PHU VENNGUYEN BINH TU non nuGc Pr A PHU YEN dn lan thd hai NHA XUAT BAN THANH NIENNon nudc Phi Yén Twa Dé ldu lém téi chua duge doc mét cudn dia danh Dhuong chi ndo ddy dd ale cudn-ndy: ngodi nhitng muc thudng théy trong nhitng cudn khdc, niu dia ly, lich sit, c& tich, nhén vit, nguén loi kinh 16... téc gid con chép lai nhiéu théng ké moi ahdt vé thoi 181, giao duc, lai co sting kién ghi cd giong ndi va cach phat am cia dan qué tinh Phii Yén, Chi doc nhéng bdn ké nhitng sdch bdo tham Khdo, g0m trén hai chuc loai, ta cng thdy céng phu cha tac gid ra sao, ma cOng phu d6 con la nhé so vdi cong phu dng chiu di Khdip ing mién, tiép nic vdi moi ting 'dp dén ching, gom gdp nhitng tai liéu song nhu phong tuc, ca dao, bai ve, cu tha, diéu hat... dé ri khi dén ddt ta tham cdnh, Ong vita gidng gidi vita xen nhiing tai liu dé vao cho cau chuyén thém vui; nho vdy ta cé cdm wéng duge doc mot tap du ky hon la m1 cudn dia Phuong chi. Diing nhu lei Ong ndi, éng d& “van nghé héa mon sk” dé ching ta hiéu non séng hon va yéu non séng hon, Kht gdp tdp ban thdo lai, t6i bang khudng nhé lan 16% tham Phi Yén cach day dé trén hai chuc ndm, nhé wt nhiing rang duong & Dai Lanh ti nhiing vudn dita 6 Song Céu; nko cdnh Héo Son hing vt, lanh léo rang ron trong suong chiéu, nhd nhitng déng cét fring tring diép diép dé ruc lén khi mat trot moc; nh ngon Bi Son ma di dén dau tdi cling thay co hé nd cd site hdp dn k} di, phai chang vind con giit di tich cia vua Lé Thanh Tin; nhdé nha ie nhitng bdi cdt vang xinh xinh, hinh banNon nudc Phi Yén nguyét, vien song bac, quay mdt ra nhitng cdi viing ma nude xanh nhiéngoc thach va dua lung vao nhiing rdng nili cao neal, dm u. Mét dém 16i qua Deo Cé, deong mé man ngdm cdnh bién ménh mang nhdp nhd dudi dnh trang thi xe lua qua md khic queo va nhiing idp sing bac bang bién dau mat va trude mat 1di hién [én mét ddy nui den tim vdi mét cdi viing lém dém muoi ngon den chai dd trén mat lan nudc phdng idng, cdnh bién déi that la huyén do va trong mdt phit, 6i dd cd cdém gide moc cdnh ma lén tién, Doc theo mién duyén hai Phi Yén, cd biét bao nhiéunhiing cdi viing dep niut vay, thc dung nhu la ca dao trong mién: Ving Déng, viing Lam, viing Chao, Viing La, viing St, chd nado cang thuang. Va 1di “huong” cdnh Phi Yén ngay i budi dé, Da cd ldn tdi du dinh sé kiém mét khu vudn & ving Lam hode Xudn Dai dé ngdm cdnh nui non iréi bién cho tha mat. Méng dé chua dugc thc hién thi hom nay dng Nguyén Dinh Tit vd tink nhdc nhd tdi lam cho (Gi nho thdi xua ma long sinh bai ngtti. Cd cdi duyén gi ddy ma éng Neguyén gdi tdc pham déu tién cila dng cho 16i doc trudc, ma téc phdm dé chinh ia tae Bg eat thich 14; mb pham viét vé mdi mién ma tot thich, 161 mé? Tdi ao udc cudc doi dng day 6ng Nguyén a. Nghé Dia Chanh cua éng ngay nay cling gidng voi nghé Céng Chanh cia téi trudc kia; chi hutdng cua Gng ciing la chi hudng cha idi trde kia. Vi trudc kia 16 dé dinh mdi ndm di titng chang, tham cho khdp mién duyén hdi Trung Viét dé viét mét tap du ky nhan dé la “Theo dudng thién 1§”, va t6i dd di duge tw Phan Thiét toi Qui Nhon réi phdi ngitng vi chién tranh; tdi lai daNon nutdc Phi Yén viét dugc vai tap; nhung réi khing hiéu c6é cdi gt xui khién, 106i lai bd cdi nghé cli nay ddy mai dé gitta cdnh non séng, ma te giam minh trong phong sdch nhu ngay nay, thanh thit dp du ky ng danh bd dé ma ban thdo thi cang xudng mau d trong hdc ui. Bay gid’ day, ti gia réi, cé mudn noi lai chi xua, e cling khong duge nita, nhdt la trong thoi buéi loan lac nay. Thi ra, cd trong edi nghé cdm bit, dB 81 da theo dung chi hudng cia minh. Cohé nhu ca tién dinh cd. Oi t hom nay sao tdi nhé mién duyén hai Trung Viét, nhdt la nho Phi Yén dén thé! ThGi thi danh dgi éng xudit bdn ln lén nhitng tac phdm cla dng dé ma doc vay, Chang di dugc, chdng viét duge thi doc. Ong xudt ban som sdm [én nhé. Ong da viet xong vé nam tinh tk Khanh Hoa tdi Quang Tin, 135i mong dng viét nét ti Khdnh Hoa tdi Phan Thié1, réi tit Qudng Tin ti Qudng Tri. A, ma ti cd Oudng Binh, Ha Tinh... nila chit, sao lai khong ? Gng ett kién nhdn viet di. Ditng ngai khong cé ngubi doe. Non sng cia ta dep dé nhu vay, céng phu cia td WEN KRG nhoc nut vay md long thanh cita éng néng nhiét nhu vdy thi th nao chdng cd nhiéu ngudi hoan aghénh tac phdm cia Gng, ma nhitng déng bao mudn hiéa thém, yéu thém nudc Viét cila chiing ta, chdng nha Ong chi dan thi nhe ai ? Réi Ong sé tim duge tri k} 3 bon phuang, sé cd nhiing nguai viet tiép va mdi tinh trong toan cdi, te Ha Tién dén Nam Quan. Vé dé la niém vui nhat cla bon cdm but ching ta, phdi khong éng ? Ong dua téc phdm cho ti coi truée 1a 6 nha ¥ nhén tdi 1a ban dong chi ciia Ong ddy. Toi xin cim on Ong va chép lai mily hang nay dé ghi tam ling do. Sai Gon ngay 25-1 - 1965 NGUYEN HIEN LELoi noi dau Nuéc Viet Nam ta tir ngay lap quéc dén nay, trai qua 4.000 nim lich sit. T6 tién ta da ting chong xim lang Bac phudng dé bdo tén nén déc lap, chinh phat phudng Nam dé md mang bé cdi. Té tién ta Idp ldp da nga guc noi chién trvvng, ldy mau dio t6 thm giang son. Nho co truyén thong anh ding ay, ma tradi qua nbing giai doan den t6i nhat lich si, co hé nhu tén tudi Vidt Nam da bi x6a md trén bin dé thé gidi, dan téc ta van quat khdi lén duce dé hién ngang ditng vifng trén bd Thai Binh Duong. La con dan dat Viét, t6i v6 cing hinh dién vdi qua kh oai hing dy. Nhung 1... Gita thdi dai van minh nguyén of nay, trong lic ahdn loai dang huéng hanh phtic yén vui, thi din t6c ta ngdt 20 nam nay dim chim trong mau lita. Tham cdnh “ndi da xdo thit” xdy ra hang ngay do tham vong ciia nhifng ké dién cudng, tay sai ngoai quéc gay nén. Ngwdi ta dang im muu bién giang san gdm véc nay thanh quan huyén hay mét tiéu bang cta mutdc ngoai, nhan tam cha dap lén su hy sinh cha cdc bac tién b6i. “Quée gia hung vong that phu hitu tréch”. Ditng truéc thdm trang dy, ai ma lai khong dau long. Ti chi 1a mét ké that phu - khéng phdi 18 nha chinh tri dé cd thé thay chuyén thé cés cha dat nuéc, khéng phdi la nha quan su dé cé thé ra mat wan 6Non nudc Phi Yén chi huy ba quan daénh dudi x4m lang, khong phai la oha kinh t€ dé c6 thé dua ra nhifng chudng trinh ké hoach kim cho dan giau nude manh - t6i chi la m6t ké that phu v6 tai, nhung gin, b6 sdt son vdi day dat hinh chit S nay, tu thay cé bon phan phai lam mt cdi gi dé khdi dic t0i vdi tién nbin, khGi mang tiéng la phudng vong ban. : CAi gi ma ti cé thé Lam duoc, hgp vdi kha nang, ay 1a gidi thiéu manh giang sén gm voc nay, bing cach di sau nghién cifu tleng tinh mot, tir nhiing cdnh dep thién nhién, dén nhitng cong trinh t6 diém cia t6 én cng la kha ning kinh té, gitip chang ta ty cuSng dugc. Co hiéu nude mdi yéu nude, muén hiéu mréc, khéng gi hon di tham viéng khdp noi, tim hiéu ting qua nui, ting mach séng, doc Jai nhifng trang sit oai hang dé thay duge ring giang sda chung ta tuai dep, Jdnh thé chiing ta phong phi tai nguyén, dan t6c ching ta anh ding day chi quat eudng. Nhung vi hoan cdnh khdc nhau, khéng dé gi ai ciing cé thé di du lich khap noi. Vi vay, 06i ty nguyén lam ngudi chi dudng dua du khdch di tham urng tinh m6t, bing edch bién khdo twGng tan, cung cdp nhiing tai liéu xac thuc, dé nguéi doc di khong dén tan noi, cing cé thé tim hiéu duge dé dang. D6 lA sé nguyén ciia tdi, con kha nang t6i 6 1am cho t6i dat muc dich hay khong, tap tai liéu nay c6 duge ai doc tdi, va cé gay duge mét tac dong tam iy nao d6i voi déc gid, thi d6 lai 1a vie khdc. Ngoai muc dich chinh yéu trén, ti con nhAm muc dich thif hai nhu sau : Tu ngan xwa, trong din ching Viét Nam, phin déng tuy that hoe, nhung rat gidu tam hén thi si, dd sang tdc ra nhiing cau hd, bai vé, diéu hat, ii ca v6 cing ¥ nhi vA phongNon nudc Phu Yén phi, khéng ndi nao la khéng cé. M6t ngon déi, mt lach séng, mot ngdi dén, mét quang déo, mét cdi cho, mét cdnh déng, mét rifng cay, mét ving bién, mét bén dd, nhat nhat cdi gi cha qué hudng ciing 14 dé tai cho ngudi dan giti gdm tam su. Ngoai ra, noi thén da cé nhiing phong tuc tap quan rat thudn nha, phan anh s&c thai tinh than cia dan téc, lai ciing 14 ndi cOn lwu truyén nhifng cau chuyén cé tich than thoai rat phong phi. Nhung vai mugi nim nay, phong trao doi song mdi da Jam thay déi nhip s6ng ém dém, binh than cha ngudi dan. Nhifng ban nhac du‘ dung, nhitng cuén phim cao bdi quéi gd, nhivng quan wa tiém nhdy moc ra nhy nam, !6i kéo thanh nién ré vao mét hudng khdc, hau nhw ly di véi qué khtt. Nhifng cdu ca dao, nhiing diéu ho, diéu hat mién qué, nhitng cau chuyén cé tich, than thoai chi cdn ghi lai trong k¥ téc cla mot s6 Sng gia ba lao, mot ln héi tdi cing phdi mat hang gid méi lan nhé lai duge mét it. Céi canh dém dém dui Anh dén dau leo lét, ba ngdi ké chuyén xua cho dan chu nghe, nhifng cdnh vita gat lia vita cat cao giong hd, vita tat nude vita vi von, vira dap Ita viva cat cao giong hd déi dap nhau qua Idi ca hau nhu khéng con nifa ! So ring chi mui {4m nam nifa, khi cdc cu gid qua déi, nhiing tai ligu vin hda dy cing sé theo cdc cu ma di vao quén ling cla thai gian. Vi vay, (61 c6 ging ghi lai trong tip bién khdo nay mot phdn nao nhitng tai liu dy, dé tién cho nhitng nha khdo cttu vin lida dan téc vé sau. Sau ciing, téi con nhiim mucdich thif ba 1a “van nghé hoa” m6n sif dia, [du nay vén 1A mét mon hoc khé khan cla nha trv3ng. Néu trinh bay theo phutong phdp ctia cdc sdch gidoNon nutdc Phi Yén khoa, nguéi doc sé chan, cho nén toi ditng mét 16% van gidn di, vui tuoi, c6 khi hai huéc, kém thém nh@ng mau chuyén trif anh, c6 tich hay than thoai dé trinh bay mhéing tai li€u sit dia chinh xdc, di dugc quan st tai chd, hodc tham khdo trong cde sch bao ditng din, khién cho ngudi doc cé thé ding lam mén giai tri trong hic thita nhan, viva tim hiéu duge cdi hay cdi dep va qua tinh dién tién cia giang sdn ait 16, nhing nha khdo cttu, cdc nha gido due, cdc sinh vién, hoc sinh ciing c6 thé lay Jam tai liéu dé bién soan cdc sdch khdo citu day di hen, hode cdc bai sido khoa trong gid stf dia 6 nha trudng. Tom lai, da nhim muc dich gi dé bién khdo tap tai liéu nay ciing khong ding ké. Diéu dang ké 1a déng co nao dA thc day toi - métké thi han site mon - bat tay vao mét céng viéc to t4t khé khan nay, Zy Ja m6i dnh yéu qué huong dat nude cha tdi vay. Do dé néu tip sich nko nay khéng lam vifa tong quy vi nhw sw mong ude cia t6i, cling xin quy vi niém tinh tha thi va chi bao nhéfng ché sai lam, thiéu sée, Nhu trén di ndi, dé “van nghé héa” mon sW dia, trong tdc trinh bay ¢ai li€u, tdi cé mugn nhifng céu ca dao kim 6, uich nhdng bai tho cita cdc thi si dé lam cho cdu chuyén da kho khan, Vi khéng biét dia chi, nén khong thé viet thu tdi xin phép tig vi dude. Nhan tien mugn 18 dau sdch nay, toi kinh mong quy vj hoan hy mi€n thif cho sy thiéu sét 46, va xin qui vi nhan noi day léng chan thanh cém ta clia tdi. Nha thanh ngay Manh Déng Gidp Thin (1964) NGUYEN DINH TU—_ 10 Ga Tuy HdaPhan thi nhat Canh dep thién nhiénChuong I Vi tri - Dién tich Phd Yén 1a mot tinh nhé nhung phong phi & vé phia Nam Trung nguyén Trung phan Viét Nam, gidng nh mét cdi hinh nam canh, phia Bac gidp tinh Binh Dinh 6 cAy sé 1234,292 én Quéc 16 sé 1, phia Tay gidp tinh Phd Ban va tinh Darlae, phia Nam gigp tinh Khanh Hoa 6 cay sO 1360,815, phia Dong gidp bién Déng Hai (1). Tay Hda (2) [4 tinh ly, cdch Sai Gan 570 cay s6, céch c& dé Hu€ 506 cay sé, cach Nha Trang F21 cay s6, céch Qui Nhon 112 cdy sO. Hai diu Bde Nam tinh co déo cao chin ngang, tao thanh ranh gidi thién nhién, cfch nhau 117 cay 86, n6i hén ba tinh Binh Dinh, Phi Yén va Khanh Hoa nhw ring vdi Idi, tinh thim thiét nhu trong mot nha. Cho nén - Anh vé Binh Dinh tham cha, Phi Yén thdm me, Khanh Hoa tham em, Nhung vi Déo Ca phia trong qu4 cao va dung di hiém trd, nén su lién lac gitfa Binh Dinh va Phii Yén cé phan chat (1) Trong sdch ney ti ding “bién Dong Hai” thay vi “bién Nam Hai? nhu cdc sdch thudng ding, vi lé dan ching Viét Nam déu goi bién Dong, chi khéng goi la bién Nam.. Bang ching ta trong vd so cdu ca dao, me ngit, dank ti bién Déng dugc ding dén ludn, nhu “Thudn vo thudn chon, tit bién Dong cting can”, hodc “Tim em nut thé thin chim, chim dn bién Bac anh tim bién Déng”. 12Non nudc Phi Yén ché hon. Nhifng chang trai Binh Dinh da vao day lap gia dinh, va méi ln anh vé thim qué 1a mdi lin dé vg budn nhd khong ngudi. Thanh ra : Anh vé Bink Dinh chi lau, Chiéu chiéu em ditng hang ddungo chitng. Hai hang nitée mdi rung rung, Chang xa thiép cach dim chun kéu trét # Hay 14 : Anh vé Binh Dinh chi ldu ? Bé em kéo vai hdi dau mét minh! Cén chang khi ra di nang din dé nhiéu chuyén, bdi lau ngay vé tham qué, chang mang vui véi cdnh ui ndi chon nhau cat rin, héa ra : Anh di bdu rugu g6i nem, Mang’vui quén hét loi em ddan do. Dén khi chang tré Jai, nang hdi qua ki niém d4u, chang mdi sue nh 1a di quén mua cho vg chiéc nén Gd Gang. Chang chi con cach xin 14i va tiép nhan nhifng Idi trdch méc cia vg : Anh vé Binh Dinh ba ngay, Céy mua chiéc non Id day khdng mua ! Vi tri cla tinh Pha Yén 44 dude thi si Lam Giang t6m gon trong bén cAu tho sau day : Ba mdt nui vdy quanh, Phuong Déng trang duong xanh, Tuy Hoa ddng ruéng ln, 13Non nude Phi Yén Déi Nhan thap Chiém Thanh, Dién tich toan tinh trong nam 1963 145.233 cay s6 vudng. Nui Da Bia Dién tich ndm 2001 1a 5.045,3 km?Chuong II Dia chat a) Ciing nbw hu hét cdc tinh mign duyén hai Trung phan, tinh Phd Yén bi ket vAo giifa mot bén 1a day ndi Trudng Sdn chay thang tir Bic vao Nam, va mét bén 1a bién Déng Hai, cho nén phan Ién dién tich déu 1a nui rig tring tring diép diép, hodc cao nguyén dat dé cdy xanh. Xét vé dia chat tinh Phd Yén, chiing ta cé thé phan biét bén loai dat nhu sau : 1. Dat phi sa 3 ving ch4u thé Tuy Hoda, Hiéu Xudng va Tuy An. Nguyén ving nay xua kia la bién, lau ngay nude séng Ban Thach (6 Hiéu’Kuong), song Da Rang (d Tuy Héa), song Cai (6 Tuy An) mang dat phi sa vé bdi d4p ma tao thanh. Loai dat nay rat t6t, thich hop cho viéc téng Ita, cdc thit hoa mau va lap vudn tugc. Tif ngay cé dip Dong Cam dem nuéc Song Ba vé tuéi khdp déng ruéng bao la, thi cht dat tai ving Hiéu Xudng va Tuy Hoda lai thém mau mé, sttc sin xudt néng san tang lén gap bdi, nén ngudi ta thudng hat : (1) Dank tt “Dia chdt” t6i dd dang d day vii mot su gugng ép, vi chua tim duc danh tit khdc thay thé, NGi dung cia chudng nay chi trink bay vé ede vang dai va céc logi dat khdc nhau nh@n duge trén mat ddt, ché khéng cé tham vong khdo citu vé dia chat ding vdi nghta cla dank ti, vi a6 la vin dé ngodi khd nding cua ti, mong guy vi ddc gid, nhdt la cdc nha dia chdt hoe luang thé cho. 15Non nude Phi Yé Tuy Hoa lam hia nhiéu béng, Em vé day két nghia cha thong dong con neudi. 2. Dat da tay JA més ther aat den nhu mau con tay ngu ¢ ma thanh ra thi dét mau x4m hay, rt wt, vita déo vira x6p, tréng hoa mau va cay k¥ nghé nh bang, gai, kénaff rat thich hop. Vé mila nang, dat nay bi nit ng thanh nhitng dudng ra‘ I6n va dai Du khach viva nghe mét dia danh hoi la tai, dé 1a La Hai. Vi sao c6é cdi tén nay, theo din ching dia phuting tht cd hai thuyét khdc nhau, Mét thuyét néi rang : truréc kia 6 day cé mi cdi thanh lay cla Chiém Thanh, do mét vién twéng wan gif tén ia La Hai. Khié day, ng cho quan linh khai khan ving 16Non nude Phi Yén sudt thang khéng khi nao vang béng diva, Thi sf Qudch Tar da co hai cau thd sau day: Vudn dita mé bién tung dudi phung, Ray bdp swan non thdng canh cd. Khi vao dén Mj A, cach tinh ly Tuy Hoa non cay sé, du khach tai thay nhitng vutin dita mat diu nifa. $6 dita nay thugng dude dem vio Tuy Hoa ban. Do dé c6 cfu ca dao: Muon vé MS A an dita, Soe M9 A ddi dua nhiéu tai. 4. Dat db 3 ving cao nguyén Son Hoa, Phu Ditc va trén cde sun ddi nui, réi rdéc quan nao cing c6, nhung nhiéu nhat la 6 ving Dat BS, noi ma nguéi din Phi Yén ngay xua cho la thim son cing cO¢, nén khi di ln dé lam an thi con it khi tr vé nifa. Vi vay, ngudi ta thét ra nhing Idi than thé : Ngo lén Dat Dé cd day, Nehia nhon tha théin moi ngay mdi xa, Day 1a mot thit dat c6 pha nhiéu tro cia héa diém son, rat déo va mat uéng cdy ky nghé rat thich hop nhw thaée ld, cA phé, ché (tra), kénaff, gai, cdy sgn, cao su, Va cde cy an trai nhy cam, thom, mit, cau v.v... Dac biét thuéc l4 6 ving nay ¢cé ti€ng [a ngon, nén cé cau: Thude nao ngon bdng thudc la LE Quy, Nhon eitng tac bién phdi di lugm tén (2), Si ak (2) LB Quy ta mét ving thudc xd Sum Dinh, quan Son Hoa la noi trong i71 Chu¢ng III Nui non Nhu trén da ndi, tinh Phu Yén dua ling vao day ndi Truéng Son, nim theo thé canh cung, Ti Bac vao, vuct khdi dia phan tinh Binh Dinh, day nti cao vot lén, nim ngang theo thé hoanh sdn, sdt b& bién. Du khach phai vudt qua cdi déo tén tudi la déo Ca Méng, cao 245 thudc, Lén tdi dinh déo, du khach hay ding chan ditng lai nbin ra Bac, ri lai nhin vao Nam, dé cdm théng néi khé tam cla nguéi dan Phu Yén ngay xua mdi khi phat vuot qua déo nay dé ra Binh Dinh, bén tai nhu con Vang vang ti€ng thd than cia v¢ chang link thd : Tiéhg ai than khéc ni non, Ay vg chié linh treo han Ci Mong. Céng tdi ganh gdnh gong géng, Trd ra theo chong bay bi cén ba, Day nui Cu Méng cé nhitng dinh kha cao, cay cOi ram rap, quanh nim phi mét mau xanh biéc, nhu nui Chép Vung (676m), ndi Hon Khé (690m), Hon Ké (863m), nti Ong (529m), nui Hon Ca (657m) v.v... Tr do mét mat, thé nui an lan dan doc theo mé bién, chiém hau hét quan Song Cau va quan Tuy An, vao téi nui Chop Chai d gan tinh ly Tuy Hda. Cang di vao cde ngon ndi cAng thdp dan, thanh nhitng déi nhé nim doc 18Non nude Phi Yén theo Quée 16 sé 1. Vi vay, sau khi vatdt khdi déo Cd Mong, du khach con phdi tiép tuc vuot qua déo Toy Luat thuéc thon Tay Luat xd Xuan Canh, nim bén su@n nui Yén Bao, ti€ép dén 1a déo Van Ludng 6 giita x4 Xudn Canh va x4 Xudn Thinh, 1a mot cdi déo lich sif, vi xua kia, chia Nguyén Anh cho quan chuyén van ludng thuc tY vinh Xudn Dai bang qua vang nui nay dé chat xuéng ghe thuyén dau & ving Phi Héi, ché ra tiép t€ cho quan linh dinh Tay Son 6 Qui Nhon. Qua khéi Séng Cau, du khach sé qua déo Gide Gang, dudng di quanh co, bén dung c6 nhiéu hé sau, ld doan dudng nguy hiém, hay x4y ra tai nan tuu théng, réi dén déo Giéc Quit 6 giffa than Khoan Hau va thén Phudng Luu, dudéng thang, trén dinh déo d6i dién nhau cé mét ngdi chia va mét nha thd Thién chia gido, cdnh tri noi day khd ngoan muc. Qua khdi Gidc Quit, t6i Triéu Son, du khich muén ré qua tay phai, theo tinh 16 s6 2 di lén La Hai, phdi qua déo Cay Cwa, dutng di khiic khuyu quanh co, chiém hét hai phan ba quing duéng Triéu Son La Hai. Trén quang dung nay, vao thdi binh, mdi du khdch ghé vao thim chia Phude Son, mét canh chia rat dep, gin chg Déo. Néu cit thing duSng Quéc Id di vao, du kh4ch sé qua déo Xuan Dai, tuc goi 18 Ganh Dé, duéng deo nim sdt be bién. Ngay xa déo Xuan Dai khéng phai 6 diy ma nim Idi vao trong ndi xa. N6 da giif méc vai tré quan trong trong viéc chuyén van !uong thuc cho quan iinh déng trong vinh, nén dude x4y dip rat cong phu. Ngiy nay, du khdch con thay mét quang dudng dai bén cay sd, rong ching bdn thudc, toan lat dé tang tir dinh xudng chin déo. Cling vi quan trong nhu vay, ma true kia ¢é hai khdu sting than cong dé tai day, nim huéng dau ra bién dé bao vé vinh Xuan Dai, nén din ching dia phucng mdi hat: 19Non nude Phi Yén Ngo ra ngodi ddnh Xudn Dai, Thay hai 6ng sting ndm dai giita trudng, Dinh Xuan Dai con 1a ranh gidi thién nhi€n cho hai x4 An Dan thuéc quan Tuy An va x4 Xuan Tho thuéc quan Séng Cau. Cho nén ngudi ta mdi cé cAu ca dao sau day : An Dan, Xian Tho chia hai, Chi vi cdi ddnh Xuan Dai lam ranh. Tiép dén du khach sé qua m6t edi déo ma hai bén nui cé nhitng ting da rat to, wrén ddu tring x6a nhu ydi. Ay 1A déo Vuin Xoai d thon Can Luong x An Dan. Nai day c6 mét ngéi chia thiét 14p da ti lau, thoi ky chia Nguyén mdi vao day, goi 1 chia Tir Quang, din dia phuong quen goi IA cht'a D4 Tring. Chia nay da titng 4 noi nghi chan cla cde nha Ai qué¢ cdch mang Phan Chu Trinh, Trin Quy Cap, Trin Cao Van, Huynh Thuc Khang v.v... Chia cé mét cdi vutdn tréng toan xoai. Tdi day vao dip thang pim 4m lich, mdi du khdch ghé lai chia thydng thife mét vai qua xoai dac diét, mot thif xoai ngon nhat Viét Nam, ngay xua thudc vao loai xoai tién, va hing ndm, ci? dén mila xoai, mét vién chitc @ tinh dude ei vé day lam théng ké s6 xoai va canh chifng cho dén ngay hdi mdi théi. Cé diém la 14 chi xoai trong vudn chila mdi ngon. Citing gidng xoai dy, dem tréng vAo cdc vGn xung quanh, thi gid wi thdm ngon da gidm di ba bn muvi phan trim, ciing wa nhu cam X4 Boai d Nghé An vay. Chie du khach ciing da ting nghe ngudi ta hat : Ru lén Da Trang dn xodi, Mudn din tuong ngot Thién Thai thiéu gi. Qua khdi déo Vudn Xoai, du khdch da tdi Ngdn Son, 20Non nudc Phu Yén réi nga ba Chi Thanh 1A ni ma du&ng xe Ha tl trong ra, tam chia tay ngudi ban déng hanh la Quéc 16 sé | dé 6m 4p lién tinh 16 sé 6 chay theo huéng Tay Bac, qua La Hai, Phiéc Lanh dé ra Van Canh, réi gap lai ngudi ban cil tai Cdu Ganh trén du%ng di ra Binh Dinh. Tif Chi Thanh di La Hai bang xe hei, du khach phai qua déo Thi va déo Ong Ca. Can tif Chi Thanh di vao theo Quéc 16 sé 1, du khéch phai di qua déo Tam Giang, khéng cao lém, 14i tdi d8o Quan Cau 1a ndi ma trude kia, ngudi ta dem cau tudi d cdc lang lan c4n tdi ban 4 phia dudi chan déo, ké mua ngudi ban déng nhy chg. Cé ngudi lap quan ban nuGc tra va qua banh, 14i khdch bd hanh di qua lai cling ghé lai nghi chan, do dé lam ngudi ta quen goi 1A quan Cau, réi cai déo ké d6 cing dudc mang cdi tén ném na nay. Déo Quan Cau ngay xua 14 mét tré ngai Idn lao cho nhitng ngwdi budn thing ban bung, thudng phdi qua Jai gitta hai phi Tuy An va Tuy Hoa. Trén vai ganh hang nding triu, dudi duéng dé nhé ldm chdm, thé ma ngudi ta phdi ring stfc leo déo cho kip chi em, cdc ban thit tudng tugng ndi khé tim eta ho biét chitng nao |! Néikhé tim ay da duc ho that nén lai thd than : Kh6ng di thi mdc cdi eo (1), Ra di thi so cdi déo Qudn Cau ! Vuot khéi déo Quan Cau di vao chimg mt cay sé, du khach sé thay mét con dung nhé ré vé phia tay phai, Cach Quéc 16 sé | non ba cay sd, con dudng nay dan tdi mat cdi gide ma ngudi dia phudng thudng goi la gidc Mét. Trén dinh nui cd mét cdi chia mdi dugc tring tu bing gach ng6i. Cai chia nay xua kia 1am bang tranh va theo Idi nha sAn, trong nhu nha Hu, (1) Cai eo la su nghéo tng eo seu 21Non nude Phi Yén ngudi ta quen goi la chia Lau, nai di chiing kién mét thién tinh st khéng khdc Bi cau chuyén Lan va Diép trong “Hén buém mo tién” cha Khai Hung. Negudi ta ké lai ring, m6t thdi xa xufa, noi ving nay cé mOt cap trai tai gai sc yéu nhau tha thiét, nhung chang duoc cha me chiéu long. Thé rai mdi to héng chua kip xe thi di dit réi. Nang thé gif tron méi tinh dau, té phae qui y.nudng nho cira Phat, som hém vui ti€ng m6 cau kinh, tim phugng an di coi long trong cud¢ sOng tudng chao dua mudi, M6 ngay kia, chang tim ra manh m6i dén chia gip nang, tha thiét maj nang ué lai cdi tuc, cing nhau xdy dung cudc s6ng 4i Ain. Nhung nang quyét m6t long gif tron lai thé nam xua, an phan vdi nép séng nau séng. That vong chang tré xudng ndi va di biét tich, khong ai con thay béng chang dau niva. Neu&i sau cdm thuong déi ban wé, mdi datra bai ca dao dé ghi lai méi tinh dav dang da: Ngo lén giéc M61 chia Lau, Cam thong ngudi ban budi déu tham an. Ké tt qua lai mdy lén, Nao ai khéa lép séng'Nedn suéi Vang. Gam trong kim c6 kD quan, Bude vé vuin liéu bang hoa tan vé ai? Nhin xem nguyét x€ non dodi, Bong trang lo iat khéng biét ai nwong cung f Tdn xa ray nhén nghia bap bung, 22Non nudc Phi Yén Xudng lén khéng dang id cing anh hay. Muu kia ké no ai bay, Lam cho chang thiép méi ngay mdi xa ! Tit diy vao d&n Tuy Hoa, dudng di cdn phii lén doc xuGng ghénh, nhung khdng cé déo nao cao nia. Néu dé ¥, du khach sé l&y lam la khi nhan thay nhifng ngon ndi d ving nay hdu hét dinh déu bing uhu co dén ldy hay vudn tuge wén dé, Tw dinh xu6ng dén chan, cé titng bac nhu tam cap. Tiéu biéu cho nhitng ngon ndi nay la ndi Phi Diém 6 gan ga Hoda Da, JA noi xua kia nha 4i quéc can vuong Lé Thanh Phung Jam 1é t& co xudt quan & day. Su thuc thi khéng co gi 1a la cd, vi nhitng day nii nay thuéc vé loai nti gia, nén cd hinh thi nh vay. Nhiing déi ni nay van lién tiép vao tdi ndi Chép Chai, tén chi la Nitu Son, gan Tuy Hoa, cao 390 thude. Nui nay thu@ng duge cdc nha phong thiy coi 1A quan trong déi véi su hung thinh ctia quan Tuy Hoa. Trong m@t bai ca 4 phong cénh ving nay, 6ng Huynh Dinh Lif efing 6 cau: Ché Tra thank quach ban tiéu trém, Bach ly phong suong thugng ddo cam (kim). Nitu Son chi Nam, Bi Lanh Béc, Sa ngan thuong thuong nha tiéu lam. Nghia 1a : Thank qudch cha ho Ché he Tra da dé nat dén phan nita, Trdi bao suong gid tw cd cho dén ngay nav. Phia Nam cé nui Dd Bia, phia Bde c6 nti Chép Chai. 23Non niéc Phi Yén Bén bai cdt xanh xanh dn hién mét khu ring nko. Cdn di véi dan ching binh dan, adi Chop Chai la déi tugng cho ho vi von trong cu hdt, hodc 1A dé than than, hode la dé gin bo : Chép Chai cao lim bay, Tréng hity tréng hodi. Chang thay ngudi thuone, Hay 1a luu lac bén phuong, Hay ta liét chiéu liét giudng noi dau ? Gid do dao x6m mua dau, Ghé thm ngudi ban niute ddu nhe chia ? Quang du@ng déo ty ngoai vao, ngiy nay nhd c6 xe hdi, du khach qua lai chi trong may t@ng déng hd, ngdi trén dém da khéng chit mét nhoc, 6 Jo 14 lo bac tai trong gidy phat tha hén bay béng may tifng xanh, réi thd lu6n ca tay Idi ma théi. Chit ngay xua, t6 tién ta mdi lan phdi qua day thi that la vat vd. Hét leo déo lai xudng déc, wén vai mang ning, dudng di gp ghénh, mé héi uét dm hai chan méi ra ma van chua hét leo déo. Nhiing nguéi giau c6, cdc tiéu tho cong ti con quan qua lai phdi ding céng hoc ngua. Dé t& cdi cdnh nga cdng diing dinh di qua cdc déo, dan ching dia phyong cdn truyén tung cau ca dao sau day : Chiéu chiéu muon ngua dng D6, Muon kiéu chu link dua c6 t6i vé. C6 vé chang 12 vé khéng, Ngua 6 di trudc ngua hong di sau. 24Non nudc Phi Yén Ngua 6 di dén Quan Cau, Naua héng dting dinh di sau Go Diéu. Mackhdc vé phia tay, mach nui chay tir d&o Ci Méng vong qua ving Phuée Lanh, dn lan khap quan Déng Xu4n voi hon Thach Long Cydng, tuc danh la hon Ong (770m), noi xua kia 6ng Nguyén Hio Su déng quan khdi nghia cén vuong, hon La Hién (1020m) quanh nam may mii bao phi, mua suét ngay dém vdi nhiing gdc cdy cé thy hang may ngan ném, diing dudi dat khong bao gid thdy anh sing mat wi, réi dén hon Giang (579m), hon Chéng (378m), vio dén quan Son Hada cé hdn Dung cao chét vét, hon Lip nude déc kinh khting, rdi tdi quan Pha Duc ndi non wing tring diép diép. Ngudi ta thay nhiing déi lau hoa nd trang xéa mét mau khi b&t dau hiu hét gid thu, nhifag déng cé tranh bat ngdt xao xac gid lua, vdi nhting dan nai vang ngd ngdc nhin trang, nhitng ring le 60 14 ¢6 mang Ie mém ngot ma cdc ba ndi tro thugng tdm bé cho chéng trong nhiing bita an gia dinh ém 4m. Mién nay c6 rt nhiéu ving cao nguyén phi nhiéu din cu kha déng nhu ving Van Hoa, Sudi Mit, Tuy Binh, Tra Ké. Ving nay 1a ngi sinh séng cia déng bao Thugng, nhung cing 14 noi ma déng bao Kinh thudng lén buén ban hoac gat lia dao khoai. Cho nén nhiing mdi tinh Kinh Thugng da ndy né cir liu, va da ghi lai nhiéu ky niém ém dém hay ngang tri. Chung ta hay nghe : Khoai lang Sudi Mit, Ddu phung hon Dung. Chang dao thiép mdt bd chung mét git. Bai dau duyén ng sut sui, Chang gidn chang dé cdi gti chang di! 25Non nudc Phi Yén So i Chim kéu dudi nui Tit Bi, Nehia nhcin cing bd hudng chi cdi gui. Trong cdc dia danh trén day, thiét tuGng cling cdn néi thém vé Tra Ké, hay Tra Khé. Dudi thai Phap thuéc, noi day thuan déng bao Thugng 3, rat xa cdc ving ngudi Kinh, Ti Tra Ké dén Cing Son [A quan ly Son Hoda, cing phai di mat 25 cay sé dutng ring. Vi dia thé hiém we nhuw vay, bon thie dan da bién noi day thanh mt nha ti giam cam bao nhiéu nha cd4ch mang Viét Nam. Nhiéu nha tri thifc nang tinh non song di ném di mii cay ding ndi nay. Va sau day moi du khdch nghe nha thd Nguyén Vj, mot trong nhitng ching nhdn cia trai ti Tra Ké ta so nha lao trong mat dém tring : Neguc Tra Khé (1), doan ta ndm trong tdi, Ché giuang 16: déi dién vei trang Thu. Nhitng kém gai gidng ludi boc dm u, Ngodi sdng té, trong mit ma bung kin. Ai ndy gti, hai ddy san ké khit, Cua nha lao day xich khéa ba vong (2). Chay vao tdi x4 Son Thanh thuéc mién Tay Nam quan Hiéu Xuong, day mii mot mat van di thing vio Nam dé bao chiém mién Tay tinh Khanh Hoa, m6t mat 4n agang ra tan bd bién theo thé hoanh son, vdi nhiéu ngon nui cao ngut ngan, cAy c6i ram rap, sutn nti nhidu da va d6c, lam ranh gidi thién nhién cho hai tinh Pha Yén vA Khanh Hoa. Tai ving nay cé (/) Dia phuong goi la Tra Ké ont khong phdi Tra Khe. 26Non nudc Phi Yen ihifng ngon nui tén tudi nhy ndi La (417m) 1a sao huyét cla loai cop, cho nén mdi ¢c6é cau: Cop nui La, Cd séng Hinh, Mat (1) T6 Ga, Ma déng Lon’ Ndi Chia (1010 m) la noi xua kia tue truyén ring, mdi khi & kinh thanh e6 mt vi vua chia bang ha, thi tai ndi nay tu nhién phat ra ba éng né Idn nhu tiéng s&m dng, cho nén ngudi ta mdi goi fén nhu thé. Nui Chua cao, thudng cé may vung van trén dinh, tua hé nhu con réng vdn Ign, nén ngudi dan dia phuong c6 cau hat ring : Con rong ndm ni Chita, Con hac mua xa ching, Téi trdi quan tt doi chan, Khuyén em & lai giit xudn md dao. Noi nao ln chitc quyén cao, Tét nhu tién médc ké em ditng trao Gn tinh. Ntii Huong tuy khéng cao (132m) nhung canh tri noi day ddy tho m6ng, dudi chan nili cd bau Huang, sau dén 18 sai, nude ngdp quanh nam, ca tom dati thi. Theo tuc truyén thi xua kia, noi day cd mOt con ria khéng 16, thuding ndi len mat nude, lam thanh mét tim phi thach chu tién hién xudng ngdi udng ruidu danh cd, trong nhitng dém tring ém diu hay nhifng ngay xuan mat mé. {2} Mat la mot loai be rat nho, shuong thay noi we ga mdi mdi nd. Ching thudng bd vao do-qudn cia ta va cdn, nga rat khé chin. 27Non nude Phi Yén Duéi chan ndi cd chia Huong Tich, khach thap phuong téi lui khong ngét. Va diéu dic biét la phu ni ving nay rat dep, an ndéi c6 duyén va da tinh, cho nén nguii ta cé chu: Trai Nga Thach, (1) Gdi bau Huong. Va cling vicé gdi bau Hudng duyén dang, nén bao chang trai theéng huéng vé mién M§ Thanh noi nui Huong toa lac dé tim kiém nhitng nang tién nhung di chic gi dude ngudi dep dé y. Cho nén chang trai than thé : Ngo lén MY Thanh canh tién, Canh tién chang thay, thd'y duyén cla nang. Mudn gdy to téc cling nang, So e duyén kiép bé bang réi sao ? Nui Huong cd canh dep quyén ri khach wi ba, nén tego chién tranh mét nha nho déng théji cing IA mét chi si, di tdi day xay dung mot thi vién, dat tén 1a Tam Thai (2) lam noi quy ty khach van chuong va ban déng chi bon phvong, ngam thd vinh nguyét, luan dam quéc su. Ong co lam mt bai thd Vinh thy vién, dug nhiéu ban the khiip noi hoa. Sau day ching ti xin ghi lai dé du khdch thuGng thite : Xuéng Bau Huong ma nui ciing tén Huong. (4) Nga Thach la ndim thon cd chit Thach la Thach Tuan, Thach Chém, Thach Lugng. Thach Yén (ute Hdo Son), va Ban Thach thuge xd Hoa Xucia, : (2) Lay tich xua Tam Thai la bigt thy ea quan TE Tudng doi Fan bén Tau. 28Non nudc Phit Yén Nude bich non xanh cdnh khdc thuéng. Sau can quank co bau mé1 gidi, Vudng tron cao thdp mii ndm suén. Thién nhién tam cdnh gom nam xa, Pja thdng ngdn xua chiém m6t phuong. Mai, Sac, Thom, Lay (1) bao phi lai, Tam Thai thu vién md vdn chuong. Hea ‘ Non goi con Huong nudc cling Huong. Nude non nay chdng nudc non thudng. Ké sdu dat xudng bau to mdi, Da béng toi lén nii cing sun. Sdch dién ldy ling trén mét dink, Huong chia ngdo ngat khdp mudi phuong. Céng ngudi ctia tao chung béi dp, Canh dep vui long vinh it chuong. HAU SANH Phia cc Nam c6 ni M&t Cat (227m), Hdn Chao (753m), Hn Ong (1 104m), Hon Git (1264m), ndi Da Chéng (604m), Néu du khdch di xe lita ngoai vio khéi ga Thach Tuan, hoae di xe hoi qua khéi tram kiém soat Ban Nham, sé thiy bén tay phai c6 ndi Sa Leo (334m), nui Héc Ram (507m), ni Cau Séng Van (253m), nii Déo Ca (407m), vé bén tay tdi cé nui Da Bia (706m), tén chit (71) Tén mii Ra Mai, hon Sde, 4on Thom, hon Ca Lav. 29Non nudc Phi Yén 14 Thach Bi Son 18 hdn nti Lich str, cho nén trong nhitng dém ha khoan, cdc cap nam nif thanh nién da dat ra ahitng bai hd hdi vé lich sit kha héc hiém. Ching ta hay nghe ; Tiéng anh thudng an thuane hoc, Thuéng doc chit quéc nga, Lai ddy em héi thit dja a8 ; H6i ti ngodi Hué hdi v6, Con sdng ndo lon cdi cdu nao cao ? S6ng Ba nude chdy ngd nao ? Hon Dé Bia Dai Lanh ding dia du lam chi ? Nam sat bién cé nui Hon Ba (586m) ma ngwai Pha p goila Cap Varella [a tén mét vién si quan hdi quan da tim ra mém nui nay diu tién. Khi qua Hao Son, du khach sé thay mét hé nude trong xanh, rng non mudi mau tay, rdi réc dé day mot vai chiéc sng nan cia ngu dan qua fai ddnh cd, xa xa dan cd wiing tim méi diém xuyét cho bic tranh son thy thém phan linh déng. Dé la bién hé Hao Son, noi xua kia chi [A mét cdi ving nim trong long bién cd, trai qua bao vat déi sao dai, tang thuong dau bé, dat phi sa cia s6ng Ban Thach bdi dan lén, bit mat phia thong ra bién, bién cdi viing nay thanh mét cdi hd thién nhién muén adi, hang nim nvdi sOng trén trim gia dinh din chiing quanh ving, hodc tdi day danh ca, hodc Am rudng edy Ida. Di hét Hao Son, du khéch di d&n déo Ca, cao trén 500 thudc, dudng di quanh co, gé‘p khic rat nguy hiém, dai trén 10 cay sé. Trén dinh déo, xua kia 14 tram Phd Hoda, noi phan gidi gitta hai tinh Phd Yén va Khénh Hoda. Negay nay dia phan tinh Phi Yén chim ditt & cay sé 1360,815, 30Non nudc Phi Yén Deo CA cao ngft la mot chudng ngai Ién lao cho nhitng méi tinh gifra chang trai Phi: Yén va cO gdi Khdnh Hoa. Vi su di lai kho khan ma nhiéu khi cha me nha gai tir chéi khong chiu nhan Idi cha Ong mai, khién cho déi tré phi that vong va uéng céng dgi ch’. Ching ta hay nghe ho than thé : Ditng trén deo Cd, Tréng xudng Van gid Tu Bong, Biét rang thdy me co danh khong. Dé anh chat em dgi udng céng hai dang ! Nhung déi vdi nhitng c6 gdi chinh chuyén thi déo Ca 1a mét hinh anh cao quy, khéng khac gi vang nguyét dém rim, dé chitng minh cho long ngay da thing cia minh, mdi khi bi ngudi ta ng’ oan cho nhing diéu bat chinh. C6 di In Géng ma phan tran : Con ngua tia dn quanh déo Ca, Vang nguyéf dém rim bong nga vé dong, Chang tha tdi gine md vé khéng, Ché khéng them cudp cia gianh chéng ngudt ta.Chuong IV Ving chau thé Sau khi da quan sdt xong phan nii non, mai du khdch ird lai dong bing Hiéu Xugng vA Tuy Hoa ngim xem phong cinh, Mién chau thé nay rong ching 80.000 mau tay la kho la cla tinh Phd Yén. Nguyén ving nay JA mét edi vinh, bo bién an sdt ving Gd Chg 6 thén Truéng Phi thuéc xd Hda Quang. Xu kia, noi day [a khu vuc hoat déng thuong mai nhén nhip nhat, thuyén buén cha ngudi Trung Hoa hay ngudi Ma Lai cip bén trao déi hang héa véi dan Chiém Thanh, khi phan dat nay chua gia nhdp’Té Quéc Viét Nam. Ngay nay, Go Cho chi lA mét dia danh khéng tén tudi. Bay gid Ganh Ba 6 thén Tay Pho (nay chia lam hai thon My Thanh va M¥ Hoda) cing nhu ndi Sam 3 thon Phung Tung chi la nhiing hon ci lao, ndi da moc cho ve gitta bién. Bay gid bién da bi l&p, nhéing hon ci lao nay rd thanh ahitng qua nui ditng cho vo gitta cdnh déng iia bao fa. Cho nén nguti ta mdi hdt ring ; Cho ve nhit ngon nui Sam, Thdn nhién nhu mat nude dam O Loan. Hoic la : Phung tong cd danh nui Sém,Non nitdc Phi Yén Coé mudng Cau Da, cd Ham Viing Xoi. Bay gid ntii Nhan cing chi 1A mét hdn cil lao nim gon trong bién ca, lam adi tri an cho loai chim én bién, cho nén mdi cé tén nay. Dan dan phi sa ca song Ba lap day. Nhd cd day nti déo Ca An thoc ra bién, lim thanh mét bd tudng khéng 16 va kién cO 4n ngy phia Nam, nén bao nhiéu dat phi sa trén ngudn tuén xuéng bién déu duge gift Jai, chéng chat lén nhau ma tao thanh ving déng bing réng bao la nay, néicit lao Nhan vi dat lién. S6 di ching ta qua quyét ring Ganh D4, ndi Sm, nui Nhan xua kia 1a nhimng hén ci lao, va cdnh déng Hiéu Xuong va Tuy Hoa 1 bién, vi hién thai nguéi ta con tim thay wén céc dinh ndi kia nhiéu vét tich cia loadi hdi vat nhu vd 6c, v6 sd, va trong Nic déng bao dao giéng, ngudi ta di bat pip nhing chiéc m6 neo, hodc day c4p, cot buém bi chdn viii dudi dat tir lau adi. Tuy goi JA ving chau thé, nhung céch day trén 30 nam, ving nay van nghéo nan xo xdc, mdi nam ruéng chi cay dude mét mua, gép nim dai han thi khéng thu hoach dude gi, nhiéu ngi thiéu nuéc phdi bé hoang, cay gai ban chai moc lén thanh rimg, cop bee vé tin Tuy Hoda, Dan ching hang nim da phai bé ra hon niva sé ngay 1én rifng kiém cll mai, hdi chudi, tim té ong va cdc thi lim sdn khéc. Ti ngay c6 dap Déng Cam, nude s6ng chay vé tudi khip déng rudng, stfc sin xudt Ia ga0 mdi tang vot lén gap bdi, mang lai cho Hiéu Xudng va Tuy Hoa noi riéng, Phi Yén ndéi chung mét sinh khi mdi. Béncanh ving chau thé Hiéu Xudng va Tuy Hoa, ching ta ciing can biét dén cdnh déng Tuy An do phil sa song Cai béi dap ma thanh. Ving chau thé nay khong réng bang ving trén, 32Non nudc Phi Yén nhung chat dat rat tot. Lau nay van an nude wi ma Ma vin kha. Ngay nay cd quan Khuyén néng dia phuong di cho xay dap Tam Giang, 3 x4 An Thach, lay nuéc s6ng Cai vé tdi cho hang ngin mdu ruéng thudc hai x4 An Cu va An Thach. Chic ch4n réi dy sinh hoat din ching ¢ hat Tuy An cing sé dudc cai thién lén nhiéu.Chudng V Song ngoi Nhu trén d# ndi, mién chau thé Hiéu Xudng va Tuy Hoda cd duge la nhd con séng Ba. Séng nay phat nguyén tif tinh Kon Tum, gdn nguén Tra Khic (Quang Negi), dai trén 300 cay sd. Trong ban dé cla PTOLEMEE, mt sti dia gia uu danh Hy Lap vé thé ky thu hai, song Ba da dude ghi vio va mang tén Dairias. Tit agi phat nguyén, sng Ba chay theo hudng Bac Nam, qua dia phan tinh Kon Tum, tinh Pleiku, bao quanh sau hing nh Binh Binh, qua tinh Phd B6én, quan Dong Xuan, quan Son Hoa, ri déi theo hugng Tay Bic Bong Nam, xuyén qua dia phan tnh Phi Yén, chay theo ranh gidi cde quan Phu Bite va Son Héa, rGi thong thd ludét qua ving déng bing, gidfa ranh gidi hai quan Hiéu Xuong va Tuy Hoda, chay ra bién D6ng Hai d cita Da Dién, gan ta Hanh Chdnh Phi Yén. Tit nguén cho dén ving Céng Son, chi vi chay quanh co theo chan nui, long séng hoi hep, nhung nhd khdec séng khé dai, nude chdy khéng manh ldm, cdc séng nhé hay bé cay qua lai duge. Tir Cuing Son, song Ba b&t dau chay vao déng bang, long séng rang dan sife nude chay nhe hdn, cdc ghe chd hing héa cé thé qua lai dude dé dang. Tuy nhién cé mét vai noi, gidng séng su hdn va hep hdn vi bi ket giffa hai day nui nhw 35Non nudc Phu Yen tng ni La, ving Déng Cam, ving Qui Hau. Tir dap Déng ‘am tdi bién, song Ba mang tén li séng Da Ring, dai 32 cay 3. Cita séng tuy rong, nhung c6 nhiéu cén cat ndi 1én, tau va the 1dn khéng vao duge. Gitta long s6ng ciing cé nhiéu soi cde 81 lén, chia song thanh nhiéu lach nhé. Trén cdc soi nay ngudi a thudng trong dua hau rat t6t, nén cd c4u: Muén vé soi Bin dn dua, So e soi Bun dai dua nhiéu tdi. (1) Nhung ciing co ndi, vi trai dua héng mat lim, chang trai mang vui duyén mdi ma Io 1a tinh xua, khién ai chiée bong nam canh phai thét lén nhifng 18 chua chat, bi thuong : Non xanh xanh, Nudéc cling xanh xanh Nutéc non chung mét khdi tinh, Trach ai chia sé cho minh xa nhau ! vé mia ndng, nvéc séng Ba trong sudt, long s6ng can, Iu lugng trung binh 30 thude khdi trong mét gidy, ngudi ta co thé [6i qua cdc lach dé dang khéng cin dén ghe thuyén. Ay thé ma chang 6 bén nay s6ng lam biéng khong chiu qua bén kia sng thim nang, khién nang phai nhdn Idi tach moc : Péo nao cao bang bang deo Phi Cée, Déc nao ngugc bang déc Xuan Bai, Déo cao déc ngugc duane dai, Anh con qua dugc hudng chi vai ach séng ! Vé mia mua, midc trén ngudn dé xudng rat nbiéu va rat manh, mang hang wiéu thudc khéi phil sa béi dap cho ving (1) Soi Bun 6 xd Ada Thdng qudn Tuy Hoa. 36Non nudc Phi Yén chau thé Tuy Hada ngay cang phi nhiéu va rong thém. Luu lugng trong mia nay vot lén hang ngin thudc khéi trong mdt gidy, gay nén Jut, phd hoai cdc thi hoa mau trén hai bd song, cing cd khi lut I6n, nude tran vao lang mac va ddng rung, gay ton hai rat Idn. Khi chay tdi dia phan tinh Phd Yén, séng Ba ti€p nhan cac phu Iwu sau : . Vé ta ngan chi cé séng Con, phat nguyén tit x4 Son Phuc, chay qua x4 Son Ha, nhap vio s6ng Ba d ving Thanh H6i, cach phia trén dap Déng Cam chitng nim cfy sd. Vé httu ngan cé cdc s6ng : séng Hinh 1a mét phy luu quan trong, dai khodng 50 cay s6, phétnguyén wy day nui Vong Phu thuéc quan Khénh Duong, tinh Khanh Hoa, chay vio dia phin quan Phi Bic thea hudng Bic Nam, qua céc xd Ditc Dudgng, Dtfe Thanh, Dic Trung, Phi Ban (quan ly quan Phi Pttc), Ditc Binh réi nh4p vao song Ba d ving Binh Thanh, doi dién v6i Cling Son (quan ly quén Son Hoa). Song nay rat nhiéu cd, cho nén mdi c6 cau : “Cop ndi La cA séng Hinh’. Nude sng Hinh lai rit trong, nén ngudi thi€u phu da vi dong nudc nay vdi dim ldéng chin that cha minh. Nang ni : Nudc nao trong bang nudc sing Hinh, Dé ai dn d chung tinh bang em. Phu luu thi hai 1A séng Déng BS, phat nguyén cir day ndi ving Lac Sanh, x4 Dife Thanh, chay qua xi Hoa Phong, ving ru6ng mia cia sé tréng mia Tuy Héda, rdi nhap vao séng Da Ring 6 ving Thach Ban. Trén séng Ba c6 hai céng trinh kién tric dé sé va t0i tan fa cdu Da Ring, mét chiée cAu sdt dai trén mdr cay sé, g6m 21 37Non nuoe rau ren nhip, ding chung cho ca xe Ifa va xe hai, ma du khach tdi Tuy Hoa déu cé dip muc kich, cong trinh th hai 1a dip Déng Cam, cach Tuy Hoa trén 30 cay sé vé phia Tay. Dap Déng Cam dude khdi cong x4y dung tif ndm 1924, dén nm 1929 mdi hoan thanh, chi tiéu dén hang may ty bac. Bap x4y ngang song Ba, néi lién Dong Cam véi Qui Hau, dai 657 thude. Dap di nang cao mifc nude 1én dé chdy vao haicon mung I6n & hai bén bs séng. DS la mung phia Bac dai 31 ciy s6 vdi nhiing céng tinh xay dung 16n nhu cu Ri Ry, Xi Phéng sudi Mung va clu Mang suéi C4i. Mudng phia Nam dai dd 36 cay sd, nim vé phia Qui Hau, vdi nhiing cOng trinh quan trong hon hét la lu Thita Bi (1), cdu mang Qui Hau, cau Déng Bo. Hai con mudng lén nay da din nuéc vao vé sé nhifng mudng nhé, dé wuéi cho gén 80.000 miu tay ruéng lia cla déng Hiéu Xvong va Tuy Hoa, va bién ving chau thé nay thanh kho Itia v6 tan. Dap Déng Cam ching nhifng 1a mot cong trinh thay Idi, ma con 1a mét thing canh du lich. Kbdch thi nhan tdi day khong sao ngdn néi dong thé lai ling. Nam 1942, thi si Huynh Khinh tdi viéng dap, cé lam bai tho sau day : Viéng dap “Déng Cam” ngdm nudc non, Xanh xanh mét sdc nudc cung non. Non thé chung thiy dm long nudc, Nude ndng an tinh sdt cdnh non. Non giit ngudn song che ché nudc, Nudc nudi adi dat diém trang non. (1) Lit la mét loat cong nga oi theo tiéng dia phuong. Thita Bi la tén nguéti chit thétw xdy cdi lit nay. 38