ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан.
ХХ ғ. басындағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік жағдайы.
 ХХ ғасырдың қарсаңында Ресей әлемдік
революциялық қозғалыстың орталығына айналды.
Марксизмнің революциялық идеяларын Қазақстанға алғаш
рет әкелген жер аударылған революционерлер – социал-
демократтар болды.
 1905 жылы 9 қаңтарда Петербургте патшаға өз
талаптарын бермек болған жұмысшылардың бейбіт
демонстрацияға қарсы оқ атылған болатын. Бұл оқиғалар
наразылық толқынын және патша билігіне саяси
қарсылықтар туғызды.
 1905 жылы ақпан айында Түркістан, Жосалы, Қазалы,
Шалқар, Орынбор – Ташкент темір жолының жұмыс
станцияларында, Петропавл теміржол депосында, наурыз
айында Орынбор теміржолшылары ереуілге шықты. 1905
жылы көктемде байлар мен патша әкімшілігіне қарсы
шаруалар мен қазақ кедейлерінің толқулары орын алғанды.
 Ірі ереуіл 1905 жылы желтоқсанда Успенск мыс
кенішінде болды. Мұнда П. Н. Топорнин, А. Байшағыров,
И. Қасқабаев бастаған "Орыс–қырғыз одағы" комитеті
құрылды. Комитет ереуілді басқарды. Сондай-ақ, ереуіл
Оралда, Қарағанды көмір шахталарында болды, Павлодарда
өзен жұмысшылары ереуілге шықты. Ереуілдер Семей,
Орал, Ақтөбе, Верный, Қостанай кәсіпорындарында және т.
б. қалаларда өтті.
 Жұмысшы қозғалыстарымен бірге аграрлық және ұлт
– азаттық қозғалыстар да арта түсті, әсіресе, Семей, Ақмола,
Орал және Торғай облыстарында, Жетісуда өрши түсті.
 1912 жылы көктемде Ленада болған қырғынға
 В канун XX века Россия стала центром мирового
революционного движения. Идеи революционного
марксизма впервые принесли в Казахстан ссыльные
революционеры – социал–демократы.
 9 января 1905 года в Петербурге была расстреляна
мирная демонстрация рабочих, которые хотели вручить
свои требования царю. Эти события вызвали волну
протеста и разочарования политического самодержавия.
 В феврале 1905 года произошли забастовки рабочих
на станциях Туркестан, Джусалы, Казалинск, Челкар,
Оренбургско – Ташкентской железной дороги, в железном
депо Петропавловска, в марте забастовали
железнодорожники Оренбурга. Весной 1905 года
происходили крестьянские волнения, выступления
казахской бедноты против баев и царской администрации.
 Крупная забастовка в декабре 1905 г. произошла на
Успенском медном руднике. Здесь был создан комитет
«Русско–киргизский союз», во главе с П. Н. Топорниным,
А. Байгачировым, И. Каскабаевым. Комитет возглавлял
забастовку. Забастовки произошли также в Уральске, на
Карагандинских угольных шахтах, бастовали речники в
Павлодаре. Забастовки проходили на предприятиях
Семипалатинска, Уральска, Актюбинска, Верного,
Кустаная и др. городов Казахстана.
 В тесной связи с рабочим движением развивалось
аграрное и национально – освободительное движения,
особенно в Семипалатинской, Акмолинской, Уральской и
Тургайской областях, в Семиречье.
байланысты Қазақстанда жұмысшылардың жаппай
революциялық қарсылығы өтті. 1913 жылы Айдарлы
кеніші, Спасск мыс қорыту зауыты, Торғай уезі көмір
шахталарының жұмысшылары ереуілге шықты. 1914 жылы
Ембі мұнайшылары ереуілге шықты. Ереуілге
қатысушылардың негізгі талаптары экономикалық сипатта
болды. ХХ ғасырдың басында Қазақстанның саяси өмірі
осындай болды.
Ақпан буржуазиялық-демократиялық төңкерісі.
 Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс Ресейде өсіп
келе жатқан барлық революциялық қозғалыстың негізгі
бөлігі болды. Ресейдің майданда жеңілісі, миллиондаған
адамдардың опат болуы, халық жағдайының нашарлауы –
бұл, жаппай бұқаралық наразылық тудырды. Нәтижесінде,
елде революциялық ахуал қалыптасты. 1917 жылы 23-27
ақпанда болған Ақпан буржуазиялық – демократиялық
төңкерістің нәтижесінде, патша үкіметі жойылды және 300
жылдық Романовтар билігі аяқталды. Патша өкіметі
түпкілікті құлатылды.
 Ақпан төңкерісінің басты айырмашылығы – елде қос
билік болды: буржуазияның диктатуралық органы –
Уақытша үкімет және жұмысшылар мен шаруалардың
диктатуралық органы – жұмысшы, солдат, шаруа
депутаттарының Кеңестері. Бүкіл елдегі сияқты
Қазақстанда да 1917 жылы наурыз-сәуір айларында
Уақытша үкіметтің органдарымен қатар, Семей, Алматы,
Петропавл, Көкшетау, Павлодар және т. б. қалаларда
жұмысшылар мен солдат депутаттарының Кеңестері пайда
болды. Мысалы, Орынбор, Ташкент және Омбыда 1-3
наурызда Кеңестер сайлауы өтті және олардың алғашқы
 Как отклик на Ленинский расстрел, произошли
массовые революционные выступления рабочих
Казахстана весной 1912 года. В 1913 году бастовали
рабочие Айдарлинского прииска, Спасского
медеплавильного завода, угольных шахт в Тургайском
уезде. К 1914 году бастовали нефтянники Эмбы.
Основными требованиями бастующих были
экономические. Такова была политическая жизнь
Казахстана в начале XX века.
 Восстание 1916 года в Казахстане было составной
частью все нарастающего революционного движения в
России. Поражения России на фронте, гибель миллионов
людей, ухудшение положения народа – все это породило
массовое недовольство. В итоге в стране сложилась
революционная ситуация. В 1917 году, в результате
Февральской буржуазно – демократической революции 23-
27 февраля, было свергнуто самодержавие, и закончилось
300-летнее правление дома Романовых. Царская власть
окончательно пала.
 Главным отличием Февральской революции было то,
что в стране образовалось двоевластие: Временное
правительство – орган диктатуры буржуазии и Советы
рабочих, солдатских, крестьянских депутатов – орган
диктатуры рабочих и крестьян. В Казахстане, как и во всей
стране, в марте и апреле 1917 года, наряду с органами
Временного правительства возникли Советы рабочих и
солдатских депутатов в Семипалатинске, Алмате,
Петропавловске, Кокчетаве, Павлодаре и др. Так, в
Оренбурге, Ташкенте и Омске 1 – 3 марта прошли выборы
в Советы и состоялись первые их заседания.
отырыстары болды.
 Алғашқы кезде, Ақпан төңкерісінен кейін, өлке
халқы Уақытша үкіметке сенді және халқына бейбітшілік,
шаруаларға – жер, жұмысшыларға – сегіз сағаттық жұмыс
күнін береді деп үміттенді. Алайда, буржуазиялық
Уақытша үкімет патша үкіметінің аграрлық және ұлттық
саясатын жалғастыра берді. Қазақстанда жерді тартып алу
және 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды қудалау
жалғаса берді.
 Уақытша үкімет облыс басшылығына бұрынғы
патша шенеуніктерін – отарлаушыларды, сондай-ақ, қазақ
зиялыларының өкілдерін тағайындады. Мәселен, Ә.
Бөкейханов Уақытша үкіметтің Түркістан облысының
комиссары, ал, М. Тынышбаев – Жетісу облысының, М.
Шоқай – Түркістанның комиссары болып тағайындалды.
 1917 жылы наурыз айында өлкенің барлық
облыстары мен уездерінде нақты ұйымдары бар социал-
демократтар мен большевиктер белсенді жұмыстар
атқарды. Қазақстанда екінші нақты билік, халық билігінің
органы ретінде – Кеңестер болды. 1917 жылы наурыз-
сәуірде өлкеде 25-тен астам жұмысшы, шаруа және
солдаттар депутаттарының Кеңестері құрылды. Кеңестерде
басқарушы рөлді, көбінесе, социал-демократтар,
меньшевиктер және эсерлер алды.
«Алаш» партиясының құрылуы.
 Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының саяси партияларға
айналған үш бағыты қалыптасқан болатын. "Қазақ"
газетінің айналасында, Қазақстанның автономиясын және
өлкеде прогрессивті реформалар өткізуді жақтайтын
патриот-зиялы қауымның неғұрлым көп бөлігі топтасты.
 В первое время после февральской революции
трудовое население края еще верело во Временное
правительство и надеялось, что оно сможет дать народу
мир, крестьянам – землю, а рабочим – восьмичасовой день.
Но буржуазное Временное правительство продолжило
аграрную и национальную политику самодержавия. В
Казахстане продолжалось изьятие земель и преследование
участников восстания 1916 года.
 Временное правительство во главе областей
поставило бывших царских чиновников – колонизаторов, а
так же представителей казахской национальной
интеллигенции. Так, А. Букейханов был назначен
комиссаром Временного правительства Туркестанской
области, а М. Тынышпаев – Семиреченской области,
М.Шокай в Туркестане.
 В марте 1917 года активную деятельность в крае
развернули социал-демократы и большевики, чьи
организации действовали практически во всех областях и
уездах. Второй реальной властью в Казахстане стали -
Советы как органы народной власти. В марте-апреле 1917
года в крае было создано более 25 Советов рабочих,
крестянских и солдатских депутатов. Руководящую роль в
большинстве Советов играли социал-демократы,
меньшевики и эсеры.
 Еще в годы первой мировой войны национально-
освободительное движение казахов оформляется в три
течения, сформировавших политические партии. Вокруг
газеты «Қазақ» группируется наиболее значительная часть
патриотически-настроенной интеллигенции, выступающей
за автономию Казахстана и проведении в крае
Бұл топ, кейінірек, "Алаш" партиясына айналды.
Қазақстанның оңтүстігінде Түркістан генерал-
губернаторлығының құрамына кірген облыстарда діни
бағыттағы зиялы қауымдары "Шура-ислам" және "Шура–
улема" партияларын құрды. Келесі бағыттағылар
революциялық топтарды дүниеге әкелді. Бұл бағыттағылар
1917 жылы "Үш жүз – Қазақ социалистік партиясын"
құрды.
 1917 жылы көктемде барлық қазақ облыстарында
Қазақстанның болашақ тағдыры талқыланған съездер
өткізіле бастады. Ұзақ дайындықтан кейін, шілдеде
Орынборда өткен Бірінші жалпықазақ съезінде (21-28
шілде 1917 жыл) партияның бағдарламасын әзірлеу және
Құрылтай жиналысына кандидаттарды ұсыну туралы
шешім қабылданды. 1917 жылы 5 қазан күні партия
"Алаш" атауын алды, ал, 21 қараша күні Ә. Бөкейханов
және басқа да ұлттық-демократиялық зиялы
көшбасшылары жазған партия бағдарламасының жобасы
"Қазақ" газетінде жарияланды.
 "Алаш" партиясын Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов басқарды. 1917 жылғы
желтоқсан айында өткен Екінші жалпықазақ съезінде
қабылданған партияның бағдарламасына демократиялық
Ресейдің құрамындағы Қазақстанның ұлттық-аумақтық
автономиясын құру, жалпыға бірдей сайлау құқығы, сөз
бостандығы, баспасөз, одақтар, адамның жеке басына
тиіспеушілік, аграрлық саясатты қазақтар пайдасына
өзгерту туралы талаптар кірді.
прогрессивных реформ. Эта группа позже оформилась в
партию «Алаш». Духовенство и клерикально-настроенная
интеллигенция южных областей Казахстана, входившие в
состав Туркестанского генерал-губернаторства, образовали
партии «Шура-ислам» и «Шура–улема». Следующее
течение было порождено революционными
группировками. Это течение в 1917 году оформилось в
партию «Үш жүз – Казахская социалистическая партия».
 Весной 1917 года во всех казахских областях стали
проходить съезды, на которых обсуждалась дальнейшая
судьба Казахстана. После длительной подготовки в июле
на Первом общеказахском съезде (21-28 июля 1917 года) в
Оренбурге было принято решение об организации партии,
выработке программы и выдвижении кандидатов в
Учредительное собрание. 5 октября 1917 года партия
получила название «Алаш», а 21 ноября того же года в
газете «Казах» был опубликован проект программы
партии, написанный А.Букейхановым и другими лидерами
национальной демократической интелегенции.
 Партию «Алаш» возглавили – Алихан Букейханов,
А.Байтурсынов, М.Дулатов. Программа партии, принятая
на Втором общеказахском съезде в декабре 1917 года
включала в себя требования национально-территориальной
автономии Казахстана в составе демократической России,
всеобщего избирательного права, свободы слова, печати,
союзов, неприкосновенности личности, изменения
аграрной политики в пользу казахов.