäà
ïîìèäîð âÿ õèéàð éåéèðäè, èíäè äÿ ùÿìèí àäàì òöôÿíýèíè Çàóðóí ïåé-
ñÿðèíÿ òóøëàìûøäû, ýþçëÿéèðäè êè, ìàøûí ñöðÿòèíè áèð àçúà éàâàøûòñûí âÿ î
çàìàí òÿòèéè ÷ÿêÿúÿêäè áó àäàì — áó èêèíúè Äàäàø. Çàóð áóíó äóéäóüó
ö÷öí ñöðÿòè äàùà äà àðòûðûðäû, íÿùàéÿò, ãàçû àõûðàúàí áàñäû. Àéàüû ìþù-
êÿì ìåòàë ñÿääÿ äèðÿíäè — ñîíóíúó ñöðÿòÿ ÷àòìûøäû, áóíäàí òåç ýåäÿ
áèëìÿçäè ìàøûí... âÿ ÿêñèíÿ ñöðÿò ýåò-ýåäÿ àçàëìàüà áàøëàäû âÿ áó çà-
ìàí àðõàäàí òöôÿíý àòìàüà áàøëàäûëàð. Àòàí ìèëèñ ïàëòàðû ýåéìèø èêè
Äàäàø èäè, àììà ãÿðèáÿäèð, òöôÿíýëÿðèíèí ïàòðîíëàðû ãûðìàéëà äåéèë, òî-
õóìëà äîëäóðóëìóøäó âÿ Òÿùìèíÿ äåäè êè, áó ýöë òîõóìëàðûäûð. Áó çà-
ìàí ãàðøû òÿðÿôäÿí äÿ îíëàðà ñàðû ìîòîñèêëåòëÿð ýÿëìÿéÿ áàøëàäû — ùàìû
áóðäàéäû — Ñïàðòàê äà, àòàñû Ìóðòóç äà, Ìÿäèíÿ äÿ, Ìóõòàð äà...
Áèðäÿí Òÿùìèíÿ àðõàäàí Çàóðóí áîéíóíó ãóúàãëàäû, äàùà äîüðó-
ñó ãîëëàðûíû óçóí øÿðô êèìè Çàóðóí áîüàçûíà äîëàäû, Çàóðó áîüìàüà
áàøëàäû. Çàóð õèëàñ îëìàã ö÷öí ÿëëÿðèíè ñöêàíäàí àéûðäû. Òÿùìèíÿíèí
ãîëëàðûíû áîüàçûíäàí ãîïàðìàüà ÷àëûøäû. Òÿùìèíÿ èñÿ ùÿìèí àíäàúà
ñöêàíäàí éàïûøäû âÿ êÿñêèí ùÿðÿêÿòëÿ ñöêàíû ñîëà áóðäó, ìàøûí ñîëà
äþíäö âÿ ùÿð èêèñè ýþðäöëÿð êè, éîëóí ñîë êÿíàðûíäà äèáè ýþðöíìÿéÿí
áèð ó÷óðóì âàð âÿ ìàøûí äà äöç áó ó÷óðóìà òÿðÿô ýåäèð...
— Íÿ îëóá, à êèøè, íÿ ãûøãûðûðñàí. — Çàóð áó ñÿñÿ âÿ áèðäÿí îòàüû
áöðöìöø èøûüà àéûëäû. Ãàïûäà Àçÿð Ìÿðäàíîâ äàéàíìûøäû. Àçÿðèí ÿé-
íèíäÿ çîëàã-çîëàã ïèæàìà âàðäû. Àçÿð òÿáÿññöìëÿ:
— Íÿ éàìàí ãûøãûðûðñàí. Ãàðà áàñûðäû ñÿíè? — äåäè.
275
 Çàóð:
— Ãûøãûðûðäûì? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
— Áèëèðñÿí íåúÿ? Î áèðè îòàãäà åøèäèá äóðäóì.
Çàóðóí ÷àðïàéûñûíûí áàø òÿðÿôèíäÿ ïÿíúÿðÿ âàðäû âÿ ïÿíúÿðÿéÿ
äàìúû-äàìúû éàüûø éàüûðäû...
Çàóð:
— Áàüûøëà, ñÿíè äÿ éóõóäàí åëÿäèì, — äåäè âÿ ÿëèíè óçàäûá ñèãàðåò
ýþòöðäö.
Àçÿð èøûüû êå÷èðèá þç îòàüûíà êå÷äè. Çàóð ñèãàðåòèíè îäëàäû...
Äöíÿí êö÷ÿëÿðè äîëàøà-äîëàøà ýÿëèá áóðà — êþùíÿ óíèâåðñèòåò éîë-
äàøû Àçÿð Ìÿðäàíîâóí ìÿíçèëèíÿ ÷ûõìûøäû. Õîø áèð òÿñàäöôäÿí Àçÿð
áó àõøàì åêñïåäèñèéàäà äåéèëäè, Áàêûäàéäû. Çàóðóí ìàúÿðàëàðûíäàí
áèõÿáÿð èäè Àçÿð, Çàóð äà ùå÷ íÿ äàíûøìàäû îíà. Áèðúÿ îíó äåäè êè,
ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áèð íå÷ÿ ýöí Àçÿðýèëäÿ ãàëìàã èñòÿéèð, ÿëáÿò-
òÿ, ÿýÿð ìöìêöíäöðñÿ, Àçÿðè íàðàùàò åëÿìÿçñÿ...
Àçÿð:
— Íÿ íàðàùàò÷ûëûã, úàíûì, íÿ äàíûøûðñàí, èñòÿéèðñÿí ëàï áèð èë ãàë, —
äåäè. — Îíñóç äà ö÷ ýöíäÿí ñîíðà åêñïåäèñèéàéà ýåäèðÿì.
Áÿëêÿ äÿ Çàóð áóðà òÿñàäöôÿí ýÿëèá ÷ûõìàìûøäû. Àçÿðèí ñóáàé
ùÿéàòûíäàí äà õÿáÿðäàð èäè, ãîíàãïÿðâÿðëèéèíäÿí äÿ, àììà áÿëêÿ áóðà
ýÿëìÿéèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè Àçÿðèí êþìÿéèëÿ åêñïåäèñèéàéà äöçÿëìÿê àð-
çóñóéäó. Àõøàì áó áàðÿäÿ õåéëè äàíûøäûëàð. Àçÿð: “Ìÿí áèð Èäðèñëÿ
ìÿñëÿùÿòëÿøÿðÿì, — äåäè, — ýþðöì íÿ äåéèð. — Èäðèñ óíèâåðñèòåòäÿ îíëà-
ðûí ìöÿëëèìè îëìóøäó, òàíûíìûø ýåîëîã èäè. Àçÿðèí èøëÿäèéè åêñïåäè-
ñèéàéà ùàìèëèê åäèðäè. Àçÿð: “Éÿãèí êè, Èäðèñ ñÿíè éàääàí ÷ûõàðòìàéûá,
— äåäè, — ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, äöçÿëòìÿê îëàð áó èøè. Ùÿð ùàëäà ìÿí èì-
êàí äöøÿí êèìè äàíûøàðàì”.
“Ñàäûëëû” ÷àõûðû è÷èð, Àçÿðèí áèøèðäèéè ãàéüàíàüû éåéèð âÿ äöíéàäà
ùÿð øåéäÿí äàíûøûðäûëàð. — Àçÿðèí ÷àëûøäûüû åêñïåäèñèéàäàí, öìóìÿí
ýåîëîýèéàäàí, óíèâåðñèòåò èëëÿðèíäÿí, êþùíÿ éîëäàøëàðûíäàí, äöíéà ôóò-
áîë ÷åìïèîíàòûíäàí, ãàäûíëàðäàí, àèëÿ ãóðìàüûí âàúèáëèéèíäÿí, îüóë-
óøàã àòàñû îëìàüûí ëÿççÿòèíäÿí, äàùà íÿ áèëèì íÿäÿí âÿ Çàóð áèðúÿ
êÿëìÿ äÿ ùÿéàòûíûí ñîí àéëàðûíäàêû ùàäèñÿëÿðäÿí ñþç à÷ìàäû. Ýóéà
îëìàìûøäû äà ùå÷ áöòöí áó áÿëàëàð...

***
Çàóð Äàäàøäàí ÿðèçÿñèíè ýþòöðÿðÿê:
— Ìÿí ñèçèí õàùèøèíèçÿ ÿìÿë åëÿäèì, — äåäè. — Ö÷ ýöí êå÷äè, áó ýöí
áàçàð åðòÿñèäèð, áó ýöí ÿðèçÿìè äèðåêòîðà âåðìÿê èñòÿéèðÿì:
276
 Äàäàø:
— Äåìÿê, ùÿð ùàëäà, ÷ûõìàã èñòÿéèðñÿí áóðäàí? — äåäè. — Áÿñ ùàð-
äà èøëÿéÿúÿéèíè íåúÿ, ôèêèðëÿøìèñÿí?
— Ôèêèðëÿøìèøÿì, íàðàùàò îëìàéûí. Ýåîëîæè åêñïåäèñèéàéà ýþòöðöð-
ëÿð ìÿíè.
Äàäàø óçóí çàìàí äèíìÿäè, çÿíëÿ Çàóðà áàõäû:
— Éàõøû, àòàíýèëÿ íåúÿ èçàù åëÿéèì ìÿí áó õÿáÿðè?
Çàóð:
— Èçàù åëÿìÿê ëàçûì äåéèë, — äåäè. — Áó àõøàì þçöì àòàìà äåéÿ-
úÿì, ùÿð øåéè þçöì äåéÿðÿì îíà.

***
Ùÿòòà ôóòáîë îéíàéàí óøàãëàð äà îíó ýþðöá äàéàíäûëàð âÿ ÿí áàëàú-
àñû îéóíäàí àéðûëûá éóõàðû, åâëÿðèíÿ ãà÷äû êè, áó òÿçÿ õÿáÿðè ÷àòäûðñûí...
Çàóð òàìàì ñàêèò èäè. Ùÿéÿòëÿðèíäÿí, ôóòáîë îéíàéàí óøàãëàðûí àðàñûí-
äàí êå÷äè, ïèëëÿêÿíëÿðëÿ éàâàø-éàâàø ãàëõìàüà áàøëàäû. Àðòûã õÿáÿð
éàéûëìûøäû âÿ ãîíøóëàð ìöõòÿëèô ïÿíúÿðÿëÿðäÿí îüðóí-îüðóí áàõûðäû-
ëàð. Çàóðà åëÿ ýÿëäè êè, ùÿòòà Ìóðòóçîâëàðûí ïÿíúÿðÿñèíäÿ Ìóðòóç Áà-
ëàéåâè÷èí øÿõñÿí þç äàç áàøû äà ýþðöíäö.
Ìèñ ëþâùÿ öñòöíäÿ “Ïðîôåññîð Ì. Çåéíàëëû” éàçûëìûø ãàïûéà éàíàø-
äû. Çÿíýè áàñàíäà òàìàì ñàêèò èäè, àììà ãàïûíûí àðäûíäàí òÿëÿñèê àä-
äûìëàðû — àíàñûíûí àääûìëàðûíû åøèäÿíäÿ þç öðÿéèíèí äþéöíòöëÿðèíè äÿ
åøèòìÿéÿ áàøëàäû.
Ãàïû à÷ûëäû, àíàñûíû ýþðäö, äÿðùàë äà áàøà äöøäö êè, áó ýÿëèøè ãÿôèë
äåéèë àíàñû ö÷öí: “Äàäàø àýàù åäèá” — äåéÿ àüëûíäàí êå÷èðäè:
— Õîø ýþðäöê, àíà! — äåäè.
Àíàñû äà ñàêèòúÿ:
— Õîø ýþðäöê, — äåäè âÿ ÿëàâÿ åòäè, — ýÿëñÿíÿ è÷ÿðè, — âÿ áèðúÿ áó
úöìëÿäÿí ìÿëóì îëäó êè, äèäÿðýèí îüóë íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà äîüìà
îúàüûíûí áàøûíà ãàéûäûá. ×öíêè àõû äàèìè éàøàéàí àäàìû è÷ÿðè õöñóñè
äÿâÿò åëÿìÿéÿ íÿ ùàúÿò? Äÿùëèçÿ ýèðäè. Ïàëòîñóíó ÷ûõàðà— ÷ûõàðà àíà-
ñûíûí äàâðàíûøûíà òÿÿúúöáëÿíèðäè — íÿ “àù-îô” åëÿìèøäè àíàñû, íÿ ãûø-
ãûðìûø, íÿ àüëàìûø, íÿ îíó òÿíáåù åòìèø, íÿ äÿ áàüðûíà áàñûá ñåâèíìèø-
äè. ×îõ àäè âÿ ñàäÿ ýþðöø èäè áó, åëÿ áèë ùå÷ íÿ îëìàìûøäû.
Çàóð:
— Àòàì íåúÿäèð? — äåäè. Àíàñû:
— Èíäè áàáàòäûð, — äåäè. Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè. — Éàìàí ãîðõóçìóøäó
áèçè, òÿçéèãè ãàëõìûøäû, öðÿéè äÿ èíúèäèðäè.
277
 Çàóð àòàñûíûí îòàüûíà äàõèë îëäó. Ìÿúèä ñòîëóíóí àðõàñûíäà îòóðóá
èøëÿéèðäè. Çàóðó ýþðöá àéàüà ãàëõäû, ÿë óçàòäû.
Ñîíðà ùÿð èêèñè îòóðäó âÿ Çèâÿð õàíûì ýåòäè ÷àé äÿìëÿìÿéÿ.
Ñöêóòó Çàóð ïîçäó:
— Íåúÿñÿí?
Ìÿúèä óçóí-óçàäû, äóðüó èøàðÿëÿðè èøëÿòìÿäÿí, õÿñòÿëèéèíäÿí, ùÿ-
êèìëÿðèí êîíñèëèóìóíäàí, òÿéèí åòäèéè äÿðìàíëàðäàí äàíûøûðäû âÿ ùÿð
èêèñè áàøà äöøöðäö êè, áó ìöôÿññÿë ñþùáÿòèí ÿñàñ ìÿãñÿäè àðàëàðûíäàêû
éàáàí÷ûëûüû äÿô åòìÿê, êå÷ìèø ìÿùðÿìëèéè éåíèäÿí áÿðïà åòìÿê
ö÷öíäöð — áöòöí áóíëàð ö÷öí èñÿ âàõò, ìöÿééÿí ìóääÿò ëàçûì èäè — ùÿð
ùàíñû äàíûøûãëàðëà, êÿíàð, ÿñèë ìÿòëÿáÿ äÿõëè îëìàéàí ñþùáÿòëÿðëÿ äîë-
äóðóëìàëûéäû àðàëàðûíäàêû áó âàõò ó÷óðóìó, çàìàí éàðüàíû.
Çèâÿð õàíûì îòàüà ãàéûòäû, ýþçëÿðè ãûïãûðìûçû èäè, àììà öçö
ýöëöðäö. Çèâÿð õàíûìûí àðìóäó ñòÿêàíëàðäà ýÿòèðäèéè ÷àéäàí ãóðòóì-
ãóðòóì è÷èð âÿ ö÷ö áèð éåðäÿ Ìÿúèäèí õÿñòÿëèéèíäÿí äàíûøûðäûëàð. Çèâÿð
õàíûì àðàáèð þòÿðè ðåïëèêàëàðëà Çàóðà àèëÿëÿðèíäÿêè ñîí õÿáÿðëÿðäÿí
ìÿëóìàò âåðèðäè, ýÿëèá-ýåäÿíäÿí äàíûøûðäû, êèì çÿíý åëÿéèá, êèì ñî-
ðóøóá, êèìäÿí ìÿêòóá ýÿëèá, ñþçàðàñû Çàóðóí êîîïåðàòèâ ìÿíçèëèíèí
ùàçûð îëäóüóíó äà åøèòäèðäè îüëóíà âÿ äåäè êè, áó ýöíëÿðäÿ åâ òÿùâèë âå-
ðèëÿúÿê. Îðäåðëÿð ùàçûðäûð, áèð íÿôÿð þç ýþçöéëÿ ýþðöá.
Àòàñû ýþðöíöð éîðóëìóøäó áó ñþùáÿòäÿí, ýÿðýèíëèêäÿí âÿ òåç-òåç
ìàñàñû òÿðÿôÿ, à÷ûã ãàëìûø êèòàáëàðà, êàüûçëàðà òÿðÿô áàõûðäû. Çàóð àéàüà
ãàëõäû, àòàñûéëà ýþðöøìÿäÿí î áèðè îòàüà êå÷äè. Çèâÿð õàíûì îíóí äà-
ëûíúà ýÿëäè âÿ áó àí Çàóð àíàñûíûí ýþçëÿðèíäÿ ãîðõó, òÿëàø îõóäó. Áó
òÿëàø âÿçèééÿòèí ãåéðè-ìöÿééÿíëèéèéëÿ, Çàóðóí ýÿëèøèíèí àéäûí îëìà-
éàí ìÿãñÿäèéëÿ áàüëû èäè. Àòàñû äà, Çèâÿð õàíûì äà áèëìèðäè êè, Çàóð
íåúÿ ýÿëèá — áèðñààòëûüà, èêèñààòëûüà õÿñòÿ àòàñûíà áàø ÷ÿêìÿéÿ, éà ùÿ-
ìèøÿëèê... Òÿùìèíÿéëÿ áèðéîëëóã ÿëàãÿíè êÿñèá åâëÿðèíÿ ãàéûäûá, éà ãû-
ñà áèð ìöääÿòÿ ðöñõÿò àëûá, áÿäáÿõò àòà-àíàñûíû éîëóõìàüà ýÿëèá? Âÿ
îäóð êè, Çèâÿð õàíûì äèããÿòëÿ îüëóíóí ùÿðÿêÿòëÿðèíè èçëÿéèðäè — ùàðà,
ùàéàíà ýåäÿúÿê, ÷þë ãàïûñûíà òÿðÿôìè, þç îòàüûíà òÿðÿôìè, éà äà áÿëêÿ
åëÿ áó îòàãäà îòóðàúàã, éåìÿéÿ áèð øåé èñòÿéÿúÿê... Çàóð äèâàðëàðà ýþç
ýÿçäèðäè, åëÿ áèë èëê äÿôÿéäè ýþðöðäö áó îáîéëàðû.
Ñöêóò öçöúö, äþçöëìÿç èäè. Çèâÿð õàíûìûí ùþâñÿëÿñè ÷àòìàäû:
— Éåðèíè äÿéèøìèøÿì, — äåäè. — ×èìÿúÿêñÿí?
Çàóð äà éàëíûç áó ñóàëà äåéèë, âåðèëìÿìèø, àììà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø
áàøãà ñóàëà úàâàá îëàðàã:
— Ùÿ, — äåäè.
278
 ***
×èëÿéèí èñòè èéíÿëÿðèíäÿí ñîíðà, äàáàíäàøûíûí òÿìàñûíäàí ñîíðà,
êþïöêëö øàìïóíëàðûí ìöëàéèì òóìàðëàðûíäàí ñîíðà òÿðòÿìèç, àüàïïàã
éàòàüà óçàíìàã, òàíûø îòàüûí äîüìà äèâàðëàðûíà — ùÿð ãàðûøû, ùÿð ÷à-
ïûüû, ùÿð ìÿôòèëè, õÿòòè, ëÿêÿñè òàíûø îëàí äèâàðëàðà áàõìàã íÿ ãÿäÿð õîø
èäè. Äèâàðëàðà ùà÷àíñà Çàóðóí þçöíöí ÷ÿêäèéè ôîòîøÿêèëëÿð âóðóëìóøäó,
÷àðïàéûñûíûí éàíûíäà, ýåúÿ äîëàá÷àñûíûí öñòöíÿ ñèãàðåò ãóòóñó, àëûøãàí,
êöëãàáû, éàïîí òðàíçèñòîðó âÿ ìàãíèòîôîí ãîéóëìóøäó, éåðèíäÿí äóð-
ìàäàí àíúàã ÿëèíè óçàäàðàã ìóñèãè äèíëÿéÿ áèëÿð, ñèãàðåò ÷ÿêÿð, ôèêèð-
õÿéàëëàðà äàëà áèëÿðäè. Úöðáÿúöð úèùàçëàðûí äÿëèñèéäè, ñÿñéàçàí àïàðàò-
ëàðëà ñààòëàðëà ÿëëÿøìÿéè, ôîòîãðàôèéàéëà ìÿøüóë îëìàüû ñåâÿðäè. Ñîíðà
— ìàøûí ñöðìÿéÿ áàøëàéàíäàí ñîíðà — áó ùÿâÿñëÿðè êþëýÿäÿ ãàëäû, ÷î-
õóíäàí âàç êå÷äè. ßñàñ ìàðàüû, ùÿâÿñè ìàøûí ìîòîðóéëà ÿëëÿøìÿê îë-
äó. Áó ùÿâÿñèí ñàéÿñèíäÿ èäìàíû äà óíóòìóøäó òàìàì, ãàíòåëëÿð, åñ-
ïàíäåðëÿð îòàüûí áèð êöíúöíäÿ àòûëûá ãàëìûøäû. Àììà íàùàã éåðÿ — èä-
ìàíû áîøëàìàã îëìàç — éàøû äà åëÿ éàøäûð êè, èäìàíëà àðäûúûë ìÿøüóë
îëìàñà, áèð äÿ ýþðöðñÿí, Äàäàø êèìè ýþáÿê áàüëàäû.
Äàäàøûí àäû áåéèíäÿí êå÷ÿí êèìè, äÿðùàë òåëåôîí ñÿñëÿíäè âÿ Çàóð
äèêñèíäè áó çÿíýäÿí. Àììà î ñààòúà äà äöøöíäö êè, äàùà ùÿð òåëåôîí
çÿíýèíäÿí äèêñèíìÿéÿ, òÿëàø êå÷èðìÿéÿ ñÿáÿá éîõäóð: íÿ Òÿùìèíÿíè
÷àüûðàí êèøè ñÿñëÿðè åøèäÿúÿêäè äÿñòÿêäÿí, íÿ àíàñûíûí Òÿùìèíÿéÿ àèä
îëàí ùÿäÿëÿðèíè, ñþéöøëÿðèíè ùå÷ êÿñ îíóí “àëëî”ñóíà úàâàá îëàðàã äÿñ-
òÿéè øûðïàäàí àñìàéàúàãäû äàùà.
Äÿñòÿéè ýþòöðäö:
— Áÿëè.
— Çàóð?!
— Áÿëè. — Ìÿäèíÿíèí ñÿñèíè òàíûìûøäû.
— Äàíûøà áèëÿðñèç, éà áÿëêÿ ÷ûõûá àâòîìàòäàí çÿíý âóðàñûç ìÿíÿ.
— Éîõ íèéÿ êè, ëàï ðàùàò äàíûøà áèëÿðÿì, áóéóðóí, — ñîéóã áèð íÿ-
çàêÿòëÿ äåéèðäè áó ñþçëÿðè.
— Ö÷ ýöíäöð ñèçè àõòàðûðàì, òàïà áèëìèðÿì, íÿ èøäÿ, íÿ åâèíèçäÿ.
— Íÿäèð êè, íÿ îëóá?
— Áèëìèðÿì, Çàóð, — î ùÿéÿúàíëû èäè, — áèëìèðÿì òåëåôîíëà áó áàðÿ-
äÿ äàíûøìàã îëàðìû. Òåëåôîíóíóç ïàðàëåë äåéèë êè?
— Éîõ.
— Áèëèðñèç... Òÿùìèíÿíèí ùàëû éàìàí õàðàáäûð.
— Íèéÿ, íÿ îëóá êè?
279
 — Íåúÿ íÿ îëóá? Òàìàì ùàëû þçöíäÿ äåéèë éàçûüûí... ßëáÿòòÿ, áèë-
ìèð êè, ìÿí ñèçÿ çÿíý âóðìóøàì, éîõñà ãîéìàçäû, àììà ñèç ýåäÿí-
äÿí áÿðè äÿëè-äèâàíÿ êèìèäèð. Ãîðõóðàì êè, ëàï þçöíÿ áèð øåé åëÿéÿð.
— Ñèç íÿ äàíûøûðñûç? — Çàóðóí òîíóíäà èñòåùçà âàð èäè, ùàëáóêè ãÿñ-
äÿí äåéèëäè áó èñòåùçà, þç-þçöíäÿí ðèøõÿíä, êèíàéÿ êèìè àëûíäû.
— Äöíÿí ýåúÿíèí áèð àëÿìèíäÿ îéàíäûì — áèëìÿðÿì ö÷ èäè, äþðä
èäè, íå÷ÿéäè — ýþðäöì èøûüû éàíûð. Ùÿì äÿ ìóñèãè åøèäèëèð. Òÿÿúúöá
ãàëäûì. Äóðóá êå÷äèì éàíûíà, ýþðäöì îòóðóá äèâàíûí öñòöíäÿ, ÿëëÿ-
ðèéëÿ äèçëÿðèíè ãóúàãëàéûá, ìóñèãèéÿ ãóëàã àñûð âÿ è÷èð... Áèð øöøÿ êîí-
éàêû òÿêáàøûíà è÷èá.
— Äàùà íèéÿ íèýàðàí ãàëûðñûç êè, — äåäè Çàóð, — áóíäàí äà éàõøû êåô îëàð?
Ìÿäèíÿ ñÿáèðñèçëèêëÿ:
— Åù, àé Çàóð, — äåäè, — Íèéÿ þçöíöçö áèëìÿìÿçëèéÿ ãîéóðñóç?
Áàøà äöøìöðñöç êè, ùàëû ÷îõ ïèñäèð Òÿùìèíÿíèí, ìÿíÿ äåéèðäè êè,
þçöìö þëäöðìÿê èñòÿéèðÿì.
Çàóð ñóñìóøäó.
— Íèéÿ áàøà äöøìöðñöç àõû? Ñåâèð å ñèçè. Ùàìûäàí ÷îõ ñèçè ñåâèð...
Çàóð:
— Áÿëè, “ùàìûäàí ÷îõ” — äåéÿ òÿêðàð åëÿäè, — åëÿ èø äÿ áóíäàäû êè,
“ùàìûäàí”... “ùàìûäàäûð” åëÿ èø...
Ìÿäèíÿ áó ñþçëÿðè ãóëàãàðäûíà âóðäó.
— Áèëìèðñèç êè, ÿðèéëÿ äà ñèçäÿí þòðö àéðûëäû?
Çàóð:
— ßøè, áîøëàéûí ýþðÿê, — äåäè. Òÿçÿäÿí áöòöí áóíëàðà ãàéûòìàã èñ-
òÿìèðäè, àììà òàì àðõàéûíëàøìàã ö÷öí Òÿùìèíÿíèí áàøûíäà ùå÷ áèð
ôÿëàêÿò îëìàäûüûíû äà áèëìÿëèéäè. ßëáÿòòÿ êè, Ìÿäèíÿ ùÿð øåéè øèøèðäèð.
Àéðûëûãëàðûíûí èëê ýöíëÿðè Çàóðóí äà àç ãàëà áàüðû ÷àòëàéàúàãäû, àììà
áàõ áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè, éàâàø-éàâàø ñàêèòëÿøèá, òîõòàéûá.
Ìÿäèíÿ:
— Ñàáàù àõøàì áèçÿ ýÿëèí, — äåäè. — Òÿùìèíÿýèëÿ éîõ å, áèçÿ, ìÿ-
íèì ìÿíçèëèìÿ. Áèð îòóðàã, àüûëëû-áàøëû äàíûøàã. Áóðäà íÿ èñÿ áèð àíëà-
øûëìàçëûã îëóá, âàëëàù, êèìñÿ ýèðèá àðàíûçà... Éàìàí éàçûüûì ýÿëèð ãûçà...
Çàóð:
— Éàõøû, — äåäè. — Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí.
— Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí. Àììà ìÿáàäÿ äåéÿñèç ìÿíèì çÿíý åëÿ-
äèéèìè.
Áÿëè, áóéóðóí ýþðÿê... Åâÿ ãàéûòäûüû èëê àõøàì, ðàùàò êå÷èðìÿê èñ-
òÿäèéè èëê àõøàìû äà áóðíóíäàí òþêäöëÿð. Àõû ãÿòè ñþç âåðìèøäè þçöíÿ
280
— áöòöí îëàí-êå÷ÿíëÿðè áèðéîëëóã êÿñèá àòñûí, éåíÿ òÿçÿäÿíìè áàøëàí-
ìàëûäûð ùÿð øåé? ßëáÿòòÿ, ñàáàù Ìÿäèíÿýèëÿ ýåäèá-åëÿéÿí äåéèë... Çà-
óð ñèãàðåò éàíäûðäû, àéðû øåéëÿð áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿê èñòÿäè, àììà íÿ
ãÿäÿð úÿùä åòñÿ äÿ áàúàðìàäû. Òÿùìèíÿ ýÿëèá äóðóðäó ýþçëÿðèíèí ãàð-
øûñûíäà. Îòàüû, äèâàíû. Òÿùìèíÿ äÿ ÿëëÿðèéëÿ äèçëÿðèíäÿí òóòóá îòóðóá
äèâàíûí öñòöíäÿ, ìóñèãè äèíëÿéèð, êîíéàê è÷èð âÿ õûñûí-õûñûí àüëàéûð.
Áÿëêÿ ýþòöðöì çÿíý åëÿéèì îíà? Òåëåôîí áóäóð áàõ, ÿëèìèí àëòûíäàäûð,
äÿñòÿéè ýþòöðöá àëòûúà ðÿãÿìè éûüìàã, âÿññàëàì. Çÿíý âóðóá äàíûøûì.
Éà ùå÷ äàíûøìàéûì, çÿíý âóðóì ñÿñèíè åøèäèì, àñûì. Áÿñ áèðäÿí òåëå-
ôîíó úàâàá âåðìÿäè?.. Áèðäÿí éîõäóð åâäÿ?.. Áó ýöí áàçàð åðòÿñèäèð,
èøëÿìèð, åâäÿ îëìàëûäûð. Áÿñ áèðäÿí îëìàäû åâäÿ?.. Åâäÿ äåéèëñÿ, ùàð-
äàäûð áó âàõò? Äåìÿëè, éåíÿ áó áàðÿäÿ — Òÿùìèíÿíèí ùàðàäà îëìàñû
áàðÿäÿ äöøöíÿúÿê, äåìÿëè, éåíÿ äÿ áèýàíÿ äåéèë áóíà, éåíÿ äÿ ùÿéÿ-
úàíëàíàúàã. Éàõøûñû áóäóð ùå÷ çÿíý âóðìàéûì. Ñàáàù çÿíý âóðàðàì...
Äîüðóäàí äà ñàáàù çÿíý âóðìàã îëàð... Åëÿ áèë áó ôèêèðäÿí éöíýöëëÿøäè
Çàóðóí öðÿéè, öðÿéèíäÿí àñûëìûø äàø ãûðûëûá äöøäö ñàíêè. Ñàáàù ùþê-
ìÿí çÿíý âóðàð — áó ôèêèðäÿí åëÿ ñåâèíäè êè, ñàíàñàí èòèðäèéè, áèð äÿ
ýþðöøÿúÿéèíÿ ùå÷ áèð öìèä áÿñëÿìÿäèéè áèð àäàìà òÿñàäöôÿí éåíèäÿí
ðàñò ýÿëèá... Ñàáàù çÿíý åëÿéÿð — éàðûúèääè, éàðûçàðàôàò öçðõàùëûã åëÿéÿð
— ùÿð ùàëäà î øèëëÿíè íàùàã âóðäó — áÿëè, çàðàôàòà ñàëûá öçðõàùëûã åëÿéÿð,
ñîíðà ýþðöøìÿéè òÿêëèô åäÿð. ßýÿð Òÿùìèíÿ àéðûëìàãëàðûíû, äîüðóäàí
äà, öðÿéèíÿ ñàëûáñà, äîüðóäàí äà èçòèðàá ÷ÿêèðñÿ áó àéðûëûãäàí, îíäà
ìöòëÿã ðàçûëàøàúàã, ýþðöøÿúÿêëÿð... Öìóìèééÿòëÿ, ýÿëÿúÿêäÿ äÿ òåç-
òåç ýþðöøÿ áèëÿðëÿð — àììà èíäè äàùà òàìàì áàøãà úöð — Çàóð äàùà àéûã
îëàð, áèð äÿ òÿëÿéÿ äöøìÿç. Éàçûã âàëèäåéíëÿðèíè äÿ èíúèòìÿñèí äàùà
ýÿðÿê... Ñèíëÿðè äÿ î ñèíí äåéèë, ñÿùùÿòëÿðè äÿ... Çàóð áóíäàí ñîíðà ýÿ-
ðÿê òàì àéûã áàøëà äàâðàíñûí. Àéðûëìàüûìûçû èñòÿìèðñÿí, ýþðöøìÿê èñ-
òÿéèðñÿí, ÷îõ éàõøû, ìÿí äÿ ðàçû, àììà äàùà ýÿðÿê ùÿð ýþðöøöìöç ýèç-
ëè îëñóí, àëÿìÿ úàð ÷ÿêìÿéÿê. Ùÿì äÿ ùÿð èêèìèç äÿãèã áèëÿê êè, áó
ýþðöøëÿðèí ìÿùÿááÿòÿ-ôèëàíà äÿõëè éîõäóð, ãàäûíëà êèøèíèí, åðêÿêëÿ äè-
øèíèí úèíñè ýþðöøëÿðèäèð áó, âÿññàëàì, øöòòÿìàì... Âÿ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ
Çàóðóí íÿ áîðúóíà Òÿùìèíÿéÿ êèì çÿíý âóðóð, êèì âóðìóð, èøäÿ
îëìàéàíäà ùàðäàäûð, ùàðäà äåéèë? Áèð ñþçëÿ, îíëàðûí ìöíàñèáÿòëÿðè èëê
âàõòëàðäà, èëê ýþðöøëÿðèíäÿ íåúÿéäèñÿ åëÿ äàâàì åëÿìÿëèäèð — íÿ ìÿ-
ùÿááÿò ýÿðÿêäèð Çàóðà, íÿ ñÿäàãÿò. Éàëíûç åëÿ-áåëÿ õîø ýþðöøëÿð. Òÿù-
ìèíÿ äÿ áóíà ðàçûäûðñà, ÷îõ ÿúÿá, ýþðöøÿðëÿð, ðàçû äåéèëñÿ... Íÿ äåéèá
ðàçû îëìàéàúàã. Ìÿäèíÿ äåìèðäè êè, þëöá ÿëäÿí ýåäèð?.. Ñÿùÿð èøäÿäèð,
281
àõøàì òÿðÿôè çÿíý âóðàðàì. Äåìÿëè, ñàáàù çÿíý âóðàúàì... Áó õîø ôè-
êèðëÿ Çàóð éóõóéà ýåòäè.
Ñÿùÿð åðòÿäÿí îéàíäû, ÿë-öçöíö éóäó, ìÿòáÿõÿ êå÷äè. Çèâÿð õàíûì
îüëóíà ÷àé òþêÿíäÿ.
— Áèëèðñÿí êè, àòàí ñÿíÿ ùÿäèééÿ àëûá? — äåäè. — ßùä åëÿìèøäè êè, ñÿí
åâÿ ãàéûäàí ýöí âåðñèí, àììà äåéÿñÿí, óòàíûð. Ìÿíÿ äåéèð êè, ñÿí äå.
Çèâÿð õàíûì áàëàúà à÷àðû Çàóðà óçàäàðàã:
— Ýåò, áàõ, — äåäè. — Ãàðàæäàäûð.
Éöéöðÿ-éöéöðÿ ãàðàæà òÿðÿô ýåäÿðêÿí Çàóðóí öðÿéè íàíÿ éàðïàüû
êèìè ÿñèðäè, éîõ, éàíûëìàìûøäû, ãàðàæäà êþùíÿ “Ìîñêâè÷”èí éåðèíäÿ
ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí òÿçÿ “Âîëãà” äàéàíìûøäû.

***
Íàùàð âàõòû àòàñûéëà áèð àçúà ÷àõûð è÷äèëÿð. Ìÿúèä áèðúÿ ãóðòóì àë-
äû, ñàüëûãñûç-ôèëàíñûç ãÿäÿùèíè Çàóðóí ãÿäÿùèíÿ òîõóíäóðäó âÿ Çàóð
áàøà äöøäö êè, àòàñû îíóí åâÿ ãàéûòìàñûíûí øÿðÿôèíÿ ãàëäûðûð áó áàäÿ-
íè. Ñîíðà àòàñûíûí òåçëèêëÿ ñàüàëìàñû øÿðÿôèíÿ è÷äèëÿð. Çèâÿð õàíûìûí
ñàüëûüûíà è÷äèëÿð êè, áåëÿ äàäëû-ëÿççÿòëè ïëîâ áèøèðèá. Ùÿòòà êîîïåðàòèâ
ìÿíçèëèí øÿðÿôèíÿ äÿ áàäÿ ãàëäûðäûëàð.
Ñîíðà àòàñû þç îòàüûíà êå÷äè. Çàóð äà äåäè êè, èñòÿéèðÿì áèð ìàøûíû
ùàâàéà ÷ûõàðäûì.
Àíàñû òÿëàøëà:
— Àõû è÷ìèñÿí? — äåäè.
— ßù, íÿ è÷ìèøÿì êè, èêè-ö÷ ðóìêà éöíýöë ÷àõûð äà è÷ìÿêäèð? Òåç
ãàéûäàúàì.

Îí áåøèícè ôÿñèë

Ãåéð èëÿ ùÿð äÿì íÿäèð ñåéðè-ýöëöñòàí åòäèéèí?

Áÿçì óðóá, õÿëâÿò ãûëûá, éöç ëöòôö åùñàí åòäèéèí?
ßùä áöíéàäèí ìöðöââÿòäèðìè âèðàí åòäèéèí,
Ùàíû, åé çàëûì, áèçèìëÿ ÿùäö-ïåéìàí åòäèéèí?

Úöðöìöìöç íîëäó êè, áèçäÿí åéëÿäèí áèçàðëûã?

Áèç ãÿìèí ÷ÿêäèê, ñÿí åòäèí þçýÿéÿ ãÿìõàðëûã.
Ñèçäÿ àäÿò áóìóäóð? Áþéëÿ îëóðìó éàðëûã?
Ùàíû, åé çàëûì, áèçèìëÿ ÿùäö-ïåéìàí åòäèéèí?!

282
 Áèðäÿí-áèðÿ àðûãëàìûø àäàì êþùíÿ ïåíúÿéèíèí ýåíëèéèíè äóéàí òÿ-
êèí Çàóð äà ñöðäöéö ìàøûíûí äÿéèøìèø þë÷öëÿðèíè ùèññ åäèðäè. Ãàðàæäàí
ùÿìèøÿêè êèìè “Ìîñêâè÷”è äåéèë, òÿçÿ “Âîëãà”íû ÷ûõàðàðêÿí, ìàøûíûí
áþéöðëÿðèéëÿ ãàðàæûí ãàïûñû àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè åëÿ þë÷öá-áè÷ìÿëèéäè
êè, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ìàøûíûíû úûçìàñûí. Îäóð êè, ñîë òÿðÿôäÿí — ñöêàí
òÿðÿôäÿí àç, î áèðè òÿðÿôäÿí èñÿ ÷îõ ìÿñàôÿ ñàõëàéûðäû. Ãàðàæûí ãàïûñû,
äîüðóäàí äà, “Âîëãà” ö÷öí áèð àç äàðûñãàë èäè, ìåòàë ÷ÿð÷èâÿéÿ
ñöðòöëöá úûçûëà áèëÿðäè ìàøûí, àììà áèð éàíäàí áàõàíäà “Âîëãà” ãàðà-
æûí è÷èíÿ åëÿ áó ãàïûäàí ýèðìèøäè äÿ, þçö äÿ úûçûëûá-åëÿìÿìèøäè. Ýþðÿ-
ñÿí êèì ñàëûá îíó ãàðàæà? Áèðäÿí àüëûíà ýÿëäè: Ñïàðòàê. ßëáÿòòÿ, Ñïàð-
òàê. Àõû àíàñû äåéèðäè êè, Ñïàðòàê êþùíÿ “Ìîñêâè÷”è ñàòìàüà (òÿáèè êè,
þç ãèéìÿòèíÿ, ìàüàçà âàñèòÿñèëÿ) êþìÿê åëÿìèøäè àòàñûíà. “Âîëãà”íû
äà ýåäèá Ñïàðòàêëà áèðëèêäÿ ñå÷ìèøäè àòàñû. Ìàøûíû ùÿéÿòëÿðèíÿ Ñïàð-
òàê ñöðöá ýÿòèðìèøäè, ãàðàæà ñàëìûøäû, íþìðÿ àëìàãäà äà ôÿàë èøòèðàê
åòìèøäè.
Çàóð øÿùÿð êö÷ÿëÿðèíè áèð-áèð êå÷äèêúÿ áþéöê âÿ ýöúëö ìàøûíà ýåò-
ýåäÿ äàùà ÷îõ àëûøûð, ùÿòòà, èñíèøèðäè. Äîüðóäóð, ùÿëÿ òàì ðàì åòìÿìèø-
äè áó ìàøûíû, “Ìîñêâè÷”èí âÿðäèøè ùÿëÿ ùàêèì èäè ÿëëÿðèíÿ, àéàãëàðûíà.
“Ìîñêâè÷”äÿêè ïåäàëëàðà, ñöêàíëàðà áÿíçÿéÿí ïåäàëëàðû, ñöêàíëàðû
“Ìîñêâè÷”ÿ âÿðäèøëè àéàãëàðû, ÿëëÿðèéëÿ èäàðÿ åäèðäè, àììà åéíè ùÿðÿ-
êÿòëÿðäÿí äàùà ñöðÿòëè, äàùà ýöúëö íÿòèúÿëÿð àëûíûðäû. Çàóð îíó äà áèëèðäè
êè, ãûñà ìöääÿòäÿí ñîíðà áó ìàøûíûíà äà òàìàìèëÿ ìÿùðÿì îëàúàã,
îíóí ùÿð ñèððèíÿ, õóñóñèééÿòëÿðèíÿ, ùÿð úöð úÿùÿòèíÿ áÿëÿä îëàúàã âÿ
ýÿëÿúÿê ùÿéàòûíûí ÿí áþéöê ñåâèíúëÿðè äÿ ìÿùç áó “Âîëãà”éëà áàüëû
îëàúàãäû.
“Ìîñêâè÷”è ñöðÿðêÿí îíà áó ãÿäÿð òàíûø ýþðöíÿí êö÷ÿëÿð èíäè åëÿ
áèë áèðäÿí-áèðÿ äàðûñãàë âÿ ãûñà îëìóøäó âÿ Çàóð áèëìèðäè: áó òèíÿ ÷ÿ-
ïÿêè, êÿñÿ éîëëà áóðóëñà “Âîëãà”íûí ãóéðóüó ñÿêèäÿêè ãÿçåò êþøêöíÿ
èëèøìÿç êè ýþðÿñÿí? Øÿùÿð êö÷ÿëÿðèíèí, äþíýÿëÿðèíèí, äàëàíëàðûíûí òî-
ðóíäàí ãóðòóëìàüà úàí àòûðìûø êèìè, áèâåú ïèéàäàëàðûí, õàì ñöðöúöëÿ-
ðèí, ãûðìûçû èøûãôîðëàðûí, ãàäàüàí èøàðÿëÿðèíèí ùþêìöíäÿí õèëàñ îëìàüà
÷àëûøàðàã ìàøûíû øÿùÿð úèâàðûíà òÿðÿô éþíÿëòäè. Ýåò-ýåäÿ ìàøûíû äàùà
÷îõ þç èðàäÿñèíÿ òàáå åòäèéèíè áþéöê øþâãëÿ äóéóð âÿ à÷ûãëûüà, ýåäèø-
ýÿëèø àç îëàí ýåíèø éîëëàðà ÷ûõäûãúà ñöðÿòè ùåé àðòûðûð, áàøãà ìàøûíëàðû
áèð-áèðèíèí àðäûíúà þòöá êå÷èðäè. Ýåíèø, ðàùàò àåðîäðîì éîëóéëà
ñöðäöêúÿ ôÿðÿù âÿ àñóäÿëèê ùèññè îíó äàùà àðòûã ÷óëüàëàéûðäû âÿ þçö äÿ
ùèññ åòìÿäÿí øÿùÿðäÿí óçàãëàøäûãúà óçàãëàøûð, Àáøåðîíóí øèìàë ñàùèë-
ëÿðèíÿ òÿðÿô öç òóòóðäó. Àüëûíà ýÿëäè êè, ÷îõäàíäûð — äàùà äîüðóñó, éàé
283
àéëàðûíäà Òÿùìèíÿéëÿ áèðýÿ ÷èìÿðëèêëÿðÿ ýåòäèéè âàõòäàí áÿðèäèð — áó
éîëëà ýåòìÿéèá. Ñîí ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ èëê äÿôÿ èäè êè, Òÿùìèíÿ ùàããûíäà
ñàêèò, ùÿéÿúàíñûç, àüðûñûç äöøöíöðäö. Äöíÿíêè ìöäðèê ãÿðàðûíû áèð äÿ
ýþòöð-ãîé åäèð âÿ áèð äÿ ÿìèí îëóðäó êè, äîüðóäàí äà, ÷îõ àüûëëû ôèêðÿ
ýÿëèá — Òÿùìèíÿéëÿ ÿëàãÿíè, ìöíàñèáÿòëÿðè òàìàì êÿñìÿê ëàçûì äåé-
èë, àììà ìÿáàäÿ ÿââÿëêè äÿëè-äèâàíÿëèéÿ, ìÿúíóíëóüà ãàéûäàñàí ùà.
Ùÿð øåé ÿíäàçÿñèíäÿ, äÿãèã þë÷öëöá-áè÷èëìèø îëìàëûäûð; ùÿðäÿí-áèðäÿí
çÿíý åëÿéÿð Òÿùìèíÿéÿ, àðàáèð ýþðöøÿðëÿð, ùÿð èêèñèé÷öí éàõøû îëàð áå-
ëÿ áèð ÿëàãÿ. Éÿíè ÿñëèíäÿ åëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè äÿ áó úöð áàøëàíìûøäû äà
— ùÿð øåé íåúÿ äÿ õîø èäè, ñàêèò èäè, òà î âàõòàúàí êè, Çàóð þçö þç àõ-
ìàãëûüû âÿ ÿáëÿùëèéè óúóíäàí õàì õÿéàëëàðà äöøäö, áàøûíû úöðáÿúöð ñÿ-
ôåù ôèêèðëÿðëÿ äîëäóðäó: íÿ áèëèì, ÿñèë ìÿùÿááÿòäèð áó, ùÿãèãÿòÿí ñåâè-
ðÿì. Ãûñãàíäû, àüðûäû, áàøû äàøäàí-äàøà äÿéäè, ùàðäàí àõû áåéíèíÿ áàò-
äû êè, ñÿàäÿòÿ ÷àòûá? Âÿ ñîíðà äà ãîðõìàüà, ÿñìÿéÿ áàøëàäû êè, áèðäÿí
áó ñÿàäÿò äåéèë, àëäàíìûøàì, éà àëäàäûëìûøàì. Àõû ñÿàäÿò éàëíûç òÿê
áèð õîø àíëàð äåéèë êè... Ñÿàäÿò ùÿì äÿ äÿùøÿòëè ãîðõó àíëàðûäûð — ùÿìèí
áó ñÿàäÿòè èòèðìÿê ãîðõóñóíäàí ìöú îëóá ãàëäûüûí äÿãèãÿëÿð...
Áèð íå÷ÿ õîøáÿõò äÿãèãÿëÿðèí ãîðõóñóíó, íèýàðàí÷ûëûüûíû ñààòëàðëà,
ýöíëÿðëÿ, ùÿôòÿëÿðëÿ, àéëàðëà ÷ÿêìÿêäÿíñÿ òàìàì ñÿàäÿòñèç-ôèëàíñûç
éàøàìàã éàõøûäûð. ßââÿëëÿð åëÿ-áåëÿ ýþðöøÿíäÿ âÿ áó ýþðöøëÿðäÿí ñîí-
ðà àéðûëàíäà, áèð-áèðèëÿðèé÷öí ìþâúóä îëìóðäóëàð àðòûã. Àììà ñîíðàëàð
— áöòöí áó äîëàøûã äóéüóëàð îíóí ãÿëáèíÿ ùàêèì êÿñèëÿíäÿ Òÿùìèíÿíè
ýþðìÿäèéè ùÿð ñààò, Òÿùìèíÿíèí ùàðàäà îëäóüóíó áèëìÿäèéè ùÿð äÿãèãÿ
ìèí áèð ãàðà-ãóðà øöáùÿëÿðëÿ, áÿä-áÿä ýöìàíëàðëà äîëó îëóðäó.
Ñàùèë ãÿñÿáÿëÿðèíèí è÷èéëÿ ñöðöðäö ìàøûíû. Äÿâÿ áåëèíèí äîíãàð-
ëûüûíû õàòûðëàäàí úöòáàúàëû éàñòû äàìëàð, éåë äÿéèðìàíëàðû, êÿëÿ-êþòöð
äàøëàðäàí ùþðöëìöø ùàñàðëàð, òèêàí êîëëàðûíäàí ãóðóëìóø ÷ÿïÿðëÿð, òàë-
âàðëàðà äûðìàøäûðûëìûø ìåéíÿëÿð, êöëÿéèí ñöïöðöá äèâàð äèáèíÿ éûüäûüû
ãóì òÿïÿúèêëÿðè — áöòöí áó ãÿðèá, ùÿçèí ïàéûç ìÿíçÿðÿëÿðè êå÷èá ýåò-
ìèø ýöíëÿðè õàòûðëàäûðäû — îíëàðûí èëê ýþðöø ÷àüëàðûíû — êþçÿðìèø åùòè-
ðàñëàðñûç, èòêèëÿðñèç, ó÷ãóíëàðñûç õîø ýöíëÿðè...
Óçàãäà Ìóðòóçîâýèëèí áàüëàðû, åâëÿðèíèí ÿéðè åéâàíû ýþðöíöðäö.
Áèð äÿôÿ Òÿùìèíÿéëÿ áóðà ýÿëäèêëÿðè, è÷ÿðè ýèðäèêëÿðè éàäûíà äöøäö, ùà-
ñàðûí éàíûíäàí áóðóëäó âÿ äÿðùàë ÿéëÿúè áàñäû: àç ãàëà àëàãàïûíûí àü-
çûíäà äàéàíìûø áàøãà áèð ìàøûíëà — ÷ÿùðàéû “Âîëãà”éëà òîããóøàúàãäû.
Áèð àí ñîíðà Çàóð äÿðê åëÿäè êè, Ìóðòóçîâýèëèí ãàïûëàðû ãàáàüûíäà äà-
éàíìûø áó ÷ÿùðàéû “Âîëãà” Ñïàðòàêûí ìàøûíûäûð... Çàóð åùìàëëûúà þç
ìàøûíûíû äàð êö÷ÿäÿ Ñïàðòàêûí “Âîëãà”ñûíûí éàíûíäàí êå÷èðòäè.
284
 Äàð äàëàíäàí áóðóëóá ýåí éîëà ÷ûõàíäàí ñîíðà ôèêèðëÿøäè êè, èëèí áó
âàõòûíäà Ñïàðòàêûí áàüäà íÿ èøè âàð, ýþðÿñÿí. Ñîíðà àüëûíà ýÿëäè êè,
áÿëêÿ Ñïàðòàê òÿê ýÿëìÿéèá áàüà, ñàéñûç-ùåñàáñûç úàíàíëàðûíäàí áèðèé-
ëÿ ýÿëèá... Çàóð äÿíèç ñàùèëèíÿ ÷ûõäû... Ùàâà òóòãóí äåéèëäè, àììà äå-
êàáð äÿíèçè, àäàìñûç ñàùèë ïàéûçûí ñîí íÿôÿñèíäÿí, ãûøûí ÿââÿëèíäÿí
õÿáÿð âåðèðäè. Ùàðàäàñà ñàùèëèí áèð òÿðÿôèíäÿ áàëûã÷û êîìàëàðû âàðäû âÿ
Çàóð äöøöíäö êè, èíäè áó êîìàëàðûí è÷èíäÿ îëìàã àéðû ëÿççÿòäèð — ñàùèë
ñîéóã îëñà äà, êîìàëàðäà éÿãèí èñòè ñîáà ãàëàéûáëàð, ïÿíúÿðÿëÿðäÿí áà-
õûðëàð äÿíèçÿ... Çàóð ìàøûíûíû ñàùèë áîéó ñöðÿíäÿí ñîíðà éåíèäÿí øî-
ñåéÿ ÷ûõäû. Ãóìëó ñàùèëèí òÿùëöêÿëè éóìøàãëûüûíäàí ñîíðà áåòîí àâòî-
ñòðàäàíûí ìþùêÿìëèéè àðõàéûíëûã ùèññè àøûëàéûðäû, ñöðÿòè àðòäûãúà àðòûð-
ìàã èñòÿéè îéàíûðäû. Éîë, äåìÿê îëàð êè, áîø èäè, òÿêäÿíáèð ìàøûíëàð
êå÷èðäè. Éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ ïëàêàòëàð, ÷àüûðûøëàð, øÿêèëëè äèàãðàìàëàð
âóðóëìóøäó. Øÿêèëëÿðäÿí áèðèíèí öñòöíäÿ åéíè áîéëó, åéíè áè÷èìëè, åéíè
úöð àüàúëàð ÷ÿêèëìèø, “Ãÿñÿáÿìèç íöìóíÿâè îëñóí” ñþçëÿðè éàçûëìûø-
äû... Çàóð ãàðøûñûíäà óçàíìûø ýåíèø éîëó ñåéð åäèð âÿ ýåò-ýåäÿ ñöðÿòè
àðòûðûðäû — óçàãäàí îíà òÿðÿô ýÿëÿí ìàøûíà äèããÿò âåðäè, ìàøûí ýåò-ýå-
äÿ éàõûíëàøûðäû âÿ áó àíäàí åòèáàðÿí åëÿ áèë ùÿð øåé Çàóðà éóõó êèìè,
ëÿíý ñöðÿòëè íöìàéèø åòäèðèëÿí ôèëì êèìè ýÿëäè — åëÿ áèë âàõò áàøãà
þë÷öëÿðëÿ, áàøãà ñöðÿòëÿ àõìàüà áàøëàäû, ýåð÷ÿêëèê àéðû úöð, àéðû ðÿíý-
ëÿ, àéðû èøûãäà ãàâðàíûëäû — ãàðøûäàí ýÿëÿí ìàøûí Ñïàðòàêûí ÷ÿùðàéû
“Âîëãà”ñû èäè. Ñöêàíûí àðõàñûíäà Ñïàðòàê îòóðìóøäó, îíóí éàíûíäà ãà-
äûí îòóðìóøäó âÿ ÷ÿùðàéû “Âîëãà” Çàóðóí ìàøûíûíûí éàíûíäàí þòöá
êå÷ÿíäÿ Çàóð áó ãàäûíûí êèì îëäóüóíó äà òÿéèí åòäè... Çàóð áèð ìöääÿò
äÿ ýåòäèéè èñòèãàìÿòäÿ ýåòäè, öðÿéè ÷ûðïûíûá éåðèíäÿí ÷ûõàúàãäû åëÿ áèë,
ùÿëÿ ùÿð øåéè ñàíêè àõûðàúàí äÿðê åëÿìÿìèøäè âÿ íÿ åäÿúÿéèíè, íÿ åò-
ìÿê ëàçûì îëäóüóíó äà áèëìèðäè ùÿëÿ. Éàëíûç èêè éöç-ö÷ éöç ìåòð êå-
÷ÿíäÿí ñîíðà êÿñêèí ñàõëàäû ìàøûíû, äþíäÿðäè âÿ ýåðèéÿ ñöðäö — ÿêñ èñ-
òèãàìÿòÿ.
×ÿùðàéû “Âîëãà” õåéëè óçàãëàøìûøäû, äÿìèð éîë êå÷èäè ùÿíäÿâÿðèí-
äÿ èäè. Çàóð áàøà äöøäö êè, Ñïàðòàê äà ÿëáÿòòÿ êè, îíó òàíûéûá âÿ ñöðÿòè
àðòûðûá. Ùÿð ùàëäà éàðûì äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ Çàóð îíëàðû ùàãëàéàðäû, àììà
Ñïàðòàê äÿìèð éîë êå÷èäèíè þòÿí êèìè øëàãáàóì áàüëàíäû âÿ Çàóð óçóí
÷îõâàãîíëó ãàòàðûí êå÷èá-ýåòìÿñèíè ýþçëÿìÿëè îëäó. Àðòûã ùÿð øåé Çàóð
ö÷öí àéäûí èäè. ×ÿùðàéû “Âîëãà”íûí íÿ ñÿáÿáäÿí èëèí áó âàõòûíäà áàü
ãàïûñûíäà äàéàíìàñûíûí ñÿáÿáèíè äÿ áèëèðäè. Çàóðó ýþðÿí êèìè ñöðÿòè
àðòûðûá îíäàí ãà÷ìàñûíûí ñÿáÿáèíè äÿ áèëèðäè. Øëàãáàóì äöøùàäöøäÿ àë-
òûíäàí êå÷èá óçàãëàøìûøäûëàð, íèééÿòëÿðè, ìÿãñÿäëÿðè áèð èäè — ãà÷ìàã,
285
âàõòû óäìàã, ìÿñàôÿíè óäìàã, áèð ñþçëÿ, ùÿð øåéè óäìàã. Ùÿéàò àäëà-
íàí áó îéóíäà Çàóðó óäìàã, îíà ãàëèá ýÿëìÿê. Ãàëèá ýÿëìÿê âÿ
ýöëìÿê Çàóðà — ñàäÿëþâù, ùÿð øåéÿ èíàíàí àõìàã Çàóðó äîéóíúà ëàüà
ãîéóá ýöëìÿê — îíóí ñàäÿäèëëèéèíÿ ýöëìÿê — “àé íÿ áèëèì, Çàóðèê, ñÿí
áèçÿ ýÿëÿí ýöí îáîéëàð ÷è÷ÿê à÷äû, àé Çàóðèê, ñÿíè áåëÿ ñåâèðÿì, ñÿíÿ
ñàäèãÿì, ìÿí íÿ áèëèì íÿ”. Ùÿð øåé, ùÿð øåé, ùàìûñû, áöòöí ñþçëÿðè, íÿ-
âàçèøëÿðè, ýþç éàøëàðû-ùàìûñû éàëàí èìèø, ïîçüóí, ÿõëàãñûç ãàäûíûí ìà-
ùèð èøâÿëÿðè, ôÿíäëÿðè, òÿëÿëÿðè âÿ ùèéëÿëÿðèéìèø, âÿññàëàì...
“×ÿðøÿíáÿ àõøàìû ìÿøãäÿéÿì. ×ÿðøÿíáÿ àõøàìûäûð áó ýöí, áó
èìèø äåìÿ áóíóí ìÿøãëÿðè — Ñïàðòàêëà áàüà ýåòìÿê. Ùÿð ÷ÿðøÿíáÿ àõ-
øàìû ìÿøã àäûéëà áó áàüà ýÿëèðìèø éÿãèí, àõìàã Çàóð äà äèâàíûí
öñòöíäÿ óçàíûá îíó ýþçëÿéèðìèø, àé-ùàé... ßúÿá îëóð ñÿíèí êèìè àõ-
ìàüà. Ñÿí îðäà äèâàíäà óçàíûá ñèãàðåò ÷ÿêèðäèí, îíëàð èñÿ áóðäà, áó
áàüäà ùÿìèí îòàãäà — èêèñè... Òÿùìèíÿéëÿ Ñïàðòàê... áó ôèêèðëÿðäÿí,
õÿéàëûíäà úàíëàíàí áó ñÿùíÿëÿðäÿí äÿëè îëóðäó Çàóð âÿ áó àí ìàøûíûíû
ãàðøûñûíäàí òàããàòàðàãëà þòÿí ãàòàðûí öñòöíÿ ñöðìÿê, òîããóøìàã, ÿçèë-
ìÿê, ïàð÷àëàíìàã, ùÿëàê îëìàã èñòÿéèðäè, àììà åéíè çàìàíäà î èêè
íÿôÿðäÿí ùàéûôûíû ÷ûõìàìûø áó äöíéàäàí êþ÷ìÿê äÿ èñòÿìèðäè ùå÷ úöð.
Ãàòàðûí âàãîíëàðû ãóðòàðìàã áèëìèðäè. Çàóð áó âàãîíëàðà áàõûá, éåíÿ
äÿ ùÿìèí î áàü îòàüûíû, Ñïàðòàêûí ãîëëàðû àðàñûíäà ÷ûðïûíàí Òÿùìèíÿíè
ýþðöðäö âÿ áèëìèðäè êè, áó ãàòàð ùà÷àí êå÷èá ãóðòàðàúàã, Çàóð ùà÷àí áó
êå÷èäè àäëàéàúàã, îíëàðû ùàãëàéàúàã. Ùÿð øåéèí, áöòöí éàðàëàðûíûí, òÿù-
ãèðëÿðèí, îíà åëÿäèêëÿðè áöòöí éàìàíëûãëàðûíûí ùàéôûíû ÷ûõàúàã. Ùèääÿ-
òè, ÿñàñÿí, Òÿùìèíÿéÿ àèä èäè. Ãÿðèáÿäèð êè, Ñïàðòàê ùàããûíäà, ùÿòòà
êèíñèç äöøöíöðäö. Ñïàðòàê Çàóðäàí äàùà äöíéàýþðìöø àäàì èìèø, äà-
ùà áèú, äàùà ôÿðàñÿòëè, äàùà òÿúðöáÿëè èìèø, âÿññàëàì. Ñïàðòàê êèìèñèíè
ùÿð úöðÿ éàüëû äèëëÿðëÿ àëäàòìàã îëìàç. Çàóð òÿêè àõìàã äåéèë êè, ùÿð
ñþçÿ èíàíñûí, ùÿð ñàõòà ìåùðèáàí÷ûëûüû ùÿãèãÿò áèëñèí, ùÿð ùèéëÿíè äîü-
ðó ñàéñûí. Òÿùìèíÿíèí áöòöí ôÿíäëÿðèíÿ, ïèøèê òóìàðëàðûíà, íÿâàçèøëè
ïû÷ûëòûëàðûíà Ñïàðòàê àíúàã ýöëÿðäè, “ìÿíÿ éîõ, ìÿíÿ ýÿëìÿ” äåéÿðäè
âÿ ÿúÿá äÿ åäÿðäè, àôÿðèí Ñïàðòàê. Ñïàðòàê êèìè îëìàã ëàçûìäûð áåëÿ
Òÿùìèíÿëÿðëÿ... Èíäè Çàóð Òÿùìèíÿíèí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèíè, ùÿð ñþçöíö,
åâäÿ îëìàäûüû ùÿð ñààòû — éàëàíëà, ôûðûëäàãëà, ñàõòàêàðëûãëà âÿ ðèéàêàð-
ëûãëà áàüëàéûðäû âÿ éàääàøû ãÿñäÿí îíà ìöõòÿëèô ñöáóòëàð, ôàêòëàð, õàòè-
ðÿëÿð òÿãäèì åäèðäè.
Áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ãàòàð, íÿùàéÿò êè, êå÷èá ýåòäè...
Ãàëûí ñûðûãëû ïåíúÿê ýåéìèø äîëó áÿäÿíëè ãàäûí éîüóí êÿíäèðëè ÷àð-
õû ùÿðëÿìÿéÿ áàøëàäû, øëàãáàóì éàâàø-éàâàø ãàëõäû. Çàóð ìàøûíû ùÿ-
286
ðÿêÿòÿ ýÿòèðèá, ãàëõìàãäà îëàí øëàãáàóìóí àëòûíäàí êå÷äè. Ñöðÿò ýþñ-
òÿðèúè ñààòäà 130-ëà 140 êèëîìåòð àðàñûíäà ýåäèá-ýÿëèðäè. Áèð àçäàí
÷ÿùðàéû “Âîëãà”íû ãàáàãäà, àåðîïîðòà äþíÿí éîëóí àéðûúûíäà ýþðäö.
Èíäè ÿìèí èäè êè, ÷àòàúàã îíëàðà, àíúàã, ýþðöíöð, îíëàð äà Çàóðóí ìà-
øûíûíû ýþðìöø âÿ ñöðÿòèíè àðòûðìûøäûëàð, åëÿ áèë ìÿñàôÿ àçàëìûðäû èêè ìà-
øûíûí àðàñûíäà, åëÿ áèë áèð þë÷öäÿ äîíóá ãàëìûøäû àðàëàðûíäàêû ìÿñàôÿ...
Çàóð ãàçû òàì äèáèíÿúÿí áàñäû âÿ àðòûã îíëàðûí ìàøûíëàðû áèð-áèðèíÿ òî-
õóíàúàã äÿðÿúÿäÿ éàõûíëàøìûøäû. Çàóð äöøöíäö êè, èíäèúÿ ñöêàíû áèð
áàëàúà ñàüà ÿéñÿ, áåëÿ äÿùøÿòëè ñöðÿòëÿ ÷ÿùðàéû “Âîëãà”éà èëèøäèðñÿ
ìàøûíûíû, ùÿð èêè ìàøûí êÿëëÿ-ìàéàëëàã àøàúàã âÿ ùÿð ö÷ö ëàï éÿãèí
ùÿëàê îëàúàã. Áó ö÷ëöê äÿ þëöì òðàýèêîìåäèéàíûí ìÿíòèãè ñîíëóüóéäó.
...Àíúàã áàø âåðìÿäè áó ñîíëóã... Ñïàðòàêûí ÿñÿáëÿðè òàá ýÿòèðìÿ-
äè, ñöðÿòè àøàüû ñàëäû. Çàóð îíëàðûí ìàøûíûíû êå÷äè, òÿãðèáÿí èêè éöç ìåòð
ãàáàüà ÷ûõûá ñöðÿòè êÿñêèí àçàëòäû, ñîíðà òàìàì ñàõëàäû ìàøûíûíû âÿ
éàíáþéðö ãîéàðàã éîëó êÿñäè.
Ñïàðòàê äà êÿñêèí ñàõëàäû âÿ ÷ÿùðàéû “Âîëãà” ëàçëàðëà ñöðöøöá Çà-
óðóí ìàøûíûíûí ëàï éàíûíäà äàéàíäû.
Çàóð ìàøûíäàí ÷ûõûá, îíëàðà òÿðÿô ýåòäè. Ñïàðòàê äà ìàøûíäàí
äöøäö, àììà éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè, “Âîëãà”ñûíûí ãàíàäûíà äèðñÿêëÿíèá
äàéàíäû. Ïàëòîñóç èäè, ÿéíèíäÿ ìèõÿéè êîñòéóì âàðäû, êþéíÿéèíèí éà-
õàñû à÷ûã èäè. Ýöíöí ãöðóá ÷àüûíäà Çàóð Ñïàðòàêûí áöòöí ãûçûëëàðûíû àé-
äûí ýþðöðäö — ãûçûë ñààò, ãûçûë öçöê, áîéíóíäàí òöêëö ñèíÿñèíÿ ñàëëàí-
ìûø ãûçûë çÿíúèð... Èêè ãàáàã äèøè äÿ ãûçûë èäè... Ñïàðòàêûí ðÿíýè ãà÷ìûø-
äûñà äà, öçöíäÿ òÿáÿññöì âàðäû, úèáèíäÿí ãûçûë ïîðòñèãàð ÷ûõàðäû, ñèãà-
ðåò ãîéäó äàìàüûíà, àëûøãàíëà éàíäûðäû. Çàóð àëûøãàíà äà ôèêèð âåðäè;
“Ðîíñîí” èäè — áÿëêÿ áó äà Òÿùìèíÿíèí ùÿäèééÿñèäèð. Çàóð þçö äÿ òÿ-
ÿúúöáëÿíèðäè êè, èíäè, áó àíëàðäà ÿí õûðäà òÿôÿððöàò äà éàéûíìûðäû äèã-
ãÿòèíäÿí... Òÿùìèíÿ òÿðÿôÿ áàõìûðäû. Àììà ýþçöíöí ãûðàüûéëà îíó
ýþðöðäö. Òÿùìèíÿ ìàøûíûí è÷èíäÿ ùÿðÿêÿòñèç îòóðìóøäó, äîíóá ãàë-
ìûøäû ñàíêè.
Ñïàðòàê ñèãàðåòè äèëèéëÿ éóõàðû äèøëÿðèíèí àðàñûíäà òóòìóøäó, àüçû äà
à÷ûã èäè. Áèð àç òÿëàøëû, àììà ùÿìèøÿêè êèìè ñèòèçÿ òÿáÿññöìëÿ:
— Íÿ îëäó? — äåäè. — Ñûíàäûí òÿçÿ ìàøûíûíûí ñöðÿòèíè? ßíòèãÿ ìà-
øûíäû, äîüðóäàí... ×îõ ìöáàðÿê, ñàüëûüûíà ãèñìÿò îëñóí.
Çàóð áó ñþçëÿðäÿ ìóðäàð áèð èñòåùçà äóéäó âÿ éàíàøûá Ñïàðòàêûí
÷ÿíÿñèíÿ áèð éóìðóã èëèøäèðäè: Ñïàðòàê ñÿíäèðëÿäè, àììà éûõûëìàäû,
äèøëÿðè áèð-áèðèíÿ äÿéèá ñèãàðåòè ãûðäû, ñèãàðåòèí êþçÿðÿí áàøû Ñïàðòàêûí
êþéíÿéèíèí à÷ûã éàõàëûüûíäàí ñèíÿñèíÿ äöøäö, êþç ñèíÿñèíè, ãàðíûíû,
287
éàíäûðäû. Ñïàðòàê ÿëèíè òÿëÿñèê éàõàñûíäàí è÷ÿðè ñàëûá ñèãàðåòè àõòàðìàüà
áàøëàäû: ÷îõ ìÿçÿëè èäè îíóí áó ùÿðÿêÿòëÿðè. Ñïàðòàêäàí îäåêîëîí èéè
ýÿëèðäè. Íÿùàéÿò, ñèãàðåòè òàïäû, ÷ûõàðòäû îðäàí, êÿíàðà àòäû. Äàùà òÿ-
áÿññöìäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàìûøäû ñèôÿòèíäÿ, òåç ìàøûíûí ãàïûñûíû à÷-
äû, ÿëèíè ïàëòîñóíóí úèáèíÿ ñàëäû. Ùÿìèí àíäàúà ìàøûíûí î áèðè ãàïûñû
à÷ûëäû âÿ Òÿùìèíÿ áàéûðà ñû÷ðàéûá, òÿëÿñèê àääûìëàðëà Çàóðà òÿðÿô ãà÷-
äû. Çàóð Òÿùìèíÿéÿ òÿðÿô áàõìûðäû, ïàëòîñóíóí úèáèíäÿí áû÷àã ÷ûõàðûá
ýÿëÿí Ñïàðòàêà áàõûðäû. Áû÷àã ôèí áû÷àüû èäè, òèéÿñè óçóí âÿ èòèéäè. Çàóð
ôèêèðëÿøèðäè êè, Ñïàðòàê çÿðáÿ âóðìàüà úÿùä åòìÿìèøäÿí áèð àí ãàáàã
òÿïèêëÿ îíóí ãàðíûíäàí èëèøäèðìÿê ëàçûìäûð âÿ åëÿ áó àí þçöéëÿ Ñïàð-
òàêûí àðàñûíäà Òÿùìèíÿíèí ìàâè ïàëòàðûíû ýþðäö. Ìîñêâàäà Êèíî åâè-
íèí ðåñòîðàíûíäà ùÿìèí áó ïàëòàðäà èäè âÿ áó ïàëòàðû Òÿùìèíÿíèí áöòöí
áàøãà ïàëòàðëàðûíäàí äàùà ÷îõ ñåâèðäè Çàóð.
Òÿùìèíÿ Ñïàðòàêû áÿðê-áÿðê ãóúàãëàäû, îíóí áû÷àã òóòìóø ÿëèíäÿí
éàïûøäû âÿ êÿñèê-êÿñèê:
— Ãóðáàí îëóì, Ñïàðòàê, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, — äåéÿ-äåéÿ ìàøûíûí
ãàïûñûíà òÿðÿô èòÿëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Çàóð äöøöíäö êè, ÿëáÿòòÿ, Ñïàðòàê ÷îõ èñòÿñÿéäè Òÿùìèíÿíèí ÿëëÿ-
ðèíäÿí ãóðòóëà áèëÿðäè, èòÿëÿéÿ áèëÿðäè áèð ãûðàüà Òÿùìèíÿíè, àììà,
ýþðöíöð, þçö äÿ áóíà úÿùä åëÿìèðäè: äöçäöð þçöíö åëÿ ýþñòÿðèðäè êè,
ýóéà Çàóðóí öñòöíÿ úóììàüà ÷àëûøûð... Ñàü ÿëèéëÿ Ñïàðòàêûí áû÷àã òó-
òàí ÿëèíäÿí áÿðê-áÿðê éàïûøìûøäû Òÿùìèíÿ, ñîë ÿëèéëÿ èñÿ ìàøûíûí ãà-
ïûñûíû à÷ûðäû. Ãàïûíû à÷àí êèìè éåíÿ äÿ ñîë ÿëèéëÿ Ñïàðòàêû îõøàéà-îõ-
øàéà, ñûüàëëàéà-ñûüàëëàéà âÿ òÿëÿñèê-òÿëÿñèê îíà íÿ èñÿ äåéÿ-äåéÿ ìà-
øûíà äöðòìÿê èñòÿéèðäè. Ñþçëÿðèéëÿ, ÿëëÿðèéëÿ, Çàóðó ãîðóéàí òàðûì áÿ-
äÿíèíèí áöòöí ãöââÿòèéëÿ Ñïàðòàêû áèðòÿùÿð ìàøûíà ñàëäû âÿ äÿðùàë ãà-
ïûíû ÷ûðïäû. Áàøûíû ãàëäûðìàäàí, áèð êÿëìÿ äèíèá-äàíûøìàäàí Çàóðóí
ãàáàüûíäàí êå÷äè, ñàü ãàïûäàí ìàøûíà ìèíäè, îòóðäó. Ìàøûíûí è÷èíäÿ
äÿ íÿ èñÿ äàíûøûðäûëàð ùÿëÿ. Çàóð èñÿ äóðäóüó éåðäÿúÿ äàéàíìûøäû, ýþç-
ëÿéèðäè, îíëàðäàí ãàáàã ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Íÿùàéÿò, Ñïàðòàê ìî-
òîðó èøÿ ñàëäû, ìàøûíû ÷åâèðèá ÿêñ èñòèãàìÿòäÿ ñöðäö — äÿíèçÿ òÿðÿô, ñà-
ùèëÿ òÿðÿô — áÿëêÿ äÿ ÿéðè åéâàíëû áàü åâèíÿ ñàðû...

***
“ßúÿá àõìàüàììûø, èëàùè, àäàì äà áåëÿ àõìàã îëàðìûø!”. Øÿùÿðÿ
éàõûíëàøäûãúà ôèêèðëÿð, ñþçëÿð Çàóðóí áåéíè è÷èíäÿ ãàéíàì-ãàéíàì
ãàéíàéûðäû. “Áåëÿ áèð ôàùèøÿíèí öñòöíäÿ ìÿí èçòèðàá ÷ÿêèðäèì, öðÿéèìÿ
ñàëûðäûì ùÿð øåéè... Íÿéèìÿ ëàçûì èäè ìÿíèì î? Ùàðäàí áåéíèìÿ ñàë-
288
ìûøäûì êè, áó úöð ãàäûíû ñåâìÿê îëàð? Áöòöí î øèðèí äèëëÿðè, î éàüëû
ñþçëÿðè, âÿäëÿðè — ùàìûñû áàøäàí-àéàüà ôûðûëäàã èìèø... Ýþð þçö äÿ êèì-
íÿí — Ñïàðòàêëà!!! Àìàí Àëëàù, Ñïàðòàêëà ùà... Ýþð áèð ôûðûëäàã÷ûëûüà
áàõ, ñÿí àëëàù, íåúÿ äÿ éàëàíëàð òàïûá äåéèðäè å... “ìàøûíûíû ãÿñäÿí ìÿ-
íèì åâèìèí ãàáàüûíäà ñàõëàéûð... Àé ñÿíè... ùå÷ åéáè éîõäóð. Àòàìûí
îüëó äåéèëÿì, áó ùàéôû îíäà ãîéñàì... Íåúÿ åëÿéÿì, îíó åëÿ éàíäû-
ðàì, åëÿ éàíäûðàì êè, úûçäàüû ÷ûõñûí... Ñïàðòàêû ãóúàãëàìûøäû, ýóéà
ìÿíè îíóí áû÷àüûíäàí ãîðóéóð, òöïöðöì îíóí þçöíÿ äÿ, áû÷àüûíà äà.
Àììà ÿíýèíÿ ÿíòèãÿ ãîéäóì Ñïàðòàêûí, ñèãàðåòè äÿ ãàðíûíà äöøäö,
ëÿççÿò åëÿäè ìÿíÿ... Î ýöí åëÿ Òÿùìèíÿéÿ äÿ éàõøû ÷ÿêìèøÿììèø, éå-
ðèíäÿ ëàï... Èòèí ãûçû èò... ùå÷ åéáè éîõäóð... Èíäè ìÿíÿ ýöëöðëÿð, éÿãèí
ýåäèáëÿð áàüà, ìÿíÿ ýöëöðëÿð, äàùà äà úóøà ýÿëèðëÿð... Êåô ÷ÿêèðëÿð...
Ýöëöí, ùå÷ åéáè éîõäóð, ýþðÿê àõûðäà êèì ýöëÿúÿê... Ìÿíè, äåìÿê, àë-
äàòäûíûç äà þç àëÿìèíèçäÿ?.. Èíäè ýþðÿê àõûðäà êèì-êèìè àëäàäàúàã...
Çàóð õÿéàë åëÿäè, óçàã ýÿëÿúÿéè ýÿòèðäè ôèêðèíÿ, áèð ýöí ùà÷àíñà,
÷îõ-÷îõ èëëÿð ñîíðà Òÿùìèíÿéÿ ðàñò ýÿëÿúÿê, Òÿùìèíÿ ëàï ãîúà âÿ åé-
áÿúÿð îëàúàã, àììà ãÿìëè-ãÿìëè Çàóðà áàõûá: — Çàóðèê, ñÿí áèçèì ùà-
ìûìûçäàí áèú ÷ûõäûí, — äåéÿúÿê — ùàìûìûçû àëäàäûá ùàìûìûçà äîããóç
ãîéäóí, — äåéÿúÿê... Çàóð äà áåëÿ éóõàðûäàí àøàüû áàõàúàã îíà, åòèíà-
ñûç ýöëöìñöíÿúÿê, éÿíè êè, áÿñ ñÿí íÿ áèëìèøäèí Çàóðó? Àììà áó
÷îõ-÷îõ èëëÿð ñîíðàíûí èøèéäè ùÿëÿ, èíäè, áàõ èíäè íåéëÿñèí êè, Òÿùìèíÿ-
íè éàíäûðûá-éàõñûí, êàáàá åëÿñèí, ùÿ?
Øÿùÿðèí êö÷ÿëÿðèéëÿ ñöðöðäö àðòûã. Øÿùÿðÿ ýåúÿ äöøìöøäö.

***
Òÿÿúúöáäÿí Çèâÿð õàíûìûí àüçû à÷ûëà ãàëìûøäû.
— Úèääè äåéèðñÿí?
Çàóð:
— ßëáÿòòÿ, úèääè äåéèðÿì, — äåäè. — Ùå÷ áó áîéäà äà çàðàôàò îëàð?
Àõûð âàõòëàð ÷îõ ôèêèðëÿøìèøÿì áó áàðÿäÿ, ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿìèøÿì...
Ìÿíçèë äÿ ùàçûðäûð... Îäóð êè, áàøëàéûí ýþðÿê ôÿàëèééÿòÿ.
Çèâÿð õàíûì:
— ×îõ ýþçÿë, — äåäè. — Åëÿ ýöíö ñàáàù åë÷è ýþíäÿðÿðèê. Àììà ñîí-
ðà ôèêðèíè äÿéèøìÿçñÿí êè? — Çèâÿð õàíûì áèð ãÿäÿð åùòèéàò åäèðäè: àõû
Çàóðóí ãÿðàðû ÷îõ ýþçëÿíèëìÿç èäè.
Çàóð:
— Óøàã-çàä äåéèëÿì êè, ôèêðèìè äÿéèøÿì, — äåäè. — Áåëÿ øåéëÿðíÿí
çàðàôàò åëÿìÿê îëìàç.
289
 Àíàñû òÿëÿñèê ìÿòáÿõÿ êå÷äè, ýåðè ãàéûòäû... Íÿ èñÿ àõòàðûðäû, àììà
ùå÷ þçö äÿ áèëìèðäè êè, íÿ àõòàðûð — ñàäÿúÿ îëàðàã êàðûõìûøäû àðâàä, áà-
øûíû èòèðìèøäè åëÿ áèë, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè... Íÿùàéÿò, Çàóðà éàíàøäû,
äèããÿòëÿ, óçóí-óçàäû îüëóíóí ýþçëÿðèíÿ áàõäû âÿ îíó þïäö:
— Ñÿí ìÿíèì àüûëëû áàëàìñàí, — äåäè. — Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, Àëëàù
èíñàôñûçëûã åëÿìÿç áèçÿ ãàðøû, ùÿð øåé éàõøûëûãëà ãóðòàðàúàã... Ñÿíèí áî-
éóíà ãóðáàí îëóì ìÿí... Àòàí äà, áèëèðñÿí, íåúÿ ñåâèíÿúÿê... Äàé ãûç-
ýèëè äåìèðÿì, ÿìÿëëè-áàøëû áàéðàì îëàúàã îíëàð÷öí. Àëéàíûí ÿí áþéöê
àðçóñóéäó äà áó.
Çàóð òåëåâèçîðóí ãàáàüûíäà ÿéëÿøäè, õîêêåé îéóíóíó ýþçëÿéèðäè...
“Àììà áóíó äîüðóäàí ÿíòèãÿ ôèêèðëÿøäèì ùà, — äåéÿ þç-þçöíÿ
äöøöíöðäö, — áîìáà êèìè ïàðòëàéàúàã áó õÿáÿð, áÿçè-áÿçè àäàìëàðûí
éàíäûðûá úûçäàãëàðûí ÷ûõàðàúàã... Äîüðóäàí äà, “åé ùÿéàò, ñÿí íÿ ãÿðè-
áÿñÿí...”. Íÿ ýþçÿëñÿí, åé ùÿéàò, úàâàí, ýöúëö, ñàüëàì îëìàã íÿ ýþ-
çÿë øåéìèø... Ùÿì äÿ ñÿðáÿñò, àçàä îëìàã, èñòÿäèéèí êèìè ùÿðÿêÿò åëÿ-
ìÿê, ùå÷ êÿñäÿí àñûëû îëìàéàñàí, ÿêñèíÿ, ñÿíäÿí àñûëû îëñóíëàð. Ùÿì
äÿ áöòöí þìðöí èðÿëèäÿ îëñóí... ßëà...”
Äîüðóäàí äà, ìÿýÿð îíóí ùÿéàòû ÿëà, ÿëàäàí äà ÿëà äåéèëìè — ÿí-
òèãÿ òÿçÿ ìàøûíû âàð, ÿíòèãÿ òÿçÿ ìÿíçèëè îëàúàã, èñòÿäèéè êèìè áÿçÿ-
éÿúÿê áó òÿçÿ ìÿíçèëèíè — åêñïåäèñèéàëàðäàí ãÿðèáÿ, ÿúàèá äàøëàð ýÿòè-
ðÿúÿê, ìåøÿëÿðäÿí ÿúàèá áóäàãëàð òîïëàéàúàã, ìàãíèòîôîíà ãóøëàðûí,
ìåøÿíèí, ÷àéëàðûí, êöëÿéèí, äÿíèçèí ñÿñèíè éàçàúàã, ìÿíçèëëÿðèíè òÿáè-
ÿòèí ýþçÿë áèð ýóøÿñèíÿ ÷åâèðÿúÿê. Óçàã þëêÿëÿðÿ ñÿéàùÿòëÿð åäÿúÿê,
îðàäàí äà ìàðàãëû øåéëÿð ýÿòèðÿúÿê — Àôðèêà ìàñêàëàðû, éàïîí êóêëàëà-
ðû, ùèíä òàõòà ôèãóðëàðû... Áöòöí äöíéàíû, áöòöí þëêÿíè ýÿçÿúÿê, åâäÿ äÿ
ñàüëàì, õîøáÿõò àèëÿñè îëàúàã — ýöë êèìè òÿìèç àðâàäû, ñÿëèãÿëè, òÿðáè-
éÿëè, ñàüëàì, õîøáÿõò óøàãëàðû, ãîé ýþçö ýþòöðìÿéÿíëÿðèí ýþçëÿðè êîð
îëñóí; éàíñûíëàð, úûçäàãëàðû ÷ûõñûí ïàõûëëûãäàí, ùÿñÿääÿí.

***
Éåääèäÿ éûüûøìàüà áàøëàäûëàð... Ìÿúèäèí ÿìèñè îüëó ïðîôåññîð
Áÿùðàì Çåéíàëëû ýÿëäè. Øàùèí ýÿëäè. Çèâÿð õàíûìûí äàéûñû ýÿëäè... Äà-
äàøûí ýÿëìÿñè Çàóðó òÿÿúúöáëÿíäèðäè, àììà Çèâÿð õàíûì îüëóíó ìÿò-
áÿõÿ äàðòäû:
— Ñÿí àëëàù, ùèðñëÿíìÿ, — äåäè. — Äàäàøà áèëèðñÿíìè íèéÿ ýþðÿ äå-
ìèøèê, ÷öíêè îíëàð òÿðÿôäÿí Ìóðòóçóí áàúàíàüû îëàúàã — Íåìÿò, î äà
ñèçèí íÿøðèééàòäà èøëÿéèð, þçö äÿ Äàäàøûí ÿëèíèí àëòûíäà: ãîé îíëàð òÿ-
ðÿôäÿí èø÷è îëñóí, áèçèì òÿðÿôäÿí áó èø÷èíèí áþéöéö — ùÿì äÿ Äàäàø
290
äèëëè-äèëàâÿðäèð, ñÿíèí äÿäÿí êèìè ùÿð ñþçö êÿëáÿòèíëÿ ÷ûõàðòìàã ëàçûì
äåéèë àüçûíäàí, ãîé áèð àç ìåéäàí ñóëàñûí, ñÿíè òÿðèôëÿñèí îðäà.
— Ìÿíè òÿðèôëÿìÿê íÿéÿ ýÿðÿêäèð àõû... Ìÿíè òàíûìûðëàð áÿéÿì?
— Òàíûìàüûíà, ÿëáÿòòÿ, òàíûéûðëàð ñÿíè. Àììà îíëàð äà òÿê þçëÿðè îë-
ìàéàúàã ùà. Îíëàðûí òÿðÿôèíäÿí äÿ éÿãèí éàä àäàìëàð îëàúàã, ýÿðÿê
îíëàðûí éàíûíäà ñÿíè äÿ, åëÿ áöòöí àèëÿìèçè äÿ áèð ÿìÿëëè-áàøëû òÿãäèì
åëÿéÿí îëñóí äà. Îäóð êè, Äàäàøà ãàøãàáàã åëÿìÿ, áîéóíà àíàí ãóðáàí.
Çàóð éîðüóí òÿðçäÿ:
— Ãàøãàáàã íèéÿ åëÿéèðÿì êè?.. Äàäàø äåéèðñèç Äàäàø îëñóí, ìÿ-
íèì÷öí íÿ òÿôàâöòö âàð.
Ñÿêêèç÷öí åë÷èëÿð Ìóðòóçîâýèëÿ éîëëàíäûëàð. Çàóð èñÿ êðîññâîðä
äîëäóðìàüà áàøëàäû... Àôðèêàäà “Ê” ùÿðôèéëÿ áàøëàíàí îí ùÿðôëè øÿùÿðè
ùå÷ úöð éàäûíà ñàëà áèëìèðäè... Åë÷èëèéÿ, òÿáèè êè, àíúàã êèøèëÿð ýåòìèøäè,
ãàäûí ãîùóìëàð èñÿ Çèâÿð õàíûìëà ìÿòáÿõäÿ ëàããûðòû âóðóðäóëàð. Çàóð
ñþçëÿðè àéäûí åøèòìÿñÿ äÿ ãàäûíëàðûí íÿ áàðÿäÿ, íÿäÿí äàíûøäûãëàðûíû
÷îõ ýþçÿë òÿñÿââöð åäèðäè — ãàäûíëàð ýàù áÿðêäÿí ìÿìíóí-ìÿìíóí
ýöëöøöð, ýàù õûñûí-õûñûí ïû÷ûëäàøûðäûëàð.

***
— Éÿíè êè, Çàóðó õöñóñè òÿãäèì åëÿìÿéÿ åùòèéàú äà éîõäóð. — Äà-
äàø äàíûøà-äàíûøà ÷àéäàí ãóðòóì-ãóðòóì è÷èð, ãÿíäè äèøëÿðè àðàñûíäà
õûð÷ûëäàäûðäû — ùàìûìûçûí ýþçö ãàáàüûíäà áþéöéöá... Àèëÿñèíè äÿ, ìà-
øàëëàù, éàõøûúà òàíûéûðñûç, äåéèð, ãîíøó ãîùóìäàí éàõûí îëóð àäàìà,
àììà ãîíøó ùÿì äÿ ãîùóì îëà, ýþðöí áó äà íÿ àëÿìäèð äÿ... Ùà, ùà,
ùà, çàðàôàò áèð éàíà. Ìÿúèä ìöÿëëèì ýþðêÿìëè àëèìëÿðèìèçäÿíäèð, ýþ-
çÿë àèëÿ áàø÷ûñûäûð, àèëÿñè äÿ — äåìÿê àðòûãäûð — ÿí òÿìèç, ÿí ýþçÿë, ìÿ-
ðèôÿòëè, ãàíàúàãëû, ñàüëàì àèëÿëÿðäÿíäèð. Îò äà êè, áèëèðñèç, þç êþêö
öñòöíäÿ áèòÿð. Áåëÿ áèð àèëÿäÿ áîéà-áàøà ÷àòìûø îüóë äà, íåúÿ äåéÿð-
ëÿð, ëàéèãëè úàâàíäû, ùàíñû òÿðÿôäÿí ýþòöðöðñöç ýþòöðöí — ñàâàäû, áèëèéè,
òÿðáèéÿñè, áþéöêíÿí áþéöêäöð, êè÷èêíÿí êè÷èê. Èêè èëäèð áèð èäàðÿäÿ ÷à-
ëûøûðûã — êîëëåêòèâ àðàñûíäà äà ÿìÿëëè-áàøëû íöôóç ãàçàíûá, úàâàí îëìà-
ñûíà áàõìàéàðàã. Õàñèééÿòè èïÿê êèìèäèð, öðÿéè òÿìèçäèð, øÿõñÿí ìÿí
áóíó íþãñàí ñàéìûðàì, àììà ùÿð ùàëäà áóíó Çàóðà íþãñàí áèëÿí âàð-
ñà, íÿ îëàð, éàøà äîëäóãúà, íåúÿ äåéÿðëÿð, áÿðêÿ-áîøà äöøäöêúÿ,
øöáùÿñèç, òÿúðöáÿñè äÿ àðòàúàã. Ùÿð ùàëäà áþéöê ýÿëÿúÿéè âàð Çàóðóí.
Áèëèðñèç êè, ïèñ àäàì÷öí ñèçèí êèìè ùþðìÿòëè àäàìëàðûí ãàïûñûíà åë÷è
äöøìÿçäèê... Áóðäà ýþðöðÿì ìÿíèì äîñòóì, Íåìÿò ìöÿëëèì äÿ ÿéëÿ-
øèá, î äà íåúÿ äåéÿðëÿð, ãûç åâèíèí àäàìûäûð, àììà åéíè çàìàíäà áèç
291
ùàìûìûç èø éîëäàøëàðûéûã, åëÿ Íåìÿò äÿ Çàóðó éàõøû òàíûéûð âÿ ìÿíèì
ñþçëÿðèìè òÿñäèã åäÿ áèëÿð.
Íåìÿò íÿ èñÿ äîäàãàëòû ìûçûëäàíäû, éÿãèí êè, Äàäàøûí ñþçëÿðèíÿ øÿ-
ðèê ÷ûõäûüûíû èôàäÿ åòìÿëèéäè.
Ìóðòóç ïþðòìöøäö, ôûñûëòûéëà àüûð-àüûð íÿôÿñ àëûðäû. Áèð àç äîëóõ-
ìóøäó åëÿ áèë, àõû ùÿð ùàëäà èëê äÿôÿéäè åë÷è ãÿáóë åäèðäè. Àììà î áèðè
áàúàíàüû Úàááàð þçöíö ÷îõ ôÿàë àïàðûð, Äàäàø äàíûøäûãúà: “áÿëè, áÿëè,
ãÿøÿíý, ãÿøÿíý”, — äåéÿ ðåïëèêàëàð âåðèðäè. Íÿùàéÿò, Äàäàø íèòãèíÿ áà-
ëàúà áèð àðà âåðäè âÿ Úàááàð ýþçëÿðèíè Ìóðòóçóí öçöíÿ çèëëÿäè. Ìóðòóç
éöíýöëúÿ áàøûíû òÿðïÿäÿí êèìè Úàááàð òÿëÿñèê öéöäöá òþêìÿéÿ áàøëà-
äû:
— Áèçèì÷öí äÿ áþéöê øÿðÿôäèð êè, ñèçèí êèìè ìþòÿáÿð àäàìëàð åë÷è
ýÿëèáñèç ãàïûìûçà. Çàóðó ùàìûìûç òàíûéûðûã, ìÿðèôÿòëè, ãàíàúàãëû úà-
âàíäûð. Ñèç äÿ, øöáùÿñèç êè, Ìóðòóçîâëàð àèëÿñèíè éàõøû òàíûéûðñûíûç. Éÿ-
íè Áàëàéåâè÷è ðåñïóêàáëèêàìûçäà êèì òàíûìûð àõû? Ýþðêÿìëè ñÿðêÿðäÿ-
äèð, ùÿðáè õàäèìäèð, Ôèðÿíýèç ãûçûìûç ýþçëÿðèìèç ãàáàüûíäà áþéöéöá.
Äîüðóäóð, èíäèéÿúÿí îíóí ñÿñèíè åøèòìÿìèøèê, èíäèêè Àò Áàëàõàíûì
ãûçëàðûí òàéû äåéèë, äèíäèðèðñÿí ãûïãûðìûçû ãûçàðûð, áàøûàøàüû, óòàíúàã áèð
áàëàäûð, ìÿí äåéÿðäèì ãþí÷ÿäèð, ôèäàíäûð, ùÿëÿ ýöë êèìè à÷ûëìàéûá...
Ùàìûìûç áåëÿ äöøöíöðöê êè, áó ýþçÿë, ýþé÷ÿê-úàâàíëàð õîøáÿõò, ãÿ-
øÿíý àèëÿ ãóðàúàãëàð: Àëëàù õåéèð âåðñèí...
Ùàìû ýöëöìñöíäö, “Àëëàù õåéèð âåðñèí” äåäè âÿ áèð äÿãèãÿ ñîíðà
Àëéà, Òàùèðÿ âÿ Ñöðÿééà àðìóäó ñòÿêàíëàðäà ÷àé ýÿòèðèðäèëÿð, áó ñÿôÿð
áöòöí ÷àéëàð øèðèí èäè.
Äàäàø, áàøãà åë÷èëÿð, åâ àäàìëàðû àäÿò öçðÿ ãàøûãëàðû ñòÿêàíëàðûí
è÷èíäÿ øàããûëäàäà-øàããûëäàäà ùÿðëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð, ùàìû áèð-áèð Ìÿ-
úèäè, Ìóðòóçó, Àëéàíû òÿáðèê åòäè. Äàäàøëà Íåìÿò èñÿ íÿøðèééàòûí èøëÿ-
ðèíäÿí ñþùáÿòÿ ãóðøàíäûëàð...
Ñààò äîããóçäà, åë÷èëÿð ýöëÿ-ýöëÿ, áÿðêäÿí äàíûøà-äàíûøà ãàéûòäû-
ëàð. Ùàìûäàí ãàáàã è÷ÿðè Äàäàø ýèðäè, Çàóðó äà ùàìûäàí ãàáàã î òÿá-
ðèê åëÿäè... Äåéÿñÿí, Çàóðó ìàð÷ûëäàäûá þïìÿê ôèêðè äÿ âàðäû Äàäàøûí,
àììà Çàóð áèðòÿùÿð öçöíö êÿíàð åëÿäè âÿ áó àí Àôðèêàäàêû “Ê” ùÿð-
ôèéëÿ áàøëàíàí øÿùÿð áèðäÿí-áèðÿ éàäûíà äöøäö: Êàñàáëàíêà. Îí ùÿðô.
ßëáÿòòÿ, Êàñàáëàíêà...

***
Ñÿùÿðè ýöí äÿ ãàäûíëàð ýþðöøäöëÿð. Çèâÿð õàíûì Àëéàýèëÿ ýåòäè âÿ
ùÿð øåé áàðÿäÿ ÿòðàôëû äàíûøäûëàð. Çàóð ýåîëîæè åêñïåäèñèéàéà äöçÿëìèø-
292
äè, áèð àéäàí ñîíðà ýåòìÿëè èäè. Ìÿñÿëÿíè ÷îõ äà óçàòìàüûí ìÿíàñû
éîõäóð. Ùÿì äÿ êè, äîüðóñó, ùÿð èêèñèíèí — åëÿ Àëéà õàíûìûí äà, Çèâÿð
õàíûìûí äà öðÿêëÿðè áèð àç ñÿêñÿêÿëè èäè, èðàã-èðàã áèðäÿí áèð øåé ÷ûõäû,
áèðäÿí, íÿ áèëìÿê îëóð, Çàóðóí áàøûíà áàøãà ôèêèð äöøäö. Îäóð êè, îí
ýöíöí è÷èíäÿ ùÿì íèøàí, ùÿì äÿ òîé åëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Ùÿð èêè
òÿðÿô òÿäàðöêöíö ÷îõäàí ýþðìöø, ëàçûì îëàí ùÿð øåéè ÷îõäàí ùàçûð åäèá
ñàõëàìûøäû. Àëéà ëàï ãûçû äöíéàéà ýÿëÿí ýöíäÿí õûðäà-õûðäà îíà úåùèç
òîïëàìàüà áàøëàìûøäû — ïàð÷àëàð, éîðüàí-äþøÿê, áàùàëû þðòöêëÿð, ãàá-
ãàúàã, äóç ãàáûíà ãÿäÿð — ùÿð øåé ñÿëèãÿ-ñàùìàíëà ùàçûð äóðóá, ìÿ-
ãàìûíû ýþçëÿéèðäè. Äîüðóäóð, áÿçè èðè øåéëÿðè ùÿëÿ àëàñûéäûëàð — ñîéó-
äóúó, ìåáåë, àììà Ñïàðòàê áîéóí îëäó êè, ö÷ ýöíöí è÷èíäÿ íÿ ëàçûì-
äûðñà òàïàð, òàïäû äà — 12 ÿøéàäàí èáàðÿò ÿðÿá ìåáåëè, ôèí ìÿòáÿõè, ÇÈË
ñîéóäóúóñó — áöòöí áóíëàðûí õÿðúèíè äÿ Ñïàðòàê þçö ÷ÿêäè, Úàááàðëà
Òàùèðÿ òåëåâèçîð, Íåìÿòëÿ Ñöðÿééà áöëëóð ÷ûë÷ûðàã àëäûëàð...
Çåéíàëëûýèë äÿ ãûçà âÿ ãûçûí ãîùóìëàðûíà áàùàëû ùÿäèééÿëÿð àëûá ùà-
çûð ãîéìóøäóëàð (î úöìëÿäÿí Ñïàðòàê ö÷öí êîñòéóìëóã ïàð÷à). Áþéöê
áèð ðåñòîðàíäà äÿì-äÿñýàùëû òîé ö÷öí ìÿáëÿü äÿ ÿìàíÿò êàññàñûíäà
ùàçûð èäè, éåòìèø àäàìëûã òîé åòìÿê ôèêðèíäÿéäèëÿð. Àëéà õàíûì “àçûí-
äàí ÿëëè éåðè ýÿðÿê áèçèì îëñóí, — äåìèøäè, — î ãÿäÿð äîñò-òàíûø âàð êè...”
Àäÿò öçðÿ íèøàíû ãûç åâè, òîéó îüëàí åâè åëÿìÿëèéäè.
Àëéà õàíûìëà Çèâÿð õàíûìûí äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðû ñöëù âÿ ÿìèí-
àìàíëûã øÿðàèòèíäÿ êå÷äè, ñþùáÿòèí àõûðûíäà Àëéà õàíûì Çàóðýèëèí àèëÿ-
ñèíè ñàáàù ýöíîðòàéà íàùàðà äÿâÿò åëÿäè. Àéàã à÷äûéà.

***
Çàóð èøäÿí ãàéûäûðäû. Ñîéóãäó, àäàìûí èëèéèíÿúÿí èøëÿéÿí õÿçðè
ÿñèðäè. Éàüûø äà ÷èëÿëÿìÿéÿ áàøëàäû. Çàóð ìàøûíûíû ñàõëàéûá äöøäö,
øöøÿ ñöïöðöúöëÿðèíè òàõäû âÿ àâòîáóñ äàéàíàúàüûíäà áöçöøöá äóðìóø
Ìÿäèíÿíè ýþðäö.
Çàóð:
— Ìÿäèíÿ, — äåéÿ ÷àüûðäû. — Ýÿëèí îòóðóí, àïàðûì ñèçè.
Ìÿäèíÿíèí ÿëèíäÿ èðè âÿ ýþðöíöð, ÷îõ àüûð çÿíáèë âàðäû, èøäÿí ñîíðà
àäÿòè öçðÿ áàçàðà äÿéìèø, àéûí-îéóí àëìûøäû, Ìÿäèíÿ òÿëÿñèê ìàøûíà
éàõûíëàøäû, êå÷èá îòóðäó âÿ:
— Çàóð, — äåäè, — ñèçè Àëëàù éåòèðäè ìÿíèì÷öí. ßëèì-ãîëóì ãûðûë-
ìûøäû ëàï. Àâòîáóñ äà ýÿëèá ÷ûõìàã áèëìèð. Áèð éàíäàí äà áó éàüûø,
êöëÿê...
Çàóð òÿáÿññöìëÿ:
293
 — Åâÿ? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
— ßëáÿòòÿ... Äàé ùå÷ öìèäèì éîõ èäè êè, áó çÿíáèëëÿ ýåäèá åâÿ ÷ûõàúàüàì.
Çàóð:
— Íåúÿñèíèç? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ñàü îëóí. Ïèñ äåéèëÿì. Óøàã áèð àç íàñàç êèìèäèð.
— Íÿ îëóá êè?
— Ãðèïäèð äÿ éÿãèí, ùÿì äÿ þñêöðöð.
— Èíäè áöòöí øÿùÿð ãðèïäèð.
Ìÿäèíÿ:
— Ùÿ, êèìè äèíäèðèðñÿí, õÿñòÿäèð, — äåäè. — Ìàøûíûâûç òÿçÿäèð, ùÿ?
×îõ ìöáàðÿê, ñàüëûüûâûçà ãèñìÿò îëñóí.
— Ñàü îëóí.
Ìÿäèíÿ ñóñäó, òÿðÿääöä êå÷èðèðäè; äåñèí, äåìÿñèí, íÿùàéÿò, Çàóðà
÷ÿïÿêè áàõàðàã äåìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè:
— Ùÿ, ñèçè òÿáðèê åäèðÿì, åøèòäèì åâëÿíèðñèç.
Çàóð:
— ×îõ ñàü îëóí, — äåäè âÿ ñèãàðåò éàíäûðäû.
Èíäè Çàóð äà ñîðóøà áèëÿðäè:
— Ãîíøóíóç íåúÿäèð?
— Òÿùìèíÿ? — Ýóéà Çàóðó Ìÿäèíÿíèí áàøãà áèð ãîíøóñó äà ìà-
ðàãëàíäûðà áèëÿðäè. — Î äà õÿñòÿëÿíèá éàçûã.
— Íÿäèð êè? Î äà ãðèï îëóá?
— Ãàðà úèéÿðè õÿñòÿäèð îíóí... Èíäè äÿ õÿñòÿëèê øèääÿòëÿíèá, äåéèðäèì
àõû áÿäáÿõò ãûçûíà — ñÿíÿ è÷ìÿê îëìàç, ãóëàã àñìûð. — Ìÿäèíÿ ñóñäó,
ñîíðà ÿëàâÿ åòäè. — Áÿñ ýþðìöðñöíöç, äàé ùå÷ òåëåâèçîðà äà ÷ûõìûð êè.
Çàóð:
— Ìÿí òåëåâèçîðà áàõìûðàì, — äåäè.
Ìÿäèíÿ ùÿâÿñëÿ:
— Ëàï éàõøû åëÿéèðñèç, — äåäè. — Áàõìàëû íÿ âàð êè. Åëÿ áîø øåéëÿð
ýþñòÿðèðëÿð êè...
Ìÿäèíÿ òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿí äàíûøûðäû, îíëàðû ïèñëÿéèðäè, àì-
ìà Çàóð èñòÿéèðäè, éàìàí èñòÿéèðäè êè, Òÿùìèíÿ ùàããûíäà äåñèí éåíÿ áèð
øåé. Ýþðÿñÿí, Òÿùìèíÿ äàíûøûáìû Ìÿäèíÿéÿ î ýöí, î áàü éîëóíäàêû
ýþðöøëÿðèíè, Ñïàðòàêûí áàüëàðûíäàí ãàéûäàðêÿí Çàóðà ðàñò ýÿëìÿñèíè?..
Ìÿäèíÿ èíäè äÿ äöíÿíêè âåðèëèøè ñþéöðäö.
— Î íÿ ôèëì èäè åëÿ?.. Ùå÷ ùÿéàòäà áåëÿ øåéëÿð îëóð áÿéÿì?
Çàóð:
— Òÿùìèíÿ éàòûð éÿíè? — äåéÿ ñîðóøäó.
294
 — Éîõ, áó ýöí áèð àç áàáàòäûð, áÿëêÿì ùÿëÿ èøÿ äÿ ÷ûõäû,— áèðäÿí
áèú-áèú ýöëöìñöíöá, — èñòÿñÿç àõøàì òåëåâèçîðäà ýþðÿ áèëÿðñèç îíó, —
äåéÿ ÿëàâÿ åòäè.
Çàóð:
— Áÿëè, áóíóí÷öí òåëåâèçîðà áàõìàüà äÿéÿð, — äåäè.
Ìÿäèíÿ:
— Ãàðà úèéÿðè õÿñòÿäèð, î èñÿ ùÿð àõøàì è÷èð, — äåéÿ òÿêðàð åëÿäè. —
È÷èð, ìóñèãèéÿ ãóëàã àñûð. Ýåúÿéàðûñû àéûëûðàì, áàõûðàì, ýþðöðÿì èøûã
ýÿëèð, þçö äÿ ìóñèãè ÷àëäûðûð.
Çàóð ýöëöìñöíäö. Ýÿëèá Òÿùìèíÿýèëèí êö÷ÿñèíÿ ÷ûõäûëàð. Ùÿìèí î
áàüûí éàíûíäàí êå÷èðäèëÿð. Î áàüûí êè, ùà÷àíñà — éîõ, Çàóð äÿãèã òàðèõè
äÿ äåéÿ áèëÿðäè — èéóíóí 5-äÿ, èëê äÿôÿ áóðàäà áèð ñààòäàí àðòûã ýþçëÿ-
ìèøäè Òÿùìèíÿíè. Àõûð êè, Òÿùìèíÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû, àü äöéìÿëè ãûðìûçû
ïàëòàðäà èäè Òÿùìèíÿ î ýöí, äÿíèç ñàùèëèíÿ ýåòìèøäèëÿð âÿ ìöíàñèáÿò-
ëÿðè äÿ áóíäàí áàøëàìûøäû... Çàóð ÷þë ãàïûñûíûí àüçûíäà ñàõëàäû ìàøûíû.
Ùÿìèí áó éåðäÿ áèð ýåúÿ Ñïàðòàê ñàõëàìûøäû ìàøûíûíû âÿ Çàóð äà îíóí
òÿêÿðèíè äåøìèøäè... Ìÿäèíÿ áèðäÿí äåäè:
— Çàóðèê, èíàíûí ìÿíÿ, áèðúÿ ñèçèíëÿ õîøáÿõò èäè î éàçûã, — Çàóð áó
ñþçëÿðÿ òÿÿúúöá ãàëäû. Ñþçëÿðäÿí äàùà àðòûã Ìÿäèíÿíèí îíà ëàï Òÿù-
ìèíÿ òÿêèí “Çàóðèê” äåìÿñèíÿ òÿÿúúöá ãàëäû. ×èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè Çàóð.
Ìÿäèíÿ ìàøûíäàí ÷ûõàðàã:
— ×îõ ñàü îëóí, — äåäè. — Ëàï ãàíûìûí àðàñûíà ýèðäèç. Àëëàù ñèçè
õîøáÿõò åëÿñèí.
Çàóð:
— Äÿéìÿç, úàíûì, íÿ áþéöê èø èìèø, — äåäè âÿ ìàøûíû àüûð-àüûð ñöðäö.

***
Çèâÿð õàíûì:
— Ñàáàù èøäÿí áèð àç òåç ýÿë, — äåäè. — Àëéà õàíûì ãîíàã ÷àüûðûá áèçè.
Çàóð áàøûíû òÿðïÿòäè.
— Áó ýöí ýåòìèøäèì Àëéàýèëÿ. Ùÿð øåé áàðÿäÿ äàíûøäûã. Ìÿñÿëÿíè
óçàòìàüûí íÿ ìÿíàñû âàð? Øàùèí ðåñòîðàíëà èéèðìèñèíÿ äàíûøñûí. Èéèðìè-
ñè øÿíáÿäèð...
Çàóð áàøûíû òÿðïÿòäè...
— Ôèðÿíýèçëÿ ýþðöøìöñÿí ùå÷?
Çàóð òÿÿúúöáëÿ:
— Éîõ, íèéÿ êè? — äåäè.
— Íåúÿ íèéÿ? Äàé ñÿíèí àäàõëûíäûð äà. Áèð ýþðöøÿéäèí, êèíîéà,
òåàòðà, êîíñåðòÿ àïàðàéäûí áèð îíó.
295
 Çàóð:
— Àõû ùÿëÿ ðÿñìÿí íèøàíëû äåéèëèê, — äåäè. — Ýþðÿí-áèëÿí íÿ äåé-
ÿð... Éàõøû äöøìÿç...
Àíàñû îíóí èñòåùçàñûíû éà áàøà äöøìÿäè, éà äà áàøà äöøöá öçÿ
âóðìàäû.
— Îðàñû åëÿäèð, — äåäè. — Ñàáàù ýåäÿðèê åâëÿðèíÿ, àéàãà÷äû îëàð, ñî-
íðà äà òåç-òåç ñÿí îíëàðà ýåäÿðñÿí, î áèçÿ ýÿëÿð, éÿíè åëÿ íèøàíà, òîéà
íÿ ãàëûá êè, — àíàñûíûí ýþçëÿðèíäÿ ñåâèíú, ôÿðÿù, ãöðóð âàðäû âÿ Çàóðóí
îíà éàçûüû äà ýÿëäè ùÿòòà. Çèâÿð õàíûì þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá, “Àé
Àëëàù, áóíóí áîéóíà ãóðáàí îëóì ìÿí, — äåéèðäè, — ïÿðâÿðäèýàðà, ÷îõ
ýþðìÿ áèçÿ áó õîøáÿõòëèéè”.
Ñîíðà àíàñû:
— Ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, — äåéÿ éàòìàüà ýåòäè. Çàóð èñÿ òåëåâèçîðó
ãóðäó... Ôèëìèí ñîí êàäðëàðû áèòäè, åêðàíäà Òÿùìèíÿ ýþðöíäö... Éîëäàêû
î ýþðöøäÿí ñîíðà Çàóð ýþðìÿìèøäè Òÿùìèíÿíè âÿ ìàò ãàëäû: ñîëóá-ñî-
ëóõìóøäó Òÿùìèíÿ, àðûãëàìûøäû, òàìàøà÷ûëàðà õåéèðëè ýåúÿëÿð àðçóëàð-
êÿí ñèôÿòè ýöëñÿ äÿ, ýþçëÿðè ãÿìëèäÿí ãÿìëè, êÿäÿðëèäÿí êÿäÿðëèéäè.
“Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí...” Çàóðóí éàäûíà äöøäö êè, Òÿùìèíÿ ùÿìè-
øÿ óçàíûá-óçàíûá ãóðòàðìàã áèëìÿéÿí ýåúÿëÿðèí äÿùøÿòèíäÿí äàíûøûð-
äû. “Ñÿùÿðÿ íåúÿ ÷ûõàñàí, íåúÿ äþçÿñÿí ñÿùÿðÿúÿí, èëàùè”, — äåéÿðäè...
Ôöçóëèíèí áèð áåéòèíè òåç-òåç òÿêðàð åäÿðäè:

“Åé Ôöçóëè, øàì-üÿì ÿíúàìûíà éîõäóð öìèä.

Áèð òÿñÿëëèäèð ñÿíÿ îë ñþç êè, äåðëÿð âàð ñöáù”.

Áÿëêÿ áó ñþçëÿð äÿ Òÿùìèíÿíèí áöòöí áàøãà ñþçëÿðè êèìè ñàõòàêàð-

ëûã, ðèéà, éàëàí èäè... Êèì áèëèð... Çàóð åêðàíäà Òÿùìèíÿíèí ýþçëÿðèíèí
ëàï äèáèíÿ, äÿðèíëèéèíÿ áàõìàã èñòÿéèðäè, áÿëêÿ ùÿãèãÿò îðàäà, ÿí ýèç-
ëè, ÿí óçàã áèð äÿðèíëèêäÿ ýèçëÿíèá, àììà áó äÿì éîõ îëäó Òÿùìèíÿ.
Åêðàí áîøàëäû âÿ Òÿùìèíÿäÿí éàëíûç àü-ìàâè áèð áîøëóã ãàëäû, ñîíðà î
äà ãàðàëäû, òöíäëÿøäè, èøûëäàéàí áèð íþãòÿéÿ ÷åâðèëäè, ñîíðà î íþãòÿ äÿ
ãåéá îëäó.
Ùàðäàíñà Çàóðóí áàøûíà ãÿðèáÿ áèð ôèêèð ýÿëäè: äóðóá äöøñöí, ìà-
øûíûíà ìèíñèí, ýåòñèí òåëåñòóäèéàíûí ãàáàüûíà, ãàðøûëàñûí Òÿùìèíÿíè.
Íåúÿ äÿ ñåâèíÿðäè Òÿùìèíÿ, áÿëêÿ äÿ î éàëàí÷û ñåâèíú èäè, àììà ùÿð
ùàëäà, éàëàíìû, äîüðóìó áó ñåâèíú, áó ýþçëÿíèëìÿç, ãÿôèë ñåâèíú Òÿù-
ìèíÿíèí áöòöí âàðëûüûíû ÷ûðàã êèìè èøûãëàíäûðàðäû âÿ áó ÷ûðàüûí øþëÿñèí-
296
äÿ, èñòèñèíäÿ Çàóð þçö äÿ ãûçûíàðäû, éàëàí äà îëñà, äîüðó äà — áó èøûã,
áó èñòè, áó ñåâèíú... Áàõ áó ñààòúà ìàøûíà ìèíèá ýåòìÿê, òåëåñòóäèéàíûí
ãàáàüûíà ÷àòìàã âÿ:
— Õîø ýþðäöê, Òÿùìèíÿ — äåìÿê.
Áóíäàí àñàí íÿ âàð äöíéàäà? Àììà Çàóð áèëèðäè êè, áóíäàí
ìöìêöíñöç áèð èø äÿ éîõäóð äöíéàäà îíóí÷öí. Áó àñàí èø äöíéàäà ÿí
ìöøêöë èø èäè. Äóðóá òåëåâèçîðó êå÷èðäè...

Îí àëòûícû ôÿñèë

ßýÿð òóòñàì ãÿìèì åëäÿí íèùàí, ñÿáðö-ãÿðàðûí éîõ,

Âÿ ýÿð øÿðùè-ãÿìè-ïöíùàíûì åòñÿì ãÿìêöñàðûí éîõ.
ßñèðè-áÿíäè-çèíäàíÿì, ÿëèìäÿ èõòèéàðûì éîõ,
Áó éåòìÿçìè êè, áèð äÿðä àðòûðûðñàí äÿðäèìÿ ñÿí ùÿì?

Çèâÿð õàíûì:
— Ýþçëÿðèíèí ãàäàñûíû àëûì Çàóð, — äåäè. — Îëàí-îëóá, êå÷ÿí-êå÷èá,
áàðûø Ñïàðòàêëà... Äàé ãîùóì îëìóñóç äà — Ìóðòóçîâýèëèí ãàïûëàðûíûí
àüçûíà ÷àòìûøäûëàð. Çàóðóí ãóúàüûíäà èðè áèð òîðò âàðäû! Çèâÿð õàíûì
ýåúÿ ùàçûðëàìûøäû îíó. Ïðîôåññîðóí ÿëèíäÿ äÿ èðè ýöë äÿñòÿñè âàðäû.
Çàóð àíàñûíà úàâàá âåðìÿäè âÿ Çèâÿð õàíûì ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
— Ìÿíÿ Àëéà äàíûøûá, äåéèð, ýóéà ùàðàäàñà äàëàøìûñûç Ñïàðòàêëà.
Çàóð:
— Íèéÿ äàëàøìûøûã, — äåäè. — Âóð-òóò áèðúÿ äÿôÿ éóìðóã èëèøäèðìè-
øÿì ÷ÿíÿñèíäÿí, âÿññàëàì.
— Éàõøû, èíäè êå÷ìèø îëñóí áöòöí áóíëàð, ýÿðÿê...
Ãàïûíû à÷äûëàð. Àëéà õàíûì:
— Õîø ýÿëìèñèç, õîø ýÿëìèñèç, — äåäè.
Äÿùëèçÿ êå÷äèëÿð. Çàóð òîðòó àñûëãàíûí éàíûíäàêû êÿòèëèí öñòöíÿ
ãîéäó, àòàñûéëà áèð éåðäÿ îòàüà êå÷äèëÿð. Çèâÿð õàíûì èñÿ ãàäûíëàðûí
éàíûíà, ìÿòáÿõÿ êå÷äè. Îòàãäà, öñòö áÿçÿíìèø ìàñàíûí éàíûíäà, àü
êþéíÿê ýåéìèø Ìóðòóç Áàëàéåâè÷ Úàááàðëà íÿðä îéíàéûðäû. Ñòîëóí áà-
øûíà Ìóðòóçóí ïîëêîâíèê ïåíúÿéè àñûëìûøäû, ïåíúÿéèí éàõàñû îðäåí-
ìåäàëëàðëà äîëó èäè. Íåìÿò íÿðä îéóíóíó ìöøàùèäÿ åäèðäè... Ùÿð ö÷ö
ãîíàãëàðû ýþðÿí êèìè ãàëõäûëàð, ÿë âåðäèëÿð. Ìóðòóç Çàóðóí êöðÿéèíäÿí
âóðóá:
297
 — Ùÿ, ãî÷àã, — äåäè.
Úàááàð:
— Áóéóðóí, ÿéëÿøèí, ïðîôåññîð, — äåäè.
Ìóðòóç Úàááàðà áàõûá:
— Áó ñààò áóíóí äÿðñèí âåðèì, — äåäè. Íåìÿò èñÿ Çàóðäàí òÿçÿ èøè
áàðÿñèíäÿ ñîðóøäó.
Ìàñàíûí öñòöíäÿ ãóø ñöäöíäÿí áàøãà ùÿð øåé âàðäû. Ëàï î êàáàá-
õàíà ìöäèðè Íàäèðèí ñþçö îëìàñûí, èëèí áó âàõòûíäà òÿçÿ õèéàð, ïîìè-
äîð. Ãÿäèì àëìàí ñåðâèçëÿðèíèí è÷èíäÿ íþâáÿ íþâ ñàëàòëàð âàðäû, ðÿíý-
áÿðÿíý è÷êèëÿð çÿùìëè àüûð áöëëóð ãðàôèíëÿðÿ ñöçöëìöøäö;
— Áóéóðóí ýþðÿê. — Àëéà õàíûì ùàìûíû ìàñàíûí áàøûíà äÿâÿò åëÿ-
äè... Ñòîëóí áàøûíäà Ìóðòóçëà Ìÿúèä ÿéëÿøäèëÿð, îíëàðäàí ñîë ÿëäÿ Çè-
âÿð õàíûì, Úàááàð âÿ Íåìÿò... Ñàüäàí Çàóð îòóðäó âÿ îíóí éàíûíäàêû
ñòóëó áîø ñàõëàäûëàð. Áèð àçäàí Àëéà Ôèðÿíýèçè îòàüà ýÿòèðäè. Ôèðÿíýèç
ãûïãûðìûçû ãûçàðìûøäû âÿ äöìàü ïàëòàðû éàíàüûíûí ÷ÿùðàéû, ñà÷ëàðûíûí,
ýþç-ãàøûíûí çèë ãàðà ðÿíýëÿðèíè äàùà äà ïàðëàã ýþñòÿðèðäè. Ñà÷ëàðû éîüóí
ùþðöêëÿð øÿêëèíäÿ ùþðöëìöøäö. Ýþçëÿðèíè ãàëäûðìàäàí ùàìûéëà ñàëàì-
ëàøäû... Çàóð àéàüà äóðäó, Ôèðÿíýèçè éàíûíäàêû áîø ñòóëà îòóçäóðäó...
Ñöðÿééà, Òàùèðÿ âÿ Àëéà ñòîëóí àøàüû áàøûíäà ÿéëÿøäèëÿð. Îíëàðûí éà-
íûíäà ö÷ ãûç, áèð íÿôÿð îüëàí óøàüû äà âàð èäè — Ñöðÿééàíûí ãûçëàðû âÿ
Òàùèðÿíèí îüëó. Àëéàíûí, Ñöðÿééàíûí âÿ Òàùèðÿíèí àíàëàðû Áèêÿ õàëà
ýÿëäè îòàüà. Çàóðëà Ôèðÿíýèçè þïäö, äåäè êè, þìðöíäÿ ÿí øàä ýöíöäöð
áó ýöí, ñîíðà öçð èñòÿéèá ìÿòáÿõÿ ýåòäè, ïëîâó î áèøèðèðäè.
Ìóðòóç:
— Áÿñ Ñïàðòàê ùàíû? — äåéÿ ñîðóøäó âÿ Àëéà úàâàá âåðäè êè, èíäè
ýÿëÿð... — Çàóðëà Ôèðÿíýèçèí ñàüëûüûíà, âàëèäåéíëÿðèí ñàüëûüûíà, ãîùóì-
ëàðûíûí ñàüëûüûíà è÷äèëÿð. Çàóð Ñïàðòàêûí îòàüà äàõèë îëäóüóíà äèããÿò
âåðäè. Ñïàðòàêûí áàõûøëàðûíäà áèð íèýàðàí÷ûëûã ñåçäè... Àììà Çàóð Ñïàð-
òàêà áàõûá ýöëöìñöíäö âÿ Ñïàðòàêûí ýþçëÿðèíäÿêè íèýàðàí÷ûëûã ùÿìè-
øÿêè ñûðòûã èôàäÿéëÿ ÿâÿç îëóíäó, ýÿëèá ñàéìàçéàíà Çàóðà ÿë óçàòäû,
ýþðöøäöëÿð...
Ìóðòóç àðòûã áèð áàëàúà äÿì èäè, íþâáÿòè ñàüëûüû äåìÿê ö÷öí àéàüà
ãàëõìûøäû. Ìóðòóçîâëàð àèëÿñèíèí ñàüëûüûíà Ìÿúèäèí ãàëäûðäûüû áàäÿ èñ-
òèñíà îëóíñà, áöòöí ñàüëûãëàðû Ìóðòóç þçö äåéèðäè.
— Áó ýöí, áó ýþçÿë íåìÿòëÿð äöçöëìöø ñòîëóí áàøûíäà ÿí éàõûí ãî-
ùóìëàðûìûç éûüûøûá âÿ ÷îõ õîø, ýþçÿë áèð ìöíàñèáÿòÿ ýþðÿ éûüûøìûøûã,
— äåäè Ìóðòóç Áàëàéåâè÷. — Àäÿ, Ñïàðòàê áîêàëûâà è÷êè òþê ýþðÿê. Àì-
ìà áàõ, è÷èá êåôëÿíìÿéÿñÿí ùà, ñÿí ùàðàìçàäàíû éàõøû òàíûéûðàì ìÿí.
Âóðìàüà áàøëàéàíäà à÷àðûâû èòèðèðñÿí.
298
 Ñïàðòàê:
— Àé ïàïà, — äåäè, — áó ñþçëÿðè þçöâÿ äå äÿ.
Ùàìû ýöëöøäö âÿ Àëéà õàíûì ìÿçÿììÿòëÿ Ìóðòóçà áàõäû:
— Äöç äåéèð äÿ, — äåäè, — ñÿí äÿ þçöíö ñàõëà áèð áàëàúà, öðÿéèí éà-
äûíäàí ÷ûõûá?
Ìóðòóçóí êåôè àëà áóëóääà èäè, îäóð êè, àðâàäûéëà îüëóíóí ìÿçÿì-
ìÿòèíÿ áàøãà âàõò ùèðñëÿíäèéè òÿêèí ùèðñëÿíìÿäè, ùå÷ åéíèíÿ äÿ àëìàäû
áó ñþçëÿðè:
— Ìÿíèì ùÿð øåé éàäûìäàäûð, — äåäè. Ñîíðà êåôëè àäàìûí “ìÿíàëû”
èíàäûéëà áèð äÿ òÿêðàð åòäè: — ùÿð øåé éàäûìäàäûð ìÿíèì... Ãóëàã àñûí,
ýþðöí íÿ äåéèðÿì... Áèçèì úàâàíëàðûí ñàüëûüûíà è÷äèê, îíëàðûí ýÿëÿúÿê
òÿìèç, ýþçÿë àèëÿëÿðèíèí ñàüëûüûíà è÷äèê. Àììà ìÿí äåìÿê èñòÿéèðÿì
êè, öçöíö Çàóðà òóòäó, — àèëÿ ãóðàíà ãÿäÿð, åâëÿíÿíÿ ãÿäÿð íÿ îëóáñà,
êèøè ýÿðÿê åâèíèí ãàïûñûíäàí åøèêäÿ ãîéñóí ùÿð øåéè. Íÿ îëóá, îëóá,
ìàäàì êè, åâëÿíìèñÿí, çÿùìÿò ÷ÿê, äàé øóëóãëóã åëÿìÿ, àèëÿ ýÿðÿê
ìþùêÿì, ñàüëàì îëñóí.
Ùàìû þçöíö áèð ãÿäÿð íàãîëàé ùèññ åëÿäè, ïîëêîâíèêèí åéùàìëàðû
ëàï äöçöíÿãóëó èäè, àììà áó ñþçëÿðè òÿêçèá åòìÿêëÿ, éà îíëàðà áèð øåé
ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ìÿñÿëÿíè äàùà äà àüàðòìàã îëìàçäû... Ýÿðýèí áèð ñöêóò
÷þêäö. Éàëíûç ïðîôåññîð àðàáèð þñêöðöð, áîüàçûíû àðûòëàéûðäû.
Áöòöí áó ñþçëÿðÿ, áöòöí áó âàãèÿëÿðÿ òàì áèð áèýàíÿëèê ùèññè — áó
ùèññ àõûð áèð íå÷ÿ ýöí èäè êè, Çàóðóí áöòöí âàðëûüûíà ùàêèì êÿñèëìèø éå-
ýàíÿ äóéüó èäè — Çàóðó ãîðóéóðäó. Ùÿð úöð ìÿíôè åìîñèéàëàðäàí, ùÿð
íþâ ãàíãàðàëòûñûíäàí ìöùàôèçÿ åäèðäè. Èíäè Ìóðòóçóí äàíûøäûãëàðûíû äà
ñèôÿòèíèí åùòèðàì äîëó èôàäÿñèéëÿ âÿ äàõèëèíäÿ ñÿñëÿíÿí ðèøõÿíäëè
ýöëöøëÿðëÿ ãàâðàéûðäû. Ìóðòóçóí ñþùáÿòëÿðè áó çèéàôÿòèí ëàï ÿââÿëèí-
äÿí, éîõ ÿñëèíäÿ áóíäàí äà ãàáàã, åë÷èëèê ìÿñÿëÿñè áàøëàéàíäàí áÿðè
ïîëêîâíèêèí ôèêèðëÿðèíäÿ äîëàøûðäû âÿ èíäè åðìÿíè êîíéàêûíûí òÿñèðèéëÿ
öðÿéèíèí è÷èíäÿêèëÿð äèëèíèí óúóíäàí òþêöëöðäö.
È÷äèêúÿ Ìóðòóçóí ôèêèðëÿðè áó ñÿìòäÿ äàùà äà ìöÿééÿíëÿøèðäè âÿ
ýþðöíöð äöéöíö èíäè áèðéîëëóã à÷ìàã èñòÿéèðäè...
— Úàâàíëûãäà ùàíñûìûçûí áàøûíà áåëÿ-áåëÿ øåéëÿð ýÿëìÿéèá àõû ùÿ?
— Î, Ìÿúèäÿ ýþç âóðäó, ïðîôåññîð ëàï þçöíö èòèðäè, — éîõ, áèð ñþç äå-
ìèðÿì, áó äà ëàçûìäûð, úàâàí îüëàí÷öí áó âàúèáäèð äÿ, ùÿòòà... Íåúÿ
äåéÿðëÿð, ùÿéàòûí ýÿðÿê ùÿð êåô-äàìàüûíû ýþðÿñÿí, ùÿðèô îëìàéàñàí,
èíêèøàô ö÷öí äÿ ëàçûìäûð áó, ëàï åëÿ ñàüëàìëûã, ñÿùùÿò úÿùÿòèíúÿ äÿ...
Òÿáàáÿò äÿ òÿñäèã åäèð áóíó... Àììà... áóðàäà áèð èø âàð... íÿ èø? Ýÿ-
ðÿê àèëÿ ãàðøûñûíäà, úÿìèééÿò ãàðøûñûíäà áîðúóíó äà ùå÷ âàõò éàääàí
÷ûõàðòìàéàñàí...
299
 Ìóðòóç ñþçëÿðèíèí äàëûíû ïû÷ûëòûéëà, òÿê áèð Ìÿúèäÿ äàíûøûðäû, àììà
Çàóð ùÿð êÿëìÿíè áèðúÿ-áèðúÿ åøèäèðäè:
— Éàäûìäàäûð, ìÿíèì áèð Çîéêàì âàðäû (Àëéàíûí ãóëàãëàðûíäàí
èðàã), àðâàä äåéèëäè, âàëëàù, îä ïàð÷àñûéäû êþïÿéèí ãûçû... Úàâàí ñöòöë
óøàãäûì î âàõò, àç ãàëà èëèøìèøäèì, áó Ìóðòóç þëñöí. Éàìàíúà òîâëà-
ìûøäû ìÿíè, âàëëàù, èíäè ùå÷ þçöì äÿ èíàíà áèëìèðÿì êè, íåúÿ îëìóø-
äó, àëìàã èñòÿéèðäèì ùÿòòà îíó... Øöêöð, âàõòûíäà àéûëäûì... Èøäèð äÿ,
äöøÿíäÿ äöøöð... Àììà èíäèêè úàâàíëàð, ìàøàëëàù, áèçëÿðäÿí ÷îõ-÷îõ
àéûãäûðëàð... Êåôèíè-äàìàüûíû äà ÷ÿêèðëÿð, àììà äàé áèçèì êèìè òÿëÿéÿ
äöøñöíëÿð, ýþçëÿðè òóòóëñóí, õåéð, ÿñòÿüôöðöëëàù, ùÿðèô-çàä äåéèëëÿð...
Áàõ åëÿ ýþòöð áèçèì áó Ñïàðòàêû, ìÿíèì îüëóìäóð, àììà áåëÿ-áåëÿ
èøëÿðäÿ ñÿíè äÿ, ìÿíè äÿ, éöç íÿôÿð éàøëû, òÿúðöáÿëè êèøèíè äÿ úèáèíÿ
ãîéàð. Äöíéàíûí ùÿð öçöíÿ áÿëÿääèð, àðâàä ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ òöêö-
òöêäÿí ñå÷èð çàëûì îüëó.
Ñîíðà íÿäÿíñÿ Ìóðòóçóí ôèêðè Ñïàðòàêëà Çàóðóí ìöíàñèáÿòëÿðè
ìÿñÿëÿñèíÿ èëèøèá ãàëäû, óçóí-óçàäû ñîðüó-ñóàëà áàøëàäû êè, àõû íÿ îëóá
àðàíûçäà áèð äåéèí ýþðÿê.
Ñïàðòàê äà, Çàóð äà áèð àüûçäàí:
— ßøè, ùå÷ íÿ, ùå÷ áèð øåé îëìàéûá, — äåéèðäèëÿð. Ìóðòóç äà ÿë ÷ÿê-
ìèðäè, àõûðû:
— Éàõøû, èíäè êè, äåéèðñèíèç ùå÷ áèð øåé îëìàéûá, îíäà äóðóí þïöøöí,
— äåäè.
Çàóð áàøà äöøäö êè, áóíäàí äà êå÷ìÿëèäèð. Êå÷ìèøëÿ áèðäÿôÿëèê âè-
äàëàøäûüûíû, êå÷ìèøäÿ ãàëàíëàðû áèðäÿôÿëèê þìðöíäÿí ãîïàðûá àòäûüûíû
þç-þçöíÿ èñáàò åòìÿê÷öí áó ñûíàãäàí äà êå÷ìÿëèäèð. Ñàëôåò ýþòöðöá
ïëîâóí éàüûíà áàòìûø äîäàãëàðûíû ñèëäè, Ñïàðòàê äà îíà áàõûá éàüëû äî-
äàãëàðûíû ñèëäè, þïöøäöëÿð. Î ýöí éîëäà îëäóüó êèìè èíäè äÿ Ñïàðòàêäàí
îäåêîëîí ÿòðè ýÿëèðäè.
×àé ýÿòèðäèëÿð, úöðáÿúöð òîðòëàð, ïèðîæíàëàð, ìåéâÿëÿð ýÿëäè ñöôðÿéÿ,
Ìóðòóç èíäè äÿ úÿáùÿ õàòèðÿëÿðèíè äàíûøûðäû âÿ áèðäÿí Çàóð þç ñèôÿòèíÿ
çèëëÿíìèø çÿíëè, êÿäÿðëè áàõûøëàðû äóéäó. Íåìÿòèí áàõûøëàðû èäè áó ùÿñ-
ðÿò äîëó áàõûøëàð... Îíëàðûí ýþçëÿðè òîããóøäó âÿ Çàóð áèëäè êè, áöòöí
áóðäà èøòèðàê åäÿíëÿðäÿí éàëíûç òÿê áèð Íåìÿò ùÿð øåéè âÿ î úöìëÿäÿí,
Çàóðóí ùàëûíû ùÿãèãè ìÿíàñûíäà, îëäóüó êèìè áàøà äöøöð. Ùÿð øåéè, ùÿð
øåéè áàøà äöøöð. Çàóðóí ùàëûíû äà, Çàóðóí ãÿðàðûíû äà, áó ãÿðàðà ýÿë-
ìÿéÿ îíó âàäàð åäÿí ñÿáÿáëÿðè äÿ âÿ ýÿëÿúÿêäÿ îíó, Çàóðó ýþçëÿéÿí
íÿòèúÿëÿðè äÿ.
300
 ***
— Ñàü îëóí, ñàü îëóí...
— Ñÿí àëëàù, ýÿëèí äÿ, õöñóñè äÿâÿò ýþçëÿìÿéèí.
— Óçàãäà îëóðóã äà, ïèëëÿêÿíèí î áèðè áàøûíäà, ùà, ùà, ùà...
— Äàé äåìÿ...
— Áûé, éàüûø éàüûð êè...
— Çàóð àïàðàð ñèçè ìàøûíëà.
— Ñïàðòàê äà àïàðà áèëÿð.
— Éîõ, Ñïàðòàê ÷îõ è÷èá.
— ßøè íÿ è÷ìèøÿì, áîøëàéûí ýþðÿê. Áó ñààò ãîíàãëàðû Çàóðëà èêèìèç
åâëÿðèíÿ àïàðàúàéûã. Ýþðÿê êèìèí ìàøûíû òåç ýåäèð.
— Çàóð, îüëóì ñàáàù áèð áèçÿ äÿé.
— Áàø öñòÿ, Àëéà õàíûì.
— Ïðîôåññîð, íÿðääÿ ñèçÿ áîðúóì ãàëäû ùà.
— Éàõøû, ñàëàìàò ãàëûí äà, ýèðèí è÷ÿðè, éàüûøäà èñëàíàðñûç, ùÿëÿëèê.
— Íÿ éàìàí ãàðàíëûãäûð, áèð êèáðèò ÷ÿêñÿíÿ.
— Áó ñààò ìàøûíû ÷ûõàðûì.
— Ìÿí äÿ ÷ûõàðäûðàì, áèðúÿ äÿãèãÿ ýþçëÿéèí.
— Çàóð, òåç ãàéûò ùà.
— Ñïàðòàê, éóáàíìà ùà.

***
Äèêñèíèá îéàíäû, òåç ãîë ñààòûíà áàõäû, äöç ñÿùÿð ñààò àëòû èäè. Ìàò
ãàëäû Çàóð, áÿëêÿ éóõóäà åøèäèá áó ñÿñè, àììà òåëåôîí èêèíúè äÿôÿ çÿíý
÷àëäû. ßëèíè óçàäûá ÷àðïàéûñûíûí éàíûíäàêû äÿñòÿéè ãàëäûðäû, éóõóëó ñÿñëÿ:
— Àëëî, — äåäè.
Òåëåôîí ñóñìóøäó. Çàóð äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéìàã èñòÿéèðäè êè, ìóñèãè
ñÿñè åøèòäè. ßââÿëúÿ óçàãäàí ýÿëèðäè áó ñÿñ, ñîíðà åëÿ áèë õÿòòèí î áà-
øûíäàêû òåëåôîí äÿñòÿéèíè ñÿñÿ éàõûíëàøäûðäûëàð âÿ Çàóð “Êö÷ÿëÿðÿ ñó
ñÿïìèøÿì” ìàùíûñûíû åøèòäè. Äèíëÿäèêúÿ éàâàø-éàâàø éóõóäàí àéûëûð-
äû, áó ãÿðèáÿ åðêÿí êîíñåðòÿ òÿÿúúöáëÿíèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ áàøà äöøäö:
— Àëî, êèìäèð? — äåäè, àììà ìàùíû áèòäè âÿ äÿñòÿéè àñäûëàð...
Âÿ î çàìàí Çàóð ùÿð øåéè áàøà äöøäö. Áèëäè êè, êèìäèð çÿíý åëÿ-
éÿí, áèëäè êè, ñÿùÿð ñààò àëòûäûð, çÿíý âóðàí áåëÿ åðòÿäÿí äóðìàéûá, éîõ,
éàòìàéûá áó ýåúÿíè, ìóñèãèéëÿ, êîíéàêëà, ùÿñðÿòëÿ, îíóí — Çàóðóí
ùÿñðÿòèéëÿ äîïäîëó áó ýåúÿíè éàòìàéûá, ýþçöíö äÿ ãûðïìàéûá.
301
 Èíäè Çàóð þçö éûüäû íþìðÿíè, ýöìàíûí òàì äîüðóëóüóíà èíàíìàã
ö÷öí. Äÿñòÿéè äÿðùàë ãàëäûðäû, àììà ñóñìóøäó Òÿùìèíÿ, Çàóð äà äà-
íûøìûðäû. Òåëåôîíäà áàøãà áèð ìàùíû ñÿñëÿíäè: “Àé áÿðè áàõ, áÿðè áàõ...”

Ïÿíúÿðÿäÿí äàø ýÿëÿð,

Õóìàð ýþçäÿí éàø ýÿëÿð.
Ñÿíè ìÿíÿ âåðñÿëÿð,
Àëëàùà äà õîø ýÿëÿð...

Ìàùíû ãóðòàðäû âÿ äÿñòÿéè àñäû Òÿùìèíÿ. Çàóð ñèãàðåò éàíäûðäû âÿ

åëÿ äÿðèí, åëÿ äÿðèí áèð ùÿñðÿò äóéäó êè, àç ãàëà óëàéàúàãäû. Òÿùìèíÿ-
íèí íåúÿ áèð ýåúÿ êå÷èðäèéèíè òÿñÿââöð åëÿäè âÿ áó çàìàí òåëåôîí éåíÿ
ñÿñëÿíäè. Äÿñòÿéè ãàëäûðäû, ìàùíûéà ãóëàã àñìàüà áàøëàäû:

Þìðöì áîéó äàø äàøûäûì,

Ýÿìèì äîëìàäû.
Ýÿíú éàøûìäàí áèð ãûç ñåâäèì,
Ìÿíèì îëìàäû...

“Òÿùìèíÿ, àé Òÿùìèíÿ, àõû íèéÿ ñÿí áåëÿ åòäèí?” — äåìÿê èñòÿé-

èðäè Çàóð, àììà ùå÷ íÿ äåìèðäè. “Þçö äÿ ýþð áèð êèìëÿ, Ñïàðòàêëà!” —
äåìÿê èñòÿéèðäè Çàóð, àììà ùå÷ íÿ äåìèðäè. “Òÿùìèíÿ, àõû ìÿí ñÿíè
äîüðóäàí äà ñåâèðäèì âÿ äîüðóäàí äà õþøáÿõò èäèì ñÿíèíëÿ” — äåìÿê
èñòÿéèðäè Çàóð, àììà ùå÷ íÿ äåìèðäè. “Ùàìûñû éàëàí èäè éÿíè? Éÿíè ùå÷
ìÿíè ñåâìèðäèí, ñåâèðäèíñÿ íèéÿ áåëÿ éàðàëàäûí?” — äåìÿê èñòÿéèðäè
Çàóð, àììà ùå÷ íÿ äåìèðäè... “Àõû ìÿí áèð äÿ ùå÷ áèð âàõò, ùå÷ áèð âàõò
õîøáÿõò îëìàéàúàì, áèëèðñÿí êè, áóíó, àõû ìÿí àðòûã éàøàìûðàì, þëö-
éÿì, úàíëû ìåéèòÿì” — äåìÿê èñòÿéèðäè Çàóð, àììà ùå÷ íÿ äåìèðäè.
Ìàùíû ãóðòàðäû. Òÿùìèíÿ äÿñòÿéè àñäû. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ êå÷äè âÿ Çàóð
åëÿ äöøöíäö êè, ùÿð øåé áèòèá, áó çàìàí éåíÿ çÿíý îëäó, î, òåëåôîíó
ãàëäûðäû âÿ ìàùíûíû åøèòäè:

Ãûðìûçû ýöë, ñàðû ýöë,

Áàü÷àëàðûí âàðû ýöë.
Ýåú à÷ûëäûí, òåç ñîëäóí,
À÷ìàéàéäûí áàðû ýöë...

“Ëà÷ûí” ìàùíûñû èäè... Òÿùìèíÿ áó ìàùíûíû äèíëÿéÿíäÿ ùÿìèøÿ

ùû÷ãûðûá àüëàéûðäû... Çàóð þçö äÿ àüëàéûðäû èíäè, ëàï åðêÿí óøàãëûã ÷àü-
302
ëàðûíäàí áÿðè èëê äÿôÿ èäè àüëàéûðäû, ñÿññèç-ñÿìèðñèç àüëàéûðäû, ýþçëÿðèí-
äÿí éàíàãëàðûíà ñöçöëÿí äàìúûëàðû ñèëìèðäè. Àüëàéûðäû, ÷öíêè áèëèðäè êè,
áó ñîí âèäàëàðûäûð âÿ éåð öçöíäÿ éàëíûç éåýàíÿ áèð ãàäûí áó úöð âèäà-
ëàøà áèëÿðäè... “Ëà÷ûí” ìàùíûñûíûí ñîí áÿíäè ñÿñëÿíèðäè, — Çàóð áèëèðäè
êè, Òÿùìèíÿíèí êàññåòèíäÿ áó, ñîí ìàùíûäûð âÿ èíäè — Çàóðëà Ôèðÿíýè-
çèí òîéëàðû ÿðÿôÿñèíäÿ Òÿùìèíÿ îíóí ùÿéàòûíäàí ÿáÿäèëèê ÷ÿêèëèá ýå-
äèðäè...

Àðàç öñòÿ, áóç öñòÿ,

Êàáàá éàíàð ýþç öñòÿ.
Ãîé ìÿíè þëäöðñöíëÿð
Áèð àëàýþç ãûç öñòÿ...

Ìàùíû ãóðòàðäû. Äÿñòÿê àñûëäû...

Îí éåääèícè ôÿñèë

Âÿôà ùÿð êèìñÿäÿí êèì èñòÿäèì îíäàí úÿôà ýþðäöì.

Êèìè êèì, áèâÿôà äöíéàäà ýþðäöì, áèâÿôà ýþðäöì.
Ìÿíÿ ýþñòÿðäè ýÿðäöí, òèðÿ áÿõòèì êþâêÿáèí éöç ýÿç,
Ìÿíè — áÿäáÿõò îíà ùàðýàù êèì, áàõäûì ãàðà ýþðäöì.

Èñòàíáóë äóìàí è÷èíäÿ... Éóõó êèìè áèðäÿí-áèðÿ à÷ûëäû äóìàí è÷èí-

äÿí Èñòàíáóëóí ìèíàðÿëÿðè, ãöëëÿëè, ãöááÿëè ìÿñúèäëÿðè... Ñÿùÿðèí áó åð-
êÿí ÷àüû äóìàí Áîñôîðóí öñòöíö àëûá ÷ÿùðàéû öôöãÿúÿí ñÿðèëèðäè.
Áó ýåúÿíè éàòìàìûøäû Çàóð. Èíäè äÿ ýÿìèíèí ýþéÿðòÿñèíäÿ äàéà-
íûá èëê äÿôÿ ýþðäöéö øÿùÿðèí ñÿùÿð îéàíûøûíû ñåéð åäèðäè. Äÿíèç åëÿ áèë
àüûð — òóíú äàëüàëàðûéëà þçö þç ñÿòùèíè ùàìàðëàéûð, öòöëÿéèðäè, øÿùÿð, ëè-
ìàíäàêû ýÿìèëÿðèí ñèëóåòëÿðè, áèíàëàðûí êîíòóðëàðû ýþðöíìÿç ñàðû-
÷ÿùðàéû ïðîæåêòîðóí øöàëàðûéëà èøûãëàíäûðûëìûø äåêîðëàðû õàòûðëàäûðäû —
ïðîæåêòîðóí þçö — ýöíÿø äÿ àüûð-àüûð öôöã õÿòòèíèí äàëûíäàí éöêñÿê-
ëÿðÿ äàðòûëûð, äûüûðëàíûðäû.
Ýöíÿøèí øöàëàðû îíëàðûí ýÿìèëÿðèíèí ýþéÿðòÿñèíäÿêè ýåúÿ ÷ûðàãëàðû-
íû äà èøûãëàíäûðûðäû âÿ ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà áåëÿ ïàðëàã èøûëäàéàí áó ÷û-
ðàãëàð, èíäè ýöí èøûüûíäà ñàíêè ñîëóá-ñîëóõìóøäóëàð. Ýÿìèëÿðè éàâàø-
éàâàø Èñòàíáóë ëèìàíûíûí êþðïöñöíÿ éàí àëûðäû âÿ áèðàéëûã ñÿéàùÿòëÿðè-
íèí ñîí äàéàíàúàüû èäè áó øÿùÿð...
303
 ***
Ýÿìèäÿ Ôèðÿíýèçèí öðÿéè áóëàíäû, ãóñäó, ñîíðà ýåúÿ êàéóòäà — ýÿ-
ìèëÿðè àðòûã Èñòàíáóëäàí àéðûëûá Îäåññàéà éîëëàíûðäû — Ôèðÿíýèç äåäè êè,
äåéÿñÿí, ùàìèëÿäèð.
Îäåññàéà äöøÿí êèìè Çàóð òÿééàðÿéÿ áèëåò àëäû. Ìóðòóçýèëÿ âÿ àòà-
ñûýèëÿ òåëåãðàì âóðäó êè, ãàðøûëàñûíëàð. Òÿééàðÿ Ñèìôåðîïîëäà éåðÿ åíèá
ãàëõäû âÿ Áàêûéà éîëëàíäû.

***
Òÿééàðÿäÿí äöøöá ãàðøûëàéàíëàðëà ýþðöøÿí òÿêèí Çàóð áàøà äöøäö
êè, íÿ èñÿ áèð èø âàð áóðäà. Àììà ìÿñÿëÿ íÿäÿ èäè, áóíó áàøà äöøÿ áèë-
ìèðäè... Îíëàðû ãàðøûëàéàíëàð — Çèâÿð õàíûì, Ôèðÿíýèçèí àòàñû âÿ àíàñû,
Ñïàðòàê, Ñïàðòàêûí áèð äîñòó — Çàóð îíó öçäÿí òàíûñà äà àäûíû óíóòìóø-
äó — ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ Çàóðýèëÿ ÿë åäèðäèëÿð óçàãäàí, Çàóðëà Ôèðà
äà ÿë åäèðäèëÿð, àììà Çàóð óçàãäàí áåëÿ ýþðäö êè, àíàñû Ìóðòóçîâýèë-
äÿí àðàëû äàéàíûá. Ìóðòóçîâëàðëà þïöøöá, ýþðöøöá (îíëàð äàùà éàõûí
äàéàíìûøäûëàð) àíàñûíûí éàíûíà ýÿëÿíäÿ Çàóð àíàñûíûí ýþçëÿðèíäÿ íÿ
èñÿ îõóäó — èíúèêëèê, íàðàçûëûã âàðäû áó áàõûøëàðäà. Çèâÿð õàíûì Çàóðëà
ñîéóã ýþðöøäö, ýÿëèíèéëÿ îíäàí äà ñîéóã ýþðöøäö.
— Àòàí ýÿëÿ áèëìÿäè, — äåäè âÿ ÿëàâÿ åòäè: — Ìÿí ñÿíèí ìàøûíûíëà
ýÿëìèøÿì, îíäà äà ýåäÿúÿì. Þçöí ñöð, éàõøû? — Çàóð áàøûíû òÿðïÿòäè.
— Áàãàæû àë, ýÿë ìàøûíà.
Çèâÿð õàíûì êå÷èá Çàóðóí “Âîëãà”ñûíäà ãàáàã éåðäÿ ÿéëÿøäè.
Çàóð áèëäè êè, îíóí ìàøûíûíû áóðà Ñïàðòàêûí äîñòó ñöðöá ýÿòèðèá âÿ
áó äà òÿñàäöôè äåéèë. Çèâÿð õàíûì Ìóðòóçîâëàðûí ìàøûíûíäà, Ìóðòó-
çîâëàðëà áèð éåðäÿ ýÿëìÿê èñòÿìÿéèá âÿ öìóìèééÿòëÿ, áó áèð àéäà èêè
àèëÿíèí àðàñûíäà íÿ èñÿ îëóá.
Àëéà õàíûì Ôèðÿíýèçè ñÿéàùÿòëÿðè ùàããûíäà ñîðüó-ñóàëà òóòìóøäó.
Ìóðòóç ÿòðàôû øÿñòëÿ ñåéð åäèðäè. Ñïàðòàêëà äîñòó èñÿ, íÿ èñÿ, ãåéðè-àäè
áèð òÿðçäÿ ýàù Çàóðà, ýàù Ôèðàéà, ýàù Çèâÿð õàíûìà áàõûðäûëàð.
Àëéà õàíûìëà Ôèðÿíýèç ãûðàüà ÷ÿêèëèá ïû÷ûëäàøìàüà áàøëàäûëàð. Ôè-
ðÿíýèçèí ïþðòìÿñèíäÿí Çàóð áàøà äöøäö êè, ùàìèëÿ îëäóüóíó äåéèð àíà-
ñûíà, Àëéà õàíûìûí ìÿìíóí òÿáÿññöìöíäÿí áó õÿáÿðèí îíà íÿ ãÿäÿð
ëÿççÿò åòäèéè äÿ àéäûí îëóðäó...
Éöêëÿðèíè ýÿòèðäèëÿð. Ñïàðòàêëà äîñòó êþìÿê åëÿäèëÿð Çàóðà, áåø èðè
÷åìîäàíû ìàøûíëàðäà éåðáÿéåð åëÿäèëÿð.
Àëéà õàíûì:
304
 — Ôèðà áèçèì ìàøûíäà ýåäÿð, — äåäè âÿ Ìóðòóçîâëàðûí ùàìûñû Ñïàð-
òàêûí ÷ÿùðàéû “Âîëãà”ñûíà òÿðÿô ýåòäè. Ñïàðòàêûí äîñòó äà îíëàðëà ìèíäè
ìàøûíà.
Çàóð þç ìàøûíûíûí ñöêàíû äàëûíà êå÷äè. Áèð ìöääÿò ìîòîðó ãûçäûð-
äû, ñîíðà ÷ÿùðàéû “Âîëãà”íûí àðäûíúà ñöðäö... Ùÿìèí î éîëà ÷ûõäûëàð.
Ùÿìèí î éîëà êè, áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ãàáàã áó éîëëà Çàóð ÷ÿùðàéû
“Âîëãà”íû ãîâóðäó... Àììà Çàóð ùÿéàòûí ãÿðèáÿ äîëàíáàúëàðû ùàããûí-
äà äöøöíìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû, Çèâÿð õàíûì à÷ûëäû íÿ à÷ûëäû...
Ùÿð øåé ìÿùç Çàóðóí äöøöíäöéö êèìèéäè, Çèâÿð õàíûì äåéèðäè êè,
àäàìëàðû òàíûìàã îëìóðìóø, íå÷ÿ èëèí ãîíøóñóäóðëàð, ùÿìèøÿ äÿ Ìóð-
òóçîâëàðû àáûðëû àäàì áèëèá, àììà ñÿí äåìÿ Àëéà øåéòàíà ïàïûø òèêÿí-
ëÿðäÿí èìèø. Þçö äÿ, ÿðè äÿ þçëÿðèíäÿí åëÿ ìöøòÿáåùäèðëÿð êè, åëÿ áèë àë-
÷àã äàüëàðû áóíëàð éàðàäûáëàð. Ãûçëàðûíûí äà òàéû-áÿðàáÿðè éîõìóø îí-
ëàðûí ýþçöíäÿ, ýþéäÿí ãûçûë çÿíáèëäÿ äöøöáìöø, áèëìÿìèøèê... Ùÿëÿ
áöòöí áóíëàð äÿðäèí éàðûñûéìûø, ñÿí áèð ýþðÿéäèí êè, î æóëèê Ñïàðòàêû
íåúÿ òÿðèôëÿéèá ýþéöí éåääè ãàòûíà ãàëäûðûð Àëéà õàíûì. “Ñïàðòàê áåëÿ,
Ñïàðòàê åëÿ”, äèëèíäÿí äöøìöð àðâàäûí Ñïàðòàê. Àðâàäûí ùÿéàñûçëûüûíà
áàõ êè, äöç Çèâÿð õàíûìûí ýþçöíöí è÷èíÿ øàïïàäàí äåéèá êè, ñÿí íàùàã
Çàóðëà Ñïàðòàêû òÿí òóòóðñàí. Ñïàðòàê ùàðà, Çàóð ùàðà. Ñïàðòàê ìöñòÿãèë
êèøèäèð, áèð åâèí äàéàüûäûð, Çàóð èñÿ ùå÷ þç àèëÿñèíè ÿìÿëëè-áàøëû ñàõëàéà
áèëìÿç þç áàøûíà ãàëñà... Äàé ìÿí äÿ áó éåðäÿ ïàðòëàäûì, íÿ ïàðòëàäûì.
Íÿ îëóá, äåäèì, áÿëêÿì Çàóð ãàïûâà ýÿëèá, ñÿíäÿí êþìÿê-çàä èñòÿ-
éèá, þëöá-åëÿéèá Çàóðóí àòàñû-àíàñû êè, ñèçëÿðÿ ìþùòàú îëñóí... Çàóðóí,
äåéèðÿì, ìàøàëëàù äàëûíäà äàü êèìè äÿäÿñè âàð... Èíäè ýþð áó ëÿ÷ÿð ãûçû
ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðèð, — äÿäÿñè, äåéèð ùÿìèøÿ îëìàéàúàã êè. — Áÿñ ñÿ-
íèí ÿðèí íåúÿ, — äåäèì, — ãóðäëà ãèéàìÿòÿ ãàëàúàã? Ùàìûìûçûí àõûðû áó
ãàðà òîðïàãäàäûð äà, ñÿí íÿ áàõûðñàí êè, Çàóðóí àòàñû õÿñòÿäèð, ùå÷ êèì
áèëìèð êè, ÿúÿë îíó ùà÷àí âÿ ùàðäà éàõàëàéàúàã, ýþðöðñÿí áûüûáóðìà
úàâàí éûõûëûá þëöð áèðäÿí, àììà éàøëû, õÿñòÿ àäàì ëàï ãîúà éàøûíà êèìè
éàøàéûð. Áèð äÿ äåéèðÿì, ùÿêèìëÿð äåéèá êè, ïðîôåññîð éöç éàøû äà ñàï-
ñàüëàì áàøà âóðàúàã. Þçöì ãÿñäÿí ùÿìèøÿ Àëéàéëà äàíûøàíäà àòàíà
ïðîôåññîð äåéèðÿì, ãîé î ïîëêîâíèê ÿðèíè ÷îõ ýþçöìöçÿ ñîõìàñûí.
Çàóð áöòöí áó åùòèðàñëàðà òàìàì áèýàíÿëèêëÿ éàíàøûðäû. Áèëèðäè êè,
áöòöí þìðö áó äåäè-ãîäóëàðûí è÷èíäÿ êå÷ÿñèäèð èíäÿí áåëÿ. Áèëèðäè, ãà-
áàãúàäàí áèëèðäè êè, ùÿð øåé ìÿùç åëÿ áó úöð äÿ îëìàëûäûð, îäóð êè, èíäè
íÿ òÿÿúúöáëÿíèð, íÿ ùèðñëÿíèðäè. ßëáÿòòÿ, äîüìà øÿùÿðÿ ãàéûäûøëàðûíûí
èëê äÿãèãÿëÿðèíäÿí êåôèíÿ ñîüàí äîüðàìàã — àíàñûíûí õàñèééÿòèíÿ, òÿ-
305
áèÿòèíÿ óéüóí èäè. Àììà ìÿýÿð áó ãàéûäûøûí, áó äþíöøöí þçö áåëÿ ñå-
âèíúëè, áåëÿ ôÿðÿùëè èäèìè Çàóð÷öí?
Ìàðàãëàíäûüû ö÷öí éîõ, íÿçàêÿò íàìèíÿ ñîðóøäó:
— Àõû, áöòöí áó ãàëìàãàë íÿäÿí áàøëàéûá?
— ßøè, ùå÷ íÿ... Åâèíèçèí à÷àðûíû Àëéàéà âåðìèøäèíèç. Íÿ äåéèðÿì,
þç èøèíèçäèð, éÿãèí åëÿ ìÿñëÿùÿò áèëìèñèç — åâ ñèçèí, èõòèéàð ñèçèí. Ìÿí
àõìàã äà ôèêèð åëÿäèì êè, áÿëêÿì áèð êþìÿê ëàçûìäûð, éûð-éûüûø åëÿìÿê
ëàçûìäûð åâäÿ, éÿãèí òîç áàñûá äà... Çÿíý åëÿäèì áåëÿ êàìàë-ÿäÿáëÿ
äåäèì êè, Àëéà õàíûì, áÿëêÿ îíëàð ýÿëÿíÿ ýåäÿê áèð åâè éûüûøäûðàã,
êöíú-áóúàüû ñèëÿê-ñöïöðÿê, ñÿëèãÿéÿ ñàëàã. Éàäûìäàäûð àõû, åëÿ ñèç
ýåòìÿìèøäÿí äÿ åâ òþð-òþêöíòö èäè... Äè, ïàðòëàìàäû. Àëéà õàíûì... Ñÿí
äåìÿ, øÿñòèíÿ äÿéèáìèø õàíûìûí: íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí, äåéèð, òþð-
òþêöíòö íèéÿ îëóð Ôèðàíûí åâè?.. Íÿäè, áàõìûð äåéèðñÿí, åâÿ?.. Íÿäè,
äåéèð, íå÷ÿ èë îíó íàç-íåìÿò è÷èíäÿ áþéöòìöøöê êè, ñèçèí ãóëëóã÷óíóç
îëñóí? — Çèâÿð õàíûì Àëéàíûí çÿùÿðëè òîíóíó éàìñûëàìàüà ÷àëûøûð, þç
ðåïëèêàëàðûíû èñÿ ùÿëèì, éóìøàã òîíëà òÿëÿôôöç åäèðäè — éîõ, áàúûì, äå-
éèðÿì, áåëÿ ñþçëÿðè íèéÿ ýÿòèðèðñÿí äèëèíÿ, ãóëëóã÷ó, ãàðàâàø-çàä íÿäèð,
èíòÿùàñû úàâàíäûð äà, ùÿð øåéè ýåò-ýåäÿ þéðÿíÿúÿê. Ùÿëÿëèê áèç, äåéè-
ðÿì, îíëàðäàí áþéöéöê, òÿúðöáÿëèéèê, ýÿðÿê ãîëëàðûíäàí òóòàã, êþìÿê
åëÿéÿê, ýåäÿê áèð éûð-éûüûø åëÿéÿê, íÿ îëàúàã õÿíúÿðèìèçèí ãàøû
äöøìÿç êè. Áÿëêÿì ìÿíèì äÿ áèð êþìÿéèì äÿéäè. Éîõ, äåéèð, ùå÷ áèð
êþìÿê-çàä ëàçûì äåéèë, — ìÿí, äåéèð, áàúûëàðûìëà ýåäèá ùÿð øåéè þç
ãàéäàñûíà ñàëàðàì îíëàð ýÿëÿíÿ... Áàúûëàðûíû äà òàíûéûðñàí äà... Áèðè î
àòìàðàëûäûð Òàùèðÿ, ÿðè éàçûüû áèð ãîç ãàáûüûíà ñîõóá êè, éàçûã úûíãûðûíû
÷ûõàðäà áèëìèð... Î áèðè äÿ Ñöðÿééà — îíó äà òàíûéûðàì íÿ éóâàíûí ãó-
øóäóð. Áèðèíúè ÿðèíè áàñäûðûá, èëè ÷ûõàí êèìè áó Íåìÿòÿ úàëàéûá þçöíö —
éàíûíäà äà èêè áàëàñû, íå÷ÿ éàø úàâàíäûð þçöíäÿí ÿðè... Ãûçëàðûíäàí äà
êè, îëìàç.
— Éàõøû, àé àíà, — äåéÿ Çàóð Çèâÿð õàíûìûí ñþçöíö êÿñäè, — áöòöí
áó ùÿíýàìÿ íÿäÿí áàøëàéûá àõû?.. Åâè éûð-éûüûø åëÿìÿêäÿí?
— Èø éûð-éûüûøäà äåéèë å... Èíòÿùàñû òàíûäûì áó àäàìëàðû... Áó ö÷ áà-
úûíûí õàñèééÿòèéìèø áó — ÿðëÿðèíèí áàøûíäà òóðï ÿêìÿê. Òàùèðÿñè äÿ
åëÿäèð, Ñöðÿééàñû äà... Àëéàíûí þçö åëÿ äåéèë? Ñÿí áó Ìóðòóçóí ãîçãó-
ðàáëûüûíà, áàçáóðóòóíà-ôèëàíà áàõìà, àðâàäûíäàí èò êèìè ãîðõóð, íÿ
áóéóðñà àðâàä, ëÿááåéê äåéèð, áÿñ íåúÿ... Ñÿíè äÿ åëÿúÿ òðéàïêà åëÿìÿê
èñòÿéèðëÿð êè, îíëàðûí ùÿð íàçûéëà îéíàéàñàí, àòà-àíàäàí êå÷ÿñÿí, íàõÿ-
ëÿô ÷ûõàñàí, îíëàðûí èñòÿäèéè áóäóð, áÿ íÿ?
— Éàõøû, àé àíà, áîøëà ýþðÿê.
306
 — Äöç äåìèøÿì?.. Àëéà ãà÷ûðòäû äà äèëèíäÿí. Ñÿí äåìÿ, Àëéà õà-
íûì áåëÿ ùåñàá åëÿéèð êè, áèçèì àèëÿéÿ áþéöê ìèííÿò ãîéóá — ÿçèç-õÿ-
ëÿô ãûçûíû ñÿíÿ âåðèá. Ñÿí ýóéà ùå÷ ëàéèã äÿ äåéèëñÿíìèø áåëÿ äöíéà
ýþçÿëèíÿ ÿð îëìàüà.
— Èíäè íÿäè, äàíûøìûðñûç áèð-áèðèíèçëÿ?
— Ãóëàã àñ... Äåìÿê, áèð íå÷ÿ ýöí êå÷èð, ñèçäÿí äÿ áèð õÿáÿð éîõ,
éàìàí íèýàðàíàì, Àëéàéà çÿíý âóðóðàì, ýþðöì áÿëêÿì îíëàð òåëå-
ãðàìäàí-çàääàí áèð øåé àëûáëàð. Çÿíý åëÿéèðÿì, ÿäÿáëÿ áåëÿ ùàë-ÿùâàë
òóòóðàì. Þçöí íåúÿñÿí, ÿðèí íåúÿäèð... Äè, äöøìÿäè ìÿíèì öñòöìÿ. Íÿ
éåìèñÿí òóðøóëó àø, äàé äèøèíèí äèáèíäÿí ÷ûõàíû äåäè ìÿíÿ.
— Íèéÿ àõû?
— Ãóëàã àñ, äàíûøûðàì äà — ...Ñèòàðÿíè òàíûéûðñàí äà, ãîíøóìóçó.
Ýÿëèá áèð äÿôÿ áèçÿ, äåéèð, åøèòìèøÿì Çàóðóí, ìàøàëëàù, ÿíòèãÿ åâè âàð,
þçö äÿ àëÿì îáñòàâèò åëÿìèñèç. Ýÿëÿíäÿ îíëàð, äåéèð, áèð ìÿíÿ äÿ ïà-
ïàã åëÿ, ìÿí äÿ ýåäèì áàõûì... Ìÿíèì äÿ öðÿéèì òÿìèç, íÿ áèëèì êè,
úàìààò ãàí ÷ûõìàéàí éåðäÿí ãàí ÷ûõàðäûð, à÷àðëàð, äåéèðÿì, Àëéàäàäûð.
Åâ ñàùèáëÿðè îíà, äåéèðÿì, åòèáàð åäèáëÿð à÷àðëàðûíû, îíà äåíÿí, äåéè-
ðÿì, àïàðñûí ñÿíè Çàóðýèëÿ åëÿ èíäè, äàùà ýÿëìÿêëÿðèí íåéëÿéèðñÿí ýþç-
ëÿéèá?.. Äàé áèëìèðÿì ìÿíèì ñþçöìö Ñèòàðÿ íÿ úöðÿ ÷åâèðèá äåéèá
Àëéàéà, îä âóðóá Àëéàíûí òÿïÿñèíÿ. Äöøìÿäè ìÿíèì öñòöìÿ, íÿ äåéèð
áöòöí øÿùÿðÿ úàð ÷ÿêèðñÿí êè, àé à÷àð áåëÿ ýÿëäè, åâ åëÿ ýåòäè. Ýþíäÿ-
ðèðÿì, äåéèð, Ñïàðòàêíàí î àíäûðà ãàëìûø à÷àðëàðûíû, î åâèíèç äÿ êè, âàð,
äåéèð, íÿ áåëÿ ìàòàã øåé èìèø... Ôèðî÷êà, äåéèð, èñòÿñÿéäè ìèí ïàé áóí-
äàí éàõøû åâëÿðÿ êþ÷ÿ áèëÿðäè. Åë÷èëÿð, äåéèð, ãàïûìûçûí äàáàíûíû ÷ûõàðò-
ìûøäûëàð.
— Ùàíñû åë÷èëÿð?
— ßøè, éàëàíäûð äåéèð äÿ, ýþçöíöí è÷èíÿúÿí... Êèì èäè îíà åë÷è
äöøÿí? Éÿíè — ìÿí áèëìèðÿì, úàìààòûí ýþçö êîð, ãóëàüû êàðäûð áÿ-
éÿì?.. Àëëàùûíà øöêöð åëÿñèí êè, ãûçûíûí áÿõòè áåëÿ à÷ûëûá... Åéáè éîõ,
ìÿí äÿ áèð èêè êÿëìÿ øèðèí ñþç äåäèì îíà. Ãèéàìÿòÿúÿí éàäûíäàí ÷ûõ-
ìàç. Ìÿíè î äåéèë, å, þçöìäÿí ÷ûõàðäàí, î ÿðè ùåéâÿðÿäèð. Ýóéà êè, áå-
ëÿ àüûð êèøèäèð, àüñàããàëäûð þç àëÿìèíäÿ, àììà àðâàä èøëÿðèíÿ ãàðûø-
ìàãäàí óòàíûá õÿúàëÿò ÷ÿêìèð. Ýþòöðöá òåëåôîíó áó äà, äåìÿëè, ìÿíèì
öñòöìÿ õîðóçëàíûð.
— Ìÿíèì àòàì äà êè, Àëéà õàíûìûí úàâàáûí âåðèá, ùÿ?
— Õåéð, áèðúÿ î ÷àòìûðäû... Ñÿíèí àòàí ÿñèë êèøèäèð, àðâàäíàí àüûç-
áààüûç âåðÿí ãóðóìñàãëàðäàí äåéèë. Àììà Ìóðòóçëà äàíûøäû, þçö äÿ
ÿìÿëëè-áàøëû äàíûøäû.
307
 — Ýþðöðÿì áóðäà âàõòûíûçû øÿí êå÷èðìèñèç.
— Åëÿ áèëèðñÿí áó ùàéûôû ãîéàúàì ìÿí îíäà? Ìÿíè éàõøû òàíûìûð-
ñàí. Áèðúÿ áàõ ñÿí ñàðûäàí...
Çàóð áó ñþùáÿòèí ýèçëè ìÿíàñûíû éàõøû áàøà äöøöðäö, àíàñûíûí ýþç-
ëÿðèíäÿêè íèýàðàí÷ûëûüûí, ãîðõóíóí, òÿëàøûí ñÿáÿáè äÿ àéäûí èäè îíà.
Àíàñû îíäàí àðõàéûí äåéèëäè, ãîðõóðäó êè, áèðäÿí Àëéàéëà ãûçû Çàóðóí
ñàããûçûíû îüóðëàéûá, þç òÿðÿôëÿðèíà ÷ÿêÿðëÿð, áó þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿ-
ñèíäÿ Çàóð ÿêñ úÿáùÿíè ñå÷ìèø îëàð... Çàóð äöøöíöðäö êè, àíàñû ýÿòèð-
äèéè ùÿäèééÿëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëàíäà, áèëÿíäÿ êè, Çèâÿð õàíûìëà Àëéà
õàíûìà åéíè úöð ÷ÿêìÿ, Ìÿúèäëÿ Ìóðòóçà åéíè úöð êþéíÿê àëûáëàð, àì-
ìà öñòÿëèê, Ñïàðòàêà èêè ãÿøÿíý ãàëñòóê äà ýÿòèðèáëÿð âÿ áó ãàëñòóêëàðû
øÿõñÿí Çàóð þçö ñå÷èá, ýþð îíäà íÿ ìÿðÿêÿ îëàúàã. “Áèçèì ïóëóìóçà
ñÿôÿðÿ ÷ûõàí þç îüëóìóç ãóäàëàðûìûçà äà åëÿ áèçÿ ýÿòèðäèéèíäÿí ýÿòèðèð,
ùÿëÿ öñòÿëèê Ñïàðòàêû äà éàääàí ÷ûõàðòìûð, ùå÷ áåëÿ ìöñèáÿò îëàð?..”
Øÿùÿðèí è÷èíÿ ýèðìèøäèëÿð âÿ Çàóð ýþðäö êè, ÷ÿùðàéû “Âîëãà” ñàüà
áóðóëäó. Äåìÿëè, Ôèðÿíýèçèí âàëèäåéíëÿðè þç åâëÿðèíèí ãàáàüûíäà
äöøÿúÿêëÿð. Áÿëêÿ Ôèðÿíýèç äÿ îíëàðà ýåäèð — àòà åâèíÿ...
Áÿëêÿ öìóìèééÿòëÿ, Àëéà õàíûì Ôèðÿíýèçè Çàóðäàí áîøàòìàã ôèê-
ðèíÿ äöøöá?.. ×öíêè éÿãèí êè, î áèðè ìàøûíäà äà Àëéà õàíûì åéíè ùàäè-
ñÿëÿðè, åéíè ùèääÿòëÿ, àììà òàìàì áàøãà øÿðùëÿ áÿéàí åäèð... Áÿëêÿì
î áèðè ìàøûíäà ñþùáÿò íèñáÿòÿí ñàêèò ýåäèðäè, àõû ùÿð ùàëäà, Ñïàðòàêûí
äîñòó äà — òàìàì éàä áèð àäàì äà âàð èäè îðäà... Àììà åùòèðàñëàð åëÿ
ãûçûøìûøäû, åëÿ ïöñêöðöðäöëÿð êè, éÿãèí îðàäà äà äîüìàéà, éàäà ìÿùÿë
ãîéàí éîõ èäè... Áàéàã òÿééàðÿäÿí äöøÿíäÿ óçàãäàí Ìóðòóçîâëàð ùÿð
èêèñèíÿ — Çàóðà äà, Ôèðàéà äà åéíè úöð ýöëöìñÿéèðäèëÿð, àììà éàõûíà
ýÿëÿíäÿ ìÿëóì îëäó êè, áó òÿáÿññöìëÿð éàëíûç ãûçëàðûíà àèä èìèø. Çà-
óðëà àüûçóúó ýþðöøäöëÿð. Äåìÿëè, áÿëêÿ, äîüðóäàí äà, åëÿ Àëéàíûí
íèééÿòè îíëàðûí íèêàùëàðûíû ïîçìàãäûð? “Áÿñ óøàã íåúÿ îëàúàã ýþðÿ-
ñÿí?” — äåéÿ äöøöíäö Çàóð âÿ þçö äÿ áàøà äöøäö êè, “áîø ôèêèðäèð”, ÿë-
áÿòòÿ, ùå÷ êÿñ îíëàðû áîøàòìàã èñòÿìèð...
Åâëÿðèíÿ ÷àòàíäà Çàóð:
— Éàõøû àõûð êèìäÿ ãàëäû à÷àðëàð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Çèâÿð õàíûì ãöðóðëà:
— Êèìäÿ îëàúàã, ÿëáÿòòÿ, ìÿíäÿäèð, — äåäè.
Çàóð ÷åìîäàíëàðû ìàøûíäàí ÷ûõàðàí ìöääÿòäÿ Ñïàðòàêûí ÷ÿùðàéû
“Âîëãà”ñû äà ýÿëèá ÷àòäû âÿ Ôèðà äà ìàøûíûí è÷èíäÿéäè. Çàóð, äîüðóäàí,
ñåâèíäè àðâàäûíûí ýÿëìÿñèíÿ... Ñïàðòàê Çàóðà êþìÿê åëÿäè, øåéëÿðè 8-úè
ìÿðòÿáÿéÿ ãàëäûðäûëàð. Çèâÿð õàíûì ãàïûíû à÷äû, äþðäö äÿ ìÿíçèëÿ ýèð-
äè... Çèâÿð õàíûì àìèðàíÿ áèð òÿðçäÿ Ñïàðòàêà ýþñòÿðèø âåðäè:
308
 — ×åìîäàíëàðû áàõ î êöíúÿ ãîé. — Î þçöíö åâèí ñàùèáè ùèññ åäèðäè,
èñòÿéèðäè êè, áàøãàëàðû äà áóíó äÿðê åòñèí áèðäÿôÿëèê.
Ñïàðòàê:
— Éàõøû, ìÿí ýåäèì, — äåäè. Ñïàðòàê íÿ èñÿ òàìàì áàøãàëàøìûøäû
åëÿ áèë, éàâàø äàíûøûðäû, ùÿìèøÿêè êèìè ñÿñ-êöéëö äåéèëäè âÿ åëÿ áèë ùÿò-
òà ýþçëÿðèíÿ äÿ êÿäÿð ÷þêìöøäö...
Çàóð îíó ãàïûéàúàí þòöðäö, ëèôòèí äöéìÿñèíè áàñäû, ëèôò ñÿêêèçèíúè
ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõìàüà áàøëàäû. Ñïàðòàê îíà íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿéèðäè âÿ
Çàóð éÿãèí áèëèðäè êè, íÿ äåìÿê èñòÿéèð, Ñïàðòàê. Øöáùÿñèç, èêè àèëÿíèí
áó ãàðøûëûãëû ÿäàâÿò âÿ íèôðÿò òîðóíà Ñïàðòàê äà äöøìöøäö âÿ áÿëêÿ èíäè
þçö äÿ èñòÿìÿäÿí Çàóðà Àëéà õàíûìûí, éà Ìóðòóçóí ùàíñûñà ñþçöíö,
ùÿäÿñèíè, éà òÿêëèôèíè, éà íÿ áèëèì, õÿáÿðäàðëûüûíû ÷àòäûðìàëûéäû.
Ìÿúáóð èäè áóíà, öðÿéèíäÿ èñòÿìÿñÿ äÿ... èñòÿìÿìÿéèíÿ èñÿ, à÷ûã-
àøêàð ýþðöíöðäö êè, èñòÿìèðäè, éîõñà áó ãÿäÿð êÿäÿðëè èôàäÿ ÷þêìÿçäè
ñèôÿòèíÿ, éàçûã áè÷àðÿ... Ëèôò àõûð êè, ýÿëèá ÷ûõäû, ãàïûñû à÷ûëäû. Ñïàðòàê,
íÿùàéÿò, èðàäÿñèíè òîïëàéûá áîüóã ñÿñëÿ:
— Áèëèðñÿí, Çàóð... — äåäè. — Ñÿíÿ äåìÿê èñòÿéèðäèì... Òÿùìèíÿ...
þëöá...
Ëèôòèí è÷èíÿ ýèðäè âÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Ñåððîç... Ãàðà úèéÿðè... Èéèðìè ýöíöí è÷èíäÿ éàíäû ýåòäè éàçûã.

Îí ñÿêêèçèícè ôÿñèë

Éàíäû úàíûì ùèúð èëÿ, âÿñëè-ðóõè-éàð èñòÿðÿì,

Äÿðäèìÿíäè-ôèðãÿòÿì, äÿðìàíè-äèäàð èñòÿðÿì.

Ùå÷ áèð âàõò òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçäè êè, åâëÿð, êö÷ÿëÿð àäàìû áó ãÿ-
äÿð àüðûäà áèëÿð. Åâëÿð, êö÷ÿëÿð, ìàøûíëàð...
Áàüûí éàíûíà áóðóëäó, î áàüûí êè, èéóí ýöíö éàøûë “Ìîñêâè÷”èí
è÷èíäÿ Òÿùìèíÿíè ýþçëÿéèðäè. Ùÿìèí î éåðäÿ ùÿìèí ðÿíýëè “Ìîñêâè÷”
äàéàíìûøäû — âÿ åëÿ áèë ïàð÷àëàíäû Çàóðóí öðÿéè âÿ ùÿð øåéè áèðäÿí-áè-
ðÿ õàòûðëàäû Çàóð — áóðàäà, áàõ áó éåðäÿ Òÿùìèíÿíè ýþçëÿìÿñèíè äÿ,
ñÿáèðñèçëèêëÿ áàðìàãëàðûéëà ñöêàíû äþéÿúëÿäèéèíè äÿ, î ýöí ÷ÿêäèéè ñè-
ãàðåòèí äàäûíû äà, ùÿòòà Òÿùìèíÿíèí ñÿñèíè äÿ. Àü äöéìÿëè ãûðìûçû ïàë-
òàð ýåéìèø Òÿùìèíÿ ãÿôèëúÿí îíó àðõàäàí ñÿñëÿìèøäè. ßëèíäÿ äÿ ÷àíòà
âàðäû, ÷àíòàäà äà “Êàìéó” êîíéàêû, Çàóð÷öí õöñóñè ýÿòèðìèøäè áó
êîíéàêû... Ãàïûëàðûíûí ãàðøûñûíäàêû ñÿêè — ùà÷àíñà Ñïàðòàêûí ÷ÿùðàéû
“Âîëãà”ñû äàéàíìûø ñÿêè — “Âîëãà”íûí òÿêÿðèíè äåøìèøäè î ýåúÿ — ñÿêè
309
äÿ åéíè úöð àüðûòäû Çàóðó. Òåëåôîí áóäêàñû äà — åëÿ ùÿìèí î ýåúÿ Òÿù-
ìèíÿéÿ áó áóäêàäàí çÿíý âóðìóøäó, òåëåôîí úàâàá âåðìèðäè, ñîíðà èñÿ
áèëäè êè, òåëåôîí äîüðóäàí äà õàðàá îëóáìóø, ÷öíêè ïóëóíó âàõòûíäà
âåðìÿéèáëÿðìèø... Áó äà òðîëëåéáóñ äàéàíàúàüû. Òÿùìèíÿ èøÿ ýåäÿíäÿ
ùÿìèøÿ áó äàéàíàúàãäà ìèíÿðäè òðîëëåéáóñà, Çàóð äà þòöðÿðäè îíó.
Òÿùìèíÿ òðîëëåéáóñóí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ÿë åäÿðäè Çàóðà âÿ Çàóðóí ÷îõ
õîøëàäûüû áèð ùÿðÿêÿòëÿ ñà÷ëàðûíû àëíûíäàí àòàðäû, ýöëöìñöíÿðäè.
Ñïàðòàê Òÿùìèíÿíèí þëöì õÿáÿðèíè âåðÿíäÿí ñîíðà áèð ìöääÿò äÿ
ëèôòèí è÷èíäÿ äàéàíìûøäû, àììà äàùà ùå÷ íÿ äåìÿìèøäè. ×öíêè ñþç ãàë-
ìàìûøäû äàùà, ãóðòàðìûøäû áöòöí ñþçëÿðè Ñïàðòàêûí äà, Çàóðóí äà. Íÿ-
ùàéÿò, Ñïàðòàê ëèôòèí äöéìÿñèíè áàñìûøäû, ëèôòèí ãàïûñû áàüëàíìûøäû, ëèôò
àøàüû åíìÿéÿ áàøëàìûøäû. Çàóð èñÿ ìÿíçèëëÿðèíÿ ãàéûòìûøäû, äÿùëèçäÿêè
÷åìîäàíëàðû, íÿäÿíñÿ, éàòàã îòàüûíà àïàðìûøäû, éàòàã îòàüûíäàêû ÷å-
ìîäàíëàðû äÿùëèçÿ ýÿòèðìèøäè. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ îòàãäàí îòàüà êå÷ìèøäè,
íÿ èñÿ ýþòöðìöø, íÿ èñÿ ãîéìóøäó, ñîíðà àðâàäûíà âÿ àíàñûíà áèð êÿë-
ìÿ äåìÿäÿí åâëÿðèíäÿí áàéûðà ÷ûõìûøäû, ëèôòëÿ äåéèë, ïèëëÿêÿíëÿ ñÿêêè-
çèíúè ìÿðòÿáÿäÿí àøàüû äöøìöøäö, êö÷ÿíèí òèíèíäÿ ñèãàðåò, äöêàíäàí
êèáðèò àëìûøäû âÿ ïèéàäà Òÿùìèíÿýèëèí åâëÿðèíÿ òÿðÿô àääûìëàìûøäû...
Ùÿëÿ îíäà àüðûíû áåëÿ øèääÿòëÿ äóéìóðäó, éàðàíûí êþéíÿéè âàõò êå÷-
äèêúÿ àðòûðäû âÿ áó êö÷ÿéÿ, áó åâÿ ÷àòàíäà äþçöëìÿç îëìóøäó. Çàóð áó
äþçöëìÿçëèéèí è÷èíäÿí êå÷èá ïèëëÿêÿíëÿðëÿ — îíà áó ãÿäÿð òàíûø îëàí
ïèëëÿêÿíëÿðëÿ, àõûðûíúû äÿôÿ ÿñÿáè äöøöá ýåòäèéè ïèëëÿêÿíëÿðëÿ ãàëõìàüà
áàøëàäû. Âÿ àíúàã áó çàìàí áèðäÿí-áèðÿ ãÿòè äÿðê åëÿäè êè, Òÿùìèíÿ
éîõäóð âÿ áèð äÿ ùå÷ âàõò îëìàéàúàã. Áèð äÿ ùå÷ âàõò ýþðìÿéÿúÿê
Òÿùìèíÿíè... Íÿäÿíñÿ, Ñïàðòàê äà áàøûíäàí ÷ûõìûðäû âÿ áó àíëàð ôèêèð-
ëÿøèðäè êè, áàõ èíäèúÿ ùàíñû éîëëàñà áèð ñèðð à÷ûëàúàã âÿ ìÿëóì îëàúàã êè,
Òÿùìèíÿéëÿ Ñïàðòàêûí àðàñûíäà ùå÷ âàõò ùå÷ áèð øåé îëìàéûá âÿ Çàóðóí
áöòöí øöáùÿëÿðè áîø âÿ ÿáÿñ èìèø. Áó ùÿãèãÿò î ãÿäÿð àéäûí òÿñäèã îëó-
íàúàã êè, Çàóðóí àüðûñû, ïåøìàí÷ûëûüû áèðÿ-éöç àðòàúàã. Þçöíö ýöíàù-
êàð áèëÿúÿê, Òÿùìèíÿíèí èñÿ ùå÷ áèð ýöíàùû îëìàäûüûíäàí Çàóðóí ëàï
áàüðû ÷àòëàéàúàã, äàùà àðòûã èçòèðàá ÷ÿêÿúÿê: èíòèùàð åòìÿê èñòÿéÿúÿê,
ùÿòòà ýöíàùûíû éóìàã ö÷öí... Ùàðäàíñà éàäûíà äöøäö êè, áèð äÿôÿ Òÿù-
ìèíÿ îíó Ñïàðòàêýèëèí áàüûíà àïàðìûøäû âÿ îðàäà äåìèøäè êè, áóðà ýÿë-
ìÿëÿðèíèí áèð ñÿáÿáè äÿ âàð, Çàóð áó ñÿáÿáè éà ÷îõ ñîíðàëàð áèëÿúÿê éà
äà ùå÷ áèð âàõò áèëìÿéÿúÿêäè. Áÿëêÿ äÿ áó ñÿáÿáè áàõ èíäèúÿ, áèð íå÷ÿ
àíäàí ñîíðà áèëÿúÿêäè Çàóð âÿ áó ñÿáÿá ùÿð øåéè áèðäÿí-áèðÿ ýöí èøûüû
êèìè èøûãëàíäûðàúàã, èçàù åäÿúÿêäè âÿ ùÿð øåé àéäûí îëàíäàí ñîíðà Çà-
óðóí íÿòèúÿ âåðìÿéÿí ñîíðàêû ïåøìàí÷ûëûüû îíóí áöòöí ùÿéàòûíûí ñàü-
àëìàç äÿðäè-éàðàñû îëàúàãäû...
310
 Ïèëëÿêÿíèí èêèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿ àäàìëàð âàðäû, îíëàð òþâøöéÿ-
òþâøöéÿ òàõòàëàðûí è÷èíÿ òàáëàíìûø èðè øêàôû ãàëäûðûðäûëàð, õÿç éàõàëûãëû
ãàðà ïàëòî ýåéìèø êèøè — éÿãèí êè, øêàôûí ñàùèáèéäè — ùàìáàëëàðà ýþñòÿ-
ðèø âåðèðäè:
— Ñîëà ÷åâèðèí, áåëÿñèíÿ êå÷ìÿéÿúÿê äåéèðÿì ñèçÿ, ñîëäàí ýþòöðöí,
ñîëäàí. — Ñîíðà Çàóðó ýþðäö âÿ îíà ìöðàúèÿò åëÿäè. — Êå÷ìÿê èñòÿéèð-
ñèç? — ùàìáàëëàðà: — Éîë âåðèí, éîëäàø êå÷ñèí, — äåäè.
Çàóð àäàìëàðûí àðàñûíäàí, øêàôûí éàíûíäàí êå÷äè âÿ õÿç ïàëòîëó
àäàì éåíèäÿí ýþñòÿðèøëÿð âåðìÿéÿ áàøëàäû:
— Èíäè áèð àç àøàüûäàí ýþòöðöí, àùà, áó òÿðÿôèíè ãàëäûð, àé ãî÷àã!
Çàóð ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõäû. Òÿùìèíÿíèí ãàïûëàðû òàéáàòàé à÷ûã
èäè, ãàïûíûí öñòöíäÿ èñÿ éåíèúÿ âóðóëìóø ëþâùÿúèê ýþðöíöðäö: “ßìÿê-
äàð ìöùÿíäèñ ðàñèîíàëèçàòîð Ã.Êÿðèìîâ.
Ãàïûäà âûç áàøëû, àëà-áÿçÿê õàëàòëû áèð ãàäûí äàéàíìûøäû — ýöìàí
êè, ÿìÿêäàð ðàñèîíàëèçàòîðóí àðâàäû èäè. Øêàôû äà ýþðöíöð, òÿçÿ åâ ñà-
ùèáëÿðèíèí ìÿíçèëëÿðèíÿ ãàëäûðûðäûëàð. Õÿç éàõàëûãëû ïàëòî ýåéèíìèø
àäàì éÿãèí åëÿ ìöùÿíäèñ-ðàñèîíàëèçàòîð Ã.Êÿðèìîâ èäè êè, âàðäû... Çà-
óð ãåéðè-èõòèéàðè à÷ûã ãàïûäàí è÷ÿðè áàõäû — âÿ åëÿ áèë öðÿéè ùÿìèí áó
ãàïûíûí àðàñûíäà ãàëäû. Òÿùìèíÿíèí áîøàëìûø îòàüûíäà àíúàã áèð íå÷ÿ
ñòóë âÿ ñòîë âàðäû, — Òÿùìèíÿíèí äåéèë, Êÿðèìîâëàðûí ñòîëó, ñòóëëàðû. Íÿ
ãÿäèì äèâàð ñààòû, íÿ Òÿùìèíÿíèí ôîòîëàðû, íÿ áàëàúà ÿíúèð àüàúû — àë-
ïèíèñòëÿðèí ùÿäèééÿñè ãàëìûøäû, áèðúÿ îáîéëàð ùÿìèí îáîéëàð èäè... Çàóð
÷åâðèëäè, ãàðøûäàêû ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû âÿ çÿíýè áàñäû.
Óøàã ñÿñè ýÿëäè ãàïûíûí àðäûíäàí, ñîíðà ùèðñëè ãàäûí ãûøãûðûüû:
— ßøè, áèð äàéàí ýþðÿê äÿ êèìäè! — Óøàüà ãûøãûðûðäû Ìÿäèíÿ. Ãàïû
à÷ûëäû. Ìÿäèíÿ:
— Çàóð, — äåäè, ÷ÿíÿñè ÿñäè. Áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè — Çàóð, — âÿ àüëàäû...
Çàóðóí ýþç éàøû éîõ èäè. Ùèññ åäèðäè êè, àüëàéà áèëìèð, àììà ùàðà-
äàíñà, è÷èíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí áîüàçûíà ãÿùÿð ãàëõûðäû, áîüàçûíäà òûõà-
íûá ãàëûðäû.
Ãîðøîêäà îòóðìóø áåøéàøëû òîïïóø óøàã, àíàñûíûí àüëàìàñûíû ýþðöá
áèð ìöääÿò ìàòäûì-ìàòäûì áàõäû, ñîíðà þçö äÿ áÿðêäÿí áÿéèðìÿéÿ
áàøëàäû...
Ãàðøû ãàïûäàêû õàëàòëû àðâàä òÿÿúúöáëÿ îíëàðà áàõäû, ñîíðà è÷ÿðè êå÷-
äè âÿ ãàïûñûíû äà þðòäö. Ìÿäèíÿíèí îòàüûíûí éàðûà÷ûã ãàïûñûíäàí áàëàúà
òåëåâèçîðóí åêðàíû ýþðöíöðäö âÿ áó äà Çàóðóí éàðàñûíà äóç áàñûðäû åëÿ
áèë. Çàóð ôèêèðëÿøäè êè, áèð àéäàí àðòûã Òÿùìèíÿýèëäÿ ãàëûá, Ìÿäèíÿéëÿ
ãîíøóëóãäà éàøàéûá, àììà áèð äÿôÿ äÿ Ìÿäèíÿíèí åâèíäÿ îëìàéûá.
Ìÿäèíÿ ïàëòàðûíûí ÿòÿéèéëÿ ýþçëÿðèíè ñèëÿðÿê:
311
 — Ýÿë è÷ÿðè, — äåäè.
Çàóð è÷ÿðè ýèðäè. Óøàã ùÿëÿ äÿ àüëàéûðäû. Ìÿäèíÿ ãîðøîêëà áèðëèêäÿ
îíó ýþòöðöá ùàðàñà àïàðäû âÿ ñàêèò åëÿäè. Çàóð êè÷èê âÿ êþùíÿ òåëåâè-
çîðóí ñþíöê åêðàíûíà, îòàüûí êàñûá àâàäàíëûüûíà áàõûðäû — ùèññ îëóíóð-
äó êè, áó îòàüûí ñàùèáè ñûõûíòû âÿ åùòèéàú è÷èíäÿ äîëàíûð... Óøàã, íÿùàé-
ÿò, ñàêèòëÿøäè âÿ Ìÿäèíÿ éàø ÿëëÿðèíè ñèëÿ-ñèëÿ îòàüà ýÿëäè. Çàóðóí ãà-
áàüûíäà îòóðäó.
Çàóð ñèãàðåò éàíäûðäû, Ìÿäèíÿ:
— Ùà÷àí ýÿëìèñÿí? — äåäè. Çàóðà “ñÿí” äåéèðäè, åëÿ áèë äÿðä îíëàðû
éàõûíëàøäûðìûø, áèð-áèðèíÿ äîüìà, ìÿùðÿì åòìèøäè.
Çàóð:
— Áó ýöí, — äåäè, — éàðûì ñààò áóíäàí ãàáàã.
Óøàã:
— Ìàìà, áÿñ áèç ùà÷àí ýåäÿúÿéèê? — äåäè.
— Ýåäÿðèê, ýåäÿðèê, áàëà, ýþðöðñÿí ÿìè áèçÿ ãîíàã ýÿëèá, — ñîíðà Çà-
óðà ìöðàúèÿòëÿ ÿëàâÿ åòäè, — ñÿùÿðäÿí äàé çÿùëÿìè òþêöá. Éàïûøûá éà-
õàìäàí êè, êèíîéà ýåäÿê... Ùå÷ ìÿíèì êèíîéà ýåòìÿéÿ ùÿâÿñèì âàð?
Óøàã àüëàìñûíûá:
— Áÿñ ùà÷àí ýåäÿúÿéèê? — äåäè.
— Ýåäÿðèê, ýåäÿðèê, ýåò îðäà òîïëà îéíà, ìÿí äÿ ýÿëèðÿì èíäè.
Îüëàí êþíöëñöç îòàãäàí ÷ûõäû âÿ Ìÿäèíÿ:
— Áåëÿ èøëÿð, Çàóðèê, — äåäè. — Òÿùìèíÿ ýåòäè ÿëèìèçäÿí... — âÿ éå-
íèäÿí àüëàäû...
Çàóð áèëìèðäè íÿ äåñèí, íåéëÿñèí, Ìÿäèíÿíè îâóòìàëûéäûìû, éà
îíóí þçöíö îâóäàí ýÿðÿêäèð èíäè?
Íÿ èñÿ äåìÿê õàòèðèíÿ:
— Ìÿíÿ Ñïàðòàê õÿáÿð âåðäè, — äåäè.
Áÿëêÿ, èíäè Ñïàðòàêûí àäûíû ÷ÿêÿí çàìàí Ìÿäèíÿ áèðäÿí áèð ñèðð
à÷àúàã âÿ áó ñèððè áöòöí äèðè ãàëìûø èíñàíëàðäàí éàëíûç òÿê áèð Ìÿäèíÿ
áèëèð. Âÿ î çàìàí ùÿð øåé àéäûíëàøàúàã, Çàóð äà áåëÿ áèð ñÿùâ åòäèéèíÿ
ýþðÿ ìèíãàò àðòûã ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêÿúÿêäè. Àììà îíó äà áèëèðäè Çàóð êè,
Ìÿäèíÿ ùå÷ áèð ñèðð-ôèëàí à÷ìàéàúàã, ÷öíêè ùå÷ áèð åëÿ ñèðð-ôèëàí áèëìèð
âÿ ÿñëèíäÿ äÿ, éîõäóð éåðëè-äèáëè áåëÿ áèð ñèðð... ùå÷ áèð ñÿùâ äÿ éîõäóð,
ùå÷ áèð øåé äÿ éîõäóð, ùÿð øåé íåúÿ âàðäûñà åëÿúÿäèð, áèðúÿ Òÿùìèíÿ
éîõäóð.
— Ñåððîç, ãàðà úèéÿðèíäÿ, èéèðìè ýöíöí è÷èíäÿ òÿëÿô îëóá ýåòäè. —
Ìÿäèíÿ åéíèëÿ Ñïàðòàêûí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòäè. Ñîíðà èñÿ ùÿð øåéè äàíûø-
312
äû Çàóðà, áöòöí àüûð òÿôÿððöàòëàðûéëà, ôèçèêè àüðûëàð áàðÿñèíäÿ, øèøëÿð áà-
ðÿñèíäÿ.
— Ùå÷ þëìÿê èñòÿìèðäè éàçûã. Õÿñòÿëèêäÿí ãàáàã òåç-òåç äåéèðäè êè,
þëìÿê èñòÿéèðÿì, ñþçäö äÿ äåéèðäè, àììà åëÿ êè, äîüðóäàí õÿñòÿëÿíäè,
àüðûëàð, ÿçèééÿòëÿð áàøëàíäû, õÿñòÿõàíàéà äöøäö âÿ õÿñòÿõàíàäà äà áèë-
äè êè, äîüðóäàí äà þëöð, îíäà ãàðàýöí åëÿ éàëâàðûðäû êè, ãóðòàðûí ìÿíè,
þëìÿê èñòÿìèðÿì. Àììà àõûðàúàí êèøè ãûçû êèìè ìÿðä-ìÿðäàíÿ àïàðäû
þçöíö...
Óøàã éåíèäÿí îòàüà ýÿëäè:
— Àíà, áÿñ ùà÷àí ýåäÿúÿéèê àõû, êèíîéà?
— Áó ñààò, áó ñààò, ìÿíèì ýþé÷ÿê áàëàì, èíäèúÿ ýåäÿúÿéèê... Àõûð
ñààòûíà ãÿäÿð Ìóõòàð ýÿëèðäè éàíûíà... Ìàíàô äà ýÿëèðäè, íåúÿ éàõøû
àäàì èìèø Ìàíàô, Çàóð, ùå÷ áèëìÿìèøèê âàëëàù, áöòöí äÿôí õÿðúèíè þçö
÷ÿêäè, ö÷, éåääè äÿ âåðäè, áó éàõûíäà ãûðõûäûð, àììà äàé ãûðõûíû âåðÿ
áèëìÿéÿúÿê, äÿéèøäèëÿð äÿ ìÿíçèëè... Áèð èíæåíåð êþ÷öá áóðà àðâàäûéëà,
áèð ÷ÿòÿí äÿ êöëôÿòè âàð.
— Ìàìà, ýåäÿê äÿ...
— Áó ñààò, áó ñààò îüëóì, ãîé áèð àç ÿìèéëÿ äàíûøûì, ýåäÿðèê.
Çàóð ãàëõäû âÿ èíäè àéàã öñòÿ äàíûøûðäûëàð.
— Ýþðñÿí òàíûìàçäûí, Çàóðèê, åëÿ àðûãëàìûøäû êè, éàçûã... Àüðûëàð
éàìàí ÿçèééÿò âåðèðäè, àììà ùå÷ çàðàôàòûíäàí äà ãàëìûðäû... Íÿ éàõøû
îëäó, äåéèðäè, ùå÷ êÿñ ìÿíèì ãîúàëûüûìû, ÷èðêèíëèéèìè ýþðìÿéÿúÿê...
Áèð úàâàí ýþé÷ÿê îüëàí ìöàëèúÿ åäèðäè îíó. Þëöìöíäÿí áèð ýöí ãàáàã
ìÿíÿ äåäè êè, ùåéèô, áåëÿ ýþé÷ÿê îüëàí ìÿíè þëö ýþðÿúÿê. Çàðàôàò åëÿäè
êè, ÷ûëïàã ýþðÿí îëóá ìÿíè, àììà þëö ýþðÿí îëìàéûá ùÿëÿ, áèðèíúè áó
úàâàí îüëàí ýþðÿúÿê.
Çàóð ñèãàðåòèíè ñþíäöðäö, éåíèñèíè éàíäûðäû.
Ìÿäèíÿ:
— Çàóð, îòóðñàíà, — äåäè, ñîíðà äÿùëèçÿ òÿðÿô áîéëàíûá ÿëàâÿ åòäè, —
äåéÿñÿí áàøû ãàðûøäû îðäà, ÿë ÷ÿêäè áèçäÿí. — Äîüðóäàí äà, óøàüûí äà-
ùà ñÿñè ýÿëìèðäè.
— Äàéàí, áó ñààò ñÿíÿ ÷àé ýÿòèðèì, — äåäè.
— Èñòÿìèðÿì ÷àé. Éåíÿ äàíûø îíäàí. — Çàóð äà Ìÿäèíÿéÿ “ñÿí”
äåäè. Ìÿäèíÿ èíäè îíóí÷öí ÿí äîüìà, ÿí éàõûí àäàì èäè.
— Åù, àé Çàóð íÿ äàíûøàñàí... Åëÿ áèë ùå÷ éîõ èìèø, ùå÷ íÿ äÿ ãàë-
ìàäû áÿäáÿõòäÿí. Àììà áèëèðñÿí íåúÿ ýþçÿë èíñàí èäè... Íåúÿ ãûçûë êè-
313
ìè öðÿéè âàðäû?.. Ñÿíè äÿ éàìàí ÷îõ èñòÿéèðäè, Çàóðèê, èíäè èñòÿìÿñèí...
Ùÿãèãÿòäÿ èñòÿéèðäè... Ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà áèëèðñÿí íÿëÿð ÷ÿêäè éàçûã?
Çàóð:
— Áèëèðÿì, — äåäè. — Áó áàðÿäÿ äàíûøìà.
— Áàøà äöøöðÿì, ñÿíÿ äÿ àüûðäûð, ÿëáÿòòÿ. Àììà ñÿí ùÿëÿ úàâàí-
ñàí, áöòöí þìðöí äÿ ãàáàãäàäûð. Ùÿð øåé óíóäóëóá ýåäÿúÿê àé Çàóð,
áó åòèáàðñûç äöíéàíûí èøè áåëÿäèð.
Çàóð:
— Áÿëè, — äåäè, — åëÿäèð...
Ìÿäèíÿ ôèêðÿ ýåòäè, ñîíðà åëÿ áèë þç-þçöéëÿ äàíûøûðìûø êèìè:
— Àììà éàçûüû íàùàã èíúèäèðäèëÿð, — äåäè.
— Êèì?
Ìÿäèíÿ áèð àç òóòóëäó, ñîíðà:
— Áèëìèðÿì, — äåäè, — éÿãèí ñèçèíêèëÿðäÿí èäè êèìñÿ. Àúûüûí ýÿëìÿ-
ñèí. Ñÿí àðâàäûíëà ñÿôÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà êèìñÿ îíà ýöíäÿ çÿíý âó-
ðóðäó. Ùÿ, ãàðíûáîø, äåéèðäè, íÿ îëäó, ùû÷ãûðûüûí è÷èíäÿ ãàëäû? Êÿëÿéèí
áàø òóòìàäû? Çàóðóí àðâàäû ùàìèëÿäèð, óøàãëàðû îëàúàã.
Ìÿäèíÿ Çàóðóí ñèôÿòèíÿ áàõäû, ñÿðìÿðäè âÿ òÿëÿñèê:
— Éîõ, àíàí äåéèëäè, — äåäè. — Àíàíûí ñÿñèíè òàíûéûðäû Òÿùìèíÿ,
êèìñÿ áàøãà àäàì èäè.
Çàóð: “Àëéà? — äåéÿ äöøöíäö. — Àõû, Àëéà îíäà áèëìèðäè êè, áèçèì
óøàüûìûç îëàúàã. Áó éàëàí ùàðäàí ýÿëèáìèø àüëûíà?”
— Äîüðóäàí, éÿíè áèð øåé âàð? — Áó ñóàëû Ìÿäèíÿ àðòûã ñûðô ãàäûí
ìàðàüûéëà âåðèðäè.
Çàóð ãûçàðäû âÿ áèð àí îíà åëÿ ýÿëäè êè, Òÿùìèíÿéìèø îíóí ÿñèë àð-
âàäû, èíäè Ôèðÿíýèçäÿí îëàúàã óøàüû Òÿùìèíÿéÿ õÿéàíÿòäèð.
— Õÿñòÿõàíàäà äà òåç-òåç ñÿíè éàäûíà ñàëûðäû... Ëàï àõûð ýöíöíÿúÿí...
— Íÿ äåéèðäè?
Ìÿäèíÿ ýöëöìñöíäö:
— Äåéèðäè êè, Çàóð ìÿíè ñàòäû îíëàðà.
— Êèìÿ îíëàðà?
Ìÿäèíÿ ÷èéíèí ÷ÿêäè:
— Íÿ áèëèì, åëÿ áåëÿúÿ äåéèðäè îíëàðà...
Óøàã éåíÿ îòàüà ãàéûòäû:
— Ìàìà, ùà÷àí ýåäÿúÿéèê áÿñ?
— Áó ñààò, áó ñààò, ìÿíèì ýþé÷ÿê áàëàì.
Äÿùëèçÿ ÷ûõäûëàð.
314
 Ìÿäèíÿ:
— Ñïàðòàê ñàü îëñóí, — äåäè, — î ãÿäÿð êþìÿéè äÿéèðäè êè, äÿðìàí
ëàçûì îëóðäó éåðèí äèáèíäÿí òàïûðäû, ùàíñû ùÿêèì ëàçûì îëóðäó, þç ìà-
øûíûíäà ýÿòèðèá àïàðûðäû.
Çàóð:
— Àéûí íå÷ÿñèíäÿ êå÷èíäè? — äåéÿ ñîðóøäó.
— 14-äÿ...
“Ùàíñû þëêÿäÿéäèê áó ýöí ýþðÿñÿí”, — äåéÿ äöøöíäö. Çàóð, éàäû-
íà ñàëà áèëìÿäè.
Ãàïûäà:
— ×îõ ñàü îë, Ìÿäèíÿ, — äåäè.
— Íèéÿ ñàü îë äåéèðñÿí àõû?
— Ìàìà, éàõøû, äàùà ýåäÿê äÿ, ÿìè äÿ ýåäèð.
— Áó ñààò, ýåäèðèê, — áèðäÿí Ìÿäèíÿíèí éàäûíà íÿ èñÿ äöøäö, — òà-
ìàì éàäûìäàí ÷ûõìûøäû, ñÿíÿ êàüûç ãîéóá àõû.
— Êàüûç? — Çàóðóí öðÿéè øèääÿòëÿ äþéöíìÿéÿ áàøëàäû: áÿëêÿ áó èäè
ñèððèí à÷àðû, áó êàüûç ùÿð øåéè èçàù åäÿúÿê, ùÿð øåéè àéäûíëàøäûðàúàãäû
áÿëêÿ? Ìÿäèíÿ îòàüà êå÷äè âÿ áèð àçäàí èêè êè÷èê êàüûç ïàð÷àñûéëà ãà-
éûòäû. Êàüûçëàðûí áèðè ãÿáç èäè, Çàóð ýþðÿí êèìè õàòûðëàäû — Ìîñêâàäà
êö÷ÿíè ñÿùâ êå÷äèêëÿðè ö÷öí ñåðæàíò Òðîôèìîâ îíëàðû úÿðèìÿ åòìèø,
ãÿáç âåðìèøäè. Ìÿäèíÿ èêèíúè êàüûçû óçàäàðàã:
— Þëöìöíäÿí èêè ýöí ãàáàã äóõóëàðûíûí ñèððèíè éàçûá áóðà. Õàùèø
åëÿäè êè, ñÿíÿ âåðèì: “Ãîé Çàóðóí àðâàäû áó ÿòèðëÿðè âóðñóí”, äåäè,
“îíäà Çàóð ìÿíè õàòûðëàéàúàã ùÿð äÿôÿ”.
Çàóð êàðàíäàøëà éàçûëìûø êàüûç ïàð÷àñûíû úèáèíÿ ãîéäó. Ìÿäèíÿéëÿ
ýþðöøäö âÿ éàâàø-éàâàø ïèëëÿêÿíëÿðëÿ äöøìÿéÿ áàøëàäû. Èíäè äÿ ïèëëÿ-
êÿíëÿðëÿ ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ ïèàíî ãàëäûðûðäûëàð âÿ ÿìÿêäàð ìöùÿíäèñ
éåíÿ ýþñòÿðèøëÿð âåðèðäè. “Åùòèéàòëû îëóí, áó ïèàíèíîäóð àõû, áåëÿ êîáóä
éåðÿ âóðìàéûí äà, åùìàëëûúà ãîéóí. — Çàóðà áàõäû: — Êå÷ìÿê èñòÿéèð-
ñèç? — äåäè. — Éîë âåðèí, úàâàí îüëàí êå÷ñèí...”
Çàóð áèð äÿ ÷åâðèëèá Òÿùìèíÿíèí ãàïûñûíà áàõäû, ãàïû éàðûà÷ûã èäè.
Ïèëëÿêÿíëÿðè äöøìÿéÿ áàøëàäû, áèëèðäè êè, þìðöíäÿ áèð äàùà ùå÷ âàõò áó
ïèëëÿêÿíëÿðëÿ ãàëõìàëû îëìàéàúàã.
Àììà áèëìèðäè êè...

315
 ÅÏÈËÎÃ

Þéëÿ ñÿðìÿñòÿì êè, èäðàê åòìÿçÿì äöíéà íÿäèð,

Ìÿí êèìÿì, ñàãè îëàí êèìäèð, ìåéö-ñÿùáà íÿäèð.
Ýÿð÷è úàíàíäàí äèëè-øåéäàì ö÷öí êàì èñòÿðÿì,
Ñîðñà úàíàí áèëìÿçÿì êàìè-äèëè øåéäà íÿäèð.
Ùèêìÿòè — äöíéÿâö ìàôèùà áèëÿí àðèô äåéèë,
Àðèô îëäóð áèëìÿéÿ äöíéÿâö ìàôèùà íÿäèð.

...áèëìèðäè êè, Òÿùìèíÿíè áèð äÿ ýþðÿúÿê þìðöíäÿ... Áèëìèðäè êè, áèð

àõøàì Òÿùìèíÿíèí ñÿñèíè åøèäèá äèêñèíÿúÿê, òåëåâèçîðóí ãàáàüûíà ãà-
÷àúàã âÿ åêðàíäà ýþðÿúÿê Òÿùìèíÿíè — ùÿìèí î Ìîñêâà âåðèëèøèíèí
âèäåîéàçûñûíû âåðèðäèëÿð. Ùÿìèí î âåðèëèøäÿ Òÿùìèíÿ Çàóðó àä ýöíö
ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åòìèøäè, òÿáðèêè êÿñìèøäèëÿð, àììà Òÿùìèíÿíèí
Çàóðà ùÿñð åòäèéè ùÿðÿêÿòè — ÿëèéëÿ àëíûíäàí ñà÷ëàðûíû àòìàñû ãàëìûøäû.
Î àõøàì — Òÿùìèíÿíèí þëöì õÿáÿðèíè áèëäèéè ýöíöí àõøàìû — Áàêûéà
ýÿëäèêëÿðè èëê àõøàì Çàóð þç-þçöíÿ ñþç âåðìèøäè êè, ãûçû îëñà àäûíû
Òÿùìèíÿ ãîéàúàã. Áèëèðäè êè, àèëÿäÿ íàðàçûëûã, ñþç-ñþùáÿò îëàúàã áó-
íóí öñòöíäÿ, âàõò êå÷äèêúÿ áó íèééÿòèíèí ÷ÿòèíëèéèíäÿí ãîðõóðäó Çàóð
âÿ áèëìèðäè êè, äîüðóäàí äà, ãûçû îëñà âÿçèééÿòäÿí íåúÿ ÷ûõàúàã, þç-
þçöíÿ âåðäèéè ñþçöí öñòöíäÿí êå÷ìÿê äÿ èñòÿìèðäè áèð éàíäàí, àðòûã-
ÿñêèê ñþùáÿòëÿðäÿí, ãåéáÿòëÿðäÿí, äåäè-ãîäóëàðäàí äà ãîðõóðäó. Õîø-
áÿõòëèêäÿí îüëó îëäó âÿ óøàã îëìàìûøäàí èêè àé ãàáàã Ôèðÿíýèçèí àòàñû
Ìóðòóç ðÿùìÿòÿ ýåòäèéè ö÷öí îüëàíûí àäûíû Ìóðòóç ãîéäóëàð, Ìóðòóç
Áàëàéåâè÷ èíôàðêòäàí þëäö, ÷öíêè Ñïàðòàê òóòóëàíäàí ñîíðà êèøèíèí ëàï
áåëè ãûðûëìûøäû. Ñïàðòàê âàëéóòà ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ èëèøìèøäè, áåø èë êÿñìèø-
äèëÿð Ñïàðòàêà âÿ ìÿùêÿìÿíèí áó ãÿðàðûíäàí ñîíðà áöòöí Ìóðòóçîâ-
ëàð àèëÿñèíèí, î úöìëÿäÿí äÿ Àëéà õàíûìûí òàìàì òàñû éàòìûøäû âÿ Çè-
âÿð õàíûì äà öðÿéèíäÿ ñåâèíèðäè êè, ãóäàñûýèëèí ÿìÿëëè-áàøëû áóðóíëàðû
îâóëóá.
Çàóð èíäè þç âàëèäåéíëÿðèéëÿ àç-àç ýþðöøöðäö. Ìóðòóçîâýèëÿ èñÿ èë-
äÿ-àéäà áèð áàø ÷ÿêèðäè, àììà Àëéà óøàã îëàíäàí ñîíðà ãûçû Ôèðÿíýèçÿ
÷îõ êþìÿê åëÿäè. Çàóð áèð ìöääÿò ýåîëîæè åêñïåäèñèéàäà îëäó, ñîíðà
Áàêûéà ãàéûòäû âÿ àòàñûíûí êþìÿéèéëÿ íàçèðëèêäÿ èøÿ äöçÿëäè. Çàóð àð-
òûã äÿãèã áèëèðäè êè, ùå÷ áèð âàõò äèññåðòàñèéà-ôèëàí éàçàñû äåéèë, îäóð êè,
íàçèðèí ðåôåðåíòè âÿçèôÿñèíè òÿêëèô åäÿíäÿ îíà ìÿìíóíèééÿòëÿ ðàçûëàø-
äû. Áó èø Çàóðó éåíè ÷åâðÿéÿ äàõèë åëÿäè âÿ îíà èíäè ãÿðèáÿ ýÿëèðäè êè,
ùà÷àíñà úàâàíëûã âàõòëàðûíäà áó ñàéàã âÿçèôÿëÿðÿ ðèøõÿíä åäÿðäè. Éà-
316
äûíäàäûð, ùà÷àíñà Çàóð áàøãà áèð íàçèðèí êþìÿê÷èñè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿéÿí
áèð äîñòóíó ëàüà ãîéàðäû. Äîñòó äåéÿíäÿ êè, “ñàáàù êèøèéëÿ Ìîñêâàéà
ó÷óðóã”, Çàóð ùÿìèøÿ åëÿ òÿñÿââöð åäèðäè êè, äîñòó Ìîñêâàéà íàçèðèí
÷åìîäàíûíû äàøûìàüà ýåäèð. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, äîñòó íÿèíêè íàçèðèí ÷å-
ìîäàíûíû, ùÿòòà, íàçèð àðâàäûíûí ùàìàì áîü÷àñûíû äà äàøûéûð. Íèéÿ áå-
ëÿ äöøöíöðäö — ìÿëóì äåéèë, àõû, òÿáèè êè, íàçèðèí àðâàäûíûí ùå÷ áèð ùà-
ìàì áîü÷àñû-ôèëàí éîõ èäè, ÷öíêè ùàìàìà ýåòìèðäè, þçëÿðèíèí âàííà-
ëàðû âàðäû, îíà íÿ ýÿëìèøäè êè, ùàìàìà ýåòñèí? Ùÿì äÿ áîü÷àéëà?..
Áÿëêÿ áó òÿÿññöðàò îíäàí äîüìóøäó êè, Çàóð áèð äÿôÿ ùÿìèí äîñòóíó
áàçàðäà ýþðìöøäö — íàçèðýèëÿ áàçàðëûã åäèðäè. Çàóð þçö äÿ òÿáèè êè, ùå÷
áèð ÷åìîäàí-çàä äàøûìûðäû, áàçàðëûã-ôèëàí åòìèðäè, àììà ùÿðäÿí î äà
ýþðöðñÿí þç íàçèðèéëÿ Ìîñêâàéà ýåäèðäè. Íàçèð ñèíëè êèøè èäè, ùÿðäÿí
ýþðöðñÿí ÷îõ íÿçàêÿòëè áèð òÿðçäÿ Çàóðäàí õàùèø åäèðäè êè, ìåùìàíõà-
íàäà îíóí éàíûíäà ãàëñûí, ëàçûì îëàíäà íþâáÿò÷èäÿí ÷àé äÿìëÿäèá ýÿ-
òèðñèí âÿ áÿçÿí íàçèð Ãîñïëàíäà ìöùöì èúëàñà áàøû ãàðûøàíäà Çàóðäàí
îíó äà ðèúà åäèðäè: ìàäàì áîøñàí, áèð ìàüàçàëàðû ýÿç. Àðâàäûíûí âÿ ãû-
çûíûí âåðäèéè ñèéàùûéà ÿñàñÿí õûðûì-õûðäà øåéëÿð àëìàã òàïøûðûðäû. Òÿ-
áèè êè, ïóëóíó äà âåðèðäè.
Íàçèðèí àðâàäû äà ÷îõ ìÿäÿíè âÿ íÿçàêÿòëè õàíûì èäè. Çàóðëà ùþð-
ìÿòëÿ äàíûøûðäû ùÿìèøÿ, ÷àëûøûðäû êè, ùå÷ áèð òþâðëÿ îíóí èççÿò-íÿôñèíÿ
òîõóíìàñûí, àììà ÿëàúñûç ãàëàíäà áèð-èêè äÿôÿ Çàóðäàí õàùèø åëÿìèø-
äè, óñòà òàïûá ýÿòèðñèí, âàííàëàðûíûí õàðàá îëìóø êîëîíêàñûíû äöçÿëòäèð-
ñèí, ÷öíêè ÿðèíèí áàøû åëÿ ãàðûøûãäûð êè, åâ èøëÿðèíèí ãåéäèíÿ ãàëìàüà ùå÷
úöð ìàúàë òàïà áèëìèð. Çàóð áàøà äöøöðäö ùÿð øåéè, àììà ÿñëèíäÿ åëÿ
îíóí þçöíöí äÿ èøè áàøûíäàí àøûðäû, íàçèð ö÷öí ìöõòÿëèô êàüûç-êóüóç-
ëàð, ñÿíÿäëÿð, âÿñèãÿëÿð äöçÿëäèðäè, ãÿáóëà éàçûëìûøëàðû éîëà âåðèðäè,
íàçèðÿ ýÿëÿí ìÿêòóáëàðû ñå÷èá ñàùìàíà ñàëûðäû, íàçèðèí èìçàñûéëà úà-
âàáëàð ùàçûðëàéûðäû. Òåç-òåç íàçèðëÿ ðàéîíëàðà ýåäèðäèëÿð, ýöíäöç èøëÿðè-
íè ãóðòàðàíäàí ñîíðà àõøàì òÿðÿôè ãîíàã åâèíäÿ ðàéîí ðÿùáÿðëÿðèíèí èø-
òèðàêûéëà êå÷èðäèêëÿðè õóäìàíè ìÿúëèñëÿðäÿ íàçèð àçàúûã è÷ìÿëè äÿ îëóð-
äó âÿ áàëàúà äÿìëÿíÿíäÿ Çàóðà “ñÿí” äåìÿéÿ áàøëàéûðäû. Ùÿìèøÿ
ðÿñìè äàíûøàí áó ñÿðò âÿ ãóðó êèøèíèí åëÿ áèë ÷è÷ÿéè ÷ûðòëàéûðäû, ñöäö äà-
øûðäû. Çàóðà: “ñÿíèí èøèíäÿí ðàçûéàì, — äåéèðäè, — áèð íå÷ÿ èë äÿ èøëÿ,
ñîíðà ñÿíè ïÿðâàçëàíäûðûá ó÷óðäàúàì”, — äåéèðäè âÿ ÿëàâÿ åäèðäè êè,
“ñÿíèí ùàããûíäà ëàçûìè éåðëÿðÿ äÿ ìÿëóìàò âåðìèøÿì, âàõò ýÿëÿð,
éàõøû ìöñòÿãèë èøÿ êå÷ÿðñÿí...”
Àììà áÿäáÿõòëèêäÿí ýöíëÿðèí áèð ýöíö ùþðìÿò âÿ åùòèðàìëà ïåí-
ñèéàéà ýþíäÿðäèëÿð íàçèðè. Éåíè íàçèð íèñáÿòÿí úàâàí èäè, èø áàøûíà êå-
317
÷ÿíäÿí áèð ìöääÿò ñîíðà éàâàø-éàâàø ÿââÿëêè íàçèðèí àäàìëàðûíû òÿ-
ìèçëÿìÿéÿ áàøëàäû âÿ Çàóðà äà ãàíäûðäû êè, îíóí éåðèíÿ áàøãà íàìè-
çÿäè âàð. Çàóð ÿðèçÿñèíè âåðäè âÿ áó âàõòà àòàñû Ìÿúèä äÿ àðòûã äöíéà-
äàí êþ÷äöéö ñÿáÿáäÿí éàõøû áèð èø òàïà áèëìÿäè þçöíÿ. Àíúàã Äàäà-
øûí ìÿðùÿìÿòè ñàéÿñèíäÿ éåíèäÿí ùÿìèí î íÿøðèééàòà — êþùíÿ éåðèíÿ
ãàéûòäû... Çàóðóí áèð óøàüû äà îëäó — áó äà îüëàí èäè, èêè èëäÿí ñîíðà
ö÷öíúö îüëó äà îëäó âÿ ö÷ èëäÿí ñîíðà àõûð êè, ãûçû ýÿëäè äöíéàéà. Çè-
âÿð õàíûì áó ãûç íÿâÿñèíè ýþðÿ áèëìÿäè, óøàüûí äöíéàéà ýÿëìÿñèíäÿí
îí ýöí ãàáàã ðÿùìÿòÿ ýåòäè âÿ ãûçûí àäûíû Çèâÿð ãîéäóëàð... Ö÷ èëäÿí
ñîíðà Àëéà õàíûì äà þëäö, îòóç èëäÿí ñîíðà îíëàðûí ÷åâðÿñèíäÿêè àäàì-
ëàðäàí Äàäàø, Ñÿôäÿð äàéû, Òàùèðÿ, Úàááàð àðòûã éîõ èäèëÿð äöíéàäà.
Ìóõòàð äà éîõ èäè. Òÿùìèíÿ þëÿí èë îíóí èäàðÿäÿ íÿ èñÿ äàâàñû îëìóø-
äó, êþ÷öá áèð ìöääÿò Ìîñêâàäà éàøàäû, îðàäà èøè ïèñ ýÿòèðìèðäè, ñîíðà
íÿäÿíñÿ éåíèäÿí Áàêûéà ãàéûòäû âÿ àâòîìîáèë ãÿçàñûíà äöøöá ùÿëàê
îëäó... XX ÿñðèí àõûðûíà îíëàðûí ÷åâðÿñèíäÿêè àäàìëàðäàí Íåìÿò,
Ñöðÿééà, Çàóð âÿ Ôèðÿíýèç ñàü èäè. Ñïàðòàê äà áåø èëèíè ÷ÿêèá ÷îõäàí
÷ûõìûøäû àçàäëûüà âÿ òöðìÿäÿí ÷ûõàíäàí ñîíðà òàìàì áàøãà àäàì
îëìóøäó, äÿéèøìèøäè. Áÿëè, áèçÿ òàíûø îëàí áó àäàìëàðäàí ñàü ãàëàíëàðû
— Íåìÿò, Ñöðÿééà, Çàóð, Ôèðÿíýèç, Ñïàðòàê áèð ýöí éûüûøìûøäû ùàìûñû
áèð éåðÿ íÿéèñÿ ãåéä åëÿìÿéÿ, äåéÿñÿí, Ìóðòóçóí — Çàóðóí îüëó Ìóð-
òóçóí àä ýöíöéäö. Áÿëêÿ äÿ éîõ, ùå÷ àä ýöíö äåéèëäè, áÿëêÿ äÿ î âàõò,
éÿíè XX ÿñðèí àõûðëàðûíäà àä ýöíëÿðèíè ãåéä åòìÿê ùå÷ äÿá îëìàéàú-
àã, êèì áèëèð? Ùÿð ùàëäà ìöÿëëèô êè, áóíó äÿãèã áèëìèð âÿ ìöÿëëèô îíó
äà áèëìèð êè, î âàõò êèòàá îõóéàúàãëàðìû, ñåâÿúÿêëÿðìè, þëÿúÿêëÿðìè,
éàõóä áèð öñóë òàïûá þëöìäÿí éàõàëàðûíû ãóðòàðàúàãëàðìû èíñàíëàð?
Þëöìñöçëöê ãàçàíàúàã âÿ áó þëöìñöçëöéöí þùäÿñèíäÿí íÿ ñàéàã ãóð-
òàðìàüûí ôèêðèíè ÷ÿêÿúÿêëÿð? Íÿ èñÿ ÿëãÿðÿç, áèð ýöí éûüûøìûøäûëàð
áöòöí áèçèì äèðè ãàëìûø ãÿùðÿìàíëàðûìûç, éàõøûúà íàùàð åäèá íÿðä àòûð-
äûëàð (äàäëû íàùàðëàð âÿ íÿðä, øöáùÿñèç, î âàõò äà îëàúàã) âÿ ñþùáÿò àðà-
ñû êèìñÿ áèðäÿí Òÿùìèíÿíè éàäà ñàëäû. Íåìÿò èäè, äåéÿñÿí Òÿùìèíÿíè
éàäà ñàëàí, äåäè êè, áó ýåúÿ ãÿðèáÿ éóõó ýþðìöøäöì, ùå÷ àüëûâûçà ýÿë-
ìÿç êèì ýÿëèá ýèðìèøäè éóõóìà — Òÿùìèíÿ. Áÿëè, Òÿùìèíÿ, þçö äÿ î
âàõòêû éàøûíäà, úàâàí, ùàìûìûçûí éàäûíäà íåúÿ ãàëûáñà, áàõ î ñàéàã —
ýþçÿë, éàðàøûãëû, úàçèáÿäàð... Áó ñþçöí öñòöíäÿí Ñïàðòàê äåäè êè, ãÿðè-
áÿäèð, áó ýöíëÿðäÿ êö÷ÿäÿ áèð ãàäûíà ðàñò ýÿëèá, åëÿ áèë Òÿùìèíÿéëÿ èêè
àëìàäûð òÿí áþëöíöá. ßýÿð Ñïàðòàê ãÿòè áèëìÿñÿéäè êè, Òÿùìèíÿíèí
óøàüû-çàäû éîõäóð, àíä-àìàí åëÿéÿðäè êè, éÿãèí ãûçûäûð, àäàì äà àäà-
ìà áó ãÿäÿð áÿíçÿéÿðìèø. ßí ãÿðèáÿñè äÿ îäóð êè, ùÿìèí î ãàäûí áó-
318
ýöíêö ÷àüûí äÿáèéëÿ äåéèë, Òÿùìèíÿíèí úàâàíëûã èëëÿðèíäÿêè äÿáëÿ
ýåéèíèá-ýåúèíìèøäè, éàëàí÷ûëàð ñþçö, ëàï åëÿ áèë Òÿùìèíÿíèí îâàõòêû
ïàëòàðëàðûíäàí áèðèíè êå÷èðìèøäè ÿéíèíÿ... Íåìÿò äåäè êè, éÿãèí èíñàíëàð
þëÿðêÿí áèðäÿôÿëèê þëìöðëÿð, òàìàì éîõ îëìóðëàð, íÿ ãÿäÿð êè, îíëàðû
õàòûðëàéàí, îíëàðûí ñÿñëÿðèíè, ñèôÿòëÿðèíè éàääàøûíäà ñàõëàéàí àäàìëàð
äóðóð, áó þëÿíëÿð äÿ ùÿëÿ éàøàéûðëàð — ôèêèðëÿðäÿ, õÿéàëëàðäà, òÿ-
ñÿââöðëÿðäÿ éàøàéûðëàð. Áèç äÿ éÿãèí Òÿùìèíÿíè õàòûðëàéàí àõûðûíúû
àäàìëàðûã, ñîíóíúó íÿñèëèê.
Áó ñþçëÿð éàìàí áåéíèíÿ áàòäû Çàóðóí, àììà äþéìÿäÿ Ñïàðòàêà
èêè òàñ óäóçóá óíóòäó áó ôèêðè... Çàóð áèëìèðäè...

***
Õÿéàëèëÿ òÿñÿëëèäèð, êþíöë ìåéëè âöñàë åòìÿç
Êþíöëäÿí äèøðÿ áèð éàð îëäóüóí àøèã õÿéàë åòìÿç.

...áèëìèðäè êè, áèð ãÿäÿð äÿ êå÷ÿúÿê âÿ áèð àõøàì, éàüûøëû áèð àõøàì,
éàüûøëû ïàéûç àõøàìëàðûíûí áèðèíäÿ, ãöññÿëè, éàüûøëû ïàéûç àõøàìëàðûíûí
áèðèíäÿ áåëè áöêöëìöø, ñèíëè áèð êèøè àâòîáóñäàí äöøÿúÿê. Ãîëòóüóíóí
àëòûíäà íèìäàø ïîðòôåëè îëàúàã áó êèøèíèí — ïîðòôåëèí è÷èíäÿ êàüûçëàð, ÷þ-
ðÿê, êîëáàñà, ïåíäèð, áèð äÿ ýöíäÿëèê ãàéüûëàðû îëàúàã. Áÿëêÿ êèøè òèí-
äÿêè êþøêöí ãàáàüûíäà àéàã ñàõëàéàúàã, ãÿçåò àëàúàã... Áÿëêÿ éàäûíà
äöøÿúÿê êè, ñèãàðåòè, êèáðèòè ãóðòàðûá, ñàòûúûéà ïóë âåðÿúÿê (ÿëáÿòòÿ, ÿý-
ÿð î âàõòëàð ïóë ùÿëÿ èøëÿíÿúÿêñÿ), ñèãàðåò àëàúàã, ïóëóí ãàëûüûíû ùåñàá-
ëàìàäàí úèáèíÿ àòàúàã. Ñîíðà éàâàø-éàâàø åâèíÿ òÿðÿô àääûìëàéàúàã...
Òåëåâèçîðóí (éà î çàìàí òåëåâèçîðëàð îëìàéàúàã, ãîëîãðàôëàð îëàúàã,
êèì áèëèð) àõøàì ïðîãðàìû ùàããûíäà, ñàáàùêû èøëÿðè ùàããûíäà äöøöíÿ-
úÿê. Äöøöíÿúÿê êè, îüëóíà ÷ÿêìÿ àëìàëûäûð, ãûçûíà ïàëòî, àðâàäûíà ïëàø
âÿ þç ïëàøûíû äà òÿìèçëÿíìÿéÿ âåðìÿëèäèð... Äöøöíÿúÿê êè, ãàç ïëèòÿ-
ñèíè òÿìèð åòäèðìÿê âÿ äàìà ãûð ñàëäûðìàã ëàçûìäûð, éàéäà êóðîðòà ýåò-
ìÿê ö÷öí ïóë éûüìàã ëàçûìäûð (ÿýÿð î âàõòëàð ïóë èøëÿíÿúÿêñÿ ùÿëÿ).
Äöøöíÿúÿê êè, òÿçÿ ìöäèðëÿ ùå÷ äèë òàïà áèëìèð, äöøöíÿúÿê êè, ùàâà éà-
ìàí ïèñäèð âÿ äöøöíÿúÿê êè, ÷îõ ìÿíàñûç áèð þìöð ñöðöá áó äöíéàäà.
Áèðäÿí äèêñèíÿúÿê: îíà åëÿ ýÿëÿúÿê êè, êö÷ÿíèí î òÿðÿôèíäÿí ýÿíú
áèð ãàäûí áóðóëäó òèíè âÿ äÿðùàë äà ãåéá îëäó... âÿ áó ãàäûíûí óçàã êþë-
ýÿñè ãÿôèë êöëÿê êèìè îíóí öðÿéèíèí è÷èíäÿ ÿñÿúÿê, óíóäóëìóø áèð ãî-
õóíó ýÿòèðÿúÿê îíóí õÿéàëûíà... âÿ ãîúàíûí ãÿëáèíäÿ — äöíéàäà ÿí áà-
ñûëìàç ãöââÿ îëàí áèð ùèññ — öìèä îéàíàúàã. Öìèä áèð àíëûüà ÷îõäàí
þòöá êå÷ìèø ýÿíúëèéèíèí áöòöí øèðèí-àúûëàðûíû ãàéòàðàúàã îíà âÿ ñåâäèéè
319
áóòöí ãàäûíëàð îêåàíäà èòìèø óçàã àäàëàð êèìè ýÿëèá êå÷ÿúÿê ýþçëÿðè-
íèí þíöíäÿí. Êå÷èá ýåäÿí êþëýÿíè ùàãëàìàã, òóòóá ñàõëàìàã èñòÿéÿ-
úÿê, àììà äÿðùàë äà áó ôèêðè áàøûíäàí ãîâàúàã âÿ àðàìëà éîëóíà äà-
âàì åäÿúÿêäèð. Òèíÿ ÷àòàíäà äàéàíàúàã êè, íÿôÿñèíè äÿðñèí, ÷öíêè áó
éîõóø ëàï àäàìûí êÿëÿéèíè êÿñèð. Þç-þçöíÿ êÿíàð øåéëÿð ùàããûíäà
äöøöíìÿéè ãàäàüàí åäÿúÿê, àíúàã àõøàìêû òåëåâåðèëèøëÿð (éàõóä ãîëî-
âåðèëèøëÿð) ùàããûíäà, ùàâà ùàããûíäà âÿ áåëèíäÿêè éåë õÿñòÿëèéè ùàããûí-
äà ôèêèðëÿøìÿéÿ èúàçÿ âåðÿúÿê... Ëàï îíóí áþéðöíäÿí âûéûëòûéëà êå÷ÿí
ìîòîñèêëåò éàüûø ýþëìÿ÷ÿñèíè îíóí öñòöíÿ ÷ûëäûðëàäàúàãäûð. Ìîòîñèê-
ëåòäÿ èñÿ úàâàí îüëàíëà úàâàí ãûç îòóðàúàãëàð, ãûç îüëàíûí áîéíóíó
áÿðê-áÿðê ãóúàãëàéàúàãäûð âÿ ãîúà êèøèé÷öí ùÿìèøÿëèê ãûðìûçû ýþðö-
íÿí èøûãôîð úàâàí ìîòîñèêëåò÷èëÿð ö÷öí éàøûë ÷ûðàüûíû éàíäûðàúàãäûð...
Íÿ áèëÿéäè ãîúà.

***
Ùÿã áèëèð, éàð äåéèë, úàíö-äèëèìäÿí ãàèá
Íîëà ýÿð ãàèá èñÿ äèäåéè-ýèðéàíûìäàí.

...Íÿ áèëåéäè Çàóð êè, áèð íå÷ÿ ýöí äÿ êå÷ÿúÿê, áÿëêÿ äÿ áèð íå÷ÿ
àé êå÷ÿúÿê, èë êå÷ÿúÿê âÿ Çàóð éåíÿ äÿ ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ — äàùà
áóíà ùå÷ øÿêê-øöáùÿ îëà áèëìÿç — éåíÿ äÿ ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Òÿù-
ìèíÿíè ýþðÿúÿê... Îíëàð àç ãàëà ñèôÿò-ñèôÿòÿ òîããóøàúàãëàð — Çàóð âÿ
Òÿùìèíÿ... Òÿùìèíÿ Çàóðó ýþðöá ýöëöìñöíÿúÿê — ùÿìèí î àü äöéìÿ-
ëè ãûðìûçû ïàëòàðûíäà îëàúàã Òÿùìèíÿ, ùÿìèí î îòóç èë áóíäàí ãàáàãêû
ïàëòàðûíäà âÿ áåëÿ ìÿëóì îëàúàã êè, âàõòûí Òÿùìèíÿéÿ ùå÷ áèð äÿõëè
éîõäóð — ùå÷ äÿéèøìÿéèá Òÿùìèíÿíèí íÿ ñèôÿòè, íÿ áÿäÿíè, íÿ éàøû...
Îòóç èë ÿââÿëêè òÿêèí ýöëöìñöíÿúÿê Çàóðà âÿ Çàóð äà äèëè-äîäàüû òèò-
ðÿéÿ-òèòðÿéÿ Òÿùìèíÿíèí àäûíû ÷ÿêÿúÿê, àììà àäûíû ÷ÿêÿí êèìè Òÿù-
ìèíÿ ÷åâðèëÿúÿê, êö÷ÿäÿêè àäàìëàðà ãàðûøûá èòÿúÿêäèð. Áèð àç ñîíðà Çà-
óð îíó ìåòðîíóí ãàáàüûíäà ýþðÿúÿê, äàëûéúà ãà÷àúàãäûð âÿ éåíèäÿí
ýþðÿúÿêäèð Òÿùìèíÿíèí ãûðìûçû ïàëòàðûíû ìåòðî âàãîíóíóí è÷èíäÿ...
Ãàïûëàðû áàüëàíìûø, ùÿðÿêÿòÿ ýÿëìèø ãàòàðûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí Òÿùìèíÿ
îíà ÿë åëÿéÿ÷ÿê, ýöëöìñöíÿ÷ÿê âÿ Çàóð î áèðè ãàòàðà ìèíèá äàëûíúà ýå-
äÿúÿêäè. Äàùà Òÿùìèíÿéÿ ÷àòàúàüûíà öìèäè îëìàéàúàã, àììà ýÿëÿí
äàéàíàúàãëàðäà ìåòðîäàí äöøÿúÿê. Áöòöí ïåððîíó ÿëÿê-âÿëÿê åäÿúÿê,
åñêàëàòîðëà éåð öçöíÿ ÷ûõàúàã, êö÷ÿäÿ îðà-áóðà äþéöêÿúÿê âÿ íÿùà-
éÿò, áèð äàùà ýþðÿúÿêäè îíó — éåíè ìåùìàíõàíàéà ýèðÿí âàõò ýþðÿú-
ÿê... Äàëûéúà îðà ãà÷àúàã âÿ ýþðÿúÿê êè, åëÿ áó äÿì Òÿùìèíÿ ëèôòèí è÷è-
320
íÿ ýèðäè. Çàóð ëèôòèí ãàïûñûíà òÿðÿô àòûëàúàã, àììà ãàïûëàð áó âàõò áàü-
ëàíàúàã, Çàóð äèâàðäàêû èøûã òàáëîñóíà áàõàúàã — òàáëîäà ëèôòèí ùÿðÿêÿòè
ýþðöíÿúÿê — ìÿðòÿáÿëÿðèí ðÿãÿìëÿðè áèð-áèðèíè òÿãèá åäÿúÿê — 2, 3, 4,
5, 6. Ëèôò àëòûíúû ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòûá äàéàíàúàãäûð. Çàóð äöéìÿíè áàñàúàã
âÿ ëèôò éåíèäÿí áèðèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàéûäàúàã, òàáóò êèìè àüûð âÿ ÿçÿ-
ìÿòëÿ ýÿëÿúÿê Çàóðóí ãàáàüûíà; ãàïûëàð à÷ûëàúàã, Çàóð ëèôòèí è÷èíÿ ýè-
ðÿúÿê, àëòûíúû ìÿðòÿáÿíèí äöéìÿñèíè áàñìàã èñòÿéÿúÿê âÿ áó çàìàí
ìÿëóì îëàúàã êè, àëòûíúû ìÿðòÿáÿíèí äöéìÿñè éîõäóð, ÷öíêè ùå÷ àëòûíúû
ìÿðòÿáÿíèí þçö äÿ éîõäóð, åâ áåøìÿðòÿáÿëèäèð. ×þëäÿêè èøûã òàáëîñóí-
äà äà éîõ èìèø àëòûíúû ìÿðòÿáÿ, Çàóðóí ýþçöíÿ ýþðöíöáìöø áó ðÿãÿì.
Çàóð àíä è÷ÿ áèëÿðäè êè, ëèôò ìÿùç àëòûíúû ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõìûøäû. Ùÿð ùàë-
äà áåøèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõàúàãäû Çàóð, íþâáÿò÷èíè ñîðüó-ñóàëà òóòà-
úàãäû, íþâáÿò÷è äÿ äåéÿúÿêäè êè, ùå÷ áèð ãûðìûçû ïàëòàðëû ãàäûí ýþðöá
åëÿìÿéèá. Çàóð áöòöí ìÿðòÿáÿíè ýÿçÿúÿê, àõòàðàúàã, ñîíðà èñÿ éàíüûí
íÿðäèâàíûéëà äàìà ãàëõàúàãäû. Äàìäà èñÿ ýþçÿë ìàé ýåúÿñèíäÿí, óë-
äóçëà äîëó ñÿìàäàí, åøãáàçëûã åäÿí ïèøèêëÿðäÿí áàøãà ùå÷ íÿ âÿ ùå÷
êèì éîõ èäè; òÿçÿúÿ áàñûëìûø ãûðûí èéè ýÿëèðäè, âÿññàëàì...
Áó ãÿðèáÿ âÿ èçàùñûç âàãèÿäÿí áàøãà Çàóðóí ùÿéàòûíäà þìðö áîéó
ùå÷ áèð ÿúàèá, ãÿðèáÿ, àíëàøûëìàç ùàäèñÿ îëìàìûø âÿ îëìàéàúàãäû: èøè,
àèëÿñè, óøàãëàðû, äîñòëàðû, òàíûø âÿ ãåéðè-òàíûø àäàìëàð âàðäû Çàóðóí
ùÿéàòûíäà, îíëàð äîüóëóðäó, þëöðäö âÿ áèð äÿ ãÿáèðèñòàíëûã âàðäû, áó ãÿ-
áèðèñòàíëûãäà ãÿðèá áèð ìÿçàð âàðäû âÿ ìÿçàðûí öñòöíäÿ Òÿùìèíÿíèí àäû,
ôàìèëè âÿ 1941-1965 ðÿãÿìëÿðè éàçûëìûøäû. Ìÿäèíÿíèí, Ìàíàôûí âÿ
Ìóõòàðûí þëöìöíäÿí ñîíðà äàùà áó ãÿáðèí öñòöíÿ ùå÷ êÿñ ýÿëìèðäè...

***
Òóòóøäó ãÿì îäóíà øàä ýþðäöéöí êþíëöì,
Ìöãÿééÿä îëäó îë àçàä ýþðäöéöí êþíëöì.
Íÿ ýþðäö áàäÿäÿ áèëìÿì êèì îëäó áàäÿïÿðÿñò.
Ìöðèäè-ìÿøðÿáö çþùùàä ýþðäöéöí êþíëöì.
Ôöçóëè åéëÿäè àùÿíýè — åéøõàíåéè Ðóì.
ßñèðè-ìþùíÿòè-Áàüäàä ýþðäöéöí êþíëöì.

Ñÿùÿð ñààò éåääèäÿ äÿìèðéîë âàüçàëûíûí áóôåòèíäÿ îòóðìóøäóëàð,

øèðèí ÷àõûð è÷èðäèëÿð, áîéàò ÷þðÿêëÿ, ãóïãóðó ãóðóìóø ùîëëàíä ïåíäèðèé-
ëÿ éàâàíëûã åäèðäèëÿð. Ìÿììÿä Íÿñèð Çàóðóí ñþùáÿòèíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã
àñûá ñîðóøäó:
— Íå÷ÿíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõäû?
321
 Çàóð:
— Àëòûíúûéà, — äåäè — áàøûìû âåðÿðÿì êè, ñÿùâ åòìèðÿì, þç ýþçëÿ-
ðèìëÿ ýþðìöøäöì 6 ðÿãÿìèíè... Àììà áèíà äà áåøìÿðòÿáÿëèäèð àõû...
Ìÿììÿä Íÿñèðèí éàøû ùÿøòàäû ÷îõäàí êå÷ìèøäè, àììà ùÿëÿ äÿ
ýöìðàù èäè âÿ àëëàùûí âàð ýöíö ñÿùÿð òåçäÿí áèð-èêè ñòÿêàí “Àüäàì”
ïîðòâåéíè âóðàðäû áÿäÿíÿ. Äîüðóäóð, èíäè ÿââÿëêèíäÿí ÷îõ-÷îõ àç
è÷ÿðäè, àììà ÿââÿëêè òÿêèí ìöòÿìàäèéÿí ùÿð ýöí è÷ÿðäè... Àõûð âàõò-
ëàð òåç-òåç Çàóðëà è÷ÿðäèëÿð — èëëÿð êå÷äèêúÿ îíëàðûí éàø ôÿðãëÿðè èòèá ýåò-
ìèøäè âÿ èíäè êÿíàðäàí áàõàí åëÿ ýöìàí åäÿðäè êè, èêè ãîúà øÿðàá è÷ÿ-
è÷ÿ þòÿí ýöíëÿðè, êå÷ìèø õàòèðÿëÿðè éàäà ñàëûð, íÿøðèééàòäà áèðýÿ êå÷ìèø
óçóí þìöðëÿðèíäÿí ñþùáÿò åäèðëÿð...
Çàóð áèð äÿ òÿêðàð åòäè:
— Áèíà àõû áåøìÿðòÿáÿëè èäè...
Ìÿììÿä Íÿñèð óçóí ìöääÿò ùàðàñà áàõäû, ýþçëÿðè éîë ÷ÿêäè, åëÿ
áèë áàõûøëàðûéëà äèâàðû äåøèá ùàðàñà ÷îõ-÷îõ óçàãëàðà áàõûðäû, ñîíðà ãÿ-
ôèëäÿí áåëÿ áèð êÿëàì áÿéàí åòäè:
— ßýÿð àäàìëàð áàøà äöøñÿéäèëÿð êè, áåøìÿðòÿáÿëè áèíàíûí àëòûíúû
ìÿðòÿáÿñè äÿ îëà áèëÿð, îíäà íÿ âàðäû êè...

1974-1978
Áàêû-Ìîñêâà-Ýþé÷àé

322
 ÁÈÐÈÍÚÈ ÍÀÜÛË

Î âàõò äþéöøÿ-äþéöøÿ èêè ãî÷ ýÿëÿúÿê: Áèðè

àü, áèðè ãàðà. Àü ãî÷ ãàðà ãî÷ó ãîâàúàã, Îí-
äà àòûë ìèí àü ãî÷óí áåëèíÿ. Àü ãî÷óí áåëèíÿ
ìèíÿí êèìè èøûãëû äöíéàéà ÷ûõàúàãñàí. Ãàðà
ãî÷à ìèíñÿí, ãàðàíëûã äöíéàéà äöøÿúÿêñÿí.

Ìÿëèêìÿììÿäèí íàüûëû

Ìÿëèê Ìÿììÿäëè Äþâëÿò ùèìíèíèí ñÿäàëàðûíà îéàíäû. Äàùà äîü-

ðóñó ùÿëÿ òàì îéàíìàìûøäû: éàðûéóõóëó ùàëäà åøèäèðäè áó ñÿñëÿðè. Ãÿ-
ðèáÿäèð, ùÿð ýåúÿ éóõóéà ýåòìÿìèøäÿí áèëýèñàéàðûí Âàõò õèäìÿòèíè
ñöáù îáàøäàíäàí ùèìíèí ñÿñëÿíÿúÿéè ñààòà àéàðëàéûðäû âÿ ùÿð ñÿùÿð äÿ
îíó ùèìíèí ñÿäàëàðû îéàäûðäû, àììà áó ýöí îéàíûá äóðìàìûøäàí, ùÿëÿ
éóõóäàéêÿí ýþðöíìÿìèø áèð ôÿðÿù ùèññèíÿ ãàïûëìûøäû. Ùÿð ýöí åøèòäèéè
ñÿñëÿð íÿäÿí áó ýöí áó ãÿäÿð õîø áèð îâãàò îéàäûðäû? Åëÿ éóõóäàéêÿí
äÿ Ìÿëèê áóíóí ñÿáÿáèíè òàïäû. Áó ýöí Íîâðóç áàéðàìû èäè, ðåäàêñèé-
àäà äà, øÿùÿðäÿ äÿ, öìóìÿí áöòöí þëêÿäÿ äÿ áó ýöíö ùàìû êèìè î äà
áþéöê ðóù éöêñÿêëèéèëÿ, ñåâèíú, ãöðóð, àðõàéûíëûã äóéüóëàðûéëà éàøàé-
àúàãäû. Åëÿ éóõóäàúà — íàøöêöð îëìà — äåéÿ äöøöíäö — ìÿýÿð ùàìû
êèìè î äà, áöòöí áó ñîí èëëÿðèí ùÿð ýöíöíö, ýöíäöçöíö — ýåúÿñèíè åéíè
áÿõòèéàðëûã ùèññèéëÿ éàøàìûðìû?
Íÿ èñÿ, äóðìàã âàõòû èäè. Ìÿëèê àíè áèð ñû÷ðàéûøëà éàòàüûíäàí ãàëõäû.
Àðòûã âÿðäèø ùàëûíû àëìûø áèð äóðóøëà Ùèìíè ñîíàúàí àéàã öñòÿ äèíëÿäè.
Ìÿëèê áèëèðäè êè, áó àí ìèëëè òåëå ðàäèî êàíàëëàðûíûí îí èêèñèíäÿ äÿ
ñÿñëÿíÿí áó ùèìíè Äÿðáÿíääÿí Ùÿìÿäàíàúàí, Ãàçàõäàí Ãÿçâèíÿúÿí
ìèëéîíëàðëà èíñàí åéíè ôÿðÿù âÿ ãöðóð ùèññÿëðèéëÿ äèíëÿéèð.
Ìÿëèê, ÿëáÿòòÿ, áèëýèñàéàðûíûí äàëüàñûíû ÷àëûøäûüû Ðàäèî-Ò êàíàëû-
íûí äàëüàëàðûíà éþíÿëòìèøäè. Ö÷ èëäÿí áÿðè øÿðù÷è âÿ ìöÿëëèô — ðåæèññîð
êèìè èøëÿäèéè ×àüäàø Ðàäèî-Ò êàíàëû ôÿàëèééÿòèíäÿ àüûðëûüû ìÿäÿ-
íèééÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ âåðèðäè. Áàøãà Ðàäèî-ÒÂ êàíàëëàðû äà íÿ ãÿäÿð
óíèâåðñàëëûüà ðèàéÿò åòñÿëÿð äÿ ùÿð ùàëäà ìöÿééÿí ñàùÿëÿðÿ, ìöÿééÿí
éþíëÿðÿ äàùà àðòûã ìåéèë åäèðäèëÿð. ßëáÿòòÿ, éåýàíÿ ðÿñìè äþâëÿò êàíàëû
325
ÀÇÐÒ Àçÿðáàéúàí âÿ äöíéà ùÿéàòûíû áöòöí äîëüóíëóüóéëà ÿêñ åòäèð-
ìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Àììà äèýÿð — þçÿë êàíàëëàðûí ìöÿééÿí èñòèãàìÿòëÿðè
âÿ äåìÿëè þç òàìàøà÷û êîíòèíýåíòè âàðäû.
Òöðê äöíéàñû — “Òóðàí”ûí, Áàêû øÿùÿð âÿ âèëàéÿòèíèí ùÿéàòû “Õÿçÿð”
âÿ “Àáøåðîí”óí áàøëûúà ìþâçóëàðû èäè. “Àðàç” ÿñàñ âåðèëèøëÿðèíè Ýöíåé
Àçÿðáàéúàíà ùÿñð åäèðäè. Ýÿíúëÿðèí âÿ éåíèéåòìÿëÿðèí ÿí ÷îõ ñåâäèê-
ëÿðè “Óëäóç” ìóñèãè, èäìàí âÿ ÿéëÿíúÿ ïðîãðàìëàðû ýþñòÿðèðäè. “Ùèëàë”äà
âåðèëèøëÿð ÿñàñÿí äèíè ìÿñÿëÿëÿðÿ ùÿñð îëóíóðäó — Èñëàì òàðèõè, ìöãÿä-
äÿñ Ãóðàíûí øÿðùè, ïåéüÿìáÿðëÿðèí, èìàìëàðûí, þâëèéàëàðûí þìöðëÿðè...
“Íîâðóç”äà åòíîãðàôèê, ôîëêëîð ìþâçóëàðû, ìÿäÿíè èðñÿ, ãÿäèì àäÿò-
ÿíÿíÿëÿðÿ àèä âåðèëèøëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè, “Áèðëèê” — õàðèúè äèëëÿð-
äÿ âÿ þëêÿäÿêè ìèëëè àçëûãëàðûí äèëèíäÿ ïðîãðàìëàð âåðèðäè. “Ñàâàëàí”
Ð-ÒÂ Òÿáðèçäÿí, “Êÿïÿç” Ð-ÒÂ Ýÿíúÿäÿí åôèðÿ ÷ûõûðäû.
Þëêÿíèí ÿí ïåøÿêàð òåëåæóðíàëèñòè âÿ òåëåðåæèññîðó êèìè òàíûíàí Ìÿ-
ëèê Ìÿììÿäëèíè áöòöí êàíàëëàð èñðàðëà äÿâÿò åäèðäèëÿð, àììà ×àüäàø
ÒÂ-äÿ òàìàøà÷ûëàðûíû ìÿìëÿêÿòèíèí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðèí ìÿäÿíèééÿò
ùÿéàòûéëà, äöíéàíûí ÿäÿáè, ñÿíÿò ñÿðâÿòëÿðèéëÿ òàíûø åòìÿéè ñîí èëëÿðäÿ
þìðöíöí ìÿðàìû ñå÷ìèøäè.
Þëêÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñèéàñè ïàðòèéàëàðäàí äÿôÿëÿðëÿ äÿâÿòëÿð
àëñà äà, ùå÷ áèðèíÿ ìöñáÿò úàâàá âåðìèð, öìóìèééÿòëÿ ñèéàñÿòÿ ãîøóë-
ìóðäó. Ìÿëèê ãÿòè èíàíûðäû êè, Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè ÿðàçè áöòþâëöéö
áÿðïà îëóíàíäàí áÿðè, þëêÿíèí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ñîñèàë, èãòèñàäè âÿ
èäåîëîæè ïðîáëåìëÿðè ÿñàñÿí ùÿëëèíè òàïàíäàí ñîíðà ñèéàñÿò÷èëèê —
ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ õîø áèð ìÿøüóëèééÿòäèð: ìÿñÿëÿí, èäìàí÷ûëûã êèìè,
ïî÷ò ìàðêàëàðû éàõóä êÿïÿíÿê êîëëåêñèéàñû òîïëàìàã êèìè.
Äîüðóäàí äà áèð âàõòëàð ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè ìÿùäóäëàøäûðûëàð-
êÿí, ìèëëè äÿéÿðëÿðÿ éåòÿðèíúÿ äèããÿò âåðèëìÿéÿðêÿí ñàü ïàðòèéàëàðûí
åëåêòîðàòû ÷îõäóéñà, êîððóïñèéà ùþêì ñöðÿðêÿí, áÿçèëÿðèíèí ùÿääÿí àð-
òûã âàðëàíäûãëàðû, áÿçèëÿðèíèí äèëÿí÷è êþêöíäÿ éàøàäûüû âàõòëàðäà ñîë
ïàðòèéàëàðûí òÿáëèüàòû ýöúëöéäöñÿ, èíäè áó ïðîáëåìëÿð áèðäÿôÿëèê àðàäàí
ãàëõìûø, ñå÷èúèëÿðèí ÷îõó ñàü âÿ ñîë ïàðòèéàëàðà éàëíûç ÿíÿíÿâè âÿðäèø
êèìè, âàëèäåéíëÿðèíäÿí ãàëìà áèð ðÿüáÿò òþâñèéÿñè êèìè ñÿñ âåðèðäèëÿð.
Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ áåø ïàðòèéà òÿìñèë îëóíìóøäó — èêè, ÿñêè òÿáèðëÿ
äåéèëÿðñÿ ñàüéþíëö, èêè ñîëéþíëö âÿ áèð ìÿðêÿç÷è ïàðòèéà. Ìèëëè âÿ
òöðê÷öëöê äÿéÿðëÿðèíè þíÿ ÷ÿêÿí âÿ áàçàð èãòèñàäèééàòûíûí àðäûúûë òÿðÿô-
äàðû îëàí èêè ñàü ïàðòèéà, ñîñèàë áÿðàáÿðëèéèí úàð÷ûñû êèìè ÷ûõûø åäÿí,
326
ÿñàñÿí èø÷è ñèíôèíÿ àðõàëàíàí èêè ñîë ïàðòèéà âÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí ìöÿééÿí
äÿéÿðëÿðèíè ãÿáóë åäÿí, ÿñàñÿí áàðûø÷û ìþâãåäÿ äàéàíàí ìþòÿäèë ìÿð-
êÿç÷è ïàðòèéà. Èíäè èãòèäàðäà îëàí äà ìÿðêÿç÷è ïàðòèéàéëà áèòÿðÿô, ìöñ-
òÿãèë ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíèí îðòàã êîàëèñèéà ùþêóìÿòè èäè.
Ìÿëèê áàøûíû áóëàäû — áó áîë ýöíÿøëè õîø ýöíäÿ ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðè
õàòûðëàìàüà äÿéÿðäèìè? Éåíè äÿíèç íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðû à÷ûëàíäàí áÿ-
ðè, Áàêû-Úåéùàí õÿòòèéëÿ áÿðàáÿð øèìàëäàí âÿ úÿíóáäàí äàùà èêè áîðó
èøÿ äöøäöéöíäÿí âÿ ñàáèò ýÿëèð ýÿòèðäèéèíäÿí ÿùàëèíèí îðòà ÿìÿê ùàããû
àéäà ìèí äîëëàð îëàí áèð þëêÿíèí âÿòÿíäàøëàðûíû ñèéàñè îëàéëàð èíäè ÷îõ
àç ìàðàãëàíäûðûðäû.
Èíäè Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí ðèôàù ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ ÿðÿá ÿìèðëèêëÿ-
ðèíè àðõàäà áóðàõìûø, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôû åòèáàðèëÿ ÿí ãàáàãúûë
Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ ÷àòìûøäû. Ñîí èêè èëäÿ ñÿùèééÿ õèäìÿòè, îðòà âÿ àëè
òÿùñèë, ÷þðÿê, êîììóíàë õèäìÿòëÿð (ìÿíçèë, åëåêòðèê, ãàç, ñó ùàããû),
øÿùÿð íÿãëèééàòû (òàêñèäÿí áàøãà) ïóëñóç îëìóøäó.
Óçàã èëëÿðèí ãàíëû Ãàðàáàü ùàäèñÿëÿðè, þëêÿíèí î âàõòêû àüûð èãòèñàäè
äóðóìó èíäè éàëíûç õàòèðÿëÿð àëÿìèíäÿ ãàëìûøäû. Ãàðàáàü äåìèøêÿí,
Ìÿëèéèí éàäûíà äöíÿí îüëóíóí Øóøàäàí òåëåôîí åòìÿñè äöøäö.
Ìÿëèéèí îüëó Áåéðÿê íÿãëèééàò ìöùÿíäèñè, ãûçû Áóðëà ÿäÿáèééàò
ìöÿëëèìè, àðâàäû Àéïÿðè òåàòð ðÿññàìû èäè. Íÿ éàçûã, òÿñàäöô åëÿ ýÿòèðäè
êè, áó Íîâðóçäà ùå÷ áèðè Áàêûäà äåéèë, Áåéðÿê Øóøàäà, Àéïÿðè Òÿáðèç-
äÿ, Áóðëà Êÿðêöêäÿ èäè.
Áåéðÿê Øóøàäà Úûäûð äöçöíäÿí Òîïõàíà ìåøÿñèíÿ ÷ÿêèëÿí ôóíè-
êëéîðóí ãóðóëìàñûíà ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Äöíÿí Ìÿëèê òåòåôîíëà èíøààòûí
íÿ éåðäÿ îëäóüóíó ñîðóøäóãäà Áåéðÿê Úûäûð äöçö òÿðÿôäÿí Êèðñäÿí
Ãûðõ ïèëëÿêàíà ãÿäÿð, Òîïõàíà òÿðÿôäÿí Èáðàùèì õàíûí ñûüíàüûíà ãÿ-
äÿð ùàçûðäûð — äåäè, èíäè èêè òÿðÿôè áèðëÿøäèðìÿê ãàëûá, î äà áèð àéà áè-
òÿð. Ñàü îëñóí ìèíýÿ÷åâèðëèëÿð, åëÿ éàðàøûãëû âàãîíúóãëàð èñòåùñàë åäèá-
ëÿð êè, èêè ýþç èñòÿéèð òàìàøàñûíà. Îäóð êè, éàéäà Èñà áóëàüû äèíúÿðëèéè-
íÿ ýÿëÿíäÿ Ãàðãàðûí öñòöíäÿí ôóíèêóëéîðëà êå÷ÿúÿêñèíèç.
Áåéðÿê ôàíòàçéîð èäè, áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë áó ôóíèêóëéîð èäåéà-
ñû áàøûíà ýÿëÿíäÿ ùå÷ êÿñ áóíó úèääè ãÿáóë åëÿìÿäè, àììà áóäóð áàõ,
îëóíäó êè... èíäè äÿ Ãûðõãûç éàéëàãëàðûíà — òåëåôåðèã — êàíàò éîëó ôèêðè-
íÿ äöøöá. Íèéÿ äÿ îëìàñûí. Ñîí èëëÿð Øóøà, äîüðóäàí äà, Ãàôãàçûí ÿí
áþéöê òóðèñò ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëèá. Ñÿôàëû èãëèìè, øÿôàëû áóëàã-
ëàðû, ãûøäà õèçÿê èäìàíû, îâ, àëïèíèçì, òàðèõè àáèäÿëÿð — äöíéàíûí ùÿð

327
éåðèíäÿí áóðà òóðèñòëÿðè úÿëá åäèð. Úûäûð äöçöíäÿ, ßðèìýÿëäèäÿ, Òîïõà-
íàäà, Èñà áóëàüû ìåøÿñèíäÿ, Ñÿêèëè áóëàüûí éàíûíäà óúàëäûëìûø áåøóë-
äóçëó âÿ íèñáÿòÿí êè÷èê, õóäìàíè îòåëëÿð òöðèñò òÿëÿáàòûíû ÷ÿòèíëèêëÿ
þäÿéèð, ýÿðÿê íå÷ÿ àé ÿââÿëäÿí éåð ðåçåðâàñèéàñû åäèëñèí.
Ùÿð èëèí ïàéûçûíäà êå÷èðèëÿí Öçåéèð Ùàúûáÿéëè ìóñèãè ôåñòèâàëëàðû
çàìàíû èñÿ íÿèíêè Øóøàäà, Ëà÷ûí, Àüäàì, Õîúàëû, Ãàðàáóëàã, Àüäÿðÿ,
Õàíêÿíäè îòåëëÿðèíäÿ äÿ éåð òàïìàã ìöøêöë îëóð.
Áåéðÿê ôóíèêóëéîðäàí äàùà ÷îõ äöíÿí Øóøàäà êå÷èðèëÿí àõûð ÷ÿð-
øÿíáÿäÿí äàíûøäû. Èëê äÿôÿ èäè êè, àõûð ÷ÿðøÿíáÿíè Øóøàäà ãàðøûëàìûøäû
âÿ Úûäûð äöçöíäÿêè Ãàðàáàü ãà÷àüàíëàðûíûí éàðûøûíäàí, ×îâãàí îéó-
íóíäàí, è÷èíÿ öçÿððèê àòûëàí âÿ òà ýåúÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàíàí, öñòöíäÿí
óøàãëàðûí áåëÿäÿí áåëÿ àòûëäûüû òîíãàëëàðäàí, Ãàðàáàüûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí
ýþðöíÿí àòÿøôÿøàíëûãäàí, õàíÿíäÿëÿðèí çèëè áöòöí ÿòðàôëàðà éàéûëàí ñÿ-
ñèíäÿí, ñÿêêèç-îí éàøëû óøàãëàðûí — Ãàðàáàü áöëáöëëÿðèíèí Ãàðàáàý øè-
êÿñòÿñèíäÿí âÿ éàøëû õàíÿíäÿëÿðèí ùàìûñûíà ãàëèá ýÿëèá “Õàðû — áöëáöë”
ìöêàôàòû àëìàëàðûíäàí åëÿ øþâãëÿ äàíûøûðäû êè, Ìÿëèê þçöíöí äÿ èêè äÿ-
ôÿ Øóøàäà êå÷èðäèéè áó áàéðàìû ñàíêè éåíÿ þç ýþçëÿðèéëÿ ýþðöðäö.
Áåéðÿê: — Áèëèðñÿí — äåéèðäè, — Íÿââàá ìóüàì êîíñåðâàòîðèéàñû-
íûí ïðîôåññîðëàðû ñåâèíúëÿðèíäÿí éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäûëàð.
Ìÿëèê ÿë-öçöíö éóéóá, öçöíö ãûðõûá éöíýöëâàðû èäìàí åäÿíäÿí
ñîíðà áèëýèñàéàðûíäà ÿââÿëúÿ åëåêòðîí ïî÷òàñûíà áàõäû.
Òöðêèéÿäÿí, Èðàíäàí, Ðóñèéàäàí, Ýöðúöñòàíäàí, Àâðîïàäàí òàíûø
æóðíàëèñò èøäàøëàðûíäàí õåéëè òÿáðèê èñìàðûøëàðû ýÿëìèøäè. Ùàìûñûíà ýþ-
çóúó íÿçÿð ñàëûá Êÿðêöêäÿí ýÿëÿí ìÿêòóáó îõóìàüà áàøëàäû, ãûçû
Áóðëàäàí èäè. Áóðëà èêè èë èäè, Êÿðêöêäÿ Ôöçóëè Óíèâåðñèòåòèíäÿ Àçÿð-
áàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ äèëèíäÿí äÿðñ äåéèðäè:
“Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, àòà, àíà, Áåéðÿê. Ùàìûíûçûí Íîâðóç áàéðàìûíû
òÿáðèê åäèðÿì. Ùàìûíûçà áó õîø ýöíäÿ ìþùêÿì úàíñàüëûüû àðçó åäèðÿì.
Ñþç âåðìèøäèì êè, áó èë Íîâðóçó Áàêûäà áèðëèêäÿ êå÷èðÿúÿéèê, íÿ éàçûã
êè, ìöìêöí îëìàäû, ñàáàù Óðóì÷óéà ó÷óðàì, Ìàùìóä Ãàøãàðëû Óíè-
âåðñèòåòèíÿ äÿâÿò åäèáëÿð. Îðàäàí Ìîñêâàéà, Ìîñêâàäàí äà Áàü÷àñà-
ðàéà ó÷àúàì. Ãàñïðàëû Èñìàéûë Óíèâåðñèòåòèíäÿ ìöùàçèðÿëÿðèì âàð”.
Ìÿëèê: Çàëûìûí ãûçû äöíéàíûí áó áàøûíäàí âóðóá î áàøûíäàí ÷ûõûð:
î óíèâåðñèòåò ñÿíèí, áó óíèâåðñèòåò ìÿíèì — äåéÿ äöøöíäö âÿ ìÿêòóáóí
àðäûíû îõóäó.
Áóèëêè Íîâðóç òÿòèëëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá Áàêûéà ýÿëÿ áèëìÿäèéèìÿ
÷îõ öçöëäöì. Ñèçèí÷öí áóðíóìóí óúó ýþéíÿéèð. Àõû íÿ ãÿäÿð áèð-
328
áèðèìèçè åêðàíäà ýþðÿ, áèëýèñàéàðëà éàçûøà áèëÿðèê? Îíó áèëèí êè, ùÿìè-
øÿ ãÿëáèìäÿñèíèç. Ñèçè áÿðê-áÿðê þïöðÿì — Áóðëà.
Ìÿëèê òÿÿññöôëÿ äöøöíäö êè, íÿ èéèðìè éåääè éàøëû Áåéðÿê, íÿ èéèðìè
áåø éàøëû Áóðëà ùÿëÿ àèëÿ ãóðìàéûá, âàëèäåéíëÿðèíäÿí áàáàëûã — íÿíÿëèê
ñåâèíúèíè ÿñèðýÿéèáëÿð. Áèëýèñàéàðäà áóýöíêö ýöíëöêëÿðèí (ãÿçåòëÿðèí)
ìÿäÿíèééÿò ñÿùèôÿëÿðèíÿ þòÿðè íÿçÿð ñàëäû, áÿëêÿ ïðîãðàìûíäà èñòèôàäÿ
åäèëÿñè õÿáÿðëÿð âàð.
“Éåíè ýöí” ãÿçåòè ìàé àéûíäà Íàáðàíäà Õÿçÿð — Ãàðà äÿíèç óëóñ-
ëàðàðàñû ñèíåìà ôåñòèâàëû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðäè. Áÿëè äà, áó ôåñòèâàë-
ëàðû, ÿäÿáèééàò, øåèð ýöíëÿðèíè, ìÿäÿíèééÿò ùÿôòÿëÿðèíè, ìóñèãè êîíêóðñ-
ëàðûíû, òåàòð éàðûøëàðûíû èøûãëàíäûðûìàüû ÷àòäûðà áèëìèðèê, áèðè äÿ áóðäàí
÷ûõäû. Íÿ ãÿäÿð òÿäáèð, áàéðàì îëàð: Ãîáóñòàíäà ö÷ èëäÿí áèð Äÿäÿ
Ãîðãóä òþðÿíëÿðè, Ìóüàíäà èêè èëäÿí áèð Êîðîüëó èäìàí îéóíëàðû,
Ýÿíúÿäÿ Íèçàìè ýöíëÿðè, Íàõ÷ûâàíäà, ßñùàáè-Êÿô äèí ìÿðêÿçèíäÿ
“Ãàôãàçäà Èñëàì” ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã åëìè ìÿøâÿðÿò, Äÿðáÿíääÿ
Íàðûíãàëà à÷ûã ñÿìà òåàòðûíäà òàðèõè òàìàøàëàð ôåñòèâàëû, Øàìàõûäà Ñà-
áèð ýöíëÿðè, Ãàçàõäà Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèô âÿ Ñÿìÿä Âóðüóí ýöíëÿðè,
Øóøàäà Âàãèô, Íàòÿâàí âÿ Úàááàð Ãàðéàüäûîüëö øåèð, ìóñèãè ìÿúëèñëÿ-
ðè, Ãÿáÿëÿäÿ Éóíèñ Èìðÿ øþëÿíè, Øÿêèäÿ ýöëöø øÿíëèêëÿðè, Ëÿíêÿðàíäà
Ðÿãñ éàðûøû, Ìÿðäÿêàíäà Ñåðýåé Éåñåíèíè àíìà ýöíö, Òÿáðèçäÿ Øÿù-
ðèéàð ùÿôòÿñè, ßðäÿáèëäÿ Õÿòàè ñèìïîçèóìó, Ìàðàüàäà ìóüàì ýåúÿëÿ-
ðè, Òîâóçäà, Ñàëéàíäà, Òóôàðãàíäà àøûã äåéèøìÿëÿðè, — äè ýÿë ÷àòäûð,
ùàìûñûíäà èøòèðàê åäÿ áèëìÿñÿí äÿ, ùàìûñûíû ìöòëÿã èøûãëàíäûðìàëûñàí
êè, î áèðè êàíàëëàð ãàáàüà äöøìÿñèí.
“Îüóç” ýöíëöéö Íîâðóç ÿðÿôÿñèíäÿ òöðê äöíéàñûíäàí ìÿëóìàòëàð
âåðèðäè: Êàçàíäà Ðóäîëô Íóðèéåâ òåàòðûíäà Ãàðà Ãàðàéåâèí 3-úö ñèì-
ôîíèéàñû âÿ Ñêðèïêà êîíñåðòè ÿñàñûíäà áàëåò òàìàøàñû ùàçûðëàíûð, Ïàðèñ-
äÿí ÿí àâàíãàðä÷û õîðåîãðàô êèìè òàíûíàí Ðîcå Äöïîí äÿâÿò îëóíóá.
Òöðêìÿíèñòàíäà Íåáèò äàüäà òöðêìÿí íåôòèíèí êÿøô îëóíìàñûíäà
áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí Àçÿðáàéúàí íåôò÷èëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø ìóçåé
à÷ûëûá. Ìîñêâàäà Àâðàñèéà ìÿíÿâè ìÿêàíû âÿ òàðèõè ðóñ-ñëàâéàí —
òöðê-òàòàð ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðè ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã åëìè êîíôðàíñ èøÿ
áàøëàéûá. Èñòàíáóëäà Ýöðúöñòàí ôèëìëÿðè ùÿôòÿñè êå÷èðèëèð. Ýöíëöê Èñòàí-
áóëäà áåëÿ áèð Àçÿðáàéúàí ôèëìëÿðè ôåñòèâàëûíûí êå÷èðèëìÿìÿñèíÿ ýþðÿ
èðàä òóòóðäó. “Èø÷è ÷ûðàüû” ýöíëöéöíäÿ òÿëÿá îëóíóðäó êè, ùþêóìÿò Êÿë-
áÿúÿðäÿ Ôÿùëÿ äèíúÿðëèéèíèí òèêèíòèñèíèí ëÿíýèìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù
åòñèí. Áó áàðÿäÿ ôÿùëÿ ùÿìêàðëàð Áèðëèéèíèí áÿéàíàòû äà äÿðú îëóíìóøäó.
329
“Àçàä Àçÿðáàéúàí” ýöíëöéöíäÿ ñàü âÿ ñîë ïàðòèéàëàðà ìÿíñóá îëàí
ýÿíúëÿðèí “Áîç Ãóðä” âÿ “ßìÿê÷è” ôóòáîë òàêûìëàðûíûí ñàáàùêû îéó-
íó ùàããûíäà åëàí âåðèëìèøäè.
Ìÿëèê äöøöíäö êè, èíäè ùàíñû òÿðÿô ìÿüëóá îëñà ýöíàùû ùàêèìèí
öñòöíÿ éûõàúàã. “×èíàð” àéëûüû (æóðíàëû) èéóë àéûíäà Ýþéýþëäÿ Ãàôãàç
ðÿññàìëàðûíûí áèðýÿ ñÿðýèñèíÿ ùàçûðëûãäàí ðåïîðòàæ äÿðú åòìèø, Ýþéýþë
éîëóíäà ßùìÿä Úàâàä àáèäÿ — áóëàüûíûí øÿêëèíè âåðìûøäè. “Òöðê åëè”
äÿðýèñèíèí öç ãàáûüûíäà Íàçûì Ùèêìÿòèí Èñòàíáóëäàêû ùåéêÿëè ÿêñ
îëóíìóøäó, ñÿùèôÿëÿðèíäÿ èñÿ Øÿêèäÿ êå÷èðèëìèø òàëûø ìÿäÿíèééÿò ýöí-
ëÿðèíäÿí ðÿíýëè øÿêèëëÿð âÿ Íàõ÷ûâàíäà à÷ûëìûø ëÿçýè-àâàð õàëã ñÿíÿòè
ñÿðýèñèéëÿ áàüëû èëëöñòðàñèéàëàð âåðèëìèøäè.
“Îäëàð éóðäó” àéëûüûíäà Ãàðàäàü ñèíåìà øÿùÿðúèéèíèí äþðä ÿí
áþéöê ñòóäèéàñûíäà Àçÿðôèëì, Òóðàíôèëì, Õÿçÿðôèëì âÿ Ãîáóñòàíôèëì-
äÿ ÷ÿêèëÿí ññåíàðèëÿð ùàããûíäà éàçû âàðäû, “Øåéòàíáàçàð” ùÿôòÿëèéèíäÿ
èñÿ ùÿìèøÿêè êèìè Ãàðàäàü ñàùèë âèëëàëàëàðûíûí ñàêèíëÿðè ñèíåìà óëäóç-
ëàðû ùàããûíäà äåäè-ãîäóëàð äÿðú îëóíìóøäó. Ìÿëèê ÿðèíìÿéèá “Ïÿðè
Úàäó” ùÿôòÿëèéèíèí ñàéòûíà äà íÿçÿð ñàëäû — éåíÿ óëäóç ôàëëàðû, òèëñèì-
ëÿð, ñåùðëÿð, úàäóëàð, ùÿð íþâ åñêòðàñåíñëÿðèí ïðîãíîçëàðû — þíúÿäÿíäå-
ìÿëÿðè. Ìÿëèê ÕÕÛ ÿñðäÿ äÿ áöòöí áóíëàðû îõóéàíëàð, ùÿòòà áóíëàðà
èíàíàíëàð òàïûëûð — äåéÿ äöøöíäö. “Äîããóç” ìþâñöì — éàç òîïëóñó äà
÷àïäàí ÷ûõìûøäû. Äÿáäÿ îëàí ìîäëàð, ýåéèìëÿð òîïëóñóéäó. Àäûíû íèéÿ
“Äîããóç” ãîéìóøäóëàð?
Éàäûíà äöøäö êö, òîïëóíóí ùÿð ñàéûíûí öñòöíäÿ ÝÞÇßËËÈÊ ÎÍ-
ÄÓÐ — ÄÎÃÃÓÇÓ ÄÎÍÄÓÐ — ñþçëÿðè éàçûëûð.
“Àçÿðáàéúàí îúàüû” àéëûüû ìÿëóìàò âåðèðäè êè, Õàíêÿíäèíäÿ Øèð-
âàíçàäÿ åðìÿíè òåàòðûíäà Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Êàìàí÷à
ïéåñè òàìàøàéà ùàçûðëàíûð. Ìÿëèê äöøöíäö êè, íÿ éàõøû ìÿùç — áàðûøà,
àíëàøìàéà ÷àüûðàí áó éöêñÿê ùóìàíèñò ãàéÿëè ÿñÿðè ñå÷èáëÿð. Äîüðó-
äóð, êå÷ÿí àüûð ùàäèñÿëÿð ùÿëÿ éàääàøëàðäàí ñèëèíìÿéèá âÿ áÿëêÿ óçóí
çàìàí óíóäóëìàéàúàã, àììà Åðìÿíèñòàíà, äîüìà äÿäÿ-áàáà éóðäëà-
ðûíà ãàéûäàí àçÿðèëÿðèí âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüäàêû åðìÿíèëÿðèí åéíè þë÷öäÿ
ùöãóãëàðû òÿìèí îëóíàíäàí ñîíðà ìöíàãèøÿëÿðÿ åùòèéàú ãàëìàìûøäû.
Åéíè ùöãóãëàðà Ýöðúöñòàíäàêû àçÿðèëÿð äÿ ìàëèê îëàíäàí áÿðè, Ýöð-
úöñòàíûí äà ÿðàçè áöòþâëöéö ãàðøûëûãëû àíëàøìà âÿ áöòöí ìèëëè àçëûãëàðûí
ìÿäÿíè-èãòèñàäè òÿëÿáëÿðèíèí þäÿíìÿñè øÿðòèëÿ áÿðïà îëóíàíäàí áÿðè
Úÿíóáè Ãàôãàçäà äà Øèìàëè Ãàôãàç êèìè òàì áèð ñàáèòëèê ÿëäÿ îëóí-
ìóøäó. Àç áèð çàìàí ÿðçèíäÿ ãàðøûëûãëû ÿìÿêäàøëûã íÿòèúÿñèíäÿ ãóðó-
330
úóëóã èøëÿðè áÿùðÿñèíè âåðìèø, èøñèçëèê òàìàìèëÿ àðàäàí ýþòöðöëìöø, òè-
úàðÿòèí, ñÿíàéåíèí áàøãà ñàùÿëÿðèéëÿ éàíàøû òóðèçì èíäóñòðèéàñû äà
ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìèøäè. Èíäè äîüðóäàí äà, Ãàôãàç òóðèñò Ìÿêêÿñèíÿ
÷åâðèëìèøäè. ×îõëó òóðèñò øèðêÿòëÿðèíäÿí ÿí áþéöê èìêàíëàðà èêèñè ìàëèê
èäè — áèð ñûðà þëêÿëÿðèí øÿðèêëè “Èïÿê éîëó” øèðêÿòè âÿ “Ãàôãàç-òóð”.
“Èïÿê éîëó” øèðêÿòè “Áàéêàëäàí-Áàëêàíà” — àäëû ñÿéàùÿò ìàðøðóòó òÿø-
êèë åäèðäè. Ìàðøðóòóí áèð óúó Áàéêàë ýþñòÿðèëñÿ äÿ áÿçè ùàëëàðäà áó
ìàðøðóò Éàêóò Ñàõà åëèíäÿí éàõóä Ìîíãîëóñòàíäà Îðõàí àáèäÿëÿðèí-
äÿí áàøëàíûð âÿ Ãóçåé Êèïðûñ Òöðê Úöìùóðèééÿòèíäÿ áèòèðäè. ßëáÿòòÿ
ó÷àã ìàðøðóòëàðû äà âàðäû, àììà ÷îõ âàõò òóðèñòëÿð ãàòàðëà éà àâòîáóñ-
ëàðëà ñÿéàùÿò åòìÿéÿ öñòöíëöê âåðèðäè. “Ö÷ îõ” åêñïðåñ ãàòàðû ñÿðíèøèí-
ëÿðè Äîüó Òöðêöñòàíäàí, Àëòàéäàí, Ãàçàõûñòàíäàí, Îðòà Àñèéàäàí Õÿ-
çÿð ñàùèëëÿðèíÿ ÷àòäûðûð, áóðàäà “Àçÿðáàéúàí” âÿ “Òöðêìÿíèñòàí” àç-
ìàí áÿðÿëÿðè ãàòàðëàðû, àâòîáóñëàðû òÿðêèíÿ àëûð âÿ Áàêûíûí Òöðêàí ëè-
ìàíûíà ÷àòäûðûðäû. Áóðàäàí èñÿ éà Áàêû-Òèôëèñ-Áàòóì-Ñûðï àòàáàíûéëà
Òöðêèéÿéÿ âÿ îðàäàí Àâðîïàéà, éà Áàêû-Õóäàôÿðèí-Ñÿäÿðÿê-Èãäûð
éîëóéëà éåíÿ äÿ Òöðêèéÿéÿ, îðàäàí Àâðîïàéà ñÿéàùÿò äàâàì åäèðäè.
“Ãàôãàç-òóð” øèðêÿòè èñÿ Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿí Õÿçÿð ñàùèëëÿðèíÿ,
Íåôò äàøëàðûíäàí Áàêóðèàíèéÿ, Åëáðóñäàí, Òèáåðäàäàí, Äàìáàéäàí
Ýþé÷ÿ ýþëöíÿ, Äèëèúàíà óçàíàí éîëëàðëà òóðèñòëÿðÿ áèð àéëûã ðàùàò âÿ õîø
ñÿéàùÿò òÿêëèô åäèðäè.
Òóðèñòëÿðÿ éàäèýàð-ñóâåíèðëÿð êèìè Ãóáà÷û óñòàëàðûíûí äöçÿëòäèéè
ìåòàë äþéìÿëÿð, Ãóáà õàë÷àëàðû, Ëàùûú ìèñýÿðëÿðèíèí ìÿìóëàòû, Øÿêè
èïÿêëÿðè, Áàñãàë êÿëàüàéûëàðû, Ýöðúóñòàí ÷àõûðëàðû, åðìÿíè êîíéàêëàðû
ùÿäèééÿ åäèëèðäè.
Ìÿëèê “Áèëäèðèø” áöëëåòåíèíÿ ýþç àòäû. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ
Äþâëÿò äðàì òåàòðûíäà Ùöñåéí Úàâèä ïéåñëÿðè ùÿôòÿñè óüóðëà äàâàì
åäèðäè. Öçåéèð Ùàúûáÿéëè Äþâëÿò Îïåðà âÿ áàëåò òåàòðû Ìèëàíûí Ëà ñêàëà
òåàòðûíûí ñîëèñòëÿðèíèí ãàñòðîëëàðû ùàããûíäà àíîíñ âåðìèøäè. Ùöñåéíãóëó
Ñàðàáëû Ìóüàì òåàòðûíäà Éåääè ìóüàì ñèëñèëÿñèíäÿ ùÿôòÿíèí ùÿð ýöíö
áèð äÿñòýàù ñÿñëÿíÿúÿêäè — ×àùàðýàù, Ñåýàù, Ðàñò, Øóð, Áàéàòû Øèðàç,
Ùóìàéóí, Øöøòÿð... Ùöñåéí ßðÿáëè ñÿùíÿñèíäÿ, ýöðúö òåàòðû Øåêñïèðèí
“Êîðèîëàí” ïéåñèíè ýþñòÿðÿúÿêäè, Ñèíåìà-êëóáäà ×àïëèí-Ôåëëèíè ôèëì-
ëÿðè ðåòðîñïåêòèâè áàøëàíûðäû.
Ãàðà Ãàðàéåâ ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ, Íèéàçè êîíñåðò ñàëîíóíäà, Ôèê-
ðÿò ßìèðîâ îäà ìóñèãèñè åâèíäÿ, Òîôèã Ãóëèéåâ åñòðàäà òåàòðûíäà, Ðÿ-
øèä Áåùáóäîâ Ìàùíû òåàòðûíäà, Âàãèô Ìóñòàôàçàäÿ úàç-êëóáóíäà
331
áàéðàì êîíñåðòëÿðè, È÷ÿðè øÿùÿð òåàòðëàðûíäà Îðòà îéóíó, Ãàðàâÿëëè, Êè-
ëèìàðàñû, Çîðõàíà, Øÿáèù òàìàøàëàðû âÿ åòíîãðàôèê áàéðàì îéóíëàðû, Øàù
Èñìàéûë Õÿòàè òàðèõ ìóçåéèíäÿ, Íèçàìè ÿäÿáèééàò ìóçåéèíäÿ, Ñóëòàí
Ìÿùÿììÿä Ìèëëè ðÿñì ãàëåðåéàñûíäà, Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâ äöíéà
ìÿäÿíèééÿòè ìóçåéèíäÿ, Ñÿòòàð Áÿùëóëçàäÿ ÷àüäàø ñÿíÿò ìóçåéèíäÿ,
Èëêÿë ñÿíÿò ìóçåéèíäÿ, Çèéà Áöíéàäîâ Îðäó ìóçåéèíäÿ, Ùÿñÿí áÿé
Çÿðäàáè âÿ Ìèêàéûë Ìöøôèã êèòàáõàíàëàðûíäà áàéðàì ñÿðýèëÿðè à÷ûëûðäû.
Ìÿëèê åëåêòðîí éàääàø êèòàá÷àñûíäà ãåéäëÿð åòäè, ÿëáÿòòÿ ùàìûñûíà
ýåòìÿê, ùàìûñûíû ñåéð åòìÿê, ùàìûñûíû äèíëÿìÿê èìêàíû éîõ èäè — îäóð
êè, ÷åøèäëè òåàòðëàðû, ìóçåéëÿðè ÿìÿêäàøëàðû àðàñûíäà áþëöøäöðäö — ùÿ-
ðÿñèíÿ áèðèíè ýþíäÿðÿúÿêäè, þçö èñÿ ìöòëÿã âàõò òàïûá Ãîðãóä äàüûíûí
ÿòÿéèíäÿ à÷ûã ñÿìà àëòûíäà éåðëÿøÿí Èëêÿë ñÿíÿò ìóçåéèíÿ ýåòìÿëèäèð.
Äåéèðëÿð êè, îðàíûí åêñïîçèñèéàñûíà Ëåðèêäÿí éåíè òàïûëìûø äàø àò, ãî÷
ùåéêÿëëÿðè ÿëàâÿ åäèëèá — íÿ èñÿ àéðû àëÿìäèð. Ìöòëÿã ýåäèá áàõìàëûäûð.
Âàõò åëÿéÿ áèëèð êè... Ùå÷ È÷ÿðèøÿùÿðäÿêè Õàëã ñÿíÿòè ìóçåéèíèí éåíè
à÷ûëìûø øþáÿëÿðèíäÿ — çÿðýÿðëèê, ìèñýÿðëèê, øÿáÿêÿ, äóëóñ÷óëóã, òÿêóë-
äóç, õÿòòàòëûã ìóçåéëÿðèíÿ äÿ áàø ÷ÿêÿ áèëìÿéèá. Äöíÿí Ïóøêèí ìÿ-
äÿíèééÿò åâèíäÿ Äîñòîéåâñêèíèí “Êàðàìàçîâ ãàðäàøëàðû” ðîìàíûíèí
èêèíúè íÿøðèíèí òÿãäèìàòû îëóá. Íÿ éàçûã êè, âàõò òàïûá áó ðîìàíûí éåíè
òÿðúöìÿñèíè îõóéà áèëìÿéèá. Ùåéô êè, êå÷ÿí ùÿôòÿ Àêàäåìèê Ëàíäàó
Éÿùóäè ìÿðêÿçèíäÿ “Àáðàì Ãóáåðìàíûí Àçÿðáàéúàíäà äèíè äþçöì-
ëöëöê äÿéÿðëÿðè” ìÿðóçÿñèíè äÿ äèíëÿéÿ áèëìÿäè. Ìàúàë òàïà áèëèð êè...
Áåùçàä Èðàí ìÿäÿíèééÿò åâèíäÿ Ùàôèç Øèðàçè ýåúÿñèíÿ äÿâÿò åò-
ìèøäèëÿð, îðà äà ýåäÿ áèëìÿìèøäè. Èðàí àðòèñòëÿðèíèí èôàñûíäà ôàðñ äèëèí-
äÿ Ùàôèçè äèíëÿìÿéèí þç ëÿççÿòè âàð.
Âèäåî-òåëåôîíóí çÿíýè ÷àëûíäû. Ìÿëèê äÿñòÿéè ãàëäûðäû âÿ êè÷èê åê-
ðàíäà Àéïÿðèíèí áèð ãÿäÿð íàðàçû ÷þùðÿñèíè ýþðäö. Ñàëàì-êÿëàì, ùàë-
ÿùâàë âÿ áàéðàì òÿáðèêëÿðèíäÿí ñîíðà Ìÿëèê: Ýþçöìÿ áèð òÿùÿð äÿéèð-
ñÿí — äåéÿ õÿáÿð àëäû — ãàíûí íèéÿ ãàðàäûð?
Àéïÿðè: Ãàíûì ãàðà îëàúàã äà — äåäè. — Áàêûäàí áÿçè äåêîðëàðû éó-
áàäûáëàð. Òàìàøàíû Íîâðóç áàéðàìûíà ÷àòäûðà áèëìÿäèê.
Àéïÿðè áèð íå÷ÿ ùÿôòÿéäè êè, Òÿáðèçäÿéäè. ßáäöëãÿäèð Ìàðàüàéè òå-
àòðûíäà “Êîðîüëó” îïåðàñû éåíè ãóðóëóøäà ùàçûðëàíûðäû, ðÿññàì êèìè Àé-
ïÿðè äÿâÿò îëóíìóøäó. Èëê òàìàøàíû áàéðàìäà âåðìÿê èñòÿéèðäèëÿð âÿ
áóäóð áàõ, ×ÿíëèáåë ñÿùíÿñèíèí äåêîðëàðû ýÿëèá âàõòûíäà ÷àòìàìûøäû.
Ìÿëèê Àéïÿðèíè ôèêðèíäÿí éàéûíäûðìàã ö÷öí, ñþùáÿòè äÿéèøäè: — Íÿ
îëäó, Íèýàð òàïäûíûç? — äåéÿ ñîðóøäó, òàïäûãëàðûíû áèëèðäè.
332
 Àéïÿðè: — Áÿñ äåìÿìèøäèì ñÿíÿ, àõûð êè, òàïäûã — äåäè — Ñÿôèÿääèí
Óðìÿâè Êîíñåðâàòîðèéàñûíûí 3-úö êóðñ òÿëÿáÿñèäèð. Ñÿùíÿ òÿúðöáÿñè
àçäûð, àììà ñÿñè ïèñ äåéèë — éåíÿ ÿââÿëêè ñþùáÿòÿ ãàéûòäû:
— Ýþð ñÿí Àëëàù, ùÿð øåé ùàçûð èäè, ýþð èøèìèçè íåúÿ ïîçäóëàð. Àõû
äåìèøäèì îíëàðà “Ãûðàò” ìàðøðóò àâòîáóñëàðûéëà ýþíäÿðèí äåêîðëàðû,
éîõ, ïóëà ãÿíàÿò åäèáëÿð, “Äöðàò”ëà ýþíäÿðèáëÿð, îäóð êè, ýåúèêèð — ùåú
úöð ñàêèò îëà áèëìèðäè.
Ìÿëèê: — ßøè, êåôèíè ïîçìà — äåäè — Øÿð äåìÿñÿí õåéèð ýÿëìÿç. Áèð
éàíäàí åëÿ éàõøû îëäó, áèð ùÿôòÿ ñîíðà èëê òàìàøàéà ìÿí äÿ ýÿëÿðÿì
Òÿáðèçÿ.
— Ùþêìÿí “Ãûðàò”ëà ýÿë.
— Ìÿíèì î ãÿäÿð âàõòûì ùàíû? Ñÿùÿð ó÷àüûéëà ýÿëèá ýåúÿ ó÷àüûéëà
ãàéûäàðàì. Áåéðÿê çÿíý åëÿìèøäè, Áóðëàäàí äà èñìàðûø âàð. Óðóì÷óéà
ó÷óð.
Àéïÿðè: — Áèëèðÿì — äåäè — Ìÿíÿ äÿ èñìàðûø ýþíäÿðèá. Áåéðÿê äÿ
çÿíý åëÿìèøäè. Äåéèð Øóøàäà àõûð ÷ÿðøÿíáÿ ãèéàìÿò îëóá. Áóðäà äà ÷îõ
òÿìòÿðàãëû êå÷äè. Ýåúÿëÿð Åéíàë-Çåéíàë äàüûíäà ãàëàíìûø òîíãàëëàð
åëÿ ýþçÿë ýþðöíöð êè... Áèð-èêè åñêèç äÿ ÷ÿêäèì. Ñàáàù äà ßðêèí òÿïÿ-
ñèíäÿ ìÿøÿë éàíäûðûëàúàã.
Ìÿëèê: — Áèëèðÿì — äåäè — Áèëäèð îðäàí âåðèëèø ùàçûðëàìûøäûì, éà-
äûíäà äåéèë? Àéïÿðè: — ßëáÿòòÿ éàäûìäàäûð — äåäè — Éàõøû, äè ñàëàìàò
ãàë. Áèð äÿ áàéðàìûíû òÿáðèê åäèð, þïöðÿì — èíäè Àéïÿðèíèí êè÷èê åêðàí-
äàêû ÷þùðÿñèíäÿ õîø áèð òÿáÿññöì âàðäû.
Ìÿëèê ëèôòëÿ áèðèíúè ìÿðòÿáÿéÿ åíäè, ùÿéÿòÿ ÷ûõäû, ïàëòîñóíóí úè-
áèíäÿí ïóëòó ÷ûõàðòäû âÿ ãàðàæûíûí ãàïûñûíà òÿðÿô òóòóá äöéìÿíè áàñäû.
Ãàðàæûí ãàïûëàðû à÷ûëäû. Ïóëòóí èêèíúè äöéìÿñèíè áàñûá ãàðàæäàêû àâòîñó-
íóí ãàïûëàðûíû à÷äû. Ìÿëèéèí àâòîìîáèëè “Úåéðàí” èäè. Áåéðÿêëÿ Àéïÿðè
íÿ ãÿäÿð èñðàð åëÿñÿëÿð äÿ “Ìàðàë” àëìûðäû. Áåéðÿê þçö íå÷ÿ èëäè êè,
“Ìàðàë” ñöðöðäö âÿ àòàñûíà äà áó àâòîìîáèëèí ìÿçèééÿòëÿðèíè òÿðèôëÿ-
ìÿêëäÿí éîðóëìóðäó. Àììà äàùà óúóç îëñà äà, ãûâðàã, ÷åâèê “Úåéðàí”
ìàðêàñû Ìÿëèéèí èøèíÿ äàùà ÷îõ éàðàéûðäû. “Ìàðàë” àâòîìîáèëèíè Ôîðä
ôèðìàñûíûí éàðäûìûéëà òèêèëìèø Ýÿíúÿ àâòîìîáèë ôàáðèêè, “Úåéðàí”û Ôèàò
ôèðìàñûíûí èøòèðàêûéëà ãóðóëìóø Ñóìãàéûò ôàáðèêè èñòåùñàë åäèðäè.
Ìÿëèê àâòîìîáèëèíè èøÿ ñàëûá ãàðàæäàí ÷ûõäû, ïóëòëà ãàðàæ ãàïûëàðûíû
áàüëàäû. Ùÿéÿòäÿí ñîëà áóðóëóá Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè ïðîñïåê-
òèíÿ òÿðÿô ñöðäö. Ìÿëèéèí ìÿíçèëè Áàêûíûí Áàéàò ìÿùÿëëÿñèíäÿ èäè.
Ùàíñûñà êèòàáäà îõóìóøäó êè, áèð âàõòëàð áóðà 8-úè êèëîìåòð àäëàíûð-
333
ìûø. ßúÿá ãÿðèáÿ àääûð — íèéÿ 8-úè êèëîëìåòð, ùàðäàí 8-úè êèëîìåòð, éÿ-
íè ùàðäàí ùåñàáëàìàüà áàøëàñàí áóðà ýÿëèá ñÿêêèçèíúè êèëîìåòð ÷ûõûð.
Öìóìèééÿòëÿ, øÿùÿðèí ìöõòÿëèô ìèêðîðàéîíëàðûíà (î âàõò áó ÿúàèá
ñþçö èøëÿäèðìèøëÿð) 1-úè, 2-úè, íÿ áèëèì íå÷ÿíúè ìèêðîðàéîí äåéÿðëÿð-
ìèø. Áóðàëàðäà òèêèëÿí åâëÿðèí ýþðöíöøöíö äÿ Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí (Ìÿ-
ëèê êþùíÿ ñèíåìà àðõèâèíäÿ, õðîíèêàëàðäà ýþðìöøäö îíëàðû). Ìÿëèê øÿ-
ùÿðèí èíäèêè ìÿùÿëëÿëÿðèíèí àäëàðûíû áèð-áèð éàäûíà ñàëäû, ßôøàð, Ãàúàð,
Ãàøãàé, Øàùñåâÿí, Êÿíýÿð, Áàéàíäûð, Áîð÷àëû, Çÿíýÿçóð, Èãäûð. Àììà
íÿ äåéèðñÿí äå Ìÿëèéèí éàøàäûüû Áàéàò ìÿùÿëëÿñè îíóí ýþçöíäÿ áöòöí
áàøãàëàðûíäàí ñÿôàëû èäè. Åëÿ îíóí éàøàäûüû îòóç ìÿðòÿáÿëè áèíàíûí àð-
õàñûíäàí áàøëàíàí Ãàðàéàçû ïàðêû, ïàðêûí è÷èíäÿêè Ó÷àí ñó øÿëàëÿñè
íÿéÿ äåñÿí äÿéÿð.
Ìÿëèê úèá òåëåôîíóíó ÷ûõàðûá Àíêàðàéà, ñîíðà Íéó-Éîðêà, Ìîñêâà-
éà âÿ Òåùðàíà çÿíý åòäè, ÷îõäàí òàíûäûüû âÿ äàèìà èíòåðíåòëÿ ÿëàãÿ
ñàõëàäûüû òåëå æóðíàëèñò äîñòëàðûéëà äàíûøäû. ×îõ ãàáàãúàäàí îíëàðûí ðà-
çûëûüûíû àëìûøäû êè, ÑÍÍ, ÒÐÒ-äÿ, Ìîñêâàíûí “Àâðàñèéà” âÿ Òåùðàíûí
“Èðàíè-íþâ” êàíàëëàðû äà Àçÿðáàéúàíäà êå÷èðèëÿí Íîâðóç áàéðàìûíûí
ýþðöíòöëÿðèíè ìöòëÿã áàøãà ÒÂ-ëÿðäÿí äåéèë, “×àüäàø”äàí àëñûí. Áó
ùÿì “×àüäàø”à éàõøû ðåêëàì èäè, ùÿì äÿ õåéëè ýÿëèð ýÿòèðÿúÿêäè. Î áèðè
êàíàëëàðûí ðÿùáÿðëÿðèíèí áàüðû ÷àòëàéàúàã — Ìÿëèê ýöëöìñöíäö — àéûá
îëñóí — äåéÿ áåëÿ õóäáèí ôèêèðëÿðÿ ýþðÿ þçöíö ìÿçÿììÿò åëÿäè âÿ —
àììà éÿãèí îíëàð äà áèð øåé ôèêèðëÿøèáëÿð — äåéÿ ñàêèòëÿøäè. Àõû î áèðè
ÒÂ-ëÿðäÿ èøëÿéÿíëÿðèí ÷îõóñó äà éöêñÿê ïåøÿêàðäûëàð âÿ îíóí éàõûí
äîñòëàðû èäè.
Õèéàáàíè ïðîñïåêòèíäÿí ×àíàããàëà ìåéäàíûíà ÷ûõäû, áó ìåéäàíäà
óúàëàí Êàìàë Àòàòöðêöí ìþùòÿøÿì ùåéêÿëèíèí éàíûíäàí áóðóëóá Ãà-
ðàãîéóíëóëàð áóëâàðûíà ýèðäè.
Ãàðàãîéóíëóëàð áóëâàðû Áàêûíûí éåääè ÿí ìÿøùóð áóëâàðûíäàí áè-
ðèéäè. Ãàðà øÿùÿð çàâîäëàðû øÿùÿðäÿí êÿíàðà Ö÷ òÿïÿ òÿðÿôëÿðÿ êþ÷ö-
ðöëÿíäÿí ñîíðà Õÿçÿð áóëâàðû Áàéûëäàí Çûüà ãÿäÿð óçàíûðäû âÿ Ýèííå-
ñèí êèòàáûíà äöøìöøäö — áó ñàùèë øÿðèäè äöíéàäà ÿí óçóí áóëâàð èäè.
Úÿôÿð Úàááàðëû ìåéäàíûíäàí Íÿðèìàíîâ ïðîñïåêòèíÿ ãÿäÿð óçàíàí
Ôöçóëè áóëâàðû èñÿ øÿùÿðèí ÿí øûê, äÿáäÿáÿëè áóëâàðû ñàéûëûðäû, ßí áàùàëû
ìÿíçèëëÿð, ÿí øûã îòåëëÿð áóðàäà éåðëÿøèðäè. Ùà÷àíñà Ðåñïóáëèêà ñàðàéû
àäëàíàí Ôöçóëè ñàðàéû äà áóðäà èäè, Äðàì òåàòðû äà, Îïåðà òåàòðûíûí éåíè
áèíàñû äà. Ñàü âÿ ñîë òÿðÿôäÿí øÿùÿðèí ÿí èðè ñèíåìàëàðû “Àéíóð”, “Äà-
ëüà”, Úÿôÿð Úàááàðëû øÿùÿð òåàòðû, ñàéñûç-ùåñàáñûç ñÿðýè ñàëîíëàðû íÿçÿ-
334
ðÿ ÷àðïûðäû. ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ âÿ ßùìÿä áÿé Àüàîüëó êö÷ÿëÿðèíèí
Ôöçóëè áóëâàðûíäà êÿñèøäèéè éåðäÿ áó èêè äîñò ìöòÿôÿêêèðèí ãîøà ùåé-
êÿëè ãîéóëìóøäó.
Ôöçóëè áóëâàðû äà Õÿçÿð áóëâàðû áîéó óçàíàí Õÿçÿð ïðîñïåêòè êèìè
ýåúÿëÿð î ãÿäÿð ýóð ÷ûë ÷ûðàãëû èäè êè, éÿãèí áó èøûã ñåëè ýþéöí éåääè ãà-
òûíäàí, êîñìèê ýÿìèëÿðäÿí äÿ ýþðöëöá ñå÷èëÿðäè.
Ãàðàáàü áóëâàðû ÿêñèíÿ, äàùà ñàêèò âÿ êÿäÿðëè èäè. Áó áóëâàð áîéó
éåðëÿøìèø àíûòëàð îðèæèíàëëûüû èëÿ ñå÷èëèðäè. Ãàðàáàü äþéöøëÿðèíäÿ ùÿëàê
îëìóø íàìÿëóì øÿùèäèí ìÿçàðû öñòöíäÿ éàíàí ÿáÿäè îä — ãÿäèì îúàã-
ëàð øÿêëèíäÿ äöçÿëäèëìèøäè. Õîúàëû ìöñèáÿòèíèí àíûòû — éåðëÿ-éåêñàí îë-
ìóø õàðàáàëûã, éàíûá ãàðàëìûø äàø ãàëàãëàðû, êþñþâëÿðäÿí èáàðÿò èäè âÿ
áó äàøëàðûí, êþñþâëÿðèí àðàñûíäàí òîðïàãäàí äàèìà òöñòö ñöçöëöá ãàë-
õûðäû. Ùÿð ñààòäàí áèð ñÿñëÿíÿí ìóñèãè, Ôèêðÿò ßìèðîâóí Øóð ñèìôîíèê
ìóüàìûíäàí áèð ïàð÷à àíûòûí òÿñèð ýöúöíö áèð àç äà àðòûðûðäû. Äèêó÷àð
ôàúèÿñèíèí àíûòû äà ãåéðè-àäè èäè — ïàð÷àëàíûá éàíìûø ìåòàëëèê äèêó÷àðûí
éàðûãëàðû àðàñûíäà ùÿëàê îëàíëàðûí ñèôÿòëÿðè ùÿêê îëóíìóøäó. Âÿ íÿ-
ùàéÿò áöòöí áó àúû õàòèðÿëÿðèí òÿñÿëëèñè êèìè Ãàðàáàü äÿìèð éîëó âàü-
çàëûíûí ãàðøûñûíäà ìþùòÿøÿì Çÿôÿð Òàüû óúàëûðäû.
Ñîí èëëÿð Áàêûäà ãîéóëìóø ìöõòÿëèô àáèäÿëÿð âÿ àíûò éåðëÿðè àðàñûí-
äà Ìÿëèê ÿí ÷îõ Ãàðàáàü áóëâàðûíäà éåðëÿøÿíëÿðè áÿéÿíèðäè, áèð äÿ
Ìèëëÿò ìåéäàíûíäà óúàëàí Äèðÿíèø àáèäÿñèíè. Áèëÿúÿðè òÿðÿôäÿí 20 Éàí-
âàð ïðîñïåêòèéëÿ øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíÿ òÿðÿô èðÿëèëÿéÿðêÿí Ìèëëÿò ìåéäà-
íûíäà, ùà÷àíñà 11 Ãûçûë Îðäó àáèäÿñèíèí éåðèíäÿ íÿùÿíý áèð òàíêûí àð-
õà òÿðÿôèíè ýþðöðäöí. Òàíê ñàíêè àò êèìè øàùÿ ãàëõìûøäû. Ãàðøû òÿðÿô-
äÿí áàõàíäà èñÿ éàëûí ÿëëÿðèéëÿ áó òàíêà ãàðøû ÷ûõìûø èíñàíëàðûí ýöúöé-
ëÿ òàíêûí ãàáàã òÿðÿôèíèí ùàâàéà ãàëäûðûëäûüûíû ýþðöðäöí. Ìèëëÿò ìåé-
äàíûíäà óúàëäûëìûø Äèðÿíèø àáèäÿñè äÿ, 20 Éàíâàð ïðîñïåêòè áîéó èí-
ñàíëàðûí ùÿëàê îëäóãëàðû íþãòÿëÿðäÿ ÷ÿêèëìèø ãÿðÿíôèë øÿêèëëÿðè äÿ î
óçàã èëëÿðèí ùÿëÿ äÿ éàðàëàðû ãþâð åäÿí ìöñèáÿòèíè éàäà ñàëûðäû.
Àçÿðáàéúàí ñèíåìàñûíäàí Êóêëà òåàòðûíà ãÿäÿð à÷ûëìûø Éåääè ýþ-
çÿë áóëâàðû èñÿ áîé ñàðûäàí ÿí ãûñà, àììà òóðèñòëÿðè ÿí ÷îõ úÿëá åäÿí
áóëâàðëàðäàí èäè. Áóðàäàêû áàùàëû äöêàíëàð, “Éåääè ýþçÿë” ìîä òåàòðû,
ñÿðýè ñàëîíëàðû âÿ ðåñòîðàíëàð ñàíêè áèð— áèðèéëÿ áÿùñÿ ýèðÿðÿê äàùà éà-
ðàøûãëû, äàùà úàçèáÿäàð, äàùà úÿëáåäèúè îëìàüà ÷àëûøûðäû. Àììà áó áóë-
âàðäà òóðèñòëÿðè ÿí ÷îõ úÿëá åäÿí “Éåääè ýþçÿë” ôÿââàðÿëÿðè èäè. Éåääè
èãëèìäÿí éåääè ýþçÿëèí ðÿíýáÿðÿíý ôèãóðëàðû àõøàìëàð èøûã åôôåêòëÿðè
âàñèòÿñèëÿ ñàíêè Ãàðà Ãàðàéåâ ìóñèãèñèíèí ìöøàéÿòèëÿ ðÿãñ åäèðäèëÿð.
335
Òóðèñòëÿð áèð äÿ Áàêûéà ãàéûòìàã ö÷öí ôÿââàðÿëÿðèí ùîâóçóíà ãÿïèê-
ãóðóø àòûðäû. Ãîíàãëàðû úÿëá åäÿí èêèíúè éåð Úÿôÿð Úàááàðëû ìåéäàíûí-
äàêû ãöëëÿ èäè. Êå÷ìèø Ñàáóí÷ó âàüçàëû äÿìèðéîë äóðàüû êèìè èñòòèôàäÿ-
ñèç ãàëàíäàí ñîíðà èíäè áó áèíàäà “Àðøûí ìàë àëàí” Ìÿäÿíèééÿò âÿ
Òèúàðÿò Ìÿðêÿçè à÷ûëìûøäû. Áèíàíûí ãöëëÿäÿêè ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí ùÿð ýöí
ýöíäöç ñààò îí èêè òàìàìäà Öçåéèð ìóñèãèñèíèí ñÿäàëàðû àëòûíäà “Àðøûí
ìàë àëàí” îïåðåòòàñûíûí ðÿíýëè ñàõñûëàðäàí äöçÿëäèëìèø ïåðñîíàæëàðû ÷û-
õûá ìåéäàíà òîïëàøàíëàðà áàø ÿéèðäèëÿð.
Àðàç áóëâàðû Âàùèä Àçÿðáàéúàí ìåéäàíûíäàí áàøëàéûðäû. Ñÿëúóã
ñòàäèîíó (ÿñàñëû äÿéèøäèðèëìèø âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìèø êå÷ìèø ðåñïóáëèêà
ñòàäèîíó) ãàðøûñûíäà ö÷ áþéöê Ñÿëúóã ùþêìäàðûíûí — Ñóëòàí Òîüðóëóí,
Àëï Àðñëàíûí âÿ Ìÿëèê øàùûí àò áåëèíäÿ ùåéêÿëëÿðè óúàëûðäû. Ñòàäèîí ýè-
ðèøèíèí ñàü òÿðÿôèíäÿ Òîôèã Áÿùðàìîâ àäûíà Èäìàí ìóçåéèíäÿ Àçÿð-
áàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí ãûðõäàí àðòûã Îëèìïèéà âÿ äöíéà ÷åìïèîíó ìå-
äàëëàðû, ñàéñûç-ùåñàáñûç ïðèçëÿð íöìàéèø åòäèðèëèðäè. Ìåéäàíûí ãàðøû òÿ-
ðÿôèíäÿ áèð éàíäà “Ñàâàëàí” î áèðè òÿðÿôäÿ “Øàùäàü” îòåëëÿðèíèí ãàðøû-
ñûíäà Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí îí èêè ìÿøùóð äþâëÿò õàäèìèíèí ùåéêÿëëÿðè
ãîéóëìóøäó — Àðàíøàù Úàâàíøèð, Ãûçûë Àðñëàí, Øèðâàíøàù Èáðàùèì,
Úàùàíøàù Àüãîéóíëó, ãàðàãîéóíëó Óçóí Ùÿñÿí, Øàù Èñìàéûë Ñÿôÿâè
áèð òÿðÿôäÿ — Íàäèð øàù ßôøàð, Ãàðàáàüëû Ïÿíàù õàí, Èáðàùèì õàí Úà-
âàíøèð, øÿêèëè Ùàúû ×ÿëÿáè õàí, ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí, ýÿíúÿëè Úàâàä õàí î
áèðè òÿðÿôäÿ. Èêè òÿðÿôèí àðàñûíäàí èñÿ Àðàç áóëâàðû áàøëàíûðäû. Àðàç áóë-
âàðûíäà Ýöíåé âÿ Ãóçåé Àçÿðáàéúàíûí èñòèãëàë ìöáàðèçÿñèíèí àëòû
Îáåëèñêè — Òèêèëè äàøû óúàëäûëìûøäû. 1905-1906 Ñÿòòàðõàí ùÿðÿêàòûíà
ùÿñð îëóíìóø Ìÿøðóòÿ îáåëèñêè, 28 Ìàéûñ — Úöìùóðèééÿò îáåëèñêè,
Õèéàáàíè ùÿðÿêàòûíûí Àçàäûñòàí îáåëèñêè, 1945-úè èë 21 Àçÿð îáåëèñêè,
1991-úè èë Ãöçåé Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèê îáåëèñêè âÿ Õóäàôÿðèí-
Ãîâóøìà îáåëèñêè.
Éåääèíúè ìÿøùóð áóëâàð Àøûãëàð áóëâàðû èäè êè. Ìÿëèê àâòîñóíäà
ùÿìèí áóëâàðûí ýèðÿúÿéèíÿ éàõûíëàøûðäû. Ùÿð ñÿùÿð èøÿ ýåäÿíäÿ àâòî-
ñóíó áóðàäà ÿéëÿéèð, áóëâàðäà éàðûì ñààò ïèéàäà ýÿçÿðäè. Ùà÷àíñà Åð-
ìÿíèêÿíä áóëâàðû àäëàíàí áó áóëâàðûí ýèðÿúÿéèíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ ùÿñð
îëóíìóø àáèäÿ ãîéóëìóøäó. Äàùà äîüðóñó ßëÿñýÿðèí: ×ÿðøÿíáÿ
ýöíöíäÿ ÷åøìÿ áàøûíäà ýþçöì áèð àëàýþç õàíûìà äöøäö ìèñðàëàðûíûí
ìîòèâèéëÿ äöçÿëäèëìèøäè áó àáèäÿ. Áèð ÷åøìÿ ãóðóëìóøäó, ÷åøìÿ áà-
øûíäà Àøûã ßëÿñýÿðèí âÿ îíóí ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö ðàñò ýÿëäèéè àëà ýþç õà-
íûìûí ñóðÿòëÿðè éàðàäûëìûø, î ìÿøùóð ãîøìàíûí áÿíäëÿðè ùÿêê îëóí-
336
ìóøäó. Ìÿëèê Àøûãëàð áóëâàðû áîéó èðÿëèëÿäèêúÿ áóëàãëàðûí öñòöíäÿ
óøàãëûãäàí ÿçáÿð áèëäèéè ìèñðàëàðû ùÿâÿñëÿ áèð äÿ îõóéóðäó. Ãóðáàíû
äåð:êþíëöì áóíäàí ñàéðûäû, Íÿ åòìèøÿì, éàðûì ìÿíäÿí àéðûäû, Àéðûëûã-
ìû ÷ÿêìèø áîéíó ÿéðèäèð, Ùå÷ éåðäÿ ýþðìÿäèì äöç áÿíþâøÿíè.
Ãàðàúàîüëàí, ÷îõ àüëàäûì, ýöëìÿäèì, Àðàäûì, äÿðäèìÿ äÿðìàí
áóëìàäûì, Áóíúà ýöíäöð áèð ìèííÿòÿ ýÿëìÿäèì, Êÿðÿì åéëÿ ìÿùçóí
ýþíäÿðìÿ ìÿíè.
Äàüëàðûí ãàðûíäàí áÿéàçäûð ñèíÿí, Öñòöíÿ éûõûëûá þëÿñèì ýÿëèð.
Äóìàí, ýÿë ýåò áó äàüëàðäàí, Äàüëàð áàøû áàð åéëÿñèí, Íÿ ýþçëÿðèì
ñÿíè ýþðñöí, íÿ êþíëöì ãóáàð åéëÿñèí.
Àøûã Ãàðàáàüëûäû, Õàëûí ãàðà áàüëûäû, Íÿ ýåäÿí âàð, íÿ ýÿëÿí Éîë-
ëàð ãàðà áàüëûäû.
Áåëèìèçäÿ ãûëûíúûìûç êèðìàíè, Äàøû äÿëÿð ìèçðàüûíûí äÿìðÿíè. Ùàã-
ãûìûçäà äþâëÿò âåðìèø ôÿðìàíû, Ôÿðìàí ïàäèøàùûí, äàüëàð áèçèìäèð.
Ìÿëåéêÿ áîéëóäó, øèðèí ëÿùúÿëè, ßçÿëäÿí òàìàøà îëàí áó äöíéà.
Ãîúà úàäóýÿðäè, àëäàäàð ñÿíè, Úàâàíëûã äîíóíäà ãàëàí áó äöíéà.
Þëöì ùàãäû, ÷ûõìàã îëìàç ÿìèðäÿí Èïÿê òîðà ùÿëãÿ ñàëìà äÿìèð-
äÿí, Àéäû, ýöíäö ýÿëèá êå÷ÿð þìöðäÿí, Òÿëÿñèðèê, ýþðÿí éàçà íÿ ãàëäû.
Áèð ýöí þëñÿì ùàìû äåéÿð éàçûãäûð, Úàíû éàíàí éà áèð îëàð, éà èêè.
Éàðûí áàü÷àñûíäà ýöëëÿð à÷ûëìûø, Äÿðñÿì þëäöðÿðëÿð, äÿðìÿñÿì þëëÿì...
Ýöí èêèíäè, àõøàì îëóð, Ýþð êè, áàøà íÿëÿð ýÿëèð, Âåéñÿë ýåäÿð, àäû
ãàëàð, Äîñòëàð ìÿíè õàòûðëàñûí.
Ùÿð àøûüûí þç ÷åøìÿñè âàðäû âÿ ùÿðÿñèíèí öñòöíäÿ îíóí ñþçëÿðè
ùÿêê îëóíìóøäó: Àøûã Ãóðáàíè, Àááàñ Òóôàðãàíëû, Ïèð Ñóëòàí Àáäàë,
Ñàðû Àøûã, Ãàðàúàîüëàí, Äàäàëîüëó, ßìðàù, Àøûã Àëû, Àøûã Áÿñòè, Ìîë-
ëà Úóìà, Àøûã Âåéñÿë...
Ìÿëèê äöøöíäö êè, íÿ éàõøû áó äÿðä, íèñêèë, ãÿì — àøûã ãîøìàëàðûí-
äà, ýÿðàéëûëàðäà, áàéàòûëàðäà, Ôöçóëè ãÿçÿëëÿðèíäÿ, íå÷ÿ-íå÷ÿ ÿñêè øàè-
ðèí éàíûãëû øåèðëÿðèíäÿ, Ñåýàùûí, Øöøòÿðèí, Ùóìàéóíóí ùöçíöíäÿ ÿáÿäè
ùÿêê îëóíóá ãàëûá. ×öíêè þç þìðöí äÿ, õàëãûíûí ýöíö-ýöçÿðàíû äà íÿ
ãÿäÿð ãàéüûñûç êå÷èð-êå÷ñèí, èíñàíûí áÿçÿí ãöññÿéÿ, êÿäÿðÿ, ùÿñðÿòÿ
äÿ åùòèéàúû îëóð. Áÿëêÿ èíäè, áèçèì áöòöí àüðû-àúûëàðûìûç þòÿíëÿðäÿ ãàë-
äûüûíäàí ãÿëáëÿðè ñàðñûäàí ÿäÿáèééàò äà éàðàíà áèëìèð. Áèð-áèðèíäÿí
íÿôèñ êèòàá íÿøðëÿðè, áèð-áèðèíäÿí ïàðëàã àéëûãëàð, ùÿôòÿëèêëÿð... Àììà
èíñàíûí êþíëöíö òèòðÿäÿí ÿñÿðÿ íÿ éàçûã êè, ðàñò ýÿëìèðñÿí. Áÿëêÿ áó äà
ôèðàâàíëûüûìûçûí áÿäÿëè, ÿâÿçèäèð. Êèì áèëèð?
337
 Àäÿòè öçðÿ ùÿð áóëàãäàí áèð ãóðòóì è÷èá àâòîìîáèëèíÿ ãàéûòäû,
Àøûãëàð áóëâàðûíäàí Ôèðóäèí Èáðàùèìè êö÷ÿñèíÿ áóðóëäó, Ìèðçÿ Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùåéêÿëèíèí, Ãà÷àã Íÿáè Èäìàí ñàðàéûíûí, Øåéõ Øà-
ìèë áàüûíûí éàíûíäàí þòöá Ýÿíúÿ ìåéäàíûíà ÷ûõäû. Áóðàäà 20-úè èëèí
Ýÿíúÿ öñéàíûíà ùÿñð îëóíìóø àáèäÿ óúàëûðäû.
Ñÿìÿä Âóðüóí áàüûíûí äöç ãÿíøÿðèíäÿ — Áöëáöë áàüûíäà áþéöê
ñÿíÿòêàðûí ùåéêÿëè óúàëäûëìûøäû âÿ öçáÿöç äóðàí áó èêè ùåéêÿë — øàèðèí
âÿ ìöüÿííèíèí ùåéêÿëëÿðè — ñàíêè áèð-áèðèíè ñàëàìëàéûðäû.
Ãàðøûñûíäà ßëèàüà Øûõëûíûí âÿ Ñÿìÿä áÿé Ìåùìàíäàðëûíûí ãîøà ùåé-
êÿëëÿðè óúàëäûëìûø Ùÿðá Àêàäåìèéàñûíûí éàíûíäàí Ôöçóëè áóëâàðûíà ÷ûõäû.
Ôöçóëè áóëâàðûíäà Îïåðà òåàòðûíûí éåíè áèíàñûíà íÿçÿð ñàëäû. Îïåðà-
íûí ôàñàäûíäà éåääè èðè ïÿíúÿðÿäÿ éåääè ðÿíýáÿðÿíý âèòðàæ ÷ÿêèëìèøäè.
“Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Øàù Èñìàéûë”, “Àøûã Ãÿðèá”, “Êîðîüëó” îïåðàëà-
ðûíà, “Ãûç ãàëàñû”, “Éåääè ýþçÿë”, “Ìèí áèð ýåúÿ” áàëåòëÿðèíÿ ùÿñð
îëóíìóø ÿëâàí âèòðàæëàð ýåúÿëÿð äàùà úàçèáÿäàð ýþðöíöðäö. Ìåìàð âÿ
ðÿññàì áó âèòðàæëàðû, òåàòðûí ãàðøûñûíäàêû èðè ùîâóçó åëÿ éåðëÿøäèðìèøäè-
ëÿð êè, ðÿíýëè — øöøÿ øÿêèëëÿð ãàðøûäàêû ùîâóçäà äà ÿêñ îëóíóðäó.
Ìÿëèê ßáöëôÿç Åë÷èáÿé ïðîñïåêòèíÿ ÷ûõäû, Äóðíàëàð ïàðêûíûí éà-
íûíäàí êå÷äè. Äóðíàëàð ïàðêûíäà Âàãèô âÿ Âèäàäèíèí áèðýÿ ùåéêÿëëÿðè
ñàíêè óçàãëàðà ó÷óá ýåäÿí äóðíà ãàòàðûíûí ñåéðèíÿ äàëìûøäû.
Ñÿôÿâèëÿð ïðîñïåêòèíÿ ÷ûõäû, Ãûçûëáàøëàð ìåéäàíûíäàí êå÷äè, Øÿ-
ùèäëÿð äàüû èñòèãàìÿòèíäÿ èðÿëèëÿäè.
Äàüûí 20 Éàíâàð, Ãàðàáàü øÿùèäëÿðè âÿ 1918-úè èë ìàðò ãóðáàíëàðû
úÿðýÿëÿðèíäÿí àøàüûäà éåðëÿøÿí Øÿùèäëÿð ìóçåéèíèí åêñïîíàòëàðû, øÿ-
êèëëÿðè, ôîòîëàðû, ñÿíÿäëÿðè ÕÕ ÿñðäÿ õàëãûí áàøûíà ýÿòèðÿëÿí áöòöí ìö-
ñèáÿòëÿðè ÿêñ åòäèðèðäè. 1905, 1918-úè èë ìàðò, 1920-úè èë àïðåë, 1921 Õè-
éàáàíè ùÿðÿêàòûíûí òàð-ìàð åäèëìÿñè, 1937, 1946-úû èë 21 Àçÿð, 1990-úû
èë — Ãàðà éàíâàð, Áàãàíèñ Àéðûì, Ãóêàðê, Õîúàëû ôàúèÿëÿðè...
Àíà Éàñà êö÷ÿñèíäÿí áó ìóçåéÿ ãàëõàí ïèëëÿêÿíëÿðûí èêè òÿðÿôèí-
äÿ, à÷ûã ùàâàäà — òåððîð÷ó úèíàéÿòëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè — ìóñèãè÷è Ðàôèã
Áàáàéåâ ùÿëàê îëäóüó ìåòðî âàãîíóíóí, Ñóìãàéûò éîëóíäà àëèìëÿðèí
òàíê òûðòûëëàðû àëòûíäà ÿçèëìèø “Æèãóëè”ñèíèí, Ãàíëû éàíâàðäà ýöëëÿáàðàí
åäèëìèø Òÿúèëè éàðäûì ìàøûíûíûí, Éåâëàõ éîëóíäà ïàðòëàäûëìûø ñÿðíèøèí
àâòîáóñóíóí ãàëûãëàðû íöìàéèø åòäèðèëèðäè.
Ìÿëèê Øÿùèäëÿð äàüûíûí éóõàðû ýèðèøèíäÿí éîõóøëà èø éåðèíÿ ÷àòäû,
àâòîñóíóí à÷àðëàðûíû ãàðàæ õèäìÿò÷èñèíÿ òàïøûðäû, àâòîìîáèëè è÷ÿðè ñà-
ëàúàãäû.
338
 Ùÿëÿ õåéëè âàõòû âàðäû. Éåíèúÿ óúàëäûëìûø âÿ áöòöí Éàõûí Øÿðãäÿ
ÿí óúà ãöëëÿ ñàéûëàí ÒÂ ãöëëÿñèíèí àøûðû ñöðÿòëè ëèôòèéëÿ éóõàðû ãàëõûá
“Áóëóä” ðåñòîðàíûíà äàõèë îëäó.
“Áóëóä” ðåñòîðàíû ãöëëÿíèí ÿí öñò ãàòûíäà éåðëÿøèðäè âÿ àðàìëà ùÿð-
ëÿíèðäè — éàðûì ñààò ÿðçèíäÿ Áàêûíûí âÿ áöòöí ÿòðàôëàðûí ìÿíçÿðÿñèíè
ñåéð åäÿ áèëÿðäèí. “Áóëóä” ðåñòîðàíûíäàí äà éóõàðû “Áóëóäöñòö” êàôåñè
âàðäû, àììà î à÷ûã ùàâàäà èäè, ùÿëÿ áó èëûã ìàðò ýöíöíäÿ îðàäà îòóð-
ìàã îëìàçäû.
Ðåñòîðàí þç îõó ÿòðàôûíäà äþâð åòäèêúÿ Ìÿëèê ñÿùÿð éåìÿéèíè éå-
éèð, ÿòèðëè Àñòàðà ÷àéû è÷èð âÿ ùÿð ýöí ñåéð åòäèéè äîüìà øÿùÿðèíÿ áàõ-
äûãúà áàõûðäû.
ßââÿëúÿ ìöøòÿðè ýþçöéëÿ Àçàäëûã ìåéäàíûíà áàõäû. Áèð íå÷ÿ òåëå-
êàìåðà áó ýöí îðäà ãóðóëìóøäó.
Êå÷ìèøëÿðäÿ Ùþêöìÿò åâè àäëàíàí áèíà èíäè Îäëàð ñàðàéû àäëàíûð-
äû. Ñàðàéûí äþðä ãöëëÿñèíèí öñòöíäÿ äþðä òÿðÿôäÿí îí àëòû äàèìè ìÿøÿë
éàíûðäû — áó ìÿøÿëëÿð Ãöçåé âÿ Ýöíåé Àçÿðáàéúàíûí îí àëòû òàðèõè ÿðàçè-
ñèíè, âàõòèëÿ õàíëûãëàð àäëàíàí ÿðàçèëÿðè òÿìñèë åäèðäè — ñàü úèíàùäà Áàêû,
Ýÿíúÿ, Ãàðàáàü, Øèðâàí, Øÿêè, Íàõ÷ûâàí, Ëÿíêÿðàí âÿ Ãóáà, ñîë úèíàùäà
Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Çÿíúàí, Ìàðàüà, Óðìèéà, Ãàðàäàü, Ìàêó âÿ Õîé.
Øÿùèäëÿð äàüûíûí öñòöíäÿ äÿ (äåéèëÿíÿ ýþðÿ áèð âàõòëàð áóðàäà Êè-
ðîâ àäëû áèð èíãèëàá÷ûíûí àáèäÿñè âàðìûø) ö÷ ìÿøÿë — Áàêûíûí ðÿìçè —
øþëÿëÿíèðäè.
“Áóëóä” ðåñòîðàíû àðàìëà ùÿðëÿíäèêúÿ Ìÿëèê øÿùÿðèí áåø ýèðèøèíäÿ
äÿ éàíàí ö÷ëö ìÿøÿëëÿðè ýþðÿ áèëèðäè. Áàëàõàíû âÿ Ñóðàõàíû øîñåëÿðèíèí
êÿñèøäèéè éåðäÿ, Õûðäàëàí øîññåñèíäÿ — Ñóëó òÿïÿäÿ, Ëÿíêÿðàí øîñåñèí-
äÿ — Ãàðàäàüäà, Ñàùèë éîëóíäà — Òöðêàíäà, áèð äÿ äÿíèçäÿ, Áþéöê Çè-
ðÿ âÿ Êè÷èê Çèðÿ àäàëàðûíûí àðàñûíäàêû ùà÷àíñà Ìàêàðîâ áàíêàñû àäëà-
íàí ãàëäûðûìäà. Õÿçÿðèí ñÿòùè éåíèäÿí áèð ãÿäÿð àøàüû äöøÿíäÿí ñîíðà
áó ãàëäûðûì äà, Ñÿáàéèëèí ãàëûãëàðû äà öçÿ ÷ûõìûøäû âÿ Ö÷÷ûðàüûí áèðèíè
äÿ áó ãàëäûðûìäà — øÿùÿðèí äÿíèç ãàïûñûíäà ãóðìóøäóëàð.
“Áóëóä” ùÿðëÿíèá åëÿ áèð áàõûø íþãòÿñèíÿ ÷àòìûøäû êè, èíäè Íÿðýèç
àäàñû îâóú è÷è êèìè ýþðöíöðäö. Ìÿëèê õàòûðëàäû êè, áèð âàõò áó àäàíûí àäû
ùàããûíäà ãûçüûí ìöáàùèñÿëÿð îëìóøäó. Íàðýèí àäûíû äÿéèøÿíäÿ àäàíûí
êå÷ìèø àäûíà — Áþéöê Çèðÿéÿ åòèðàç îëóíäó, Õÿçÿðäÿ áèð íå÷ÿ Çèðÿ àäëû
àäà âàð, ÷àø-áàø äöøÿúÿê — äåäèëÿð. Ñîíðà êèìñÿ õàòûðëàäû êè, èíäè ÷îõ-
äàí óíóäóëìóø Àíàð àäëû áèð éàçû÷ûíûí ùåêàéÿñèíäÿ áó àäà Íÿðýèç àä-
ëàíûð. (Áó Àíàð äåéèëÿíÿ ýþðÿ î âàõò ìþâúóä îëàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí
339
ñÿäðè îëóá, ñîíðà þìðöíöí àõûðûíàäÿê Ñóðàõàíû — ßçèçáÿéîâ àâòîáó-
ñóíäà êîíäóêòîð èøëÿéèá).
Íÿ èñÿ áó àä ãÿáóë îëóíäó, ùÿì êþùíÿ Íàðýèí àäûíà éàõûí èäè, ùÿì
äÿ áóðäà ùÿð èë ×è÷ÿê áàéðàìëàðû êå÷èðèëèðäèéèíÿ ýþðÿ. Èíäè Íÿðýèç àäàñû
Õÿçÿð ùþâçÿñèíèí ÿí ìÿøùóð äèíúÿðëèê âÿ ÿéëÿíúÿ éåðè èäè. Áóíà äà
âàõòèëÿ åòèðàçëàð îëìóøäó. Áó àäàíûí ôàúèÿâè êå÷ìèøè âàð, ñîâåò äþíÿ-
ìèíäÿ íÿ ãÿäÿð ýöíàùñûç èíñàíû áóðàäà ýöëëÿëÿéèá äÿíèçÿ àòûáëàð —
äåéèðäèëÿð. Âÿ ìÿùç åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ áó àäàäà ðåïðåññèéà ãóðáàíëàðû-
íà àáèäÿ óúàëäûëûá. Áó ìöääÿàéà ãàðøû äà äÿëèë ýÿòèðèðäèëÿð êè, ùÿìèí
èíñàíëàð åëÿ áó àðçóëàðûíà ýþðÿ — ìèëëÿòè àçàä, õîøáÿõò, øàä ýþðìÿê èñ-
òÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ãóðáàí ýåäèáëÿð. Áó ýöíöí èíñàíëàðû óøàãëàð âÿ áþ-
éöêëÿð — áóðàäà õîø èñòèðàùÿò åäÿúÿê, ÿéëÿíÿúÿê, ñåâèíÿúÿêëÿðñÿ, åëÿ
áó äà ãóðáàí ýåòìèøëÿðèí ðóùóíó øàä åäÿúÿê. Ùÿð íÿéñÿ òÿêëèô ãÿáóë
îëóíäó âÿ èíäè áóðàäàêû óøàãëàð âÿ áþéöêëÿð÷öí ÿéëÿíúÿ éåðëÿðèíÿ ýÿ-
ìèëÿðëÿ, êàòåðëÿðëÿ, õöñóñèéëÿ éàç âÿ éàé àéëàðûíûí áàçàð ýöíëÿðèíäÿ
ìèíëÿðëÿ èíñàí ýÿëèðäè. Àäàíûí ÿí óúà íþãòÿñèíäÿ Øåéòàí-÷àðõû — Êàðó-
ñåë î ãÿäÿð áþéöê èäè êè, ùÿòòà Õÿçÿð áóëâàðûíäàí, Áàéûëäàí, Çûüäàí âÿ
ÿëáÿòòÿ áàõ áóðäàí — “Áóëóä” ðåñòîðàíûíäàí àéäûíúà ýþðöíöðäö. Øåé-
òàí ÷àðõû ýþé ãóðøàüûíûí éåääè ðÿíýèíäÿ èäè âÿ øÿùÿðäÿí áàõàíäà éàðûñû
àäàíûí î òÿðÿôèíäÿ ãàëäûüûíà ýþðÿ áó òÿðÿôäÿí äîüðóäàí äà éåääè ðÿíýëè
ýþé ÿéðèñèíè õàòûðëàäûðäû. ×àðõäà ÿéëÿíÿíëÿð ùöíäöðÿ ãàëõäûãúà áöòöí
àäà, äÿíèç, óçàã øÿùÿð àéäûí ýþðöíöðäö. Áó íþãòÿäÿí àäàíûí äöç éå-
ðèíäÿ ÿëâàí ýöë-÷è÷ÿêäÿí äöçÿëäèëìèø Àçÿðáàéúàí õÿðèòÿñè äàùà ãÿ-
øÿíý ýþðöíöðäö.
“Ìèí áèð ýåúÿ”, “Þìÿð Õÿééàì”, “Áÿùëóë Äàíÿíäÿ” ÿéëÿíúÿ
ìÿðêÿçëÿðè ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ìàðàãëû ïðîãðàìëàð, êîíñåðòëÿð òÿãäèì åäèðäè.
“Âÿòÿýÿ” ðåñòîðàíûíäà éàëíûç Õÿçÿðèí âÿ Êöðöí áàëûãëàðû äåéèë, äöí-
éàíûí ùÿð éåðèíäÿí ýÿòèðèëÿí îêåàí, äÿíèç, ýþë âÿ äàü ÷àéëàðûíûí íå-
ìÿòëÿðèíè äàäìàã îëàðäû.
Ìàòÿì ýöíëÿðèíäÿ òÿáèè êè, àäàäà áöòöí ÿéëÿíúÿ éåðëÿðè ãàïàíûðäû.
Áóðà ýÿëÿí ìöõòÿëèô ùåéÿòëÿð Ðåïðåññèéà ãóðáàíëàðû àáèäÿñè þíöíÿ ÿê-
ëèëëÿð ãîéóð, àíìà äóðóøóíäà äóðóð âÿ àäàíûí äþðä òÿðÿôèíäÿí äÿíèçÿ
÷è÷ÿêëÿð ñÿïèðäèëÿð.
Àäàéà øÿùÿðäÿí àäè ýöíëÿðäÿ èêè ñààòäàí áèð, áàçàð ýöíëÿðè ùÿð ñààò
éîëà äöøÿí äÿíèç òðàìâàéëàðûéëà ýåòìÿê îëàðäû. “Ãûçûë áàëûã”, “Àü áà-
ëûã”, “Àëà áàëûã”, “Øàùìàéà”, “Ñàçàí” àäëû äÿíèç òðàìâàéëàðû, òàêñè-
êàòåðëÿð, ìàòîðëó, éåëêÿíëè âÿ àâàðëû êèðàéÿ ãàéûãëàð øÿùÿðäÿí àäàéà,
340
àäàäàí øÿùÿðÿ øöòöéöðäö. ßëáÿòòÿ øÿõñè éàõòàëàðû — òÿêíÿëÿðè îëàíëàð äà
èñòÿäèêëÿðè âàõò àäàéà ýÿëÿ áèëÿðäèëÿð, àììà êöëÿêëè ùàâàëàðäà áóíà èúà-
çÿ âåðèëìèðäè. Øÿõñè òÿêíÿëÿð Áàéûë áóðíóíäà éàõò-êëóáóí êþðïöëÿðèíäÿ
ëþâáÿð ñàëìûøäû. Áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè, ÿëâàí âÿ ýþé÷ÿê òÿêíÿëÿð ýöë áàü-
÷àñûíû õàòûðëàäûðäû. Àììà áó ñÿìòèí ÿí éàðàøûãëû íÿùÿíý ýÿìèñè — ö÷ àü
éåëêÿíëè ãÿäèì öñëóáäà äöçÿëäèëìèø ýÿìè-îòåë èäè. Àäû äà åëÿ “Éåëêÿí”
èäè. Ãàïàëû éåðëÿðèíäÿ âÿ ýþéÿðòèñèíäÿ éàé âÿ ãûø ðåñòîðàíëàðû èøëÿéèðäè.
“Áóëóä” áèð ãÿäÿð äÿ ùÿðëÿíìèø âÿ èíäè Áàéûë éöêñÿêëèéè àéäûí ýþ-
ðöíöðäö. Áó éöêñÿêëèéèí ÿí óúà éåðèíäÿ ìþùòÿøÿì ×ÿíëèáåë ãàëà-îòåëè
éåðëÿøèðäè. Ãàëàíûí äàìûíäà øÿùÿðèí âÿ äÿíèçèí ùÿð éåðèíäÿí ýþðöíÿí
áèð ùåéêÿë óúàëûðäû — Ãûð àòûí áåëèíäÿ Êîðîüëó ùåéêÿëè.
Éàëíûç Íÿðýèç àäàñûíà äåéèë, Õÿçÿðèí áàøãà àäàëàðûíà (îíëàðûí ÷î-
õóíäà äèíúÿðëèêëÿð, ÷èìÿðëèêëÿð âÿ äÿíèç ùàâàñû ìöàëèúÿñèíÿ ìþùòàú
îëàíëàð ö÷öí õÿñòÿëÿð åâëÿðè ãóðóëìóøäó) øÿùÿðèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿí
ýåòìÿê îëàðäû. Ùÿòòà áÿçè íèñáÿòÿí èðè âàïóðëàð Áàêûäàí ÷ûõûá Ñàëéàíà
ãÿäÿð ýÿëèð, îðàäàí Êöð áîéó Éåâëàõàäÿê éà äà Àðàç áîéó öçöðäöëÿð.
Áó äà òöðèñòëÿðèí ñåâäèêëÿðè ìàðøðóòëàðäàí èäè. Õÿçÿðäÿ öçÿí èðè Àçÿð-
áàéúàí ýÿìèëÿðè “Äÿäÿ Ãîðãóä”, “Íèçàìè” Ùÿøòÿðõàíà, ßíçÿëèéÿ, Ìà-
ùà÷ãàëàéà, Ãàçàõûñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàíà ýåäèá ýÿëèðäèëÿð. Àäè ñÿðíèøèí
äàøûéàí éàõóä òóðèçì êðóèçëÿðèíÿ ÷ûõàí ýÿìèëÿð Áàêû äÿíèç ëèìàíûíäàí
ýåäèá-ýÿëèðäèñÿ, äÿíèç òðàìâàéëàðû äàùà ÷îõ éà Áàéûë áóðíóíäàí, éà äà
áóëâàðäàêû Õÿçÿð ìóçåé — àêâàðèóìóí êþðïöñöíäÿí éîëà ÷ûõûðäû. Èñòè-
ôàäÿäÿí ÷ûõìûø áþéöê øåëô-ãàçìà ãóðüóëàðûíäàí áèðè áóðà ýÿòèðèëèá ñà-
ùèëÿ áÿíä åäèëìèøäè âÿ ãóðüóíóí ìöõòÿëèô ìÿðòÿáÿëÿðèíäÿ Õÿçÿð ìó-
çåéèíèí òàðèõ, ýÿìè÷èëèê, áàëûã÷ûëûã, íåôò áþëìÿëÿðè, ñóéóí àëòûíäà —
äèâàðëàðû ñóêå÷ìÿç ãàëûí øöøÿëè ñàëîíëàðäà àêâàðèóì éåðëÿøäèðèëìèøäè.
“Áóëóä” ùÿðëÿíèá áàõûø íþãòÿñèíè êå÷ìèø Èëè÷ áóõòàñû àäëàíàí ÿðà-
çèéÿ òóøëàìûøäû. Íåôò÷èëÿðèí ÷îõäàí òÿðê åòäèêëÿðè áó èðè ÿðàçèíè èíäè
àìåðèêàëûëàðûí ãóðäóãëàðû “Äèñíåé íàüûë äöíéàñû” òóòìóøäó. Äèñíåé
øèðêÿòèéëÿ óçóí äàíûøûãëàð âÿ ìöÿééÿí ìàääè ýöçÿøòëÿðèí ùåñàáûíà áó
éåðèí àäû ìÿùç Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ ãÿáóë åäèëäè: Äèñíåéëàíä éà
Äèñíåéóîðä éîõ — Äèñíåé íàüûë äöíéàñû. Ìÿøùóð Äèñíåé ïåðñîíàæëàðûé-
ëà áèð ñûðàäà Úûðòäàíûí, Äèâëÿðèí, Ïÿðèëÿðèí, Êöïÿýèðÿí ãàðûëàðûí, ñåùð-
áàç äÿðâèøëÿðèí, Ýöëÿíäÿ àüçûíäàí ýöë òþêöëÿí Ýöë Ãÿù-ãÿù õàíûìûí,
Îâ÷ó Ïèðèìèí, Àðìóäàí áÿéèí, Ãàðàãàøûí, Ýþé÷ÿê Ôàòìàíûí äà ìÿçÿ-
ëè ôèãóðëàðû åëåêòðîí èäàðÿåòìÿëÿð âàñèòÿñèëÿ éöç úöð îéóí ÷ûõàðûá óøàã-
ëàðûí ñîíñóç ñåâèíúèíÿ áàèñ îëóðäó.
341
 Áóðäàí Ãîðãóä äàüûíà êàíàò éîëó ÷ÿêèëìèøäè. Ãîðãóä äàüûíûí øÿ-
ùÿðÿ áàõàí éàìàúûíäà Ãûçûë ÷àäûðäà ðåñòîðàí, àëà÷ûã, äÿéÿ, ìóõóðó
øÿêëèíäÿ è÷è êîìôîðòëó îòàãëàðäà èñÿ Ãîðãóä îòåëèíèí àéðû-àéðû íþìðÿ-
ëÿðè éåðëÿøèðäè. Äàüûí Øûõ ÷èìÿðëèéèíÿ áàõàí ñÿìòèíäÿ Àü ×àäûðäà äàñ-
òàí òåàòðû âÿ éåíÿ äÿ àëà÷ûã — îäàëàð âàðäû. Î òÿðÿôäÿêè áþéöê Òÿïÿýþç
ìàüàðàñû äà ÷îúóãëàðûí ñåâèìëè ÿéëÿíúÿ éåðëÿðèíäÿí èäè. Áóðàäà åëåê-
òðîí úèùàçëàðëà èäàðÿ îëóíàí íÿùÿíý Òÿïÿýþç ôèãóðóíó ýþðÿíäÿ óøàã-
ëàð àçàúûã âàùèìÿëÿíèð, ñîíðà Òÿïÿýþçöí ÷ûõàðäûüû îéóíëàðäàí ùÿçç
àëûá äîéóíúà ýöëöøöðäöëÿð.
“Áóëóä” ùÿðÿêÿò åòäèêúÿ Ãîðãóä äàüûíûí çèðâÿñè äàùà àéäûí
ýþðöíöðäö. Áó çèðâÿäÿ óúàëàí íÿùÿíý Äÿäÿ Ãîðãóä àáèäÿëÿð êîì-
ïëåêñèíèí ñèëóåòëÿðè àéäûí ñå÷èëèðäè. Äÿäÿ Ãîðãóä êîìïëåêñè áåø àéðû
ùåéêÿë-ñöcåòäÿí èáàðÿò èäè. Ãîïóçëó Äÿäÿ Ãîðãóä þçö, éàüûëàðû àò áå-
ëèíäÿ çÿáóí åäÿí Ñàëóð Ãàçàí, Ãûðõ èíúÿ áåëëè ãûçëà Áóðëà õàòóí, áàü-
ëàíäûüû áþéöê àüàúû êþêëö-êþìÿúëè éåðèíäÿí ÷ûõàðàí Ãàðàúà ÷îáàí âÿ
Áåéðÿêëÿ Áàíó÷è÷ÿê.
“Áóëóä” ùÿðëÿíèð âÿ Ìÿëèê áóðäàí ýþðÿ áèëìÿäèéè, àììà ãàðûø-ãàðûø
ýÿçäèéè éåðëÿðè õÿéàëûíäà úàíëàíäûðûðäû. Ñÿíýÿ÷àëäàí ÷ûõàí äÿíèç òðàì-
âàéëàðû Ãàðàäàü, Øûõ ÷èìÿðëèéè, Áèáè-ùåéáÿò, Áàéûë âÿ øÿùÿðèí ìÿðêÿ-
çèíäÿêè äóðàãëàðäàí êå÷ÿðÿê ßùìÿäëè, Ýöíÿøëè, Çûü, Ùþâñàí, Òöðêàí-
äàí þòöá ñîí äàéàíàúàãëàðûíà Øàù äèëèíäÿêè 100-úö áóðóüà ÷àòûðäûëàð.
Óçóí èëëÿð èñòèôàäÿñèç ãàëìûø Éöçöíúö áóðóã äà òóðèñòëÿð ö÷öí ýþðìÿëè
éåðëÿðäÿí áèðè èäè. Ëèôòëÿ éà ïèëëÿêÿíëÿ áóðóüóí òÿïÿñèíÿ ãàëõàí òóðèñò-
ëÿð äÿíèç äóðáèíëÿðè âàñèòÿñèëÿ áöòöí Àáøåðîíó ñåéð åäÿ áèëÿðäèëÿð. Éà-
õûí âàõòëàðäà äÿíèç òðàìâàéëàðû Øàù äèëèíè äÿ áóðóëóá ãöçåé Àáøåðîí
ãÿñÿáÿëÿðèíÿ, îðàäàí Úîðàò áàüëàðûíà âÿ Ñóìãàéûòà ãÿäÿð èøëÿéÿúÿêäè.
Ìÿëèê Ëþêáàòàíûí, ×åèëäàüûí âóëêàíëàðûíû òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûð-
äû, òÿñÿââöðöíäÿúÿ äàùà óçàãëàðà — Úåéðàíáàòàí ãîðóüóíà ÷àòäû. Áèëèð-
äè êè, áó áàéðàì ýöíö îðàäà õöñóñè àéðûëìûø éåðëÿðäÿ ïèêíèêëÿð — ÷þë÷ö
ìÿúëèñëÿðè ãóðóëàúàã, Þçöí áèøèð, þçöí éå ýóøÿëÿðèíäÿ ìàíãàëëàðäàí
ãàëõàí òöñòö, òÿíäèðëÿðäÿ éàïûëàí ÷þðÿêëÿð, êàáàá èéè, ÷àë-÷àüûð...
— Áóðíóíà êàáàá èéè äÿéìÿñèí — äåéÿ Ìÿëèê þç-þçöíö õÿéàëëàð
àëÿìèíäÿí àéûðäû — ïåíäèð-÷þðÿéèíè éå, âàõòà àç ãàëûá. “Áóëóä” îíóí
áàõûøëàðûíû øÿùÿð ìÿùÿëÿëÿðèíäÿí áèð-áèð êå÷èðèðäè. Óçàãäàí þç îòóç-
ìÿðòÿáÿëèê áèíàëàðûíû äà ñåçäè, Ãà÷àãëàð äàüûíäà Ðàçèí ìàüàðàñû äà
éàäûíà äöøäö, Ýöíÿøëèíèí éåíè ýþéäÿëÿíëÿðèíè äÿ ýþðäö, Çûüûí Çåéòóí
ìåøÿñèíè äÿ...
342
 “Áóëóä” áàéàãêû íþãòÿñèíÿ ýÿëìèøäè âÿ Ìÿëèê éåíèäÿí Àçàäëûã
ìåéäàíûíà, Îäëàð ñàðàéûíà áàõìàüà áàøëàäû.
Àçàäëûã ìåéäàíûíûí éåðèíÿ Øåéõ Ñÿôè õàë÷àñûíûí ìèí äÿôÿ áþ-
éöäöëìöø ÿêñè ðÿíýëè äàøëàðëà äöçöëìöøäö. Ìåéäàíûí ãàðøûñûíäà, áóë-
âàðäà ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëûíûí áåøèéè Ýÿíúÿäÿí ýÿòèðèëìèø íÿ
áèëèì íå÷ÿ ÿñðëèê Õàí ×èíàð, îíóí èêè òÿðÿôèíäÿí èñÿ èêè ÷èíàð ïþùðÿñè
ÿêèëìèøäè. Áÿçè øÿðù÷èëÿð áó ïþùðÿëÿðè Àçàäëûã âÿ Ìÿñóëèééÿò ÷èíàðëàðû
àäëàíäûðûðäû êè, Àçÿðáàéúàíûí ðÿìçè îëàí Õàí ×èíàð áó èêè äóéüóíóí —
Àçàäëûã âÿ Ìÿñóëèééÿò äóéüóëàðûíûí àðàñûíäà äàèìà áàãè ãàëà áèëÿð.
Ïþùðÿ ÷èíàðëàð èñÿ èë-èëäÿí óúàëàðàã ùà÷àíñà Õàí ×èíàðà áîé âåðÿúÿêäè.
Ìÿëèéèí éàäûíà äöøäö êè, åëÿ áóðäàúà Õàí ×èíàðûí àëòûíäà áèð ýþñ-
òÿðèúè ãîéóëóá — ìÿñàôÿ ýþñòÿðèúèñè. Éîëëàð áó íþãòÿäÿí ùåñàáëàíûðäû.
Ýþñòÿðèúÿäÿ áó íþãòÿäÿí àëòû îõ — àëòû èñòèãàìÿòäÿ ÿí óúãàð éåðëÿ-
ðÿ îëàí ìÿñàôÿëÿð êèëîìåòðëÿð âÿ äÿíèç ìèëëÿðèéëÿ ãåéä îëóíìóøäó.
Øÿðã èñòèãàìÿòèíäÿ — Øàù äÿíèç, Øèìàë èñòèãàìÿòèíäÿ Äÿðáÿíä, Øèìàë-
Ãÿðá èñòèãàìÿòèíäÿ Ñûíûã êþðïö, Ãÿðá èñòèãàìÿòèíäÿ Ñÿäÿðÿê, Úÿíóá-
Ãÿðá èñòèãàìÿòèíäÿ Óðìèéÿ, Úÿíóá èñòèãàìÿòèíäÿ Çÿíúàíà ãÿäÿð îëàí
ìÿñàôÿëÿð.
Îäëàð ñàðàéûíûí ôàñàäûíäà, ùà÷àíñà Ëåíèíèí ùåéêÿëè óúàëàí éåðäÿ
èíäè ðÿìçè áèð ôèãóð óúàëûðäû: 90-úû èëëÿðèí ìåéäàí ýöíëÿðèíäÿ ö÷ðÿíýëè
áàéðàüû áóðà ñàíúàí èýèäèí ìÿøùóð ôîòîñóíà ÿñàñÿí éàðàäûëìûø ùåéêÿë-
ñàë äèâàðà äûðìàøàí àäàì âÿ ÿëèíäÿ ö÷ðÿíýëè áàéðàã. Ùåéêÿë äàøäàíäû,
ÿëèíäÿêè ö÷ðÿíýëè áàéðàã èñÿ ðåàë áàéðàã èäè, ïàð÷àäàí.
Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿíèí ìÿøùóð ñþçëÿðè äÿ áóðà ùÿêê îëóí-
ìóøäó: Áèð äÿôÿ óúàëàí áàéðàã áèð äàùà åíìÿç.
Îäëàð ñàðàéûíûí ÿñàñëû ðåêîíñòðóêñèéàñûíäàí ñîíðà Ìèëëè Ìÿúëèñ áó-
ðàäà éåðëÿøèðäè. Ìèëëè Ìÿúëèñèí èúëàñ ñàëîíóíäà Äþâëÿò áàéðàüû âÿ ýåð-
áèéëÿ áÿðàáÿð, Àíà Éàñàíûí ÿñàñ ìöääÿàëàðû äà ùÿêê îëóíìóøäó:
Áèðëÿøìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àçÿðè òöðê ìèëëÿòèíèí âàùèä,
àçàä, ìöñòÿãèë, äåìîêðàòèê, äöíéÿâè äþâëÿòèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-
êàñûíûí áöòöí âÿòÿíäàøëàðû èðãèíäÿí, ìèëëÿòèíäÿí, äèëèíäÿí, äèíèíäÿí,
ñîñèàë äóðóìóíäàí, ñèíôè ìÿíñóáèééÿòèíäÿí, úèíñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
áÿðàáÿð ùöãóãëàðà ìàëèêäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí áþéöê Òöðê äöíéàñûíûí
àéðûëìàç ïàð÷àñûäûð. Àçÿðáàéúàí õàëãû áöòöí òöðê õàëãëàðûéëà âÿ þëêÿ-
äÿ éàøàéàí áöòöí ìèëëè àçëûãëàðëà ãàðäàøäûð. Àçÿðáàéúàí äöíéàíûí áö-
òöí õàëãëàðûéëà áàðûø, äîñòëóã, áöòöí äþâëÿòëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ôàéäàëû ÿìÿê-
äàøëûã øÿðàèòèíäÿ éàøàìàã íèééÿòèíäÿäèð.
343
 ßëáÿòòÿ, áó ìöääÿàëàð ìöÿééÿí äèñêóññèéàëàðà, ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿ-
áÿá îëäó, àììà Ìèëëè Ìÿúëèñäÿêè ïàðòèéàëàðûí âÿ áèòÿðÿôëÿðèí öìóìè
ðàçûëàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ãÿáóë îëóíäó.
Ñàü âÿ ñîë ïàðòèéàëàð áèð âàúèá ìÿñÿëÿäÿ äÿ ðàçûëûüà ýÿëÿ áèëäè,
äþðäö áèðëèêäÿ ùþêöìÿòÿ ìöðàúèÿò åòäèëÿð. Ùþêöìÿò áó ìöðàúèÿòÿ
ìöñáÿò éàíàøäû âÿ èíäè øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ óúàëäûëìûø ÿçÿìÿòëè Ïàí-
òåîíäà — ÌÈËËÈ ÁÀÐÛØ ìÿãáÿðÿñèíäÿ äþðä áþéöê ñèéàñè õàäèìèí ìÿ-
çàðëàðû éåðëÿøèð: Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿíèí, ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷ó-
áàøèíèí, Ôÿòÿëè õàí Õîéëóíóí âÿ Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ íÿøëÿðè î äþâëÿò-
ëÿðëÿ äàíûøûãëàð íÿòèúÿñèíäÿ Àíêàðàäàí, Ïàðèñäÿí, Òèôëèñäÿí âÿ Ìîñê-
âàäàí Áàêûéà ýÿòèðèëèá áóðàäà òîðïàüà òàïøûðûëäû. Ñåéèä Úÿôÿð Ïèøÿâÿðè-
íèí íÿøè èñÿ Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëäö âÿ ìþùòÿøÿì òöðáÿäÿ äÿôí îëóíäó.
Íÿñèìèíèí, Ôöçóëèíèí Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëìÿñè áèð ãÿäÿð ÷ÿòèíëèê-
ëÿðëÿ öçëÿøñÿ äÿ àõûð êè, îíëàðûí äà, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí äÿ íÿøëÿðè Áàêûéà
ýÿòèðèëäè.
Øÿùÿðèí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ Íÿñèìè, Ôöçóëè âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí
òöðáÿëÿðè éàí-éàíàøû óúàëûðäû, Íÿñèìèíèí âÿ Ôöçóëèíèí òöðáÿëÿðè ÿíÿâè
Øÿðã ìåìàðëûüû öñëóáóíäàéäûñà, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí òöðáÿñè ÿí éåíè ìî-
äåðí Ãÿðá ìåìàðëûüû éþíöíäÿ òèêèëèá âÿ áó äà óçóí çàìàí äàðòûøìàëà-
ðà, ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿáÿá îëäó. Àììà èíäè àðòûã ýþçëÿð áó ö÷ òöðáÿíèí
ãîíøóëóüóíà ÷îõäàí àëûøûá âÿ ìöáàùèñÿëÿð äÿ óíóäóëóá ýåäèá.
“Áóëóä” ùÿðëÿíÿðÿê áàõûø íþãòÿñèíè áèð ãÿäÿð äÿ äÿéèøäè âÿ Ìÿëè-
éèí äèããÿòèíè èíäè äÿ “Äÿéèðìàí” óíèâåðìàüû ÷ÿêäè. Êþùíÿ äÿéèðìàíûí
áèíàñûíäà éåðëÿøÿí áó ñóïåð äöêàíûí ãàðøûñûíäà áèð àé ãàáàã Àáøåðîí
ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ðÿíýáÿðÿíý ïÿðëè éåë äÿéèðìàíëàðû ãîéìóøäóëàð
âÿ îíëàð áèíàéà àéðû éàðàøûã âåðèðäè. “Äÿéèðìàí” Áàêûíûí èêè ÿí áþéöê
Óíèâåðìàüûíäàí áèðè èäè âÿ “Êàðâàí” óíèâåðìàüûéëà ðÿãàáÿò àïàðûðäû.
“Êàðâàí” óíèâåðìàüûíûí äàìûíäà ýåúÿëÿð èøûãëû ìÿôòèëëÿð âàñèòÿñè-
ëÿ äÿâÿ êàðâàíûíûí ëÿíýÿðëè ùÿðÿêÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ðåêëàìûí ãàðøûñûíäà
“Äÿéèðìàí” äà èíäè áó ÿëâàí éåë äÿéèðìàíëàðûíû ÷ûõàðìûøäû.
“Äÿéèðìàíäàí” áèð ãÿäÿð áó òÿðÿôÿ 18-úè èë ìàðò áàüû ýþðöíöðäö.
Ùà÷àíñà 26-ëàð áàüû àäëàíàí áó éåðäÿ 1918-úè èëèí ìàðò ýöíëÿðèíäÿ
ìèíëÿðëÿ Àçÿðáàéúàíëû ãûðìûøäûëàð. Èíäè áóðàäà ãîéóëìóø Êÿäÿð ùåé-
êÿëè äÿ, ùÿð ñààòäàí áèð ñÿñëÿíÿí Ãàðà Ãàðàéåâ ðåêâèéåìè äÿ ùÿãèãè
öíâàíûíû òàïìûøäû. Î âàõò èíãèëàá÷û ñàéûëàí âÿ õöñóñè ÿçàçèëëèéèéëÿ ôÿð-
ãëÿíÿí áèð íå÷ÿ øÿõñèí äÿ ìþúöçÿâè øÿêèëäÿ ùèôç îëóíóá ãàëìûø ùåé-
êÿëëÿðèíè, áèð ÷îõëàðûí èñòÿéèíÿ óéìàéàðàã ìÿùâ åòìÿìèøäèëÿð.
344
 Ùà÷àíñà ìÿøóì “ÊÃÁ” áèíàñûíûí — èíäè Ðåïðåññèéà ãóðáàíëàðû
ìóçåéèíèí ùÿéÿòèíÿ éûüìûøäûëàð îíëàðû. Áóðà þëöìÿ ýþíäÿðèëÿí èíñàí-
ëàðûí éåðèíÿ èíäè þçëÿðè — þëöìÿ ýþíäÿðÿíëÿð — ùåéêÿë øÿêëèíäÿ îëñà äà
— áóðàäà äóñòàã èäè, þìöðëöê-ÿáÿäè úÿçà ìöääÿòëÿðèíè ÷ÿêèðäèëÿð.
Ìÿëèê ñààòûíà áàõäû — áèðèí éàðûñû èäè. Èëèí òÿùâèë îëàúàüû âàõòà äöç
áèð ñààò îí èêè äÿãèãÿ ãàëûðäû.
×àé÷û Ìÿëèéèí êðåäèò êàðòûíû ãåéä åëÿäè âÿ î, ñàüîëëàøûá ëèôòÿ ýèðäè,
çèðçÿìè äöéìÿñèíè áàñäû, ëèôòäÿí ÷ûõûá âàãîíåòÿ ìèíäè âÿ éåðàëòû éîëóí
ðåëñëÿðèéëÿ “×àüäàø”ûí çèðçÿìèñèíÿ ÷àòäû, áóðàíûí ëèôòèíÿ ìèíèá éåä-
äèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõäû.
Îíóí äàèìè êþìÿê÷èñè, ïóëò ðåæèññîðó ßðõàí àðòûã éåðèíäÿéäè.
Ýþðöøäöëÿð, áèð-áèðèíèí áàéðàìûí òÿáðèê åòäèëÿð.
Ìÿëèê êöðñöñöíÿ ÿéëÿøèá ìîíèòîðëàðà áàõìàüà áàøëàäû. Éàíàðäàü-
äàí Ãûç ãàëàñûíàúàí éîë áîéó ìöõòÿëèô éåðëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ýþðöíòöëÿðè
áèð-áèð ýþçäÿí êå÷èðäè.
ßðõàíäàí:
— Áÿñ Éàíàðäàü ùàíû? — äåéÿ ñîðóøäó.
ßðõàí: — Îäåé, áèðèíúè ìîíèòîðäà — äåäè.
Ìÿëèê: — Áó “Éàíàðäàü” ìîòåëèäèð, ìîòåë ìÿíèì íÿéèìÿ ëàçûìäûð,
óíóòìóñàí êè, ÿñàñ îáéåêò éåðäÿí ÷ûõàí îäëàðäûð.
ßðõàí: — Î äà âàð — äåäè — åùòèéàò ìîíèòîðäà. Åëÿ áèëäèì ìîòåëäÿí
áàøëàéàúàéûã — áèð ãÿäÿð ïÿðò êèìè îëìóøäó ßðõàí.
Ìÿëèéèí áó úàâàí âÿ áàúàðûãëû êþìÿê÷èñèíÿ õîø ìöíàñèáÿòè âàðäû,
ñþùáÿòè çàðàôàòà ñàëìàã èñòÿäè, — Éÿãèí — äåäè — Éàíàðäàü ìîòåëèíäÿêè
ãàðà÷û ðÿãñëÿðèíèí õÿéàëûíà äàëìûñàí.
ßðõàí: — “Éàíàðäàü” ìîòåëèíäÿ ãàðà÷û ðÿãñëÿðè îëìóð — äåäè
— Àòÿø ðÿãñëÿðè îëóð. Ãàðà÷ûëàð “Ãàðà÷û” êàðâàíñàðàñûíäà ÷ûõûø åäèð.
— Î ùàðàäûð åëÿ?
— Ãîáóñòàíäà. Ñîôè Ùÿìèä — ãîðóã ãÿáèðèñòàíëûüûíäàí áèð àç éóõà-
ðûäà. Ùå÷ îëìàìûñûíûç?
Ìÿëèê: — Éîõ — äåäè — åëÿ éåðëÿð ñèç úàâàíëàð ö÷öíäöð. — Àììà ôè-
êèðëÿøäè êè, ìöòëÿã ìàúàë åëÿéèá áó Ãàðà÷û êàðâàíñàðàñûíà áàø ÷ÿêìÿ-
ëèäèð. — Ãîáóñòàíäàäûð äåéèðñÿí?
— Áÿëè.
Ìÿëèê Ãîáóñòàíà àõûðûíúû äÿôÿ êå÷ÿí éàé Èøûã — ñÿñ òàìàøàñûíà
áàõìàã ö÷öí ýåòìèøäè. Ùÿð áàçàð ýöíö ýþñòÿðèëÿí áó äîüðóäàí äà ôàí-
òàñòèê òàìàøàéà áàõìàüà äÿéÿðäè. Àäàì ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê îëìóðäó.
345
Äÿíèç òðàìâàéëàðû, àâòîáóñëàð, ìàøûíëàð, ùÿòòà äèêó÷àðëàð áóðà àõûí-
àõûí òàìàøà÷û äàøûéûðäû. Åêçîòèêàíû ñåâÿí ÿúíÿáè òóðèñòëÿð èñÿ ãÿäèì àò
àðàáàëàðûíäà, ôàéòîíëàðäà, äÿâÿëÿðèí ýÿúàâÿëÿðèíäÿ ýÿëèðäèëÿð.
ßðõàí:
— Áó äà îäëàð — äåäè.
Èíäè áèðèíúè ìîíèòîðäà Éàíàðäàüûí éåðäÿí ÷ûõàí àòÿøëÿðè ýþðö-
íöðäö.
— Áèð àç äà èðè ïëàíäà ýþòöðñöíëÿð.
Îí äÿãèãÿäÿí, éîõ, àðòûã ñÿêêèç äÿãèãÿäÿí ñîíðà Àü àòëû, àü áóõà-
ðà ïàïàãëû, àü ÷óõàëû îüëàí — îíóí àäû ìöòëÿã Íîâðóç îëìàëûéäû, áó èë
ëàï ýöë åëÿìèøäèëÿð — àäû Íîâðóç, ñîéàäû Áàéðàìëû èäè, áÿëè áó àü àòëû
Íîâðóç Áàéðàìëû Éàíàðäàüûí îäëàðûíäàí ìÿøÿë éàíäûðìàëû âÿ äþðä
íàëà ÷àïàðàã Áàêûéà ýÿòèðìÿëè èäè ìÿøÿëè, Ãûç ãàëàñûíûí òÿïÿñèíÿ ÷ûõûá
îðàäàêû Áþéöê ×ûðàüû éàíäûðìàëûéäû. Þçö äÿ äöç èë òÿùâèë îëàí àíäà —
äÿãèãÿñèíÿ éîõ, ñàíèéÿñèíÿ ñþç îëà áèëìÿçäè.
Ìÿëèê åëåêòðîí éàääàø äÿôòÿðèíäÿ õðîíîìåòðàæà áàõäû. — Ùàçûð
îëóí, áàøëàäûã — äåäè.
ßðõàíûí ñÿñè ýÿëäè: — Ùàçûð — ñîíðà áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà — Ìÿëèê
áÿé, åôèðäÿñèíèç — äåäè.
Ìÿëèê:
— Ñàëàì, ñåâýèëè òàìàøà÷ûëàð — äåäè — Áàéðàìûíûç ìöáàðÿê. Áó ýþ-
çÿë áàéðàì âÿ áöòöí ýÿëÿúÿê ýöíëÿðèíèç, àéëàðûíûç, èëëÿðèíèç õîø êå÷ñèí.
Ãîé ãàðøûäàí ýÿëÿí èëèìèç äÿ éîëà ñàëäûüûìûç èë êèìè ùàìûìûç
ö÷öí, áöòöí õàëãûìûç, äþâëÿòèìèç ö÷öí óüóðëó îëñóí. “×àüäàø” òåëåâè-
çèéàñûéëà áó õîø áàéðàìûí áöòöí ùÿéÿúàíëû âÿ ôÿðÿùëè àíëàðûíû éàøàéà
áèëÿúÿêñèíèç. Èíäè êàìåðàëàðûìûç Éàíàðäàüäàí ýþðöíòöëÿð ýþñòÿðèð.
Òîðïàüûìûçûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ãàëõàí âÿ ÿáÿäè éàíàí áó òÿáèè àëîâëàð
âÿòÿíèìèçèí Îäëàð éóðäó àäëàíäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëóá. Èíäè äÿ áó òîð-
ïàüûí þçöíäÿí àëûíàí àëîâ Áàêûéà — òàðèõèìèçèí èôòèõàðû îëàí Ãûç ãàëà-
ñûíà ÷àòäûðûëàúàã — äåéÿñÿí áèð àç òÿì-òÿðàãëû îëäó — äåéÿ Ìÿëèê þç-
þçöíö ãûíàäû âÿ äàùà ñàêèò òîíëà äàâàì åëÿäè: — Áóðäàí àëûøäûðûëàí ìÿ-
øÿëè Áàêûéà àü àòëû îüëàí Íîâðóç Áàéðàìëû éåòèðÿúÿê.
Ìÿëèê äöéìÿíè áàñäû âÿ êàäð àðõàñûíäàí äèêòîð Íîâðóç Áàéðàìëû
ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàò îõóäó, åéíè çàìàíäà áó ìÿòí åêðàíäà äà éà-
çûëäû:Àíàäàí îëäóüó èë, àé, ýöí, äîüóëäóüó éåð, òÿùñèëè, ïåøÿñè, àèëÿ âÿ-
çèééÿòè âÿ ñàèðÿ. Àò ÷àïìà öçðÿ èäìàí óñòàñû îëìàñû äà ãåéä îëóíäó.
346
 Ìÿëèê äöíÿí Íîâðóçóí áèëýèñàéàðäà ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðèíÿ áàõ-
ìûøäû, àììà íÿäèñÿ èíäè ìîíèòîðäà îüëàí äàùà äà éàðàøûãëû ýþðöíöðäö
— áîé-áóõóí, íàçèê áûüëàð, ÷àòìà ãàøëàð. Àü ãèéàôÿñè äÿ ÷îõ éàðàøûðäû
áó 22 éàøëû îüëàíà. Àëòûíäàêû àü úèíñ Ãàðàáàü êþùëÿíè éåðèíäÿ îéíà-
éûðäû.
Äöç õðîíîìåòðàæëà ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø àíäà àü àòëû îüëàí îäëàðà
éàíàøäû, ìÿøÿëèíè óçàäûá àëîâëàíäûðäû âÿ äþðä-íàëà ÷àïìàüà áàøëàäû.
Éîë áîéó äöçöëìöø êàìåðàëàð Íîâðóç Áàéðàìëûíûí èðÿëèëÿéèøèíè
àääûì-àääûì èçëÿéèð, Ìÿëèê ýàù îíóí êå÷äèéè éåðëÿðäÿí, ýàù äà Íîâ-
ðóç áàéðàìû ùàããûíäà ñþùáÿòëÿð åäèðäè.
Àü àòëû îüëàí Øóáàíû äàüûíûí ÿòÿéèíäÿí ÷àïûá ãÿäèì Êàðâàí éî-
ëóéëà Ãóðä ãàïûñûíà öç òóòäó.
Ñÿêêèçèíúè ìîíèòîðóí äöéìÿñèíè áàñäû, åêðàíëàðäà Ãóðä ãàïûñûíäà
ãîéóëìóø Áîç ãóðä ùåéêÿëè ýþðöíäö. Ìÿëèê øÿðù åòìÿéÿ áàøëàäû, Áîç
Ãóðä òîòåìèíèí òöðê õàëãëàðû ö÷öí íÿ àíëàì äàøûäûüûíäàí äàíûøäû.
Ñîíðà êàìåðàëàðû 15 åéëóë ìåìîðèàëûíà ÷åâèðìÿéè òàïøûðäû.
— ßçèç òàìàøà÷ûëàð, áó éåðëÿð ÿëáÿòòÿ ñèçÿ éàõøû òàíûøäûð. Äÿôÿëÿðëÿ
áó ìåìîðèàëäàí âåðèëèøëÿð âåðìèøèê, ñèç äÿ éÿãèí äþíÿ-äþíÿ áóðà åêñ-
êóðñèéàëàðà ýÿëìèñèíèç. 1918-úè èë ñåíòéàáðûí 15-äÿ — áèëèðñèç êè,
Òöðêèéÿ òöðêëÿðè ñåíòéàáðà åéëóë äåéèðëÿð, — Èñëàì Ãàôãàç Îðäóñó ìÿùç
áó éåðäÿí Áàêûéà ýèðìèø âÿ ýÿíú Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí äþéöø÷öëÿ-
ðèéëÿ ÷èéèí-÷èéèíÿ øÿùÿðè äöøìÿíëÿðäÿí àçàä åòìèøäèð. Èíäè áó ìåìî-
ðèàëäà áèëäèéèíèç êèìè Áàêû óüðóíäà äþéöøöí äèàðàìàñû ãóðóëóá. Äèà-
ðàìäà áó çÿôÿð éöðöøöíöí òÿøÿááöñ÷öñö ßíâÿð ïàøàíûí âÿ çÿôÿð êî-
ìàíäàíëàðû Íóðó ïàøàíûí, Ìöðñÿë ïàøàíûí ñóðÿòëÿðè âàð.
Áóðàäàí áàøëàíàí âÿ áèð-áèðèéëÿ êÿñèøÿí ö÷ ýåíèø ïðîñïåêò äÿ îí-
ëàðûí øÿðÿôèíÿ àäëàíäûðûëûá — ßíâÿð ïàøà ïðîñïåêòè, Íóðó ïàøà ïðîñïåê-
òè, Ìöðñÿë ïàøà ïðîñïåêòè... Àü àòëû Íîâðóç ìÿùç áó ïðîñïåêòëÿðäÿí êå-
÷ÿúÿêäèð. Ýþðöðñöíöçìö, èíäè î éîõóøëà Ãóðä ãàïûñûíà òÿðÿô ÷àïûð. Ãà-
ïûíû þòäö. Ìöðñÿë ïàøà ïðîñïåêòèéëÿ 15 åéëóë ìåéäàíûíà öç òóòäó.
Ìÿëèê áèëèðäè êè, áó ìåéäàí 15 åéëóë ìåéäàíû àäëàíñà äà, úàìààòûí
÷îõó Åéëóëó èéóëëà ãàðûøäûðäûãëàðû âÿ Áàêûíûí Ãóðòóëóø ýöíöíöí ñåí-
òéàáðäà îëäóüóíó áèëäèêëÿðè ö÷öí áó ìåéäàíà éà ö÷ ïàøà ìåéäàíû (ö÷
ïðîñïåêò áóðäà ãîâóøóðäó) éà äà ìåéäàíäà óúàëàí òöðê ÿñýÿðèíèí ùåé-
êÿëèíÿ ýþðÿ Ìÿùìÿòúèê ìåéäàíû äåéèðäèëÿð.
Ìÿëèê ÿëèíäÿêè ïóëòóí äöéìÿëÿðèíè áèð-áèð áàñìàüà áàøëàäû, ýþðÿñÿí
î áèðè êàíàëëàð íÿ ýþñòÿðèð? ÀÇÐÒ — ðÿñìè òÿáðèêëÿð âåðèðäè, “Òóðàí”
347
Äàøêÿíääÿí, Ãàçàíäàí âÿ Àøãàáàääàí, Àðàç Òÿáðèçäÿí áàéðàì ýþðöí-
òöëÿðè ýþñòÿðèðäè. “Ùèëàë”äà, áàéðàìûí äèíè êþêëÿðè ùàããûíäà äàíûøûðäûëàð.
“Óëäóç” Àü àòëûíûí éîëóíó èçëÿéèð, àðàäà ðåêëàìëàð âÿ êëèïëÿð âåðèðäè.
Àü àòëû àðòûã Àçÿðíåôò ìåéäàíûíà åíèðäè, Ìÿëèê:
— Àçÿðíåôò ìåéäàíûíäà Áóðóüó èðè ïëàíäà ýþòöð, ñîíðà àéðûúà ìàí-
úàíàüû — äåéÿ ýþñòÿðèø âåðäè.
Åôèð äöéìÿñèíè áàñûá: — ÿçèç äèíëÿéèúèëÿð — äåäè — Ñèç èíäè åêðàíëà-
ðûíûçäà Àçÿðíåôò ìåéäàíûíäàêû áóðóüó ýþðöðñöíöç. Áó áóðóã âÿ îíóí
äàèìà ùÿðÿêÿòäÿ îëàí, ýåúÿ-ýöíäöç äóðóá äàéàíìàäàí ãàëõûá åíÿí
ìàíúàíàüû (åêðàíäà ìàíúàíàüûí èðè ïëàíû ýþñòÿðèëäè) òîðïàã âÿ äÿíèç
àëòûíäàêû íåôò ñÿðâÿòëÿðèìèçèí òöêÿíìÿçëèéèíèí âÿ îíëàðû öçÿ ÷ûõàðàí
íåôò÷èëÿðèìèçèí øÿðÿôëè ÿìÿéèíèí ðÿìçèäèð. Èíäè Íîâðóç Áàéðàìëû áó
ìåéäàíà ÷ûõàúàã âÿ ìåéäàíäà äþâðÿ âóðóá Õÿçÿð ïðîñïåêòèéëÿ Ãûç
ãàëàñûíà òÿðÿô ÷àïàúàã. Ýþðöðñöíöç áó àí áöòöí ïðîñïåêòäÿ íÿãëèééàò
ùÿðÿêÿòè äàéàíäûðûëûá. Õÿçÿð áóëâàðûíäàí äà, ãàðøû òÿðÿôäÿí äÿ ìèíëÿð-
ëÿ èíñàí Àü àòëûíûí ýÿëèøèíè ýþçëÿéèð. — Åôèðäÿí ÷ûõûá ßðõàíà äåäè: — Ãûç
ãàëàñûíû ýþòöðöí, ÿââÿë öìóìè ïëàí, ñîíðà àøàüû ïàíîðàìà.
Éåíèäÿí åôèðÿ ÷ûõäû: — Íåôò ñÿðâÿòèìèç êèìè ìÿäÿíè, òàðèõè ñÿðâÿò-
ëÿðèìèç äÿ ÿáÿäèäèð. Áóäóð óçàã ìèíèëëèêëÿðèí éàäèýàðû ãÿäèì Ãûç ãà-
ëàñû. Îíóí ÿòÿéèíäÿ ÿëâàí ïàëòàðëû ãûðõ èíúÿ áåëëè ãûçëàðûí ÿëëÿðèíäÿêè
ñÿìÿíèëÿð, ðÿíýáÿðÿíý øàìëàð, áàéðàì õîí÷àëàðû áó øÿíëèéÿ àéðû ýþ-
çÿëëèê âåðèð.
Ãûçëàðûí àðàñûíäàí áèðè èðÿëè ÷ûõäû.
Ìÿëèê: — Áó äà éàøûë ïàëòàðëû Áàùàð õàòóí. Ýþðöðñöíöç, Íîâðóç Ãûç
ãàëàñûíûí ÿòÿéèíäÿ àòäàí äöøöð, Áàùàð õàòóíóí òÿãäèì åòäèéè êóçÿäÿí
øÿðáÿò è÷èð, ñîíðà ÿëèíäÿêè ìÿøÿëè äàùà äà óúàéà ãàëäûðàðàã ãàëàéà äà-
õèë îëóð.
ßðõàí: — Ãàëàíûí è÷èéëÿ, ïèëëÿêÿíëÿðëÿ ãàëõìàñûíû ýþñòÿðÿê? — äåéÿ
õÿáÿð àëäû — îðäà äà êàìåðàëàðûìûç ãóðóëóá.
Ìÿëèê: — Éîõ — äåäè — ãàëàíûí è÷èíäÿ àëàãàðàíëûã êàäðëàð íÿéèìèçÿ
ýÿðÿêäèð. Úàìààòû ýþñòÿðèí, ñîíðà äà ãàëàíûí äàìûíû, îüëàí ìÿøÿëëÿ
áèðäÿí îðäà ýþðöíÿíäÿ äàùà åôôåêòëè îëàð. — Ìÿíàëû ýöëöìñöíäö —
ñîíðà äà äÿðùàë áèçèì ñöðïðèç — äåäè.
Ñöðïðèç äåäèêëÿðè Ìÿëèéèí êè÷èê áèúëèéè èäè. Ãûç ãàëàñûíûí äàìûíäà
Àü àòëû îüëàí ùÿð éåðäÿí ýþðöíÿí ÷ûðàüû îäëàäûüû àíäà — äöç èëèí òÿùâèë
îëäóüó ñàíèéÿäÿ — åéíè áèð àíäà Àáøåðîíóí äþðä ãàëàñûíûí — Íàðäàðàí,
Ðàìàíà, Ìÿðäÿêàí ãàëàëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ Äÿðáÿíääÿ Íàðûí ãàëàíûí,
348
Èëèñóäà Øàìèë ãàëàñûíûí, Øÿêèäÿ Ýÿëÿññÿí Ýþðÿññÿí ãàëàñûíûí, Äÿâÿ÷è-
äÿ ×ûðàã ãàëàíûí, Ãàðàáàüäà ßñýÿðàí, Íàõ÷ûâàíäà ßëèíúÿ, Øàìàõûäà
Ýöëöñòàí, Ëàùûúäà Íèéàë, Ýöíåéäÿ Áÿçç, Òÿáðèçäÿ ßðê ãàëàëàðûíûí çèð-
âÿëÿðèíäÿ ìÿøÿëëÿð àëûøàúàãäû. Áèëäèð äÿ, èíèøèë äÿ áåëÿ îëìóøäó âÿ
Ìÿëèê î âàõò îïåðàòîðëàðûíà ùàìûñûíû ÷ÿêìÿéè òàïøûðìûøäû, ëåíòè ñàõ-
ëàéûðäû. Èíäè Ãûç ãàëàñûíäà ÷ûðàã àëûøàí êèìè äàëáàäàë áó þòÿí èëëÿðèí
ýþðöíòöëÿðèíè ýþñòÿðÿúÿêäè, òàìàøà÷ûäà åëÿ òÿñÿââöð éàðàíàúàãäû êè,
áöòöí áóíëàð áàõ èíäè, áó äÿãèãÿ áàø âåðèð. Áàëàúà áèúëèéè — ñöðïðèçè áó
èäè. Àçàúûã ñàõòàêàðëûã îëñà äà, éàëàí øåé êè, òÿãäèì åòìèðäè. Áöòöí
áóíëàð áèëäèð, èíèøèë îëäóüó êèìè èíäè äÿ, áàõ áó äÿãèãÿëÿðäÿ äÿ áàø âå-
ðèð. — Ìÿëèê ìÿìíóí-ìÿìíóí ýöëöìñÿäè: Ùÿð ùàëäà î áèðè êàíàëëàðà
äîããóç ãîéäóã.
Áþéöê ÷ûðàã àëûøäû, Èë òÿùâèë îëäó.
Áóíäàí ñîíðà øÿíëèêëÿð áàøëàíàúàãäû. Áó ñÿôÿð Ìÿëèê øÿùÿðèí
ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðè äåéèë, éàëíûç È÷ÿðèøÿùÿðäÿêèëÿðè
åêðàíà ýÿòèðìÿéè ãÿðàðëàøäûðìûøäû.
Ãûç ãàëàñûíûí àðõàñûíäà áàçàð ìåéäàíûíäà òÿðÿôäÿí-òÿðÿôÿ ÷ÿêèë-
ìèø òàðûì èïëÿðèí öñòöíäÿ êÿíäèðáàçëàð þç ìÿùàðÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäè-
ðèðäèëÿð. Áàêû õàíëàðûíûí áÿðïà îëóíìóø èãàìÿòýàùëàðûíäà Êþùíÿ Áàêû
ìóçåéè éåðëÿøèðäè: ìóì ôèãóðëàðû äöçÿëäèëìèø ãî÷ó, äÿðâèø, ùàìáàë
(ùàìáàë Äàäàø, Ãî÷ó Íÿúÿôãóëó, Ëîòó Úàááàð), åëÿúÿ äÿ ôàéòîí, ãà-
çàëàã, êîíêà êèìè åêñïîíàòëàðû îëàí, îðòà ÿñð Àâðîïà ðÿññàìëàðûíûí Áà-
êûíû òÿñâèð åäÿí ãðàâöðëÿðè, ÿñýè Áàêûíûí èëê ôîòî-ìÿíçÿðÿëÿðè, ßçèì
ßçèìçàäÿíèí êàðèêàòöðëÿðèéëÿ ñöñëÿíìèø ìóçåé. Ìóçåéèí ãàðøûñûíäàêû
ìåéäàíäà Êå÷ÿë âÿ Êîñà òîïëàøàíëàðû ýöëäöðöðäö. Ãîøà ãàëà ãàïûñûí-
äàí áóðà àõûí-àõûí èíñàíëàð ýÿëèðäè.
Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíäà, õàë÷à-ïàëàç äþøÿíìèø ùàìàì ùöúðÿëÿðèí-
äÿ ýöëÿøëÿð, ãûëûíú îéóíëàðû ýþñòÿðèëèðäè.
Äÿñòÿ-äÿñòÿ òóðèñòëÿð áèëìèðäèëÿð ùàðà áàõñûíëàð áó îéóíëàðûí, òà-
ìàøàëàðûí ùàíñûíà? Ãàðøûñûíäà Ìÿøÿäè Èáàäûí ïàðàëîí ìóëéàæû ãî-
éóëìóø ãÿííàäû äöêàíûíàìû áàø ÷ÿêñèíëÿð, éà ãàðøûñûíäà åéíè úöð Ùàúû
Ãàðà ôèãóðó ýþðöíÿí õûðäàâàò äöêàíûíàìû? Áÿëêÿ Äÿðâèø éà Õàðàáàò
ìåéõàíàëàðûíäà âàõò êå÷èðñèíëÿð?
Ìÿëèê: — Ïðîãðàìûí àðäûíû þçöí àïàð — äåéÿ ßðõàíà ëàçûìû òàïøû-
ðûãëàð âåðäè — Ìÿí Òöðêàíà ýåòìÿëèéÿì, îíñóç äà ýåúèêèðÿì. Áèð äÿ
ùàìûíûçûí áàéðàìû ìöáàðÿê!
349
 Àâòîñóíó èøÿ ñàëûá Õÿçÿð ïðîñïåêòèíÿ åíäè. Ïðîñïåêò àðòûã íÿã-
ëèééàò÷öí à÷ûëìûøäû, àììà éàìàí áàñûðûã èäè. Àçàäëûã ìåéäàíûíäàí
êå÷èá Ãàðà øÿùÿðÿ ÷ûõàíäàí ñîíðà íÿãëèééàò áèð àç ñåéðÿëäè.
Àâòîñóíóí ãóòóñóíäàí êàñåò ÷ûõàðûá ìàãíèòîôîíà ñàëäû, äöéìÿíè
áàñäû. Áàõûí ×àêîíàñû ñÿñëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿëèéèí ÿí ÷îõ ñåâäèéè
ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíäÿíäè.
Óíèâåðñèòåòëÿð øÿùÿðúèéè Ùîâñàí äà àðõàäà ãàëäû, èíäè ñàùèë éîëóéëà
Òöðêàíà òÿðÿô èðÿëèëÿéèðäè. Ìàãíèòîôîíäà Ìÿëèéèí ÷îõ ñåâäèéè áàøãà áèð
ÿñÿð — Àëáèíèîíèíèí Àäàæèîñó ñÿñëÿíèðäè. Ìÿëèê áó ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè
áàðÿäÿ — Áàõ âÿ Àëáèíèîíè áàðÿäÿ äöøöíäö. Áó äàùèëÿðè Ìÿëèéÿ áó ãÿ-
äÿð éàõûí, äîüìà, ìóíèñ åäÿí íÿéäè? Îíëàðû ÿñðëÿðèí ìÿñàôÿñè àéûðûð-
äû, çàìàí, ìÿêàí, ìöùèò, àäÿò-ÿíÿíÿëÿð, ìÿäÿíè èðñ, ýÿëÿíÿêëÿð, äàâ-
ðàíûø ãàéäàëàðû, ÿäàëàðû, áèð ñþçëÿ ùÿð øåé, ùÿð øåé òàìàì áàøãà èäè...
Àììà Ìÿëèéè ìàò ãîéàí î èäè êè, áó êàìçîëëó, äàð ïàíòîëîíëó, éàõàñû
æàáîëó, áàøûíäà ïóäðàëû ïàðèê îëàí èíñàíëàð — Áàõ, Àëáèíèîíè, Âèâàëäè,
Êîðåëëè, Ìîòñàðò — îíóí, Ìÿëèéèí äóéüóëàðûíû íåúÿ äÿ öëâè ñÿñëÿðëÿ èôà-
äÿ åäÿ áèëèáëÿð. Ñàíêè áó óçàã åëëÿðèí, óçàã çàìàíëàðûí èíñàíëàðû îíóí,
Ìÿëèê Ìÿììÿäëèíèí, ÕÕÛ ÿñð Àçÿðè òöðêöíöí ÿí äÿðóíè ùèññëÿðèíè
äóéà âÿ áåëÿ åúàçêàð ìåëîäèëÿðëÿ ñÿñëÿíäèðÿ áèëìèøëÿð. Áó ìþúöçÿ
äåéèëäèìè? Óçàã ÿñðëÿðèí ìþúöçÿñè...
Àììà àüëûíà ýÿëäè êè, áóíëàðû áóðàäà, àâòîñóíäà äèíëÿéÿ áèëìÿñè äÿ
ÕÕ-ÕÕÛ ÿñðëÿðèí ìþúöçÿñèäèð. Íàçèê ìèõÿéè ëåíò äîëàíìûø êè÷èúèê êà-
ñåòè úèùàçûí è÷èíÿ ñàëûðñàí âÿ áèð-áèðèíäÿí ýþçÿë ñÿñëÿð, ìåëîäèëÿð àëÿìè
úàíëàíûð — éÿãèí î äþâðöí èíñàíëàðû äà áó ìþúöçÿéÿ ìàò ãàëàðäû.
Àâòîíóí à÷ûã ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí õÿôèô ýèëàâàð Ìÿëèéèí ñà÷ëàðûíû
éóìøàã-éóìøàã òóìàðëàéûðäû. Àòîáàíûí ñàü òÿðÿôèíäÿ èðè ùÿðôëÿðëÿ éà-
çûëìûø ÒÖÐÊÀÍ ñþçöíö ýþðäö.
Êå÷ìèø ãÿñÿáÿíèí éåðèíäÿ ñàëûíìûø Òöðêàí øÿùÿðè — ìöÿééÿí àí-
ëàìäà Òöðê äöíéàñûíûí ìÿíÿâè ìÿðêÿçèéäè. Áèð ÷îõ öìóìòöðê èãòèñà-
äèééàò, ìÿäÿíèééÿò, ìàëèéÿ, ÊÈÂ ñòðóêòóðëàðû, ìöñòÿãèë âÿ ìóõòàð Òöðê
ðåñïóáëèêàëàðûíûí ñÿôèðëèêëÿðè, äàèìè íöìàéÿíäÿëèêëÿðè áóðàäà éåðëÿøèðäè.
Òöðêàíûí ýèðÿúÿéèíäÿ éîë ùà÷àëàíûðäû. Öñò éîë Äèíëÿð ìåéäàíûíà
àïàðûðäû — áóðàäà Òöðêèéÿ äþâëÿòèíèí èíøà åòäèéè ÿçÿìÿòëè ßùìÿä Éà-
ñÿâè ìÿñúèäè, îíóí éàíûíäà õðèñòèàí ãàãàóçëàð ö÷öí òèêäèðèëìèø êè÷èê
êèëñÿ — ñþâìèééÿ, ãàðøû òÿðÿôäÿ éÿùóäè Ãàðàèìëÿðèí ñèíàãîãó, Òóâàíûí
ùÿäèééÿ åòäèéè Áóääà ìÿáÿäè âÿ Éàêóòëàðûí øàìàí îòàüû éåðëÿøèðäè.
350
 Äèíëÿð ìåéäàíûíäàí áèð àç àðàëû Ìàíàñ èäìàí êîìïëåêñèíäÿ ãàïàëû
âÿ à÷ûã éàðûø, îéóí ìåéäàí÷àëàðû, öçýö÷öëöê ùîâóçëàðû âàðäû. Èäìàí
çîíàñûíäàí áàøëàíàí — áèð óúó Òöðêàí ùàâà àëàíûíà, áèð óúó Áèíÿ ùàâà
ëèìàíûíûí éàõûíëûüûíäàêû Èïÿê éîëó — ôóàðûíà — éàðìàðêàñûíà ãÿäÿð
óçàíàí Þòöêÿí îðìàíûíû Òöðê äöíéàñûíûí ùÿð ýóøÿñèíäÿí ýÿòèðèëèá
áóðäà ÿêèëìèø âÿ íÿ éàõøû êè, òóòìóø ìöõòÿëèô àüàúëàð áÿçÿéèðäè. Èïÿê
éîëó ôóàðûíäà éàëíûç Òöðê äöíéàñûíäàí äåéèë, ïëàíåòèí ùÿð éåðèíäÿí ýÿ-
òèðèëÿí ìàëëàð íöìàéèø åòäèðèëèð âÿ ñàòûëûðäû. Íÿ éîõäó áóðäà — Ãàçàõ-
ãûðüûç äîìáðàëàðûíäàí òóòìóø Äàüûñòàí éàïûíúûëàðûíàäÿê, þçáÿê õÿëÿò-
ëÿðèíäÿí òöðêìÿí — àùàë òÿêÿ àòëàðûíàúàí, ×èí êàøûñû, Êàøàí õàë÷àëàðû,
ÿðÿá ÿäâèééàòû, éàïîí øèðìàëàðû, Ùèíäèñòàí ÿòèðëè ñàíäàë ÷óáóãëàðû, ùÿòòà
Àôðèêà ìàñãàëàðû òàïìàã îëàðäû áóðäà. Ãÿðáèí, Éàïîíèéàíûí, Êîðåéà-
íûí ÿí éåíè òåõíîëîýèéàëàðû ìöõòÿëèô øèðêÿòëÿðèí äèããÿòèíè ÷ÿêèðäè.
“Àðàë”, “Èññûê ýþë”, “Àëòàé”, “Ìÿðìÿðÿ”, “Àüðû äàü” ðåñòîðàí, êàôå âÿ
áàðëàðûíäà ãàçàõ Áåøáàðìàüûíäàí, þçáÿê ïëîâóíäàí Òöðêèéÿ òöðêëÿðè-
íèí èìàìáàéûëäûñûíàúàí ùÿð íþâ òÿàìû äàäìàã îëàðäû, ãûìûç äà è÷ìÿê
îëàðäû, Çÿì-çÿì ñóéó äà, éàøûë þçáÿê ÷àéû äà...
Áöòöí áó ìàëëàð éà ùàâà éîëóéëà Òöðêàí ùàâà àëàíûíà, éà ýÿìè-
áÿðÿëÿðëÿ Òöðêàí áÿðÿ ëèìàíûíà, éàõóä äà Òöðêàí äÿìèð éîë âàüçàëûíà
ãàòàðëàðëà ÷àòäûðûëûðäû. Óëóñëàðàðàñû Áèíÿ ùàâà ëèìàíûíäàí äöíéàíûí ùÿð
éåðèíÿ ó÷ìàã îëàðäû, Òöðêàí ùàâà àëàíûíà ãîíàí âÿ îðàäàí ãàëõàí
“Áàéãîíóð” ó÷àãëàðû Òöðê äþâëÿòëÿðèíèí ïàéòàõòàðû âÿ áþéöê øÿùÿðëÿ-
ðèéëÿ ýåäèø-ýÿëèøè òÿìèí åäèðäè.
Éîëëàð àéðûúûíäà Ìÿëèê ñàüà áóðóëóá Ñàëàâàò Éóëàéåâ êö÷ÿñèíäÿí
Îðõîí ìåéäàíûíà äàõèë îëäó. Áó ìåéäàí äàèðÿâè øÿêèëäÿ ãóðóëìóøäó.
Ìåéäàíûí òÿí îðòàñûíäà ö÷ Îðõîí êèòàáÿñèíèí — Áþéöê, Êè÷èê Ýöëòÿêèí,
Òîíöãóã éàçûëàðûíûí îí äÿôÿ áþéöäöëìöø äàø êîïèéàëàðû ãîéóëìóøäó.
Ìåéäàíû äþâðÿëÿìÿ ìöõòÿëèô þë÷öëö äþðä áèíà ÿùàòÿ åäèðäè: Óíèâåðñè-
òåò, Òåàòð, Åëìè Ìÿðêÿç âÿ Êèòàáõàíà áèíàëàðû. Êàìàë Àòàòöðê Óíèâåð-
ñèòåòèíäÿ áöòöí òöðê õàëãëàðûíûí þëêÿøöíàñëûüû, òàðèõè, äèëè, ÿäÿáèééàòû,
úîüðàôèéàñû âÿ èãòèñàäèééàòû öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàíûðäû. Ìöõòÿëèô þë-
êÿëÿðèí òåàòð òàìàøàëàðû àäÿòÿí Íàçûì Ùèêìÿò òåàòðûíäà îéíàíûëûðäû. Áó
àõøàì áóðäà Êöðä òåàòðûíûí “Ìÿùÿììÿä Ãàçè” òàìàøàñû ýþñòÿðèëèðäè.
Ìàùìóä Ãàøãàðëû Òöðê Äöíéàñû Àðàøäûðìàëàð Ìÿðêÿçèíäÿ òöðêëÿ-
ðèí îðòàã òàðèõè, îðòàã ÿäÿáèééàò òàðèõëÿðè öçðÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, îðòàã
âÿ èêèòÿðÿôëè ëöüÿòëÿð, Öìóìè Òöðê Åíñèêëîïåäèéàñû ùàçûðëàíûð, ÿëèôáà,
351
äèë âÿ òåðìèíîëîæè óéüóíëàøäûðìà êîìèññèéàñû èøëÿéèðäè. Ôÿðàáè êèòàáõà-
íàñûíäà Áàêûíûí, Èñòàíáóëóí, Äàøêÿíäèí, Òåùðàíûí, Áàüäàäûí, Ãàùèðÿ-
íèí, Ìîñêâàíûí, Ïåòåðáóðãóí, Âàøèíãòîíóí, Íéó-Éîðêóí, Ëîíäîíóí,
Ïàðèñèí, Áåðëèíèí, Ðîìàíûí, Âéàíàíûí ÿí áþéöê êèòàáõàíàëàðûíäàí, Ìà-
òåíàäàðàíäàí òöðêîëîæèéÿ àèä áöòöí êèòàáëàðûí, ÿëéàçìàëàðûí ìèêðîôèëì-
ëÿðèíäÿí, áèëýèñàéàðäà éåðëÿøäèðèëìèø ñóðÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàðäû.
Ìÿëèê Îðõîí ìåéäàíûíäàí Ùóíëàð áóëâàðûíà ÷ûõäû. Áóëâàðûí ñàü
òÿðÿôèíäÿ 20 ìöñòÿãèë âÿ ìóõòàð òöðê ðåñïóáëèêàñûíûí ñÿôèðëèêëÿðè âÿ
äàèìè íöìàéÿíäÿëèêëÿðè éåðëÿøèðäè. Ñîë òÿðÿôäÿ èñÿ Éóñèô Áàëàñàãóíëó-
íóí, Éóíèñ Èìðÿíèí, ßëèøèð Íÿâàèíèí, Ìÿùäóìãóëóíóí, Àáàéûí, Àá-
äóëëà Òóãàéûí âÿ Ãàñïàðàëû Èñìàéûëûí àäëàðûíû äàøûéàí óéãóð, Àíàäîëó,
úàüàòàé, ãàçàõ-ãûðüûç, Èäèë-Óðàë âÿ Êðûì-òàòàð ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èêè ãîíøó áèíàäà — Çèéà Ýþé àëï îúàüûíäà âÿ Ñóë-
òàíãàëèéåâ êëóáóíäà ñàü âÿ ñîë òÿìàéöëëö ñèéàñÿò÷èëÿð òîïëàøûð, ÷åøèäëè
ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ãûçüûí ìöáàùèñÿëÿð àïàðûðäûëàð.
Ùóíëàð áóëâàðûíäàí Îüóç ìåéäàíûíà ÷ûõäû. Îðõîí ìåéäàíûíäàí
ôÿðãëè îëàðàã áó ìåéäàí êâàäðàò øÿêëèíäÿ èäè âÿ Ñÿìÿðãÿíäèí Ðåýèñòàí
ìåéäàíû öñëóáóíäà òèêèëìèøäè. Ìåéäàíûí ôîðìàñû äà, áèíàëàðûí ìåìàð-
ëûüû äà, êàøû öçëöêëÿð äÿ Ñÿìÿðãÿíäè, Áóõàðàíû, Õèâÿíè àíäûðûðäû. Èêè òÿ-
ðÿôäÿí èêè åêèç óúà áèíà “Òóðàí” îòåëè âÿ “Åðêåíåêîí” ñàðàéû, îíëàðûí
àðàñûíäà Òöðê ìóçåéè éåðëÿøèðäè, äþðäöíúö òÿðÿô áîø ãàëìûøäû — äÿíèçÿ
à÷ûãäû.
“Òóðàí” îòåëèíèí ãàðøûñûíäà òàðèõè òöðê èìïåðèéàëàðûíûí, äþâëÿòëÿðè-
íèí ñàíúàãëàðû âÿ òóüëàðû ýþðöíöðäö. “Åðêåíåêîí” ñàðàéûíûí ãàðøûñûíäà
÷àüäàø òöðê ðåñïóáëèêàëàðûíûí áàéðàãëàðû äàëüàëàíûðäû. “Åðêåíåêîí” ñà-
ðàéûíäà Òöðê äöíéàñûíûí èãòèñàäèééàò, ìÿäÿíèééÿò, åëì, òÿùñèë, èíôîð-
ìàñèéà, ìàëèééÿ, ñÿùèééÿ âÿ èäìàí êîìèññèéàëàðû éåðëÿøèðäè. Ùàâà øèð-
êÿòëÿðèíèí âÿ òóðèñò òÿøêèëàòëàðûíûí áöðîëàðû, õÿáÿð àæàíñëàðû âÿ ìÿòáóàò-
òåëåâèçèéà ìöõáèðëÿðèíèí îôèñëÿðè äÿ áó áèíàäàéäû. Ìöùöì òÿäáèðëÿð
áþéöê èúëàñ ñàëîíóíäà êå÷èðèëèðäè.
Ìÿëèê “Úåéðàí”ûíû ìóçåéèí ãàðøûñûíäà ñàõëàäû, à÷àðëàðû àâòîìîáèë
õèäìÿò÷èñèíÿ âåðäè. Öñòöíäÿ “Òöðê äöíéàñûíûí ñÿðâÿòëÿðè ñÿðýèñè — 22
ìàðò — 22 àïðåë” éàçûëìûø àôèøèí éàíûíäàí êå÷äè, æóðíàëèñò êèòàá÷àñûíû
ýþñòÿðèá ìóçåéÿ äàõèë îëäó. À÷ûëûøà ýåúèêìèøäè, àììà éåíÿ äÿ àäàì
ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê îëìóðäó.
Áþéöê ôîéåäÿ íöìàéèø åòäèðèëÿí Øåéõ Ñÿôè õàë÷àñûíûí ãàðøûñûíäà
õöñóñè ãàëàáàëûã âàðäû. Ìÿëèê áó õàëûíû Ëîíäîíäà Âèêòîðèéà âÿ Àëáåðò
352
ìóçåéèíäÿ ýþðìöøäö, àììà î éàðûãàðàíëûã ñàëîíäàí ôÿðãëè îëàðàã áó-
ðàäà, áîë èøûãëû éåðäÿ Øåéõ Ñÿôè õàë÷àñû ðÿíý âåðèá ðÿíý àëûðäû. Áÿëêÿ
Âÿòÿíÿ äþíäöéöíäÿí áåëÿ áÿðã âóðóð. Ìÿëèê: Éåíÿ ïàôîñà ãàïûëìà
úÿíàá Ìÿììÿäëè — äåéÿ þçöíö ìÿçÿìììÿò åëÿäè, — ùÿì äÿ êè, ùÿ-
ìèøÿëèê ãàéûòìàéûá: úÿìèñè áèð àéëûüà.
Óçóí âÿ öçöúö äàíûøûãëàðäàí ñîíðà Áþéöê Áðèòàíèéà ùþêóìÿòè áèð
àéëûüà õàë÷àíûí Áàêûäà íöìàéèø åòäèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìèøäè, þçö äÿ
áþéöê ìöùàôèçÿ÷è äÿñòÿñèíèí ìöøàéèÿòèëÿ. Äöíéàíûí ÿí ãÿäèì õàëûñû
ñàéûëàí Ïàûçûðûã õàë÷àñû äà úèääè ìöùàôèçÿ îëóíóðóäó — ñöçöëöá äàüûë-
ìûø áó õàë÷à ýöëëÿäåøìÿç øöøÿíèí àðõàñûíäà àñûëìûøäû.
Ãàçàõûñòàíäàí ýþíäÿðèëìèø Ãûçûë äþéöø÷ö äÿ åéíè úöð ýöëëÿêå÷ìÿç
øöøÿëÿð àðõàñûíäà èäè, Äðåçäåíäÿí âÿ Âàòèêàíäàí ýÿòèðèëìèø Êèòàáè Äÿ-
äÿì Ãîðãóä ÿëéàçìàëàðû äà. Õåéëè àäàì Ïèðè Ðÿèñ õÿðèòÿñèíèí ãàðøûñûí-
äà ãóëàã áÿëÿä÷èëÿðèíèí ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ èçàùàòûíû äèíëÿéèðäèëÿð, Ïèðè
Ðÿèñèí Êîëóìáóí êÿøôèíäÿí ÷îõ ãàáàã Àìåðèêà ãèòÿñèíè õÿðèòÿòñèíäÿ
ýþñòÿðäèéèíÿ ÿí ÷îõ òÿÿúúöá ãàëàíëàð éóõàðû ñèíèô øàýèðäëÿðè âÿ ÿúíÿáè
òóðèñòëÿð, þçÿëëèêëÿ àìåðèêàëûëàð èäè.
Ìÿëèê åëåêòðîí éàääàø äÿôòÿð÷ÿñèíäÿ ëàçûìû ãåéäëÿð åòäè, àðõàéûí
âàõòà ýÿëèá éàõøû áèð ïðîãðàì äöçÿëòìÿê îëàð — äåéÿ äöøöíäö âÿ ìó-
çåéäÿí àðàëàíäû.
Áó ñÿôÿð Ýöíåé ñàùèë éîëóéëà äåéèë, Êÿìÿð éîëóéëà Áàêûéà òÿðÿô
ýåäèðäè, ýåúÿ-ýöíäöçöí òàðàçëàøäûüû 22 ìàðò ýöíöíöí àëàòîðàíëûüû èäè.
Ìÿëèéèí àüëûíà ýÿëäè êè, ñÿùÿðäÿí ùå÷ íÿ éåìÿéèá. Éîë áîéó éåðëÿøÿí
ðåñòîðàíëàðû áèð-áèð éàäûíà ñàëäû. Àììà àðòûã ãÿðàðûíû âåðìèøäè: áóðàëà-
ðà éîëó äöøÿíäÿ ùþêìÿí Çûü éàìàúûíäà éåðëÿøÿí “Àéëû ýåúÿëÿð” ïàð-
êûíûí “Áàêû ýåúÿëÿðè” ðåñòîðàíûíà ýåäÿðäè. Áó àõøàì äà øàì éåìÿéèíè
îðäà éåéÿúÿêäè. Áó ðåñòîðàíû ÷îõ ñåâèðäè. ßëáÿòòÿ ìÿòáÿõè ñàðûäàí äà-
ùà ëÿççÿòëè, ùÿòòà åêçîòèê ðåñòîðàíëàð äà âàð, àììà Ìÿëèéè “Áàêû ýåúÿ-
ëÿðè”íèí ìåíéóñó äåéèë, åéâàíûíäàí à÷ûëàí ìÿíçÿðÿ úÿëá åäèðäè. Ñîí-
ñóç ìÿùÿááÿòëÿ ñåâäèéè øÿùÿðÿ àäÿòÿí éà ÷îõ éóõàðûëàðäàí éà äà öçö
äÿíèçÿ äóðóëàðñà ñàü úèíàùäàí áàõàðäû. Øÿùÿðè ìÿùç áó ñÿìòäÿí ýþð-
ìÿê èìêàíû ùÿð ýöí îëìóðäó. Áóðà éîëó äöøÿíäÿ “Àéëû ýåúÿëÿð” ïàð-
êûíäàí, “Áàêû ýåúÿëÿðè” ðåñòîðàíûíûí à÷ûã åéâàíûíäàí ñààòëàðëà Áàêûíûí
ýöíäÿ âÿðäèø åòìÿäèéè ýþðöíöøöíö ñåéð åòìÿêäÿí çþâã àëûðäû.
Ñèôàðèøèíè âåðäè, àììà éåéèá-è÷ÿíäÿí ñîíðà äà äóðóá ýåòìÿê èñòÿ-
ìèðäè. “Ãûï÷àã” øÿðàáûíû ãóðòóì-ãóðòóì è÷ÿðÿê ÷èë-÷ûðàã è÷èíäÿ àëûøûá-
éàíàí øÿùÿðÿ, Õÿçÿð, Ôöçóëè áóëâàðëàðûíäà èøûã ñåëè êèìè àõàí íÿãëèé-
353
éàò êàðâàíëàðûíà, éåëêÿíëè ãàéûãëàðûí, ÿëâàí ýÿìèëÿðèí áåëÿäÿí — áåëÿ
øöòöäöéö äÿíèçÿ, Íÿðýèç àäàñûíûí Øåéòàí ÷àðõûíà — Ýþé ãóðøàüûíà ùåé
áàõûð, áàõûðäû.
Àü Àáøåðîí äàøûíäàí áÿðïà îëóíìóø Ñÿáàèë ãÿñðè ñàíêè äÿíèçäÿí
éîõ, ÿôñàíÿëÿðäÿí, êå÷ìèøèí, òàðèõèí áàüûðûíäàí ÷ûõûá ãàëõìûøäû ñóëàðûí
îðòàñûíäà. Áàéûëäà, ×ÿíëèáåë ãàëà-îòåëèíäÿ ãóðóëìóø ýöúëö ïðîæåêòîðëàð
Ñÿáàèëè èøûãëàíäûðäûãúà àäàì ýþðäöêëÿðèíèí ùÿãèãÿòìè éóõóìó îëäóüó-
íó òÿéèí åäÿ áèëìèðäè. Ìÿëèê áèëèðäè êè, áèð àçäàí Ñÿáàèë ãÿñðèíäÿ øåèð
ýåúÿñè áàøëàíàúàã, ýþðÿñÿí øàèðëÿðèìèç áó ÿôñàíÿ-ãÿñðÿ ëàéèã øåèðëÿð
éàçà áèëèáìè?
Äÿíèçäÿ öçÿí áÿçè ãàéûãëàðäà áèð-áèð ìÿøÿëëÿð àëûøìàüà áàøëàíäû.
Ìÿëèê: Áàõ áó òÿçÿ ìÿñÿëÿäèð — äåéÿ äöøöíäö — íÿ ÿúÿá õÿáÿð òóòìà-
ìûøàì. — Áåëÿ áèð òàìàøà èëê äÿôÿ èäè. Éÿãèí Àëåêñàíäð Äöìàíûí Áà-
êûäà, äÿíèçäÿ îäëàð ýþðìÿñè ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèíè îõóéóá, èëùàìëàíûá-
ëàð. Ùÿð ùàëäà êèìèí àüëûíà ýÿëèáñÿ ÿùñÿí îíà.
Áó äÿãèãÿíè ýþçëÿñÿ äÿ ùÿð ùàëäà ãÿôèë éàéëûì àòÿøëÿðèíäÿí äèê-
ñèíäè, “Áàáÿê” âÿ “Ñÿòòàðõàí” ùÿðáè ìöäàôèÿ ýÿìèëÿðèíäÿí ýþéÿ ðÿíý-
áÿðÿíý ôèøÿíýëÿð àòûëìàüà áàøëàíäû. Ôèøÿíýëÿð ÿëâàí êöë äÿìÿòëÿðè êèìè
ùàâàéà òîïà-òîïà óúàëûð, ñîíðà ýþéäÿúÿ äàüûëûá ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðÿ ñÿ-
ïÿëÿíèðäèëÿð.
Íÿ ãÿðèáÿ, áöòöí áó ÿëâàí áàéðàì ìÿíçÿðÿëÿðè, ùÿð òÿðÿôäÿí ñÿñ-
ëÿíÿí îéíàã, øÿí, íèêáèí ìóñèãè ñÿäàëàðû, ùàðà áàõñàí ýþðäöéöí ýöëÿð
ñèôÿòëÿð è÷èíäÿ Ìÿëèê áèðäÿí-áèðÿ ãÿôèë ãöññÿ ùèññè äóéäó. Íÿ èäè áóíà
ñÿáÿá? Ãàéèáäÿí ýÿëÿí áèð ñÿñìè, åëåêòðîí ïî÷òëàðëà, òåëåãðàôëà, åôèð
äàëüàëàðûéëà äåéèë, íÿ èñÿ ìÿúùóë áèð âàñèòÿéëÿ îíà, Ìÿëèéÿ ÷àòäûðûëàí
èñìàðûøìû, ùÿéàòûí ôàíèëèéè, þìðöí þòöúöëöéö ùàããûíäà àéûã-ñàéûã õÿ-
áÿðäàðëûãìû? Ñîí èëëÿð äöíéà òÿáàáÿòûíûí ýþðöíìÿìèø óüóðëàðû íÿòèúÿ-
ñèíäÿ äöíéàíûí áöòöí ãàáàãúûë þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàíäà
äà îðòà þìöð ùÿääè éåòìèø-ñÿêñÿí éàø úèâàðûíäà èäè. Ìÿëèê äÿ áèëèðäè
êè, èðÿëèäÿ ÿí àçû 20-25 èë þìðö âàð. Àììà àõû áó äà ìöÿééÿí áèð
ìÿíçèë, ìöÿééÿí áèð ùöäóä èäè.
Òà óøàãëûüûíäàí Àëëàùà èíàíäûüû ö÷öí Ìÿëèê þëöìäÿí ñîíðàêû ùÿ-
éàòà, áàøãà áèð äöíéàéà äà èíàíûðäû. Âÿ äöøöíöðäö êè, áÿëêÿ î äöíéà áó
äöíéàäàí ãàò-ãàò ýþçÿëäèð, ðàùàòäûð, õîøäóð. Îëñóí. Àììà ùÿð ùàëäà
èíñàí, ùÿòòà áó äöíéàíûí ïèñ ýöíëÿðèíè éàøàìàëû îëàí, þìðö ìÿøÿããÿò-
ëÿð è÷èíäÿ êå÷ÿí èíñàí äà ùÿéàòûéëà âèäàëàøìàã èñòÿìèð. Îíäàêè, îëñóí
ãàéüûñûç áèð þëêÿäÿ, ãàéüûñûç áèð çàìàíäà éàøàéàí ãàéüûñûç èíñàí.
354
 Ãàéüûñûç... Ìÿëèê òåç-òåç áó ñþçö öðÿéèíäÿ òÿêðàð åäèðäè, àììà
äîüðóäàíìû îíóí þìðö äÿ, áàøãà âÿòÿíäàøëàðûíûí ùÿéàòû êèìè òàì
ãàéüûñûç èäè. ßëáÿòòÿ éîõ, èúòèìàè ãàéüûëàðäàí, èø, ìÿíçèë, ìÿèøÿò, ìàä-
äè-ìàëèééÿ ãàéüûëàðûíäàí ãóðòóëìàã ùÿëÿ ãàéüûñûç éàøàìàã äåéèë. Ùå÷
áèð ãóðóëóø, ÿí àäèë úÿìèééÿò, ÿí ôèðàâàí øÿðàèò áåëÿ èíñàíû òÿíùàëûã ñà-
àòëàðûíäàí, ãàðøûëûãñûç ìÿùÿááÿòèí, ãûñãàíúëûüûí, õÿéàë ãûðûãëûüûíûí àúû-
ëàðûíäàí, éàõûíëàðûíûí èòýèëÿðèíäÿí õèëàñ åäÿ áèëìèð.
Ìÿëèê õàòûðëàäû êè, íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã ðÿùìÿòÿ ýåòìèø âàëèäåéí-
ëÿðèíèí, áèëäèð òîðïàüà òàïøûðäûãëàðû áèáèñè ãûçûíûí àüðûëàðûíû ùÿëÿ äÿ ÷ÿêèð.
ßëáÿòòÿ î þçö äÿ, õàëãû äà ÷îõ áþéöê áÿäáÿõò÷èëèêëÿðÿ äö÷àð îëà
áèëÿðäè. Íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë ñèéàñè ãàðøûäóðìàëàðûí ãàíëû òîããóøìà-
ëàð, âÿòÿíäàø ùÿðáè ùÿääèíÿ ÷àòäûüû ýöíëÿðäÿ, äàõèëè ñåïàðàò÷û ùÿìëÿëÿ-
ðèí âÿ õàðèúè òÿúàâöçöí òÿùëöêÿëÿðè ðåàëëàøàíäà ùàäèñÿëÿð òàìàì áàøãà
àõàðäà ýåäÿ áèëÿðäè. Éÿãèí Ìÿëèê äÿ íÿèíêè èíäè áóðàäà, áó “Àéëû
ýåúÿëÿð” ïàðêûíäà, ùå÷ áÿëêÿ Áàêûäà, Àçÿðáàéúàíäà, îëà áèëñèí ùÿéàò-
äà, äöíéàäà äà ãàëà áèëìÿçäè. Õîøáÿõòëèêäÿí áöòöí áóíëàðûí ãàðøûñû
àëûíäû, õàëãûí, ìèëëÿòèí ÿçÿëè þçöíöãîðóìà èíñòèíêòè ùÿð íþâ ùàêèìèééÿò
ùÿðèñëèéèíÿ ãàëèá ýÿëäè âÿ î ýöíëÿðäÿí áàøëàéàí ÿââÿë-ÿââÿë òÿäðèúè,
ýåò-ýåäÿ äàùà èòè, éåéèí èíêèøàô ñöðÿòè ýÿòèðèá áó ýöíêö àðõàéûí äóðó-
ìà ÷àòäû. Èíäè èøñèç, êàñûá, áÿäáÿõò-áè÷àðÿ âÿòÿíäàøû éîõäó Àçÿðáàé-
úàíûí. Áÿäáÿõò éîõäóð, àììà ùàìû õîøáÿõòäèðìè? Ìÿñÿëÿ äÿ åëÿ áóí-
äàäûð. Õàëã, Ìèëëÿò áÿäáÿõò îëàíäà îíóí áöòöí þâëàäëàðû äà áÿäáÿõò-
äèð, àììà õàëã, ìèëëÿò õîøáÿõò îëàíäà îíóí ùÿð áèð þâëàäû àéðû-àéðûëûãäà
“ìÿí áÿõòèéàðàì” — äåéÿ áèëìèð. Òÿáèè êè, þëêÿñèíèí, äþâëÿòèíèí òàëåè
ñàðûäàí àðõàéûíäûð, õîøáÿõòäèð, àììà ùÿð øÿõñ þçö — þçëöéöíäÿ ùà÷àí-
ñà Òÿíùàëûãëà, Àéðûëûãëà, ÿí ñîíóíäà Þëöìëÿ öç-öçÿ äóðìàéûáìû?
Íÿ áÿäáèí ôèêèðëÿðäèð áåëÿ, áó õîø áàéðàì ýöíöíäÿ áàøûìà ýÿëèð.
Ôèëîñîôëóã åëÿìÿéÿ âàõò òàïäûí. Øÿùÿðÿ áàõ, ýþð áèð íÿ àëÿìäèð, íÿ ýþ-
çÿëëèêäèð.
Ïðîæåêòîðëàðëà ÿí ìöíàñèá øÿêèëäÿ èøûãëàíäûðûëìûø íÿùÿíý Äÿäÿ
Ãîðãóä, Êîðîüëó ùåéêÿëëÿðè, ñó ïÿðèñè êèìè ñóëàðäàí áàø ãàëäûðàí Ñÿ-
áàèë, çèðâÿñèíäÿ Íîâðóç ÷ûðàüû éàíàí Ãûç ãàëàñû, äÿíèçäÿêè àü éåëêÿí-
ëè, ÿëâàí ðÿíýëè ýÿìèëÿð, òÿêíÿëÿð, ãàéûãëàð, Íÿðýèçäÿêè Íÿíÿ ãóðøàüû-
øåéòàí ÷àðõû, “Êàðâàí” óíèâåðìàüûíûí äàìûíäà ëÿíýÿðëÿ àääûìëàéàí
äÿâÿ êàðâàíû, Îäëàð ñàðàéûíûí ìÿøÿëëÿðè — åëÿ áöòöí áóíëàðû ýþðìÿê
ö÷öí äöíéàéà ýÿëìÿéÿ âÿ éàøàìàüà äÿéÿðäè.
355
 Ýåòìÿê çàìàíû ýÿëÿíäÿ äÿ íÿ ãÿì, íÿ èñÿ ýþðöá, íÿ èñÿ åäèá, èí-
ñàí êèìè éàøàéûá, èíñàí êèìè ýåòìÿéèí íÿ ãîðõóñó âàð. Áèç ýåäÿúÿéèê,
àììà Ãûç ãàëàñû ãàëàúàã, øÿêèëëè Ãîáóñòàí ãàéàëàðû ãàëàúàã, È÷ÿðè øÿ-
ùÿðèí äàð êö÷ÿëÿðè ãàëàúàã, Øåêñïèð âÿ Ôöçóëè, Áàõ âÿ Ñåýàù ãàëàúàã...
Àììà ùÿð ùàëäà ìàðàãëûäûð, áèçäÿí ñîíðà íÿ îëàúàã, íåúÿ îëàúàã?
Ìÿëèê ùà÷àíñà óçàã ýÿíúëèéèíäÿ îõóäóüó áèð øåèðè õàòûðëàäû:

Ýþðÿñÿí êèì éàíäûðàúàã

Éåíè ÷ûðàãëàðû Õÿçÿð ñàùèëèíäÿ?
Ýþðÿñÿí êèì äåéÿúÿê éåíè íÿüìÿíè,
Íÿ äèëèíäÿ?

Øàèðèí íèýàðàí÷ûëûüû ÿáÿñ èìèø. Õÿçÿð ñàùèëèíäÿ ÷ûðàãëàðû éåíÿ äÿ

áèç éàíäûðûðûã âÿ éåíè íÿüìÿëÿðè äÿ þç äèëèìèçäÿ îõóéóðóã.
Áÿëêÿ äÿ íÿíÿëÿðèíèí òÿñèðèéëÿ Ìÿëèê ýþçöíö à÷àíäàí Àëëàùà ñèäã-
öðÿêëÿ òàïûíìûøäû. Äèíäàð äåéèëäè. Äèíè ðèòóàëëàðû ùå÷ âàõò èúðà åòìÿ-
ìèøäè — íàìàç ãûëìûðäû, îðóú òóòìóðäó, ùå÷ çèéàðÿòÿ ýåòìÿê äÿ ãèñìÿò
îëìàìûøäû îíà. Áóíà áàõìàéàðàã ùÿð àõøàì éàòìàçäàí ãàáàã,
þçöíöí òÿðòèá åòäèéè âÿ áÿçÿí ùÿòòà òåëåâèçèéà ïðîãðàìëàðûíäà äà ñÿñ-
ëÿíäèðäèéè äóàíû öðÿéèíäÿ òÿêðàð åäèðäè. Èíäè éàòìàñûíà ùÿëÿ õåéëè âàõò
âàðäû, àììà ùàíñû äàõèëè òÿëàáàòëàñà áàõ áóðàäà áó “Àéëû ýåúÿëÿð” ïàð-
êûíäà “Áàêû ýåúÿëÿðè” ðåñòîðàíûíûí Õÿçÿðÿ áàõàí à÷ûã åéâàíûíäà, ùÿð
èë òÿêðàð îëóíàí áó òÿêðàðñûç ýöíöí èëûã àõøàìûíäà äóàñûíû öðÿéèíäÿ
êÿëìÿ-êÿëìÿ âèðä åäèðäè:
Èëàùè, áó ýöíöìöç ö÷öí ñÿíÿ ìèí øöêöð. Áó õîøáÿõòëèéè õàëãûìà,
äîñòëàðûìà, àèëÿìÿ ÷îõ ýþðìÿ. ßí ïèñ ýöíöìöç áó îëñóí. Ùå÷ áèðèìèç
ùå÷ âàõò íåéëÿéèì, íåúÿ åëÿéèì — äåìÿëè îëìàéàã. Òàðèõ áîéó ÷îõ
ÿçàáëàðà, ìÿøÿããÿòëÿ òóø îëäóã, àüûð ýöíëÿð éàøàäûã, þëäö-ãàëäûéëà öç-
öçÿ äóðäóã. Àõûð êè, èðàäÿìèçëÿ, àüëûìûçëà, ùàëàë çÿùìÿòèìèçëÿ àü ýö-
íÿ ÷ûõäûã, áó ýöíöìöçö ãàçàíäûã. Áó ýöíöìöç ñîíñóçà ãÿäÿð äàâàì
åòñèí, Óúà Òàíðûì. Àìèí.

356
 ÈÊÈÍÚÈ ÍÀÜÛË*

Áèð äÿ ýþðäö êè, àü ãî÷íàí, ãàðà ãî÷ áóäó

äþéöøÿ-äþéöøÿ ýÿëèð. Ìÿëèêìÿììÿä î ñààò
ñû÷ðàéûá àü ãî÷óí áåëèíÿ ìèíäè. Àììà àü ãî÷
áóíó ãàðà ãî÷óí áåëèíÿ òóëëàäû. Ãàðà ãî÷ äà
Ìÿëèêìÿììÿäè ýþòöðöá ãàðàíëûã äöíéàéà
àïàðäû.
Ìÿëèêìÿììÿäèí íàüûëû

I
Ìÿëèê Ìÿììÿäëèíè ÿçàí ñÿñè îéàòäû. Ýþçëÿðèíè àüûð-àüûð à÷äû,
ïÿíúÿðÿéÿ áàõäû, ùÿëÿ ãàðàíëûãäû. Åëÿ ùÿìèí àíäàúà ãàïû äþéöëäö.
— Êèìäèð?
Ãàïûíûí äàëûíäàí ñÿñ ýÿëäè: — Àüà äóðóí, ñàáàù íàìàçûíûí âàõòûäûð.
Ãàðàíëûãäà äöíÿí ýåúÿ äöøäöéö âÿ äÿðùàë äàø êèìè éóõóéà ýåòäèéè
áó îòåë îòàüûíû òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûðäû, áèð ÷àðïàéû, áèð äîëàá, áèð ìà-
ñà âàðäû îòàãäà, êÿòèëëÿð éîõäó, äþøÿìÿéÿ íèìäàø ùÿñèð ñàëûíìûø âÿ èêè
ìöòÿêêÿ àòûëìûøäû.
Ãàïûíûí äàëûíäàí ñÿñ ýÿëäè:
— Àüà, íàìàç éåðè áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿ, ìåùìàíõàíà ìÿñúèäèíäÿäèð.
Ìÿëèê ÿëèíè àòûá çÿèô ýåúÿ ÷ûðàüûíû éàíäûðäû, îòàüûí êöíúöíäÿ Ãèáëÿ
èñòèãàìÿòè ýþñòÿðèëìèø âÿ áàëàúà íàìàçëûã õàë÷à ñàëûíìûøäû.
Ìÿëèê: — Ìÿí íàìàçû îäàìäà ãûëàúàì — äåäè.
Ãàïûíûí äàëûíäàí: — Õóá — äåäèëÿð.
Ìÿëèê äóðóá ïÿíúÿðÿéÿ éàíàøäû, ùàâà ùÿëÿ äÿ à÷ûëìàìûøäû. Ýþ-
ðÿúÿéè èøëÿðè ãåéä åòäèéè úèá òÿãâèìèíÿ áàõäû — ìàðòûí 22-ñè èäè —
ýöíäöçëÿ ýåúÿíèí òàðàçëàøäûüû ýöí. Éàäûíà äöøäö êè, ùà÷àíñà, ÷îõ
óçàãëàðäà ãàëìûø áèð ÿééàìäà áó ýöí Íîâðóç áàéðàìûíû ãåéä åäÿðäè-
ëÿð. Äÿðèíäÿí êþêñöíö þòöðäö. Åëÿ îòàãäàúà ãóðóëìóø ÿë-öçéóéàíäà
öçöíö éóäó, áàëàúà òóòãóí ýöçýöéÿ áàõäû, áèð åëÿ äöíÿíêè ýöí ÿðçèí-
äÿ ñàããàëû õåéëè óçàíìûøäû. Àììà öçöíö ãûðõìàäû.
ßðõàíûí ñþçëÿðèíè óíóòìàìûøäû: — Îðäà ñàããàëëû ýÿçñÿíèç äàùà
éàõøûäûð.
*ÃÅÉÄ: Èêèíúè íàüûëäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿð õðîíîëîæè çàìàí åòèáàðèëÿ Áèðèíúè
íàüûëûí äàâàìû äåéèë. Áó èêè áèð-áèðèíÿ àëòåðíàòèâ îëàí îëàéëàð åéíè âàõò êÿñèéèíäÿ òÿ-
ñÿââöð åäèëèð.

357
 Îòàãäàí ÷ûõìàüà òÿëÿñìèðäè. Ãîé åëÿ áèëñèíëÿð êè, íàìàç ãûëûð. Áó-
ðà àéàüûíû áàñàíäàí áÿðè ùÿð àääûìû ýöäöëöðäö — áóíó áèëèðäè. Àììà
éÿãèí, òåõíèêè ñÿâèééÿëÿðè åëÿ äåéèëäè êè, îòåë îòàüûíûí è÷èíäÿ èçëÿéèúè
úèùàçëàð ãóðà áèëñèíëÿð.
ßçàí ñÿñè çîíàíûí ùÿð òÿðÿôèíÿ éàéûëûðäû.
Çîíà! Ìÿëèê öðÿéèíäÿ íÿôÿñêÿñèúè áèð ñàíúû äóéäó — îíóí äîüóë-
äóüó, áîéà-áàøà ÷àòäûüû, îõóäóüó, èøëÿäèéè, ñåâèá-ñåâèëäèéè, àèëÿ ãóð-
äóüó, îüóë-óøàã àòàñû îëäóüó øÿùÿð èíäè Çîíà èäè. Äàùà äîüðóñó Çîíà-
ëàð. ßí äÿãèãè — ö÷ Çîíà. Ö÷ Çîíàéà áþëöíìöøäö îíóí Áàêûñû.
Äöíéà áó ö÷ ñèéàñè ãóðóëóøà ìàëèê îëàí ùèññÿëÿðè ìÿùç åëÿ áåëÿ,
Çîíà àäëàíäûðñà äà, õàðèúè êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èìêàí òàïàí-
äà âÿ õÿñèñ ìÿëóìàòëàð àëàíäà Áèðèíúè Çîíà, Èêèíúè Çîíà, Ö÷öíúö Çî-
íà èñòèëàùëàðûíû èøëÿòñÿëÿð äÿ áó áþëýÿëÿðèí ðÿñìè àäëàðû äà âàðäû — Áè-
ðèíðúè Çîíà ÁÅÙÈØÒÈ ÁÀÄÈ-ÊÖÁß, Èêèíúè Çîíà ÁÀÊÛ ÊÎÌÌÓÍÀ-
ÑÛ, Ö÷öíúö Çîíà ÁÀÊÓ ÑÈÒÈ àäëàíûðäû.
Íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã áèð òåëåæóðíàëèñò êèìè Áàêûäàí Èñòàíáóëà îí
ýöíëöéÿ åçàìèééÿòÿ ýåäÿðêÿí Ìÿëèê ùå÷ àüëûíà ýÿòèðÿ áèëÿðäèìè êè, áó
åçàìèééÿò áåëÿ óçóí — íå÷ÿ èëëÿð — ÷ÿêÿúÿê, îíóí äà, áàøãà þëêÿëÿðäÿ
ãàëìûø ìèëéîíëàðëà àçÿðáàéúàíëûíûí äà âÿòÿíëÿðèíÿ éîëó áàüëàíàúàã.
Áóðàäà åëÿ ìöäùèø ùàäèñÿëÿð áàø âåðÿúÿê êè, ùÿð áèð ÿñèë àçÿðáàéúàíëû
êèìè Ìÿëèéèí äÿ äàùà ùå÷ âàõò öçö ýöëìÿéÿúÿê.
Èíäè íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà áóðà ãàéûäûøûí íÿ ãÿäÿð öçöúö îëäóüóíó òÿ-
ñÿââöð åòñÿ áåëÿ, äöíÿí êå÷èðäèéè ÿçàáëàð äöøöíäöêëÿðèíäÿí äÿ àüûð
îëäó.
Ìÿëèê áóðàäàí ýåòäèéè ýöíäÿí áÿðè Òöðêèéÿäÿ éàøàìàëû îëìóøäó.
Îðäà äà ÿââÿë-ÿââÿë ÷îõ ÿçèééÿòëÿð ÷ÿêäè. Ìàääè ÷ÿòèíëèêëÿð þç éåðèí-
äÿ, Àçÿðáàéúàíäà ãàëìûø àèëÿñè ùàããûíäà ùå÷ áèð ìÿëóìàò àëà áèëìÿ-
ìÿñè âÿ íÿèíêè éîëëàð ãàïàíàíäàí, ùÿòòà ïî÷ò, òåëåãðàô, òåëåôîí ÿëàãÿ-
ëÿðè äÿ êÿñèëÿíäÿí ñîíðà àðâàäû Àéïÿðèíèí, îüëó Áåéðÿéèí, ãûçû Áóðëà-
íûí î ìÿøóì ýöíëÿðäÿí ñîíðà ñàü ãàëûá-ãàëìàìàñûíû äà áèëìèðäè.
Ñîí èëëÿðèí éåýàíÿ ñåâèíúè ßðõàíûí ýÿòèðäèéè ìöæäÿéäè. ßðõàí íå-
÷ÿ èëäÿí áÿðè Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõûá Òöðêèéÿéÿ ýÿëÿ áèëÿí éåýàíÿ òàíûøû
èäè. Íÿ éîëëà ýÿëìèøäè, Ìÿëèê áèëìèðäè, äîüðóñó ùå÷ ìàðàãëàíìàäû
äà...
Òÿõìèí åäÿ áèëÿðäè êè, ùàíñû Çîíàíûíñà ýèçëè õèäìÿò îðãàíëàðûéëà
áàüëûäûð, éîõñà Îðäàí ÷ûõûá Áóðà ýÿëÿ áèëÿðäèìè? Ùàíñû çîíàíûí-äèí÷è-
ëÿðèíìè, êîììóíèñòëÿðèíìè, äåìîêðàòëàðûíìû õèäìÿòèíäÿ èäè ßðõàí —
Ìÿëèéÿ ýÿòèðäèéè ìöæäÿíèí ìöãàáèëèíäÿ áóíóí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàðäû?
358
 Àðâàäû äà, îüëó äà, ãûçû äà, î áÿëàëû ýöíëÿðäÿí, î ìöñèáÿòëÿðäÿí ñà-
ëàìàò ÷ûõà áèëèáëÿðìèø, ö÷ö äÿ ñàü èìèø. Áó øÿðàèòäÿ, áó äþâðäÿ, áó
ýöíëÿðäÿ áóíäàí àðòûã íÿ ñåâèíú ýþçëÿéÿ áèëÿðäè êè?
ßðõàí ùÿð ö÷öíöí öíâàíûíû, òåëåôîí íþìðÿëÿðèíè ýÿòèðìèøäè. ßëáÿòòÿ
áóðäàí, Èñòàíáóëäàí çÿíý åëÿìÿê ãåéðè-ìöìêöíäö, àììà Ìÿëèê îíà
òÿÿúúöáëÿíäè êè, áèð éåðäÿ äåéèë, ùÿðÿñè àéðû-àéðû öíâàíëàðäà éàøàéûð.
ßðõàí ýöëöìñöíäö: íÿèíêè àéðû-àéðû öíâàíëàðäà, àéðû-àéðû çîíàëàð-
äà éàøàéûðëàð — äåäè.
ßðõàí ùà÷àíñà, äöíéàíûí äöç âàõòûíäà Ìÿëèéèí éàíûíäà èøëÿìèøäè,
âàõòèëÿ Ìÿëèê îíà éÿãèí êè ÷îõ éàõøûëûãëàð åëÿìèøäè, àììà áöòöí þì-
ðöíö “Áàëûüû àò äÿðéàéà, áàëûã áèëìÿñÿ äÿ, Õàëûã áèëÿð” äöñòóðóéëà éà-
øàìûø Ìÿëèê ìÿùç ùàíñû éàõøûëûüû åòäèéèíè éàääàøûíà éöê åëÿìÿìèøäè.
Èíäè íàäèð áèð êåéôèééÿòëÿ — èíñàíûí éàõøûëûüû óíóòìàìàñûéëà ðàñòëàøûá
òÿÿúúöá ãàëìûøäû. ßëáÿòòÿ ßðõàí Èñòàíáóëà ÷îõ ýöìàí êè, ìöÿééÿí
òàïøûðûãëà ýÿëìèøäè, àììà Ìÿëèéè, äåäèéè êèìè þç òÿøÿááöñöéëÿ àõòàðûá
òàïìûø âÿ îíà áó õîø õÿáÿðè ÷àòäûðìûøäû. — Áèëñÿëÿð êè, ñèçèíëÿ ýþðöø-
ìöøÿì, äÿðèìÿ ñàìàí òÿïÿðëÿð — äåäè. Áèëñÿëÿð? Êèìëÿð áèëñÿ — äèí÷èëÿð,
êîììóíèñòëÿð, äåìîêðàòëàð? Ìÿëèê ñîðóøìàäû, ÿââÿëà ßðõàí îëàíû äå-
ìÿéÿúÿêäè, èêèíúè äÿ Ìÿëèéèí áó ìÿñÿëÿëÿðÿ çÿððÿ ãÿäÿð äÿ ìàðàüû
ãàëìàìûøäû. Áöòöí áó îëóá-êå÷ÿíëÿðäÿí ñîíðà îíó äöíéàéà áàüëàéàí
ùå÷ íÿ éîõäó. Õÿñòÿëèéèíäÿí äÿ, þìöð ìþùëÿòèíèí áèòÿ-áèòäÿ îëìàñûí-
äàí äà õÿáÿðäàð èäè. Òÿê áèð àðçóñó âàðäû — ùå÷ îëìàñà ùÿéàòûíûí ñî-
íóíäà áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëñà àðâàäûíû, þâëàäëàðûíû ýþðñöí.
ßðõàí ñàíêè ìþúöçÿëÿð àëÿìèíäÿí ýÿëìèø áèð ñåùðáàç èäè. Ìÿëèéèí
áó èñòÿéèíè ñàíêè ýþçëÿðèíäÿí îõóìóøäó.
— Õàíûìëà, áàëàëàðëà ýþðöøìÿê èñòÿðäèíèçìè — äåéÿ ñîðóøàíäà Ìÿ-
ëèê ãóëàãëàðûíà èíàíìàäû. Áó ìöìêöí èäèìè? ßðõàí: — Äöíéàäà ìöì-
êöí îëìàéàí ùå÷ íÿñíÿ éîõäóð — äåäè — Ìÿí äàíûøìûøàì. Ñèçè Òöðêèéÿ
ãÿçåòëÿðèíèí áèðèíäÿí åçàì åäÿúÿêëÿð, ýóéà ùÿð ö÷ çîíà ùàããûíäà ìà-
òåðèàëëàð ùàçûðëàéàúàãñûíûç. Ìÿëèê: Àõû ùå÷ áèð òöðê æóðíàëèñòèíè îðà áó-
ðàõìûðëàð — äåäè. ÎÐÀ êÿëìÿñèíè èøëÿòäè, Áàêûéà, Áàêûñûíà Çîíà äåìÿ-
éÿ äèëè ýÿëìèðäè.
Èíäè Âÿòÿí Ìÿëèê÷öí ÎÐÀ èäè.
ßðõàí: — Äîüðóäóð — äåäè — éàëíûç Òöðêèéÿäÿí äåéèë, öìóìèééÿòëÿ
áöòöí äöíéàäà ùÿð ö÷ çîíàíû ýþðÿúÿê èëê æóðíàëèñò îëàúàãñûíûç. ×öíêè
èúòèìàè òÿìàéöëöíäÿí, ñèéàñè áàõûøëàðûíäàí, éàøàäûüû þëêÿäÿí àñûëû îëàðàã
ùÿð ùàíñû Çîíàéà òÿê-òöê ùàëëàðäà æóðíàëèñòëÿð ýÿëÿ áèëèð, àììà ùÿð ö÷ö-
íÿ ýåòìÿéÿ èúàçÿ àëàí èëê âÿ òÿê æóðíàëèñò ñèç îëàúàãñûíûç..
359
 Àõûð êè äþçìÿäè, ñîðóøäó:
— Áóíó íåúÿ åäÿ áèëäèí, ßðõàí?
— Êèìñÿéÿ äåñÿíèç êè, áóíó ìÿí åòìèøÿì, áèð äàùà íÿ ñèç, íÿ äÿ
ùå÷ êÿñ ìÿíèì öçöìö ýþðÿ áèëìÿéÿúÿê.
— Êèìñÿéÿ äåìÿðÿì, ÿëáÿòòÿ, àììà ìÿíÿ êè, äåéÿ áèëÿðñÿí.
— Èíúèìÿéèí, éîõ, äåéÿ áèëìÿðÿì. Áÿëêÿ ùà÷àíñà åëÿ áèð âàõò ýÿëäè
êè, áó ñèððè à÷à áèëäèì, ùÿëÿëèê èñÿ ñèçÿ éàëíûç äàøäàí êå÷ÿí ñÿíÿäëÿðè
àëìàã, àíêåòëÿðè äîëäóðìàã ëàçûìäûð — òÿêðàð åòäè — Ñèçÿ åëÿ ñÿíÿä âå-
ðèëÿúÿê êè, ùÿð ö÷ Çîíàéà ýåäÿ áèëÿñèíèç.
— Íÿéèìÿ ëàçûìäûð ö÷ Çîíà — àõûð êè, áó ñþçö èøëÿòìÿëè îëäó — ìÿí
éàëíûç àèëÿìëÿ ýþðöøìÿê èñòÿéèðÿì.
ßðõàí êÿäÿðëÿ ýöëöìñöíäö: — Èø îíäàäûð êè, îíëàð ùÿðÿñè áèð çîíà-
äà éàøàéûð. Áèð çîíàäàí î áèðèíÿ êå÷ìÿêñÿ éàñàãäûð.
Ùÿð øåéè ßðõàí äåäèéè êèìè åòäè, ëàçûìû ñÿíÿäëÿðè àëäû. Ö÷ àéðû-àéðû
ñÿíÿääÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, î, ãÿçåòÿ÷è Ìÿëèê Ìÿùìÿäîüëó, éàçûëàð ùàçûð-
ëàìàã ö÷öí Áåùèøòè Áàäè-êóáÿéÿ, Áàêû Êîììóíàñûíà âÿ Áàêó-ñèòèéÿ
åçàì îëóíóð.
Þçö ïÿðäÿ àðõàñûíäà ãàëñà äà, áöòöí áóíëàð ßðõàíûí éàðäûìûéëà
îëóíäóüóíó Ìÿëèê éàõøû äÿðê åäèðäè. Àììà áèëèíìèðäè, áöòöí áóíëàðûí
ìöãàáèëèíäÿ ßðõàí îíäàí íÿ èñòÿéÿúÿê. Àðòûã õåéëè ìöääÿòäè êè, èí-
ñàíëàðûí òÿìÿííàñûç õåéèðõàùëûüûíà, ùà÷àíñà åäèëìèø éàõøûëûüû óíóòìà-
ìàëàðûíà èíàìûíû èòèðìèøäè.
Ùÿð ùàëäà íÿ îëóð-îëñóí, ßðõàí îíà àèëÿñèíäÿí õÿáÿð ýÿòèðìèøäè.
Ìÿëèê ñîíó ùÿòòà þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿúÿê áó ñÿôÿðÿ ÷ûõìàüà ùà-
çûðäû.
Áëîêàäà øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ Òöðêèéÿäÿí õàðèúÿ éàëíûç áèð éîëëà ÷ûõ-
ìàüà èúàçÿ âåðèëèðäè — Úåíåâðÿéÿ ó÷ìàëûéäû, îðàäàí Àìåðèêà ó÷àüûéëà
éîëà äöøÿ áèëÿðäè.
ßðõàí îíó àýàù åòìèøäè êè, ö÷ Çîíàíûí áèð àåðîïîðòó âàð âÿ î, Äå-
êàäå àäëàíûð.
— Äåêàäå íÿ äåìÿêäèð?
— ÄÊÄ — àááðåâèàòóðàäûð, ö÷ ñþçöí áàø ùÿðôè — Äèí, Êîììóíà, Äå-
ìîêðàòèéà.
Ìÿëèê ýöëöìñöíäö — ñîí èëëÿðäÿ öçöíäÿ ýþðöíÿí èëê òÿáÿññöì èäè.
ßðõàí îíà ëàçûìû èçàùàòëàð âåðèðäè: — Ö÷ Çîíàíûí áèð ùàâà ëèìàíû
îëäóüóíäàí ö÷ ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿñèíäÿí, ö÷ ýþìðöêäÿí êå÷ìÿëè îëàúàã-
ñûíûç. ×àëûøûí, àç øåé ýþòöðöí, þçö äÿ ùÿð Çîíàíûí õöñóñèééÿòèíè íÿçÿð-
äÿ òóòóí êè, ýþìðöêäÿ ÿëèíèçäÿí àëìàñûíëàð. Ùÿ, áèð äÿ — ßðõàí ÿëèíè
360
úèáèíÿ àòäû, áèð õåéëè Àìåðèêà äîëëàðû ÷ûõàðûá Ìÿëèéÿ óçàòäû — Îðàäà ùÿð
àääûìäà ñèçÿ ëàçûì îëàúàã.
Ìÿëèê ïóëó ùå÷ úöð ýþòöðìÿê èñòÿìèðäè.
— Ïàðàì âàð — äåéèðäè.
ßðõàí: — Î ïàðàéëà ñèç ùå÷ ùàâà àëàíûíäàí ÷ûõà áèëìÿçñèíèç, îíäàêû
îëñóí øÿùÿðÿ ÷àòìàã. Þçöíöç áèëèí, áó ïàðàíû ýþòöðìÿñÿç, ýåòìÿéÿ
äÿéìÿç.
Ìÿëèê èñòÿð-èñòÿìÿç ïóëëàðû àëäû: — Áèëìèðÿì, ñÿíèí õÿúàëÿòèíäÿí
íåúÿ ÷ûõàúàì — äåäè.
ßðõàí: — Ìÿí þìðöì áîéó ñèçèí õÿúàëÿòèíèçäÿí ÷ûõà áèëìÿéÿúÿì.
Ñèç ìÿíèì áàëàìû õèëàñ åòìèñèíèç.
Áèðäÿí Ìÿëèéèí éàäûíà äöøäö êè, ÷îõ èëëÿð ãàáàã, ùÿëÿ Î ùÿéàòäà
âÿ Î âÿòÿíäÿ ßðõàíûí ÷îõ ýÿíú éàøëàðûíäà èêè îüëó îëìóø âÿ äöíéàéà
ýÿëÿíäÿí áèð àé ñîíðà ùÿð èêèñè öðÿê ÷àòûøìàìàçëûüûíäàí þëìöøäö.
Ö÷öíúö îüëó äà åéíè öðÿê øèêÿñòëèéèéëÿ äîüóëàíäà î âàõòëûí ÷îõ
ïîïóëéàð æóðíàëèñòè Ìÿëèê Áàêûíûí ÿí ìàùèð ìöòÿõÿññèñ ùÿêèìëÿðèíè
àéàüà ãàëäûðäû âÿ óøàã õèëàñ îëóíäó. Áèëìèðäè óøàã èíäè ùÿéàòäàäûðìû,
àììà ùÿð ùàëäà ñîðóøäó: — Îüëóí íåúÿäèð? — Àäûíû óíóòìóøäó.
ßðõàí: — Òîï êèìè — äåäè âÿ ÿëàâÿ åòäè: — ñèçèí ñàéÿíèçäÿ.
Ìÿëèê áèð äàùà òÿøÿêêöð åòäè, ïóëëàðû úèáèíÿ ãîéàíäà: — èìêàíûì
îëàí êèìè áîðúóìó ãàéòàðàúàì — äåäè.
ßðõàí: — Ñèç ìÿíÿ éîõ, ìÿí ñèçÿ áîðúëóéàì — äåäè — Éàäûíûçäà-
ìû, î âàõò, ìÿòáÿÿäÿ éûüûúû êþìÿê÷èñè èøëÿéèðäèì, ñèç äÿ ùÿëÿ ìÿøùóð
æóðíàëèñò éîõ, àäèúÿ ìöõáèð èäèíèç. Éåíÿ äÿ äîíëóãëàðûìûçû éóáàòìûø-
äûëàð, úèáèìäÿ ÷þðÿê àëìàüà áèð ãÿïèê ïóëóì éîõäó. Ñèç áóíó áèëäèíèç
âÿ úèáèíèçäÿí èêè ìàíàò ÷ûõàðäûíûç: — ìÿíèì äÿ èíäè îëàíûì áóäóð —
äåäèíèç — áèð ìàíàòûíû, òÿí éàðûñûíû ìÿíÿ óçàòäûíûç.
— Áèð ìàíàò ùàðà, ñÿíèí ìÿíÿ âåðäèéèí áó ïàðàëàð ùàðà?
— Î áèð ìàíàò áó ïàðàëàðäàí àðòûãäûð. ×öíêè ìÿí èíäè ïàðàìûí àí-
úàã êè÷èê áèð ùèññÿñèíè ñèçÿ âåðäèì, ñèç èñÿ î âàõò îëàíûíûçûí éàðûñûíû
ãûéäûíûç ìÿíÿ.
Âèäàëàøàðêÿí ßðõàí: — Îðäà ùÿð íÿ ýþðñÿíèç, áÿäáèíëÿøìÿéèí —
äåäè — ÷îõ ãÿðèáÿëèêëÿðëÿ ðàñòëàøàúàãñûíûç.
Äîüðóäàí äà ãÿðèáÿëèêëÿð åëÿ ó÷àãäàéêÿí áàøëàäû.
Úåíåâðÿäÿí ãàëõìàëàðûíäàí ö÷ ñààò éàðûì êå÷ìèø òÿééàðÿ áÿëÿä-
÷èëÿðè ö÷ äèëäÿ — èíýèëèñ, ðóñ âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ — åëàí åòäèëÿð êè, ó÷àã
åíèð, ñÿðíèøèíëÿð ãîðóéóúó êÿìÿðëÿðè áàüëàìàëûäûð.
361
 Ìÿëèê ïÿíúÿðÿäÿí éåðÿ áàõûðäû. Íå÷ÿ èëäèð àíúàã ùÿðäÿí-áèðäÿí
éóõóëàðûíäà ýþðäöéö øÿùÿðè ýþéöí óúàëûüûíäàí ñåéð åäèðäû. Øÿùÿðèí ÷îõ
ùèññÿñè éà òàìàì ãàðàíëûãäû, éà äà àääà-áóääà çÿèô èøûãëàð ýþðöíöðäö.
Áèð ùèññÿñè èñÿ ýóð ÷èë-÷ûðàüà ãÿðã îëìóøäó.
Áÿëÿä÷è áèð-áèð ñûðàëàðû ýÿçèá ãàäûí ñÿðíèøèíëÿðÿ ÷àäðàëàð ïàéëàéûð-
äû. Èíäèéÿ ãÿäÿð öçö à÷ûã, ùÿòòà ìèíè-òóìàíëàðäà âÿ äåêîëòåëè ïàëòàð-
ëàðäà îòóðìóø ãàäûíëàð áèð-áèð ÷àäðàëàðà áöðöíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãàäûí
áÿëÿä÷èëÿð äèããÿò åäèðäèëÿð êè, ñà÷ëàðûíûí áèðúÿ òöêö äÿ ýþðöíìÿñèí.
Ìÿëèê áóíà ùàçûð èäè, áèëèðäè êè, áèðèíúè îëàðàã Áåùèøòè Áàäè-êóáÿíèí
ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿñèíäÿí êå÷ÿúÿêëÿð, îäóð êè, èëê îëàðàã áó Çîíàíûí ùèú-
àá ãàíóíà òàáå îëóíìàëûäûð. Àììà ñàããàëëû áÿëÿä÷è îíà éàíàøûá ãàë-
ñóòóêóíó à÷ìàüû òÿêëèô åäÿíäÿ, òÿÿúúöáöíö ýèçëÿäÿ áèëìÿäè. — Ìÿíèì
áó ãàëñòóêóìóí êèìÿ íÿ çÿðÿðè äÿéÿ áèëÿð?
Áÿëÿä÷è áàøûíû áóëàäû: — Âàãèÿí àüà äöç áóéóðóð, àììà ãÿâàèä áå-
ëÿäèð — äåäè.
Ìÿëèê ôèêèð âåðäè êè, äèýÿð ñÿðíèøèíëÿð äÿ äèíìÿç-ñþëéìÿç ãàëñòóê-
ëàðûíû ÷ûõàðûá áÿëÿä÷èéÿ âåðèð âÿ áÿëÿä÷è ùÿð ãàëñòóêóí öñòöíäÿ ñàíúàã-
ëà ñÿðíèøèíèí áèëåò íþìðÿñèíè ãåéä åäèð. Ñÿðíèøèíëÿðè àðõàéûíëàøäûðäû êè,
ýåðè äþíÿðêÿí ãàëñòóêëàðû ãàéòàðûëàúàã.
Òÿééàðÿäÿí åíÿíäÿí ñîíðà ÿðÿá ÿëèôáàñûéëà ÁÅÙÈØÒÈ ÁÀÄÈ-
ÊÓÁß ñþçëÿðè éàçûëìûø èðè ëþâùÿíèí àëòûíäà éåðëÿøÿí ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿ-
ñèíÿ éàíàøäûëàð. Ìÿíòÿãÿíèí öñòöíäÿ ùèëàëëû éàøûë áàéðàã äàëüàëàíûðäû.
Ñÿðùÿä÷èëÿð ùÿð ñÿðíèøèíèí ñÿíÿäëÿðèíè àçû éàðûì ñààò éîõëàéûðäûëàð,
äþíÿ-äþíÿ ïàñïîðòëàðäàêû øÿêèëëÿðÿ âÿ ïàñïîðò ñàùèáëÿðèíèí ñèôÿòëÿðèíÿ
äèããÿòëÿ áàõûð, áÿçÿí ùàðàñà ýåäèá íÿ áàðÿäÿñÿ ìÿñëÿùÿòëÿøèð, ñîíðà
ýåðè ãàéûäûá ñÿíÿäëÿðè áèð äàùà éîõëàéûðäûëàð. Áèð íå÷ÿ ñÿðíèøèíè êÿíàðà
÷àüûðûá ùàðàñà àïàðäûëàð.
Ìÿëèéèí öðÿéè øèääÿòëÿ äþéöíöðäö, èíäè áèð øåé òàïàúàãëàð, áèð ãÿì-
áÿðãóëó ÷ûõàúàã âÿ áó ãÿäÿð àðçó åòäèéè, áó ãÿäÿð âàõò ýþçëÿäèéè èñòÿ-
éèíÿ ÷àòà áèëìÿéÿúÿê. Ñÿðùÿä÷èíèí ñÿñè îíó ôèêèðëÿðèíäÿí àéûðäû. Íþâ-
áÿ Ìÿëèéÿ ÷àòìûøäû. Ñÿðùÿä÷è: — Àüà, ùöâèééÿò êàüûçûíû ýþñòÿð — äåäè.
Ìÿëèê ïàñïîðòóíó âÿ îíà âåðèëÿí ñÿíÿäè óçàòäû. Ñÿðùÿä÷è àëäûãëà-
ðûíû õåéëè ìöääÿò î éàí áó éàíà ÷åâèðÿíäÿí ñîíðà, ìþùöð áàñûá ãàé-
òàðäû. Ìÿëèê öðÿéèíäÿ “Àëëàùà ÷îõ øöêöð” äåéèá ñÿðùÿäè àäëàäû.
Ýþìðöêäÿ éîõëàìàëàð äàùà óçóí ÷ÿêäè âÿ íþâáÿ Ìÿëèéÿ äöç èêè
ñààòäàí ñîíðà ÷àòäû. Ñàããàëëû ýþìðöê÷ö ÷àíòàñûíû à÷ìàüû òÿëÿá åòäè,
÷àíòàéà éûüäûüû øåéëÿðè, ö÷ äÿñò êþéíÿéè, àëò âÿ åâ ïàëòàðûíû, ñàáóíó, äèø
ôûð÷àñû âÿ äèø ìÿúóíóíó, öëýöúöíö, áèð áëîê ñèãàðåòè âÿ êàñåò÷àëàðëà èêè
362
êàñåòè ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäè, íÿùàéÿò èêèíúè ãàëñòóêó ÿëèíÿ ýþòöðöá, ñîðóø-
äó êè, áÿñ òÿééàðÿäÿ ãàëñòóêóíó àëìàéûáëàð?
Ìÿëèê: — àëäûëàð — äåäè.
Ýþìðöê÷ö: — Áÿñ îíäà áó íÿìÿíÿäè? — äåéÿ ÷àíòàäàêû ãàëñóòóêó
ùàâàäà ôûðëàòäû. Ìÿëèê áèëìèðäè íÿ äåñèí: — Áó äà... áå... áåëÿ — èêèíúè
ãàëñòóê... åùòè... åùòèéàò ö÷öí — äåéÿ êÿêÿëÿäè. Åëÿ áèë ñÿðùÿä÷èëÿðèí äÿ,
ýþìðöê÷öëÿðèí äÿ çÿùìè îíó áàñìûøäû, ùå÷ áèð ýöíàùû îëìàäàí þçöíö
ìöãÿññèð ùèññ åäèðäè.
Ýþìðöê÷ö: — Øåéòàí õàëòàñûíûí áèðè áÿñ åëÿìèð? — äåäè — áÿëêÿ áó-
íó êèìÿñÿ áÿõøèø âåðìÿê éà ñàòìàã èñòÿéèðñÿí?
Ìÿëèê:— ßñòàôóðóëëàù — äåäè — ìÿí àëâåð÷è äåéèëÿì, áó êþùíÿ ãàë-
ñòóêó äà êèìÿ áàüûøëàéà áèëÿðÿì?
Ýþìðöê÷ö îíó äèíëÿìÿäÿí ãàëñòóêó êÿíàðà, ìöñàäèðÿ îëóíìóø
ÿøéàëàð ãóòóñóíà àòäû. Áó ãàëñòóêëà ìöÿééÿí õàòèðÿëÿð áàüëûéäû âÿ Ìÿ-
ëèê îíó èòèðìÿê èñòÿìèðäè. ßðõàíûí òþâñèééÿñè éàäûíà äöøäö:áó ÿëáÿòòÿ
ðèñã èäè, ùÿð øåéè êîðëàéà áèëÿðäè, àììà òÿðñ äàìàðû òóòìóøäó âÿ ÿòðàôà
äþéöêöá úèáèíäÿí åùìàëëûúà ÿëëè äîëëàð ÷ûõàðäû, ýþìðöê÷öéÿ òÿðÿô òóò-
äó, — áó ãàëñòóê ãàðäàøûì ðÿùìÿòëèêäÿí éàäèýàðäû — äåäè.
Ýþìðöê÷ö úÿëä áèð ùÿðÿêÿòäÿ ÿëëè äîëëàðû îâúóíäà ýèçëÿäèá:
— Õóá, áó áàøãà ìÿñÿëÿ — äåäè — ìàäàì êè, ðÿùìÿòëèê áÿðàäÿðèí-
äÿí éàäèýàðäûð, íÿ ñþç îëà áèëÿð — ãàëñòóêó ãóòóäàí ÷ûõàðûá Ìÿëèéÿ
óçàòäû. Áöòöí áó ùÿðÿêÿòëÿðè — ãàëñòóêó ãóòóéà àòìàüû âÿ ãóòóäàí ÷û-
õàðìàüû, ïóëó ãàìàðëàìàüû åëÿ áåúèä âÿ ìÿùàðÿòëÿ èúðà åäèðäè êè, áó
èøèí ïåøÿêàðû îëäóüó àéäûíëàøûðäû.
Ìÿëèê áó ñÿðùÿäè âÿ áó êþìðöéö êå÷èá èêèíúè ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿñèíèí
ãàáàüûíà ÷ûõäû. Ìÿíòÿãÿíèí öñòöíäÿ ãûðìûçû ðÿíýëè îðàã-÷ÿêèúëè áàé-
ðàã äàëüàëàíûðäû, êèðèë ÿëèôáàñûéëà àçÿðáàéúàíúà âÿ ðóñúà ÁÀÊÛ ÊÎÌ-
ÌÓÍÀÑÛ “ÁÀÊÈÍÑÊÀß ÊÎÌÌÓÍÀ” ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
Äèâàðäà ÷îõ èðè ïîðòðåò âàðäû. Çÿùìëè êèøèíèí ñèôÿòèíèí õåéëè ùèññÿ-
ñèíè çèë ãàðà åéíÿê øöøÿëÿðè òóòóðäó. Ïîðòðåòèí öñòöíäÿ áþéöê ùÿðôëÿðëÿ:
ÊÎÌÌÓÍÈÇÌÈÍ ÃßËßÁßÑÈ ËÀÁÖÄÄÖÐ, ×ÖÍÊÈ ÌÖÒ-
ËßÃÄÈÐ. ÌÀÐÀÒ.
Ïîðòðåòèí àëòûíäà èñÿ ÁÀØ ÊÎÌÈÑÑÀÐ ÌÀÐÀÒ ÉÎËÄÀØÛÍ
ÐßÙÁßÐËÈÉÈ ÀËÒÛÍÄÀ ÁÖÒÖÍ ÄÖÍÉÀÄÀ ÊÎÌÌÓÍÈÇÌÈÍ
ÒÀÌ ÃßËßÁßÑÈÍß ÄÎÜÐÓ ÈÐßËÈ — ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
Ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿñèíÿ íþâáÿäÿ äàéàíàðêÿí Ìÿëèê ßðõàíûí äåäèêëÿ-
ðèíè õàòûðëàäû: Áàø êîìèññàð Ìàðàò Ãàðàýþçîâóí ýþçëÿðèíè ýþðÿí îë-
363
ìàéûá. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ ýþçëÿðè ÷àøäû, îäóð êè, ùå÷ âàõò òöíä ãàðà åéíÿéè
÷ûõàðìûð.
Õåéëè ìöääÿòäÿí ñîíðà íþâáÿ Ìÿëèéÿ ÷àòàíäà ñÿðùÿä÷è ñÿíÿäëÿðè-
íÿ ýþçóúó íÿçÿð ñàëûá:
— Àíêåòè áèçèì ÿëèôáàéëà äîëäóðóí — äåäè — Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèë-
ëÿðèíäÿ.
Ìÿëèê úÿðýÿäÿí ÷ûõäû, ïèøòàõòàéà éàíàøûá úàâàáëàðû êèðèë ÿëèôáàñûéëà
éàçäû âÿ ýåðè äþíÿíäÿ òÿçÿäÿí íþâáÿéÿ äóðìàëû îëäó.
Íÿùàéÿò, ñÿðùÿäè êå÷äè, àììà Ýþìðöêäÿ éåíÿ èëèøäè. Ýþìðöê÷ö
êàñåò÷àëàðû âÿ êàñåòëÿðè ÿëèíäÿ ôûðëàäûá: — Áóíëàð íÿäè? — äåäè.
Ìÿëèê: — Ìóñèãèäèð — äåäè — Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðëàðûíûí ìàùíûëà-
ðû. Òöðêèéÿäÿ àíîíèì Àçåðè øàðêûëàðû àäûéëà ÷ûõûá.
Ýþìðöê÷ö:
— Òöðêèéÿäÿ? — äåäè — áóðà ïàíòöðêèñò êàñåòëÿðè ýÿòèðìÿê îëìàç.
Ìÿëèê, öðÿéèíäÿ:— Éà áÿõò — äåéèá ÿëëè äîëëàðûí óúóíó ýþìðöê÷öéÿ
ýþñòÿðäè:
— Êå÷ÿí ÿñðäÿ éàøàìûø ñîâåò áÿñòÿêàðëàðûíûí ìàùíûëàðûäûð.
Ýþìðöê÷ö åéíè úÿëä ùÿðÿêÿòëÿ ïóëó àëäû — ùÿ, ñîâåò áÿñòÿêàðëàðû —
äåäè — îíäà ìîæíà.
Ýþìðöê÷ö èíäè äÿ êàñåò÷àëàðû ÿëèíäÿ î éàí áó éàíà ÷åâèðèðäè.
— Áÿñ áó íÿäè?
— Áó äà êàñåò÷àëäûðàí.
Ýþìðöê÷ö êàñåò÷àëàðûí äöéìÿñèíè áàñäû, ðàäèîäàí ñÿñëÿð ýÿëäè.
— Áó êè ðàäèîäóð — äåäè.
— Ùÿì ðàäèîäóð, ùÿì êàñåò÷àëàð.
— Áèçäÿ éàä ðàäèîëàðà ãóëàã àñìàã çàïðåøåíî.
Ìÿëèê ÿëëè äîëëàð äà òÿðëÿìÿëè îëäó. Èíäè áó èøè äàùà àðõàéûí åäèðäè.
Ö÷öíúö ñÿðùÿä ìÿíòÿãÿñèíÿ ÷àòäû.
Áóðäà äà ýþé áàéðàã äàëüàëàíûðäû. Ìÿëèê àúû-àúû äöøöíäö: ö÷ ñÿð-
ùÿä — ö÷ áàéðàã — éàøûë, ãûðìûçû, ýþé. Ö÷ö áèð éåðäÿ îëñàéäû êå÷ìèø
Àçÿðàáéúàíûí áàéðàüû îëàðäû.
Ñÿðùÿä÷è ñÿíÿäëÿðÿ ýþç óúó áàõûá òÿêëèô åòäè êè, Ìÿëèê áàø áàðìàüûíû
êè÷èê äèñêåòÿ áàññûí, ñîíðà îíóí áàðìàã èçëÿðè îëàí äèñêåòè áèëýèñàéàðà ñàë-
äû, ùàíñûñà äöéìÿëÿðè áàñûá åêðàíà áàõäû âÿ: — Êå÷ÿ áèëÿðñèíèç — äåäè.
Áó ýþìðöê÷ö äÿ ÿøéàëàðû áèð-áèð éîõëàäû, ñîðóøäó:
— Íàðêîòèê?
Ìÿëèê: — Éîõ úàíûì, ìÿíäÿ íàðêîòèê íÿ ýÿçèð?
Ýþìðöê÷ö ÷àíòàäàêû áèð áëîê òöðê ñèãàðåòèíè ýþòöðäö:
364
 — Áó íÿäèð?
— Ñèãàðåò. Òöðê ñèãàðåòè.
Ýþìðöê÷ö: — Áóðà Àìåðèêà ñèãàðåòëÿðèíäÿí áàøãà àéðû ñèãàðåò ýÿ-
òèðìÿê îëìàç — äåäè — ìóñàäèðÿ åäèëèð — ñîíðà íÿäÿíñÿ ÿëàâÿ åòäè — Ùå÷
òöðê ñèãàðåòè ÷ÿêìÿìèøÿì.
Ìÿëèê: — Ìÿí éàìàí ÷ÿêÿíÿì — äåäè — Áó ñèãàðåòëÿðÿ äÿ àëûøìûøàì.
Éàðñû ñÿíèí, éàðñû ìÿíèì.
Ýþìðöê÷ö: — Îêåé — äåäè âÿ úÿëä áëîêó à÷ûá àëòû ãóòó ÷ûõàðäû,
äþðäöíö Ìÿëèéÿ ãàéòàðäû.
Ýþìðöêäÿí êå÷ÿí êèìè Ìÿëèê ÷îõ èðè ðåêëàìëàð ýþðäö. Áèðèíäÿ
òÿééàðÿíèí è÷èíäÿ õîø áèð òÿáÿññöìëÿ ñÿðíèøèíëÿðÿ (îíëàðûí äà ñèôÿòëÿ-
ðèíäÿ òÿáÿññöì âàðäû) “Êîêà-êîëà” ïàéëàéàí ñòöàðäåññàíûí øÿêëè âÿ
àëòûíäà ëàòûí ùÿðôëÿðèéëÿ éàçû âåðèëìèøäè:
×ÛÕÀÍÄÀ ÉÎËÀ — È× “ÊÎÊÀ-ÊÎËÀ”.
Èêèíúè ðåêëàìäà êîâáîé ãèéàôÿëè, èðè øëéàïàëû, áþéðöíäÿ éåêÿ òà-
ïàíúàëû ýÿíú îüëàí — (ýöëöøö áó ãóëàüûíäàí î ãóëàüûíàäÿê) òÿééàðÿ
òðàïûíäàí äöøÿí ñÿðíèøèíëÿðÿ à÷ûã Ìàëáîðî ãóòóñóíó óçàäûðäû. Àëòûíäà
ëàòûí ùÿðôëÿðèéëÿ ÝßËÌÈÑßÍ ÁÓÐÀ, ÀË, ×ßÊ “ÌÀËÁÎÐΔ — ñþç-
ëÿðè éàçûëìûøäû.
Ìÿëèê àåðîïîðò áèíàñûíäàí à÷ûã ùàâàéà ÷ûõàíäà ñààòûíà áàõäû: ýåúÿ
ö÷öí éàðûñû. Òÿééàðÿ éåðÿ åíÿíäÿ ýöíäöç äþðäöí éàðûñû èäè. Ñÿðùÿäëÿð-
äÿí âÿ ýþìðöêëÿðäÿí îí áèð ñààòà êå÷ìèøäèëÿð. Úåíåâðÿäÿí áóðàñà ö÷
ñààò éàðûìà ýÿëäèê — äåéÿ äöøöíäö.
Òàêñè äàéàíàúàüûíà éàíàøûá ÿí ãàáàãäà äàéàíàí ìàøûíà éàíàøäû,
ÿëèíè óçàäûá ãàïûíû à÷ìàã èñòÿäè, ãàïû è÷ÿðèäÿí áàüëûéäû, áó çàìàí àð-
õà ñûðàëàðäàí ÷ûõûá ýÿëÿí òàêñè îíóí ãàðøûñûíäà äàéàíäû. Ñöðöúö ãàïûíû
à÷ûá îíó è÷ÿðè äÿâÿò åòäè.
Ìÿëèê àðõà òÿðÿôäÿ ÿéëÿøäè, åëÿ áó âàõò êèìñÿ ìàøûíûí ãàáàã ãàïû-
ñûíû à÷äû. Ñàããàëëû úàâàí îüëàí Ìÿëèéÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê: — Àüà, éîðóë-
ìóéàñûç — äåäè — áÿíäÿíèç äÿ øÿùÿðÿ ýåäèð, ãàèëñÿ ìÿí äÿ ñèçëÿ ýåäèì.
Ìÿëèê: — Áóéóðóí — äåäè.
Òàêñè ùÿð èêè òÿðÿôèíÿ ìÿôòèëëè ÷ÿïÿðëÿð ÷ÿêèëìèø éîëëà èðÿëèëÿéèðäè. Éîë
ñàü òÿðÿôäÿ, ìÿôòèëëè ÷ÿïÿðèí äàëûíäà éàíàí ýóð ÷èë-÷ûðàãëà èøûãëàíûðäû.
Ñîë ÷ÿïÿðèí àðõàñû ãàðàíëûã èäè.
Ìÿëèê ôèêèð âåðäè êè, ìÿôòèë ÷ÿïÿðëÿðèí äèáèíäÿ õåéëè èò þëöñö ñÿðÿëÿíèá.
— Áó ëåøëÿð íèéÿ áóðà äöøöá?
Øîôåð: — ßùìÿã ìÿõëóãäóð äà — äåäè — þçëÿðèíè ÷ÿïÿðÿ ÷ûðïûð, ÷ÿ-
ïÿðÿ äÿ áÿðã áóðàõûáëàð.
365
 — Íèéÿ åëåêòðèê áóðàõûáëàð êè?
Ñàããàëëû îüëàí:
— Êàôÿðëÿð áóðàõûá — äåäè — Ãîðõóðëàð êè, î òàéûí àäàìëàðû ãà÷ûá áè-
çèì òÿðÿôÿ êå÷ÿð.
Ñöðöúö:
— Àú èòëÿðäè äÿ — äåäè — ýåúÿ ùàìûñûíûí ëåøèí éûüûøäûðûá éàíäûðàúàãëàð.
Ìÿëèê ÿòðàôëàðà áàõûð, àììà ùå÷ éåðè òàíûìûðäû. Ìÿôòèë ÷ÿïÿðëÿðèí
àðõàñûíäà øóìëàíìûø íåéòðàë ñàùÿ, ñàùÿäÿí î éàíà ñàüäà ðÿíýáÿðÿíý
ðåêëàìëàðûí ëàòûí ùÿôðëðèéëÿ éàçûëìûø ìÿòíëÿðèíÿ ýþðÿ áóðàíûí Áàêó ñèòè
îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàðäû.
Ñîë òÿðÿô çöëìÿò ãàðàíëûã èäè:
— Áó òÿðÿô Áàäè-Êóáÿäèð?
Ñàããàëëû îüëàí:
— Õåéð àüà, õåéð. Áó òÿðÿô äÿ êàôÿðëÿðèí øåéòàí éóâàñûäûð. Þçëÿðè
Áÿêèíñêè ãÿìóíà äåéèðëÿð. Áèçèì Áåùèøòè Áàäè-Êóáÿìèç èðÿëèäÿäèð.
Áèðäÿí Ìÿëèê Ñóðàõàíû éîëóíó òàíûäû — Áó Ñóðàõàíû éîëóäóð — äåäè
— åëÿìè?
Øîôåð: — Áÿëè àüà, îðà Ñóðÿ õàíÿäèð.
Ìÿëèê êþêñöíö þòöðäö: — Óøàãëûãäà áóðäà éàøàìûøàì — äåäè —
Åâèìèç Àòÿøýàùûí éàíûíäà èäè.
Ñöðöúö: — Ùàðäà? — äåéÿ õÿáÿð àëäû
Ñàããàëëû îüëàí: — Àòÿøïÿðÿñòëÿðèí áèð éåðè âàðäû — äåéÿ èçàù åòäè.
Ìÿëèê: — Èíäè äóðìóð Àòÿøýàù?
Îüëàí: — Éîõ, ñþêöëäö — äåäè — ìöñÿëìàí êèøâÿðèíäÿ êàôÿð áöòõà-
íÿñèíÿ íÿ ùàúÿò?
Òàêñè áàüëû øëàãáàóìóí ãàðøûñûíäà äàéàíäû, ïîëèñ õèäìÿò÷èñè îíëàðà
éàíàøäû, ùÿð ö÷ö ñÿíÿäëÿðèíè ýþñòÿðäè, ïîëèñ: — Õåéëè õóá. Õåéðè øÿá —
äåéÿ øëàãáàóìó ãàëäûðäû.
Ñàããàëëû îüëàí:
— Àüà, Áåùèøòè Áàä-Êóáÿéÿ õîø ýÿëäèíèç, ñÿôà ýÿòèðäèíèç — äåäè.
Ãàðøûëàðûíäà áþéöê áèð ãàôèëÿ èðÿëèëÿéèðäè — àðàáàëàð, àðàáàëàðûí àð-
äûíäàí ïèéàäà ýåäÿí õåéëè àäàì.
— Áóíëàð êèìäè, ùàðà ýåäèðëÿð ýåúÿíèí áó âàõòûíäà?.
Ñöðöúö: — Éàíàðäàüà — äåäè.
Ìÿëèê ìàøûíûí ãàáàã ýöçýöñöíäÿ ýþðäö êè, ñàããàëëû îüëàí ñöðö-
úöéÿ ìÿçÿììÿòëÿ áàõûð.
Ñàããàëëû îüëàí: — Õåéð àüà — äåäè — øîôåð áÿðàäÿðèìèç äöç áóéóð-
ìàäû, áóíëàð Íàðäàðàí ïèðèíÿ çèéàðÿòÿ ýåäèðëÿð. Ýåúÿéêÿí éîëà ÷ûõûá-
ëàð êè, ñöáù íàìàçûíà îðà ÷àòñûíëàð.
366
 Ìÿëèê Íàðäàðàíûí áóðàëàðäàí õåéëè óçàã îëäóüóíó õàòûðëàäû:
— Áó ãÿäÿð éîëó ïèéàäà ýåäÿúÿêëÿð?
— Àüà áèëèð êè, çèéàðÿòÿ ïèéàäÿ ýåòìÿéèí ñàâàáû äàùà ÿôçÿëäè.
Òàêñè ãàôèëÿíè þòöá êå÷äèêúÿ ôàðàëàðûí èøûüûíäà Ìÿëèê àðàáàëàðà
éöêëÿíìèø ãàçàíëàðà äèããÿò åëÿäè.
Ñàããàëëû îüëàí ñöðöúöéÿ: — “Èðøàä” ìåùìàíõàíàñûíà ñöð — äåäè
Ìÿëèê äöíéàýþðìöø àäàì èäè. Åëÿ áèðèíúè àääûìäàí äóéìóøäó êè,
áó ñàããàëëû îüëàíû îíó ýöäìÿê ö÷öí ýþíäÿðèáëÿð, àììà ýþðöíöð ÷îõ
íàøûéìûø, þçöíö ÷îõ òåç ôàø åòäè, éîõñà “Èðøàä” îòåëèíÿ äöøÿúÿéèìè áè-
ëèðñÿ äÿ äèëèíäÿí ãà÷ûðìàçäû.
— Íÿ áèëäèíèç êè, ìÿíÿ “Èðøàä” îòåëèíäÿ éåð àéûðûáëàð — äåéÿ ñîðóø-
ìàãäàí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè.
Øîôåð: — Òÿê áèð ìåùìàíõàíà âàð äà — äåäè.
Ñàããàëëû îüëàí éåíÿ øîôåðÿ ìÿçÿììÿòëÿ áàõäû: — Éîõ — äåäè —
áàøãà éåðëÿð äÿ âàð, àììà ôèêð åëÿäèì êè, ñèçèí êèìè àëèúÿíàáà éàðàøàí
“Èðøàä” îëàð. Éîõñà áèð ãÿëÿòèì âàð?
— Éîõ, äöç äåéèðñèç, “Èðøàä”äà éåð àéûðûáëàð ìÿíèì÷öí. Áàüûøëàé-
ûí, òàíûø îëìàäûã, ìÿíèì àäûì Ìÿëèêäèð, Ìÿëèê Ìÿùìÿäîüëó,
æóðíàëèñòÿì — ãîé éàçûã ïèñ âÿçèééÿòäÿ ãàëìàñûí — äåéÿ äöøöíäó, ýöéà
þçöì ùàããûíäà áó ìÿëóìàòëàðû ìÿí þçöì âåðèðÿì îíà, ùÿð÷ÿíä êè,
éÿãèí ùàìûñûíû áèëèð.
Ñàããàëëû îüëàí: — ×îõ õîøùàëÿì — äåäè — ñèçèí êèìè ìÿðóô âÿ íàìäàð
èíñàíëà òàíûø îëìàüà. Ìÿíèì èñìèì Èìàìãóëóäóð. Èìàìãóëó Áÿùáÿùàíè.
Òàêñè àðòûã øÿùÿðèí éàðûãàðàíëûã êö÷ÿëÿðèéëÿ èðÿëèëÿéèðäè, áèðäÿí
Ìÿëèê äèêñèíäè — òàêñèëÿðèíèí ôàðàëàðûéëà èøûãëàíäûðûëìûø éàíûã-ó÷óã áè-
íàíû òàíûìûøäû — áó êå÷ìèø Èñìàèëèééÿ — Àêàäåìèéà áèíàñû èäè. Áèíà-
íûí éàëíûç äèâàðëàðû ãàëìûøäû, ÷ÿð÷èâÿëÿðè éàíûá êþñþé îëìóø ïÿíúÿðÿ-
ëÿðè ñêåëåòèí, þëö êÿëëÿñèíèí îéóã ýþç ÷óõóðëàðûíû àíäûðûðäû.
— Áóðà íèéÿ áó ýöíäÿäè?
Èìàìãóëó: — Î ìÿëóì ìÿüøóøàò ýöíëÿðèíäÿ êàôÿðëÿð õàêèñàð åëÿ-
éèá áóðàíû — äåäè.
Ìÿëèê: — Äóð, äóð — äåéÿ ùÿéÿúàíëà ñÿñëÿíäè — Èñìàèëèééÿ áèíàñû-
íûí éàíûíäàêû éåð áîì áîø ÷þëëöê èäè — àõû áóðäà áèð áèíà äà âàðäû —
ÿëéàçìàëàðû îëàí áèíà.
Èìàìãóëó: — Àüà, ñÿä ùåéô, øóðèø çàìàíû î áèíà äà, áó õèéàáàíäàêû
÷îõ áèíà äà éàíäû — äàüûëäû.
— Íåúÿ éàíäû, áÿñ ÿëéàçìàëàðû?
— Àüà, ñÿä ùåéô, áèíà éàíàíäà ÿëéàçìàëàðû ñàëèì ãàëàðìû?
367
 Ìÿëèê áàøûíû òóòäó: — Àìàí Òàíðûì, áöòöí òàðèõèìèç, êå÷ìèøèìèç î
éàçûëàðäà èäè.
— Àüà, ñèç áÿðýöçèäÿ ôÿðùÿíý àäàìûñûç, åùñàñàòûíûçû áàøà äöøöðÿì.
Àììà ÷è ôàèäÿ? Ãÿçàâö-ãÿäÿð áåëÿéìèø. Ëåéê ìöðóð çàìàí õåéëè éå-
íè êèòàá íÿøð îëóíóá. Åëÿ áó ýöíëÿðäÿ àüàéè Êÿñðÿâèíèí áöòöí êèòàáëàðû
÷ûõäû. — Áèðäÿí íÿ èñÿ éàäûíà äöøìöø êèìè äåäè: — Ñþç éåðèíÿ ÷ÿêÿð,
ùå÷ áèëèðñèç áó ùàíñû õèéàáàíäûð?
— Òÿõìèí åäèðÿì, áèð âàõò áóðà Íèêîëàéåâñêè, ñîíðà Êîììóíèñò,
ñîíðà äà Èñòèãëàëèééÿò êö÷ÿñè àäëàíûá.
Èìàìãóëó ìÿìíóí ýöëöìñÿäè:
— Èíäè ßùìÿä Êÿñðÿâè õèéàáàíûäûð. Áèçèì ùÿãèãè ìÿíøÿèìèçè òÿéèí
åäÿí àëèìè-áöçöðýöí íàìèíÿ.
Òàêñè àäû íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøÿí, áèíàëàðû äþíÿ-äþíÿ éàíûá äàüûëàí áó
òàëåñèç êö÷ÿéëÿ èðÿëèëÿéèðäè. Ìÿëèê õàòûðëàäû êè, áóðàäà ýþçÿë áèð áàü âàð-
äû. Èíäè òàìàìèëÿ áîì áîø, àüàúñûç áó ñàùÿíè éàëíûç éàíûíäàêû Ôèëàð-
ìîíèéà áèíàñûíà ýþðÿ òàíûéà áèëäè. Øöêöð, äåéÿñÿí Ôèëàðìîíèéà ñàëàìàò
ãàëûá. Àììà áóðàíûí èíäè ìÿùç Ôèëàðìîíèéà îëìàñûíäàí øöáùÿëèéäè.
Ôèëàðìîíèéàíû ýþñòÿðèá: — Îðà íÿäèð? — ñîðóøäó.
Èìàìãóëó âÿ ñöðöúö åéíè âàõòäà:— Úöìÿ ìÿñúèäè — äåäèëÿð.
Èìàìãóëó ÿëàâÿ åòäè: — Áåùèøòè Áàä-Êóáÿíèí ÿí áþéöê ìÿñúèäèäèð.
Ñöáù ÿçàíûíû îíóí ìèíàðÿëÿðèíäÿí ÷ÿêÿíäÿ åøèäÿúÿêñèç, “Èðøàä” ìåù-
ìàíõàíàñû áóðà ëàï éàõûíäûð.
Ìåùìàíõàíàíûí ãàáàüûíà ýÿëèá ÷àòäûëàð. Ñöðöúö Ìÿëèéèí ÷àíòàñûíû
ýþòöðäö. Èìàìãóëó äà ìàøûíäàí äöøäö: — Àüàéè Ìÿëèê — äåäè — èúàçÿ
âåðèí õèäìÿòèíèçäÿ îëóì.
Ìÿëèê úèáèíäÿí äîëëàð ÷ûõàðûá ñöðöúöéÿ âåðìÿê èñòÿéÿíäÿ Èìàì-
ãóëó: Àüà, î øåéòàí ïóëóíó ãÿáóë åòìÿç — äåäè — ùå÷ íàðàùàò îëìàéûí,
âåðäèì — äåäè.
Ìåùìàíõàíàíûí èíçèáàò÷ûñû — ñàããàëû àüàðìûø êèøè éóõóëó ýþçëÿðèíè
îâóøäóðà-îâóøäóðà Ìÿëèéèí ïàñïîðòóíó àëäû, ÿðÿá ÿëèôáàñûéëà àíêåòè
óçàòäû îíà.
Ìÿëèê àäûíû éàçìàüà áàøëàìûøäû êè, ÷èéíèíèí àðõàñûíäàí îíà áàõàí
Èìàìãóëó: — Àüà, øåéòàí ÿëèôáàñûéëà éàçìàã ãÿâàèäÿ çèääèð — äåäè.
— ßðÿá ÿëèôáàñûéëà äîëäóðìàã ëàçûìäûð?
— Èñëàìè ÿëèôáàéëà
Ìÿëèê: — Ìÿí ÿðÿá... å... èñëàìè ÿëèôáàéëà îõóéà áèëèðÿì, àììà
ùåéô êè, éàçà áèëìèðÿì — äåäè.
— Ñèç ùå÷ ðÿíúèäÿ îëìàéûí, ìÿí éàçàðàì.
368
 Àäû, ñîéàäû, äîüóì èëè, äîüóì éåðè — Ìÿëèê áèð-áèð áóíëàðû Èìàì-
ãóëóéà äèêòÿ åòäèêúÿ äóéóðäó êè, áöòöí áó ìÿëóìàòëàðû Èìàìãóëó åëÿ
îíóí þçö ãÿäÿð áèëèð.
Íÿùàéÿò, ôîðìàë èøëÿð áèòäè. Èíçèáàò÷û à÷àðû Ìÿëèéÿ óçàäûá: — øóìà-
ðÿ 12-äåäè.
Èìàìãóëó Ìÿëèéèí ÷àíòàñûíû ýþòöðöá îíó òà èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ,
îòàüûíûí ãàïûñûíà ãÿäÿð þòöðäö, è÷ÿðè ýèðèá áèð íÿçÿð äÿ àòäû, ñîíðà:
— Øÿá — õåéèð — äåäè — Àëëàùûí èíàéÿòèéëÿ èíøàëëàù éåíÿ ýþðöøÿðèê.
Ìÿëèê ñààòûíà áàõäû. Äþðäÿ îí áåø äÿãèãÿ èøëÿéèðäè. Éåðëè âàõòëà àë-
òûéà. Éåðëè âàõò!.. — àúû-àúû äöøöíäö — äîüìà øÿùÿðèìèí âàõòûíà éåðëè
âàõò äåéèðÿì. ßëáÿòòÿ áåëÿ åðêÿí ñààòäà Àéïÿðèéÿ òåëåôîí åäÿ áèë-
ìÿçäè. — Áûé — îòàüà ýþç ýÿçäèðäè — ùå÷ òåëåôîí äà éîõìóø êè...
Ñÿùÿð à÷ûëñûí, äöøöá àøàüûäàí çÿíý åäÿð. Éàòàüûíà ýèðäè âÿ áó óçóí
ýöíöí áöòöí ãàðàáàñìà êèìè ýþðöíÿí òÿÿññöðàòëàðûíäàí ñîíðà äàø êèìè
éàòäû.
Èìàìãóëó äöç äåéèðìèø. Ñÿùÿðèñè ýöí äÿ áèð-áèðèíè ýþðäöëÿð. Ìÿ-
ëèê ñÿùÿð îòåëèí áèðèíúè ìÿðòÿáÿñèíÿ åíÿíäÿ Èìàìãóëó Áÿùáÿùàíè
éóìøàã äèâàíäà áàðäàø ãóðóá îòóðìóøäó. Ìÿëèéè ýþðöá àéàüà ãàëõäû.
— Àüà, ñàáàùûíûç õåéèð. Äåäèì ùÿð ùàëäà ãÿðèáñèíèç. Áÿëêÿ éàðäûìà
åùòèéàúûíûç îëäó. Ãóëëóüóíóçäà àìàäÿéÿì.
Ìÿëèê: — Ñàü îëóí — äåäè — áèð ÷àé è÷ìÿê ïèñ îëìàçäû.
— ßëáÿòìÿêèí, ÿëáÿòìÿêèí.
Êè÷èê ÷àéõàíàéà êå÷äèëÿð. Ñàããàëëû õèäìÿò÷è ãàáàãëàðûíà ÷àé-÷þ-
ðÿê ýÿòèðäè. Èìàìãóëó ÿëèíäÿêè ãÿçåòè Ìÿëèéÿ óçàòäû: — “Ñèðàòöë-ìöñ-
òÿãèì” ðöçíàìÿñèäèð — äåäè — áàõûðñûç?
Ìÿëèê: — Ñîíðà áàõàðàì — äåäè — ãÿçåòèí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿêè áþ-
éöê øÿêëè ýþñòÿðèèá: — Àüàéè Ìöøòåéèääè? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
Èìàìãóëó: — Áÿëè — äåäè — Àëè ìöøòåéèäèìèç çèøàí àüàéè Áà-
äèêöáåéèäèð. Ìþöçÿñè íÿøð îëóíóá. Áó àõøàì Èìàí òåëåâèçèîíóíäà äà
áÿðíàìÿñè âàð, âàãèÿí àðèô-áÿñÿð, ÿùëè öðôàíäûð. Åëìè — ÿáäàíäà äà, åë-
ìè ÿäéàíäà äà áèáÿäÿë çàòäûð. Ìàíÿíäè éîõäóð.
Ìÿëèê ùà÷àíñà êëàññèê ÿäÿáèééàòäàí áèëäèéè, àììà àç ãàëà óíóò-
äóüó ôàðñ-ÿðÿá ñþçëÿðèíè Èìàìãóëóíóí äèëèíäÿí þë÷öñöç-áè÷èñèç åøèò-
äèêúÿ: — ôàüûð äèëèìèç — äåéÿ äöøöíöðäö — ýþð íÿ ýöíÿ ãàëûá êè, áó
Àçÿðáàéúàí áàëàñû èêè úöìëÿíè òÿìèç àíà äèëèíäÿ äåéÿ áèëìèð.
Ìÿëèê àðòûã àéäûí äÿðê åäèðäè êè, áóðàäà, áó Áåùèøòäÿ ãàëäûüû áöòöí
ìöääÿò ÿðçèíäÿ Èìàìãóëó îíóí éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêÿí äåéèë, ùÿð àääû-
ìûíû ãàðàáàãàðà èçëÿéÿúÿê. Àðâàäûéëà ýþðöøìÿê èñòÿéèíè äÿ áèëÿúÿê,
369
áÿëêÿ åëÿ ÷îõäàí áèëèð. ßëáÿòòÿ áèëèð, ëàï éÿãèí áèëèð. — Ìÿí áèð éåðÿ òå-
ëåôîí åòìÿëèéÿì — äåäè.
— Áà÷åøì àüà, øöìàðÿíè ÿðç åëÿéèí.
Ìÿëèê Àéïÿðèíèí òåëåôîí íþìðÿñèíèí äþðä ðÿãÿìèíè äåäè, àõûðûíúû
ðÿãÿìè äåìÿçäÿí, àüëûíà íÿ èñÿ ýÿëäè, òàìàì áàøãà áèð ðÿãÿì äåäè.
Èìàìãóëóíó éîõëàìàã èñòÿäè. Ýþðÿí Èìàìãóëó áó íþìðÿíè äÿ áèëèðìè?
— Òåëåôîí åäèí, Àéïÿðè õàíûìëà äàíûøàúàì.
Èìàìãóëó áèð ãÿäÿð òÿÿúúöáëÿ: — Êèìèííÿí? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Àéïÿðè õàíûìëà. Ìÿíèì àðâàäûìäûð — Èìàìãóëóíóí ìàò-ìàò
áàõäûüûíû ýþðöá — þâðÿòèì — äåéÿ ÿëàâÿ åòäè — çþâúÿì, ùàëàëûì...
— ßëáÿòìÿêèí, ÿëáÿòìÿêèí...
Èìàìãóëó èíçèáàò÷ûéà éàíàøûá îíóíëà óçóí-óçàäû íÿ èñÿ äàíûøäû.
Èíçèáàò÷û òåëåôîíó ýþòöðöá ùàðàñà çÿíý åëÿäè. Êèìèíëÿñÿ äÿ äàíûø-
äû, ñîíðà äÿñòÿéè ãîéóá Èìàìãóëóéà ðàçûëûã èøàðÿñè âåðäè. Èíäè äÿ òåëå-
ôîíó Èìàìãóëó ãàëäûðäû, Ìÿëèê âåðÿí ðÿãÿìëÿð îëàí êàüûçà áàõûá
íþìðÿëÿðè ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû, ñîíðà áèðäÿí, ãàøëàðû ÷àòûëäû. Ìÿëèê: éÿãèí
êè, àõûðûíúû ðÿãÿìÿ òÿÿúúöá ãàëûá, — äåéÿ äöøöíäö — ýþðÿñÿí ýöìàíûì
äöç ÷ûõàúàãìû.
Èìàìãóëó ÿââÿë êàüûçû ýþòöðöá Ìÿëèéÿ éàíàøìàã èñòÿäè, ñîíðà íÿ
èñÿ ôèêèðëÿøèá àõûðûíúû ðÿãÿìè äÿ ÷ÿêäè. Ýþðÿñÿí íÿ ÷ÿêäè, Ìÿëèê éàçàí
ñÿùâ ðÿãÿìèìè? Éàõóä ùÿð èêèñèíèí áèëäèéè äîüðó ðÿãÿìè ÷åâèðèá îéó-
íó à÷ûã àïàðìàã ãÿðàðûíà ýÿëèá.
Áèð àç ýþçëÿéèá äàíûøìàüà áàøëàäû, íÿ äàíûøäûüûíû Ìÿëèê åøèòìèðäè.
Ñîíðà äÿñòÿéè êÿíàðà ãîéóá Ìÿëèéÿ ÿë åëÿäè: — Áóéóðóí àüà — Ìÿ-
ëèê äóðóá éàõûíëàøàíäà äÿñòÿéè îíà óçàòäû: — õàíûì Ìàùðóõäóð — äåäè.
— Õàíûì Ìàùðóõ? Õàíûì Ìàùðóõ êèìäèð?
Èìàìãóëó: — Áóéóðäóíóç êè, çþâúÿíèçäèð.
Áÿëêÿ Ìÿëèê éàíûëûðìûø, áÿëêÿ Èìàìãóëó àõûðûíúû ðÿãÿìèí äîüðó-
ñóíó ùÿãèãÿòÿí äÿ áèëìèðìèø, Ìÿëèê éàçàí íþìðÿíè ÷åâèðèá âÿ àéðû éå-
ðÿ äöøöá. Êàüûçû Èìàìãóëóäàí àëûá: — Àõûðûíúû ðÿãÿìè ñÿùâ éàçìûøàì
— äåìÿê èñòÿéèðäè êè, áèðäÿí àüëûíà íÿ èñÿ ýÿëäè — òåëåôîí äÿñòÿéèíè
ýþòöðöá — Àëëî — äåäè.
Úàâàá ýÿëäè:
— Áÿëè.
Áó î èäè, îíóí Àéïÿðèñè. Éÿãèí þçö êèìè ñÿñè äÿ õåéëè ãîúàëìûøäû,
àðàäàí ýþð íå÷ÿ èë êå÷ìèøäè. Ñÿñè áîüóã, ñîëüóí, êÿäÿðëè èäè, àììà îíóí
ñÿñèéäè. Ìÿëèê áó ñÿñè äöíéàäà ùå÷ áèð ñÿñëÿ äÿéèøèê ñàëà áèëìÿçäè.
Ìÿëèê: — Ñàëàì Àéïÿðè, ìÿíÿì — äåäè.
370
 Ãàäûí: — Áàüûøëàéûí, àüà, ñÿùâ òåëåôîí åòìèñèç — äåäè
— Íåúÿ ñÿùâ? Ìÿíÿì Àéïÿðè, Ìÿëèêäè. Àíúàã ö÷ ýöí áóíäàí ãà-
áàã ñÿíèí ñàü-ñàëàìàò îëäóüóíó áèëìèøÿì, àäðåñèíè, òåëåôîíóíó âåðèá-
ëÿð ìÿíÿ. Èíäè áóðäàéàì, “Èðøàä” îòåëèíäÿ. Ùàðà ýÿëèì? Íåúÿ ýþðöøÿê?
Äÿñòÿê òàì áèð ñöêóòà ãÿðã îëìóøäó. Ìÿëèéÿ åëÿ ýÿëäè êè, áîüóã
ùû÷ãûðûã ñÿñè åøèäèð. Áÿëêÿ äÿ éàíûëûðäû. Áèð àçäàí ñîíðà ãàäûí:
— Áèð ñààòäàí ñîíðà “Èðøàä” ìåùìàíõàíàñûíûí ëîááèñèíÿ ýÿëÿðÿì —
äåäè âÿ äÿðùàë õÿòòè ãàïàòäû.
Ìÿëèê ñààòûíà áàõûá Èìàìãóëóéà éàíàøäû:
— ×îõ ñàü îëóí — äåäè — ìÿíè úàëàøäûðäûíûç. Àììà íèéÿ îíó Ìàù-
ðóõ õàíûì àäëàíäûðäûíûç.
— Þçö äåäè. Ñîðóøäóì êèìäè, äåäè: õàíûì Ìàùðóõ.
Èìàìãóëó ñîí ðÿãÿìèí öñòöíö âóðìàäû, Ìÿëèê äÿ þçöíö î éåðÿ
ãîéìàäû. Îíñóç äà ùÿð øåé àéäûí èäè, èçàùà íÿ åùòèéàú ãàëûðäû.

***
Ìÿëèê ìåùìàíõàíàíûí ôîéåñèíäÿ öçö ãàïûéà òÿðÿô îòóðóá ýþçëÿéèð,
ñèãàðåòè — ñèãàðåòÿ úàëàéûðäû. Èìàìãóëó áèð ãÿäÿð àðàëûäà îòóðóá, ýóéà
êè, “Ñèðàòöë — ìöñòÿãèì” ãÿçåòèíè îõóìàãäà, àðà-ñûðà äà “ÈÌÀÍ” òå-
ëåôèçèéàñûíûí ìîèçÿëÿðèíÿ ãóëàã àñìàãäà èäè.
Ìÿëèê: — Òåëåâèçèéà àíúàã ìîèçÿëÿð âåðèð? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
— Éîõ íèéÿ êè, õÿáÿðëÿð, äóàëàð, äèí òàðèõèíÿ àèä âåðèëèøëÿð... Ìÿñ-
úèäëÿðäÿí áåø ðöêÿò íàìàç äà ýþñòÿðèð.
— Áÿñ òàìàøà, øåèð, ìóñèãè?
— Àøóðà ýöíö øàõñåé-âàõñåé ýþñòÿðèëèð, ìÿðñèééÿëÿð, íîùÿëÿð îõóíóð.
— Ðÿãñ, ìàùíû, ìóüàì íåúÿ?
— ßñòàôöððóëëàù àüà, áóíëàð êè, øåéòàí ÿììÿëëÿðèäèð.
Ìÿëèê:
— Ìóüàì äà? — äåéÿ ñîðóøìàã èñòÿéèðäè êè, ãàïûäàí ýèðÿí ãàäûíû
ýþðäö. Òÿïÿäÿí äûðíàüà ãàðà ÷àäðàéà áöðöíìöøäö, áèðúÿ ýþçëÿðè ýþðö-
íöðäö, Ìÿëèê îíó ýþçëÿðèíäÿí òàíûäû. Ùà÷àíñà áó ãàéíàð áàõûøëû ýþç-
ëÿð èíäè ñþíöê, éîðüóí, êÿäÿðëè èäè — àììà ùÿð ùàëäà îíóí, Àéïÿðèíèí
ýþçëÿðè èäè.
Ìÿëèê éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, íå÷ÿ èëäè þëäöñöíö — ãàëäûñûíû áèëìÿäèéè àð-
âàäûíà òÿðÿô àòûëäû. Ãàäûí ñàíêè ùÿéóëÿ ýþðöáìöø êèìè ýåðè ÷ÿêèëäè, áèð
ãÿäÿð àðàëû äàéàíäû. Ìÿëèê äÿ äóðóõäó, ìÿñàôÿíè éàâàø àääûìëàðëà ãÿò
åäèá àüóøóíó à÷ìàã èñòÿäè. Ãàäûíûí éåíÿ áöðöøöá áèð àääûì ýåðè ÷ÿ-
êèëäèéèíè ýþðöá äàéàíäû, àíúàã ÿëèíè óçàòäû.
371
 ßëè ùàâàäà ãàëäû.
Ìÿëèê ùèññ åäèðäè êè, Èìàìãóëó ãóëàãëàðûíû øÿêëÿéèá îíëàðûí ùÿð ùÿ-
ðÿêÿòèíè èçëÿéèð.
Ãàäûí: — Áàüûøëàéûí àüà — äåäè — íàìÿùðÿìÿ ÿë âåðÿ áèëìÿðÿì.
— Íàìÿùðÿìÿ? Ìÿíÿì å Àéïÿðè, Ìÿëèê, ñÿíèí ÿðèí.
Ãàäûí: — Ìÿíèì àäûì Ìàùðóõäóð — äåäè.
— Å... å... Ìàùðóõ îëñóí, ùÿð ùàëäà ìÿíèì êÿáèíëè àðâàäûìñàí.
Ãàäûí: — Éîõ — äåäè — ìÿñÿëÿ îíäàäûð. Áèç ùå÷ âàõò øÿðèÿòëÿ êÿáèí
êÿñäèðìÿìèøèê.
Ìÿëèê äåìÿéÿ ñþç òàïìûðäû.
— Éàõøû — äåäè — áÿñ áàëàëàðûìûç íÿ îëñóí? Èêè áàëàìûç âàð àõû. Îí-
ëàðûí àíàñû äåéèëñÿí?
Ãàäûí: — Î ìÿíèì ýöíàùûì èäè — äåäè — Ìèí äÿôÿ òþâáÿ åòìèøÿì
êè, ãàäèð Àëëàù ýöíàùûìû áàüûøëàñûí.
Èìàìãóëó þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
— Àëëàù ðÿùèìëèäèð, ðÿùìàíäûð — äåäè — êå÷ÿð ýöíàùûíûçäàí.
Ìÿëèê äîíóá ãàëìûøäû: — Íåúÿ ýöíàù? Ìÿýÿð àíà îëìàã ýöíàùäûð?
— Øÿðèÿòëÿ êÿáèí êÿñäèðìÿìèøèêñÿ, ÿëáÿòòÿ ýöíàùäûð. Çèíàäûð — äåäè
Àéïÿðè-Ìàùðóõ.
Èìàìãóëó îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè: — Ìÿíêóùÿ äåéèë — äåäè
— Éàõøû, ÿéëÿø... åå... ÿéëÿøèí.
Ãàäûí ãàðøûäàêû êöðñöäÿ, Ìÿëèêäÿí âÿ Èìàìãóëóäàí õåéëè àðàëû
îòóðäó.
Ìÿëèê äàíûøìàüà ñþç òàïìûðäû, áèëìèðäè íÿ äåñèí, íÿäÿí áàøëàñûí.
Ãàäûí äà äèíèá-äàíûøìûðäû. Àðàëûüà öçöúö ñöêóò ÷þêìöøäö. Íÿ-
ùàéÿò Ìÿëèê:
— Éàõøû, áÿñ Áåéðÿêëÿ, Áóðëàéëà äà ÿëàãÿí éîõäóð? Äîüìà þâëàä-
ëàðûíëà?
Ìàùðóõ-Àéïÿðè:
— Îíëàð ìÿíèì þâëàäëàðûì äåéèë — äåäè, — Øåéòàíè-áöçöðýëÿðèí õèä-
ìÿòèíäÿ îëàí ìöðòÿäëÿðäèð.
Ìÿëèê éàëíûç: — ÿúÿáäèð — äåéÿ áèëäè...
Éåíÿ ñöêóò ÷þêäö. Ìàùðóõ: (àðòûã î Ìÿëèê÷öí äîüðóäàí äà óçóí
èëëÿð áèð éàñòûüà áàø ãîéäóãëàðû àðâàäû Àéïÿðè éîõ, ùå÷ áèð âàõò òàíûìà-
äûüû Ìàùðóõ èäè):
— Àüàíûí ìÿíÿ áèð ÿðçè éîõñà ìöðÿõÿññèñ îëóì — äåäè.
Ìÿëèê äÿðê åäèðäè êè, áàõ èíäè, áó äÿãèãÿ êå÷ìèø àðâàäûíû éåíèäÿí,
áó ñÿôÿð ùÿìèøÿëèê èòèðÿúÿê.
372
 — Äàéàí ýþðöì, ìöðÿõõÿñ îëìàüà òÿëÿñìÿ, äå ýþðöì, íåúÿñÿí,
åå... íåúÿñèíèç? Ýöíöíöç — ýöçàðàíûíûç, äîëàøûüûíûç íåúÿäèð?
— Ñàü îëóí, ëàï éàõøûäûð. Àëëàùûí êþìÿéèéëÿ ùå÷ áèð øåéÿ åùòèéàúû-
ìûç éîõäóð.
— Ùàðäà èøëÿéèðñÿí... å... å... èøëÿéèðñèíèç?
— Àëëàùûí êþìÿéèëÿ öíàñ ìÿäðÿñÿñèíäÿ äÿðñ âåðèðÿì. Õÿòòàòëûã
äÿðñè.
— Àõû ñÿí... ñèç... ðÿññàì èäèíèç...
— Î áèð úàâàíëûã õÿòàñû èäè... Èíñàí øÿêëè ÷ÿêìÿê ýöíàùäûð... Èíøàë-
ëàù ðÿùìàíè-ðÿùèì áó ýöíàùûìäàí äà êå÷ÿð.
— Ìÿäðÿñÿäÿ õÿòòàòëûã äÿðñè âåðèðñÿí? — Äåéÿ èíäèúÿ åøèòäèéè ìÿ-
ëóìàòû áèð äÿ ìÿíàñûç éåðÿ ñîðóøäó. Äàíûøìàüà àéðû ñþç òàïìûðäû.
— Áÿëè àüà, øàýèðäëÿðèìÿ íÿñõ, íÿñòÿëèã, êóôè õÿòëÿðëÿ “Ãóðàíè-
Êÿðèì”èí öçöíö êþ÷öðìÿéè þéðÿäèðÿì.
— Äÿðñëÿð íÿ äèëèíäÿäèð?
Ìàùðóõ úàâàá âåðìÿìèø Èìàìãóëó:
— ßëáÿòòÿ çÿáàíû Àçÿðáàéúàíäà. Âÿ çÿáàíè-ôàðñäà — äåäè — äÿáèñ-
òàíäà äà äÿðñëÿð äÿ ùÿð èêè ëèñàíäà êå÷èðèëèð. Äàíèøýàùûìûç äà âàð.
Ìÿëèê: — Áÿñ íÿ ÿúÿá Óíèâåðñèòåòäÿ — å... äàíèøýàùäà äÿðñ äåìèðñÿí?
Ìàùðöõ: — îðäà äÿðñëÿð ôàðñúàäûð — äåäè âÿ äÿðùàë äèëèíè äèøëÿäè.
Èìàìãóëó äà äÿðùàë: — Àììà òöëëàáëàð àíà äèëëÿðèíè äÿ áèëèðëÿð —
äåäè. — Èíñàí áÿãÿäðè — ãöââÿò íÿ ãÿäÿð ÷îõ ëèñàí áèëñÿ î ãÿäÿð ôàèäÿñè
âàð. Åëÿ äåéèëìè àüà?
— Áÿëè, ÿëáÿòòÿ
Áöòöí áó ÿíäèøÿëÿð è÷èíäÿ Ìÿëèê òàìàìèëÿ óíóòìóøäó êè, áó ýöí
Íîâðóç áàéðàìûäûð.
— Áàéðàìûíûç ìöáàðÿê — äåäè.
Ìàùðóõ òÿÿúúöáëÿ:
— Íÿ áàéðàì? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Íîâðóç áàéðàìû.
— Íîâðóç?
Èìàìãóëó éåíÿ ñþùáÿòÿ ìöäàõèëÿ åëÿäè: — Ùÿçðÿò ßëèíèí òàõòà ÷ûõ-
äûüû ýöí — äåäè.
Ìàùðóõ ëàãåéä áèð òÿðçäÿ:
— Ùÿ, ñàü îëóí — äåäè.
Ìÿëèê ïÿíúÿðÿäÿí äöíÿí ýåúÿ ðàñòëàøäûãëàðû àðàáàëû, ïèéàäà àäàì-
ëàðûí ãàôèëÿñèíè ýþðäö. — Áóíëàð äà Íàðäàðàí ïèðèíÿ ýåäèðëÿð? — äåéÿ õÿ-
áÿð àëäû.
373
 Èìàìãóëó:
— Áÿëè, àüà — äåäè. — áÿëêÿ äÿ Áóçîâíàéà, ßëèàéàüûíà.
Ìàùðóõ éåíÿ äóðìàüà úÿùä åòäè. Ìÿëèê ãÿòè ãÿðàðà ýÿëäè:
— Àüàéè Áÿùáÿùàíè — äåäè — áó ãàäûí ìÿíèì ñèç äåìèø ìÿíêóùÿì
îëñà äà îëìàñà äà îòóç èë êÿáèíëè... éàõøû, ãàíóíè àðâàäûì îëóá. Î âàõ-
òûí ãàíóíëàðûéëà ðÿñìÿí åâëÿíìèøèê. Èçí âåð áåø äÿãèãÿ òÿêëèêäÿ äàíû-
øàã. Áÿëêÿ áèð ñþçöìöç âàð. Îëàðìû?
Èìàìãóëó:
— ßëáÿòìÿêèí àüà, — äåäè — íÿ ñþç îëà áèëÿð, — àéàüà äóðóá êÿíàðà
÷ÿêèëäè, õåéëè àðàëû îòóðäó, àììà ýþçö éåíÿ îíëàðäà èäè.
Ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíäàí êå÷ÿí ãàôèëÿ ãóðòàðìàã áèëìèðäè.
Ìÿëèê: Ïèðÿ ýåäèðëÿð, àðàáàëàðà íèéÿ áó ãÿäÿð ãàá-ãàúàã éûüûáëàð?
— äåäè.
Ìàùðóõ äà ãàíðûëûá ïÿíúÿðÿéÿ, ñîíðà àðàëûäà îòóðìóø Èìàìãóëóéà
áàõäû, öçöíö éàíà ÷åâèðèá:
— Ïèðÿ-çàäà ýåòìèðëÿð — äåäè — Éàíàðäàüà ýåäèðëÿð.
— Éàíàðäàüà?
Ãàäûí éåíÿ öçöíö Ìÿëèéÿ òÿðÿô ÷åâèðìÿäÿí:
— Åâëÿðäÿ ãàç äà éîõäóð, îäóí äà, áöòöí àüàúëàðû ãûðûá ãóðòàðûáëàð,
àéûíäàí-îéóíäàí òàïûá Éàíàðäàüà ýåäèðëÿð, îðàäà éåðäÿí ÷ûõàí îäëà-
ðûí öñòöíäÿ õþðÿê áèøèðèðëÿð.
Áöòöí áóíëàðû áèðíÿôÿñÿ äåäè âÿ éåíèäÿí öçöíö Ìÿëèéÿ òÿðÿô ÷åâèð-
äè, áàøûíû ãàëäûðûá îíóí öçöíÿ áàõìûðäû, àììà ñþçëÿðè ãåéðè-àäè øÿêèë-
äÿ òÿëÿôôöç åäÿðÿê — Áÿëè, Àüà, ïèðÿ ýåäèðëÿð. Áèçèì úàìààò ÷îõ ìþ-
ìöí úàìààòäûð — äåäè.
Ìÿëèê áàøà äöøäö. Î þçö àðõàñû Èìàìãóëóéà îòóðìóøäó, Èìàì-
ãóëó óçàãäàí Ìàùðóõóí àüçûíà áàõûðäû — éÿãèí êè, ñþçëÿðè äîäàãäàí
îõóìàã ñÿðèøòÿñèíÿ éèéÿëÿíìèøäè.
Ìàùðóõ éåíÿ öçöíö ïÿíúÿðÿéÿ òÿðÿô òóòàðàã, ýöéà ãàôèëÿíè ñåéð
åäèðìèø êèìè:
— Áóðäà íÿ åøèòñÿí, èíàíìà — äåäè — ìÿíèì äåäèêëÿðèìÿ äÿ èíàí-
ìà, — ñîíðà éåíÿ Ìÿëèê òÿðÿôÿ äþíöá — Øàýèðäëÿðèì åëÿ ùÿâÿñëÿ ÷àëû-
øûðëàð êè — äåäè — ìÿäðÿñÿíè áèòèðÿíÿ ãÿäÿð Ãóðàíû áàøäàí àéàüà éåääè
äÿôÿ êþ÷öðöðëÿð.
Ìÿëèê:
— Ìÿí ñÿíè áóðäàí ãóðòàðàúàì — äåäè.
Ìàùðóõ ãÿìëè-ãÿìëè:
374
 — Áó ãåéðè-ìöìêöíäöð — äåäè, áóíó öçöíö Ìÿëèéÿ òÿðÿô òóòàðêÿí
äåìèøäè âÿ äÿðùàë ñÿùâèíè áàøà äöøöá: — Áÿëè, áó òàìàìèëÿ ãåéðè-
ìöìêöíäöð — äåäè — áèç Øåéòàíè áöçöðýëÿðëÿ öíñèééÿò éàðàäà áèëìÿðèê.
Ëàï îüëóí, ãûçûí äà îëñà.
Äàùà äàíûøìàüà ñþç ãàëìàìûøäû. Ìàùðóõìó, Àéïÿðèìè àéàüà
ãàëõäû:
— Àüà, ÷îõ õîøùàë îëäóì — äåäè, ñîíðà ÷àðøàáûéëà àüçûíû éàøìàãëà-
äû âÿ ÷àðøàáûí àëòûíäàí äîäàãëàðû ýþðöíìÿäÿí éàâàø ñÿñëÿ: — Ìÿí ñÿíè
þëìöø áèëèðäèì, ñÿí äÿ áóíäàí ñîíðà ìÿíè þëìöø áèë — äåäè.
Äèêÿëäè. Ýþçëÿðè äîëìóøäó.
Îíóí äóðäóüóíó ýþðöá Èìàìãóëó äà éàíàøäû. Àéïÿðèíèí ýþçöíäÿí
ñöçöëÿí áèð äàìëà éàøû éÿãèí î äà ýþðäö âÿ áàøûíû àøàüû ñàëäû. Áÿëêÿ
éàçàúàüû ùåñàáàòäà áó ýþç éàøûíû ãåéä åòìÿéÿúÿêäè. Àõû ùà÷àíñà î äà
èíñàí îëìóøäó.
Ìàùðóõ:
— Ñàëàìàò ãàëûí àüà, — Èìàìãóëóéà — àüà, ñèç äÿ ñàëèì îëóí — äå-
äè. ×åâðèëäè, ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè. Ìÿëèéÿ åëÿ ýÿëäè êè, ÷èéèíëÿðè òèòðÿéèð.
Áÿëêÿ ñÿññèç ùû÷ãûðûðäû.
Ãàïûäàí ÷ûõäû, óçàãëàøûá ýþçäÿí èòäè. Òà óçàãëàðäà ãàðà áèð ñèëóåòÿ
÷åâðèëÿíÿúÿí Ìÿëèê óçóí-óçóí îíóí àðäûíúà áàõäû, ñîíðà àéàüà äóðäó.
— Àüàéè Áÿùáÿùàíè — äåäè — ìÿí áó ýöí ýåòìÿëèéÿì, òàïøûðûí ùå-
ñàáûìû ùàçûðëàñûíëàð.
Èìàìãóëó:
— Àüà, íÿ òÿëÿñèê èøèíèç âàð êè — äåäè. Áèð-èêè ýöí ãàëûá áèçè ôåé-
çèéàá åäÿéäèíèç. Êèøâÿðèìèçèí ýþðìÿëè éåðëÿðèíè ýþðÿðäèç.
Ìÿëèê:
— Ýþðäöéöìö ýþðäöì — äåäè, ñîíðà áó ñþçëÿðèí èêèáàøëû ñÿñëÿíìÿ-
ñèíäÿí åùòèéàò åäÿðÿê — Àëëàù áàøàòàí âåðñèí — äåéÿ ÿëàâÿ åòäè.
— Áóéóðóí àüà, ÿìðèíèçÿ ìöíòÿçèðÿì.
Íþìðÿñèíÿ ãàëõäû, ÿøéàëàðûíû ÷àíòàñûíà éûüàðêÿí, êàñåòëÿðèí éîõ
îëäóüóíó ýþðäö. Êèì ýþòöðöá ýþðÿñÿí? Èìàìãóëó áöòöí áó âàõò ÿð-
çèíäÿ îíóíëàéäû, îòàüà ýÿëÿ áèëìÿçäè. Êàñåò÷àëàð éåðèíäÿ èäè. Àììà
êàñåòëÿð éîõäó. Êèìÿ ýÿðÿê îëà áèëÿð îíëàð? Éàëíûç îòàã õèäìÿò÷èñè
ýþòöðÿ áèëÿðäè. Îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Áèðäÿí Ìÿëèéèí àüëûíà ãÿðèáÿ áèð
ôèêèð ýÿëäè, áÿëêÿ äÿ éàíûëûðäû. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, îëà áèëñèí áþéöê ðèñãÿ
ýåäÿðÿê îòåë õèäìÿò÷èñè êàñåòëÿðè îüóðëàéûá, ýèçëè áèð éåð òàïûá îíëàðà
ãóëàã àñàúàã. Êèì áèëèð? Áÿëêÿ äÿ...
375
 Àøàüû åíäè, ùåñàá êàüûçûíû àëäû, äîëëàð âåðäè, ãàëûüûíû èíçèáàò÷û
òöìÿíëÿ ãàéòàðäû.
— Áóíëàð ìÿíèì íÿéèìÿ ýÿðÿê?
Èìàìãóëó:
— Áÿëêÿ ýÿðÿê îëäó, õûðäà-õóðóøäóð. Äèëÿí÷èéÿ âåðÿðñèç.
— Áóðäà äèëÿí÷è âàð êè? — Ìÿëèê èñòåùçàñûéëà ñàíêè ãèñàñûíû àëûðäû.
Èìàìãóëó ãîðõìóø ùàëäà:
— ßëáÿòìÿêèí éîõäóð — äåäè — ãûðìûçûëàðûí òÿðÿôèíÿ êå÷ÿíäÿ ëàçûì
îëàð, äåéèðëÿð îðäà àääûìáàøû äèëÿí÷èëÿð äöçöëöá.
— Îðäà ìÿéÿð ñèçèí ïóëëàð êå÷ÿðëèäèð?
Èìàìãóëó ÷àøûá-ãàëìûøäû, íÿ äåéÿúÿéèíè áèëìèðäè. Àüçûíäàí ãà-
÷ûðìûøäû, èíäè áèëìèðäè âÿçèééÿòäÿí íåúÿ ÷ûõñûí.
Ìÿëèéèí îíà éàçûüû ýÿëäè. Àõû áó áóéðóã ãóëóíóí íÿ òÿãñèðè âàð êè,
îíó áåëÿ ìöøýöëÿ ñàëûð.
— Éàõøû, ñàëàìàò ãàëûí.
Èìàìãóëó ñîí äÿðÿúÿ íÿçàêÿòëÿ:
— Àüà ìÿí þçöì ñèçè ðÿää åäÿúÿì — äåäè.
Ìÿëèê òóòóëäó, áó íÿçàêÿòëè äàâðàíûø ùàðà, áåëÿ ãàáà ñþçëÿð ùàðà?
Ñîíðà éàäûíà äöøäö, èíäè áóðäà äàíûøûëàí äèëäÿ ðÿää åòìÿê ñàäÿúÿ ñÿð-
ùÿääè êå÷èðìÿê äåìÿêäèð. Èìàìãóëó ùå÷ áèð íÿçàêÿòñèçëèê åòìÿìèøäè.
Îòåëäÿí ÷ûõûá éåðëÿ-éåêñàí îëìóø È÷ÿðè øÿùÿðèí äàüûëìûø êö÷ÿëÿ-
ðèéëÿ àääûìëàäûëàð. Ãîøà ãàëà ãàïûëàðûíûí éàíûíà ÷ûõäûëàð. Ãîøà ãàëà ãà-
ïûëàðû äóðóðäó, àììà èíäè ÷îõ ìÿíàñûç áèð ýþðêÿìè âàðäû, ÷öíêè ÿòðà-
ôûíäàêû ãàëà äèâàðëàðû ñþêöëìöøäö, ìÿëóì äåéèë êè, èíäè áó ãàïûëàðûí íÿ
ÿùÿìééÿòè âàð?
— Ãàëà äèâàðëàðû ùÿð éåðäÿ ñþêöëöá?
Èìàìãóëó:
— Áÿëè àüà — äåäè — î äàøëàðäàí òàçÿ äèâàðëàð ÷ÿêèëèá: Áàäè-Êóáÿéëÿ
êàôÿðëÿð àðàñûíäà.
Ìÿëèê úàâàáûíäàí ãîðõàðàã áèð ñóàë äà âåðäè:
— Ãûç ãàëàñû äà ñþêöëöá?.
— Î ãàëà êàôÿðëÿð òÿðÿôèíäÿ ãàëûá. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, èíäè îðà òàõòà-
øàëáàí àìáàðûäûð.
Éåíè éþíäÿìñèç äèâàðëàð ãîøà ãàëà ãàïûñûíäàí áèð àç àðàëû ÷ÿêèë-
ìèøäè. Ñÿðùÿä êå÷èäè äÿ áóðàäàêû äàð ãàïû èäè. Èìàìãóëó Ìÿëèéè ãàïûéà
ãÿäÿð þòöðäö. Áó òÿðÿôäÿ ùèëàëëû éàøûë áàéðàã, î òÿðÿôäÿ îðàã-÷ÿêèúëè
ãûðìûçû áàéðàã äàëüàëàíûðäû.
376
 Èìàìãóëó: — Àüà Àëëàùûí êþìÿêëèéèëÿ éîëóíóç à÷ûã îëñóí — äåäè
âÿ Ìÿëèê ñÿðùÿääèí î òàéûíäàí áèð äÿ ÷åâðèëèá áàõàíäà ýþðäö êè,
Èìàìãóëó ùÿëÿ äÿ îíó èçëÿéèð. Ìÿëèéÿ åëÿ ýÿëäè êè, èíäè Èìàìãóëóíóí
ýþçëÿðèíäÿ ñîíñóç áèð ãöññÿ âàðäû.

ÛÛ
Ñÿðùÿääèí áó òàéûíäà èëê ýþðäöéö áèíà îíà òàíûø ýÿëäè. ßëáÿòòÿ éà-
íûëìûðäû, áó Íèçàìè ìóçåéèíèí áèíàñûéäû. Àììà íÿ èñÿ òàìàì áàøãà
úöð ýþðöíöðäö, åëÿ áèë äÿéèøìèøäè. Äèããÿòëÿ áàõûá áàøà äöøäö, áèíàíûí
øÿðã öñëóáóíäà òàüëû ãàïûëàðû, ïÿíúÿðÿëÿðè èíäè äöìäöç åäèëìèøäè âÿ
äÿìèð áàðìàãëûãëàð àðäûíäà èäè. Ðÿíýáÿðÿíý êàøûëàð äà éîõäó.
Ìÿëèê áèíàíûí ôàñàäûíà áàõäû. Áóðàäàêû àëòû ëîäúè äÿ äÿéèøäèðèëìèø,
êàøûñçëàøäûðûëìûø âÿ äþðäêöíú êâàäðàòëàð áè÷èìèíÿ ñàëûíìûøäû. Ìÿëèê
ùåéêÿëëÿðÿ áàõäû âÿ ÿââÿëúÿ ýþçöíÿ èíàíìàäû. Øàèðëÿðèí, ÿäèáëÿðèí éå-
ðèíè èíäè òàìàì áàøãà ùåéêÿëëÿð òóòìóøäó. Ìÿëèê áèðèíúè ö÷öíö òàíûäû —
Åíýåëñ, Ëåíèí, Ñòàëèí, î áèðè ö÷öíö èñÿ ùå÷ úöð òàíûéà áèëìÿäè.
Áÿñ Íèçàìèíèí ùåéêÿëè? ×åâðèëèá ãàðøû òÿðÿôÿ áàõäû. Íèçàìè ùåé-
êÿëèíèí éåðèíäÿ èíäè äàùà äà óúà áèð êèøè ùåéêÿëè äàéàíìûøäû. Ùåéêÿë
àü ìÿðìÿðäÿí, åéíÿêëÿðè ãàðà ìÿðìÿðäÿíäè. Ìàðàò!
ßëáÿòòÿ, Ìàðàòûí ùåéêÿëèäèð — äåéÿ òàïäû. Ùåéêÿëèí ùÿð èêè òÿðÿôèí-
äÿ èêè ýþçÿò÷è ÿñýÿð ôàðàüàò äàéàíìûøäû.
Êå÷ìèø ìóçåéèí ãàðøûñûíäà èðè êèðèë ùÿðôëÿðèéëÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ-
úà ÌÀÐÀÒ ÌÅÉÄÀÍÛ ñþçëÿðè éàçûëìûøäû. Ìóçåéèí éàí òÿðÿôèíÿ äÿ
ëþâùÿ âóðóëìóøäó: ÌÀÐÀÒ ÃÀÐÀÝÞÇΠÊÖ×ßÑÈ.
ßðõàíûí âåðäèéè àäðåñ ìÿùç áó êö÷ÿ èäè. Óçàãäàí áèíàíûí ýèðèøèí-
äÿ éàçûëìûø ÁÀÊÛ ÊÎÌÌÓÍÀÑÛ ÁÀØ ÊÎÌÈÑÑÀÐËÛÜÛ ñþçëÿðèíè
îõóäó. Áåéðÿéè áóðäà òàïàúàãäû.
Áèð-èêè àääûì àòàí êèìè îí-îí èêè éàøëû ãûç óøàüû, ãóúàüûíäà äà
äþðä-áåø éàøëû îüëàí — îíóí ãàáàüûíû êÿñäè, áó ÿúíÿáèéÿ ùàíñû äèëäÿ
ìöðàúèÿò åòäèéèíè áèëìÿäèéèíäÿí ÿëèéëÿ áàëàúà óøàüûí àüçûíû ýþñòÿðäè —
áó áöòöí äèëëÿðäÿ àéäûí îëàí áèð èøàðÿéäè — éÿíè àúäûð. Ãûçûí öñò-áàøû
úûð-úûíäûð è÷èíäÿ èäè. Ìÿëèê ÿëèíè úèáèíÿ àòäû. ßëèíÿ èëê êå÷ÿí òöìÿíëÿð
îëäó, òöìÿíëÿðè ãûçà óçàòäû. Ãûç àëäû, áàõäû, áàõäû, ñîíðà òöïöðöá éåðÿ
àòäû. Ìÿëèê äÿðùàë ìÿñÿëÿíè àíëàäû — áóðàäà î ïóëëàðûí ãàðà ãÿïèêúÿ
ãèéìÿòè éîõäó.
Ïÿðò îëìóøäó. Éåíèäÿí ÿëèíè úèáèíÿ àòäû, áèð äîëëàð ÷ûõàðûá ãûçà
óçàòäû. Ãûçûí ýþçëÿðè èøûëäàäû, åëÿ ùÿìèí àíäàúà, ñàíêè ùàðäàíñà éåðèí
377
àëòûíäàí ÷ûõûá áèð äÿñòÿ äèëÿí÷è îíó äþâðÿéÿ àëäûëàð. Èìàìãóëóíóí ñþç-
ëÿðè éàëàí äåéèëìèø.
Ãÿðèáÿäèð, ÷îõóñó åéíè úöòëöê øÿêëèíäÿ èäèëÿð — îí-îí èêè éàøëû,
úûíäûðûíäàí úèí öðêÿí ãûçëàð âÿ ãóúàãëàðûíäà äþðä-áåø éàøëû, ýöìàí êè,
ãàðäàøëàðû. Ùàìûñû äà åéíè ÿäàéëà áàëàúàíûí àüçûíû ýþñòÿðèðäèëÿð, éÿíè
êè, àúäûð.
Ìÿëèê éåíÿ ÿëèíè úèáèíÿ àòäû, èêè áåø äîëëàðëûã, áèð îí äîëëàðëûã ÷ûõàðò-
äû, ïóëëàðû ùàâàäà ãàïäûëàð âÿ ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿéÿíëÿð áèð-áèðèíè äèäìÿéÿ
áàøëàäû. Äàùà õûðäà ïóëó éîõäó, àììà èíäè àçû ö÷-áåø äÿôÿ ÷îõàëìûø
äèëÿí÷è äÿñòÿñè îíó ùå÷ úöð àðàäàí ÷ûõìàüà ãîéìóðäó. Íÿùàéÿò ìèëèñ
ôèòè åøèäèëäè âÿ ìèëèñ îíëàðà òÿðÿô ýÿëäèêäÿ ùàìûñû åëÿ áèë êöë êèìè ñîâðó-
ëóá éîõ îëäóëàð. Éàëíûç áèð àéàüû øèêÿñò îëàí ãûçúûüàç àõñàéà-àõñàéà ýå-
ðè ãàëäûüûíäàí ìèëèñ îíó éàõàëàäû, ÿëèíè ïàëòàðûíûí éàõàñûíäàí è÷ÿðè ñàëûá
îí äîëëàðû ÷ûõàðòäû, úèáèíÿ ãîéäó âÿ ãûçà áèð òÿïèê âóðóá ãîâäó.
Ìÿëèê Êîìèññàðëûã áèíàñûíûí öñòöíäÿ Ìàðàòûí èðè øÿêëè îëàí ãàïû-
ñûíäàí è÷ÿðè ýèðäè. Ãàïûäà äà ìèëèñëÿð äàéàíìûøäû. Ìÿëèê:
— Ìÿíÿ Áåéðÿê Ìÿììÿäëè ëàçûìäûð — äåäè — Áóðàäà èøëÿéèð.
Ìèëèñ éàíäàêû ïÿíúÿðÿíè ýþñòÿðäè:
— Òóäà.
Öñòöíäÿ Ìàðàòûí áîç êèòåëëè øÿêëè îëàí ïÿíúÿðÿíèí àðäûíäà áîç êè-
òåëëè, äþøö äàèðÿâè ãûðìûçû íèøàíëû, ãàðà åéíÿêëè êèøè îòóðìóøäó.
Ìÿëèê:
— Áåéðÿê Ìÿììÿäëèíè ýþðìÿê èñòÿéèðÿì — äåäè âÿ ÿëàâÿ åòäè —
àòàñûéàì.
Êèøè:
— Áóðäà òàêîé àäàì éîõ — äåäè.
Ìÿëèê: — Îëà áèëìÿç — äåäè — Ìÿììÿäëè Áåéðÿê. Íÿãëèééàò ìö-
ùÿíäèñèäèð. Èíæåíåð-åëåêòðèê.
Êèøè òåëåôîíó ýþòöðöá ùàðàñà çÿíý åëÿäè, Ìÿëèê åøèòìÿñèí äåéÿ õû-
ñûí-õûñûí äàíûøäû, ñîíðà Ìÿëèéÿ àíêåò óçàòäû: — Çàïîëíéàéòå — äåäè —
Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ.
Ìÿëèê àíêåòè äîëäóðóá êèøèéÿ óçàòäû.
— Äîêóìåíò!
Ìÿëèê ñÿíÿäëÿðèíè äÿ âåðäè. Êèøè óçóí çàìàí ñÿíÿäëÿðÿ âÿ àíêåò-
äÿêè úàâàáëàðà áàõäû, îíëàðû òóòóøäóðäó, ñîíðà àíêåòè Ìÿëèéÿ ãàéòàðäû:
— Íåïðàâèëíà — äåäè.
— Íÿ äöç äåéèë?
— Äàòà íåïðàâèëíà
378
 Ìÿëèê àíêåòèí àëòûíäà ãîéäóüó òàðèõÿ áèð äÿ íÿçÿð ñàëäû: 22 ìàðò. —
Ìÿýÿð áó ýöí ìàðò àéûíûí 22-ñè äåéèë?
Êèøè:
— Íåò — äåäè — Ìàðò àéûíûí éîõ, Ìàðàò àéûíûí.
— Ìàðàò àéûíûí?
— Óæå èêè èëäèð áó àé áåëÿ àäëàíûð, õÿáÿð éîõäóð?
— Éîõ.
Ìÿëèê àíêåòè éåíèäÿí äîëäóðäó âÿ àëòûíäà 22 ìàðàò òàðèõèíè ãîéóá
ãàéòàðäû.
— Èêèíúè åòàæ. 5-úè îòàã. Éîëäàø Òåëìàí Ãàðàõàíîâóí éàíûíà.
Ìÿëèê ïèëëÿêÿíëÿðëÿ ãàëõìàüà áàøëàäû. Ïèëëÿêÿí áîéó Ìàðàòûí
ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðè âóðóëìóøäó: Ìàðàò àò áåëèíäÿ, Ìàðàò ïèàíî àðõàñûíäà.
Áåøèíúè îòàüà ÷àòäû, ãàðà ìåøèí ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè.
Áîç êèòåëëè, äþøö ãûðìûçû íèøàíëû ãûç:
— Êòî âû, êèì ëàçûìäûð? — äåäè
— Éîëäàø Ãàðàõàíîâ — Ìÿëèê ñÿíÿäëÿðèíè âÿ àíêåòè ãûçà óçàòäû.
Ãûç äèããÿòëÿ éîõëàäûãäàí ñîíðà: — Ìèíóòó — äåéÿ ñÿíÿäëÿðè, àíêåòè
ýþòöðöá ãàðøûäàêû ìåøèí ãàïûëàðäàí è÷ÿðè êå÷äè.
Ìÿëèê ãÿáóë îòàüûíà íÿçÿð ñàëäû. Äþðä äèâàðûí äþðäöíäÿ äÿ Ìàðà-
òûí åéíè, áîç êèòåëëè øÿêèëëÿðè àñûëìûøäû.
Äèâàðëàðäà:
Áöòöí äöíéà ïðîëåòàðëàðû áèðëÿøèí!
Éàøàñûí Øàíëû Áàêû Êîììóíàñûíûí âàðèñè øàíëû Áàêû Êîììóíàñû!
Áöòöí äöíéàäà Êîììóíèçìèí òàì ãÿëÿáÿñè ìöòëÿãäèð, ÷öíêè
ëàáöääöð. Ìàðàò — ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
Êè÷èê ìàñàäà áèð ãàëûí êèòàá, áèð äÿ úèá äÿôòÿð÷ÿñè áîéäà ãûðìûçû
úèëäëè êèòàá÷à âÿ “Áàêèíñêàéà Èñêðà” ãÿçåòè ãîéóëìøäó.
ÉÎËÄÀØ ÌÀÐÀÒÛÍ ØßÐßÔËÈ ÙßÉÀÒ ÉÎËÓ àäëû êèòàáûí
öñòöíäÿ Ìàðàòûí øÿêëè âàðäû. Øÿêëè áàëàúà ãûðìûçû êèòàáûí öñòöíäÿ äÿ
ýþðäö. Áàëàúà êèòàáû ýþòöðäö. Ìàðàòûí àéðû-àéðû êÿëàìëàðû éàçûëìûøäû.
Áèð-èêèñèíè îõóäó:
Õàëãûí àðçóñó — Ïàðòèéàíûí àðçóñóäóð.
Áèçèì èøèìèç ùàãäûð, ÷öíêè áèç ùàãëûéûã.
Ýÿëÿúÿê àéðû-àéðû ìèëëÿòëÿðÿ äåéèë — ïðîëåòàðèàòà ìÿõñóñäóð.
Ìÿëèê êèòàá÷àíû ãàïàéûá Áàêèíñêàéà Èñêðà ãÿçåòèíè ýþòöðäö.
Òàðèõèíÿ áàõäû:22 ìàðàò. Áóýöíêöéäö. Ãÿçåò èêè äèëäÿ — Àçÿð-
áàéúàíúà âÿ ðóñúàéäû. Áàøûíäà éåíÿ äöíéà ïðîëåòàðëàðûíûí áèðëÿøìÿñè
379
ùàããûíäà øöàð âÿ Ìàðàòûí êîììóíèçìèí òàì ãÿëÿáÿñè ùàããûíäà êÿëà-
ìû âåðèëìèøäè.
Áèðèíúè ñÿùèôÿäÿ Ìàðàòûí ãàðà ýþçëöêëö, êèòåëëè øÿêëè äÿðú îëóíìóø
âÿ àëòûíäà èêè äèëäÿ áó ñþçëÿð éàçûëìûøäû:
Áàø Êîìèññàð Ìàðàò Ãàðàýþçîâ áÿøÿðèééÿòèí ìèí èëëÿð áîéö ùÿñ-
ðÿòëÿ éîëóíó ýþçëÿäèéè ìÿòèí âÿ ìöäðèê Êîììóíèñòäèð.
Ãûç ãàïûäàí ÷ûõäû.
— Êå÷èí — äåäè.
Ìÿëèê Ãàðàõàíîâóí êàáèíåòèíÿ äàõèë îëäó. Ãàðàõàíîâ ÷îõ èðè ìàñà-
íûí àðõàñûíäà îòóðìóøäó. Ìÿëèéè ýþðÿíäÿ àéàüà äóðäó. Àììà ãÿðèáÿ-
äèð, îòóðäóüó âÿçèééÿòäÿ äóðäóüó âÿçèééÿòäÿí äàùà óúà ýþðöíöðäö. Ìà-
ñàíûí àðõàñûíäàí ãàëõàíäà ñàíêè áàëàúàëàøäû. Öìóìèéÿòëÿ ÷îõ ãûñàáîé
èäè. ßéíèíäÿ äþøö ãûðìûçû íèøàíëû áîç êèòåë, ýþçëÿðèíäÿ ãàðà åéíÿê âàðäû.
ßëèíè óçàòäû, ÿëè ÷èé ÿò øÿíòèðè êèìè ñöñò âÿ ñîéóã èäè. Ãàðøûñûíà Ìÿ-
ëèéèí ñÿíÿäëÿðè âÿ àíêåòèíè ãîéäóüóíà áàõìàéàðàã ñîðóøäó:
— Êòî âû, áóðà îòêóäà, êàê, íÿ ö÷öí ýÿëìèñèç?
Ìÿëèê àäûíû, ñîéàäûíû, ùàðàäàí âÿ íåúÿ ýÿëäèéèíè ñþéëÿäè.
Ãàðàõàíîâ ìÿíàëû:
— Àà... Òóðòñèéà — äåäè — ïîíéàòíî.
Ìÿëèê ýÿëìÿéèíèí ìÿãñÿäèíè ñþéëÿäè: Áàêû Êîììóíàñû ùàããûíäà
Òöðêèéÿ ìÿòáóàòûíäà îáéåêòèâ éàçûëàð éàçìàã èñòÿéèðÿì.
Òåëìàí Ãàðàõàíîâ:
— Ìÿí áóðæóà ïðåññàñûíûí îáéåêòèâëèéèíÿ èíàíìûðàì — äåäè — àì-
ìà ìÿíèì ïîíèìàíèéàìäà ñèçèí çàäà÷àíûç îüëóíóçó ýþðìÿêäèð.
— Áÿëè, áóíó ýèçëÿòìèðÿì. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ îüëóì áóðàäà èøëÿéèð.
Áåéðÿê Ìÿììÿäëè.
Ãàðàõàíîâ àüûçóúó ýöëöìñöíäö:
— Éÿãèí ñèç Áîðèñ Ìàìåäîâó èìåéåòå â âèäó — äåäè — Áÿëè ñâåäå-
íèéàìûç âàð êè, î íà ñàìîì äåëå ñèçèí îüëóíóçäóð.
— Íåúÿ Áîðèñ, àõû îíóí àäû Áåéðÿêäè... å... Áåéðÿê èäè.
— ×îõäàí äÿéèøèá. Êñòàòè Áåéðÿê íÿ äåìÿêäèð?
— Áåéðÿê Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíûíûí ãÿùðÿìàíëàðûíäàíäûð.
Ãàðàõàíîâ ôèêðÿ ýåòäè:
— Äÿäÿ Ãîðãóä, Äÿäÿ Ãîðãóä — äåéÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åòäè — à
âñïîìíèë, åòî çàïðåøåííàéà àíòèíàððîäíàéà ïàíòóðêèñòñêàéà ñêàçêà.
Ìöáàùèñÿ åòìÿéèí ìÿíàñû éîõäó — íÿ éåð î éåðäè, íÿ çàìàí î çà-
ìàíäû. Ìÿëèê ñàäÿúÿ: — Îüëóìó ýþðÿ áèëÿðÿì? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Êîíå÷íî — Ãàðàõàíîâ òåëåôîíóí äÿñòÿéèíè ãàëäûðäû.
380
 — Áîðéà — äåäè — çàéäè êî ìíå, òóò òâîé îòåñ ïðèøîë — ãóëàã àñûá
ýöëäö: — äà íåò, íå ñ òîãî ñâåòà, èç Òóðòñèéè — ñîíðà ÿëàâÿ åòäè — âïðî-
÷åì åòî îäíî è òî æå...
— Ìÿëèê îòàüà ýþç ýÿçäèðäè. Ñÿíàéåíèí, òÿùñèëèí, ìààðûôèí èíêèøàôû
ùàããûíäà äèàãðàìàëàð, úÿäâÿëëÿð, éåíÿ àðòûã òàíûø îëäóüó øöàðëàð âÿ ùÿð
äèâàðäà áîç êèòåëëè, ãàðà åéíÿêëè àäàìûí åéíè øÿêëè. Àììà áèð äèâàðäà
áàøãà øÿêèëëÿð äÿ âàðäû: Ö÷ö ìÿëóì — Åíýåëñ, Ëåíèí, Ñòàëèí... Äþðäöí-
úöíö — êå÷è ñàããàë êèøèíè òàíûìàäû. Äåéÿñÿí åëÿ Íèçàìè ìóçåéèíèí ôà-
ñàäûíäàêû ùåéêÿëëÿðäÿí áèðè äÿ îíóí èäè.
Ãàðàõàíîâäàí:
— Áó êèìäèð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Ãàðàõàíîâ òÿíòÿíÿëè áèð ñÿñëÿ: Éîëäàø Ñòåïàí Øàóìéàí — äåäè —
Áèðèíúè øàíëû Áàêû Êîììóíàñûíûí ðÿùáÿðè. Áèç èêèíúè øàíëû Áàêû êîì-
ìóíàñû î øàíëû Êîììóíàíûí ïðîäîëæàòåëèéèê.
Ìÿëèê: — Àõû áó åðìÿíè Øàóìéàí — äåéÿ ñþçÿ áàøëàìàã èñòÿéèðäè êè,
Ãàðàõàíàîâ êÿñêèí áèð òÿðçäÿ îíóí ñþçöíö êÿñèá: — Éîëäàø Øàóìéàí
åðìÿíè äåéèë, êîììóíèñòäèð — äåäè.
Ìÿëèê þçöíö íÿ ãÿäÿð òÿùëöêÿéÿ àòäûüûíû àéäûí äÿðê åòñÿ äÿ äþçÿ
áèëìÿäè:
— Áèëèðñèç áó êîììóíèñò-äàøíàê 18-úè èëäÿ åëÿ áó ìàðò... áàüûø-
ëàéûí... ìàðàò àéûíäà íÿ ãÿäÿð àçÿðáàéúàíëû ãûðûá?
Ãàðàõàíîâ äàùà äà ãÿçÿáëè ýþðêÿì àëàðàã: — Î Àçÿðáàéúàíëûëàðû
éîõ, ìöñàâàò÷ûëàðû íàêàçàò åëÿéèá — äåäè — Àçÿðáàéúàí, ðóñ âÿ åðìÿíè
ïðîëåòàðèàòûíûí ãÿääàð äöøìÿíè ìöñàâàò÷ûëàðû...
Àüçû êþïöêëÿíèðäè, ñîíðà áèð ñòÿêàí ñó è÷èá áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøäè: —
ßëáÿòòÿ — äåäè — ñèç Òöðêèéÿëèñèíèç, ñîçíàíèéàíûç áóðæóà ïðîïîãàíäà-
ñûéëà çÿùÿðëÿíèá. Åëÿ áèçèì þç ìèëëÿò÷èëÿðèìèç äÿ âàõòèëÿ Øàóìéàí éîë-
äàøà, Áàêû êîììóíàñûíà ÷îõ áþùòàíëàð àòûá. Ïîçîð. Èíäè áèç èñòîðè÷åñêè
ïðàâäàíû âîññòàíîâèò åëÿäèê. Áèç, áàø êîìèññàð Ìàðàò éîëäàøûí ðÿùáÿð-
ëèê åòäèéè Áàêû áîëøåâèêëÿðè. Áÿëè, áèç ãîðäèìñéà êè, Ãàôãàçäà Ïðîëåòà-
ðèàò äèêòàòóðàñàíûí çíàìéàñûíû éåíÿ äÿ Áàêû ïðîëåòàðèàòû ãàëäûðäû.
Áàêû ùÿìèøÿ èíãèëàáûí êîëûáåëè... å... å...
Ìÿëèê ãåéðè-èõòèéàðû: — Áåøèéè — äåäè
— Âåðíî, áåøèéè îëóá. Èíäè Ðóñèéàäà äà êîììóíèñòëÿð âëàñòà ýÿëÿí-
äÿí ñîíðà, áöòöí ìèð áèëäè êè, áó äöç éîëà áèðèíúè áèç... áàøëàäûã.
— Ðóñèéàäà êîììóíèñòëÿð äåìîêðàòèê ñå÷êèëÿðëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿë-
äè, àììà ýÿëÿí êèìè Äóìàíû ãîâäóëàð.
381
 — È ïðàâèëíî ñäåëàëè. Áó áîøáîüàç áîëòóíëàð ñîáðàíèéàñû ïðîëåòàðèàòà
ëàçûì äåéèë. Ñêîðî ÑÑÑÐ-è âîññòàíîâèò åäÿúÿéèê, âÿ áó èøèí äÿ ïèîíåðè
Áàêû êîììóíèñòëÿðè îëàúàã.
Ìÿëèê ùèññ åëÿäè êè, öðÿéè ñûõûëûð, ñþùáÿòè äÿéèøìÿê ö÷öí:
— Áÿñ î ìóçåéèí... ãàáàüûíäàêû î áèðè ùåéêÿëëÿð êèìèíäèð? — äåäè.
— Ùàíñû ìóçåéèí?
— Áàüûøëàéûí... Óíóòäóì êè, èíäè áóðà êîììèññàðëûãäûð. Âàõòèëÿ
áóðäà Íèçàìè ìóçåéè éåðëÿøèðäè.
— Íèçàìè? Íèçàìè. Àõ äà — åòî ïîåò.
— Î äà éàñàã åäèëèá? — Ãàðàõàíîâóí éàñàã ñþçöíö àíëàìàäûüûíû
ýþðöá — çàïðåøåííóäóð? — äåäè.
— Íåò, ïî÷åìö æå... Ïðîñòî áåëÿ êèòàáëàðû ÷àï åëÿìèðèê, ôåîäîëèçì
øàèðëÿðè ïðîëåòàðèàòà ëàçûì äåéèë. Êñòàòè, áàõ — ìàñàñûíûí öñòöíäÿêè ãà-
ëûí êèòàáû ýþñòÿðäè — Ìàðàò éîëäàøûí éåíè áèîãðàôèéàñû ÷ûõûá. Ñîâåòóéó,
îõóéóí, ÷îõ èíòåðåñíû êèòàáäûð.
— Êèì éàçûá?
— Êèòàáëàðû îòäåëíè àäàìëàð éàçìûð. Åòî êîëëåêòèâíûé òðóä ãðóïïû ïðî-
ëåòàðñêèõ ïèñàòåëåé. Îíëàð áöòöí ïðîëåòàð ñèíôèíèí öðÿê ñþçëÿðèíè âûðàcàò
åëÿéÿí áåëÿ êèòàáëàðäà þç àäëàðûíû éàçìàüà íå íócíû ñàéûðëàð — Ìÿëèéèí
áàéàãêè ñóàëûíû õàòûðëàéûá: Ùÿ, îðäà Êîìèññàðëûüûí ãàáàüûíäàêû ùåéêÿë-
ëÿðè ñïðàøèâàò åëÿäèíèç. Áó ÿí âåëèêè êîììóíèñòëÿðèí ùåéêÿëëÿðèäèð: Éîë-
äàø Åíýåëñ, éîëäàø Âëàäèìèð Èëè÷ Ëåíèí, éîëäàø Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷ Ñòà-
ëèí, éîëäàø Ñòåïàí Øàóìéàí, éîëäàø Êèðîâ âÿ éîëäàø Îðúîíèêèçäå...
— Àëìàí, ðóñ, ýöðúö, åðìÿíè... Áÿñ ùå÷ àçÿðáàéúàíëû êîììóíèñò îë-
ìàéûá?
Ãàðàõàíîâ áàøûíû òóòäó:
— Î íåñ÷àòíûé ÷åëîâåê, îáîëâàíåííûé áóðæóàçíî — íàñèîíàëèñòè÷åñ-
êèìè ïðåäðàñóäêàìè — äåäè — ïðè÷åì áóðäà ðóñ, åðìÿíè. Îíëàð êîììó-
íèñòäèðëÿð, êîììóíèñòèí ìèëëÿòè îëìóð. Îíóí ìèëëÿòè... ïðîëåòàðèàòäûð.
Áóäóð áàõ, éîëäàø Ìàðàò íÿ äåéèð — àéàüà äóðäó, áàëàúà ãûðìûçû êèòàá-
÷àíû à÷ûá îõóäó: Ýÿëÿúÿê àéðû-àéðû ìèëëÿòëÿðÿ äåéèë, ïðîëåòàðèàòà ìÿõ-
ñóñäóð. Ïîíéàòíî? Éîõ, ÿýÿð ñèç ùÿëÿ êèìèí ùàíñû íàñèéàäàí îëìàñûíà
âíèìàíèéÿ îáðàøàò åëÿéèðñèç îíäà áÿñ éîëäàø Ìàðàòûí î áîéäà áþéöê
ùåéêÿëèíè ýþðìÿäèç? Î êè ñèçèí ïîíèìàíèéàíûçëà äåñÿê, àçÿðáàéúàíëûäûð.
— Áÿëè, ÿëáÿòòÿ.
Ìÿëèê áàéàã áèíàíûí ãàðøûíäà ùåéêÿëëÿðÿ, èíäè îòàãäà øÿêèëëÿðÿ áà-
õàíäà äà íÿéèíñÿ, äàùà äîüðóñó êèìèíñÿ áóðäà ÷àòìàäûüûíû äöøöí-
382
ìöøäö, àììà ùå÷ úöð àíëàéà áèëìèðäè êè, áó ÷àòìàéàí, îëìàéàí íÿäèð,
êèìäèð, èíäè áèðäÿí-áèðÿ õàòûðëàäû:Ìàðêñ, ÿëáÿòòÿ Êàðë Ìàðêñ.
— Áÿñ éîëäàø Ìàðêñ íèéÿ éîõäóð? — äåäè — íÿ îðäà, íÿ — äèâàðû ýþ-
ñòÿðäè — áóðäà.
Ãàðàõàíîâ áèð àí ñóñäóãäàí ñîíðà:
— Äà, — äåäè — áó ñëîæíû âîïðîñäó. Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, áèç éîëäàø
Ìàðêñû åëìè êîììóíèçìèí îñíîâàòåëè êèìè òñåíèì. Àììà î åâðåé èäè.
Áèçèì èñÿ ÿñàñ äöøìÿíèìèç... äöíéà èìïåðèàëèçìè âÿ ñèîíèçìäèð. Ìàðê-
ñûí ïàìéàòíèêèí ãîéñàã, øÿêëèíè àçñàã åòî ìîãóò íåïðàâèëíî ïîíéàò.
Åëÿ áó âàõò ãàïû à÷ûëäû âÿ äþøö ãûðìûçû íèøàíëû, áîç êèòåëëè, ãàðà åé-
íÿêëè áèð àäàì è÷ÿðè ýèðäè, ýþçóúó Ìÿëèéÿ òÿðÿô áàõäû.
Ìÿëèê äÿ îíà áàõäû. Ãàðàõàíîâ ÿéðè áèð òÿáÿññöìëÿ:
— Îüëóíóçó òàíûìàäûíûç — äåäè — Áîðéà, ñíèìè î÷êè.
Ýÿëÿí àäàì ãàðà åéíÿêëÿðèíè ÷ûõàðòäû. Áåéðÿê èäè. Àììà Ìÿëèéÿ
åëÿ ñîéóã íÿçÿðëÿðëÿ áàõûðäû êè... Ìÿëèê îüëóíóí áîéíóíó ãóúàãëàìàã
èñòÿäè, àììà äóðäó: áÿëêÿ êîììóíèñòëÿð îüóëëà-àòàíûí ãóúàãëàøìàñûíû
äà ãàäàüàí åäèáëÿð. Ñàäÿúÿ ÿëèíè óçàòäû âÿ Áåéðÿê äÿ îíà ÿë âåðäè. Åëÿ
áó âàõò ãàðà òåëåôîí ñÿñëÿíäè. Ãàðàõàíîâ úÿëä äÿñòÿéè ýþòöðäö, äÿðùàë
àéàüà äóðóá: Ñëóøàéó òîâàðèø Ìàðàò — äåäè, àéàüà äóðàíäà éåíÿ áîéó
êè÷èëäè — Ñèéó ìèíóòó áóäó. — Ìÿíè éîëäàø Ìàðàò ÷àüûðûð, Áîðéà èäèòå
ñÿíèí îòàüûíà.
Ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí Ãàðàõàíîâ:
— Ïðîñâåòè îòñà — äåäè — éîëäàø Øàóìéàíûí òàðèõè çàñëóãàñû ùàããûí-
äà ÷îõ îøèáî÷íû ôèêèðäÿäèð. Áèð àç äåéÿñÿí, íàñèîíàëèñò âÿ ïàíòöðêèñò
óêëîíó äà âàð.
Ãàïûäàí ÷ûõäûëàð. Áåéðÿê äÿùëèçäÿ äóðàí äþøö ãûðìûçû íèøàíëû, áîç
êèòåëëè, ãàðà åéíÿêëè àäàìëàðäàí áèðèíè ÷àüûðäû. Úèáèíäÿí ïóë ÷ûõàðòäû: —
Àë áó éöç ðóáëó — äåäè: áóôåòäÿí áèð âîäêà àë, áèð äÿ ïèðîæêèäÿí, ñåëéîò-
êàäàí, íÿ òàïñàí.
Ìÿëèê ôèêèð âåðäè êè, ïóëóí öñòöíäÿ äÿ Ìàðàòûí øÿêëè âàð. Áèëìèðäè
íÿäÿí áàøëàñûí: — Éöç ðóáë íå÷ÿ äîëëàðäûð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Áåéðÿê:— Éöç ðóáë åëÿ éöç äîëëàðäûð — äåäè
Ìÿëèê: — Éöç äîëëàðà àëûðñàí àðàüû? Íÿ áàùà?
— Ðÿñìè êóðñëà áèð ðóáë áèð ìàíàòäûð — èñòåùçàéëà ýöëäö — ÿñëèíäÿ
éöç ðóáë áèð äîëëàðäûð.
— Îíäà äà ÷îõ óúóçëóãäóð êè, áèð äîëëàðà àðàã, ïèðîæêè...
— Àíúàã áèçèì áèíàäà, êîìèññàðëûüûí áóôåòèíäÿ áåëÿäèð, øÿùÿðäÿ
ùÿð øåé îí ãàò áàùàäûð.
383
 Ìàðàòûí øÿêèëëÿðè âÿ úöðáÿúöð øöàðëàð, äèàãðàìëàð àñûëìûø äÿùëèçëÿ
ëèôòÿ ÷àòäûëàð. Áåéðÿê: — Áóðäà èøëÿìÿéèí äÿ þç öñòöíëöêëÿðè âàð — äåäè.
Ëèôòÿ ýèðäèëÿð. Ëèôòèí è÷èíäÿ äÿ Ìàðàòûí øÿêèëëÿðè àñûëìûøäû. Áîç êè-
òåë, ãàðà åéíÿêëÿð. Áèðúÿ äþøöíäÿ ãûðìûçû íèøàí éîõäó. Ìÿëèê Áåéðÿéèí
äþøöíäÿêè ãûðìûçû íèøàíà áàõäû — Ìàðàòûí øÿêëè âàðäû íèøàíûí öñòöíäÿ.
Ëèôòäÿí ÷ûõûá ìåøèí ãàïûëû îòàüà éàíàøäûëàð, Áåéðÿê à÷àðëà ãàïûíû
à÷äû, è÷ÿðè êå÷äèëÿð. Éåíÿ ùÿìèí øÿêèëëÿð, ùÿìèí øöàðëàð. Àììà áó
îòàãäà ÷îõëó òåõíèêè úèùàçëàð âÿ áèð íå÷ÿ òåëåâèçîð äà ãîéóëìóøäó. Ùÿð
éåðäÿ Ìàðàòûí øÿêèëëÿðè âàðäû, àììà áèð øÿêèë Ìÿëèéèí äèããÿòèíè ÷ÿêäè.
Óéóéàí óøàã — 5-6 éàøëû ãûçúûüàç. — Áó êèìäèð — äåéÿ ñîðóøäó. Äöøöí-
äö êè, áÿëêÿ Áåéðÿéèí ãûçûäûð, éÿíè íÿâÿì.
— Ãûçûíäûð?
— Éîõ, áèç ðÿññàìûí ÷ÿêäèéè øÿêèëäèð. Àëòûíäàêû éàçûíû îõó. Ìÿëèê
åéíÿéèíè òàõûá éàçûíû îõóäó. “Éóõóäà Ìàðàò éîëäàøû ýþðöð”.
Áåéðÿê: — Éîëäàø Ãàðàõàíîâà Øàóìéàí ùàããûíäà íÿ äåìèñÿí êè?
— äåéÿ ñîðóøäó.
Ìÿëèê: — Ùå÷ íÿ, äåäèì êè, Øàóìéàí äàøíàê èäè.
— Ñþç òàïìûñàí äàíûøìàüà. Þçö äÿ êèìÿ? Ãàðàõàíîâóí àíàñû åð-
ìÿíèäèð.
Ñóñäóëàð. Áó öçöúö ñöêóòó ïîçìàã ö÷öí Ìÿëèê íåúÿ, ùàðäàí âÿ íÿ
ìÿãñÿäëÿ ýÿëäèéèíäÿí äàíûøìàüà áàøëàäû, àììà äåéÿñÿí áöòöí áóí-
ëàð Áåéðÿéè... å... Áîðèñè ãÿòèééÿí ìàðàãëàíäûðìûðäû.
Ìÿëèê:
— Î çîíàäà... àíàíëà ýþðöøäöì — äåäè — Îíóíëà ÿëàãÿ ñàõëàéûðñàí?
Áåéðÿê ëàãåéä áèð òîíëà:
— Éîõ — äåäè — åøèòìèøÿì êè, ìîëëàëûã åëÿéèð. Ìÿíèì ìîëëàëàðëà
àðàì éîõäóð — ñîíðà ÿëàâÿ åòäè — åëÿ áèçè áó ýöíÿ áèð àç äà ìîëëàëàð
ãîéìàäûëàð?
— Ìîëëà, éà ãåéðè ìîëëà, àõû î ñÿíèí àíàíäûð...
Áåéðÿê öçöíäÿ èñòåùçàëû áèð èôàäÿ ýþðöíäö — Àíà, àòà — äåäè — êå÷ìèø
ÿñðëÿðèí ïó÷ îëìóø õöëéàëàðû — ñîíðà ÿëàâÿ åòäè — áó äöíéàäà èíñàíûí
þçöíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñè éîõäóð.
Ìÿëèéè äÿùøÿò áöðöäö: — Áåëÿ éàøàìàã îëàð?
Áåéðÿê: — Ýþðöðñÿí êè, éàøàéûðàì — äåäè
— Áóðëàéëà íåúÿ, îíóíëà äà ÿëàãÿí éîõäóð?
— Õåéð, î äà ðÿããàñÿëèê åëÿéèð, Áàêó ñèòèäÿ ýþáÿê àòûá êàïèòàëèñòëÿðè
ÿéëÿíäèðèð.
384
 Ìÿëèê: Ýþáÿê ðÿãñè? — äåéÿ ñîðóøäó, ñîíðà þç-þçöíÿ: — Äåéÿñÿí
ìÿí áóðà éàëíûç ñàðñûíòûëàð êå÷èðìÿê ö÷öí ýÿëìèøÿì — äåéÿ äöøöíäö.
Áåéðÿê úàâàá âåðìÿäè. Àðàéà éåíÿ ñöêóò ÷þêäö. Ñîíðà Ìÿëèê:
— Äîëàíûøûüûí íåúÿäèð? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ìÿíèìêè ïèñ äåéèë. Áó áèíàäà èøëÿéÿíëÿðèí ÷îõó êèìè.
— Áó áèíàäà? Áÿñ áó áèíàäàí êÿíàðäà?
— Þçöí ýþðìÿäèí? Äèëÿí÷èëÿð ãàáàüûíû êÿñìÿäè?
— Ýþðäöì. Äèëÿí÷è ÷îõäóð?
Áåéðÿê:
— ßùàëèíèí éàðûäàí ÷îõó. — äåäè, ñîíðà èñòåùçàéëà ÿëàâÿ åòäè: — ïðî-
ëåòàð áàëàëàðû.
— Áó óøàãëàð áèð éåðäÿ èøëÿìèð, îõóìóð?
— Ùà, ùà... Èø âàð êè, èøëÿñèíëÿð? Îõóìàã... — ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè — úÿìèñè
èêè ìÿêòÿá âàð, îðäà äà êîìèññàðëûãäà èøëÿéÿíëÿðèí áàëàëàðû îõóéóð.
Ìÿëèê ñèãàðåò ÷ûõàðûá îäëàäû — ÷ÿêèðñÿí?
— Éîõ — ñîíðà ãóòóéà áàõûá — òöðê ñèãàðåòèäèð? — äåäè
— Áÿëè.
— Âåð áèðèí ÷ÿêèì.
Áåéðÿê ñèãàðåòèíè àëûøäûðäëû, áèð ãóëëàá àëûá: — Áèëèðñÿí, ìÿêòÿáëÿð-
äÿ áöòöí ñèíèôëÿðäÿ äÿðñëÿð íåúÿ áàøëàéûð?
— Éîõ, ùàðäàí áèëèì.
— ßââÿëúÿ Ìàðàò éîëäàøûí øÿíèíÿ øöàðëàð äåéèðëÿð, ñîíðà äà ãàðüûø
åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð.
— Ãàðüûø?
— Áÿëè. Ìàðàò éîëäàøûí, ïðîëåòàðèàòûí âÿ Áàêû êîììóíàñûíûí äöø-
ìÿíëÿðèíèí ýþçëÿðè ÷ûõñûí, âÿðÿì îëñóíëàð, èíôàðêò îëñóíëàð, ðàê îëñóí-
ëàð, ÑÏÈÄ îëñóíëàð. Ìàðàòà ÿë ãàëäûðàíûí ÿëè ãóðóñóí, îíóí ùàããûíäà ïèñ
äàíûøàíûí äèëè ãóðóñóí.
Ìÿëèê: — Éàäûìäàäûð, óøàãëûãäà áèçèì êÿíääÿ áèð ãîúà ãàðû âàðäû.
Åëÿ ùåé ùàìûéà áàõ åéíÿí áåëÿúÿ ãàðüûø åäÿðäè.
— ÑÏÈÄ-äÿí äÿ õÿáÿðè âàðäû?
— Éîõ, àììà î äà äåéÿðäè êè, íÿ áèëèì ôèëàíêÿñèí ýþçö ÷ûõñûí, úè-
éÿðè éàíñûí, äèëè òóòóëñóí, ãàí ãóññóí. Àëëàù îíà ãîòóð âåðñèí, äûðíàã
âåðìÿñèí.
Áåéðÿê ýöëäö: — Áàõ áó íÿ èñÿ òÿçÿ ñþçäö — äåäè — ýÿðÿê éàçàã,
Ìàðàò éîëäàøà âåðÿê, ìÿòíÿ ÿëàâÿ åòñèí.
Éåíÿ ñèãàðåòäÿí äÿðèí áèð ãóëëàá àëäû.
385
 — Ãàðà åéíÿê íèéÿ òàõûðñàí, ýþçëÿðèí ïèñ ýþðöð? Ôèêèð âåðäèì, Ãà-
ðàõàíîâ äà áó úöð ãàðà åéíÿê òàõûð, î áèðè àäàìëàð äà... Ùàìûñû äà áîç
êèòåëëè. Íèéÿ?
— Àéðû ýåéèì ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöð.
— Ãàðà åéíÿêëÿð äÿ ìÿúáóðèäèð?
— Éîõ, áó éàëíûç éîëäàø Ìàðàòëà ùÿìðÿéëèê íèøàíÿñèäèð. Êþíöë-
ëöäöð, àììà áó áèíàäà èøëÿéÿíëÿðèí ùàìûñû áóíà ðèàéÿò åäèð.
— Äåéèðëÿð êè, áó éîëäàø Ìàðàò ÷àøäûð, îíà ýþðÿ äÿ ãàðà åéíÿê òà-
õûð. Ñÿíÿ íÿ äöøöá, úåéðàí êèìè ýþçëÿðèí âàð — îüëóíà õîø ñþç äåäè êè,
áÿëêÿ àðàëàðûíäàêè áóç áèð àç ÿðèéÿ. Áåéðÿê áóíà ìÿùÿë ãîéìàäû:
— ×àø-çàä äåéèë éîëäàø Ìàðàò — äåäè — ñîíðà ýþçëÿíèëìÿç áèð ùèä-
äÿòëÿ ÿëàâÿ åòäè — èíòÿùàñû ýþçëÿðèíè ãàí òóòóá, î ãÿäÿð àäàì ãûðûá êè,
ùå÷ êÿñèí ýþçöíÿ äèê áàõà áèëìèð.
Ìÿëèê äîíóá ãàëäû. ßòðàôàäàêè úèùàçëàðà ýþç ýÿçäèðäè:
— Ãîðõìóðñàí áåëÿ äàíûøìàüà? Äèíëÿéèá åëÿéÿ áèëÿðëÿð.
— Íÿäÿí ãîðõàúàì? Ìÿíÿ íÿ åëÿéÿ áèëÿðëÿð? Áóðäà ìöòÿõÿññèñ áèð
ìÿíÿì. Ìÿíÿ åùòèéàúëàðû âàð, ùàìûñû êÿìñàâàä àäàìëàðäûð áóðäà ðÿù-
áÿðëèê åëÿéÿíëÿð. Áèðè êå÷ìèø àøáàç, áèðè êå÷ìèø ñöïöðýÿ÷è, áèðè êå÷ìèø
ùàìáàë. ßí ñàâàäëûëàðû Ãàðàõàíîâäóð êè, î äà îòóç èë ÷ÿêìÿ÷èëèê åëÿéèá.
— Áÿñ Ìàðàò?
— Êå÷ìèøäÿ øÿùÿðèí ìÿøùóð äÿëëÿêëÿðèíäÿí èìèø.
— Î íÿ ìèëëÿòäèð?
— Àëëàù áèëèð. Ýóéà àçÿðáàéúàíëûäûð, àììà èëäÿ-àéäà áèð äÿôÿ àçÿð-
áàéúàíúà äàíûøàíäà åëÿ äàíûøûð êè, äàíûøìàñà îíäàí éàõøûäûð — Ìÿëèê
ôèêèð âåðäè êè, Áåéðÿê þçö òÿìèç àçÿðáàéúàíúà äàíûøûð, Ãàðàõàíîâ êèìè
êÿëìÿáàøû ðóñ ñþçëÿðè èøëÿòìèð.
— Äåéèðëÿð Ìàðàòûí éÿùóäè ãàíû äà âàð, îíà ýþðÿ áåëÿ ãÿääàð àíòè-
ñåìèòäèð, îëàí-ãàëàí éÿùóäèëÿðèí áàøûíà èò îéóíó à÷ûð. Áó êèòàáû ýþ-
ðöðñÿí — ìàñàñûíûí öñòöíäÿêè éåíè ãàëûí êèòàáû ýþñòÿðäè — Ìàðàòûí éà-
ëàí÷ûëàð ñþçö îëìàñûí ÿëëèíúè áèîãðàôèéàñûäûð. Ùÿð êèòàáäà äà òÿðúö-
ìåéè-ùàëûíà éåíè-éåíè ôàêòëàð àðòûðûðëàð. Éàçûëàíëàðû âàõò åòèáàðèëÿ ùå-
ñàáëàéàí îëñà, ýþðÿð êè, àçû éöç èë þìöð ñöðöá. Ýàù éàçûðëàð êè, Ìàîíóí,
Êèì Èð Ñåíèí ùÿðáè ìöøàâèðè îëóá, ýàù éàçûðëàð êè, Ôèäåë Êàñòðîéà êîì-
ìóíèçìèí íÿçÿðèééÿñèíè þéðÿäèá, éà íÿ áèëèì Àôðèêàäà çÿíúèëÿðè ìöñ-
òÿìëÿêÿ÷èëÿðÿ ãàðøû öñéàíà ãàëäûðûá. Àììà ÿñëèíäÿ áöòöí áó âàõòëàð
Áàêûäà äÿëëÿêëèê åäèðìèø...
— Áÿñ áóíó áèëÿíëÿð éîõäóð?
386
 — Âàð èäè. Ùàìûñûíû èëèì-èëèì èòèðäèëÿð, èçëÿðè-òîçëàðû ãàëìàäû. Áöòöí
áàøûíû ãûðõäûýû êþùíÿ ìöøòÿðèëÿðèíè áèð-áèð òàïäûðûá ãûðäûðäû. Òÿñàäöôÿí
áèð-èêè — ãàëàíû âàðñà, îíëàð äà Ìàðàò éîëäàøûí ýèçëè èíãèëàáè ôÿàèëééÿòè
ùàããûíäà õàòèðÿëÿð äàíûøûð. Áÿëè, áèð âàõò äÿëëÿê îëóá, èíäè äÿ áèçèì áà-
øûìûçäà åëÿéèð äÿëëÿêëèéèíè — ðèøõÿíäëÿ: — Áàø êîìèññàð! — äåäè — äîü-
ðóäàí äà þìðö áîéó èøè áàøëà îëóá. ßââÿë áàø ãûðõûá, èíäè äÿ áàø êÿñèð.
— Áåëÿ äàíûøìà Áåéðÿê, áèð àç åùòèéàòëû îë, áÿëêÿ äèíëÿéèðëÿð. Ñîíðà
àëòûíû ÷ÿêÿðñÿí.
— Ãîðõìà. Ìÿíèì áóðäà èøèì áèëèðñÿí íÿäèð? Õàðèúè ðàäèîëàðû, òåëå-
âèçîðëàðû, èíòåðíåòè çÿðÿðñèçëÿøäèðìÿê, éÿíè ùå÷ êÿñ ùå÷ íÿéè åøèäÿ, ýþ-
ðÿ áèëìÿñèí. Àììà áàõ áó îòàüûìäà åëÿ ãóðüóëàð ãóðìóøàì êè, ùå÷ áèð
äàíûøûüû åøèäÿ áèëìèðëÿð. Îäóð êè, èñòÿäèéèìè äàíûøà áèëÿðÿì. ßëáÿòòÿ,
ÿýÿð ñÿí ýåäèá ìÿíè ñàòìàñàí.
— Óòàíìûðñàí, ìÿíÿ áåëÿ ñþç äåéèðñÿí. Ìÿí ñÿíèí àòàíàì àõû...
Áåéðÿê àúû áèð òÿáÿññöìëÿ:— Áèëèðñÿí íå÷ÿ îüóë àòàñûíäàí, íå÷ÿ àòà
îüëóíäàí ÏÏ-éÿ äàíîñ âåðèá, ãàíûíà áàèñ îëóá?
— Ïèïè íÿäèð?
— ÏÏ — Ïðîëåòàð Ïàòðóëó. Êîììóíàíûí ýèçëè õÿôèééÿñè.
Ãàïû à÷ûëäû âÿ áîç êèòåëëè, ãàðà åéíÿêëè àäàì áèð øöøÿ àðàã, èêè ïè-
ðîcêè ýÿòèðäè. Àðàüûí öñòöíäÿ Ìàðàòûí øÿêëè ÷ÿêèëìèøäè.
Áåéðÿê: — Àúëûüûí âàð? — äåäè — áó ýþðöøäÿ àòàñûíà äåäèéè èëê èíñàíè
ñþç èäè.
— Éîõ. — Íÿùàéÿò Ìÿëèê ãÿðàðà ýÿëäè. — Ìÿíèìëÿ íèéÿ áåëÿ ñîéóã
äàâðàíûðñàí, Áåéðÿê? Ýþð íå÷ÿ èëäèð ýþðöøìÿìèøèê. Ìÿí åëÿ ùÿñðÿò ÷ÿ-
êèðäèì àèëÿìè ýþðìÿéÿ, åëÿ úàí àòûðäûì... Áèëñÿí íåúÿ ÷ÿòèíëèêëÿ ýÿëÿ
áèëäèì áóðà.
— Ýÿëèá ýþðäöí, ôåéçèéàá îëäóí?
— Ìÿíèìëÿ áåëÿ äàíûøìà. Ìÿíèì íÿ òÿãñèðèì âàð àõû?
Áåéðÿê úàâàá âåðìÿäè. Äîëàáäàí áèð ãÿäÿù âÿ áèð ñòÿêàí ÷ûõàðäû.
Àðàü øöøÿñèíè à÷äû, Ìÿëèéèí ãÿäÿùèíÿ ñöçäö, ñîíðà þç ñòÿêàíûíû ëÿáà-
ëÿá äîëäóðäó, éåíÿ äÿ ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ñòÿêàíäàêû àðàüû áèð íÿôÿñÿ áà-
øûíà ÷ÿêäè. Ùå÷ éàâàíëûã äà åëÿìÿäè, åëÿúÿ áèëÿéèíè èéëÿäè. Ìÿëèéèí éà-
äûíà äöøäö êè, ùà÷àíñà ýþðìöøäö, áÿçè ðóñëàð àðàüû áåëÿ è÷èð. Ùàíäàí
ùàíà Áåéðÿê-Áîðèñ äèëëÿíäè:
— Äåéèðñÿí íÿ òÿãñèðèì âàð? Áÿñ áöòöí áó èëëÿð ùàðäàéäûí, àèëÿì
äåäèéèíäÿí õÿáÿðèí âàðäû? Ýåäèá þçöí÷öí Òöðêèéÿäÿ ðàùàò éàøàìûñàí,
èíäè äÿ äóðóá ýÿëìèñÿí êè, àèëÿìÿ áàø ÷ÿêèì... Äåéèðñÿí íÿ áèëèì, àòà
áåëÿ ýÿëäè, àíà áåëÿ ýåòäè, áóäóð ñÿíúÿ àòàëûã?
387
 — Äöç äåìèðñÿí, Áåéðÿê. Þçöí äÿ áèëèðñÿí, áöòöí éîëëàð ãàïàíûá,
áöòöí ÿëàãÿëÿð êÿñèëèá. Ìÿí íåúÿ ñèçèíëÿ ÿëàãÿ éàðàäà áèëÿðäèì êè, ùå÷
ñàü ãàëûá-ãàëìàäûüûíûçäàí äà õÿáÿð òóòà áèëìèðäèì.
— Áÿñ áèçè àòûá Òöðêèéÿéÿ ýåäÿíäÿ íåúÿ?
— Éåíÿ äöç äåìèðñÿí. Ìÿí ñèçè àòìàìûøäûì, îí ýöíëöéÿ åçàìèé-
éÿòÿ ýåòìèøäèì.
— Íå÷ÿ èë ÷ÿêäè åçàìèééÿòèí?
— Íÿ áèëåéäèì êè, áåëÿ ùàäèñÿëÿð áàø âåðÿúÿê. Ìÿí àõû áóðäàí ýå-
äÿíäÿ ùàðäàí áèëÿéäèì êè, áöòöí áóíëàð îëàúàã.
— Õåéð, áàüûøëàéàúàãñàí. Áó ùàäèñÿëÿð, åëÿ ñÿí áóðäà îëàíäà áàø-
ëàìàäû? Ñÿí þëêÿíèí òàíûíìûø æóðíàëèñòè èäèí, ýþðìöðäöí êè, ùàäèñÿëÿð
ùàíñû ìÿúðàäà ýåäèð? Ãÿçåòëÿðèí íÿ éàçäûüûíû îõóìóðäóí, òåëåâèçîðäà,
ðàäèîäà íÿ ñÿñëÿíäèéèíè åøèòìèðäèí? Áèëìèðäèí êè, áèð-áèðèíÿ ÿäàâÿò, êèí
ïöñêöðÿí áöòöí áó éàçûëàð, ÷ûõûøëàð, áó ãàí-ãàí äåéÿí àäàìëàð úÿìèé-
éÿòäÿ åëÿ áèð íèôðÿò ïîòåíñèàëû éàðàäûð êè, áèð ýöí áþéöê ïàðòëàéûø áàø
âåðÿúÿê, ùÿð øåé àëò-öñò îëàúàã? Îëäó äà. Ãóðóíóí îäóíà éàø äà éàíäû.
— Ïàðòëàéûø ìÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà, úÿìèñè îí-îí áåø ýöíöí è÷èíäÿ
îëäó.
— Àììà ñÿí áóðäà îëàíäà ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäèí...
— Ãàðøûñûíû íåúÿ àëàéäûì?
— Íèéÿ, þëêÿíèí íöôöçëó çèéàëûñûéäûí. Àäàìëàðû àüûëëàðûíû áàøûíà
éûüìàüà ÷àüûðàéäûí, äåéÿéäèí êè, ãàðäàøëàð, áóíóí àõûðû ôÿëàêÿòäèð,
ãàíäûð, þëöìäöð, áèð-áèðèíèçÿ ãÿíèì êÿñèëìÿéèí, ãàðäàø ãàíû òþêìÿéèí.
— Éÿãèí óíóòìóñàí Áåéðÿê, Ìÿí ÷îõ äåäèì, ëàï ÷îõ, åøèòìÿäèëÿð.
Äàíûøäûã, ãóëàã àñìàäûëàð, éàçäûã, îõóéàí îëìàäû. Ýþçëÿðèíè ãàí òóò-
ìóøäó, ùå÷ íÿ ýþðìöðäöëÿð. ×ûüûð-áàüûðäàí ãóëàãëàðû áàòìûøäû, ùå÷ íÿ
åøèòìèðäèëÿð. Åøèòìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Þç ñÿñëÿðèíäÿí áàøãà ùå÷ íÿ åøèò-
ìÿê èñòÿìèðäèëÿð — äåéÿ òÿêðàð åòäè.
— Åù... — Áåéðÿê áèð ñòÿêàí äà àðàã ñöçöá áàøûíà ÷ÿêäè, ïèðîæêèäÿí
áèð òèêÿ äèøëÿäè.
— Ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà áèëèðñÿí íÿëÿð îëäó?
Ìÿëèê: — Áèëèðÿì — äåäè — Áàêûäà, ðàéîíëàðäà òîããóøìàëàð, âÿòÿí-
äàø ìöùàðèáÿñè... Úåéùàí áîðóñóíóí ïàðòëàäûëìàñû. Îðäà éàçûðäûëàð êè,
áóíó ÀÑÀËÀ éà äà ÏÊÊ åäèá.
— ÀÑÀËÀ éà ÏÊÊ, íÿ ôÿðãè âàð? Ùÿð ùàëäà ö÷ ýöí ñîíðà Åðìÿíè-
ñòàí Àòîì ñòàíñèéàñûíäà ïàðòëàéûø îëäó. Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñè äÿ, Ãàðàáàü
äà èíäè àçû ö÷ éöç èë èíñàíëàð÷öí éàøàíûëìàç ùàëà ýÿëäè. — Áåéðÿê àúû-
àúû ýöëäö — Ãàðàáàü ìÿñÿëÿñè äÿ áèð äÿôÿëèê áåëÿ ùÿëë îëóíäó.
388
 Ìÿëèê: — Îíó äà Òöðêëÿðèí áîéíóíà ãîéäóëàð — äåäè — Åðìÿíè äè-
àñïîðàñû äöíéàäà áèð âàé-øèâÿí ãàëäûðäû êè, ÕÕ ÿñðäÿ áèð ñîéãûðûìû
îëóá, áó äà èêèíúè ýåíîñèä. Òöðêèéÿíè áöòöí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäàí
òÿúðèä åòäèëÿð, èãòèñàäè âÿ íÿãëèééàò áëîêàäàñûíà àëäûëàð. Ùàëáóêè áó èø-
äÿ Òöðêèéÿíèí ÿëè îëäóüóíó èíäèéÿäÿê ùå÷ êÿñ ñöáóò åäÿ áèëìÿéèá.
Áåéðÿê:
— Åäÿ äÿ áèëìÿç — äåäè — àììà áóíóí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð? Äöíéà
éàëàíëà èäàðÿ îëóíóð. Éàëàíëà âÿ ýöúëÿ. Ùÿãã ãÿâèíèíäèð — åøèòìÿìèñÿí?
Ìÿëèê ôèêèð âåðäè êè, Áåéðÿê áó ãÿäÿð è÷ñÿ äÿ íÿ íèòãèíèí ìÿíòèãè,
íÿ äà äàíûøûüû ïîçóëóðäó. Åëÿ áèë ùå÷ è÷ìÿìèøäè. Áèðúÿ ýþçëÿðè àçàúûã
äóìàíëàíìûøäû.
— Ñîíðà äà — Ìèíýÿ÷åâèð...
Î, áó ñþçö ÷ÿòèíëèêëÿ òÿëÿôôöç åòäè. Àðàüûí òÿñèðèíäÿíäèìè éà áöòöí
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÿí àüûð ôàúèÿñèíäÿí, ÿí áþéöê àüðûñûíäàí õÿáÿð âå-
ðÿí áèð ñþçö äèëèíÿ ýÿòèðìÿéèíäÿíìè?
— Êèì ïàðòëàòìûøäû Ìèíýúÿ÷åâèð áÿíäèíè? Äàõèëäÿ ÷ÿêèøÿí ãöââÿ-
ëÿð, êîìïöòåðèí ñÿùâè íÿòèúÿñèíäÿ ðàêåòëÿðèí éîëóíäàí ñàïìàñû, ñåïà-
ðàò÷û éà õàðèúè ãöââÿëÿð? À÷ûëìàìûø âÿ ùå÷ áèð âàõò à÷ûëìàéàúàã ñèðð...
Ìÿëèê áèëèðäè: Åðìÿíèñòàí àòîì ñòàíñèéàñûíûí ïàðòëàéûøû êèìè Ìèí-
ýÿ÷åâèð áÿíäèíèí äàüûëìàñû äà òÿê ÕÕÛ ÿñðèí äåéèë, áÿëêÿ äÿ áöòöí
ÿñðëÿðèí ÿí áþéöê ôÿëàêÿòè, ÿí íÿùÿíý åêîëîæè âÿ ùóìàíèòàð ìóñèáÿòè
èäè. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí àðàí ðàéîíëàðû ñó àëòûíäà ãàëìûøäû. ßùàëèíèí
áèð ùèññÿñè äàüëàðà ãà÷ìûøäû.
Ìÿëèê:
— Îðà õÿáÿð ÷àòäû êè, ñàëàìàò ãàëà áèëÿíëÿð äàüëàðà ÷ÿêèëèá — äåäè —
îíëàðûí âÿçèééÿòè íåúÿäèð?
— Íåúÿ îëàúàã? Òàì äÿðÿáÿéëèê. Ùÿð äÿðÿäÿ, äàùà äîüðóñó ùÿð
äàüäà áèð áÿé âàð. Áèð áÿé, áèð àüà, áèð êÿíäõóäà, áèð ãóëäóðáàøû, áèð
êÿðòÿíêÿëÿ, íÿ áèëèì êèì. Èáòèäàè èúìà, ÿøèðÿò äþâðö... Ùÿð áîéíó éî-
üóí úàìààòû ãóë êèìè ñàõëàéûá ãàí óääóðóð.
— Åëÿ î âàõòäàí Áàêû äà ö÷ éåðÿ áþëöíäö.
— Áÿëè. ÁÌÒ ãÿðàð ÷ûõàðòäû. Áóðàäà òàì áèð àíàðõèéàíûí ãàðøûñûíû àë-
ìàã ö÷öí ö÷ äþâëÿòÿ ìàíäàò âåðèëäè. Àõû áóðäà íåôò âàð, áþéöê äþâëÿò-
ëÿð îíó ÿëäÿí âåðÿðäè ùå÷. Èíäè áó ö÷ çîíàäà ýóéà êè, ö÷ ìöñòÿãèë ùàêè-
ìèééÿò éàðàäûáëàð. Áó íÿ úöð ìöñòÿãèëëèêäèð þçöí òÿñÿââöð åäÿ áèëÿðñÿí.
Éîëäàø Ìàðàò òóàëåòÿ ýåäÿíäÿ äÿ õàðèúÿ òåëåôîí åäèá èúàçÿ èñòÿéèð...
Ìÿëèê Áåéðÿéèí è÷èíäÿêè ñîíñóç àüðûíû äóéóðäó, àììà íÿ åäÿ áè-
ëÿðäè? Íÿ ÷àðÿ ãûëà áèëÿðäè, îüëóíóí äà, þçöíöí äÿ, õàëãûíûí äà áó äþ-
çöëìÿç äÿðäëÿðèíÿ?
389
 — Îüëóì, — äåäè — ùå÷ îëìàñà ñÿí áóðäàí úàíûíû ãóðòàðûá ÷ûõàéäûí.
— Áó ãåéðè-ìöìêöíäöð — Áåéðÿê þçö äÿ áèëìÿäÿí åéíÿí Àéïÿðèíèí
ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòäè. — Áóðäàí ãóø ãóøëóüóéëà ó÷óá ãóðòàðà áèëìÿç.
Êîììóíàíûí äèâàðëàðûíû ýþðìÿäèí? Êå÷ÿí èë áèðèñè áó äèâàðû äûðìàøûá
àøìàã èñòÿäè, åëÿ éåðèíäÿúÿ ýöëëÿéëÿ âóðóá òîðïàüà ñÿðäèëÿð. Ùå÷ êÿñ
ùå÷ àäûíû äà áèëìÿäè. Áóðà øÿùÿð äåéèë — äèâàðëàðëà äþâðÿëÿíìèø êîíñ-
ëàýåðäèð. Áóðäàí áèðúÿ ÷ûõûø éîëó âàð — ãÿáðñòàíëûüà, î äöíéàéà —
ýöëöìñöíäö — Áåëÿ — áåëÿ èøëÿð, àòà... — Èëê äÿôÿ Ìÿëèéÿ áåëÿ äåäè.
Ñîíðà ñàíêè ãåéðè-èõòèéàðè, ìåõàíèêè áèð ùÿðÿêÿòëÿ Ìÿëèéèí äèëèíÿ
äÿ âóðìàäûüû ãÿäÿùèíè ýþòöðöá áàøûíà ÷ÿêäè — íÿ ãÿäÿð ýåú äåéèë, áóð-
äàí óçàãëàøûá ýåò — äåäè. — Õîøáÿõòñÿí êè, ùÿëÿ áó èìêàíûí âàð. Àéðû
õîøáÿõòëèê àõòàðìà. Áèç äÿ áóðäà áèð òÿùÿð áàøûìûçû ýèðëÿéÿê, ýþðÿê
ÿúÿë ùà÷àí èíñàô åëÿéèá äàäûìûçà ÷àòäû.
— Áåéðÿê, ñÿíèí áåëÿ äàíûøìàüûí, ìÿíèì÷öí þëöìäÿí áåòÿðäèð.
— Åù, ùàâàéû ñþçëÿð äàíûøìàüà íÿ âàð êè?
— Ùàâàéû ñþçëÿð äåéèë áó. Íÿ èñÿ åòìÿëèéèê. Íÿ èñÿ åòìÿê ëàçûìäûð.
Éÿíè áöòöí áóíëàðû äÿéèøìÿê èñòÿéÿí àäàìëàð ãàëìàéûá áóðäà? Ùàìû
áóðäà åëÿ ñÿíèí êèìè áÿäáèíëÿøèá, ùÿð øåéäÿí ÿëèíè öçöá?
— Éîõ, íèéÿ êè, öìèäèíè öçìÿéÿíëÿð äÿ âàðäû.
— Âàðäû? Áÿñ èíäè ùàðäàäûðëàð?
— Õÿçÿðèí äèáèíäÿ. Áÿõòè ýÿòèðÿíëÿð — Íàðýèí àäàñûíäà.
— Íàðýèí àäàñûíäà?
— Áÿëè, î àäàíû Áàêû Êîììóíàñûíûí ÿðàçèñèíÿ äàõèë åòäèëÿð, èíäè îð-
äà ìþùòÿøÿì áèð êîíñëàýåð ãóðóáëàð. Ìÿíèì áó ñÿíÿòèì îëìàñàéäû,
ìÿíÿ ìþùòàú îëìàñàéäûëàð, ìÿíèì äÿ ÿí éàõøû ùàëäà éåðèì îðäàéäû.
Íèéÿ äÿ îëìàñûí? Àòàì Òöðêèéÿäÿ, àíàì âÿ áàúûì äöøìÿí ãîíøóëà-
ðûí ÿðàçèñèíäÿ... Àììà åëÿ áþéöê ôÿðã äÿ éîõäóð, îðäà êîíñëàýåð äÿ-
íèçëÿ ÿùàòÿ îëóíóá, áóðäà äèâàðëàðëà.
Ìÿëèê ÿëëÿðèéëÿ öçöíö ãàïàäû.
Áåéðÿê: — Êåôèíè ïîçìà àòà, — äåäè — áþéöê ìóñèáÿòëÿðèí éàíûíäà
áèçèì àèëÿíèí òàëåéè íÿäèð êè... Ìÿí þçöì äÿ ùÿð øåéÿ ãàíå îëìóøàì.
Äîëàíûøûüûì âàð. Úàìààò áàõìàñûí äåéÿ ïîçäóüóì õàðèúè òåëåâèçèéà-
ëàðà þçöì ýèçëèíäÿ áàõûðàì. Áÿçè êèòàáëàðû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøÿì
— Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè, Ñàáèðè. Ùÿðäÿí îõóéóðàì. Äîñòîéåâñêèíè
äàùà ÷îõ îõóéóðàì. “Øåéòàíëàð”û. Çàëûì îüëó åëÿ áèë ùÿð øåéè ãàáàãúà-
äàí ýþðöá. ßëáÿòòÿ ìÿíèì Ìàðàò êèìè, ùÿòòà Ãàðàõàíîâ êèìè ïóëóì-
ñÿðâÿòèì éîõäóð, àììà ùÿð ùàëäà...
390
 — Éÿíè îíëàð äþâëÿòëèäèð? Áÿñ êîììíèñòëÿð áÿðàáÿðëèêäÿí äÿì âó-
ðóðëàð, ïðîëåòàð ðÿùáÿðëÿðèäèð...
— Ïðîëåòàð, êîììóíèñò — õåéëè ýöëäö, — áó àðòûã áèð àç ñÿðõîø ýöëöø
èäè — áó ñþçëÿðÿ èíàíàí âàð? — äåäè — Ãàðàõàíîâóí Ôðàíñàäà, Ìàðàòûí
äöíéàíûí áåø ãèòÿñèíäÿ âèëëàëàðû âàð, äåéèðëÿð êè, Àìåðèêà ìèëéàðäåðëÿ-
ðè, ÿðÿá øåéõëÿðè ãÿëÿò åëÿéÿð îíóí éàíûíäà.
Áèðäÿí Ìÿëèéèí éàäûíà äöøäö:
— Ïèàíèíî ÷àëûð Ìàðàò? — äåäè.
— Ïèàíèíî? — Áåéðÿê òÿÿúúöáëÿ ýþçëÿðèíè îâóøäóðäó, àðàüûí òÿñèðè
ùèññ îëóíóðóäó. — Áó ùàðäàí ÷ûõäû?
— Ïèëëÿêÿíèí éàíûíäà øÿêëèíè ýþðäöì, ïèàíî àðõàñûíäà.
— Ùÿ... — Áåéðÿê ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè — øÿêèëäèð äÿ ÷ÿêäèðèá, ùå÷ ÷èæèê-
ïèæèê äÿ ÷àëà áèëìèð. Î áèðè øÿêëè äÿ ýþðäöí, àò áåëèíäÿ?
— Ýþðäöì.
— Þìðöíäÿ íÿèíêè àòà, ùå÷ åøøÿéÿ äÿ ìèíìÿéèá. Ùåéêÿëèíè äÿ
ýþðäöí äÿ Ìàðàòûí?
— Áÿëè.
— Ýþðäöí íåúÿ óúàäûð? Áîé-áóõóí äà êè, ìàøàëëàù. ßñëèíäÿ Ìàðàò
Ãàðàõàíîâäàí äà ïîòàáîéäóð. Ãàðàõàíîâóí ÷èéíèíäÿíäèð.
Áåéðÿê áèð ãÿäÿù äÿ ñöçöá è÷äè. — ßøè áó Ìàðàò äÿñýàùäûð — äåäè —
äåìÿêëÿ ãóðòàðàí äåéèë. Áèð àðâàä óøàã äîüóá äþðä êèëî éàðûì. Òåëåâè-
çèéàäà äåéèðëÿð êè, Ìàðàòûí øÿðÿôèíÿ áåëÿ áþéöê óøàã äîüóëóá. Ö÷
ýöíäÿí ñîíðà Ìàðàòûí àä ýöíöäöð. Áèð àé ãàáàã ñÿáÿáñèç-ôëàíñûç
õöñóñè îëàðàã îí-îí áåø àäàìû òóòóá áàñûá êè, þç àä ýöíö øÿðÿôèíÿ àì-
íèñòèéà âåðèá áåø-àëòûñûí áóðàõñûí. Áó àäàì þçö þçöíäÿí äîéìóð êè,
äîéìóð.
Òåëåôîí îëäó, Áåéðÿê äÿñòÿéè ãàëäûðäû:
— Äà, éàõøû èíäè ýÿëèðÿì — ñîíðà Ìÿëèéÿ — áàüûøëà, Ãàðàõàíîâ ÷àüûðûð
— äåäè — ýåäÿê, ñÿíèí äÿ áóðàõûëûø âÿðÿãèíÿ ãîë ÷ÿêñèí. Éîõñà áóðäàí
÷ûõà áèëìÿçñÿí.
Ãàðàõàíîâóí îòàüûíà ýèðäèëÿð. Ãàðàõàíîâ àéàüà äóðäó âÿ éåíÿ äÿ
áàëàúàëàøäû. Ãÿðèáÿäèð: Ñòîëóíóí öñòöíäÿ áàëàúà áîøãàáäà ñÿìÿíè âàðäû.
Áåéðÿéÿ: — Âîò — äåäè — ëéóáóéñéà. Éîëäàø Ìàðàò ÷àüûðìûøäû, îêà-
çûâàåòñéà áó ýöí êàêîé-òî áàéðàì. Íîâðóç ÷òî ëè? Òàê âîò, ÏÏ õÿáÿð âå-
ðèá êè, áàçàðäà êèìñÿ áó çåëåíè ñàòûðìûø, ñÿìÿíè, ÷òî ëè, — ñÿìÿíèíèí áèð
ãûðàüûíäàí ãîïàðûá àüçûíà ãîéäó, áèð àç ÷åéíÿäè, ñîíðà òöïöðäö — ôó, êà-
êàéà ãàäîñò. Áóíó äà èíñàí éåéÿð? Ñòÿêàíäàí ñó è÷èá àüçûíû éàõàëàäû.
391
 Ìÿëèê ìàääûì-ìàääûì îüëóíà áàõäû, Áåéðÿéèí ùå÷ òöêö äÿ òÿð-
ïÿíìÿäè. Ãàðàõàíîâ ñþçöíÿ äàâàì åòäè: — Ìàðàò éîëäàø äåäè êè, õàðèúè
ðàäèî èëèí òÿõâèë, òÿõâèë ÷òî ëè, îëìàñûíûí ñààòûíû äåéèá, áóíó äà åøèäÿí
îëóá. Êóäà ñìîòðèò Áîðèñ äåäè éîëäàø Ìàðàò, íåìåäëåííî ïðèìèòå ìåðû.
Ïîçîð. Þçö äÿ ùà÷àí? Äöíéà ïðîëåòàðèàòûíûí áþéöê ïðàçäíèêè — Ìàðàò
éîëäàøûí äåí ðîcäåíèéàñûíà ö÷ ýöí ãàëìûø. Ðàçáåðèòåñ ñ åòèì.
— Ñîíðà Ìÿëèéÿ áàõûá — ýåäèðñèç — äåäè — âåðèí êàüûçà ãîë ÷ÿêèì, —
ãîë ÷ÿêäè, — ñîíðà éåíÿ Áåéðÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ: — Íó êàê, ïðîñâåòèë åãî
íàñ÷åò òîâàðèøà Øàóìéàíà?
Áåéðÿê: — Ðàçóìååòñéà — äåäè — ñþç âåðäè êè, Øàóìéàí éîëäàøûí
ÿñÿðëÿðèíè òöðêúÿéÿ òÿðúöìÿ åäèá îðäà ÷àï åëÿòäèðÿúÿê.
Ãàðàõàíîâ ìÿìíóí-ìÿìíóí ýöëöìñÿäè.
— Åòî õîðîøî — äåäè — íÿ îëñóí Òöðêèéÿ äöøìÿí ãîñóäàðñòâîäóð,
áèç îðàäà äà ïðîëåòàðèàòû îéàòìàëûéûã êè, áöòöí äöíéàäà êîììóíèçìèí
ãÿëÿáÿñèíÿ ãîòîâû îëñóíëàð. — Ìÿëèéÿ ìöðàúèÿòëÿ: — ïàïàøà — äåäè — ñèç
äÿ óíóòìàéûí — ÿí áþéöê äöøìÿíèìèç èìïåðèàëèçì âÿ ïàíòöðêèçìäèð.
Ìÿëèê:
— Áÿñ ñèîíèçì? — äåäè.
— ßáÿòòÿ è ñèîíèçì.
— Áÿñ ïàíèñëàìèçì, áóääèçì, êàòîëèñèçì, ïðîòåñòàíòèçì, ïàðëà—
ìåíòàðèçì...
— ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ — Ãàðàõàíîâ áàøûéëà òÿñäèã åäèðäè. Ìÿëèéèí äÿ
åëÿ áèë ýèú äàìàðû òóòìóøäó, âàõòèëÿ Ñîâåò úÿìèééÿòèíèí òàðèõèíÿ äàèð
îõóäóüó êèòàáëàðû õàòûðëàéûá:
— Áÿñ ñöððåàëèçì, èìïðåññèîíèçì, ìîäåðíèçì... — äåéèðäè.
Ãàðàõàíîâóí ñèôÿòèíäÿ ýÿðýèí áèð èôàäÿ âàðäè, áó ñþçëÿðè áÿëêÿ äÿ
èëê äÿôÿ åøèäèðäè, íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèëìèðäè âÿ áèëìèðäè êè, áöòöí
áóíëàð äîüðóäàíìû ïðîëåòàðèàòûí äöøìÿíëÿðèäèð?
Ìÿëèê äàâàì åäèðäè: — ôðåéäèçì, ôåìèíèçì, ôèëàòåëèçì, ôåòèøèçì...
Ãàðàõàíîâ àõûð êè, àðõàéûí íÿôÿñ àëäû, ôåòèøèçìè ôàøèçì áàøà äöøöá:
— êîíå÷íî — äåäè — ôàøèçì äÿ íåïðèìèðè äöøìÿíèìèçäèð. — Áåéðÿéÿ
ìöðàúèÿòëÿ — Âècó ÿìÿëëè-áàøëû èøëÿìèñÿí ïàïàøàéëà. Íó õîðîøî. Ñàü
îëóí.
Áåéðÿê Ìÿëèéè ãàïûéàúàí þòöðäö.
— Áó Ãàðàýþçîâ êö÷ÿñèéëÿ ýåò, Ìàðàò ìåéäàíûíäàí ñîíðà Áàø êî-
ìèññàð êö÷ÿñèíÿ áóðóë. Ö÷öíúö çîíàíûí ñÿðùÿä êå÷èäè îðäàäûð.
Ìÿëèê: — Îüëóì — äåäè — ÷îõ è÷ìÿ.
Áåéðÿê éîðüóí-éîðüóí:
392
 — Éàõøû — äåäè.
Ìÿëèê áèëìèðäè äàùà íÿ äåñèí. Áåéðÿê ñààòûíà áàõäû, áóíó âàõòû îë-
ìàäûüûíà èøàðÿ êèìè äÿ áàøà äöøìÿê îëàðäû. Àéðûëìàëûéäûëàð.
Ìÿëèê: — Áèð äÿãèãÿ åéíÿêëÿðèíè ÷ûõàð — äåäè — ýþçëÿðèíè ýþðìÿê èñ-
òÿéèðÿì, áÿëêÿ äàùà ùå÷ âàõò ýþðÿ áèëìÿäèì.
Áåéðÿê: — Áîæå, êàêèéå ñàíòèìåíòû — äåäè, àììà áèð àíëûüà åéíÿéèíè
÷ûõàðòäû. Ýþçëÿðè áîì-áîø èäè, ùå÷ áèð èôàäÿ éîõäó îíëàðäà. ßëèíè óçàò-
äû:
— ßëâèäà — äåäè, ñîíðà áèðäÿí ñîðóøäó: — Òöðêèéÿäÿ èíñàíëàð íåúÿ
éàøàéûð?
Ìÿëèê: — Èíñàí êèìè — äåäè.

ÛÛÛ

Äèâàðûí äàð ãàïûñûíäàí êå÷ÿí êèìè Ìÿëèê òåëåôîíó ñîðóøäó.

— Îðäà àâòîìàò âàð, æåòîí àëûí — äåäèëÿð. Æåòîí àëäû, àâòîìàò — òåëåôîí
êþøêöíÿ ýèðäè âÿ Áóðëàíûí íþìðÿñèíè éûüäû. Áèð àçäàí äÿñòÿêäÿí ñÿñ
ýÿëäè: Ùåëëî! — Áóðëàíûí ñÿñè èäè, àììà íÿäèðñÿ áàøãà úöð ñÿñëÿíäè, Áèð
àí ñîíðà Ìÿëèê áàøà äöøäö: àâòîúàâàá÷ûäûð, þçö äÿ úàâàá èíýèëèñúÿ ñÿñ-
ëÿíèð. Ìÿëèê áèð àç áèëèðäè èíýèëèñúÿ: — Ìÿí åâäÿ éîõàì — ñþçëÿðèíè åøèòäè.
— Ñèãíàëäàí ñîíðà ìåñàæûíûçû âåðèí.
Ñèãíàë ýÿëäè.
— Ñàëàì, Áóðëà Õàòóí — àíúàã óøàãëûãäà îíó áåëÿ, òàì àäûéëà ÷àüû-
ðàðäû. — Ìÿíÿì, Ìÿëèê, àòàí... áóðäàéàì, ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. Áèð
àçäàí éåíÿ çÿíý åäÿðÿì...
Òåëåôîíó àñìàã èñòÿéèðäè êè, äÿñòÿêäÿí ñÿñ ýÿëäè:
— Àòà — áó Áóðëàíûí ñÿñè èäè, þçö äÿ ëåíòÿ éàçûëìûø ìåõàíèêè ñÿñè
éîõ, úàíëû ñÿñèéäè âÿ áó ñÿñ òèòðÿéèðäè.
— Ãûçûì, Áóðëà...
— Àòà, ñÿí ñàüñàíìûø. Ùàðäàí ýÿëèá ÷ûõäûí áóðà?
— Óçóí ñþùáÿòäèð. Ýþðöøÿíäÿ äàíûøàðàì. Ñÿíè ýþðÿ áèëÿðÿì?
— ßëáÿòòÿ, ùàðäàñàí?
— Ñÿðùÿä êå÷èäèíèí éàíûíäà. Êîììóíàäàí ýÿëèðÿì.
— Îðäàí èêè êå÷èä âàð. Ùàíñûíûí éàíûíäàñàí. Ùàíñû êö÷ÿäÿ?
Ìÿëèê àâòîìàò êþøÿñèíäÿí êö÷ÿíèí ëàòûí ùÿðôëÿðèéëÿ éàçûëìûø àäûíû
îõóäó:
— Áóðäà 42-úè ïàðàëåë àâåíéó éàçûëûá. Àâòîìàò êþøêöíäÿí äàíû-
øûðàì.
393
 — Îðäàí ùå÷ éåðÿ òÿðïÿíìÿ. Ìàøûíûìû ýþíäÿðèðÿì. Îí äÿãèãÿäÿí
ñîíðà îðäà îëàúàã. Ãàðà “Ìåðñåäåñ”äèð. Øîôåðèí àäû Ôèëäèð.
— Îëäó.
Äîüðóäàí äà äöç îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà ãàðà “Ìåðñåäåñ” êþøêöí äöç
ãàáàüûíäà äàéàíäû. Òöíä ýþé êîñòéóìëó, àü êþéíÿêëè, éàõàñûíäà ãàðà
áàíò îëàí ñöðöúö úÿëä ìàøûíäàí äöøäö. Àü ÿëúÿéèíè ÷ûõàðûá Ìÿëèéÿ ÿë
âåðäè, ñîíðà íÿçàêÿòëÿ ìàøûíûí äàë ãàïûñûíû à÷ûá — ïëèç — äåäè. Ìàøûíûí
è÷è ñÿðèí âÿ ÿòèðëè èäè. Ðàäèîñóíäàí èíýèëèñ äèëèíäÿ õÿáÿðëÿð ñÿñëÿíèðäè.
Ýåíèø ïðîñïåêòëÿ èðÿëèëÿéèðäèëÿð. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ ÷îõ øûã ìàüàçà âèòðèí-
ëÿðè, ÷îõëó ðåêëàìëàð âàðäû.
Ìàøûí èøûãôîðóí ãûðìûçû èøûüû ãàðøûñûíäà äàéàíäû. Äÿðùàë éåääè-
ñÿêêèç éàøûíäà óøàã éöéöðöá “Ìåðñåäåñ”èí ãàáàã øöøÿëÿðèíè ñèëìÿéÿ
áàøëàäû. Áàøãà óøàãëàð áà î áèðè ìàøûíëàðûí øöøÿëÿðèíè ñèëèðäèëÿð. Øîôåð
øöøÿíè à÷ûá óøàüà áèð íå÷ÿ ïåíñ âåðäè. Óøàã úÿëä éåíè ýÿëèá äàéàíìûø
áàøãà ìàøûíà òÿðÿô ãà÷äû. Èøûãôîðóí èøûüû äÿéèøäè, ìàøûíëàð ùÿðÿêÿòÿ
êå÷äè. “Ìåðñåäåñ” øÿùÿðèí éóõàðû ùèññÿñèíäÿ ôèãóðëó ÷ÿïÿðëÿ äþâðÿëÿí-
ìèø àáàä ùÿéÿòÿ äàõèë îëäó. Ñàðû êîìáèíçîíëó áàüáàí ãàçîíëàðû ñóëà-
éûðäû. Ìÿëèéÿ åëÿ ýÿëäè êè, áóðàëàð îíà ùàðäàíñà òàíûøäûð, àììà òàíûíûë-
ìàç äÿðÿúÿäÿ äÿéèøìèøäèð.
Øîôåð ìàøûíû ùÿéÿòèí è÷èíäÿêè ö÷ìÿðòÿáÿëè åâèí ãàðøûñûíäà ñàõëàäû,
úÿëä äöøöá äàë ãàïûíû à÷äû. Ìÿëèê äÿ ìàøûíäàí åíäè, Ôèë:
— Ïëèç — äåéÿ îíó åâèí ãàïûñíà òÿðÿô éþíÿëòäè. Ãàïûäàí ýèðÿí êèìè
ïÿùëÿâàí úöññÿëè áèð îüëàí Ìÿëèéèí ãàðøûñûíû êÿñäè, îíóí öñò-áàøûíà ÿë
ýÿçäèðìÿéÿ áàøëàäû, Ôèë òÿëÿñèê îíà èíýèëèñúÿ: — ìèññ Áóðàíûí àòàñûäûð —
äåäè.
Ïÿçÿâÿíý ÿë ÷ÿêäè, Ôèë: — Ñîððè — äåäè — ìèññ Áóðàíûí áîäèãàðäûäûð
— ñîí úöìëÿäÿêè èêè ñþçöí øÿêèë÷èëÿðè àçÿðáàéúàíúàéäû. Ìÿëèê:
— Àçÿðáàéúàíëûñûíûç? — äåéÿ õÿáÿð àëäû.
— Îô êîóç. ßëáÿòòÿ. Ìàé íåéì å... å... àäûì Ôèçóëè.
Ëèôòÿ ýèðäèëÿð. Ëèôòèí è÷è äÿ ÿòèð ãîõóéóðäó, Ôèçóëè-Ôèë èêèíúè ìÿðòÿ-
áÿíèí äöéìÿñèíè áàñäû, ãàëõäûëàð. Ïàëûä àüàúûíäàí îëàí ãàïûíûí ãàðøû-
ñûíà ÷ûõäûëàð. Ôèë çÿíýè áàñäû, ãàïû à÷ûëäû âÿ Áóðëà, îíóí áàëàúà Áóðëà
õàòóíó, — èíäè î äîüðóäàí äà éàðàøûãëû, õàíûì-õàòûí áèð ãàäûí îëìóøäó —
Ìÿëèéèí áîéíóíà àòûëäû — Àòà, àòàúàí — äåäè — áèëñÿí ñÿíè ýþðìÿéèìÿ
íåúÿ øàäàì.
— Ìÿíèì ãÿäÿð øàä îëà áèëìÿçñÿí, Áóðëà — äåäè Ìÿëèê.
— Ïàëòîíó ÷ûõàð. Âåð þçöì àñûì — ñîíðà øîôåðÿ èíýèëèñúÿ íÿñÿ äåäè.
Ôèë ÿëèíè ïàïàüûíûí äèìäèéèíÿ óçàäûá ýåòäû.
394
 Ìÿëèê:
— Áó íèéÿ èíýèëèñúÿ äàíûøûð? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Èíýèëèñ ìÿêòÿáèíäÿ îõóéóá.
— Àçÿðáàéúàíúà ùå÷ áèëìèð?
— Íèéÿ áèëìèð?
— Îíäà äå, ìÿíèìëÿ þç äèëèìèçäÿ äàíûøñûí.
— Áàø öñòÿ.
Ìÿëèê ïàëòîñóíó ÷ûõàðà-÷ûõàðà äÿùëèçäÿêè èðè ÿëâàí àôèøÿ íÿçÿð ñàë-
äû âÿ äèêñèíäè: àôèøäÿ Áóðëàíûí ÷îõ áþéöê éàðûëöò øÿêëè âàðäû.
Ìÿëèê: — Ñÿíñÿí? — äåéÿ ãåéðè-èõòèéàðû ñîðóøäó.
Áóðëà: — Éîõ, òàíûøûìäûð — äåäè, ýöëäö — áó áàðÿäÿ ñîíðà äàíûøàðûã,
êå÷ è÷ÿðè.
Îòàüà ýèðÿí êèìè Ìÿëèê ãàðøû äèâàðû áîéà áîé òóòàí ïÿíúÿðÿäÿí
äÿíèçèí ÷îõ ýåíèø ìÿíçÿðÿñèíè ýþðäö, àììà äèããÿò åäèá áàøà äöøäö êè,
áó ïÿíúÿðÿ äåéèë, øÿôôàô øöøÿíèí àðõàñûíäà ýþé äÿíèçèí, ñàðû ãóìëó ñà-
ùèëèí ôîòîñóäóð. Ôîòî î ãÿäÿð äÿãèã âÿ àéäûí ÷ÿêèëìèøäè êè, àäàìà åëÿ
ýÿëèðäè ðåàë ìÿíçÿðÿäèð, ïÿíúÿðÿäÿí ýþðöíöð. Ñàü äèâàðäà äà øÿôôàô
øöøÿíèí àðõàñûíäà áàøû ãàðëû ñûðà äàüëàð ýþðöíöðäö. Ñîë äèâàðäà ñûõ ìå-
øÿ, áàø-áàøà âåðìèø àüàúëàð, öñòöíö éàðïàãëû áóäàãëàð éàøûë ÷ÿòèð êèìè
þðòìöø ìåøÿ éîëó. Ìÿëèê ýèðäèéè ãàïû òÿðÿôÿ ÷åâðèëäè, áó äèâàðäà äà
êþïöêëÿíÿí äàü ÷àéû, øÿëàëÿ øÿêëè âàðäû. Áóðëà ãàïûíû þðòÿíäÿ øÿëàëÿ
ñàíêè ãàïûíûí öñòöíäÿí àøàüû àõìàüà áàøëàäû.
— Áÿñ áó îòàüûí ïÿíúÿðÿñè éîõäóð?
Áóðëà: — Ïÿíúÿðÿ íÿ ëàçûìäûð — äåäè — áó ìóðäàð øÿùÿðÿ áàõìàüà?
Áåëÿäÿ ùàðà áàõûðàì öðÿéèì à÷ûëûð.
Îòàüûí êöíúöíäÿêè áàðà éàíàøäû:
— Íÿ è÷ÿúÿêñÿí, âèñêè, øåððè-áðåíäè, úèí òîíèê, òåêèëà, âîäêà, êîíéàê...
— Äàéàí, äàéàí êöéÿ áàñìà ýþðöì... ×àé è÷ÿðäèì.
Áóðëà äàõèëè òåëåôîíó ýþòöðöá — Ëåðà, óàí òè — äåäè — ñîíðà õîø áèð
òÿáÿññöìëÿ Ìÿëèéÿ áàõûá — óíóòìóøäóì, ñÿí àõû õàëèñ ìöñÿëìàí êè-
øèñèñÿí. Àíúàã ÷àé è÷èðñÿí, î íÿäèð î... î êèøè... ùÿ Ìÿøÿäè Èáàä êèìè.
Ýÿðÿê êè, áåëÿ áèð ìöçèêë äÿ âàðäû, óøàãëûãäà ýþðìöøäöì.
Ìÿëèê: — âàðäû — äåäè.
Áóðëà: — Äàéàí áèð ñÿíÿ éàõøû-éàõøû áàõûì. Áèð àç ãîúàëìûñàí.
— Áèð àç éîõ, ëàï ÷îõ. Èëëàù äà ñîí èêè ýöíäÿ.
— Íÿ îëóá êè, ñîí èêè ýöíäÿ?
Ìÿëèê áó ñîí èêè ýöí ùàããûíäà äà, ùÿéàòûíûí ñîí èëëÿðè áàðÿäÿ äÿ
ãûñàúà äàíûøäû.
395
 Áóðëà àù ÷ÿêèá: — Éàçûã àíàì — äåäè — áåëÿ äÿ éàøàìàã îëàð?
— Áÿñ àíàíëà ÿëàãÿ éàðàòìàüà ÷àëûøìàìûñàí?
— Áó ìöìêöí äåéèë, îðà áöòöí éîëëàð áàüëûäûð. Ùå÷ òåëåôîíëà, òå-
ëåãðàìëà, ìÿêòóáëà äà ÿëàãÿ ñàõëàìàã îëìàç.
— Áåéðÿêëÿ íåúÿ?
— Èíòåðíåòäÿí îíóí å-ìàèëèíè þéðÿíäèì, ìåñàæ ýþíäÿðäèì, þçöì
ùàããûíäà éàçäûì. Ùå÷ áèð úàâàá ýÿëìÿäè. Ìÿíèì äÿ äîüðóñó áàøûì
åëÿ ãàðûøûãäûð êè, äàùà éàçìàüà âàõò òàïìàäûì. Áèð äÿ êè, ýþðöíöð ìÿ-
íèìëÿ éàçûøìàã èñòÿìèð. Îðäàêû ðåæèìè þçöí ýþðäöí äÿ... Áÿëêÿ ãîðõóð.
Èøûã íåúÿäèð ñÿíèí÷èí?
Îòàüûí èøûüûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
— Áèð àç ãàðàíëûã äåéèë êè?
— Ìÿí áåëÿ èøûüû ñåâèðÿì, àëà òîðàíëûüû.
Ìÿëèê: — Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ùÿð ùàëäà ïÿíúÿðÿ îëñàéäû — äåéÿ ñþçÿ
áàøëàäû, Áóðëà:
— ßøè íåéëÿéèðñÿí ïÿíúÿðÿíè? Ìÿíçÿðÿéÿ áàõìàã ö÷öí? — áóéóð
äîéóíúà áàõ, áó ìÿíçÿðÿëÿð õîøóíà ýÿëìèð, áóéóð áàøãàñûíà áàõ. —
ïóëòó ýþòöðöá äöéìÿíè áàñäû âÿ äÿðùàë äþðä äèâàðûí äþðäöíäÿ äÿ ìÿí-
çÿðÿëÿð äÿéèøäè — èíäè ãóìëó ñÿùðà, áóçëó ÷þë, ÿúàèá ãàéàëàð, óçàíäûãúà
óçàíàí éîëëàð ýþðöíöðäö.
— Ïÿíúÿðÿ? Áÿëêÿ èøûüà ýþðÿ äåéèðñÿí? Áó äà ñÿíÿ ýöí èøûüû —
äöéìÿíè áàñäû âÿ òàâàíäàêû àë÷èáàíëàðäàí áîë ýöíÿø èøèüû ñöçöëäö îòàüà.
Ìÿëèê ìàò ãàëìûøäû, Áóðëà îíóí òÿÿúúöáöíäÿí ëÿççÿò àëûðäû ñàíêè:
— Ùÿ íÿ ãàëäû, ùàâà? Ùàíñû ùàâàíû õîøëàéûðñàí, äÿíèç ùàâàñû, äàü
ùàâàñû, ìåøÿ, ÷þë?. — áèð áèð ïóëòóí äöéìÿëÿðèíè áàñûðäû âÿ äîüðóäàí äà
îòàüà ýàù äàü ùàâàñû, ýàù äÿíèç ìåùè, ýàù øàõòà òÿìèçëèéè, ýàù éàüûø-
äàí ñîíðàêû íÿì ùàâà äîëóðäó.
Ìÿëèê: — Áó ñåùèðëè îòàüûí äàùà ùàíñû ìþúöçÿëÿðè âàð? — äåéÿ ñîðóøäó.
Áóðëà: — Ìÿí àíúàã áóðäà äèíúÿëÿ áèëèðÿì, áöòöí ÿñÿáëÿðèì ñàêèò-
ëÿøèð — äåäè — ñîíðà Ìÿëèéèí ñóàëûíû úàâàáëàíäûðäû — ñåùèðëÿðè ùÿëÿ ÷îõ-
äóð — éåíÿ ùàíñûñà äöéìÿíè áàñäû, ãóø ñÿñëÿðè, äÿíèçèí óüóëòóñó, éàð-
ïàãëàðûí ïû÷ûëòûñû, áöëáöëëÿðèí úÿù-úÿùè åøèäèëäè.
Ìÿëèê: — Äîüðóäàí ìþúöçÿäè — äåäè — ìÿí èíäèéÿúÿí áåëÿ øåé
ýþðìÿìèøäèì.
— Ùÿëÿ áó ùàðàñûäûð? — Áóðëà áàøãà áèð ïóëòó ýþòöðäö, äöéìÿëÿðè
áàñäû. Îòàüà ÿââÿë ãûçûëýöë, áàøãà äöéìÿíè áàñàíäà áÿíþáøÿ èéè, äàùà
ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà áÿäìöøê, èéäÿ àüàúûíûí ÿòèðëÿðè, òÿçÿ ÷àëûíìûø
îò ãîõóñó äîëäó.
396
 — Áóíëàðû íåúÿ äöçÿëòäèðìèñÿí? — íå÷ÿéÿ áàøà ýÿëèá — äåìÿê èñ-
òÿìèðäè.
Áóðëà: — Áó ìÿíèì äöíéàìäûð — äåäè — áöòöí äöíéàäàí àéðûëûá ÷ÿ-
êèëäèéèì äöíéà.
— Àììà ñöíè äöíéàäûð àõû.
— Ñöíè äöíéà ýåð÷ÿê äöíéàäàí ìèí ãàò éàõøûäûð — äåäè Áóðëà — áåø
äóéüóíëà èñòÿäèéèíè èñòÿäèéèí âàõò äóéà áèëèðñÿí. Èñòÿéèðñÿí ýöíäöç âàõòû
ýåúÿ îëñóí, ýåúÿ âàõòû ýöíäöç. Áàõ. — Áóðëà áèð äöéìÿíè äÿ áàñäû, îòàã
ãàðàíëûüà ãÿðã îëäó. Áóðëàíûí ñÿñè ýÿëäè: — Áàøûíû ãàëäûð, òàâàíà áàõ.
Òàâàí óëäóçëó ýþéäö. Êàùêÿøàí, ñöä éîëó, áöðúëÿð...
Áóðëàíûí ñÿñè äÿ ñàíêè êàèíàòûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ýÿëèðäè:
— Áàõ, èíäè àé äîüàúàã. Óëäóçëàð ñþíÿúÿê.
Ùàðàäàíñà äèâàðëàðûí öñòöíäÿí àé ÷ûõûá òàâàíà óúàëäû.
Ìÿëèê: — Éàõøû, áÿñäèð — äåäè — ÷ûõàð áèçè èøûãëû äöíéàéà.
Îòàã éåíÿ ýóð ýöí èøûüûíà ãÿðã îëäó. Ãàïûíû òûããûëäàòäûëàð, Áóðëà:
— Éåñ — äåäè.
Àü äþøëöêëö õèäìÿò÷è ãûç îòàüà äàõèë îëäó, Ìÿëèéÿ ÿäÿáëÿ ñàëàì
âåðäè, ïàäíîñäà ýÿòèðäèéè ÷àéû, êîíôåòëÿðè îíóí ãàáàüûíà ãîéäó. Ñîíðà
áåëÿúÿ ñÿññèç ÷åâðèëèá ÷ûõäû.
— Íåúÿ îëäó êè, ö÷öíöç äÿ àéðû-àéðû çîíàëàðà äöøäöíöç?
Áóðëà êþêñöíö þòöðäö: — Åù, ýåòñèí î ýöíëÿð ýÿëìÿñèí. Î ýöí ìÿí
åâäÿéäèì. Ùÿ, ñÿí ôèêèð âåðäèíìè, áó åâ åëÿ áèçèì êþùíÿ åâèìèçäèð?
— Êþùíÿ åâèìèç?
— Áÿëè, òÿÿúúöáëÿíìÿ, áèçèì êþùíÿ åâèìèç, éÿíè î áèðìÿðòÿáÿëè
äàõìàìûçûí éåðèíäÿ òèêäèðäèì áó ö÷ ìÿðòÿáÿíè.
— Ö÷ ìÿðòÿáÿñè äÿ ñÿíèíäèð?
— ßëáÿòòÿ.
Ìÿëèê: — Ùàíñû ïóëà? — äåéÿ ñîðóøìàã èñòÿéèðäè, àììà úàâàáäàí
ãîðõóá ñîðóøìóðäó, àéðû ñóàë âåðäè: Äåìÿëè î ýöí ñÿí åâäÿéìèøñÿí? —
÷àéûíäàí áèð ãóðòóì àëäû.
— Çþêÿì îëìóøäóì, åâäÿ éàòûðäûì. Àíàì äà, Áåéðÿê äÿ èøäÿéäè-
ëÿð, ùÿðÿñè þç èäàðÿñèíäÿ. Èøëÿðè äÿ, áèëèðñÿí øÿùÿðèí ìöõòÿëèô ñÿìòëÿ-
ðèíäÿäèð.
Àòûøìà áàøëàäû, áèð íå÷ÿ ñààòûí è÷èíäÿ øÿùÿðèí ùÿð éåðèíäÿ áàððèêà-
äàëàð ãóðäóëàð, áó êö÷ÿäÿí î êö÷ÿéÿ êå÷ìÿê îëìóðäó. Ñîíðà äà êè, î
ìöñèáÿò, äàüûíòûëàð, éàíüûíëàð... ÿââÿë-ÿââÿë ùå÷ îëìàñà áèð-áèðèìèçëÿ
òåëåôîíëà äàíûøà áèëèðäèê, èêè ýöíäÿí ñîíðà òåëåôîí ÿëàãÿñè äÿ êÿñèëäè.
— Ñîíðà äà øÿùÿðèí ö÷ çîíàéà áþëöíìÿñè...
397
 — Áÿëè, ãàáàãúà çîíàëàð àðàñûíäà òèêàíëû ìÿôòèëëÿð ÷ÿêèëäè, ñîíðà äà
áó åéáÿúÿð äèâàðëàðû òèêäèëÿð.
— Áàáàíûí, íÿíÿíèí, éÿíè ìÿíèì àòàìûí, àíàìûí ãÿáèðëÿðè äÿ äå-
éÿñÿí áó çîíàéà äöøöá.
— Ùÿ? Ùàðäàäûðëàð êè?
— Áûé, éàäûíäàí ÷ûõûá, íå÷ÿ äÿôÿ ñÿí äÿ ýåòìèøäèí àõû ãÿáèð öñòÿ,
øÿùÿðèí éóõàðû òÿðÿôèíäÿäèð...
— Ùÿ, ùÿ áèëäèì. Èíäè îðäà Ëóíà-ïàðêäûð.
— Íÿ, Ëóíà-ïàðê?
— Ùÿ, Ëóíà-ïàðê. Ãÿáèðëÿð îíñóç äà äàüûëûá, èòèá-áàòûá ýåòìèøäè.
Îðäà Ëóíà ïàðê ãóðóáëàð. Åëÿ î áèðè ãÿáèðñòàíëûãëàðûí éåðèíäÿ äÿ ðåãáè,
áåéñáîë, ãîëô ìåéäàí÷àëàðû äöçÿëäèáëÿð.
— Áÿñ þëöëÿðè ùàðäà áàñäûðûðëàð?
— Áàñäûðìûðëàð, êðåìàòîðèëÿðäÿ éàíäûðûðëàð. Éàõøû, áÿñäèð, þëöëÿðäÿí
äàíûøäûã — äóðóá àòàñûíûí áîéíóíó ãóúàãëàäû, áàøûíû ñûüàëëàäû — àõû áèç
ñÿíè äÿ þëìöø áèëèðäèê, ñàüñàí, ýÿëèá ÷ûõìûñàí. Åëÿ áèë þìðöìÿ ýöí
äîüäó — ýöëöìñöíäö — ÿñèë ýöí, äàùà — òàâàíû ýþñòÿðäè — áåëÿ ýöíÿø
éîõ — ÷àéû è÷èá ãóðòàðäûüûíû ýþðäö — ×àé èñòÿéèðñÿí?
— Áèð ñòÿêàí äà è÷ÿðäèì...
Áóðëà ÿëèíè äàõèëè òåëåôîíóí äÿñòÿéèíÿ óçàòäû — áó ñààò Ëåðàéà äå-
éèì — ñîíðà íÿäÿíñÿ äÿñòÿéè ýþòöðìÿäè — Þçöì ýÿòèðÿúÿì — äåäè — èñ-
òÿéèðÿì ñÿíÿ þçöì ãóëëóã åëÿéèì.
Îòàãäàí ÷ûõäû. Ìÿëèéèí ýþçö ìàñàíûí öñòöíäÿêè àëà-áÿçÿê “Ìîíè-
òîð” æóðíàëûíà ñàòàøäû. Æóðíàëû ÿëèíÿ àëäû, à÷äû. Áóðëàíûí áèð íå÷ÿ éàðû-
÷ûëïàã ðÿíýëè øÿêèëëÿðè äÿðú îëóíìóøäó. Äàùà áóðäà ùå÷ áèð ñþç îëà áèë-
ìÿçäè — òàíûøû-ôèëàíû äåéèëäè, þçöéäö êè, âàð.
Áó âàõò Áóðëà è÷ÿðè ýèðäè âÿ àòàñûíûí æóðíàëà áàõäûüûíû ýþðäö.
Ìÿëèéèí ãàø-ãàáàüû éåð ñöïöðöðäö.
Áóðëà äÿðùàë ùÿð øåéè áàøà äöøäö: — Àëëàù áó æöðíàëèñò òàéôàñûíûí
áÿëàñûíû âåðñèí — äåäè — éàëàí éàçìàãäàí áàøãà èøëÿðè-ïåøÿëÿðè éîõäóð.
Éàçûðëàð ýóéà ìÿíèì ñÿêêèç ïèøèéèì, äþðä èòèì âàð. Ùàëáóêè ìÿíèì
úÿìèñè ö÷ ïèøèéèì âÿ áèðúÿ èòèì âàð.
— Íÿ ïèøèê, íÿ èò, úàíûì? Áó íÿ øÿêèëëÿðäèð áåëÿ, ëöò-ÿòúÿáàëà, àéûá
äåéèë?
— Áèëèðäèì êè, õîøóíà ýÿëìÿéÿúÿê, àõû ñÿí êþùíÿ ìöñÿëìàí êèøè-
ñèñÿí. Àììà êþáÿê ðÿãñëÿðèíÿ äÿ ÿí ÷îõ áàõàí åëÿ ìöñÿëìàí êèøèëÿ-
ðèäè. Áÿëè, ìÿí ðÿããàñÿéÿì. Áèëìèðäèí?
— Ðÿããàñÿñÿí þç èøèíäèð, àììà áó ëöò øÿêèëëÿð íÿäèð?
398
 — Ñÿíúÿ ðÿããàñÿ øóáàäà ðÿãñ åëÿìÿëèäèð. Ãÿðèáÿ èíñàíëàðñûç å...
Ïëéàæà ýåòìèðñèíèç, áèêèíèëè ãûçëàðû ýþðìöðñöíöç ïëéàæäà? Äåìÿëè
úàíëû ÷ûëïàã ýÿçìÿê îëàð, àììà øÿêèë ÷ÿêäèðìÿê îëìàç? Ýþçÿë ãàäûí
áÿäÿíè èíñàíëàðà çþâã âåðèðñÿ, îíó íèéÿ ýèçëÿòìÿëèñÿí? Ùå÷ ìóçåéäÿ
îëìàìûñàí? ×ûëïàã Âåíåðàëàðû, Ìàõàíû, Îëèìïèéàíû ýþðìÿìèñÿí?
— Áèëìÿçäèì êè, ìÿíèì ãûçûì Âåíåðà îëàúàã. Êàø þëÿéäèì, áó
ýöíö ýþðìÿéÿéäèì.
— Áîøëà ñÿí Àëëàù. Î úöð ìöñèáÿòëÿðäÿí ñîíðà áó äà ôàúèÿéìèø...
Åëÿ áèëèðñèç, ãàäûí ÷ûëïàã ðÿãñ åäèðñÿ, äåìÿëè ôàùèøÿäèð. Àììà áèë, ìÿí
— îòàüû ýþñòÿðäè, — íÿ ãàçàíìûøàìñà ñÿùíÿäÿ ãàçàíìûøàì, éàòàãëàðäà
éîõ, ñÿíÿòèìëÿ ãàçàíìûøàì. Ìÿí áóðàíûí ÿí ìÿøùóð øîó-óëäóçóéàì.
— Àéðû ñÿíÿò ñå÷ÿ áèëìèðäèí?
— Àéðû ñÿíÿò? Ùàíñû ñÿíÿò? Ìöÿëëèìëèê åäèá àúûíäàí þëÿéäèì?
Ìÿíèì íÿ ÿðèì âàð êè, ìÿíè äîëàíäûðñûí, íÿ âàðëû àøíàì, ùÿð øåéè ÿëè-
ìèí çÿùìÿòèéëÿ ãàçàíìûøàì. Éàõøû, ýþáÿéèìèí çÿùìÿòèéëÿ îëñóí.
Ìÿí ýþáÿê ðÿãñè åäèðÿì. Þçö äÿ ùàìûäàí éàõøû åäèðÿì.
— Àäûí äà êè, äåéÿñÿí äÿéèøèá, Áóðà îëóá.
— Ìåíåúåðèì äåäè êè, áó àä äàùà úÿëáåäèúèäèð.
Áóðëà-Áóðà éåðèíäÿí äóðóá Ìÿëèéÿ éàíàøäû, éåíÿ îíóí áîéíóíó
ãóúàãëàäû: — Àòà, àòàúàí — äåäè — ìÿíäÿí èíúèìÿ. Ñÿíÿ éàõøû õÿáÿð
âåðÿúÿì. Öðÿéèíäÿí îëàúàã. Ñÿíÿòèìè äÿéèøèðÿì.
— Äÿéèøèðñÿí? Èíäè íÿ îëàúàãñàí? Ñòðèïòèç óëäóçó.
— Õåéð, ìåð îëàúàì.
— Íÿ?
— Áÿëè, ìåð, Áàêó-ñèòèíèí ìåðè. Òöðêèéÿäÿ äåéÿñÿí Áÿëÿäèééÿ
Áàøãàíû äåéèðëÿð.
— Ñÿí? Ìåð? Áÿëÿäèééÿ áàøãàíû? Ñÿíäÿí ìåð îëàð?
Áóðëà åëÿ áèë èíúèäè, äîäàãëàðûíû áöçäö.
— Íèéÿ îëìóð? — äåäè — ñàâàäûì, àüëûì êèìäÿí ÿñêèêäèð? Î áîø-
áîüàç ñèéàñè àâàðàëàðäàí? Ö÷ àéäàí ñîíðà ñå÷êèëÿð îëàúàã. Äåìîêðàòèê
úÿìèééÿòäÿ éàøàìûðûã? Îí àäàì íàìèçÿäëèéèíè âåðèá, ìÿí îíëàðûí ùà-
ìûñûíäàí ïîïóëéàðàì. Áèçäÿ ïîï ñÿíÿò÷èëÿðè ÿí ìÿøùóð, ÿí íöôóçëó
àäàìëàðäûð. Êîíñåðòëÿðèìÿ áèëåò òàïìàã ìöìêöí îëìóð. Ðàäèî-òåëåâè-
çèéà ñÿùÿðäÿí àõøàìà ìÿíäÿí äàíûøûð. Æóðíàë-ãÿçåòëÿð ìÿíäÿí éàçûð.
Úàìààò ìÿíè ñåâèð. Éöç ôàèç ÿìèí îë, ìÿíÿ ñÿñ âåðÿúÿêëÿð.
— Éàõøû, òóòàëûì ëàï áåëÿäèð, àììà íÿéèíÿ ëàçûìäûð ñÿíèí ìåð îëìàã?
— Èéèðìè áåø éàøûì âàð. Òóòàëûì ëàï èêè-ö÷ èë äÿ ðÿãñ åòäèì. Ñîíðà?
Íåúÿ äîëàíàúàì? Ìÿí áó ùÿéàò òÿðçèíÿ àëûøìûøàì, íåúÿ òÿìèí åäÿ-
399
úÿì áó ñàéàã äîëàíûøûüû? ßðÿ ýåòìÿê ôèêðèì éîõäóð. Ùå÷ êÿñèí äÿ ùå-
ñàáûíà äîëàíìàã èñòÿìèðÿì. ×îõ ôèêèðëÿøèá àõûð ãÿðàðà ýÿëäèì êè, ÿí
äöçýöí èø ìåð îëìàãäûð — ýöëöá àëíûíû ýþñòÿðäè — ìÿíè áèð ÿëëè òóòìà,
ñÿíèí ãûçûíûí àüëû áàøûíäàäûð.
×þë ãàïûñûíûí çÿíýè ÷àëûíäû. Áèð àçäàí îòàüà óúà áîéëó îüëàí äàõèë îëäó.
— Ãóä äåé, äàðëèíã — äåäè. Áóðëàéëà áèð-áèðèíÿ ñàðûëäûëàð, ìàð÷à
ìàð÷ þïöøäöëÿð.
Îüëàíûí ÿéíèíäÿêû ãàðà àòëàñäàí äàð øàëâàð äàùà ÷îõ àëò òóìàíûíà
îõøàéûðäû. ßéíèíäÿ êðóæåâàëû àü èïÿê êþéíÿê âàðäû. ×èéèíëÿðèíäÿí
àøàüû, àç ãàëà áåëèíÿ ãÿäÿð óçàíàí ñà÷ëàðûíà àðõàäàí ãûðìûçû áàíò áàü-
ëàìûøäû. Áèð ãóëàüûíà ñûðüà òàõìûøäû.
Áóðëà: — Òàíûø îë, Úàí — äåäè — àòàìäûð.
— Ñÿíèí àòàí âàðìûø? — Úàí èøâÿëè áèð ñÿñëÿ äèëëÿíäè, ñîíðà ÿçèëèá
áöçöëÿ-áöçöëÿ Ìÿëèê îòóðàí éåðÿ éàíàøäû, ÿéèëèá îíóí ÿëèíäÿí þïäö.
Ìÿëèê îíó éàõûíäàí ýþðÿíäÿ ñåçäè êè, ñèôÿòè ïóäðàëû, ýþçëÿðè ñöðìÿëè-
äèð. Îüëàí äèêÿëèá ÿäàéëà äåäè: — Úÿù-úÿù Úàí.
Ìÿëèê áàøà äöøìÿäè êè, íÿ äåéèð.
Áóðëà: Úÿù-úÿù Úàí áèçèì ÿí ìÿøùóð ïîï-óëäóçäóð — ñîíðà ÿëàâÿ
åòäè — ÿëáÿòòÿ ìÿíäÿí ñîíðà.
— Î, äàðëèíã, ÿëáÿòòÿ ñÿíäÿí ñîíðà.
Úÿù-úÿù Úàí àðàëàíàíäàí ñîíðà Ìÿëèê áàõäû êè, ÿëèíèí þïöëìöø
éåðèíäÿ ãûðìûçû ïîìàäà éåðè ãàëûá.
Ìÿëèê ñîðóøäó: — Ñèç äÿ ýþáÿê àòûðñûíûç?
Îüëàí ÿëèíè äÿñìàë êèìè éåëëÿäÿ-éåëëÿäÿ àüçûíà òóòäó, áèð õåéëè
ýöëäö.
Áóðëà: — Úàí áðèê-áðàêûí Àëëàùûäûð — äåäè — ùÿì ñþçëÿðèíè þçö éà-
çûð, ùÿì ìóñèãèñèíè, ùÿì äÿ þçö îõóéóð. Àõøàì áèðýÿ êîíñåðòèìèç âàð,
ýÿëèá þçöí ýþðÿðñÿí.
Úÿù-úÿù Úàí:
— Äàðëèíã, îíëè ôàéô ìèíèòñ — êÿíàðà ÷ÿêèëèá Áóðëàéëà íÿ èñÿ ïû÷ûë-
äàøäûëàð, ñîíðà éåíÿ áèð-áèðèíÿ ñàðûëäûëàð. Ìÿëèê öçöíö éàíà ÷åâèðäè.
Úÿù-úÿù Úàí Áóðëàéà:
— Áàé, áàé, áåáè — äåéèá ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè, Ìÿëèéÿ äÿ ÿë åëÿäè:
áàé, áàé àòàúàí.
Ìÿëèê ãîðõäó êè, éåíÿ éàíàøàð, ïîìàäàëû äîäàãëàðûéëà ÿëèíäÿí, éà
Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, öçöíäÿí þïÿð. Àììà éàõøû êè, éàëíûç óçàãäàí
þïöø ýþíäÿðèá ÿíäàìûíû áóðúóäà-áóðúóäà îòàãäàí ÷ûõäû.
400
 Ìÿëèê: — Àøíàíäûð? — äåäè, Áóðëà þçö äàâðàíûøûéëà îíó áåëÿ à÷ûã-
ñà÷ûã äàíûøìàüà âàäàð åäèðäè.
— Íÿ? Úàí? Úÿù-úÿù Úàí? — ýöëìÿéÿ áàøëàäû.
— Íÿ áèëèì Úÿù-úÿùäè, Áÿù-áÿùäè, íÿäè? Áèð-áèðèíèçÿ åëÿ ñàðûëìûø-
äûíûç êè?
Áóðëà ùÿëÿ äÿ ýöëöðäö:
— Úàíäàí àøíà îëàð? ùà... ùà... Î õàëèñ ýåéäèð...
— Íÿäèð?
— Ýåé... åøèòìÿìèñÿí? Áåëÿ... Ìàâè.. Íåúÿ áàøà ñàëûì, áåëÿ ãàäûí-
ëàðëà ìàðàãëàíìûð... å... êèøèëÿðè õîøëàéûð.
Ìÿëèê: — Áàøà äöøäöì — äåäè.
— Ìÿíèì ñÿíÿò éîëäàøûìäûð. Äîñòóìäóð.
— ßúÿá äîñòëàðûí âàð.
— ßëà îüëàíäûð... å... àäàìäûð. ßñèë äîñòäóð, ìÿíèì ñå÷êè êàìïà-
íèéàì ö÷öí áðèê-áðàê éàçûá.
— Áðèê-áðàê íÿäè?
— Áûé, áèëìèðñÿí? Èíäè äöíéàäà ÿí ïîïóëéàð ðèòìäèð êè... Áèçäÿ áó
ðèòìè Úÿù-úÿù Úàí éàðàòìàüà áàøëàäû. Áðèê-áðàê øàùçàäÿñè ãîéóáëàð
àäûíû. Ýÿíúëÿð äÿëèñèäèðëÿð îíóí...
— Áÿñ î íÿ ÿúÿá ìåð îëìàã èñòÿìèð?
Áóðëà ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè: — Íÿ áèëèì, áÿëêÿ äÿ öðÿéèíäÿí êå÷èð, àì-
ìà ùÿð ùàëäà ñþç âåðèá êè, áó ñå÷êèëÿðäÿ ìÿíè äÿñòÿêëÿéÿúÿê.
Áèðäÿí Áóðëàíûí àüëûíà íÿ èñÿ ýÿëäè:
— Àòà, áÿëêÿ åëÿ ñÿí äÿ ãàëûá ìÿíèì êàìïàíèéàìäà èøòèðàê åäÿ-
ñÿí? Áèëèðñÿí íÿ åôôåêòè îëàð, ðÿããàñÿ âÿ îíóí ìþòÿáÿð àòàñû.
— Áèð î ÷àòìûðäû...
Áóðëà äîäàãëàðûíû áöçäö:
— Éÿíè ìÿíè ùå÷ ëàéèã áèëìèðñÿí î âÿçèôÿéÿ.
Ìÿëèê ñóñäó.
— Ñîíðà äà ãàëàðñàí áóðäà, ìÿíèì ìöøàâèðèì îëàðñàí. Áèëèðÿì àõû,
ìöòëÿã ñå÷èëÿúÿì.
Ìÿëèê éåíÿ äèíìÿäè.
Áóðëà: — Áàüûøëà àòà, ìÿøãÿ ýåòìÿëèéÿì — äåäè — Ëåðà ñÿíè éåäèç-
äèðÿúÿê. Áèð ñààòäàí ñîíðà àøàüû äöø, Ôèë ñÿíè êîíñåðòÿ ýÿòèðÿúÿê. Þçöí
ýþðÿðñÿí êè, äÿùøÿòëè áèð øåé éîõäóð. Êîíñåðòäÿí ñîíðà êîêòåéë îëàúàã,
ñîíðà äà ñÿùÿðÿúÿí ñÿíèíëÿ ñþùáÿò åäÿðèê.
Îòàãäàí ÷ûõäû. Ìÿëèê ãóðóéóá ãàëìûøäû. Íÿ åäÿúÿéèíè, íåúÿ äàâ-
ðàíàúàüûíû áèëìèðäè. Áóðëà îòàüà ãàéûòäû, ÷îõ áàùàëû õÿç øóáàäàéäû.
401
Ìÿëèéÿ éàíàøäû, ëàï óøàãëûãäà îëäóüó êèìè áàøûíû îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó.
Ìÿëèê éàíàüûíäà øóáàíûí éóìøàã òöêëÿðèíè ùèññ åòäè, áóðíóíó Áóðëàíûí
çÿðèô ÿòèð ãîõóñó ÷àëäû.
Áóðëà ÷îõ éàâàø ñÿñëÿ, ïû÷ûëòûéëà: — Àòàúàí, ãàë áóðäà — äåäè — áèëñÿí
íÿ ãÿäÿð éàëãûçàì. — ñîíðà úÿëä ñû÷ðàéûá îòàãäàí ÷ûõäû.
Áèð ñààòäàí ñîíðà Ìÿëèê ùÿéÿòÿ äöøäö, Ôèë òåç éöéöðöá ãàïûíû à÷äû.
Ìÿëèê: Ùàðà ýåäèðèê? — äåäè.
Ôèë òÿÿúúöáëÿ: — Êîíñåðòÿ — äåäè.
— Ùàðäàäûð êîíñåðò?
— “Øàùñàðàé” êàáàðåäÿ.
— Îðà ùàðàäûð?
— Ùàíñûñà øàùëàð ñàðàéû.
— Èíäè îðà êàáàðåäèð?
— Éåñ... ñîððè... áàüûøëàéûí, Ìèññ Áóðà äåäè êè, ìÿí ñèçëÿ þç äèëèìèç-
äÿ äàíûøûì. Àé åì... ìÿí... å... ïåòðèîò... Þç íåéøí ñåâèðÿì.
Ìÿëèê áàõäû êè, áàéàãêè ýåíèø ïðîñïåêòëÿ èðÿëèëÿéèðëÿð.
— Áó êö÷ÿíèí àäû íÿ îëäó?
— 42-úè ïàðàëåë àâåíéó.
— 42-úè ïàðàëåë íèéÿ?
— Íéó-Éîðê ñèòè äÿ, Áàêó ñèòè äÿ, 42 ïàðàëåëäÿ... ïàðàëåëäÿäèð...
— Áåëÿ äå.
“Ìåðñåäåñ” êå÷ìèø Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíûí àøàüû ýèðèøè — Ìóðàä ãà-
ïûëàðûíûí ãàðøûñûíäà äàéàíäû.
Ñàðàéûí àíúàã äèâàðëàðû ãàëìûøäû, áöòöí ýþðêÿìè äÿéèøìèøäè. Ùÿð
éåðäÿ éàíûá-ñþíÿí ðåêëàìëàð, ÿëâàí àôèøëÿð...
Äèâàðûí öñòöíäÿ èðè ãûðìûçû, ñàðû, éàøûë íåîí ùÿðôëÿðëÿ ñþçëÿð àõûá
ýåäèðäè:
ØÀÙÑÀÐÀÉ ÊÀÁÀÐÅ.
ÅÐÎÒÈÊ ØÎÓ: ÄÅÊÀÌÅÐÎÍ — ÊÀÌÀÑÓÒÐÀ — ÌÈÍ ÁÈÐ
ÝÅÚß. ÎÑÒ-ÂÅÑÒ ÑÅÊÑ ÑÈÍÒÅÇ.
ÐÅÒÐÎ: ÝÞÁßÊ ÐßÃÑÈ — ÊÀÍÊÀÍ — ÑÒÐÈÏÒÈÇ
ÄÈÑÊ-ÆÎÊÅÉ ÑÈÌÓÐÃ ÑÈÄ
Áó ðåêëàì ñþíäö, ñîíðà äàùà èðè ùÿôðëÿðëÿ éàçûëìûø àäëàð êå÷ìÿéÿ
áàøëàäû:
ÁÐÈÊ-ÁÐÀÊ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÚßÙ-ÚßÙ ÚÀÍ
ÑÓÏÅÐ-ÑÒÀÐ ÁÓÐÀ
Ôèë Ìÿëèéè è÷ÿðè êå÷èðäè, Ñàðàéûí áþéöê îòàüûíûí äèâàðëàðû áàøäàí
àéàüà ðåêëàì èäè-è÷ýèëÿð, ñèãàðåòëÿð, ñàáóíëàð, òÿìèçèëÿéèúè òîçëàð, ýè-
402
ýèéåíèê ïàêåòëÿð, òóàëåò êàüûçëàðû ðåêëàì îëóíóðäó. Îðòàäà ñÿùíÿ ãóðóë-
ìóøäó. Èêè ãàðøû-ãàðøû òÿðÿôäÿí ìàñàëàð äöçöëìöøäö, òàìàøà÷ûëàð àéðû-
àéðû ìàñàëàðûí áàøûíäà èêè-áèð, äþðä-áèð îòóðìóøäó. Ãàáàã ìàñàëàðäà
ñèíëè êèøèëÿð, áÿçèëÿðè úàâàí ãûçëàðëà ÿéëÿøìèøäè. Àðõà ìàñàëàðûí ÿòðàôûí-
äà, öñòöíäÿ, àëòûíäà îòóðàíëàð, äóðàíëàð, óçàíàíëàð úàâàíëàð èäè. Óçóí-
ñà÷ëû îüëàíëàð, ãûñà ñà÷ëû ãûçëàð. Àéûðä åëÿìÿê îëìóðäó êè, ùàíñû îüëàí,
ùàíñû ãûçäûð. Áÿçè ãûçëàð îüëàíëàðûí äèçè öñòöíäÿ îòóðìóøäó, ãîë-áîéóí
îëóá éàëàøûðäûëàð. Àììà êèì áèëèð ùàíñû ãûç, ùàíñû îüëàíäûð? Áÿëêÿ îü-
ëàí ãûçûí äèçè öñòöíäÿ îòóðóá? Éà èêèñè äÿ îüëàíäûð? Éà ùÿð èêèñè ãûç?
Ùàìûñûíûí äà ÷ÿíÿëÿðè èøëÿéèðäè — ñàããûç ÷åéíÿéèðäèëÿð.
Ìÿëèê äàùà ùå÷ íÿéÿ òÿÿúúöá ãàëìûðäû.
Ñàëîíäà áèð íå÷ÿ òåëåâèçèéà êàíàëûíûí êàìåðàëàðû ãóðóëìóøäó, éà-
çûëàðû îõóäó: ÔÈÐÑÒ ÒÂ(ôþðñò ÒÂ), ÔÀÚÅ ÒÂ(Ôåéñ ÒÂ), Óîðëä ÒÂ,
Ýðàíä ÒÂ.
Ìàñàëàðûí àðàñûíäà áèêèíèëè ãûçëàð îðà-áóðà øöòöéöð, òàìàøà÷ûëàðà
è÷êèëÿð, ìÿçÿëÿð ïàéëàéûðäûëàð. Ìàñà áàøûíäà úàâàí ìÿøóãÿñèç îòóðìóø
ñèíëè êèøèëÿð îíëàðûí äèçëÿðèíè òóìàðëàéûð, áöñòãàëòåðëÿðèíÿ äîëëàð ñîõóø-
äóðóðäóëàð. Õèäìÿò÷è ãûçëàð èøâÿéëÿ òÿøÿêêöð åäèðäè.
Ôèë Ìÿëèéè ìàñàñûíäà ÿéëÿøäèðèá ýåòäè. Áèð àçäàí ìàñàéà ÿúàèá áèð
ìÿõëóã éàíàøäû âÿ ñàëàìñûç-êÿëàìñûç îòóðäó. Òÿéèí åòìÿê îëìóðäó
ãîúàäûð, úàâàíäûð, ãàäûíäûð, êèøèäèð. Áàøûíûí âûç ñà÷ëàðûíû éàøûë ðÿíýÿ
áîéàìûøäû, ñèôÿòèíèí áèð éàíàüû ìàâè, áèð éàíàüû ÷ÿùðàéû èäè. Úèáèíäÿí
ñèãàðåò ÷ûõàðûá ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿëèê àíàøàéà áÿíçÿð èé äóéäó.
Ìÿõëóã äóìàíëû ýþçëÿðëÿ Ìÿëèéè ñöçöá, ñèãàðåò ãóòóñóíó óçàòäû.
Ìÿëèê áàøûíû áóëàäû. Ìÿõëóã òÿÿúúöáëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè.
Èøûãëàð ñþíäö. Ñàëîíà òàì áèð ãàðàíëûã ÷þêäö. Ñîíðà äþðä òÿðÿôäÿêè
ýöúëö äèíàìèêëÿðäÿí ýÿëÿí ãóëàãáàòûðûúû ìóñèãè ñÿäàëàðû àëòûíäà ñÿù-
íÿíèí îðòàñû èøûãëàíäû.
Èøûã øöàñûíûí àëòûíäà úöðöááÿç áèð îüëàí ýþðöíäö, àòûëûá-äöøìÿéÿ,
î éàí-áó éàíà ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Ãóðøàüàúàí ÷ûëïàã èäè, ñèíÿñèíäÿ,
áåëèíäÿ åðîòèê ìþâçóëàðäà äþéìÿëÿð âàðäû.
Ìÿëèéèí éàíûíäà îòóðàí ìÿõëóã, áèðäÿí äèëëÿíäè, ñÿùíÿäÿêè îüëàíû
ýþñòÿðèá: íàðêîìàíäû — äåäè.
Áó ìÿõëóãóí àüçûíäàí ÷ûõàí èëê ñþç èäè âÿ Ìÿëèê äöøöíäö êè, êîð
êîðà êîð äåìÿñÿ áàüðû ÷àòëàéàð. Ìÿõëóã éåíÿ ñèãàðåòè ñöìöðöðäö. Ìÿ-
ëèê ñîðóøäó: — Íÿøÿäè?
Ìÿõëóã áàøûíû áóëàäû: — Ìàðèõóàíà — äåäè.
403
 Ñÿùíÿäÿêè îüëàí èñÿ õåéëè òóëëàíàíäàí ñîíðà íÿùàéÿò òîõòàäû, ìèê-
ðîôîíó àüçûíà òóòóá:
— Àé åì äèñê æîêåé Ñèìóðã Ñèä — äåäè — Ãóä èâíèíã ëåäè åíä ãà-
ìèëòîí.
Ñàëîíäàêûëàð ãÿù-ãÿùÿ ÷ÿêäèëÿð, ÿë ÷àëäûëàð, ÷àããàë êèìè óëàìàüà
áàøëàäûëàð. Ìÿëèéèí éàíûíäàêû îüëàí äóðóá ìàñàíûí öñòöíÿ ÷ûõäû, ìà-
ñàíûí öñòöíäÿêè áîøãàáëàðû áàñäàëàéûá ñûíäûðäû âÿ èêè áàðìàüûíû àüçûíà
ñîõóá ôèò ÷àëìàüà áàøëàäû.
Õèäìÿò÷è ãûç îíëàðûí ìàñàñûíà éàíàøäû, ñûíûã áîøãàáëàðû éûüûøäûðûá
éåíèëÿðèíè ãîéäó âÿ Ìÿëèéèí éàíûíäà åëÿ ÿéèëäè êè, éóìðó ìÿìÿëÿðè
àéäûí ýþðöíäö. Ìÿëèê áàøà äöøäö êè, îðà ïóë ãîéìàëûäûð, àììà åòìÿ-
äè. Éàíûíäàêû ìÿõëóã ìàñàíûí öñòöíÿ òÿçÿ ãîéóëìóø áîøãàáëàðû
ýþòöðäö, ùèðñëÿ éåðÿ ÷ûðïäû, áîøãàáëàð ÷èëèê-÷èëèê îëäó, ìÿõëóã õèäìÿò÷è
ãûçû èòÿëÿéèá ãîâäó.
Ñÿùíÿäÿêè àäàì íÿ èñÿ äàíûøûðäû. Ìÿëèê íÿ ãÿäÿð äèããÿò åòñÿ äÿ
ùàíñû äèëäÿ âÿ íÿ äàíûøäûüûíû àíëàéà áèëìèðäè — èíýèëèñ ñþçëÿðè äÿ âàðäû
äåäèêëÿðè àðàñûíäà, Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè äÿ, àììà íÿ Àçÿðáàéúàí äèëèé-
äè, íÿ èíýèëèñ äèëè. Îíñóç äà áó ìÿðÿêÿäÿ ùå÷ íÿ åøèòìÿê ìöìêöí äå-
éèëäè. Ñàëîíäàêûëàð ýàù ÿë ÷àëûð, ýàù ôûøäûðûã ÷àëûð, ýàù ÷àããàë êèìè óëà-
éûð, ýàù äà ìàñàëàðûí öñòöíäÿêè áîøãàáëàðû ñûíäûðûðäûëàð. Õèäìÿò÷è ãûç-
ëàð äÿðùàë éåíè áîøãàáëàð ýÿòèðèðäèëÿð, äÿðùàë îíëàðû äà ñûíäûðûðäûëàð.
Ìÿëèê ôèêèð âåðäè êè, áîøãàáëàðû äàùà ÷îõ ñèíëè êèøèëÿð ñûíäûðûð, âÿ ãûçëàð
äÿðùàë òÿçÿ áîøãàáëàð ýÿòèðÿí êèìè îíëàðûí áöñòãàëòåðëÿðèíÿ, òóìàíëàðû-
íà ïóë ñàëûá ãóðäëàðûíû þëäöðöðäöëÿð.
Äèñê — æîêåé:
— Ñàéëåíñ ïëèç — äåäè — ñàêèò, ñàêèò, óàí ñåêûíä — áèð ñàíèéÿ.
Ñÿùíÿäÿêè ïÿðäÿ èøûãëàíäû âÿ îðàäà èðè øÿêëè ýþðöíÿí àäàìû Ìÿëèê
òàíûäû: Úÿù-úÿù Úàí èäè.
Ñàëîí äÿðùàë ñöêóòà ãÿðã îëäó.
Äèñê æîêåé:
— Ñèòèìèçèí Äîí Æóàíû, Ëîâåëàñû, Êàçàíîâàñû — ñàëîíäàí ãÿù-ãÿùÿ
ãîïäó, (àëãûøëàð, ôèò, óëàìà) — ïîïà óëäóç (ãÿùãÿùÿëÿð), áàüûøëàéûí,
ïîï-óëäóç (àëãûøëàð) — Äèñê æîêåé ïàóçà âåðäè, ñîíðà äàùà éöêñÿê òîíëà
— Áðèê-áðàê øàùçàäÿñè... — éåíÿ ïàóçà âÿ ÿí óúà òîíëà — ÚßÙ... ÚßÙ...
ÚÀÀÀÀÍ!!!
Úÿù-úÿù Úàí åëÿ áèë ùàðäàíñà éåðèí äèáèíäÿí ÷ûõäû (àëãûøëàð, ôèò,
óëàìà).
404
 Úÿù-úÿù Úàíûí ÿéíèíäÿ òîïóüóíàúàí óçóí, ãûð÷ûíëû ãàäûí òóìàíû,
áàôòàëû êþéíÿê âàðäû. ßëèíäÿ ýèòàðà òóòìóøäó. Íàç-ãÿìçÿéëÿ î òÿðÿôÿ,
áó òÿðÿôÿ ÷åâðèëèð, èøâÿéëÿ ùàìûéà þïöøëÿð ýþíäÿðèðäè. Ñîíðà:
— Ìàé äåàðç — äåäè — ÿçèçëÿðèì, äåìÿ áó ýöí àáîðèýåíëÿðèí áàéðà-
ìûäûð... å... å... Íîâðóç áàéðàìû. Íîóðóñ, íéó-ðéóñ. Ëàï éåíè-ðóñëàð êè-
ìè ñÿñëÿíèð. Ìÿí áó áàéðàìà áðèê— áðàê éàçìûøàì: Íéó-ðéóñ ùîëèäåé.
— ýèòàðàñûíäàí áèð àêêîðä àëûá ÿúàèá áèð ðèòìäÿ îõóìàüà áàøëàäû.
Íîâðóñ, íîóðóñ, íéö-ðéóñ. Ðéóñ, ðéóñ, ðéóñ. Ðóñ, ðóñ, ðóñ. Ðóç, ðóç,
ðóç. Äóç, äóç, äóç, Áóç, áóç, áóç. Ãàôèéÿ — ìàôèéà, ìàôèéà-ãàôèéÿ.
Áèç, áèç, áèç. Ãûç, ãûç, ãûç. Âûç, âûç, âûç. Úûç, úûç, úûç. Áûç, áûç, áûç.
Úûç-áûç, úûç-áûç
Úûç-áûç, úûç-áûç
Áöòöí ñàëîí áèð àüûçäàí òÿêðàð åòìÿéÿ áàøëàäû: úûç-áûç, úûç-áûç,
úûç-áûç...
(Òÿáèè êè, àëãûøëàð, ôèò, óëàìà)
Ìÿëèéèí éàíûíäàêû ìÿõëóãóí àüçû à÷ûã ãàëìûøäû:
— Ýåíèäè äÿ — äåäè — Ýþðäöí Íîâðóçó íåúÿ ýÿòèðèá úûç-áûçà ÷ûõàðò-
äû. Äàùè!
Úÿù— úÿù Úàí îõóìàãäà — ÿýÿð áóíà îõóìàã äåìÿê îëàðäûñà —
äàâàì åäèðäè:

Úàç, úàç, úàç,

ãàç, äàç, íàç,
ñàç, áàç, éàç,
âàç, òàç, ïàç.

Ìÿõëóã ñèãàðåòèíäÿí ãóëëàá âóðäóãúà ýþçëÿðè äóìàíëàíûð, äîäàüû-

íûí àëòûíäà: — Ýåíèäè, ýåíè — äåéÿ ìûçûëäàíûðäû.
Ìÿëèê õÿáÿð àëäû: — Íÿ äèëèíäÿ îõóéóð? — äåéÿñÿí ìÿõëóãó áöòöí
áó èøëÿðèí ìöòÿõÿññèñè ñàéûðäû.
— Íåúÿ íÿ? Áðèê-áðàê îõóéóð äà...
— Áÿñ î ñþçëÿð íÿ äåìÿêäèð?
— Ùàíñû ñþçëÿð?
— Íÿ áèëèì äàç, áàç, òàç, ïàç.
— Ùàìûñû þç äèëèìèçäÿäèð äÿ, áó ñþçëÿðè áèëìèðñèç? Úÿù-úÿù Úàí
ñþçëÿðè ãÿôÿñäÿí ÷ûõàðûð. — Ìÿõëóã ýþçëÿíèëìÿç ãûâðàã ùÿðÿêÿòëÿ éå-
ðèíäÿí ñû÷ðàäû, ìàñàíûí öñòöíÿ ÷ûõäû âÿ áÿðêäÿí: — Éàøàñûí ñþçëÿðèí
àçàäëûüû! — äåéÿ áàüûðäû — ñþçëÿðÿ àçàäëûã!
405
 Äÿðùàë î áèðè ìàñàëàðäàí äà ñû÷ðàéûá: Ëîíã ëèâ ôðèäîì, ñþçëÿðÿ
àçàäëûã! — äåéÿ ãûøãûðìàüà, óëàìàüà áàøëàäûëàð.
Êèìñÿ: — Âèâà ñåêñ àçàäëûüû! — äåéÿ ãûøãûðäû. Úÿù-úÿù Úàí ñÿùíÿ-
äÿí îíà þïöø ýþíäÿðäè.
Éåé-éåðäÿí:Âèâà ñåêñ àçàäëûüû! — äåéÿ ãûøãûðûøäûëàð.
Éàøûëáàø ìÿõëóã éåíèäÿí îòóðäó, éåíÿ ñèãàðåòè è÷èíÿ ñöìöðäö, éå-
íèäÿí ñû÷ðàéûá ãûøãûðäû: — Ýåé, ýåé, îõó.
Áó ùÿíýàìÿäÿ Úàí îíó åøèòäè, áÿëêÿ ÿââÿëúÿäÿí áåëÿ äàíûøìûøäû-
ëàð. Ìÿõëóãà òÿðÿô ÷åâðèëèá øÿùàäÿò áàðìàüûéëà ùÿäÿëÿäè: Àé õÿòàêàð —
äåäè.
Éåíÿ ùÿð éåðäÿí ãûøãûðìàüà áàøëàäûëàð. — Ýåé, Ýåé, îõó.
Úÿù-úÿù Úàí àíè áèð ùÿðÿêÿòëÿ ÿéíèíäÿêè áàôòàëû êþéíÿéè úûðûá àò-
äû. Ãóðøàãäàí éóõàðû ÷ûëïàã áÿäÿíèíäÿ ãàðà êðóæåâàëû ãàäûí áöñòãàëòå-
ðèíäÿí áàøãà ùå÷ íÿ éîõäó.
Úÿù-úÿù Úàí ýèòàðàñûíäàí áèð àêêîðä àëäû, áèðäÿí ýèòàðàíû çÿðáëÿ
éåðÿ ÷ûðïäû. Ýèòàðà ïàð÷àëàíäû. Áó äà àçìûø êèìè ýèòàðàíûí öñòöíÿ ÷ûõ-
äû, îíó òÿïèêëÿìÿéÿ, ïàð÷à-ïàð÷à åòìÿéÿ áàøëàäû, ñèìëÿðè àéàüûíà èëèø-
äè, ùèääÿòëÿ äàðòûá ñèìëÿðè ãûðäû. Ñàëîíäàêûëàð èñòåðèêà ùàëûíà ýÿëìèøäè:
Ýåé, Ýåé, — äåéÿ áàüûðûðäûëàð. Úÿù-úÿù ïàð÷àëàíìûø ýèòàðàñûíûí òèêÿëÿ-
ðèíè áèð-áèð ñàëîíà àòìàüà áàøëàäû. Àëÿì áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû, éåð éåðèí-
äÿí îéíàäû. Àäàìëàð ýèòàðàíûí òèêÿëÿðèíè áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí ãàïûðäûëàð,
áèð-áèðèíè èòÿëÿéèð, éûõûð, ñà÷ëàðûíû éîëóðäóëàð.
Ìÿõëóã: êå÷ÿí ñÿôÿð ýèòàðàäàí èêè ïàð÷à ãàïà áèëäèì, àóêñèîíäà áè-
ëèðñÿí íå÷ÿéÿäè Úÿù-úÿùèí äÿñìàëû, úîðàáû, ýèòàðàñûíûí ùÿð òèêÿñè?
Úÿù-úÿùÿ àéðû ýèòàðà ýÿòèðäèëÿð âÿ î îõóìàüà áàøëàäû:
Êèì äåäè êè êåéÿì ìÿí
Ýåéÿì. Ýåéÿì. Ýåéÿì ìÿí.

Ñàëîíäàêûëàð áèðàüûçäàí òÿêðàð åòìÿéÿ áàøëàäûëàð:

Ýåéÿì, ýåéÿì, ýåéÿì ìÿí.
Áåø àëòû äÿôÿ òÿêðàð îëóíäó. Ñîíðà Úàí àðõàñûíû ýÿù î òÿðÿôÿ, ýàù
áó òÿðÿôÿ ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ àðäûíû îõóäó:
Ùÿì ñèçèíÿì, ùÿì þýåé.
Áÿëè, áåëÿäèð. Î êåé.
Ñàëîíäàêûëàð òÿêðàð åòäèëÿð:
Ùÿì ñèçèíÿì, ùÿì þýåé,
Áÿëè áåëÿäèð, î êåé.
406
 Áó ñþçëÿðè àçû îí äÿôÿ òÿêðàð åòäè, ñîíðà ÿë ÷àëàíëàðà, ôèò âåðÿíëÿðÿ
äþíÿ-äþíÿ áàø ÿéäè, þïöø ýþíäÿðäè, àëíûíûí òÿðèíè ñèëèá äÿñìàëû ñàëîíà
àòäû, äÿðùàë ãàïà-ãàï áàøëàäû. Àõûð êè, þí ìàñàäà îòóðìóø éàøëû ãàäûí
äÿñìàëû ÿëÿ êå÷èðèá þïäö, áàüðûíà áàñäû.
Úÿù-úÿù Úàí:
— ßçèçëÿðèì, ñåâýèëèëÿðèì, äîñòëàðûì — äåäè — Ñèçÿ áèð ñèðð à÷ûì. Áè-
çèì — äöíéà ýþçÿëèìèç, äàùè ðÿããàñÿìèç ìèññ Áóðà ìåð ñå÷èëìÿê èñ-
òÿéèð. (Àëãûøëàð, ôèò, óëàìà) Ìÿí äÿ áóíà áèð áðèê-áðàê éàçìûøàì.
(Àëãûøëàð) Äàùà ÷îõ àëãûøëàð èñòÿéèðÿì. (Àëãûøëàð, ôèò, óëàìà)
Ýèòàðàñûíäàí áèð àêêîðä àëäû, îõóìàüà áàøëàäû.
Áèç ýÿëìèøèê áóðàéà
Ñÿñ âåðìÿéÿ Áóðàéà.
Î ùå÷ ó÷ìóð ÷àðòåðëÿ
Àðàñû éîõ áàðòåðëÿ.
Àòñàëàð äà òÿíäèðÿ
Ðàçûëàøìàç òåíäåðÿ.
Îéíàéàíäà ïîêåð
ßëèíäÿäèð cîêåð,
Âàðìû áóðäà ðîêåð,
Éà äà áÿëêÿ áðîêåð?
Áèç ýÿëìèøèê áóðàéà
Ñÿñ âåðìÿéÿ Áóðàéà.

Òóëëàíäû — ùÿ, îïïà, áèð éåðäÿ.

Ñàëîíäàêûëàð îõóäóëàð:
Áèç ýÿëìèøèê áóðàéà
Ñÿñ âåðìÿéÿ Áóðàéà —
Úÿù-úÿù äàâàì åäèðäè:
Áóðà — ìåð, Áóðà — ìåð.
Áóðàéà ñÿñ âåð, ñÿñ âåð.
Ýþðìöñöíöçìö òðèëëåð,
Âàðìû áóðäà êèëëåð?
Ëàçûì äåéèëäèð áèçÿ
Ìàðàçìàòèê ïëåáåéëÿð,
Õàðèçìàòèê ïëåéáîéëàð
Áèç ýÿëìèøèê áóðàéà
Ñÿñ âåðìÿéÿ Áóðàéà.
Áóðàéà ñÿñ âåð, ñÿñ âåð.
Ìåð — Áóðà, Áóðà — ìåð.
407
 Éåð-éåðäÿí òÿêðàð åòìÿéÿ áàøëàäûëàð:
Ìåð — Áóðà, Áóðà — ìåð,
Áóðàéà ñÿñ âåð, ñÿñ âåð,
Áèç ýÿëìèøèê áóðàéà
Ñÿñ âåðìÿéÿ Áóðàéà.

Ìÿëèê àéàüà äóðäó. Áÿñèéäè, áóíäàí àðòûüûíà äþçìÿéÿ òàãÿòè ãàë-

ìàìûøäû.
Éàøûëáàø ìÿõëóã:
— Ùàðà ôàòùåð, ùÿëÿ Áóðà þçö ÷ûõàúàã. Àëÿìäè.
Ìÿëèê ìàñàëàðûí àðàñûéëà ÷ûõûøà òÿðÿô ýåòäè. Éåðëÿðäÿí îíà ñþç àòûðäûëàð:
— Ôàòùåð, ùàðà? Ùÿëÿ ñòðèïòèç îëàúàã, ëàï ñÿíèí ìàëûíäûð.
Ýöëäöëÿð, ôèò ÷àëäûëàð, óëàäûëàð.
Êèìñÿ îíó äöìñöêëÿäè, êèìñÿ èòÿëÿäè: — ×ÿêèë, ñÿùíÿéÿ áàõàã.
Êèìñÿ ãàáàüûíû êÿñäè — ñÿðõîøäó, éà ùÿøèø ÷ÿêìèøäè:
— Ùàðà? Îëìàç.
Êèìñÿ: — Áóðàõ ýåòñèí. Ùàðà ýåäÿúÿê, êðåìàòîðèéÿ, âàõòäûð — äåäè.
Éåíÿ ýöëöøëÿð, ôûøãûðûã, óëàøìà.
Ìÿëèê áèðòÿùÿð ñàëîíäàí ÷ûõäû. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíûí... êå÷ìèø
Øèðâàíøàùëàð ñàðàéûíûí ùÿéÿòèíäÿí êå÷äè. Âàõòèëÿ áóðà åêñêóðñèéàëàðà
ýÿëäèéè ÿñàñ ãàïûäàí ÷ûõäû.
Áóðàäàêû ìåéäàíû òàíûéà áèëìÿäè. Ìåéäàí ÷èë-÷ûðàã è÷èíäÿéäè. Áþ-
éöê ðåêëàìäà “Ïëàñ Ïèãàë” éàçûëìûøäû. Áèðìÿðòÿáÿëè åâëÿðèí öñòöíäÿ
à÷ûã-ñà÷ûã úèíñÿë øÿêèëëÿð, ôîòîëàð âàðäû, ðåêëàìëàðûí ùàìûñû áèð éþíäÿ èäè:
“Êàçèíî Ëàñ-Âåãàñ”, “Êàçèíî Ìîíòå-Êàðëî”, ñåêñ-øîï, åðîòèê øîó,
ïîðíî ôèëì... ãàïûëàðû éàí-éàíà äöçöëìöøäö. Ìÿëèê òÿëÿñèê êå÷èá éàí
êö÷ÿéÿ ÷ûõäû. Áóðà îðäàí äà àëÿì èìèø. Ãûðìûçû ôÿíÿðëè êö÷ÿäÿ øÿôôàô
øöøÿ âèòðèíëÿð àðäûíäà øÿùâàíè ïîçàëàðäà ëöò ãûçëàð îòóðìóøäó. Ìÿëèê
âèòðèíëÿðèí éàíûíäàí þòäöêúÿ îíà áàõûá ýþç âóðóð, è÷ÿðè ÷àüûðûðäûëàð.
Ýþçöíö éåðäÿí ãàëäûðìàìàüà ÷àëûøàðàã àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè.
Ãûðìûçû ôÿíÿðëÿð ãóðòàðàí éåðäÿ ýþé ôÿíÿð àñûëìûøäû. Ãàáàüûíà
ñû÷àí-ïèøèê ïàäøàùûíà îõøàéàí áóðìà áûüëû áèð êèøè ÷ûõäè, èðèøÿ-èðèøÿ:
— Äåéÿñÿí ãûçëàðûìûçû áÿéÿíìÿäèíèç — äåäè — Êþíëöíöç àéðû øåéÿ
ìåéèë åäèðñÿ ýþé÷ÿê îüëàíëàðûìûç äà âàð.
Ìÿëèê îíó èòÿëÿéèá êå÷äè, àç ãàëà ãà÷à-ãà÷à áó êö÷ÿäÿí óçàãëàøäû.
Áèð íå÷ÿ êö÷ÿ þòäö, äåéÿñÿí àçìûøäû. Ùå÷ êÿñ äÿ éîõäó êè, õÿáÿð àëà.
Áóðíóíà õþðÿê èéè äÿéäè. Î òÿðÿôäÿ ðåñòîðàí âàðäû, Ìÿëèêñÿ ýÿëèá
ðåñòîðàíûí àðõà òÿðÿôèíÿ, ùÿéÿòèíÿ ÷ûõìûøäû. Ýþðäö êè, äèâàðûí äèáèíäÿ
408
õåéëè àäàì âàð. Éàí-éàíà äàéàíûáëàð, öçëÿðè äèâàðàäûð. ßââÿë áèëìÿäè
ñûðàéëà éàí-éàíà äóðàí áó àäàìëàð íåéëÿéèðëÿð, áó àí àé áóëóäëàðäàí
÷ûõàíäà ýþðäö êè, ÿéèí-áàøëàðû úûð-úûíäûð îëàí êèøèëÿð, ãàäûíëàð ðåñòîðàí
ìÿòáÿõèíèí éàí-éàíà äöçöëìöø ñàðû çèáèë ãóòóëàðûíäà åøÿëÿíèð, íÿ-èñÿ
òàïûá éà òÿëÿñèê àüûçëàðûíà, éà äà òîðáàëàðûíà àòûðäûëàð.
Éàëûí àéàãëàðûíà íèìäàø ãàëîø êå÷èðìèø, éàìàã-éàìàã ïàëòîñóíà
áöðöíìöø, îðäó-îðäóíà éàïûøìûø, öçöíö ñàããàë áàñìûø éàøëû êèøèíèí
åéíÿéèíèí áèð øöøÿñè ñûíûü èäè, ñîë ñàüàíàüûíûí éåðèíÿ ñàï áàüëàìûøäû,
ñàïû ãóëàüûíà êå÷èðìèøäè. Î äà ãóòóëàðäà åøÿëÿíèðäè, àììà åëÿ áèë áó èøè
÷ÿêèíÿðÿê, î áèðèëÿðäÿí óòàíà-óòàíà åäèðäè. Ìÿëèéè ýþðöá ãóòóäàí áèð
àääûì àðàëàíäû.
Àììà çèáèë ãóòóëàðûíäà åøÿëÿíÿíëÿðèí ùå÷ íÿ âåúèíÿ äåéèëäè, ùå÷
ùàðà áàõìûðäûëàð, ùÿðÿ þç èøèíäÿ èäè, ÿëëÿðèíè äèðñÿéÿúÿí ãóòóëàðûí ëàï
äèáèíÿ ñàëìûøäûëàð. Ìÿëèê ôèêèð âåðäè êè, ùàìûñû áèð äÿðèéäè, áèð ñöìöê.
Ìÿëèê åéíÿêëèéÿ éàíàøäû:
— Ìÿí áóðàäàí íåúÿ ÷ûõà áèëÿðÿì?
— Ùàðà ÷ûõìàã èñòÿéèðñèíèç êè?
Ìÿëèê ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè, òàìàìèëÿ éàäëàøìûø áó øÿùÿðäÿ ùàðàíû òà-
íûéûðäû àõû...
Îíóí òÿðÿääöäöíö ýþðÿí åéíÿêëè êèøè áèð àç éàõûíëàøäû.
— Áÿëêÿ — äåäè — äÿíèç ãûðàüûíà ÷ûõìàã èñòÿéèðñèç?
— Äÿíèç ãûðàüûíà?
Åéíÿêëè êèøè îíóí ëàï ãóëàüûíà ÿéèëäè, ïû÷ûëäàäû: — Î éîëó áèðúÿ
ìÿí áèëèðÿì.
— Íÿ éîë?
— Èêè òèí î éàíäà äèâàðûí áèð éåðèíäÿ äàøëàð ó÷óá, äåøèê à÷ûëûá, îð-
äàí äÿíèç ãûðàüûíà êå÷ìÿê îëàð.
— Äÿíèç ãûðàüû ùàíñû çîíàäàäûð?
— Áóðàëû äåéèëñèç?
— Éîõ, íå÷ÿ èëäèð áóðàäà îëìàìûøàì.
— Áåëÿ äå. Ùÿ, äÿíèç ùàíñû çîíàäàäûð? Ùå÷ áèðèíäÿ. Äÿíèçèí àëòûíû
áþëöáëÿð, è÷èíè, öñòöíö áþëöáëÿð, êèðëè, ìàçóòëó ñàùèëëÿðè êèìÿ ëàçûìäûð?
— åéíÿêëè àäàì ñÿëèñ äàíûøûðäû. Ñþçöíÿ äàâàì åòäè — Õÿçÿðèí ñÿòùè
ãàëõäû, áóëâàðû ñó áàñäû, áóëâàð éàäûíûçà ýÿëèð?
— Ýÿëèð.
— Íåôò÷èëÿð ïðîñïåêòè âàðäû.
Ìÿëèê: — âàðäû — äåäè.
409
 — Èíäè îðà ãóìëóãäóð, ãóìëó, ìàçóòëó ñàùèë. Îðà ÷ûõàðäà áèëÿðÿì
ñèçè. — Åéíÿêëè ñàíêè íÿ èñÿ äåìÿêäÿí ÷ÿêèíûðäû. Àõûð ãÿðàðà ýÿëäè —
Àììà áèð øÿðòëÿ.
— Íÿ øÿðò?
Áèð àç äà òóòóëàí êèìè îëäó, ñûíûã åéíÿéèíè ÷ûõàðäû, ñèëäè, óòàíúàã áèð
òÿðçäÿ:
— Áåø äîëëàð... áåø äîëëàð âåðÿúÿêñèç ìÿíÿ... Úÿìè áåø äîëëàð.
— Éàõøû. — Ìÿëèê þçö äÿ áàøà äöøìöðäö êè, íèéÿ ðàçûëàøäû. Äÿíèç
ãûðàüû äà, äÿíèçèí þçö äÿ îíóí íÿéèíÿ ýÿðÿêäè, àììà ùÿð ùàëäà, ñþç
àüçûíäàí ÷ûõìûøäû. Áÿëêÿ äÿ áó çèéàëû êèøèíèí åùòèéàúûíû äóéìóøäó,
éàðäûì åòìÿê èñòÿéèðäè. Åéíÿêëè êèøèíèí àðäûíúà äöøöá áèð íå÷ÿ äàð
êö÷ÿíèí òèíèíè áóðóëäóëàð. Áó È÷ÿðèøÿùÿðèí êå÷ìèø äàð äàëàíëàðû äåéèë-
äè, êàðòîíëàðäàí, òàõòà ãóòóëàðäàí, ïàñëû ìåòàë ëàéëàðûíäàí, áîðóëàðäàí
òåç-òÿëÿñèê ãóðàøäûðûëìûø äàõìàëàð èäè. Àíêàðàíûí ýåúÿãîíäóëàðû êèìè,
àììà îíëàðäàí éöç äÿôÿ áÿðáàä, ìèñêèí, êàñûá. Ùàìûñû äà ãàðàíëûüà
ãÿðã îëìóøäó, áèð èêè ïÿíúÿðÿäÿí çÿèô øàì èøûüû øþëÿëÿíèðäè. Ùå÷ éåð-
äÿí áèð ñÿñ-ñÿìèð, áèð áèøìèø ãîõóñó ýÿëìèðäè.
Àõûð êè, ñàë äàø ñÿðùÿä äèâàðû ÷ûõäû ãàðøûëàðûíà. Äèâàðûí áó òÿðÿôèí-
äÿ ýþçÿò÷èëÿð-ôèëàí äà éîõäó. Åéíÿêëè êèøè î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ äþéöêöá,
äþíÿ-äþíÿ àðõàéà áîéëàíûá, àõûð êè, äèâàðûí ó÷óã éåðèíè ýþñòÿðäè:
— Áóðäàí êå÷ÿ áèëÿðèê — äåäè. ßââÿë êèøè þçö, ñîíðà äà Ìÿëèê ÿéè-
ëèá äåøèêäÿí êå÷äèëÿð, ãóìëó ñàùèëÿ ÷ûõäûëàð. Áóðäà äÿíèçèí ñÿñè åøèäèë-
ìÿéÿ áàøëàäû. ßòðàôû äÿùøÿòëè öôóíÿò áöðöìöøäö. Ìÿëèê áóðíóíó òóòäó.
Åéíÿêëè êèøè: — Áÿëè — äåäè — öôóíÿòäèð. Øÿùÿðèí áöòöí êàíàëèçàñèéà-
ñû Õÿçÿðÿ áóðäàí àõûð.
Ìÿëèê áóðäàí óçàãëàøìàüà ÷àëûøäû. Àéàãëàðû òîïóüàúàí ãóìà áàòûðäû.
Áóðà íèéÿ ýÿëìèøäè, áóðàäàí ùàðà ýåäÿúÿêäè, ùå÷ íÿ ùàããûíäà
äöøöíÿ áèëìèðäè...
Åéíÿêëè êèøè äÿ îíóí äàëûíúà àääûìëàéûðäû. Ãóì äîëìóø ãàëîøëàðûíû
÷ûõàðòäû, ÷ûðïäû, éåíÿ ýåéèíäè, ñîíðà áèð áàëàúà þñêöðäö:
— Áàüûøëàéûí — äåäè — ìÿí ñþçöìö éåðèíÿ éåòèðäèì. Ñèçè áóðà êå-
÷èðäèì. Ñèç äåìèøäèç...
Ùèññ îëóíóðäó êè, ïóë ñþùáÿòèíè åëÿìÿê îíóí÷öí àñàí äåéèë.
Ìÿëèê: — Áÿëè, ÿëáÿòòÿ — äåäè, úèáèíäÿí ÷ûõàðûá êèøèéÿ îí äîëëàð óçàòäû.
Åéíÿêëè êèøè ïóëà áàõûá: — Éîõ, áèç áåø äîëëàðà äàíûøìûøäûã — äåäè
— àðòûã ìÿíÿ ëàçûì äåéèë.
Ìÿëèê: — Õûðäàì éîõäóð — äåäè — ýþòöðöí. ×ÿêèíìÿéèí. Çèéàëû
àäàìà îõøàéûðñûíûç. Íÿ ïåøÿ ñàùèáèñèíèç... å... èäèíèç?
410
 Åéíÿêëè êèøè áàøûíû àøàüû ñàëäû, ëàï éàâàø ñÿñëÿ: — Áèð âàõò éàçû÷û
èäèì — äåäè. Ñîíðà úÿëä ÷åâðèëèá âèäàëàøìàäàí èòè àääûìëàðëà óçàãëàøäû.
Éåíÿ äÿ ãàëîøëàðûíû ÷ûõàðûá ÷ûðïäû, ýåéèíäè âÿ ÿéèëèá äèâàðûí ó÷óüóíäàí
ýåðè êå÷äè.

IV

Ìÿëèê ñàùèëáîéó àääûìëàìàüà áàøëàäû, öôóíÿòëè éåðäÿí áèð àç óçàã-

ëàøìàüà ÷àëûøûðäû, àììà ùàðà ýåòäèéèíè þçö äÿ áèëìèðäè.
Ùÿð øåé áèòìèøäè. Íÿ éåðè-éóðäó ãàëìûøäû, íÿ õàëãû, íÿ âÿòÿíè, íÿ
àèëÿñè.
Êå÷ìèø éîõäó. Äàðìàäàüûí äàüûäûëìûø, éàíäûðûëìûø, òàð-ìàð åäèë-
ìèøäè.
Èíäè — áàõ áåëÿéäè.
Ýÿëÿúÿê? Ýÿëÿúÿê äÿ éîõäó. Ùÿð ùàëäà îíóí÷öí. Îíóí, Ìÿëèê
Ìÿììÿäëèíèí, Ìÿëèê Ìÿùìÿäîüëóíóí ùå÷ áèð ýÿëÿúÿéè éîõäó.
Òöðêèéÿéÿ ãàéûòìàã? Áóíäàí ñîíðà, áó õàòèðÿëÿðëÿ, áó òÿÿññöðàò-
ëàðëà, áó ýþðäöêëÿðè, åøèòäèêëÿðèéëÿ áóíäàí ñîíðà îðäà íåúÿ éàøàéà áè-
ëÿðäè. Áèð äÿ êè, áóíäàí ñîíðà éàøàìàüûíûí íÿ ìÿíàñû âàðäû...
Èíòèùàð åòìÿê? Áàõ áóðäà, åëÿ áó äÿíèçÿ àòûëìàã?
Êàíàëèçàñèéàíûí áóðà àõûäûëäûüû éàäûíà äöøäö. Íÿúèñëÿð è÷èíäÿ áî-
üóëìàã? Ìÿëèéèí öðÿéè ãàëõäû, þäö àüçûíà ýÿëäè.
Àéàãëàðû ãóìà áàòà-áàòà ýåäèðäè, áöäðÿéèá éûõûëäû, àììà àéàüà
ãàëõìàã èñòÿìÿäè.
Äÿíèçÿ áàõäû. Óçàãäà ìÿùáÿñÿ ÷åâðèëìèø Íàðýèí àäàñûíûí ñèëóåòè
ýþðöíöðäö.
Äàìàðëàðûíûìû êÿññèí, àëíûíà ýöëëÿìè ñûõñûí? Áÿëêÿ þçöíö àññûí.
Éà çÿùÿð òàïûá è÷ñèí? Ùàíñû þëöì äàùà àñàí, äàùà ðàùàòäûð? Ùÿð ùàëäà
áóíó Òöðêèéÿäÿ åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùå÷ îëìàñà òîðïàüà áàñäûðñûíëàð.
Áóðäà þëñÿ ìåéèòèíè êðåìàòîðèäÿ éàíäûðûá êöëöíö ùàâàéà ñîâóðàúàãëàð.
Áèð éàíäàí áàõàíäà åëÿ áó äà þìðöíöí ìÿíòèãè ñîíó äåéèëäèìè? Êöëÿ
÷åâðèëèá ýþéÿ ñîâðóëìàã. Ùå÷ íÿ ãàëìàéûá îíäàí, ùå÷ íÿ äÿ ãàëìàéàúàã.
— Àõû äåäèì ñèçÿ áÿäáèíëÿøìÿéèí.
Ìÿëèê äèêñèíäè, áó àäàìñûç ñàùèëäÿ êèì èäè îíóíëà äàíûøàí? Áàøûíû
÷åâèðäè âÿ äîíóá ãàëäû: ßðõàí ãóìóí öñòöíäÿ, îíóí éàíûíäà îòóðìóøäó.
Ùà÷àí ýÿëìèøäè áóðà? Íåúÿ ýÿëìèøäè êè, Ìÿëèê ùå÷ íÿ äóéìàìûøäû.
Öðÿéè øèääÿòëÿ äþéöíìÿéÿ áàøëàäû, áèð àç òîõòàéûá:
— ßðõàí? Ñÿí ùàðäàí ýÿëèá ÷ûõäûí áóðà? — äåäè.
411
 ßðõàí ýöëöìñÿéèá ýþéö ýþñòÿðäè:
— Îðäàí — äåäè.
— Àéäûíäûð êè, ó÷àãëà ýÿëìèñÿí, áÿñ áóðà íåúÿ ýÿëèá ÷ûõäûí?
ßðõàí éåíÿ ýöëöìñÿäè âÿ ýþéö ýþñòÿðäè.
— Ýþéäÿí?
— ...
— Éÿíè ãóø-çàäñàí?
ßðõàí áó ñÿôÿð äàùà äà ìöÿììàëû ýöëöìñöíÿðÿê:
— Áÿëêÿ äÿ — äåäè.
Ñóñäóëàð.
ßðõàí: — Ñèçèíêèëÿðèí ùàìûñûíû ýþðÿ áèëäèç? — äåéÿ ñîðóøäó.
Ìÿëèê êþêñöíö þòöðäö.
— Ýþðäöì — äåäè — ñîíðà ÿëàâÿ åòäè — Áèëìèðÿì ìÿíè áóðà ýÿòèðò-
ìÿêëÿ éàõøûëûã åëÿäèí ìÿíÿ, éà ïèñëèê.
— Áóíó àíúàã ñèç þçöíöç òÿéèí åäÿ áèëÿðñèç.
— Ìÿí äÿ áèëìèðÿì. Àèëÿ öçâëÿðèìè þëìöø áèëìÿéèì äàùà éàõøûé-
äû, éà îíëàðû ÁÅËß ýþðìÿê.
— Þëöì ùÿð øåéèí ñîíóäóð. Éàøàäûãúà èíñàíûí ùÿëÿ ùÿéàòûí äÿéè-
øÿúÿéèíÿ öìèäè âàð. Áó áèð àç äà èíñàíûí þçöíäÿí àñûëûäûð. Þëÿíäÿí
ñîíðà îíäàí äàùà ùå÷ íÿ àñûëû îëìóð.
— Áèð þëöìÿ ÷àðÿ éîõäóð äåéèáëÿð. Àììà ýþðöíöð þëöì ÷àðÿñèç-
ëèéèí ÷àðÿñèéìèø. ×ûõûëìàçëûãäàí éåýàíÿ ÷ûõûø.
ßðõàí áèð øåé äåìÿäè.
Îëà áèëñèí êè, ßðõàí ÷îõ ýèçëè áèð òÿøêèëàòûí íöìàéÿíäÿñè èäè, ùÿð
úöð ñÿëàùèééÿòëÿðè âàðäû, èñòÿäèéè éåðÿ ýèðèá-÷ûõà áèëèðäè, áóðà äà Ìÿëèéè
èçëÿéÿ-èçëÿéÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû, àììà àõûð êè, îíäàí íÿ èñòÿéèðäè?
— Éàõøû, àõû íÿ áèëäèí ìÿí áóðäà, áó ãóìëó ñàùèëäÿéÿì?
ßðõàí:
— Éÿãèí þçöíöç äÿ áèëìÿäÿí òöêöìö îäà òóòìóñóç — äåäè — ìÿí
äÿ ó÷óá ýÿëìèøÿì. Ìÿëèê Ìÿììÿä íàüûëû éàäûíûçäàí ÷ûõûá, áÿëêÿ
ìÿí äÿ ñèçèí Çöìðöä ãóøóíóçàì — ýöëäö.
— Áîøëà ñÿí Àëëàù, íÿ íàüûëáàçëûãäûð? Ùÿéàò íàüûë äåéèë. ×îõ àúû
øåéìèø ùÿéàò.
— Òÿÿññöô êè, åëÿäèð — äåäè ßðõàí — àììà íàüûë ùÿéàòäàí äàùà ýåð-
÷ÿêäèð.
— Éàõøû, íàüûë ùÿéàòäàí ýåð÷ÿêäèðñÿ, ñÿí äÿ Çöìðóä ãóøóñàíñà, ÷û-
õàð ìÿíè èøûãëû äöíéàéà. Ãà äåéÿíäÿ ÿò, ãó äåéÿíäÿ ñó âåðÿðÿì.
Þçö äÿ òÿÿúúöáëÿíäè êè, áó ùàëûíäà ùÿëÿ çàðàôàò äà åäÿ áèëèð.
412
 ßðõàí:
— Éîõ èøûãëû äöíéàéà éàëíûç þç ýöúöìöçëÿ ÷ûõà áèëÿðèê — äåäè.
— Êèìèí ýöúöéëÿ?
— Ùàìûìûçûí.
— Áóíóí÷öí íÿ åòìÿê ëàçûìäûð?
— ßââÿëà, àü ãî÷ó ãàðà ãî÷äàí ñå÷ÿ áèëìÿê ëàçûìäûð. Ñîíðà äà ñû÷-
ðàéûá àü ãî÷öí áåëèíÿ ìèíÿíäÿ, åëÿ ìþùêÿì îòóðìàëûñàí êè, ñÿíè ãàðà
ãî÷óí áåëèíÿ àòà áèëìÿñèí.
— Åù, àé ßðõàí, ìÿíèì äÿ, åëÿ ñÿíèí äÿ íàüûëà èíàíìàã âàõòûìûç
êå÷èá.
ßðõàí éåíÿ úàâàá âåðìÿäè, õåéëè ñóñäóëàð, ñîíðà ßðõàí:
— Áèð îðà áàõûí — äåäè.
Ùàâà èøûãëàíìàüà áàøëàìûøäû, Ìÿëèê ßðõàí ýþñòÿðÿí ñÿìòÿ áàõäû.
— Íÿ âàð êè, îðäà?
— Ýþðìöðñöç? Äèããÿòëÿ áàõûí.
Ìÿëèê áèð àç äà äèããÿòëÿ áàõäû âÿ äîüðóäàí äà íÿ èñÿ ýþðäö.
— Äåéÿñÿí èòëÿðäèð — äåäè — ùÿ, èêè èòäèð, áîüóøóð.
ßðõàí:
— Èòëÿð äåéèë, èêè ãî÷äóð, áîüóøìóðëàð, äþéöøöðëÿð. Àü ãî÷, ãàðà
ãî÷.
— Ãî÷ëàð áóðäà íÿ ýÿçèð?
— Ñèçèí÷öí ýÿëèáëÿð. Ìÿëèê Ìÿììÿä íàüûëûíû òàìàìëàìàã÷öí. Àõû
ùÿëÿ ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøìÿéèá.
Ìÿëèê: — ÷îõäàí äöøöá ö÷ àëìà — äåäè âÿ êÿäÿðëÿ ÿëâàâÿ åòäè: —
þçö äÿ ùÿðÿñè áèð çîíàéà.
ßðõàí: — Éîõ, áó ÷öðöê àëìàëàðäû, ìÿí áèðèíúè ýöí ÷è÷ÿê à÷àí,
èêèíúè ýöí ÷è÷ÿéèíè òþêÿí, ö÷öíúö ýöí áàð âåðÿí àëìàëàðû äåéèðÿì.
Ïàäøàùûí ùÿñðÿò ãàëäûüû àëìàëàðû.
— Î àëìàëàðû äà äèâëÿð éåéÿðìèø — äåäè Ìÿëèê — éåíÿ Ìÿëèê Ìÿì-
ìÿä íàüûëû.
— Äèâëÿðÿ äÿ ãàëèá ýÿëìÿê îëàð. Óíóòìàéûí êè, äèâëÿðèí úàíû áèð
øöøÿäÿäèð.
— Áöòöí áó ðÿìçëÿðëÿ íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí ßðõàí, ñþçöíö à÷ûã äå,
áèð øåé áàøà äöøöì.
— Ìÿëèê Ìÿììÿä àü ãî÷óí áåëèíÿ ñû÷ðàéûá Èøûãëû äöíéàéà ÷ûõà áè-
ëÿðäè. Ñèçèí äÿ ùÿëÿ áó øàíñûíûç âàð.
Åëÿ áèë áó ñþçëÿð Ìÿëèéè îâñóíëàäû. ×ÿòèíëèêëÿ éåðèíäÿí äóðäó, àç
ãàëà éûõûëàúàãäû. Áèð-èêè àääûì àòäû, èíäè ãî÷ëàðû äîüðóäàí äà àéäûí
413
ýþðöðäö. ßðõàíà òÿðÿô ÷åâðèëäè âÿ éåíÿ äîíóá ãàëäû: ßðõàí èëèì-èëèì
èòìèøäè. Éåðèí äèáèíÿìè áàòìûøäû, ó÷óá ýþéÿìè ãàëõìûøäû? Áÿëêÿ äîü-
ðóäàí äà ãóø èìèø — Çöìðöä ãóøó.
Ìÿëèê ãóìëàðûí öñòöéëÿ ãî÷ëàðà òÿðÿô àääûìëàìàüà áàøëàäû. Èíäè
ëàï àéäûí ýþðöðäö, þçö äÿ îðäà òÿê áèð ãî÷ ãàëìûøäû: Àü ãî÷. Àììà
Ìÿëèê èðÿëèëÿäèêúÿ åëÿ áèë î äà óçàãëàøûðäû. Ìÿëèê ãà÷ìàüà áàøëàäû,
àéàãëàðûíû ãóìëàðäàí ýöúëÿ äàðòûá ÷ûõàðûðäû.
Áèð-èêè äÿôÿ áöäðÿéèá éûõûëäû, ñîíðà äóðóá éåíÿ ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, ìÿñàôÿ ýåò-ýåäÿ àçàëûð. Áàõ èíäèúÿ àü ãî÷à ÷àòàúàã.
Àç ãàëà ÷àòàúàãäû...
Àç ãàëà. Àç ãàëà...

Àâãóñò-ñåíòéàáð 2003
Çóüóëáà

414
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Ìèëëè ìÿíÿâèééàòûìûç âÿ Àíàð éàðàäûúûëûüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Àü ëèìàí
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Íÿðýèçèí Õîðóç áàáàéà ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Èêè — áèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Äàäàøûí ïðîôåññîð Òåéìóð Ìàùìóäîâà ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Ö÷öíúö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Çàóðóí Òÿùìèíÿéÿ ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Òÿêëèê òèëñèìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Íÿðìèíÿíèí àòàñû Ñÿôòÿðÿ âÿ àíàñû Ìèíàéà ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Áèð äÿ ìÿí ýþðñÿì êè... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Áåøìÿðòÿáÿëè åâèí àëòûíúû ìÿðòÿáÿñè

Áèðèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Èêèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Ö÷öíúö ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Äþðäöíúö ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Áåøèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Àëòûíúû ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Éåääèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Ñÿêêèçèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Äîããóçóíúó ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Îíóíúó ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Îí áèðèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Îí èêèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Îí ö÷öíúö ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Îí äþðäöíúö ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Îí áåøèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Îí àëòûíúû ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Îí éåääèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Îí ñÿêêèçèíúè ôÿñèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Åïèëîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Àü ãî÷, ãàðà ãî÷

Áèðèíúè íàüûë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Èêèíúè íàüûë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
 Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿøàä Ùÿìèäîâ

Êîððåêòîð: Çåéíÿá ßìèðÿëèéåâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 16.05.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 09.12.2004.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 26. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 201.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.