lmpeng Negro Rogelio Sicat "BAKA makipag-away ka S na naman, fi on aman. At mula sa kinatataly Fray Pet” Tinig yon ir apn Ara mekuang giray na batalan, son 8 KanVANE ina. Nangangaral na jumo sa k y. » Saglit siyang napatigil sa paghuhugas ng “Hindi ho,” halos paungol niyang tugon, : = ‘Hindi ho ...” ginagad siya ng i : ig ina, “Ba i : sngang mababasag-ulo,” 'yaan mo na nga sila, Kung pagpapapansinin mo’y lagi “Dumaan ka kay Taba mam’yang pag-uwi mo,” joy. Etong pambili.” ‘ “Tumindig na siya at nan, Gusto pa niyang-magbalik narinig niyang bilin ng ina. “Wala nang gatas ighihinamad na itinaas ang mga kamay. Naghikab. Inaantok pa siya. ' sa sulok na kanyang higaan. Nguni’t kailangang lumakad na siya. anghaliin na naman bago siya makasahod. At naroon na naman marahil si Ogor. Kahit siya ;nauna ay lagi siyang inuunahan ni Ogor sa pagsahod. Umiingit ang sahig ng kanilang barumbarong nang siya’y pumasok. “Nariyan sa kahon ang kamiseta mo.” Sa sulok ng kanyang kaliwang mata’y nasulyapan niya ang kanyang ina. Nakaupo ito, taas. pkaliwang paa sa dulo ng halos dumapa nang bangko at nakasandig ang ulo sa tagpiang inding. Nakalugay ang buhok. Bukas ang kupasing damit na gris, nakahantad ang layla’y at Uyot na dibdib. Kalong nito ang kanyang kapatid na bunso. Pinasususo. “Mamaya, baka umuwi ka na namang.. . . basag ang mukha.” Bahagya na niyang naulinigan ang ina. Nakatitig siya sa tatlo pa niyang kapatid. Sunud- dna nakatalungko ang mga ito sa isa pang bangkong nasa tagiliran ng nanggigimalmal na esang kainan, Nagsisikain pa. Matagal na napako ang Kanyang tingin kay Kano, ang sumunod sa kanya. Maputi si Kano Iaya’t ganito ang tawag dito sa kanilang pook. Kakutis ni Kano ang iba pa niyang kapatid, Marurusing nguni’t mapuputi. May pitong taon na si Kano. Siya nama’y maglalabing-anim na. Hinalungkat na niya ang kahong Karton na itinuro ng ina. Magkakasama ang damit nila nina ano, Boyet at Diding. Sa may ilalim niya nakuha ang kulay-lumot niyang kamiseta, Hinawakan hiya iyon sa magkabilang tirante. Itinaas, Sinipat. : a “Yan nang isuot mo.” Parang nahulaan ng kanyang ina ang kanyang nalisip. _ ms Isinuot niya ang kamiseta. Lapat na lapat sa kanya ang kamisetang iyon noong bagong bili tngayo'y maluwag na. Nagmumukha siyang Intsik na beho kapag suotiyon. .. nguni't wala Tan siyang maraming kamisetang maisusuot. Mahina ang kita ng kanyang ina sa paglalabada, Mahina rin ang kanyang kita sa pag-aagwador. . Nagbalik siya sa batalan. At nang ary nee pasan na niya ang kargahan. 7 i inungo ang hagdan. Se SA bal na bilin ng kenyang ina. “Huwag mo nang papansinin. a Naulinigan niya ang biling iyon at aywan kung dahil sa leas e ay muntik na siyang d ausling bato s may paanan ng kanilang hagdan. en nok siya upang umigib, pinagpapaalalahanan siya ng ina. HuWaE hiyane baoye nce einin si Ogor. Talaga raw gayon ito: basagulero, =Lagi niyang isinasaisip ang mga biling ito. Nguni’t sadya yatang hindi sv@ makepagtting kapag naririnig niya ang masasakit na pagkutya sa kanya sa gripe, lalung-lalo na mula kay Ogoy, * kanya, ang malimit magsimut Si Ogor, na kamakailan lamang ay bumabag sa la ng Shad ih mo, Impen,” itutukso nito. “Kapatid mo ba si Kano?” isasabad naman ng isa sa mga nasa gripo. wos “Sit ang tatay mo?” "Sin i . ecanbidet tan nakabibingng tawanan. Pinakamatunog ang tawa ni Ogor. Si Ogor ang kinikilalang hari sa gripo. Si Ogor ang malakas na agwador na pinanganganinuhan sa Kanilang pook. : Noong una, sinasagot niya ang mga panunuksong ito. “E, ano kung maitim?" isasagot niya. _ — Nanunuri ang mga matang jikutan siya ni Ogor. Nakangisi. Pagkuwa'y bigla na lamang kakayurin ng hintuturo ang balat sa kanyang likod. “Negrong-negro ka nga, Negro!” tila nandidiring sasabihin ni Ogor. At magsusunuran Nang manukso ang iba pang agwador. Pati na ang mga batang naroroon. “Tingnan mo'ng buhok, kulot na kulot, Tingnan mo’ng ilong, sarat na sarat. At naku, ang nguso, namamalirong.” 4 Sa katagalan, natanggap niya ang panunuksong ito, lyon ang katotohanan, ang nasasabi niya sa sarili, Negro nga siya, nguni’t ano kung negro? Napapikit siya. Anak siya ng isang sundalong negro na sumipot, at nang maging anak na siya’y biglang nawala sa Pilipinas. Ang pagkutyang hindi niya natanggap at siya ngang pinagmulan ng nakaraang babag nila ni Ogor, ay ang sinabi nito tungkol sa kanyang ina. “Gayon nga kaya kasama ang kanyang ina?” “Sarisari ang magiging kapatid ni Negro,” sinabi ni Ogor. “Baka makatatlo pa ang kanyang nanay ngayon!” Noong dinadala ng kanyang ina ang kapatid niyang bunso ay iniwan ito ng kanyang asawa, Hindi malaman kung saan nagsuot. At noon, higit kailanman, naging hamak sila sa pagtingin ng lahat. Matagal-tagal ding hindi naglabada ang kanyang ina, nahihiyang lumabas sa kanilang barumbarong. Siya ang napagtuunan ng sarisaring pagkutya. Ang mga pagkutyang iyo’y natiim sa kanyang puso at sa kanyang isip. At mula nga noon, nagsimula nang umalimpuyo sa kanyang dibdib ang dat’'y binhi lamang ng isang paghihimagsik ++ Magsusumigaw na paghihimagsik sa kanilang pook—pook na iyong ayaw magbigay sa kanila ng pagkakataong makagitaw at mabuhay nang payapa. Sariwa pa ang nangyaring pakikipagbabag niya kay Ogor, naiisip ni lmpen habang tinatalunton ang mabatong dang patungo sa gripo. Mula sa bintana ng mga barumbarong, nakikita niyang nagsusulyapan ang ulo ng mga bata, Itinuturo siya ng mga ito. Sa kanya rin napapatingin ang mga matatanda. Walang sinasabi ang mga ito nguni’t sa mga mata, sa galaw ng mga labi, nababasa niya ang isinisigaw ng mga paslit: “Negro!!!” i , Natatanaw na niya ngayon ang gripo, Sa matamig nguni’t maliwanag nang sikat ng ara, nakikita na niya ang langkay ng mga agwador, nagkakatipun-tipon, Nagkakatuwaan, MasasaV@ at matitining ang mga halakhak, Sa langkay ng mga iyon ay kilalang-kilala ang anyo ni OBO" Paano niya malilimutan si Ogor? Sa mula’t mula pa, itinuring na siya nitong isang kaaway, di keilan man binigyan ng pagkakataong maging kaibigan, _Halos kasinggulang niya si Ogor, ngunithigt na matipuno ang katawan nito. Mataes. Tuwid ang tindig at halos hindi yumuyuko kahit may dal lakad, Tila sino mang makasalubong sa daan ay layang-tayang sensor ng tubig. Sagsag ang lal isisingit ni Ogor, “di si Dikyam!”i niya hapang binibilan, Maluwang ang parisukat ng sementong kinatitirikan ng gripo, nguni' ane din ween jabas pa niyon. : 7 ang dulo ng pila’y na sa Di kalayuan sa gripo ay may isang tindat i tindahan. Sa kalawangi i ‘ i iging yerong medya-agwa niyon ay pelasilong ang iba pang agwador, May naghuhubad na ng damit, at isinasampay na lamang sa at. May nagpapaypay. May kumakain ng halt ‘ : lu-halo, _ Sa langkay na iyon ay kay Ogor agad natutok an; I ‘ 1g Kanyang tingin. At pinilit niyang supilin in g hangaring makasilong. Naroon sa tindahan si Ogor. Hubad-baro, Ngumingisi. Mauupo na amang siya sa kanyang balde. Mabuti pa roon. Kahit Paar i nakabilad sa init, Pasasaan ba’t di iikli ang pia, naiisip niya. Makasasahod din ako. Kasalukuyan siyang nagtitis sa init nang may maulinigan ng tinig mula sa tindahan, : “Hoy, Negro! Sumilong ka. Baka sakaling pumuti ka!” Tinig iyon ni Ogor. At kahit hindi siya gon, para na niyang nakita si Ogor. Nakangisi na naman. Nangungutya. ~ “Hoy, Negro!” muli niyang narini “Sumilong ka! Baka ka masunog!” “Malakas ang narinig niyang halakhakan. Nguni’t hindi pa rin siya lumingon. Tila wala siyang ig. Nakatingin siya sa nakasahod na balde, nguni’t ang naiisip niya’y ang bilin ng ina na ag na niyang papansinin si Ogor. inigilan naman ni Ogor ang panunukso. Hindi pa rin siya umaalis sa kinauupang balde. thabang umiisod ang pila, nararamdaman niyang lalong umiinit ang sikat ng araw. Waring fasusunog ang balat ng kanyang batok, likod at balikat. Namumuo ang pawis sa kanyang leeg. Itinaas niya ang tirante ng kamiseta. Hinipan-hipan ang dibdib. Di natagalan, isinawak niya amay sa nalabing tubig sa kanyang balde. Unang binasa ang batok. Pagkaraa'y ang ulo, ang ilikat. Ang mga bisig. May nadama siyang ginhawa nguni’t pansamantala lamang iyon. Nang falaon, muli niyang naramdamang tila nangangalirang na naman ang kanyang balat. “Hoy, Negro!” Napatuwid siya sa pagkakaupo nang marin niya iyon, Nasa likuran lamang nagsasalita, si Ogor. “Huwag ka nang magbibilad.” ; 5 Fa satat ne ti yor upang inated ‘At habang itinatapat nito ang balde sa gripo, muli WVang nakita ang pagngisi nito. mid lapakatagal sa kanya ang pagkapuno ng mga bal ng ang ian nneattan na ni Ogor ang mga balde. Aalis na si Ogor, indang balde, Susunod na siya. Sa wakas, makasasahod na siya, Pagkaraan ng kargang Msundang balde. . id Nay uuwina siya. At daraan pa née siv2 ee ae baie ay isang mabigat at 1 i inihinta’ i ae ori *s a oigane "humatone sa kanyang balikats Si Ogor ang kanyang vangyarihang H ito ng tubig. ingala, Malapit lamang pala ang pinaghatdan n! ees 7 " niya. “Ako muna.” “Gutom na ako, Negro,”narinignlya 7" ane pitbit na balde, j Ogor. Napabuntunghininga na lamang nalisip niya. HuwagIginitgit din niya ang sa kanya, bahagya nga lamang at waring takot na paggitgit, ka, os mo lang Ogor, nais niyang itutol. “Ako muna sabi, e,” patuloy ni Oger. ‘iia tain ual Bantulot niyang dinampot ang balde. Itinaob ang . na ako, bulong ti sa sarili, Uuwi na ako. Mamaya na ako iigib uli.» - i Humakbane siya upang kunin ang pingga nguni’t sa paghakbang na iyon, bigla Sivan inti ni Ogor. ; 7 " a’ng ibinubulong mo? eben he riya rarinig ion. Nabuwal siya. Tumama ang kanyang pisng sa nabitya balde, Nepasigaw siya, Malakas, Kagyat na bumaha ang nakaliliyong dilim sa kanyang yi, Dalawang kemay niyang natutop ang pisngi. Takot, nanginginig ang mga dali. Dahan-dahan niyang iniangat iyon. Basa, mapula—dugo! Nanghilakbot siya. Sa loob ng ilang saglit, Mangiyak-ngiyak siya. : “O-ogor ... O-ogor . ..” Natingala niya si Ogor. Mahigpit na kinukuyor ang mga pla, Kumikinig ang ulo. Nagngangalit ang ngipin. "Ogor!” sa wakas ay naisigaw niya. Hindi minabuti ni Ogor ang kanyang pagsigaw. Sinipa siya nito. Gumulong siya. Buwal ang lahat ng baldeng nalalabi sa pila. Nagkalugkugan. Nakarinig siya ng tawanan at samantalang nakadapa, unti-unting nabuo sa kawalang malamang sulingan niyang mga mata ang mga pang alikabukin. Paparami ang mga paang iyon. Paparami.. . . Pumapaligid sa kanya Bigla siyang napabaligtad. At natambad sa kanyang paningin ang naghuhumindig na anyo ni Ogor. Nakaakma ang mga bisig. “O-ogor,” nasnaw sa kumakatal niyang labi. Tumawa ng malakas si Ogor. Nakabibingi. Napapikit siya. Mariin, Pumulas ang luha sa suck rng kanyang mga mata. Nasa ganito siyang kalagayan nang bigla niyang naramdaman ang isang uubos-lakas na sipa sa kanyang pigi. Napasigaw siya. Umiiyak na gumulong sa basang semento. it. Tangan ang sinipang pigi, ang buong anyo ng nakaangat niyang mukha’y larawan ng gadaigdig na sakit. Matagal din bago napawi ang kirot sa kanyang pi bumangon at itukod ang mga kamay sa semento. j cen ete ae ae mula pa’y itinuturing na siya nitong kaaway. Bakit siya ginaganoo” " Se age ere tata Poot: Sa naglalatang na poot, At nang makita bie sinunggaban niya iyon, Ni e nl Ogor upang sipain siyang muli, ay tila naulol na Bumagsak an . Niyakap. Kinagat. Marin... indl g nawalan ng panimbang na si Ogor, Nagyakap sila. Pagulung-guloné: Hl siya bumibitiw. Nang siya’ i mie Papal: Pnaegrnpaibabaw: sinunud-sunod niya—dagok, dagok, dagok, 428 hindi niya maulit na salatin ang biyak na ps Humihingal siya, Malikot ang matanané Marui Lahat 7 babae ang kanyang ina, Sania g ein 2 POOk na iyon, aba ang pagtingin sa kanil kaaway, Papatayin siya go! ANB anak, At siya, isang maitim, hamak na neste: fon a é ne Si Ogor. Papatayin. Papatayin. 5 we Nags : “A si Ogor. Tila bakal na kummake itingang ‘kanyang mga ugat. Tila asong nagpipilit makapabatt " Nagsusumikad siya. Tatagilid ae mga kamay, At sa isang iglap siya naman ang napalla! ‘ St ia araw. Nappi si luting matitihaya, Hindi niya naillagan ang dagok i fa, - i “vans ntardamang skit. Wala sang arson oreo 8 ahaha 30 lupe NEO lakatatlo ng asawa si Inay, sj ‘aramdamang sakit, K 7 . ie oe ‘ANO, si Boyet, si Diding at siva Nesro! Negro! Negro!~ samga dagok ni Ogor, anaki’y nasasalinan Napaitalim si Ogor. Nahantad ang mukharni Og gatibdib, dagok, dagok, dagok. Pa ae ng lakas. Bigla, ubos-lakas siyang umigtad. ‘or. Dagok, bayo, bayo, bayo. Kahit saan, sa mukha, escot 7 pvesauiiotee Nalalaglag ang isinasanggang kamay. Humihingal na rin siya. Humahagok nguni’ nagliliyab pa rin ang poot sa kanyang mga mata. Dagok. Papaluka, Gumalaw- ang sabog na labi ni Ogor. Bumuka. Muli niyang itinayo ang kamay, . Papi . |-Impent ..., Halos hindi niya marinig ang halinghing ni Ogor. "I-Impen, suko na... .. ako ona-a- ako!” , wee AKO... Naibaba niya ang kamay. Napasuko niya si Ogor! Napatingala siya. Abut-abot ang paghingal. akaraan ang ilang sandali, dahan-dahan siyang tumindig na nakatuon ang mga mata kay ~ Maraming sandaling walang mangahas pumunit sa katahimikang namayani. “Paikpik na paikpik. Hindi makapaniwala ang lahat, sa kanya nakatingin. isa-isa niyang tiningnan ang mga nakapaligid sa kanya. Walang pagtutol sa mga mata ng |. Ang nabakas niya’y di-paniniwala, ang nakita niya’y pangingimi. angingimian siya. May galak siyang nadama. Luwalhati. Hinagud-hagod niya ang mga kamao. Nadama niya pagong tuklas na lakas niyon. Ang tibay. Ang tatag. Ang kapangyarihan. Muli niyang minalas akabulagtang si Ogor. Pagkaraa’y nag-angat siya ng mukha. Sa matinding sikat ng araw, tila siya isang mandirigmang sugatan, nguni’t matatag na tindig sa pinagwagihang larangan.