JOPERON ASG lili BIOLOGIA PODRECZNIK ZABRES ce ROZSZEBs ¢ SZKOtY PONADGIMNAZJALNE K INSPIROWANY POSTACIA FRANCOIS JACOBA JUREATA NAGRODY NOBLA Z 1965 ROKUWSTEP Podrecenik Biologia 1. Zakres rozszerzony zostat napisany przez doswiadczonych nauczycieli, wspot pracujacych ze znakomitymi metodykami, Jest to pierwszy tom z traytomowe| serli podrecznikew do biologii w zakresie rozszerzonym dia uczniéw szkét ponadgimnazialnych. Ksigzka jest czeScia pakietu edukacyjnego, w kt6rego sktad wchodza: program nauczania, publikacja dia nauczyciela, zestawy test6w przygotowujacych do matury oraz filmy edukacyine. Wszystkie elementy tego ze- stawu sa ze soba écidle zintegrowane i pozwalaja na pelne wykorzystanie nowoczesnych metod dydaktycanych w nauczaniu biologi W niniejseym tomie autorzy prezentuja tresci z zakresu biochemii i cytologii oraz wspétezesny p0- dzial systematycany organizméw, ich bogactwo i réanorodnosé. Jednoczesnie, chcac przedstawit spéjny i jednorgdny obraz Swiate organizméw zywych, zwracaja uwage na cechy wspdlne i w2a- jemne powiazania réznych jednostek taksonomicanych. Praejrzysty i uporzadkowany uklad podrecznika utatwia zrozumienie i zapamigtanie prezentowanych tresei. Problematyka omawiane w kaidym rozdziale zostala ujeta w forme bogato ilustrowanego krétkiego wyktadu, urozmaicanego doswiadczeniami i ciekawostkami, stanowigcymi czesto informa- cje pozaprogramowe. Znajdujace sig pod koniec kaédego rozdziatu podsumowania zawieraja synteze zawartych w nim informagj. Zmieszczone polecenia umoiliwiaja uczniom utrwalenie wiadomosei i studg sprawdzeniu stopnia opanowania przez nich omawianych tresci. Propozycje lektur oraz stron WWW stuza poszerzeniu wiedzy z danego tematu, zdobyciu dodatkowych, ciekawych informagi, 2 take pomagaja rozwinaé zainteresowenia biologicane. Proces nauczania 2 pewnoscig w2bogaca réwniez zadania maturaine umieszczone po kazdym driale dostosowane do nowej formuly egzaminu dojrzatoéci. Korzystanie z podrecenika ulatwia indeks znajdujacy sie na koricu ksigzkl Prosimy o nadsylanie pod adresem Wydawnictwa wszelkich uwag i sugestii. Beda one niezwykle preydatne w pracach nad kolejnymi wydaniami ksigéki. Uczniom 2yczymy, aby praca z podrecani- kiem prayczynita sig do wielu sukceséw w nauce Objagnienia piktograméw i drzewa filogenetycznego 2 ee PODSUMOWANIE = ZADANIA BIBLIOGRAFIA W INTERNECIE emi} Nicienie Dalszy rozwéj filogenetycany grupy.SPI TRESCI SPIS TRESCI BUDOWA GHEMICZNA ORGANIZMOW 1 [NIEQRGANIGZNE SKEADNIKI KOMGRKI 8 2/ ORGANICZNE SKLADNIKI KOMORKI mt 16 BUDOWA | FUNKCJONOWANIE KOMORKI 3| BUDOWA KOMORKI PROKARIOTYCZNEU | EUKARIGTYCZNEY 34 4/BUDOWA | FUNKCJE BLONY KOMORKOWEW ORAZ NIEPLAZMATYOZNYCH SKLAONI: 6|BUDOWA | FUNKCUJE JAORA KOMORKOWEGG. POOZIALY KOMORKOWE PRZEGLAD ROZNORODNOSC! ORGANICZNYCH FORM BEZKOMORKOWYGH | PROSTYCH FORM KOMORKOWYCH 7\suD0wa wiRusoW 62 B|NAMNAZANIE SIE WIRUSOW. WYBRANE CHORDEY WiRUSOWE 66 9|BUDOWA KOMORKI BAKTERYUNEY 72 1O|FUNKGUE 2YCIOWE BAKTERI!, WYBRANE CHOROBY SAKTERYINE 27 11|BUDQWA | PROCESY ZYcIOWE PROTISTOW 82 12|PODZIAL | CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGOLNYCH GRUP GLONGW 36 13|PROTISTY cI ° PRZEGLAD ROZNOROONOSC! ORGANIZMOW ~ ROSLINY LADOWE 1$|BUDOWA | FUNKGUE TKANEK ROSLINNYGH. TKANKI TWORGZE oz 16|BUDOWA | FUNKOUE TKANEK ROSLINNYCH. TKANKI STALE os 17|MSZAKI ~ ROSLINY ZARODNIKOWE Z DDMINUJACYM GAMETOFITEM 6 18 |PAPROTNIKI ~ ROSLINY ZARODNIKOWE 2 COMINUJACYM SPOROFITEM 22 19|BUDOWA ORGANGW WEGETATYWNYCH ROSLIN NASIENNYGH 28 20|MODYFIKACUE ORGANGW WEGETATYWNYCH ROSLIN NASIENNYGH 35 21/SUDOWA ORGANGW GENERATYWNYGH | CYKL ROZWOUOWY NAGONASIENNYCH . 340 22/BUDOWA ORGANGW GENERATYWNYGH | GYKL ROZWOJOWY OKRYTONASIENNYCH 143 23|SYSTEMATYKA I ZNACZENIE ROSLIN NASIENNYCH se PRZEGLAD ROZNORODNOSC! ORGANIZMOW ~ GRZYBY 24| BUDOWA GRZYBOW. CHARAKTERYSTYKA WORKOWCO 25| CHARAKTERYSTYKA SPRZEZNIOWGOW | PODSTAWCZAKOW 7 26|ZWIAZKI SYMBIOTYGZNE | ZNACZENIE GRZYBOW at PRZEGLAD ROZNORODNOSC! ORGANIZMOW ~ ZWIERZETA 27|POCHODZENIE | GLOWNE LINIE ROZWOUOWE ZV 28/SPOSOBY ROZMNAZANIA SIE ZWIERZAT | ETAPY P on wep ee eesenSPIs TRESCI 29 |TKANKI ZWIERZECE - TKANKA NABLONKOWA, MIESNIGWA | NERWOWA, 200 30/TKANKI ZWIERZECE ~ TKANKA EACZNA 207 PRZEGLAD ROZNORODNOSC! ORGANIZMOW - ZWIERZETA BEZKREGOWE 31 | BUDOWA | FUNKGJE ZYCIOWE GABEK 220 2 | BUDOWA | SYSTEMATYKA PARZYDELKOWCO , 224 33 |FUNKGUE ZYGIOWE | ZNAGZENIE PARZYDELKOWCOW seg 228 34|BUDOWA PLAZINCOW 232 35/PRZEGLAD PASOZYTNICZYCH PEAZINCOW é 236 36|BUDOWA NICIEN! ees 37|ROZMNAZANIE | PRZEGLAD PASOZYTNICZYCH NICIEN! +. Baz 88 | BUDOWA | FUNKGUE ZYCIOWE PIERSCIENIC g +. Bae 39 /PRZEGLAD SYSTEMATYCZNY | ZNAGZENIE PIERSCIENIC 251 4a|BUBOWA ZEWNETRZNA STAWONOGOW 256 41 | BUDOWA WEWNETRZNA STAWONGGO! ers) 42|ROZMNAZANIE | ROZWO OWADOW + + 266 43/PRZEGLAD SYSTEMATYCZNY | ZNAGZENIE STAWONOGOW +. 272 44|BUDOWA | FUNKGUE 2YCIOWE MIECZAKOW 279 45| PRZEGLAD SYSTEMATYGZNY I ZNAGZENIE MIECZAKOW 287 46/BUDOWA | CZYNNOSCI ZYCIOWE SZKARLUPNI 292 47|POCHODZENIE | LINIE ROZWOJOWE STRUNOWCOW 296 48 | CHARAKTERYSTYKA STRUNOWGOW NA PRZYKEADZIE LANCETNIKA 298 49|OGOLNA CHARAKTERYSTYKA | POCHOOZENIE KREGOWCOW 302 PRZEGLAD ROZNORODNOSEC! ORGANIZMOW - ZWIERZETA KREGOWE 30] FILOGENEZA | BUDOWA ZEWNETRZNA RYB 14 51|BUOOWA WEWNETRZNA | CZYNNOSC! ZYCIOWE RYB aia 52|PRZEGLAD SYSTEMATYCZNY | ZNACZENIE RYE az6 $3] FILOGENEZA | SUDGWA ZEWNETRZNA Prazow 330 54|BUDOWA WEWNETRZNA | GZYNNOECI ZYCIOWE PLAZOW 333 85|PRZEGLAD SYSTEMATYGZNY | ZNACZENIE PLAZOW 340 56|FILOGENEZA | BUDOWA ZEWNETRZNA GADOW aaa 37/BUDOWA WEWNETRZNA | CZYNNOSCI ZYCIOWE GADEW 347 |PRZEGLAO SYSTEMATYGZNY | ZNACZENIE GADOW asa 59|FILOGENEZA | BUDOWA ZEWNETRZNA PTAKOW ase 60|SUD0WA WEWNETRZNA | CZYNNOSCI ZYCIOWE PTAKOW 361 61 |ROZMNAZANIE | ROZWOJ PTAKGW 369 62|PRZEGLAD SYSTEMATYGZNY | ZNAGZENIE PTAKOW 63|FILOGENEZA | BUDOWA ZEWNETRZNA SSAKG! 64|SUDOWA WEWNETRZNA | CZYNNOSCI ZYCIOWE SSAKOW 65|PRZEGLAD SYSTEMATYGZNY SSAKOW 66|ZNACZENIE | OCHRONA SSAKO| BUDOWA CHEMICZNA ORGANIZMOW 41|Nieorganiozne sktadniki komorki erence acu 41. Nieorganiczne sktadniki komorki Wazystkie organizmy zbudowane sq ze zwigzkdw chemicznych utworzonych przez pierwiastki. Zwigzki chemiczne peiniq w organizmach Zyiwych wiele istotnych funkeji: sq materiatem energetycznym, a takze receptorami sygnatéw z ataczenia i przenognikami informacii, stenowia Srodowisko przemian biachemicznych lub ulegaja tym przemiancm. Dziedzing nauki zajmujaca Sig badaniem chemicznych i fizycanych wlesciwosci substancli tworzacych organizmy jest biologie molekularna, Uzyskana za je] posrednictwem wiedze ne temat pierwiastkow i zwigekbw chemicenyeh pozwala zrozumies, ze mimo ogromnej réznorodnosci biologiczne| organizmdw ich skiad chemiczny i podstawowe procesy zyciowe sa podobne. Zwiazki chemiczne Wszystkie komérki potrzebuja do zycia tych sa- azwigeki minaalne 2%) kway nulleinowe 1% jazkéw. weglowodeny 2% mych ewigzkéw. (1.1.1 Dziali sig je na nieorga- aes nicane oraz organiczne. Do zwigzkéw nieorga- yaya soy nicznych zaliczamy wode i sole mineraine, natomiast do organicznych miedzy innymi biat- ka, weglowodany, lipidy i kwasy nukleino- we. Jednym ze stosowanych wsp6tczesnie kryte- riéw, na podstawie ktorych zalicza sie okreslone substancje do jednej lub drugiej grupy, jest liczba -qasoxg budujacych je pierwiastkOw. Zwiazki nieorganicz- ne zbudowane saz du do czterech sktadnikéw, 3 zwiazki organicane - z dwu do nawet siedmiu 4, Sredniudziat procentowy poseczegélnych (biatka) sktadnikow. zwiazkéw chemicanych w komorce Pierwiastki i zwiqzki nieorganiczne Udziat procentowy poszczegdinych pierwiastkow i zwigzkow chemicznych w organizmie moze wa- haé sig w pewnym zakresie bez szkody dla funkcii 2yciowych. Jednak przekroczenie okreslonych Praeanalizuj tabele i poréwnaj skiad i pierwiastkowy skorupy ziemskie) wartosci powoduje zaburzenia funkcjonowania Peart organizmu, Soe a enor On Eran ey 33 18% wesiel(Q 25,5% _ krzem (Si z 3% 5% 3elaz0 (Fe) s6d (Na)FO _ § SSE eS NIEORGANICZNE SKLADNIKI KOMORKI UE care Tener Rereneaten kee merit cy Woda oceanicena Ryby kostnoszkieletowe 100 38 39 124 181 100 EE 39 14 150 Bel Wske2 podobienstwa i réznice w zawartosei pierwiastkow \w organizmach zywych oraz wodzie aceanicane), Moha zauwazyt, Ze sklad pierwiastkowy istot 2ywych nie jest doktadnym odbiciem skla- du skorupy ziemskie) - organizmy maja zdol- nosé do akumulowania pierwiastkdw, ktére wystepula w przyrodzie w niewielkim steze- niu. Natomiast podobieristwo skladu plynow Ustrojowych i wody morskiej moze swiadczyé © prawdziwosci teorii méwiace) o powstaniu corganizmow w wodzie, a take byé dowadem pokrewienstwa wszystkich organizméw. Pier wiastki niezbedne do prawidlowego rozwoju, ktore wystepuja w organizmach w ilosci powy- 20) 0,01% suchej masy, to makroelementy, Sposréd nich wegiel, tlen, wodér, azot, fosfor i siarka okreslane sq jako pierwiastki biogen- ne (czyli niezbedne do zycia) lub organogenne {gdyz sq podstawowymi pierwiastkami budu- jacymi zwigzki organiczne). Pozostate makro- elementy to: waph, magnez, séd, potas i chlor. Pierwiastki wystepujace w organizmach w ilosci mniejszej niz 0,01% to mikroelementy (naleza do nich: zelazo, mied#, mangan, kobalt, cynk, chrom, molibden, jod, fluor, bor, selen). Czesto wyréania sig ted pierwiastki Sladowe, zwane ultraelementami, ktére stanowig milionowe czgici suche] masy (np. ztoto, srebro, platyna). Ee Przeanalizuj informacje zawarte w tabeli i zastandw sie, dlaceego EG wymienione w niej pierwiastki okresla sig jako biogenne. tee eae ey Tlen (0) * uczestniczy w reakcjach utleniania | redukci w komérkach + tlen czasteczkowy jest substrate odaychania wiekszosci organizméw + buduje zarowno 2wigzki nieorganiezna, jak | organicene + jest produktem fotosyntezy witamin Azot (N) + wehodai w sidad biaiek, kvasow nukleinewyeh, nosniksw energi, Koenzym hormondw roslinnych + jest gl6winym skladnikiem produktow metabolizmy zwierzat * la rosin waznym 2rédtem tego pierwiasta sq sole minevaine Fosfor (P) + wichocizi w sklad kwasow nukleinowych + jest skladnikiem koScii zebow u kregowcow + uczestniezy w przewodzeniy bodzcow nerwvowych * buduje blony Komorkowe, tkanki miekkie ner, seree, méz9, migénie) + bierze udzial w wielu procesach metabolicanych | akcjach chemicanyehBUDOWA GHEMIEZNA ORGANIZMEW | Oe ew ae cay ‘Objawy niedoboru uzwierzat Objawy nicdoboru Pierwiastek Waps (Ca) Funkeje biologiczne dla prewidlowego funkcjonowania Tezlowieka zebow i zaburzenia u rosin + martwica orgendw (re wen Saas iaieine se SE eo a ee Aree cide a aoe oe -cogywe ck wi miginiaibudowe _ typedoe oso laiwoté Ramey oe Hee Mipda weld clooney ea ae Vee 6d (Na) > utnue potent ape eee vote iL de iemoowyeh en > thames Se rst oer oe Na FiSoromnace surcow nite + burnt Oonagi wodng chorea ae Chis gape apiineNaE aaron race Znaczenie wybranych mikroelement6w i objawy ich niedoboru u organizmow Zywych oa eee: Objawy niedabory u zwiezat Objawy niedoboru Zelazo (Fe) + sklacinik bistek (hemoolobiny, mioglodiny Mia (Gah sacri enzyme ftopniay abuses Richa ejchale iefaandie nese Eee row ee ae ce i fizycznym_ Kobalt (Co) » sadn itary 8 =a TREE dl pelonegeurkeerewana — selotanseee oe ae incor igecien: _ weanyaagone ee hr Re tase oe oie : Rat rainy in svat equleaeh , eee mae + Gopouida a pewidloneilanieterayey rycen apn 1a * zaburzenie pracy rSinych organéwTyp wiazah chemicanych wystepuigcych w zwiaz- kach budujacych Zywe organizmy jest istotny ze wagledu na wplyw wiesciwosci fizycenych i chemicanych tych 2wigzk6w na petnione przez nie funkcje biologiczne. Dotyczy to zaréwno wigzaf wystepujacych pomigdzy atomami (czy~ li jonowych i kowalencyjnych), jak i oddziaty- wan migdzyczasteczkowych (takich jak wigzania wodorone, sity van der Waalsa i oddziatywania hydrofobowe), ‘Wiazanie jonowe powstaje podezas odda- nia badé prayjecia elektronéw. (1.2.1 Tworza je. réancimienne jony (kationy i aniony), ktére sig prayciagaja, wwyniku czego powstaje krystalicz- na sie€. Wigzanie jonowe nalezy do oddzialywan silnych, dlatego zwiazki o budowie jonowej maja \wysokie temperatury topnienia i wrzenia. W Sro- dowisku wodnym zwigzki te ulegaja procesowi dysocjagji, czyli rozpadowi na jony. Wigzania jonowe wystepuja na prayklad w solach nieorga~ nicznych (chlorkach, siarezanach, azotanach) Wigzanie kowalencyjne powstaje przez uwspélnienie jednej lub Klku par elektronowych, 11.3.1 Oznacza to, ze jadra dwoch atomow {a konkretnie zawarte w nich protony) przyciaga- jon sodowy (Nat) _jon chlorkowy (CT) ‘chlorek sodowy (NaC) 4.2. Powstawanie wiazania jonowego 1a prayktadzie chlorku sodu Rodzaje wigzan i oddziatywan chemicznych w zwiqzkach budujacych organizmy zywe Ciekawostka ‘Typem wiazania kowelencyjnego jest wiazanie koordynacyjne. Od pozostatych wigzer kowa- lencyjnych rézni sie tym, Ze para elektronowa pochodzi od jednego atomu {zwanego dono- rem). Pierwiastek przyjmujacy pare elektro- rnowa nezywany jest akceptorem. Wigzenie ‘to wystepuje na przyktad w jonie amonowym (NH.”1, a takze w czasteczkach: SO.. SO;, H280;, H2S0., HPO. ia wspdine elektrony. Wigzanie utworzone przez jedng wspélng pare elektronéw to pojedyncze ‘wigzanie kowelencyjne, przez dwie wspdine pary elektronéw — wigzanie podwejne, a przez trzy. ary - potrdjne. Jezeli atomy w czasteczce réznig sie wyraénie elektroujemnoscia, to wiazanie kowa- lencyjne ma charakter spolaryzowany, natomiast ady atomy w ezasteczce maja podobna elektro- Uujemnose, wigzanie ma charakter obojetny. Wig- zania kowalencyjne naleza do oddziatywan silnych (wystepuia np. miedzy atomami tlenu i wodoru w czasteczkach wody). Reakcje z udziatem 2wigz- kéw 0 budowie kowalencyjnej zachadza wolno. wispéine 1.3. Tworzenie wiazania kowalencyjnego na preykiadzie czasteczki wodoruSUDOWA CHEMICZNA GRGANIZMOW Wiazania wodorowe istnieja pomiedzy czasteczkami o charakterze dipoli. (4.4.1 Jedna Znich musi zawiera¢ dodatnio naladowany atom wodoru, a druga - atom sinie elektroujemny (worganizmach 2ywych czesto jest to atom tlenu lub azotu). Wigzania wodorowe nalezq do od- dziatywan stabych. Moga wystepowa€ pomigdzy czasteczkami tego samego zwiazku (np. wody) lub régnych substangji (np. woda i alkohol). Licene wigzania wodorowe stabilizuja strukture czasteczek. Wigzania te wystepuja pomigdzy zasadami azotowymi w kwasach nukleinowych, w biatkach I miedzy czasteczkami wody. Sity van der Waalsa to berdzo stabe od- dziatywania miedzy grupami o réznym tadunku, nalezacymi do tej samej czasteczki lub do réz- nych czasteczek. Stabna wraz ze zwigkszajaca sig odlegtoscia migdzy czastecrkami lub gdy cza- steczek jest niewiele. Sity te stabilizuja strukture 1a praykiad biatek czy kwaséw nukleinowych Woda Sktadajaca sig z jednego atomu tlenu i dwéch atoméw wodoru czasteceka wody jest dipolem. 11.5.1, poniewaé posiade wyraéne bieguny: do- datnii ujemny. Tlen jest bardzie} elektroujemny i silniej preyciaga wspéine pary elektronowe. Pray atomach wodoru gromadzi sie wigc tadunek dodatni, a przy tlenie ~ ujemny. ‘Woda jest zasadniczym sktadnikier komérek. Wissciwe nawodnienie to jeden z podstawowych vwarunkéw zachowania ich struktur i wlasciwosci biochemicanych, a wiec tez prawidiowego funk- conowania organizmu, Woda charakteryzuje sig duzym cieplem wlasciwym — podczas ogrzewania przyjmuje a podczas oziebiania oddaje znaczne ilosci ener- giicieplne}. Utatwia to odprowadzanie nadmiaru ciepia z organizmu (np. pocenie sigu ssakow czy transpiracja u roslin) i chroni przed gwattowny- mi zmianami temperatury ciata. Woda odgrywa ‘wige istotng role w termoregulagji i utrzymaniu homeostazy (rownowagi) organizmu. Srodowisko wodne jest bardziej stabilne ter- micznie, poniewaz wehania temperatur dobo- wych (noc/dzier) i rocanych w wodzie sa mniejsze nig na ladzie. Dodatkowo woda zwigksza swoja objetose podezas zamarzania, Gestos¢ lodu jest 12 wigzanie ‘wodorowe 4 \ co & 4.4, Wiazanie wodorowe pomigdzy czasteczkami wody Oddzialywania hydrofobowe tworze sie migdzy niepolarnymi grupami czasteczek (np. grupy CH,, CHs, pierscien aromatyczny). Grupy te ustawiaja sie blisko siebie, aby uniknaé od- dziatywania na nie czasteczek wody. Praykladem moga byé oddziatywania migdzy fosfolipidami budujacymi biong komérkowa, wodér H+ wodér H * ‘len O 4.5, Model budowy czasteczki wody Wige mnigjsza od gestosci wody, co sprawia, ze uunosi sig on na je} powierechni. W zbiornikach wodnych warstwa lodu izoluje znajdujaca sie pod nim ciekla wode i chroni jg przed zamarzaniem. Poawala to przezy¢organiamom wodnym (np. ry- bom, bezkregowcom), Opisane zjawisko jest 2wig- zane 2 tworzeniem wigzait wodorowych miedzy czasteczkam) wody iz asocjacia tych czasteczek Woda jest dobrym rozpuszczalnikiem (umoz- lima to roslinom pobieranie zwigzkéw jonowych w postaci rozpuszczone)). Petni funkeje trans- Portujaca - zaréwno w obrebie poszezegéinych komérek, jak i w catym organizmie (m.in. jest podstawowym skladnikiem soku komérkowe- go roslin, krwi, limfy). Transportuje substancje ‘odzyweze, hormony, witaminy, produkty meta- bolizmu, umodiiwia tez usuwanie szkodliwych produktéw przemiany materiWoda odgrywa tez watna role w wielu re- | (np. reakcje utleniania koricowego - trzeciego ~akcjach biochemicznych ~ jest substratem (np. etapu oddychania tlenowego) lub (czescie}) sta- fotoliza wody podezas fotosyntezy), produktem | nowi srodowisko reakcji Ciekawostka = ‘Sole mineraine to 2wiqzki nieorganiczne bedace pochadnymi kwaséw i zasad. Moga sie skladac ‘2 makro- i mikroslementow inp. NaCl, CaCO). W arganizmie wystepuia w postaci rozpuszczone| i zdysocjowane| (sok komérkowy, plyny ustrojows) lub nierozpuszezone}, ‘Sole mineraine spetniaig funkcig * pudulcowa i podporowa (Ca, (PO,J;1 CaCO; buduje szkielet kregowcéw, krzemionka SiO, wehodzi w sktad écian komérkowych niektérych protistéw, skrzypéw, traw i turzyo), * bioobemiczng - jony pochodzace z dysacjacji soli sq sktadnikami enzyméw lub ich aktywato- rami, biorg bezpogredni udziat w reakcjach biochemicznych, + osmoregulacying i buforujaca - warunkujg utrzymanie ciéniania osmatycznego i cdpowiedniego pH (stezenia jonéw wodorowych) w kamérkach i plynach zewnatrzkomérkowych, PODSUMOWANIE + Zwigzki chemiczne wystepujace w 2ywych orgenizmach dzielq siq na nieorganiczne (woda, sole mineraine) i organiczne (m.in. biatke. weglowadany, lipidy, kwasy nukleinowe). + Pierwiastki chemiczne budujace organizmy to makro-, mikro- i ultraelementy. + Migdzy etomami moga istnie¢ wiazania jonowe i kowelencyine. + Pomigdzy czasteczkami moga tworzyé sig wiqzenia wodorawe, sily van der Wealsa i od- dzistywania hydrofobowe. + Czasteczka wody jest dipolem majacym biegun dodetni i ujemny. + WiesciwoSci fizykochemiczne wody majg duze znaczenie dla arganizmow. ZADANIA \as Tr Webrad ecies a fotlene w der roby ocioines ee sbeny roi powinny cig zaniepokoié? Die ktérych objawsw trudno bedzie ci jednaznacznie okresli¢ ich przyczyne (niedob6r konkretnego pierwiastka itp.)? Pamigtaj, ze takze zastosowanie niewtesciwej od2ywki moze przyniesé niepozadane skutki. Poszukaj w dostepnych grédtach informacji dotyczacych tego, w jaki sposdb nadmier jakiegoS pierwiastka (za duzo newozu) ‘wplywa na wyglad i funksjonowanie rosiiny. 2. Zaprojektuj doswiadczenie wykazujace negatywny wolyw niedoboru wybranych pierwiastkaw na ro2w6j rosliny. W projekcie doswiadezenia uwzglednij: 2) hipoteze (zatozenie, ktére sprébujesz udowadni¢); b) opis przebiegu eksperymentu zilustrowany odpowiednim rysunkiem (préba kontroing, bedzie roslins hodowena w normainych werunkach, a probami doswiadezalnymi ~ rosliny hodowane w warunkach 0 zmienionych parametrach); ©} wnioski z przeprawadzonych baden potwierdzejace lub obslajace hipoteze. Zastandw sig nad sposobem zapisu wynikéw (czas, obserwowene zmiany w razwoju rasliny) &. Narysuj schemat obrazujacy tworzenie sie wiazaf kowalencyinych pomigdzy atomami w czasteczce N, i O,. Zwrdé uwage na krotnosé tych wigzen. 4, Poszukaj wiadomoéci dotyczacych wlaciwosci chemicznych i fizyeznych zwigzkéw (9 budowie jonowe) i kowslencyine| (wykorzystaj ted wiadamosci zawarte w rozdziale). Przedstew je w formie tabeli BIBLIOGRAFIA Signet Cele cnevali coley sedan ae Biologia w Szkole”, 2007. nr 5. s. 5-16.WEASGCIWOSCI FIZYKOGHEMIGZNE WODY Czasteczka wody jest polarna, zachowuje sig jak dipol elektryczny — uktad rozsunigtych tadunkéw o przeciwnym znaku. Taka budowa warunkuje jej charakterystyczne wla: O- . ; Sciwosci fizykochemiczne. J ) < } s Z wy | ow, ao Si 3 Vee ¢ w 2 : ee < Seek mi o ia) Hy { wv s3 : ag |) Napiecie powierzchnowe 1 & polega na tym, 2Adhezja praylegania czaste- nami maj Prayktadem rm iaganie wody przt Kohezja Sity sp6jno&i, cay sity wzajem- jad stupowi wody wy- treymatosé na rozciaganie bie czastecaki oraz maja rodzaje fepujacych w obre- -zkami VPZAHaAV Ana2. Organiczne sktadniki komorki Zwigeki organiczne, czyli giéwnie biatka, cukry, tluszeze, kwasy nukleinowe, nazywa sie niekiedy zwiazkami weale. W ich sktad wohatize takze wod6r i tien. czesto wystepula te? azot, fosfori siarks. Moga w nich réwniez wystepowat: Mg, Fe, Cu, Mn, Zn, Co, Si, Se. G wtasciwosciach zwigzk6w organicznych decyduje miedzy innymi grupe funkcyina. (2.1.1 Nojberdziej rozpowszechnione grupa metylawa wystepule w wielu 2wiqzkach organicznych Grupa hydroksylowa jest charakterystyczne glévinie dla cukréw (np. rybozy, fruktozy, glukozy) oraz dla aminokweséw polernych (np. seryny, treoniny). Grupy karbonylowe - aldehydowa i ketonowe - wystepuja w cukrach (w ldozech, jek np. gelaktoza, glukoze i ketozach, jak np. fruktoza, rybulozal. Grupa karboksylowa jest typowa dla kwaséw organicznych (np. kwasu pirogranowego, octowego, cytrynowego) i aminokwas6w. Aminokwasy i ich pochodne zewieraia tez grupe aminowa. Grupa estrowa natomisst wystanuje w tluszezach (np. fosfolisidech). za karboksylowa 2.1. Grupy funkcyjne wystepujace najczesciej w 2wigzkach chemicznych budujacych organizmy zywe (Ry- grupa al Weglowodany (cukry) Cukry to 2wigzki zoudowane 2 wegla, wo- doru i tlenu. Powstaja w zielonych czesciach roslin, w procesie fotosyntezy, Substratami fotosyntezy sa dwutlenek wegla i woda, stad pochodzi inna nazwa cukrow—wealowodany. Stosunek wodoru do tlenu jest z reguly taki sam jak w czasteczce wody (wynosi 2:1). Pod wagledem chemicanym cukry zalicza sie do zwiazkéw wielofunkeyjnych, poniewad zawie- raja one w czasteczce grupy funkcyine dwéch réénych typéw: karbonylowa oraz licene grupy hydroksylowe. Weolowodany dziela sie na proste (mo- nosacharydy, czyli jednocukry) i ztozone: disacharydy (dwucukry), oligosacharydy (oli- gocukry) i polisacharydy (wielocukry). Disacharydy zbudowane sq z dwoch cza- steczek odpowiednio potaczonych cukréw prostych, oligosacharydy 2 3-10 czasteczek cukréw prostych. Polisacharydy natomiast stanowia diugie tarcuchy wielu czasteczek cukru prostego, 16 wa, arylowa lub atom wodoru, Ry- grupa alkilowa, arylowa) :: Ciekawostka Analizujac budowe sidehydu glicerynowego. mozna zeuwazyé, Ze wystepuje on w dwoch formach przestrzennych - Di L. Dis okresienia formy cukru wazna jest przedostatnia grupa — OH wczasteczce. Jezeli grupa ta jest potozona po prawej stronie czasteczki, cukier okresia sig jako D, jesli po lewej stronie — jako L. Tekie ‘dwie odmiany cukru nazywa sie enancjomerami. ‘Sq one swoimi lustrzenymi odbiciami, Cukry wystepujace w przyrodzie to cukry 2 grupy D. Enancjomery aldehydu glicerynowego aldehyd glicerynowy co cho Metge@ ali ts OG of CH,OH CH,OH forma D forma L ' { ‘ I ' f |Monosacharydy Czasteczki cukréw prostych zbudowane saz 3-7 atoméw wegla, jednak najbardzie) popularne w prayrodzie zawierajg 5-6 atomow wegla. Cu- kry proste tatwo sie krystalizuja isa rozpuszczal- new wodzie. Te bezwonne i bezbarwne substan- jena og6t charakteryzuja sig stodkim smakiem Zeleznie od liczby atoméw wegla w czasteczce cukry proste dzieli sig na: triozy (2.2.1, tetrozy, pentozy i heksozy. W arzyrodzie najbardzie| rozpowszechnio- ne sq gukry proste nalezace do pentoz (ryboza 12.3.1, deoksyryboza) i heksoz (glukoza (2.3.1, galaktoza, fruktoza), taficuchy niektorych cu- kréw prostych moga tworzyé formy pierscie- niowe: pentoza tworzy furanoze, a heksoza ~ pirenoze. Powstaja one w roztworach wadnych, formuja tam wigzanie pomiedzy grupa karbony- lowa i hydroksylowa. Pentozy buduja kwasy nukleinowe. Deok- syryboza jest sktadnikiem DNA (kwasu deok- syrybonukleinowego), a ryboza ~ RNA (kwasu rybonukleinowego). Ryboza buduje przenosniki protonéw i elektronéw w procesach bioche- On a vor > HO—C—-H I H—C—OH 2 HoH ——* HC -OH H¢-OH HC -OH H D-glukopiranoza D-glukoza (posta¢ pierscieniowa) ALDEHYD ——_dinyroksyaceton D-glicerynowy (C3Hg03) (C3H,0;) H,C-OH MS = 1 H,C -OH H-C—OH H,c-OH | alderyowa sdonowa 2.2. Triozy, aldehyd D-glicerynowy i dihydroksy- aceton, sa produktami przejsciowymi réznych szla- kow metabolicanych. micenych, a takée wehodzi w sklad zwiazk6w bioracych udziat w przemianach energetycznych. Galaktoza jest cukrem szescioweglowym. Powstaje w gruczole sutkowym, odzie taczy sie Zz glukoza, w wyniku czego powstaje dwucukier = laktoza (podstawowy skladnik mleka). Buduje costonke mielinowa komérek nerwowych. Moze ted byé praeksztatcana w glukoze i w tej postaci wykorzystana jako material energetyczny pod- czas oddychania D-rybofuranoza Deryboza {postac pierscieniowa) 2.3, Forma faficuchowa i pierscieniowa glukozy i rybozy : Re nee ae end * bezbarwna, krystaliczna, slodke, dobrze rozpuszcza sig | wwodzie + sktadrik dwucukréw (maltozy, laktozy, sacharory) : i wielocukréw (skrobi, celuloz)) + podstenewy 2vigzekenergetcznykomérek, magazynowany w postaci skrobi i gikogenu ; + substrat oddychania tlenowego i beztlenowego * vostepue w onocach (winogronch jagodach) iwmiodzie + bezbarwna, krystaliczna, slodsza od glukozy i sacharozy, dobrze rozpuszcza sig w wodzie + sktadnik dwucukru ~ secharozy + moze byé przeksztatcans w glukoze lub bye substratem oddychania + wystepuje vv ovvocach i miodzieDisacharydy Disacharydy (2.5.1 powstajq poprzez potaczenie dwéch czasteczek cukréw prostych wigzaniem glikozydowym. (2.4.1 Wihasciwosci fizykochemicane disacharydéw 4 podobne do wtasciwosci cukréw prostych. 5a krystalicene, stodkie, dobrze rozpuseczalne wodzie. W srodowisku kwasnym lub w obecnosci enzyméw ulegaja hydrolizie, czyli rozkadowi do cukr6w prostych. Laktoza (zwana cukrem mlecznym) jest giéwnym skladnikiem mleka ssakéw (mleko krowie zawiera 4,5% laktozy, mleko ludzkie — 5,5-7,5%). Po spozyciu jest rozkladana przez cH,-OH glukopiranoza OH -glukopiranoza) 18 Dive enzym laktaze do cukréw prostych. Niektore bakterie wykorzystujg laktoze jako substrat od- dychania beztlenowego, w wyniku fermentaqi przeksztatcala ja w kwas mlekowy, Maltoza (cukier stodowy) wystepuje mie- dzy innymi w ziarnach zbéz, w nektarze i py!- ku niektérych gatunkéw roslin. Jest zwiazkiem wabiacym owady. Stosowane jest jako srodek stodzacy (stodzik), znajduje sig tez w produktach przemystu fermentacyjnego (np. w piwie). Sacharoza (cukier spoaywezy) wystepuje w tracinie cukrowej i w burakach cukrowych. Po obrobc® jest stosowana jako Srodek stodzacy. Bey Okresi, Ktore grupy funkcyjne cukrow uczestnicza ]w tworzeniu wiazania glikozydoweg CH,-OH aie Sie CH,-OH oH LL | maltoza 7 (ow cleouneeyes. OH 2.4, Schemat powstawania wiazania glikozydowego na praykladzie dwéch czasteczek glukozy 2.5, Prayklady disacharycéw z zaznaczeniem cukréw prostych wchodzacych w sklad ich czasteczekPolisacharydy Wielocukry sa polimerami ~ powstaja przez po- jaczenie wielu czasteczek cukrow prostych (mo- nomeréw) za pomoca wiazah gikozydowych. Po- lisacherydy zoudowanez takich samych czasteczek monosacharydu tworza homopolimery (praykta- dem moga byéskrobia, glikogen, celuloza, ktérych monomeramisa czasteczki glukozy).Polisacharydy zbudowane z r6znych czasteczek monosacharydu ‘tworza heteropolimery (no, heparyn). Wielocukry sq nierozpuszczalne w wodzie, nie krystalizuia sie, sq bezpostaciowe i pozbawione stodkiego smaku. Skrobia jest mieszaning dwéch form polise~ charydéw: nierozgatezione| (amylozy) i rozgale- zione| (amylopektyny). Petni funkcje materiatu zapasowego rosiin ~ jest gromadzona w ich corganach (np. w fodydze, korzeniu, owocach, nasionact). Celuloza jest zbudowana 2 nierozgatezionych, wydtuzonych taricuchéw taczacych sie wiazaniami wodorowymi. Taka budowa ma wolyw na duéa wytrzymatosé wiékien celulozowych. Cukier ten jest podstawowym sktadnikiem écian komérko- vwych roslin. Wystepuje ted w écianach komér- kowych niektérych protistéw roslinopodobnych Glikogen zbudowany jest 2 rozgatezionych taficuchéw. To gt6wny material zapasowy maga- zynowany w watrobie i migSniach zwierzat oraz w komérkach orzybéw. Chityna zbudowana jest 2 monomeréw, kt6- rymi sa czasteczki pochodnej glukozy — glukoza- miny. Tworzy dlugie wékna o duze| wytrzyma- fosci mechanicznej. Buduje sciany komérkowe grzybéw i niektérych protistéw grzybopodob- nych, wchodzi w sklad pancerzykéw zewnetre- nych bezkregowedw, wysciela tchawki owadéw. 1, Praeprowadé dogwiadezenie, ktérego celem bedzie wykrycie obecnosci skrobi. Do zlewki wsyp trache maki lub budyniu mietankowego i dodaj wade destylawana. Mieszanine zagotuj. Do ostudzonego preparatu dodaj 2-3 krople jodyny. Granatowe zabarwienie, ktére mozesz zaobserwowaé, Swiadezy 0 abecnosci skrobi woda ‘ destylowans zlewke Jodyna 2. Sporzadé preparat z cienkich skrawkéw bulwy ziemniaka i doda| do niego kropig plynu Lugole, Preparat abeir2yj pod mikroskopem. Na podstawie obserwacii sformutuj i zepisz piynacy z nie} wniasek, Podaj nazwe zwigzku chemicznego, ktéry mozna w ten sposdb wykryé w komérce. 19Lipidy (ttuszcze) Lipidy wystepuja we wszystkich zywych orga- nizmach. Sq to estry wyzszych kwaséw ttusz- ezowych i alkohol jedno- lub wielowodorotle- nowych. W sklad czasteccki lipidéw najczeéciej wehodzi gliceryna. taficuchy reszt kwasow sttuszczowych sq z reguty nierozgatezione. 12.6.1 Wttuszczach czesto wystepuje kwvas palmityno- wy lub stearynowy. Wiagciwosci fizykochemiczne lipidow * Tluszcze sq zwiqzkami nierozpuszczalnymi w wo- dzie lub rozpuszczalnymi bardzo stabo. Rozpusz- c2aja sig natomiast w rozpuszczalnikach orga- nicanych, takich jak: eter, alkohole, chloroform, benzen, aceton, toluen. Na stan skupienia tluszczowcéw w tempe- raturze pokojowe] maja wplyw reszty kwasow tluszczowych. Thuszcze roslinne trudniej orze- chodzg w stan staly, poniewaz zawieraia przede wszystkim nienasycone kwasy tluszczowe, kt6- rych faficuchy utozone sa luéniej i nie tworza 2wartej struktury. Z uwagi na niska temperature ‘topnienia tluszcze roslinne w temperaturze po- kojowe} sq cieczami (wyjatkiem jest np. masto kakaowe). Tluszcze zwieragce zawieraja orzede wszystkim nasycone kwasy tluszczowe. Takie faficuchy tworza strukture bardziej requlerng i uporzadkowang ~ tatwiej preechodza w stan staly. Dlatego w temperaturze pokojowej tuszeze ~zwierzgce sq ciatami statymi (wyjatkiem jest tran). Niektére tluszcze wlasciwe ulegaja hydrolizie (rozktadowi) na skutek ogrzewania ich 2 kwasa~ Doswiadczenie H,C-0) kwas tluszczowy H-c-0 | kwas tluszczowy H,C-0} kwas tuszczowy alicerot 2.6. Budowa tréjglicerydu mi lub zasadami. U zwierzat hydroliza zachodzi Wjelicie cienkim pod wetywem dziatania soku je~ litowego. Proces hydrolizy polega na stopniowym edtaczaniu od czasteczki kwasdw ttuszczowych, cow efekcie prowadzi do powstania glicerol Podziat i funkcje lipidéw Z uwagi na budowe chemiczna lipidy mozna podzielié na proste, steroidy i ztozone. Lipidy proste, zbudowane wylacznie 2 we- gla, wodoru i tlenu, to estry wyzszych kwaséw tluszezowych i alkoholu. Wyrézniamy tluszcze wlasciwe i woski, Thuszcze wlasciwe sa pol@- ezeniem glicerolu najczesciej z trzema resztami kwas6w tluszczowych, Stanowig material ener- getyczny komérki, materiat zapasowy w postaci tkanki thuszczowe), petnig funkcje termoizola- ying. Woski to estry kwaséw tuszczowych i alkoholi innych riz glicerol. Spetniaja funkeje cochronna, u zwierzat pokrywaja pidra, wyste- puja w skérze: nadaja jej hydrofobowos¢ i chro- niq przed wnikaniem drobnoustrojéw. U roslin pokrywaja owoce, powierzchnie ligci i pedéw, chronige przed nadmiemg utrata wody. 1, Preeprowadé reakojg zmydlania. Oo wykonsnia doswiadezenia potrzebne beda: masto lub sme- lec, etanal, trzydziestoprocentowy reztwér NaOH, parowniczke. Umiesé w parawniczce kaweiek ‘tluszozu. Dedaj do niego etanol (ok. 1 mil) | calosé wymieszel, Nastepnie wie) trzydziestopro- centowy roztwér NaOH (ok. 1 mi). Ogrzewej zawartogé parowniczki, co jekié czas mieszejgc. Na powierzchni mieszaniny tworzy sig piana, co oznacza, ze powstaja mydio i gliceryna, 2, Razgnieé w moédzierzu garéé nasion sionecznika i zalej je niewiolka iloscig (ok. 10 mi) benzyny ekstrakcyinej, Wymieszaj catoSe i odezekaj klke minut. Ponownie wymieszaj, po ezym zlejroztwr znad osadu da czystego neczynia. Kilke kropel roztworu przenieé na kertke papier lub bibute. Kertke wysusz. Zaobserwuj glad, jaki pozostel na kertce po wysuszeniu. Wyciagnij wnioseki zapisz go w 2es2y 20 Podaj nazwe zwiazku chemicznego, ktéry mozne w ten spaséb wykryé w komérce.Pretest + cekte + stale + rosie = awierzece Steroidy (sterydy) maja cztery potaczone ze soba pierscienie oraz taricuch weglowodorowy. Do sterydéw zaliczamy cholesterol, kwasy 26tcio- we i niektére hormany (ptciowe, kory nadnercza), Cholesterol wystepuje w bionach komérkowyen, i osoczu krwi. Kwasy 26tciowe sq naturalnymi detergentami, utatwiajacymi trawienie thuszczow. Hormony steruja metabolizmem organizmu. Tluszcze ztozone sq polgczeniami alkoho- lu 2 kwasami tluszczowymi i innymi zwigzkami chemicznymi, Fosfolipidy sa zwiazkami 2a- wierajacymi glicerol, kwasy tluszczowe, resztg kwasu ortofosforowego (V) potaczonego na prayklad 2 zasada azotowa (cholina). Stanowig gtéwny sktadnik blon biologicanych. Glikolipi- dy sq 2wigzkami zawierajacymi glicerol, kwasy tluszczowe, reszte cukrowa (galaktoze, fruktoze) Stanowig sktadnik bton biologicanych. Wehodza w sklad glikokaliksu, chronia komérke przed ura- zami mechanicanymi i czynnikami chemicznyri. wods seated aa 2. ORGANIGZNE SKLADNIKI KOMORK! + tusecze bedace pochodnymi nasyconych kwasow tiszczowych + thsecze bedace pochodnymi rienasyconych kwas6w tHuseczowych Budowa lipid6w btonowych Podstawowym skladnikiem blony komérkowe) sa fosfolipidy bedace estrami glicerolu i maja dwa taricuchy weglowodorowe, Czasteczke fosfolipidu mozna podzielié na c2esé polarna (hydrofilowa, tzn. ,lubiaca” wode) i na czes¢ niepolama (hydrofobowa, tan. ,nielubigca” wody), ktérg tworza taficuchy weglowodorowe. Czgsteczka o takiej budowie nosi nazwe amfipatycenej (hydrofilowo-hy- drofobowe)). Podobna budowe maja tez inne lipidy ~ glikolipidy, cholesterol. Czasteczki am- fipatyczne w roztworach wodnych ustawia)a sie w charakterystyczny sposéb, tworzac tak zwane micele. Ich hydrofilowe ,.gtowy” znajduja sie wowczas blisko srodowiska wodnego, a hydro: fobowe .ogony” jak najdalej od niego. 12.7.1 Spontaniczna agregacja fosfolinidéw stabilizo- wana jest sitami van der Waalsa i wigzaniami wodorowymi woda Inn SN coda 2.7. Ulozenie lipidéw w srodowisku wodnym: A) kulista micela, 8) dwuwarstwa lipidowa(BUDOWA CHEMIGZNA ORGANIZMOW Biatka Biatke, wystepujace rownie? u wiruséw, spetniajg worganizmach zywych wiele waénych zadaé ~ zaréwno strukturalnych, jak i funkejonalnych Jecing 2 prayczyn uniwersainosci biatek jest ich budowe to polimery zbudowane z amino- kwasow. (2.8.1 Aminokwasy sktadaja sie 2: * centrainie polozonego atomu weola, * grupy aminowej (-NH,), * grupy karboksylowej (-COOH), * grupy R (faficucha bocznego) Aminokwasy (2 wyjatkiem glicyny, ktéra ‘ma najprostsza budowe) moga wystepawae W dich formach preestreennych. Sa to tak 2wa- ne enancjomery Li D. W organizmach Zywych wystepuia aminokwasy typu L. 12.8.1 Biatka wystepujace w organizmach zywych budowane sa przez 20 aminokwasow nazywa- nych aminokwasami biogennymi lub bia!- kowymi H H *H.N-C-COO- —*HN—C-COO H cH, SH 2.8. Wory strukturalne wybranych aminokwaséw: = D “& 2.8, Budowa aminokwaséw ~ forma przestrzenna LiD :: Ciekawostka Wyréania sig tez aminokwasy niebiatkowe ~ rzadko lub w ogéle niewchodzace w skiad biatek, jednak odgrywaiace role w procesach biochemicznych zachodzacych w orgsnizmie {np. ornityna i cytrulina uczestniczace w cy- klu mocenikawyrn) H 8 H *H,N-C-COO- *H,N-C-COO- cH, cH, CH, ZN cH, N-H be NHS Sw =NH, NH, A) alicyny, 8) cysteiny, C) argininy, D) fenyloalaniny Epa ar Wil t-Tanrtat=atd * pierécieniowe + polaine (hydrollove) + kwasowe (in, aromatycene) + niepolame (hydrofebowe) + zasadowe + faticuchowe + obojgtne s k 3 F t 3 See ae eee tOdrebnym kryterium klasyfikagji eminokwe- s6w jest ich pochodzenie. Zgodnie z nim amino- kwvasy dzieli signa endogenne (kt6re organizm sam produkuje) i egzogenne (ktére musza byt pobierane z pozywieniem). Istnieje tez grupa aminokwaséw waglednie egzogennych, wy- twarzanych w organizmie z innych aminokwe- sOw. U réznych organizméw rézne aminokwasy + alenina + fenyloatanina + asparagina * lina + olutamina + asparaginian + metionina + olutaminian + treonina + proina + typtofan + sexyna + weling release wilt ane \oaes 2. ORGANIGZNE SKLADNIKI KOMORKI zalicza sig do kaidej z tych grup (jednak zestaw aminokwasow endogennych np. u kregowcow jest zblizony). Tylko rosliny wytwarzaja wszystkie dwadziescia aminokwaséw. Na podstawie budowy chemicznej biatka dzieli sig ne proste (zbudowane tylko 2 amino- kwas6w) i zlozone (w sklad ktérych wehodzg grupy niebiatkowe). TAS Tt itera + aginina syne + tyaamna + gsteina nna ksztatt czasteczki biatka dzieli sie na fibrylame (widkienkowe) i globularne Prayktady keratyna, Kolagen, miozyna albuminy, gfobuliny,histony Rozpuszczalnosé w wodzie Poziomy organizagji biatek Aminokwasy polaczone sa w biatku peptydowym. [2.10.1 Wigzanie to powstaje na skutek oddzialywania grupy karboksylowe| jednego aminokwasu i grupy aminowej drugiego aminokwasu, w wyniku czego tworzy sig tez czasteczka wody. Za bialka uwaia sig 2wigzki zbudowane z 00- nad 100 aminokwaséw, majace okresiong struk- turg praestrzenna. Czasteczki mniejsze dzieli sie HO HO Lot N iL an-4-8 io N-C-C—OH i I R, HW R, 2.10. Tworzenie wiazania peptydowego pomiedzy dwoma aminokwasami 2 reguly rierozpuszczaine 2 reguly rozpuszezaine na oligopeptydy (do 10 aminokwaséw) i polipep- tydy (do 100 aminokwaséw) Wtahcuchu polipeptydowym na jednym kon cu znajduje sig wolna grupa aminowa (N-konie), ana drugim — wolna arupa karboksylowa (C-ko- niiee), Jako poczatek taricucha umownie prayimu- je sig jego koniec aminowy, dlatego sekwencja aminokwas6w w peptydach jest zapisywana, poczynajac od aminokwasu z wolna grupa ami- nowa. wiazanie peptydowe H HO = HN-c-o5N C—C-08 +H,0 R, R,BUDOWA CHEMICZNA ORGANIZMOW by bial niato swojg funk , musi mieé wlasciwg (kon 2, okresia sie jego cig). Opisujac budov rzedowose Struktura pierwszorzedowa Snienie osmotyczne ~ zapewniaia wiascive orcje wods Struktury biatek Done) Dray Z| B-harmon|ia)2. ORGANIOZNE SKLADNIKI KOMORKI Skleroproteiny nsportuje kopytach, who. ;epuja w cig Denaturacja to proces bedzie wykrycie be tak 2 Na kew Zétve zabarwienie, ktére sig pojewi. je wane obecnoscig w biatk ch piers Senet)Kwasy nukleinowe Kwasy nukleinowe ~ DNA [2.11.1 (kwas deok- syrybonukleinowy) i RNA [2.12.1 (kwas rybo- nukleinowy) ~ zawieraja materiat genetycany organizmu. Ma on postat kodu, na podstawie ktérego wytwarzane sq biatka Kwasy nukleinowe sa polimerami sktadajacymi sig nukleotydéw, nieco rézniqcych sie schematem budowy w zaleznoéci od typu kwasu nukleinowe- go, wktérym wystepuja. Dtugie nici polinukleoty- dowe twdrza sie, poniewaz miedzy nukleotyda- mi wystepja wiazania fosfociestrowe. Z reguly czgsteczka DNA jest dwuniciowa, natomiast czasteczka z reguty RNA sktada sig z jednej nici. zasady azotowe ey 2.12. Fragment czasteczki RNA 26 Pomigday zasadami azotawymi dich nici wyste- puje wiazanie wodorowe. Nukleotyd tworza kwas fosforowy oraz nukleozyd zbudowany z czasteczki pentozy (dla RNA ~ rybozy, dla DNA - deoksyry- bozy) i zasady azotowe| (puryny lub pirymidyny). Zasady purynowe to adenina (A) i guanina (@), a pirymidynowe to cytozyna (C), tymina (7), uracyl (U), Kwasy nukleinowe réanig sie pod wagledem skladu zasad azotowych (w DNA wystepuje A, G, G,T, za$ RNA zawiera A, G, C, U). Adenina taczy sig dwoma wigzaniami wodorowymi z tyming (w DNA) lub z uracylem (w RNA), a guanina taczy sig trzema wigzaniami wadorowymi z cytozyn 2.14. Fragment czasteczki DNA 10) deoksyyboes © - ex fosornone oo! oc. O =m © -stoana © -w291PODSUMOWANIE + Cukry to wielofunkcyine 2wigeki organiazne (zawieraja przede wszystkim aldehydowa lub ketanowa grupe funkoying). : + Z uwagi na budowe chemiczna weglowodany dzieli sig ne: monosacharydy, disacharydy, oligosacharydy, polisacharydy, + Czasteccki cukréw tacza sig ze soba wiazaniem glikozydowym. * Weglowodsny spetnieia w organizmie wazne funkoje: budulcawa, energetyczna i zapasowa, * Biatka sa polimerami zoudowanymi 2 monomeréw ~ eminokwas6w polaczonych wigzaniem peptydowym. + W sklad biatek wystenulacych w orgenizmach 2ywych whodzi 20 aminokwaséw. Dzieli sig je na egzogenne i endogenne. * Z uwagi na skled chemiczny bialka dziel sig ne proste i zlodone, 8 z uwagi na ksztalt ‘czqsteczki — na bialka fibryiarne i globulame. + Dis biaiek charakterystyczna jest struktura pierwszo-, drugo-, trzecio- i czwartorzedowa. + Biatke spetniaja w argenizmie wiele waznych funkcj: struktursine, ragulacyine, trensportowe, ‘odgornosciowe + Tuszcze to estry gliceryny i wyészych kwas6w tluszozowych. * Tuszcze dzieli sig z uwegi na rézne kryteria: budawe chemiczna, nasycenie fefAcuchéw kwes6w tluszozowych, pochodzenie, stan skupienia. + Lipidy spetniaia w orgenizmie wezng role, zwleszcza buduloona, zepasowa, energetyczna. + W kwasach nukleinowych zawarta jest informacje genetyczna 0 budowie i funkcjanowaniu organizmu ZADANIA. xy 1. Poszukaj informacji na temat sktadu cukréw w ezterech wybrenych owocach. 2 Opisz doswiadazenia, 22 pomoca ktérych mozna wykryé cukry w materiale ‘roslinnym. ‘3. Cysteina i metionina to aminckwasy majace w swoich ezasteczkach siarke. Na podstawie literatury chemicznej zapisz schemat tworzenia mostkéw dwusiarczkowych ‘stabilizujacych strukture trzeciorzedowa biatka. 4. Znajdé w dastepnych 2rédtach po dwe przyklady bialek mejacych strukture drugorzedow@ w postaci a-helisy i B-hermonijki. 5. Czqsteczki wigkszosci zwigzkéw chemicznych zbudowane sq tak samo u wszystkich ‘organizmow. Biatka natomiast wykazuja specyficznosé gatunkowa. Im blizej spokrewnione ‘organizmy, tym bardzie} maja podobna strukture bielka. Jak myslisz, dlaczeqo? &. Zaprojekta) doswiadczenie, w ktérym udowodnis2 wplyw néénych czynnikéw (temperatury, substengji chemicznych) na strukture biatka 7. Wyiasnij, co rozumiesz pod pojeciem .czasteczka emfipatyezna”. Jak zachowujq sig tekie czasteczki w roztworze wodnym? 8. Wyszukaj informacje na temat pozytywne| i negatywnej roli cholesterolu w: organizmie coztowieka. ‘S. Zwiqzki nienasycone odbarwisia wade bromowg i mangenian(Vil) potasu, Wykorzystaj \wiademosc z lekeji chemi, by zeprojektoweé doéwiadczenie, ktére wykaie obecnoéé lub brak wigzah podwdjnych w dowolnie wybranym tluszczu pochodzenis rogiinnego i zwierzecego. BIBLIOGRAFIA = + Berg J. M., Stryer L., Tymoezko J. L., Biochemia, Warszawa 2009. * Kotodziejezyk A., Naturaine zwiazki organiczne. Wydawnictwo Neukowe PWN, Werszawa 2010. + Mastalerz P., Chemia organiczna, Wractaw 2000,NSS \ Ss Ne Nes 1), PODZIAL ZWIAZKOW ORGANIGZNYGH a zwiazki - organiczneSS SSSA Wskaz funkcje przedstawionych zwiazkéw lorganicenych w organizmach zywych. SS 29MATURALNE DANIA ZYKLADOWE PRZ Zadanie 1. (1 pkt) Przeczytaj przedstawiong ponigej charakterystyke pewnego makroelementu. Jaki to pier- wiastek? Odpowieda za prawidiowa budowe koéci i zebow oraz kurczliwosé migSni. Jest niezbedny w pro- cesie krzepnigcia krwi, Werunkuje wlagciwe przewodnictwo nerwawe. Zadanie 2. (2 pkt) Wyttumaez, jakie znaczenie dla organizméw aywych majq nastepuiace wlasciwosci wo A. due napigcie powierzchniowe B. wysokie ciepto wiascine Zadanie 3. (2 pkt) Zestaw odpowiednio nazwe grupy funkcyjnej (kolumna A) z typem zwiazku chemicznego (ko- lumna B). A @. orupa aminowa 8 1. cukry ». grupa estrows 2. aminokwasy ©. grupa kerboksylowa 2, vluszoze 4d. grupa hydroksyiowe . grupa aldehydowa f grupa ketonows Zadanie 4. (1 pkt) Wekaz poprawne zakonezenie zdania. Jedeli czqsteczka cukru zawiera 10 atoméw wodoru, to zwykle zawiera tez. A 10 atoméw tlenu. 8. 10 atomow wegla. C. 5 atoméw tlenu. 1D. 5 atoméw tlenu i 10 atoméw wegia. Zadanie 5. (2 pkt) Przeczytaj opisy dwucukréw zawarte w podpunktach od A do F. Nastepnie dopasuj je do wlasciwych rubryk tabeli. A, Jest cukrem zbudowenym 2 dwéch identycznych czasteczek cukru prostego. B. W aktad czasteczki tego dwucukru wehodza glukoza i monacukier budujacy u zwierzat oston- ke mielinawa komérek nerwowych. G. Uniektérych rosin zapylenych przez awady wohodzi w sktad nektaru i pyku 1D. Cukiar ten wystepuje w trzcinie cukrowej i burekach cukrowych. E. Budujg go dwie czasteczki dwach réznych cukréw prostych. Obydwa cukry proste znaiduia sig w owocach F, Zwany jest cukrem mlecznym, gdyz stanowi gléwny skladnik mleke ssakéw. Zadanie 6, (2 pkt) Przeczytaj ponizszy tekst dotyczacy roli jodu w organizmie cztowieka. Wybierz i podkres! Jod jest pierwiastkiem zeliczenym do (rikroelementéu/makroslementow), Odgrywa wazng role Ww organizmie eziowieka, poniewe? wehodzi w sklad (hormongw tarczycy/hormanéw sledziony) Jege niedobér skutkuje ogdinym (pobudzaniem/zmeczeniem) orgenizmy, Do skuckéw niedoboru ‘tego pierwiastka naledy tez (cukrzycalkretynizm) 30Zadanie 7. (2 pkt) Sterydy to zwigzki zoudowane z polarne| glowy i niepolamnego adcinka zawiersjacego cztery pierécienie izoprenowe i taricuch hydrofobony. Podaj przyktad dwéch sterydéw wystepujacych w organizmach zywych i okreél ich znaczenie. Zadanie 8. (2 pkt) Zestaw odpowiednio rodzaj struktury biatka (kolumna A) z typami wiazah chemicznych (ko- Jumna BD. A 8, strukture I-rzedowa B. 1. wigzanie dwusiarczkowe . strukture Il-rzqdowa, 2. wiazanie wadorowe . strukture Ill-rzedowa 3. wigzanie jonowe d. strukture IV-rzedows 4. wigzanie peptydowe Zadanie 9. (2 pkt) Okres! prawdziwose ponizszych stwierdzeA dotyczacych tuszezy: wpisz w odpowi miejsca tabeli litery P (prawdal lub F (fatsz). Wosk petnig funkeje ochronna — u rosin pokrywaig owoce oraz powierzchnig lisci i pedéw, zapobiegaiac w ten sposdb nadmiernej utracie wody. Zwigzki te nie wyste- puja u awierzat. Cholesteral jest sktadnikiem blon komérkowych i osooza kewi Tluszezowce moga budowat niektére harmony (np. ptciowel cztowieks. Glikolipidy sa zwiazkami tworzacymi barwniki fotosyntetyczne niektérych protistéw. U rosin ezes¢ z nich moze speinieé funkeje pomocnicza w fotosyntezie, nadewaé barwvg jesiennym ligciom i owocom. Zadanie 10. (4 pkt) \W tabeli opisano cztery wielocukry. Uzupetnij podane informacje tak, by byty kompletne. Stenowi podstawowy materiat zapasowy roslin, gromadzony w organach roélin- nych ~ np. w nasionach, todydze, korzeniu. Celuloze Zwiezek wystepuigcy w Scianie komérkowej grzyb6w, buduje szkielet zewngtreny 2wierzat bezkregowych. Glikogen Zadanie 11. (2 pkt) Budowe biatke okregia sig 28 pomoca opisu réénych pozioméw organizagii jego czasteczki. Przeczytaj ponizsze teksty. Przy kaidym z nich zaznacz, jakie} struktury on datyczy: I, I, Ie czy IV-rzedowej. ‘A. Laticuchy biatkowe moga przyjmawaé posta¢ a-helisy lub B-harmonijki, Struktury te stebi- lizawene sq przez wigzenia wodorawe pomiedzy tlenem grupy -C=0 i wodorem grupy -NH dwéch réznych aminokwasow. B. Strukture ta jest stabilizowana wigzaniemi wodorowymi pomigdzy tericuchemi bocznymi ‘aminokwaséw, wigzaniami jonowymi, oddziatywaniami hydrofobowymi, sitami van der Waalse i mostkami dwusiarozkowymi pomiedzy resztami cysteiny. Strukture okresia sposbb skrece- nig w przestrzeni teficuchéw biatkowych. ©. Strukture ta okreéle liczbe laricuchéw polipeptydowych twarzacych podjednostki w biatku. ©. Strukture ta opisane jest kolejnoscig aminckwaséw w czasteczce bielke. (alah ep e4e[ =] rae] ZEA AAI eked IN.Tee ea ge caer ec] fe ei ere eng ann te ees ae ua33. Budowa komorki prokariotycznej i eukariotyczne} Rézne koncepoje dotyczace biogenezy, czyli powstanie zycia na Ziemi, wyodrebnisja w tym progesie try poczatkowe etapy: (1) nagromadzenie wielkiej ilosci prostych zwigzkiw ‘organicznych w oceenach (zw. ewolucja chemiczna); (2) taczenie sig tych zwigzkéw w coraz bardzie| zlozone struktury: (3) powstenie komérek pozbewionych jadra (prokeriatycznych), 2 nastepnie — komérek zawierajacych jadro (eukariotyeznych). Etep trzeci, czyli powstanie komérek, umozliwit trwsjaea do dzis ewolucie biologiczna. Kamérks jest zdoing do zyoia zorganizowana struktura wystepuigoa w prayradzie. Przeprowadze procesy biochemiczne, dostosowuie sie do zmian zachodzacych w srodowisku, me tez zdoinos¢ do wzrostu i réznicowanie oraz przekazywania swoich cach komérkom potomnym. Komérki moga istnie¢ jeko samodzielne organizmy (np. pierwotniaki) lub stanowié podstawowe jednostki budujace organizmy wielokomérkowe. Zrdznicowanie budowy komérek Badania struktury i sktadu chemicznego komérek oraz ich funkeji maja podstawowe znaczenie dla nauk biologicanych ~ nie tylko cytologii, lecz tak- ie systematyki. Budowa komérki (min, obecnosé jadra komérkowego, stopieh zlozonosc) stanowi kluczowe kryterium podzialu swiata organizmow zywych na prokarionty (Procaryota) i euka- rionty (Eucaryota) oraz na poszczegdine kro- lestwa. Do prokariontéw, pozbawionych jadra komérkowego, nalezy krélestwo bakterii, a do eukariontéw, z wyodrebnionym jadrem komér- kowym, krdlestwo protistéw, grzybéw, roslin i zwierzat. Komérka prokariotyczna 05-10 um bona komérkowa (jedna lub dive) pozbewiona chole- sterolu kiana kométkowa abudowana z mureiay brak cytosztieletu rybosomy 0 stale| sedymentaci 705 ragski zbudowane z bata ~ flageliny prosty pedal komérkowy material zapasowy — glikogen, wolutyna (baktere), skro bia sinicowa (srice) Bol Na podstawie informach zawartych w tabeli wskad roznice aa }w budowie kom6rki prokariotyczne| i eukariotycane} Sa ue) Waénym sktadnikiem komérki jest materiat - genetycany w postaci kwasu deoksyrybonukle- inowego (DNA) zawierajacego informacje o bu- dowie biatek. W komdrce eukariotycznej DNA 2najduje sie w jadrze komérkowym (ma budowe liniowa, potaczone jest z biatkami zasadowy- mi ~ histonami - i otoczone btong jadrowa). U pozbawionych jadra bakterii i sinic obszar, vw ktérym znajduje sig DNA, zwany jest nukle- oidem, 2 sama czasteczka DNA genoforem. ‘Wkomérkach prokariatycznych i nielicznych ko- mérkach eukariotycanych (grzybéw, np. droédzy i sluzoweéw) znajduja sie dodatkowo niewielkie SE a) Komérka eukariotycena 10-100 um, niektére klka centymetréw (np, jaja ptesie) vw btonie komérkowe] wystepule cholestero! Scisna komérkowia zoudowana z celulozy i pektyn (u ro- iin), chityny (u greyb6w),celulozy bade chityny (uniekto- tych protistow) lub nie wystepuie (u zwierzat) cytoplazma wykazuje zdelnosé do ruchu, obecny jest gyoskelet rybosomy 0 stale sedymentaci 80S ‘2gski | wici zoudowane z mikrotubul polaczonych bial- Kiem dyneing podzialy komérkowe = mitoza, mejoza material zapasowy ~ alukoze, fruktoza, sacheroze, malto- 2a, skrbia, tszcze (rosin), ikogen (grayby, awierzeta)5. BUDOWA KOMGRKI PROKARIDTYGZNEW | EUKARIOTYGZNEJ koliste czasteczki DNA zwane plazmidami. Nie niosa one informagji niezbednej komérce do przezycia, ale zawieraja geny kodujace substan- je potrzebne w pewnych sytuacjach (np. geny ‘opornosci na antybiotyki, geny warunkujace wytworzenie enzyméw trawiacych konkretne substancje odzyweze) Kazda komérka oddzielona jest od srodo- wiska zewnetrznego btong komérkowa, ktéra jednoczesnie zapewnia komérce kontakt z oto czeniem. W komérce eukariotyczng| istnieje sys- tem bion dzielacych jg na czesci i tworzacych roane struktury (organelle) spetniajace okre- Slone funkeje. W komérce prokariotycznej brak takiego systemu, ale jej btona moze tworzy¢ wpuklenia ~ mezosomy i tylakoidy. Niekiedy mezosomy traktuje sie jako wpuklenia btony 1: Ciekawostka lub odpowiednik mitochondriéw, wystepuja- cych w komérkach eukariotycznych, Funkeja mezosoméw nie jest do korica poznana. Z ko- lei tylakoidy sa odpowiednikiem chioroplastéw wyksztatconych przez kornérki eukariotyczne. Chloroplasty zawieraja barwniki asymilacyjne i zachodzi w nich fotosynteza, czyli synteza 2wigzk6w organicznych 2 nieorganicanych przy udziale energii Swietlnej. Barwnikami wyste- Pujacymi u eukariontow sa przede wszystkim chlorofile (zielone), towarzysza im karoteny (czerwone), ksantofile (26tte) oraz fikobiliny. U prokariontéw réwniez wystepuja barwnik fotosyntetyczne: u bakteril jest to bakteriochlo- rofil, au sinic- chlorofil, karoten oraz barwniki 2 grupy fikobilin (niebieska fikocyjanina i czer- wona fikoerytryna). Ultrastrukture komérki bade sie za pomaca mikraskopéw. Powigkszenie, jakie uzyskuje sig we ik |, pozwala na obserwacig komérek zywych (w zakresie ksztaitu i, wy- igtkowo, barwy) lub kemérek utrwalonych i odpowiednio wybarwionych (widaczns jest gtownie Scjana komarkowa, jadro, © wmikro toplazma i zierniste struktury w niej zawerte). Obrazy uzyskane jowym s@ czarno-biale, jednak znacznie wigksze powiekszenie pozwela nna doktating analize powierzchni komérki {w mikroskopie skeningowym) i je] wngtrze (w mikro- skopie transmisyjnym), Co aC RO Rat tae ee oe oy Struktura(skladnik komérki — Barwni Efekt barwny. Sciana komérkowe celulozowa _karmin afunowy ‘ezerwony Sciana komérkowa zdrewniala ——_ziee’ jodowa zielony lado Komérkowe Geaewied obeieine asnoczewony Jadro komérkowe eozyna fioletowy Ziarna skiebi aiyn Luge fioletowo-niebiests krople tuszczu Obraz biologiceny pod mikroskopem swietlnym i skaningowym, sudan ili IV czerwonyPowstanie komérki eukariotycznej — teoria endosymbiozy Wspétczesnie przyjmuje sie, Ze komérki euka- riotyczne powstaty w wyniku stopniowych prze- ksztatcen komérek prokariotycznych. Proces ten przedstawia teoria endosymbiozy (3.1.1 stwo- zona w drugiej potowie Xx wieku przez amery- kariska mikrobiolog Lynn Margulis. Zgodnie z ta teorig powstanie eukariotycznych organelli, jak mitochondria i chloroplasty, jest efektem endo- symbiotycznego zwigzku miedzy pierwotnymi prokariontar eukariontami. Na podstawie najwaaniejszych bada nauko- wych w tym zakresie mozna uzna¢, Ze proces ten sktada sig z kilku etapow: 1. Pierwotne heterotroficzne prokarionty utracity Sciane komérkowa, co umozliwito powieksze- nie ich rozmiaru. 2. Komérki prokariotyczne pobieraty czastki po- karmowe poprzez otaczanie ich fragmenta- mi biony komdrkowej i tworzenie drobnych pecherzykéw. Pecherzyki te mogty taczyé sig ze soba, a blona komérkowa - fatdowac. Doprowadzito to do wyodrebnienia systemu rmitochandrium siateceka srédplazmatyczna a jadro komérkowe cytoplazma a DNA rei komérka z jadrem bione komérki ma eak komérka prokariotyczna, itor utrscte scane komérkowa 3:1, Schemat procesu powstawania komorki eukariotyczne} wedlug teorii endosymbiozy 36 bton wewnetranych w cytoplazmie (siateczka srédplazmatyczna, aparat Golgiego, lizosomy, wakuole). . Blony wewnetrane otoczyly materiat genetycz- ny— powstala btona jadrowa, wyodrebnito sig jadro komérkowe (byty to pierwsze komorki eukariotyczne). Mitochondria powstaly przez pochtoniecie Prostych oddychajacych tlenowo komérek prokariotycznych. Komérki te éyly poczatko- wow symbiozie pierwotng komérka jadrowa A(byly to pierwsze eukarionty przeprowadzaja- ce oddychanie tlenowe). Chloroplasty powstaly poprzez pochtonie- cle komérek autotroficznych prokariontow, ktére poczatkowo réwniez byly organizmami symbiotycanymi (tak powstaly autotroficzne eukarionty). 6. Z czasem komérki prokariotyczne ayjace we wnetrau komérek eukariotycanych stracity swoja autonomig i staly sie organellami, za- chowaly jednak wlasny material genetyczny. pierwotna heterotroficzna komérka eukeriotycana ochtonigcie lenowyet prokariontow pienwotna autotroficzna tlenowa komérka eukariotyczna3. BUDDWA KOMORK! PROKARIOTYGZNEd | EUKARIOTYOZNEU, Dowody na endosymbiotyczne pochodzenie mitochondridw i chloroplastow Analizujac budowe mitochondriéw i chloropla- stéw, mozna wysuna¢ kilka dowod6w potwier- dzajacych teorie, ze pochodza one od bakteri, ktére zyty w zaleznosci symbiotycznej z pierw- szymi komérkami eukariotycenymi, Organelle te: * otoczone sa podwéina biona (wewnetrana moe byé dawna blona bakteryina, a zewnetr2- na to pierwotnie btona komérki ,gospodarza” ~ potostatosé po endocytozie), + maja-wlasne, koliste DNA (jak wystepuiace u bakteri), dodatkowo sama struktura ma- teriatu genetycanego jest podobna do bak- teryinego, PODSUMOWANIE + zawieraja rybosomy typu 70S (takie jak u bak- teri), ktOre sq mnigjsze niz rybosomy cytopla- zmatycene, * powstaja tylko praez podzial jud istniejacych mitochondriéw i chloroplastow. ‘Obecnosé wlasnego aparatu do syntezy biat- ka, rybosoméw, enzyméw oraz zdolnosé do samopowielania czyni z mitochondrigw i chlo- roplastéw organelle pétautonomicene. Ich auto- rnomia nie jest peina, gdyz nie moga one istniet poza komérka. Czes¢ biatek niezbednych do ich prawidlowego funkcjonowania jest wytwarzana na bazie DNA jadrowego. komérkowego. + Komorki prokariotyczne i euke -yezne maja cherakterystyczne dle siebie orgenelle, warunkujace ich prawidtowe funkcjonowanie. + Mimo zréznicowania ich struktury wszystkie zywe komérki zawieraja pewne wspélne plamenty: material genetyczny, rybosomy, blone komérkowa, organelle przetwarzajace energie, + Mitochondria i chloroplasty sq organeliami pélautonomicznymi o endosymbiotyeznym ZADANIA pochodzeniu, \ 4, Wymien organelle charakterystyczne dla komérki prokeriotyczne| i eukariotycznej. ee Ktére organelle eukariontéw nie maja adpowiednikéw w komorce prokariontow? 2, Wskaz organelle sluzace do przeprowadzania proceséw, w ktérych gromadzona jest energia uzyteczna biologicznie. 3. Ktére orgenelle wystepuia w komérce eukeriatycznej zawsze, niezaleznie od tego, do jakiego organizmu nalezy? Dlaczego te organelle sq tak powszechne? 4, Znajdz informacje na temat substancii, ktére maga byé materiatem zapasowym. w komérkach bakterii. sinic, grzybéw, protistéw, roslin i zwierzat. Stworz tabele poréwnujaca zebrane wiedomosci. 5. Podaj dowody na endosymbiotyczne pochodzenie mitochondriéw i chloraplastéw. BIBLIOGRAFIA = + Baluske F., Volkmann O., Barlow P. W., Eukaryotic cells and their Cell Bodies: cell theory revised, Annales Bovanici, 94: 9-32, 2004 + Bukata B., Komérka, sktad chemiczny i strukcura, Krak6w 2004. W INTERNEGIE & + hotp:/www. biologia.pi/ + http://archiwum.wiz.pl/spis_tematow.espEre cerry EE nara) Per Cue Crea} raat ale =P ad ba Prd Crea erent) ery lizosom noe od ST i aa reaisCeri) Pr) Aes Ee leila | Rate Dera iy Pe) ray Pe ce) eer Peay ery Pome) ras srédplazmatyczna4. Budowa i funkcje biony komdrkowe} oraz nieplazmatycznych sktadnikow komorki Skiaciniki komérki dzieli sie czesto na plazmatyczne izywe) i nieplazmatyezne (martwel. Do tych plerwszych zalicza sig: blong komérkowa, jadro komérkowe, siateczke srédelezmatyczn, mitochondria, alioksysomy) , plastydy, aparat Golgiego, lizosomy, inne struktury pecherzykawe (peraksysomy, rybosomy. Skladniki te okregia sig tez jsko protoplast, Nieplazmatyczne sktadniki komarki to éciana komérkowa | zawartosé wakuoli, a Btona komérkowa Biona komérkowa (plazmalemma) otacza kazda 2ywa komérke, Wedtug modelu opracowanego w 1972 roku przez Singera i Nicolsona, blona komérkowa ma charakter asymetrycznej, pét- plynne} mozaiki. Jej gt6wnym skiadnikiem sq lipidy, biatka i weglowodany. Wér6d lipidow btonowych wyr6znia sig fosfolipidy, glikolipidy i steroidy (gt6wnie cholesterol). Dwie warstwy fosfolipidéw tworza zrab i podstawe blony. 14.1.1 Polarne (hydrofilowe) gtowy fosfolipidéw 2wrécone sa na zewnatrz, a niepolarne (hydrofobowe) ogony skierowa- ne sa do siebie i zaimuja przestrzen miedzy obiema warstwami. Cholesterol usztywnia Ww pewnym stopniu gérne czesci hydrofobo- vwych tafcuchéw, co przeciwdziata niekontro- lowanemu przenikaniu przez btong matych bialko transportowe 4.1. Budowa btony komérkowe} czastek. Zachowanie plynnosci btony, 2 co za tym idzie — jej struktury i funkgji (obnizenie ptynnosci bton, np. w warunkach doswiad- czalnych, powoduje zatrzymanie proceséw transportu, aktywnosci enzyméw btonowych i w konsekwengji lize, czyli rozpad komérki) W komérkach 2wierzecych reszty cukrowe glikolipidéw i glikoprotein wystaja ponad zewngtr2ng powierzchnig blony komérkowe) i tworza otoczke (tzw. glikokaliks), Stabilizuje ‘ona dodatkowo biong komérkowa i preyczynia sig do je) asymetrycznosci. Jest tez warstwa ‘ochronna przed czynnikami mechanicznymi i chemicznymi. Przyjmuje sie rowniez, Ze gli- koligidy sq receptorami dla réznych substangji (np. hormonéw biatkowych) oraz warunkuja grupy krwi (ABO). likokaliks biatko powierzchniowe polarna niepolarny tafcuch gtows lipidu weglowodorowy cholesterol4, BUDOWA I FUNKGUJE BEONY KOMGRKOQWEW... Pomiedzy fosfolipidami znajduja sig diva ro- dzaje biatek blonowych. Pierwszy to zwigzane z blong w trwaly sposéb biatka integralne = sq zanurzone w blonie i przechodza preez obie warstwy lipidéw. Drugi to stabiej zwigzane 2 biong biatka powierzchniowe wystepujace po zewnetrangj (ektobiatka) lub wewnetrane] (endobiatka) stronie powierzchni blony. Biatka blonowe petnig funkcje transportuja- cq i strukturalna, wzmacniaja blong, co czyni ja bardziej odporna na czynniki mechaniczne, wehodag w sklad potaczefi migdzy komérkami Biorg udziat we wzajemnym rozpoznawaniu sie komérek tkanki i w rozrégnianiu przez uktad codpornosciowy wiasnych tkanek od obcych Wybiéreza przepuszozalnosé btony. Transport przez blony Btona komérkowa jest selektywnie przeouszczalna. Oznacza to, 2e niektore czasteczki przenikaja przez nig swobodnie, inne — trudniej, a jeszcze inne - weale. Preepuszczalnosé btony dia danej substan zalezy od wielkosci je] polamosci. Wyrdznia sie trzy rodzaje transportu przez btone: transport bierny, czylidyfuzje prosta, dyfuzie wspomagana (uiatwio- na) oraz transport aktywny. 14.2.1 Dyfuzja prosta polega na swobodnym przenikaniu czasteczek (np. wody, dwutlenku wegla, tlenu, mocenika) zgodnie z réznica (gra- transport bierny ls kanat jonowy nosnik biatkowy dyfuzja prosta | dyfuzia \wspomagana 4.2. Rodzaje transportu przez blong Ciekawostka Bione komérkowa Zywe| komérki jest spo- laryzowane. Po zewngtrzne| stranie biony gromadzi sig tadunek dodatni, 2 po wewngtr2- rej ujemny. Za taki stan odpowieda pompa sodowo-potasowe, ktéra transportuje jony sodu (ne zewnatr2 komSrki) i potasu [do wng- rz). Po émierci komérki pompa ta przastaje pracowet i poleryzacia zanika. Fakt ten wyko- raystule sig do ocenienia 2ywotnosci komérek whedaniach in vitro. Berwnik badacy anionem dodaje sig do zawiesiny komérek. Tylka komér- kioniespolaryzowene| btonie, 8 wigc martwe, vulegeia zeberwieniu. dientem) stezeh. Jeli dyfuzje dotyczy czasteczek wody, proces ten nazywamy osmoza. Powstaje wuéwezas cignienie osmotycane, czyli sta, joke woda wywiera na bione. - Dyfuzja wspomagana (ulatwiona) zacho- dzi w praypadku wiekszych czasteczek (cukry proste, aminokwasy) oraz jondw. Przebiega zgodniez gradientem stezen przy udziale biatek transportujacych, tworzacych kanaly jonowe lub przenosniki biatkowe. Transport aktywny jest trensportem sub- stancji wbrew gradientowi stezef, 2 udziatem biatek btonowych i energii zgromadzonej w ATP. transport czynny gradientOsmoza Woda moze swobodnie preenikaé przez bione komérkowa, co ma ogromne znaczenie dla orga- eewagie nizméw zywych. Musza one regulowaé stezenie wody w komérkach po to, by zapobiec ich od- wodnieniy badé peknigciu (na skutek nadmier- nego nawodnienia). W poréwnaniu do stezenia roztworu w ko- mérce otaczajace ja Srodowisko moze byé: iz0- toniczne (0 takim samym stezeniu), hiperto- niczne (0 stezeniu wyzszym), hipotoniczne (0 stezeniy nizszym). 14.3.1 \W roztworze izotonicznym czasteczki wody beda w niewielkim stopniu przeptywa¢ pomiedzy Srodowiskiem zewnetrznym i komérka, a liczba mara perez czasteczek przenikajacych przez btone w obu kie- runkach bedzie taka sama. WW roztworze hiper- tonicznym i hipotonicznym czasteczki wody. beda przeplywa¢ przez btone z roztworu mnie) stezonego do roztworu bardziej stezonego w celu wyr6wnania réznicy steden, Bedzie to powodowae zmiany w objetosci komérki: w roztworze hiperto- nicznym bedzie sig ona kurczy¢ (woda przenika do roztworu o wiekszym stezeniu, czyliina zewnatr2), natomiast w roztworze hipotonicenym bedzie pecenie¢ (woda przeptywa z roztworu 0 nigszym stezeniu, czyli do wewnat). zens Sciana komérkowa jest sztywna i nie ma ‘mozliwosci kurczeria sie. Dlatego ody komérka znajdzie sie w roztworze hipertonicznym, obser- wuje sie odstawanie btony komérkowej od Sciany komérkowej oraz zmniejszanie objetosci wakuoli Zjawisko to nosi nazwe plazmolizy. (4.4.1 Proces ten jest odwracalny. Preeniesienie splazmolizo- wane] komérki do roztworu hipotonicznego spo- woduje, 2e komérka wypetni sie woda, wakuola zwiekszy swoje rozmiary, a protoplast znowu bedzie przylegaé do éciany komérkowej. Taki proces nazywa sig deplazmoliza 1 v : n z z 9 s d z ‘cytu umieszczonego wi roztworach o réznym stezeniu: ‘A)izotonicany, B) hipertoniczny, C) hipotonicany 4.4, Zjawisko plazmolizy chloroplast blona komérkowa cojtoplaems, wakuols jadro bons koméckowa biona wwakuolans teroplas!) wakuela blaseks yunikaigeyroziwér Reneplas y+ sete frodkowe —Komorkona’ Fipertonceny (Nac) az4. BUDOWA | FUNKGUJE BEONY KOMORKOWEU... Transport makroczasteczek W komérce zachodzi nieustanny przeplyw bion. Fragmenty bony komérkowe) mogg spontanicz- nie zamyka€ sie w pecherzyki, a takze taczy¢ sie z innymi, podobnymi strukturami blonowymi Zjawisko to, zwane fuzia bton, umodliwie cia- gla wymiane ich fragmentéw migdzy rznymi strukturami komérki, Zdolnosé bion do fuzji ma duze znaczenie dia proceséw endocytozy i eg- zocytozy. 14.5.1 Endocytoza polega na pobieraniu czastek pokarmowych przez wpuklenie fragmentu btony do srodka komérki i wyodrebnieniu sig pecherzyka endocytarnego, niosacego czast- ke pokarmowa do cytoplazmy. W ten sposéb pobieraja pokarm prymitywne organizmy (np. heterotroficzne protisty). Endocytoze stosuja tez komérki zerne uktadu odpornosciowego zwierzat. Wyr6inia sie dwa rodzaje endocytozy: fagocytoze i pinocytoze. Fagocytoza polega na pobieraniu duzych czastek pokarmowych po rozpoznaniu ich przez receptory btonowe. Czasteczki te zostajg nastepnie zamkniete w pe- cherzyku ~ fagosomie. Fagosom po potaczeniu 2 lizosomem tworzy wodniczke pokarmowa, w ktérej czastka pokarmowa ulega roztozeni. Niestrawione resztki usuwane sa na drodze eg- pinocytoza lizosom zocytozy. Pinocytoza to pobieranie plynnych substancji za posrednictwem kanalika pinocy- tarnego, na ktérego konicu tworzy sie niewielki Pecherzyk pinocytarny. Po jego potaczenia z li- zosomem wszystkie produkty trawienia wehta- niane sq przez biong pecherzyka do komérki Nie zachodzi tutaj egzocytoza, a powierzchnia bony komérkowej zmniejsza sig o powierzch- nig pecherzyke pinocytamego. Egzocytoza jest procesem przeciwstawnym do endocyto- zy. Polega na uwolnieniu ezasteczek z komérki poprzez dotaczenie pecherzyka do blony ze- wnetrane}. W ten sposéb moga by¢ usuwane z komérki niestrawione resztki pokarmowe. Funkcje blony komérkowej: + stanowi barierg pomigdzy wngtrzem komérki 2 Srodowiskiem zewnetranym, 9 + umodliwia rozpoznawanie sig komérek i od- dziatywanie migdzy nimi, * odbiera i przekazuje sygnaly ze srodowiska zewnetrznego, + umodliwia wymiane substancji pomiedzy ko- mérkg 2 otoczeniem, * utraymuje rownowage pomiedzy komérka a Srodowiskiem, bakteria fagocytoza lizosom egzocytoza 4.8. Zawisko endo- i egzocytozy [EW Przeanalizuj rysunek i wskaz réznice iedzy procesem pinocytozy i fagocytozy. 43BUDOWA | FUNKCUONOWANIE KOMORKI Sciana komérkowa Sciana komérkowa jest wytworem protoplastu zaliczanym do martwych elementéw komérki Peini funkcje wemacniajaca, warunkuje ksztatt komérki oraz chroni protoplast przed uszko- dzeniem mechanicznym oraz drobnoustrcjami. Otacza komeérki bakteri, grzybéw, roslin i niekté- rych protistéw. Sasiednie komérki oddzielone sa dwoma écianami potgczonymi warstwa wspéing — blaszka srodkowa. Pierwotna Sciana komérkowa Sciana piérwotna wystepuje w komérkach ro- snacych. Jej zrab (szkielet) stanowig substan- Gje szkieletowe ~ czasteczki celulozy tworzace dlugie tafcuchy ulozone réwnolegle do siebie. taficuchy te tworza mikrofibryle, a wiele mikro- fibryli eworzy fibryle elementana (makrofibryle) — podstawowg jednostke strukturalng éciany komérkowe} Wypetnienie celulozowych elementéw szkie- letowych stanowia substancje podtoza — pektyny ihemiceluloza. Substancje budujace Sciang komérkowg po- wstaja w aparacie Golgiego i sq transportowane za posrednictwem pecherzykéw do miejsc tworzenia Sciany. Pecherzyki zawierajqce wielocukry tacza sig wsrodkowym rejonie dzielacej sie komérkii tworza przegrode pierwotng wyscielona po obu stronach blonami plazmatycanymi. Nastepnie do przegro- dy pierwotne| wnikaja pektyny i hemiceluloza ‘Wefekcie w obu komérkach potomnych powstaje pplerwotna éciana komorkowa blaszka érodkowa \ {Samy Rornortowe) "7 Sciana komérkowa. Pomieday nimi znajduje sie blaszka grockowa, ktdre je spaja. Wtorna Sciana komorkowa W komérkach, ktére ulegly 2réznicowaniu, osiq- gnely docelowe rozmiary lub przestaty sie dzielié, moze powstaé sciana wtérna. 14.6.1 Jest ona sztywniejsza i grubsza od Sciany pierwotne}. Zou- dowana jest gléwnie z celulozy, a mikrofibryle maja uktad reqularny: tworza réwnolegle, gesto upakowane pasma, co zwieksza wytrzymatosé mechaniczng éciany i zmniejsza rozciagliwose. Widocane na przekroju poprzecenym warstwy, z ktérych jest zbudowana, réinia sie zawartoscig wody i kierunkiem utozenia pasm celulozy. Sciana wt6rna moze ulega¢ modyfikacji na dwa sposoby. Pierwszy to inkrustacja, czy-. |i odktadanie substancji chemicznych migdzy elementy szkieletu celulozowego. Substancjami tymi maga byé: lignina, zwana teé drzewnikiem (proces drewnienia éciany), a takée kezemion- ka (SiO,) lub weglan wapnia (CaCO,) (proces mineralizacji). Inkrustacja zwigksza odpor- nosé mechaniczna komérki. Drugi sposéb to adkrustacja, czyli odktadanie substandji na powierzchni sciany pierwotnej. Substancjami adkrustujacymi moga byé: suberyna (korkowa- cenie Sciany), woski, kutyna (kutynizacje Sciany), kaloza i substancje Sluzowe. Adkrustacja chroni przed nadmiernym przenikaniem wody przez Sciang komérkowg 4.8. Sciana komérkowa rosin4, BUDOWA | FUNKGJE BLONY KOMORKOWEd... Wakuola Wakuola to obszar w komérce otoczony tono- plastem (otona wakuolamna), wypetniony sokiem komérkowym (wakuolarnym), 14.7.1 Wakuole za- licza sie do martwych sktadnikow komérki, mimo Ze martwe jest jedynie je] wnetrze (otaczajaca ja blona jest klasyczna btona biologiczna zaliczang do sktadnikéw protoplastu). Wakuole wystepuja w komérkach roslin, grzybow i niektérych protistow (w komérkach zwierzat spotykane sq rzadko). Miode, dzielace sie komérki moga zawiera¢ kilka drobniejszych wakuol, ale czeSciej ich liczba jest zredukowana (skrajnie - do jednej, duzej wakuoli zaimujacej ponad potowe objetosci komérki). U niektérych protistow stodkowodnych spotyka sie wodniczki tetnigce, tore usuwaia z komérki nadmiar wody. W komérkach protistow wyr6ania sig tez wod- niczki pokarmowe - sa to pecherzyki polaczone zlizosomami, w ktérych odbywa sie wewnatr2~ komérkowe trawienie substangii pokermowych, Sok komérkowy wypetniajacy wakuole to wodny roztwor soli mineralnych i substancji organicz- nych (biatek thuszczéw, cukréw, glikozydéw, al- kaloidéw i garbnikéw). PODSUMOWANIE = Blona kamérkowa zbudowana jest z lipidéw, biatek i cukréw, ktére tworza potptynna, dynamiczng mozaike. 4.7. Wakuole Funkeje wakuol * utrzymanie turgor (odpowiedniego stopnia uwodnienia) korérki i magazynowanie wod! + magazynowanie zbednych produktéw meta- bolizmu i substancji mogacych oddziatywac szkodliwie na skladriki cytoplezmy; + gromadzenie substancji zapasowych, jondw i zwigzkéw chemicznych uezestniczacych w metabolizmie komérki + Blona komérkowe jest pétprzepuszezaina - tylko niektére substancie moga przenikeé przez niq swobachnie. “+ Biona speinia wazne funkcje - umodliwia utraymanie komérki w stanie rovnowagi, zapewnis jej integraing catosé. + Sciena komorkows moze ulegaé madyfikacjom na drodze inkrustagji i adkrustacii. + Sciana komarkawa nadaje komérce ksztatt i chroni ja przed uszkodzeniami mechanicznymi ZADANIA 41. Nerysuj schemet obrazujacy procesy adkrustacj | inkrustacji substanoj. nF 2. Zaprojektuj tabele, w ktére] poréwnasz rodzaje transportu przez bone. Wez pod ‘wage przynairmnie| trey kryteria 3. Ziawiska plazmolizy i deplazmolizy obserwuje sie w przypadku komérki rastinne}. Zaprojektuj i wykone} w pracown’ biologiczne| doswiadczenie liustrujace te zjewisks (uzyws)ac np. tusek cebul. Zastanéw sig, jaki sprzet i jekie odczynniki beda potrzebne do wykonanis obserwacii 4, Zapnojektuj tabele, w ktére| poréwnasz procesy pinocytozy i fagocytozy - wet pod uwage ray kryceria BIBLIOGRAFIA = Kilarski W., Strukturaine podstawy biologii komérki, Wydewnictwo Neukowe PWN, Wer- szave 2003.5, Budowa i funkcje organelli komorkowych Organelle komérkowe to struktury komérki wyspecielizowane w peinieni okreslonych funkcjl Nejczeécie] powstaja one przez otoczenie blonami biologicenymi obszaréw, w ktérych zachadza rééne, czgsto przeciwstawne procesy biochemiczne. Wyrdzniamy organelle otoczone cwiema blonami (jadro komérkowe, mitochondria, plestydy), jedna bong (lizosomy, peroksysomy, glioksomy, diktiosomy, wakuole) i struktury niecbto e (centriole, rybosomy). Wewnatrzkomérkowy system bton plazmatycznych Btona komérkowa tworzy system przedziatow wewnatrzkomérkowych. Do struktur tych za- licza sig siateczke srédplazmatyczna, aparat Golgiego, lizosomy, peroksysomy i wakuole Siateczka srédplazmatyczna To inaczej retikulum endoplazmatyczne (ER, 2 ang, endoplasmic reticulum), czyli tréjwymia- rowy system blon tworzacy kanaliki, cysterny i niewielkie pecherzyki. Cienkie blony siateczki W przeciwieristwie do blony komérkowej nie sq spolaryzowane i tacza sig z biong jadrowa, Sia~ teczka srédplazmatycana zbudowana jest bielek i lipidéw 0 nienasyconych taficuchach. Wysteou- je powszechnie w komérkach eukariotycanych (oprécz np. dojrzatych erytracytéw). ‘Wyrdania sig siateczke Srédplazmatyczng gladka (nieziarnista ~SER, z ang. smooth endo- plasmic reticulum) i siatecake sr6dplazmatycang szorstka (ziamista - RER, 2 ang. rough endo- plasmic reticulum). 18.1.1 Proporcje obu typéw siateczki moga sie zmienia¢ izalezg od intensyw- nosci procesdw biochemicznych zachodzacych siateczka szorstka siateczka gtadks 51. Siateczka érédplazmatycana w danej komérce. Siateczka szorstka wystepuje Ww duze ilosci w komorkach, w ktérych zachodzi intensywna synteza biatek, @ wiec komérkach dzielacych sie i rosnacych oraz produkujacych biatka kierowane poza komérke. Siateczka gladka wystepuje obficie w komérkach wytwarzajacych niebiatkowe zwiazki kierowane poza komérke. Siateczka glacka ma preewadnie postat rurek, a szorstha, z ktéra 2wigzane sa rybosomy, postac cystern. Siateczka szorstka jest potazona blisko jadra komérkowego. Funkcje siateczki srédplazmatyczne} '* zwigkszanie wewnetrzne| powierzchni komérki, na kt6rej moga zachodzi¢ procesy biochemiczne, * oddzielenie proces6w wymagajacych réznych innego pH), synteza biatek (na rybosomach siateczki szorst- kiej), synteza lipidéw oraz zwiazkéw, takich jak stero- idy, kwas askorbinowy, kwasy 6tciowe i zwigz- ki niebiatkowe (siateczka gtadka), unieczynnienie toksyn | lekow. Aparat Galgiego Jest to struktura otoczona pojedyncza blo- 1g biatkowo-lipidowa. Podjednostka apare- tu Golgiego jest diktiosom, majacy postae plaskich pecherzyk6w (cystern) ukladajacych sig jeden na drugim na podobieristwo stosu talerzy. Od diktiosomu odpaczkowuja drobne pecherzyki blonowe - lizosomy. W diktiosomie wyr6znia sig dwa biegui wypukla strone cis (strong formowania), kt6ra jest miejscem przylaczania pecherz, kw powstalych na siateczce szorstkie] ni5. BUDOWA | FUNKCJE ORGANELL! KOMORKOWYCH sacych biatka poddawene modyfikacji w apa- racie Golgiego; i wklesta strone trans (strone dojrzewania) bedaca miejscem odczepiania pecherzyk6w transportowanych w kierunku blony komérkowe). I5. Aparat Golgiego wystepuje w poblizu jadra komérkowego. Isinieje przeptyw bton pomie- dzy siateczka Srédplazmatyczna, aparatem Golgiego i biona komérkowa. Aparat Golgiego preeimuje wytworzone w siateczce srédpla- zmatycznej biatka. Proces modyfikacji bialka zachodzi poprzez fosforylacje (doczepienie reszty fosforanowe)), glikozylacje (praylaczenie reszt cukrowych), nadanie biatku odpowiedhiej konformagji (przez usunigcie koficowych lub Srodkowych odcinkdw lancucha peptydowe- 90). W aparacie Golgiego zachodzi ted sor- rowanie i pakowanie bialek wysylanych poze komérke (enzymy trawienne, neuroprzekad- niki, hormony), biatek I lipidéw blonowych, ktére ulegaja wbudowaniu w bione komér- kowa, biatek enzymatycznych, ktére wedruja do lizosoméw. Aparat Golgiego jest réwniez codpowiedzialny za wytwarzanie wielocukréw, pektyn i hemicelulozy budujacych sciane ko- mérkowa u rosin. Peroksysomy Peroksysomy sa matymi pgcherzykami otoczo- nymi pojedyneza blona biatkowo-lipidowa. Wy- stepuja zaréwno w komérkach zwierzecych, jak rodlinnych, W organizmie c2towieka saczegélnie duo peroksysoméw znajduje sig w komorkach watroby i nerek. Peroksysomy uczestnicza w procesie utlenia- sia biologicznego pray udziale enymow zwa- nych oksydazami. Produktem ubocanym tych przemian jest szkodliwy dla komérek nadtlenek wodoru H,0,, ktéry niszczy ich struktury. Perok- ‘sysomy zawieraja enzym (katalaze) rozkladajacy radtlenek wodoru. Procesy utleniania zachodzq- Glioksysomy ‘Czasami uwaia sig je 2a odmiane geroksysomow. Scruktury te wystepuja tylko u roslin magazynu- sich linidyjako material zapasowy w komérkach nesion, Podczas kielkoweani nesion, dzigki enzy- strona cis aparat Golgiego 2. Aparat Golgiego z zaznaczonymi biegunami izosomami Lizosomy Lizosomy to mate, kuliste lub owalne pecherzyki otoczone pojedyncza btong biatkowo-lipidowa, Zawieraja enzymy hydrolityczne rozkiadaja- ce biatka, kwasy nukleinowe, tluszcze, cukry W lizosomach zachodzi proces trawienia we- wnatrzkomérkowego, rozkladane 34 te? substan- cje szkodliwe, niepotrzebne. Lizosomy powstaja waparacie Golgiego jako lizosomy pierwotne. Po polaczeniu z pecherzykiem (np. fagocytarnym) staja sig lizosomami wt6rnymi ‘ce w peroksysomach sq egzoergiczne (przebie- gaia 2 wydzielaniem energi). Energia ta nie jest gromadzona w ATP, ale rozprasze sie w posteci ciepta. Mode to sugerowa¢ udziat peroksyso- méw w procesie termoregulac|i na poziomie komérki. W komérkach zwierzecych peroksyso- my uczestnicza w metabolizmie aminokwasow, kwaséw tluszezowych i puryn, a takze w synte- zie cholesterolu i produke|i kwaséw 26tciowych. ‘Wkomérkach rosiinnych uezestnicza w procesie fotoodychania (pobierania tlenu i wydzielania dwutlenku wegla na drodze inne) niz oddychanie tlenowe), mom zawartym w glioksysomach, tluszcze prae- ksztatcane saw zwiazek, kt6ry jest substratem do syntezy cukréw. Ma to znaczenie w uruchamiania rezerw energetycanych roslin oleistychRybosomy Ryosomy to niewielkie organelle, ktére mozna obserwowa€ tylko pod mikroskopem elektro- nowym. Sa to struktury nieobtonione. Komérka zawiera wiele rybosoméw, a ich liczba zalezy ‘od je) typu i aktywnosci metabolicznej (w szyb- ko rosnacej komérce moze ich byé nawet kilka tysigcy). Rybosomy znajduia sie we wszystkich typach komérek - zaréwno prokariotycznych, jak i eukariotycznych (brak ich w dojrealych erytro- cytach). Zachodzi na nich proces syntezy biatek. Rybosomy zbudowane sa z biatek rybosomalnych powstajacych w cytoplazmie oraz z rRNA (ryo- somalnego kwasu rybonukleinowego), wytwa- rzanego w jaderku. Kazdy rybosom sklada siez dwéch podjed- nostek: duzeji mate). 15.3.1 Rybosomy prokario- tycane (take mitochondrialne i chioroplastowe) sq mnigjsze. Wielkos€ rybosoméw okresla sie za pomoca stale] sedymentacji Svedberga (5). rybosom prokarotyery og 70S s Mf 305 iS biatkowo-lipidowych. (5.5.1 Zewngtrang btona jest gladka, 2 wewnetrzna tworzy blaszkowate fat- dyzwane grzebieniami mitochondrialnymi, ktérych liezba rosnie wrae ze werostem intensywnosc pro- ceséw oddechowych. Pofatdowanie btony zwigksze powierzchnig, na ktérej moga zachodzi¢ procesy biochemiczne. Zewnetrzna blona jest przepuszczal- 1a dla jonéw, ¢ blona wewnetrzna nie. Przestrze/ migdzy bionami nazywa sie przestrzeniq mig- dzybtonowa (perimitochondriaing). Wnetrze mi- 48 -podjednostka wigksza podjednostka mniejsze 5.3, Model budowy rybosomu Rybosomy prokariotyczne (705) zoudowane 542 podjednostek 30S i 50S. Rybosomy te nie s zwigzane z blonami, roziokowane sa w cytopla- zmie, w ktére) powstaja, Rybosomy eukariotycz- ne (805) zbudowane $3 z podjednostek 40S i 605. 2wigzane sa 2 zewnetrana blona jadrowa, szorstka. siateczka srédplazmatyczng, rzadziej wystepuja luéno w cytoplazmie. 15.4.1 rybosom eukariotyczny 60s 80s | 40s 5.4, Model budowy rybosomu prokariotycznego i eukariotycznego Mitochondria Mitochondria $4 organellami o ksztatcie owalnym. lub eylindryczrym, zbudowanymi z dwéch blon tochondrium ograniczone grzebieniami wypetnia substancja zwana macierza mitochondrialng (matriks). Jest to koloid wodny, w ktérym zawarte 5a enzymy biorace udziat w procesie oddychania oraz enzymy umoiliwiajace powielanie mitochon- Gtrialne| informacii genetyczne), Mitochondrium ma wtasne koliste DNA i mate rybosomy. Liczba mitochondriéw w komérce moze byé r6ina: maze ich byé duzo (nawet kilkaset, np. wkomérkach ka- nalikéw nerkowych czy miesnia poprzecznie prai- kowanego u kregowedw) lub mato (np. w komér- kach rosiinnych i komérkach naskérka u zwierzat): 5 J : 2 7 2 2 W skrajnych wypadkach w komérce zngjduje sie tylko jedno mitochondrium (u niektérych glonéw i drozdzy), a nawet nie ma ich weale (np. w ery: ‘trocytach ssak6w). Liczba mitochondriéw zalezy bowie od typu komérki jest2 reguly proporcjo- naina do intensywnosci jej metabolizmu tlenowego i zapotrzebowania energetycznego. Mitochondria codpowiadaja za proces oddychania wewnatrzko- mérkowego, w ktérym dochodzi do powstania ATP (adenozynotréjfosforan) jako nosnika ener gli. W procesie tym substratami sa tlen i glukoza, 2 prodyktami ~ dwvutlenek wegla i woda. Plastydy Plastydy wystepuia tylko w komérkach roslin i niektorych protistéw. Dziel sieje na kilka tyoow Z uwagi na budowe i petnione funkcje. W ciggu 2ycia rosliny jedne formy plastydéw moga prze- chodzi¢ w inne. Plastydy niedojrzate (proplastydy) ~ to p0- czatkowe stadia, z ktorych powsta¢ moga rézne typy plastydéw. Wystepuja w komérkach zarodka, gamet oraz w intensywnie dzielacych sie komor- kach roslin (stozkach warostu korzenia i todygi Plastydy dojrzate dzieli sie na: + leukoplasty - magazynuja substancje zapaso- we, sq obecne przede wszystkim w liscieniach, bulwach, korzeniach, w bielmie nasion, w ko- mérkach tkanek zarodkowych, w zarodnikach; chromoplasty - zawieraja karoten (barwnik czerwony) lub ksantofil (barwmik 26tty) ~ na- daja barwe kwiatom, owocom, korzeniom rniektérych roslin (np. marchwi chloroplasty - zachodzi w nich fotosynteza, zawieraja barwniki fotosyntetyczne; moga powstaé z chromoplastéw (np. ady czesé ko- rzenia marchwi wystajaca nad powierzchnie gleby staje sie zielona pod wolywem swiatia) i leukoplastéw (np. ady zielenieja owietlone bulwy ziemniaka). Budowa i funkcje chloroplastu Chloroplast zbudowany jest z dwéch bion biatkowo-lipidowych. 15.6.1 Zewnetrana jest gtadka i dobrze przepuszczalna dla jonow. Wewnetrzna btona jest stabo przepuszczalna i tworzy system wydtuzonych, splaseczonych blona zewngtrena arzebienie mitochondtiaine | macierz rybosomy rmitochond jrialna bona wewngtrena preestrzeh migdzybtonowe 5.5, Budowa mitochondrium pecherzykéw — tylakoidéw. U wigkszosci rosin wyr6znia sig dwa rodzaje tylakoidéw: tylako- idy gran (liczne, krétkie i uloZone w stosy) oraz tylakoidy stromy (mniejliczne, diuzsze, taczqce grana ze soba). Wnetrze chloroplastow wypetnia koloidalna macierz wana stroma. W stromie zanurzona jest kolista czasteczka DNA, weglowodany, biatka, enzymy biorace udzial w fotosyntezie oraz rybosomy. W tyla- Koidach znajduja sig barwniki fotosyntetyczne, gtownie chlorofile, a takze karoteny i ksantofile W niektérych komérkach (np. glonéw) chlo- rofilom towarzysza inne barwniki — fikobiliny. W procesie fotosyntezy wykorzystywane jest energia swietina, substratami tego procesu sq dwutlenek wegla i woda, natomiast produk- tami ~ glukoza i tlen. rybosomy stroma tylakoidy. zen stromy, biona wennetrana bions mnetrana ‘ylakoidy gran 5.6, Budowa chioroplastuBUDOWA | FUNKGJONOWANIE KOMORKI Cytoplazma Cytoplazma tworzy srodowisko wewnetrzneko- mérki, Jest plynnym koloidem, w ktérym faza a rozpraszajaca jest woda. W wodzie zawieszone (9 lub rozpuszczone sq rézne substancje. Najwaz- ruch nigjsze z nich to: biatka (w tym enzymy), wol- e rorecyiny | ne aminokwasy, lipidy, kwasy tluszczowe, sole wapnia, magnezu, sodu. Odezyn cytoplazmy } jest zblizone do obojetnego. W cytoplazmie, dzieki zawartym w nigj substratom ienzymom, zachodgg procesy biochemiczne. Cytoplazma jest struktura dynamiczna, co oznacza, ze wykazuje zdolnos¢ do ruchu. Ruch wh ten mote byt: rotacyjny (przebiega¢ w jednym penser kierunku wokét centralnie potozone| wakuoli); cyrkulacyiny (przebiegaé w réznych kierunkach po tzw. mostkach cytoplazmatycznych woké! | kilku wakuol) i pulsacyjny (cytoplazma moze | przemieszcza¢ sie raz w jednym, raz w drugim i kierunku wokéi wakuoli). [5.7.1 Cytoszkielet komarki pusciey Obsemowane w mixoskopie Swietym eyton ge plazma jest bezpostaciowa, jednak obserwacje wrmikroskopie elektronowym pozwalaja dostreec takie elementy cytoszkieletu, jak mikrofilamenty, filamenty posrednie i mikrotubule. 15. Mikrofilamenty (0 érednicy ok. 7 nm) zbu- 5.7. Ruchy cytoplazmy dowane sa z biatka - aktyny. Wiele czasteczek aktyny taczy sie ze soba i tworzy diugieicienkie | keratyny, desminy), ktére zapewniaja komérce widkienka odpowiedzialne za zmiane ksztshtu | wytraymatosé mechaniczna, Licanie wystepuja komorki i ruchy petzakowate. Mikrofilamenty | w komérkach nerwowych i nabtonkowych. ‘wystepuja w niemal wszystkich typach komérek -- Mikrotubule (o srednicy 25 nm) zoudowane (szczegélnie licznie w komérkach miesniowych, | z bialka tubuliny moga skraca¢ sig i wydluzad. naskérka, w neuronach, chondracytach). Mikrotubule nadaja ksztatt komérkom, tworza Filamenty posrednie (0 srednicy 10 nen) _ szlaki transportu organelli. Buduja centriole, rze- zbudowane s@ z réinych bialek (np. laminy, ski wici komérek eukariotycznych, 5.8. Cytoszkielet w komérce eukariotycznej: A) mikrofilamenty, 8) mikrotubule, C) filamenty posrednie soCentriole W komérkach eukariotycanych w poblizu jadra komérkowego znajduje sie niecobtoniona struk- ture - centrosom. Jest to miejsce tworzenia mikrotubul. W centrosomie znajduja sie dwie ustawione prostopadle do siebie centriole (nie- .wystepujace w komérkach prokariotycznych). Centriole zbudowane sq 2 dziewieciu tré- jek mikrotubul (tworzac uklad 9 x 3), 15.9.1 Podezas podziatu komérki wytwarzaja widkna wrzeciona podziatowego (umoziiwiajacego pre- cyzyiny podzial materiatu genetycanego miedzy komérki potomne). Rzeski i wici : Mikrotubule buduja tez wiei i rzeski petnia- ce funkcje lokamocyjne. W komérkach euka- riotycznych 18.10.A1 sq to ruchome wypustki cotoczone btong komérkows. Rzeski zazwyczaj sq krétkie i wystepuja licanie, wici natoriast 5@ dlugie i mniej liczne. Wyréznia sie czese ruchoma, wystajaca ponad powierzchnig ko- mérki i czeSé wewnatrzkomérkowa, zlozona z ciatka podstawowego, kinetosomu, Budo- wa r2gsek i wici komérek eukariotycanych jest podobna. W centrum wici i rgski znajduje sie pare mikrotubul. Jest ona otoczona przez dzie- wigé par mikrotubul, Mikrotubule zanurzone sq w cytoplazmie komérki, a ruch rzesek i wici ree via ae ne ae. 2a ze biona cytoplazmatyczna bone biatko kotwiczace alo podstawowe biatko obrotowe je ‘5/10, Schemat budowy rzeski w komérce: A) eukariotycznej, 8) prokariotyczne} 5.9. Centriole spowodowany jest przesuwaniem si¢ mikrotu- bul w2gledem siebie. Rzeski wykonuja ruchy wiostowe, wici ~ ruchy falowe. Ragski organizméw prokariotycznych 15.10.81 zbudowane sq ze spiralnie skreconych widkien flageliiny. Zakotwiczone sa w Scianie komérkowe} oraz czeSciowo w blonie komérkowe) za pomo- ca struktury preypominajacej haczyk i czterech biatkowych pierScieni, Cata strukture kotwiczaca rzeske ma zdolnog¢ do ruchu i moze obraca¢ sie ‘wokdl wlasnej osi, dzieki czemu worawia reske w ruch wirowy. 51 omérkowaBUDOWA | FUNKCJGNOWANIE KOMORKI Potaczenia migdzykomérkowe W organizmie wielokomérkowym potaczenia mmigdzy komérkami pozwalaja na wymiang sub- stan i utrzymanie fizycznego kontakt komé- rek. W organizmie 2wierzecym polaczenia te maja posta¢ desmosoméw lub koneksonow. Desmosomy to biatkowe wypustki bion sgsiednich komérek, ktére zachodza na siebie W sposéb praypomingjacy zatrzask. (5.14.1 De- smosomy igcza sie cytoszkieletem i zwiekszaia wytrzymatogé mechaniczng komérki (wystepu- ia np. vatkance nablonkowe)). Koneksony to uktad cienkich biatkowych kanalik6w preebi- jalacych blony komérek, 15.12.1 Pozwalaja na przenikanie migdzy komérkami jonéw i matych czasteczek (np. cukréw). Funkcja przypominaja plazmodesmy u roslin, jednak w przeciwien- stwie do nich nie przenosza biatek. Wystepula w réanych tkankach zwierzgcych. Potaczenia migdzy komérkami roslinnymi tworza plazmo- desmy. (5.13.1 Sa to cienkie pasma cytoplazmy (zawierajace siateczke srodplazmatyczna) ta- cczace komérki. Plazmodesmy przechodza przez otwory w Scianie komérkowej (jamki). Pozwa- laja na przeptyw jonéw i wigkszych czasteczek (np. biatek). preestrzeh rmigdaykomerkowa filamenty posrednie komérka 1 komérka 2 blona komérkowa Sciana komérkowa p wokniste adhezyine dysk 2 gestego materi biatkowego siateczka Srédplezmatycene komorka 7 komérka 2 5.11, Desmosomy 5.12. Koneksony 5.13, Plazmodesmy PODSUMOWANIE cherakterystyczne tylka dia kamérek rogiinnych czy zwierzecych. = Wewnatrz kemérki istnieje system bton pawigzanych ze soba morfologicznie i fizjologicznie. + Miedzy strukturami bloniestymi, takimi jak siateczke Srédplazmatyczne, aparat Golgiego, lizosomy, blona komérkowa, istnieje przepiyw bton. ZADANIA Re 1. Zastandw sig, dlaczego szorstka siateczka $rédolezmatyczne znajduie sie biisko jadrs. 2. Lizosomy transportuja enzymy trawienne. Wydostanie siq tych enzyméw poza lizosom mogtoby byé dla komérki niebezpieczne, gdyz doprowedzitoby do strawienia jej sktadnik6w. Poszuka} informaoji na temat mechanizmu, ktéry pozwala utrzymaé enzymy w lizosomach w postaci nieaktywne) 8. Mitochondria i chloropiasty biora udzist w procesech metabolicznych zwigzanych 2 przemianami energii. Poréwnaj procesy zachodzqce w tych organellach. 4 Plastydy dziela sig na rézne typy w zaleznosci od budowy i peinionych funkoji, Jedne formy plastydéw moga w ciqgu 2ycia rosliny przachodzié w inne. Zastandw sig, w jakim kierunku zachodzq przemiany plastydéw podczas dojrzewania owocéw i zmiany barwy liéci jesienia.2 E 2 a 2 6. Budowa i funkcje jadra komdrkowego. Podziaty komorkowe Jadre komérkowe mozna obserwowaé pod mikroskopem éwietinym. Na agét potozone jest. centralni bywa jednak, ze przyimuje pozycie peryferyczne (zosteje zepchniete na obrzeze przez np. duza wakuolg lub inne struktury komérk'). Jadro ma przewadnie ksztett kulisty lub owalny, ale spotyka sie komérkt o odmiennym ksztelcie jqdre. Przyktacem sq komérki ‘odpornosciowe (jadre mekrofagéw przypominaja rogalik. a u niektérych leukocytéw sq podzielone na platy). Kemérki eukeristyczne maia na ogét jedno iad, istnieja komérki zawierajace ich wigee) (np. dwe jgdre ~ w komérce migénia sercowego lub u gr2ybéw na niektérych etapach 2yciall,Liczbs jader w komérce moze siggaé nawet kilkuset, Komorki wielojadrowe, zwane komérezekami, powsté ‘gdy dochodzi do podziatu jader, @ nie nastepuie podziet cytoplazmy. Istniejg tez 2ywe komérki, ktére wtérnie utracily jgdro w wyniku przystosowsnia do peinienia okresionych funkgji (np. erytrocyty ssakaw i rurki sitowe u rostin}, Budowa jadra komdorkowego Jadro komérkowe otoczone jest podwojng btong biatkowo-lipidowa, 16.1.1 Chroni ona material ge- netycany i oddziela go od cytoplazmy. Wewngtr2- 1a btona jest gladka, a z zewnetreng zwigzane sa rybosomy. Obszar pomiedzy blona zewnetrzna, i wewnetr2na nosi nazwe przestrzeni okotojacro- wej. W btonie jgdrowej znajduja sie pory, przez ktére jadro kontaktuje sie z cytoplazma, Liczba pordw jest rézna izalezy od stanu fizjologicznego komérki. Przez pory przenikajg rybosomy i RNA, a takie biatka i hormony bedace czasteczkami sygnatowymi. Przenosza one informacjez wnetrza komérki lub spoza nie} do jadra, przez co wplywaja, ra synteze odpowiednich, potrzebnych w danym. momencie bialek, 2 takze steruja podziatamijadra i komérki. W jadrze 2najduje sie tez jaderko ~struk- tura nieotoczone biona, zbudowana z RNAi bielek. W jaderku zachodzi synteza rybosomalnego RNA (RNA) | podjednostek rybosoméw. Wystepowenie i licabe jaderek w jadrze zalezy od intensywnosci syntezy bialek w komérce. Wngtrze adra wypetnia kKariolimfa (wana tez sokiem jadrowym). Jest to koloid wodny zawierajacy przede wszystkim biatka (enzymy), matrycowy RNA (mRNA) itransportujacy RNA (RNA). Najwagniejsza czescia jgdra jest material ge- netyczny zawierajacy informacje genetycang 2a- pisana w sekwengji nukleotydéw w DNA (kwasie deoksyrybonukleinowym). W komérce niedzielace} sig material genetycany ma postat chromatyny zbudowane| z DNA potgczonego z biatkami 2a- chromatyna Jaderko katiolimia blona jadrowa ory jgdrowe rybosomy 6.1, Budowa jadra komérkowego sadowymi ~ histonami, {6.2.1 Pakiet 8 histonow 2 nawinigtym odcinkiern DNA to nukleosom. Ni chromatynowa przypomina sznur korali nawle- zonych na sznurek. Wyrdinia sig aktywna gene- tycanie euchromatyne o niciach utozonych luéno i nieaktywng genetycznie heterochromatyne © ciasno ulozoych niciach (tzw. chromatyne skon- densowana). Gdy komérka wchodzi w faze podziatu, na skutek spiralizacji chromatyny (czylijej skrecania i coraz Scislejszego upakowania) wyodrebniajg sig chromosomy. Chromosomy ksztattuja sig na poczatku po- dziatu jadra, juz po replikacji (podwojeniu) DNA. Pojedynczy chromosom sklada sig 2 dwéch chro- matyd siostrzanych, 2 ktorych kazda zawiera te sama informacje genetyczna. Chromatydy pota-~ zone sa centromere (arzewezeniem pierwot- nym). W niektérych chromosomach wystepuje przewezenie wtdrne ~ fragment ONA 2wany ‘organizatorem jaderka