Σεμινάρια Τμ. Κοινων.

Πολιτικής 2022-23
Πάντειο Πανεπιστήμιο

Είναι ο
Νεοφιλελευθερισμός το
κυρίαρχο οικονομικό
παράδειγμα σήμερα;
Στ. Μαυρουδέας
Καθηγητής (Πολ. Οικονομία)
 Περίληψη
Στην διάλεξη αυτή υποστηρίζεται ότι ο Νεοφιλελευθερισμός (ΝΦ) έχει
εκπέσει από κυρίαρχο οικονομικό παράδειγμα από τις αρχές του
21ου αιώνα.
Την θέση του έχει καταλάβει ο Νέος Κεϋνσιανισμός (ΝΚ) με τη Νέα
Μακροοικονομική Συναίνεση (ΝΜΣ).
Βασικά στοιχεία των τελευταίων είναι η αποδοχή ενός ολοένα και
αυξανόμενου κρατικού οικονομικού παρεμβατισμού.
Το νέο κυρίαρχο οικονομικό παράδειγμα είναι εξίσου συντηρητικό με
τον προκάτοχο του.
Όμως διαφέρει θεμελιωδώς καθώς εμφορείται από την αντίληψη
του Σοσιαλφιλελευθερισμού και προτείνει ουσιωδώς διαφορετικές
οικονομικές πολιτικές.
 Βασικά Σημεία
• Είναι ο ΝΦ το κυρίαρχο οικονομικό παράδειγμα σήμερα;
 Όχι.
 Ισχυρή άγνοια ιδιαίτερα στη χώρα μας
• Γιατί η παρανόηση;
 Ασαφής κατανόηση του τι είναι ο ΝΦ
 Ορισμός του ΝΦ
• Ρεύματα του ΝΦ

• Ζητήματα οικονομικής πολιτικής

• Νέος Κεϋνσιανισμός: Το σημερινό κυρίαρχο οικονομικό

παράδειγμα
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
Α. Βιβλιογραφικά τεκμήρια
 Λίγες παλιότερα (Dumenil & Levy, Mavroudeas (1999), ΧΩΡΟΣ ΜΑΡΞ, ΔΙΗΜΕΡΟ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΔΙΑΛΟΓΟΥ, 17-18 Δεκεμβρίου 1999, ΕΜΠ, «Η καπιταλιστική
«παγκοσμιοποίηση» και η νέα εποχή του καπιταλισμού»
 Αυξάνονται δραματικά μετά την κρίση του 2008-9:
Stiglitz J. (2008), The End of Neo-liberalism? https://www.project-
syndicate.org/commentary/the-end-of-neo-liberalism
Stiglitz J. (2019), The end of neoliberalism and the rebirth of history, https://www.project-
syndicate.org/commentary/end-of-neoliberalism-unfettered-markets-fail-by-joseph-e-
stiglitz-2019-11

 Και ιδιαίτερα μετά την διπλή κρίση (υγειονομική & οικονομική) του COVID-19:
Piketty T. (2021), ‘Neoliberalism is dead since 2008’, VIMA 13/7/21
https://www.tovima.gr/2021/07/13/international/thomas-piketty-neoliberalism-is-dead-since-
2008/
Tooze A. (2021), Has Covid ended the neoliberal era?’, The Guardian 2/9/2021
https://www.theguardian.com/news/2021/sep/02/covid-and-the-crisis-of-neoliberalism .
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
B. Εμπειρικά τεκμήρια
 Για να αντιμετωπισθεί η κρίση του 2008-9 συστηματική και εκτεταμένη χρήση
δημοσιονομικής πολιτικής (αλλά και άλλων παρεμβατικών οικον. πολιτικών)
Διακριτική Δημοσιονομική Πολιτική
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
B. Εμπειρικά τεκμήρια
 Για να αντιμετωπισθεί η κρίση του 2008-9 συστηματική και εκτεταμένη χρήση
δημοσιονομικής πολιτικής (αλλά και άλλων παρεμβατικών οικον. Πολιτικών)
Επεκτατική Νομισματική Πολιτική
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
• Η δημοσιονομική πολιτική ως απάντηση στη Μεγάλη Ύφεση (Great Recession) ήταν η
αύξηση των κρατικών δαπανών και η νομισματική πολιτική ήταν η μείωση του επιτοκίου.

• Όλες οι χώρες της G-20 υιοθέτησαν διακριτικά δημοσιονομικά πακέτα. Κοστολογήθηκαν

περίπου 2% του ΑΕΠ των χωρών της G-20 το 2009 και προβλέπονται σε 1,6% του ΑΕΠ το
2010 (ΔΝΤ, 2009). International Monetary Fund (IMF), 2009, “The State of Public Finances: A
Cross-Country Fiscal Monitor,” IMF Staff Position Note 09/25 (Washington: International
Monetary Fund).

• ΗΠΑ: νόμος για την ανάκαμψη και την επανεπένδυση του 2009 (American Recovery and
Reinvestment Act – ARRA ή Recovery Act), Μπ. Ομπάμα: αρχικό κατά προσέγγιση κόστος
του εκτιμήθηκε ότι ήταν 787 δισεκατομμύρια δολάρια. Αναθεωρήθηκε σε 831
δισεκατομμύρια δολάρια μεταξύ 2009 και 2019.

• Στην Ασία, η αντίδραση στη Μεγάλη Ύφεση ήταν παρόμοια. Το 2012 η Ιαπωνία ενέκρινε το
πρόγραμμα «Abenomics»,
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
• Η δημοσιονομική πολιτική ως απάντηση στη Μεγάλη Ύφεση (Great Recession) ήταν η
αύξηση των κρατικών δαπανών και η νομισματική πολιτική ήταν η μείωση του επιτοκίου.

• Όλες οι χώρες της G-20 υιοθέτησαν διακριτικά δημοσιονομικά πακέτα. Κοστολογήθηκαν

περίπου 2% του ΑΕΠ των χωρών της G-20 το 2009 και προβλέπονται σε 1,6% του ΑΕΠ το
2010 (ΔΝΤ, 2009). International Monetary Fund (IMF), 2009, “The State of Public Finances: A
Cross-Country Fiscal Monitor,” IMF Staff Position Note 09/25 (Washington: International
Monetary Fund).

• ΗΠΑ: νόμος για την ανάκαμψη και την επανεπένδυση του 2009 (American Recovery and
Reinvestment Act – ARRA ή Recovery Act), Μπ. Ομπάμα: αρχικό κατά προσέγγιση κόστος
του εκτιμήθηκε ότι ήταν 787 δισεκατομμύρια δολάρια. Αναθεωρήθηκε σε 831
δισεκατομμύρια δολάρια μεταξύ 2009 και 2019.

• Στην Ασία, η αντίδραση στη Μεγάλη Ύφεση ήταν παρόμοια. Το 2012 η Ιαπωνία ενέκρινε το
πρόγραμμα «Abenomics»,
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
• Η διπλή κρίση του Covid-19 εντείνει τις παρεμβατικές οικον. πολιτικές
 Ι. ΝΦ: Ο εκπεσών ηγεμόνας
• Stiglitz, Piketty: το τέλος του ΝΦ σηματοδοτεί την επιστροφή στην Κεϋνσιανή ορθοδοξία

 Piketty: επιστροφή σε μεταπολεμικό (αναδιανεμητικό προς την εργασία) Κεϋνσιανισμό

 Stiglitz: συντηρητικός ΝΚ

• Η αντίδραση: Ben Fine (2009, 2016) – ο ΝΦ συνεχίζει, είναι η χρηματιστικοποίηση

 Αλλάζει άποψη: ο ΝΦ δεν είναι οικον. πολιτική αλλά το νέο στάδιο του καπιταλισμού

 Ο Saad-Filho συμφωνεί (2019) αλλά στη συνέχεια, μετά τον Covid-19, ταλαντεύεται
(2020)

 Στην Ελλάδα η συζήτηση ακολουθεί την πεπατημένη της «φαιδράς πορτοκαλέας»

 Το πολιτικό ζήτημα του αντι-ΝΦ

 ΙΙ. Παρανοήσεις του τι είναι ο ΝΦ
• Πλειάδα ασαφών και αντιφατικών ορισμών (ο ΝΦ ως ποτ-πουρί):

 ΝΦ = λιτότητα και επίθεση στην εργασία (αρχικοί ορισμοί)

 ΝΦ = παγκοσμιοποίηση (MR κλπ.)

 ΝΦ = χρηματιστικοποίηση (Fine (2009), https://eprints.soas.ac.uk/7993/1/seoulart.pdf )

 ΝΦ = κρατικός αυταρχισμός ή/και δεξιός λαϊκισμός (Fraser N. (2017), ‘The End of

Progressive Neoliberalism’, https://www.dissentmagazine.org/online_articles/progressive-neoliberalism-reactionary-populism-nancy-
fraser , Boffo M, Saad-Filho A. & Fine B. (2019), Neoliberal Capitalism: The Authoritarian Turn Vol. 55: Socialist Register 2019: A World Turned Upside Down?

• Αυταρχικός ΝΦ: αντίφαση η έμφαση στο κράτος

• Ταύτιση με χρηματιστικοποίηση (B.Fine): ο ΝΦ δεν αποδεχόταν την επίπτωση του χρηματοπιστωτικού

συστήματος στη μεγέθυνση. Αλλάζει, αλλά όχι καθαρά, από τα τέλη του 1990 με την δουλειά του
Levine κ.α.
 ΙΙ. Παρανοήσεις του τι είναι ο ΝΦ
• Τι είναι ο ΝΦ: πρωτίστως οικον. θεωρία και πολιτική

• Βασική θέση: οι ελεύθερες αγορές κατανέμουν τους πόρους αποτελεσματικά,

επιδιορθώνουν από μόνες τους τις ανισορροπίες τους και επιτυγχάνουν την βέλτιστη
κοινωνική ευημερία

• Ανατρέπει τον Κεϋνσιανισμό και επαναφέρει την Νεοκλασσική ορθοδοξία μετά την παγκ.
Κρίση του 1974

• Όμως σε μία νέα πιο σκληρή εκδοχή: ο προηγούμενος Νεοκλασσικισμός είχε συμβιβασθεί
με την Κεϋνσιανή ορθοδοξία (Hicks και Νεοκλασσική Μετακεϋνσιανή Σύνθεση, IS-LM).
Αποδοχή λελογισμένου κρατικού παρεμβατισμού

• Ο ΝΦ ξεπερνά τον Hicks: από τους cranks και το Mont Pelerin Society στην επικράτηση (Ν.
Αμερική και μετά Reagan, Thatcher)
 ΙΙ. Παρανοήσεις του τι είναι ο ΝΦ
• 2 + 1 βασικά ρεύματα:
1) Μονεταρισμός
2) Νέοι Κλασσικοί
3) ΝΦ της ανοικτής οικονομίας

• Ο Κεϋνσιανισμός σαν Ορθοδοξία (1930-1980) και ο νεοκλασσικός συμβιβασμός: J.Hicks, η

ανάλυση της IS-LM και η ΜεταΚεϋνσιανή Νεοκλασσική Σύνθεση

• Ο συμβιβασμός (υπό τις ευλογίες του Keynes):

 η ισορροπία (και η έμμεση και αντεστραμμένη επιστροφή του νόμου του Say [κατ’
αντιπαραβολή π.χ. με το υπόδειγμα Domar], ως Κεϋνσιανή παραχώρηση
και
 η αποδοχή της αποτελεσματικότητας του κρατικού παρεμβατισμού και του
διαφορετικού προσδιορισμού της ισορροπίας σε αγορές χρήματος και εργασίας ως
νεοκλασσική παραχώρηση
 ΙΙ. Παρανοήσεις του τι είναι ο ΝΦ
• Η αδύναμη μετα-Κεϋνσιανή διαμαρτυρία (J.Robinson κλπ.): bastard Keynesianism

• Η κρίση του 1973, η αποτυχία του Κεϋνσιανισμού και η επανενθρόνιση του

Νεοκλασσικισμού ως Ορθοδοξίας: μέσα δεκαετίας 1980, νεοσυντηρητικά (ή αλλιώς
νεοφιλελεύθερα) ρεύματα.

• 2 + 1 βασικές θεωρητικές εκδοχές:

1) Μονεταρισμός (M.Friedman): πιο «αριστερή»

 προσαρμοστικές προσδοκίες (με βάση το παρελθόν)
 βραχυχρόνια αποτελεσματικότερη η νομισματική πολιτική (μπορείς να συλλάβεις εξ
απήνης την αγορά)
 αδύναμη η δημοσιονομική πολιτική (παραμορφώνει την αγορά)
 ΙΙ. Παρανοήσεις του τι είναι ο ΝΦ
• Η αδύναμη μετα-Κεϋνσιανή διαμαρτυρία (J.Robinson κλπ.): bastard Keynesianism

• Η κρίση του 1973, η αποτυχία του Κεϋνσιανισμού και η επανενθρόνιση του

Νεοκλασσικισμού ως Ορθοδοξίας: μέσα δεκαετίας 1980, νεοσυντηρητικά (ή αλλιώς
νεοφιλελεύθερα) ρεύματα.

• 2 + 1 βασικές θεωρητικές εκδοχές:

1) Μονεταρισμός (M.Friedman): πιο «αριστερή»

 προσαρμοστικές προσδοκίες (με βάση το παρελθόν)
 βραχυχρόνια αποτελεσματικότερη η νομισματική πολιτική (μπορείς να συλλάβεις εξ
απήνης την αγορά)
 αδύναμη η δημοσιονομική πολιτική (παραμορφώνει την αγορά)
 Κατά βάση Μαρσαλλιανή (μερική ισορροπία)
 ΙΙ. Παρανοήσεις του τι είναι ο ΝΦ
2) Νέοι Κλασσικοί (R.Lucas, T.Sargent, R.Barro): πιο δογματική
 ορθολογικές προσδοκίες (η αγορά γνωρίζει και προβλέπει τα πάντα)
 αναποτελεσματικές τόσο βραχυχρόνια όσο και μακροχρόνια όλες οι κρατικές πολιτικές
(δημοσιονομική και νομισματική πολιτική)
 έμφαση σε δομικές μεταρρυθμίσεις (απορρύθμιση της οικονομίας, ιδιωτικοποιήσεις και
περιορισμός δημόσιου τομέα) έτσι ώστε η οικονομία να προσιδιάζει στην τέλεια αγορά
 Βαλρασιανή (γεν. ισορροπία)
 Ιδιαίτερη έμφαση στο άνοιγμα των οικονομιών («παγκοσμιοποίηση»)

3) +1: Ο ΝΦ της ανοικτής οικονομίας: ‘monetary theory of the balance of payments’

(Frenkel and Johnson 1976). Βάση για τις παγκοσμιοποιητικές πολιτικές και την Συναίνεση της
Ουάσιγκτον (Washington Consensus - Williamson). H τελευταία είναι ήδη ο ΝΦ που «βάζει νερό
στο κρασί του». Ο διάδοχος της – post-Washington Consensus – είναι στο έδαφος της ΝΜΣ και
του ΝΚ και εξίσου συντηρητικός.
 ΙV. H πτώση του ΝΦ
• Τέλη δεκαετίας 1990 και αρχές 21ου αιώνα: η αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού
 περιφερειακές κρίσεις της «παγκοσμιοποίησης» (Μεξικό, Ρωσία, Ταϋλάνδη κλπ.),
αποτυχία των (συνήθως δικτατορικών) πολιτικών στη Ν.Αμερική
 Ο ΝΦ αποδεικνύεται εξαιρετικά δογματικός και ανελαστικός για χάραξη οικονομικής
πολιτικής

• Η επιστροφή του Κεϋνσιανισμού: ο ΝΚ

 Ανάγκη για πιο ευέλικτες και παρεμβατικές πολιτικές
 Η κρίση του 2008 πλέον κάνει αναντίρρητη αυτή την ανάγκη
 Συζήτηση και χρησιμοποίηση δημοσιονομικής πολιτικής και πλέον και βιομηχανικής
πολιτικής (και μάλιστα διακριτικής)

• O συμβιβασμός Νέων Κλασσικών και Νέου Κεϋνσιανισμού: Νέα Μακροοικονομική

Συναίνεση (New Consensus Macroeconomics)
 V. Ο ΝΚ και η ΝΜΣ
• Νέος Κεϋνσιανισμός (P.Krugman, G.Mankiw, O.Blanchard, R.Stiglitz)
 Αποδοχή της εκκίνησης από την Μικροοικονομική και της θεμελίωσης επάνω σ’ αυτήν
της Μακροοικονομικής (παραγνωρίζουν το πρόβλημα της συνάθροισης [aggregation
problem])
 Οι μισθοί και οι τιμές είναι «κολλώδεις» [sticky] ή «άκαμπτοι» [rigid] (δηλ. δεν είναι ευέλικτα
μεγέθη)
 Η ύπαρξη ακαμψίας οφείλεται σε διάφορους λόγους. Στις αγορές προϊόντων οι
ενέργειες μίας επιχείρησης επηρεάζουν τις άλλες. Επίσης ορίζουν τις τιμές τους σε
διαφορετικές χρονικές στιγμές. Συνεπώς μπορεί να εμφανισθούν πολλά – και ατελή –
σημεία ισορροπίας. Αντίστοιχα, η επίδραση των μισθών στην αποτελεσματικότητα της
εργασίας [efficiency wage] οδηγεί στην ύπαρξη ακούσιας ανεργίας στην αγορά
εργασίας.
 Συνεπώς, κυρίως η νομισματική πολιτική αλλά, πλέον, και η δημοσιονομική πολιτική είναι
αποτελεσματικές βραχυχρόνια.
 Κατασκευή υποδειγμάτων με αποδοχή των ορθολογικών προσδοκιών (εξαίρεση ο
Stiglitz και η ασύμμετρη πληροφόρηση) και γενικής ισορροπίας (DSGE – Δυναμική
Στοχαστική Γενική Ισορροπία)
 V. Ο ΝΚ και η ΝΜΣ
 Διαφωνίες Νέων Κλασσικών και Νέων Κεϋνσιανών:
 Η πρωταρχική διαφωνία μεταξύ των νέων κλασσικών και των νέων κεϋνσιανών
οικονομολόγων είναι η ταχύτητα προσαρμογής των μισθών και των τιμών.
 Οι νέοι κλασικοί οικονομολόγοι χτίζουν τις μακροοικονομικές τους θεωρίες με την
υπόθεση ότι οι μισθοί και οι τιμές είναι ευέλικτες. Πιστεύουν ότι οι τιμές «εκκαθαρίζουν» τις
αγορές (δηλ. εξισορροπούν προσφορά και ζήτηση) προσαρμοζόμενες γρήγορα.
 Οι Νέοι Κεϋνσιανοί πιστεύουν ότι τα μοντέλα εκκαθάρισης της αγοράς δεν μπορούν να
εξηγήσουν τις βραχυχρόνιες οικονομικές διακυμάνσεις και γι 'αυτό υποστηρίζουν
μοντέλα με "κολλώδεις" μισθούς και τιμές. Με τον τρόπο αυτό δικαιολογούν την ύπαρξη
ακούσιας ανεργίας
 Κατά συνέπεια, για τους Νέους Κεϋνσιανούς η νομισματική πολιτική είναι
αποτελεσματική βραχυχρόνια.
 V. Ο ΝΚ και η ΝΜΣ
• ΝΜΣ
 Εμφανίζεται στα τέλη του 1990
 Η νέα σύνθεση συγχωνεύει τους Νέους Κλασσικούς με τους ΝΚ
 Από τους πρώτους παίρνει μια ποικιλία εργαλείων μοντελοποίησης (μικροοικονομική
λειτουργία νοικοκυριών και επιχειρήσεων, ορθολογικές προσδοκίες κλπ.).
 Από τους ΝΚ παίρνει τις δυσκαμψίες των τιμών και τα χρησιμοποιεί για να εξηγήσει γιατί η
νομισματική πολιτική επηρεάζει την απασχόληση και την παραγωγή βραχυπρόθεσμα. Η πιο
κοινή προσέγγιση είναι να υποθέσει μονοπωλιακά ανταγωνιστικές επιχειρήσεις (επιχειρήσεις
που έχουν ισχύ στην αγορά αλλά ανταγωνίζονται με άλλες επιχειρήσεις) που αλλάζουν
τιμές μόνο περιοδικά.
 Ιδιαίτερη συγχώνευση στο πεδίο της θεωρίας των οικονομικών κύκλων. Οι Νέοι Κλασσικοί
από την αφελή εξαγγελία της κατάργησης των οικον. διακυμάνσεων (the great
moderation, end of the business cycle) στους πραγματικούς επιχειρηματικούς κύκλους
[Real Business Cycles – RBS] (συστηματικές δομικές και τεχνολογικές αλλαγές προκαλούν
κυκλικές διακυμάνσεις). Όμως τελικά υπάρχει ισορροπία. Οι ΝΚ προσθέτουν την ύπαρξη
μονοπωλίων (και μονοπωλιακών τιμών) οπότε η επίτευξη ισορροπίας δεν είναι αυτόματη
ούτε προφανής.
 V. Ο ΝΚ και η ΝΜΣ
 Συμφωνία επίσης στο μη επιταχύνον τον πληθωρισμό επίπεδο ανεργίας [non
accelerating inflation rate of unemployment – NAIRU] αντί της πλήρους απασχόλησης.
 Η καρδιά της νέας σύνθεσης είναι η άποψη ότι η οικονομία είναι ένα δυναμικό σύστημα
γενικής ισορροπίας που αποκλίνει από μια αποδοτική κατανομή πόρων
βραχυπρόθεσμα λόγω των κολλώδων τιμών και ίσως μιας σειράς άλλων ατελειών της
αγοράς.
 Η Νέα Μακροοικονομική Σύνθεση αποτελεί την σημερινή Ορθοδοξία. Κυριαρχεί σε
βασικές κεντρικές τράπεζες, κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμούς.
 VΙ. Η κρίση του ΝΚ και της ΝΜΣ;
• Η κρίση του Covid-19 και η τρέχουσα κατάσταση στασιμοπληθωρισμού δείχνει τα όρια
και του νέου ηγεμόνα
• Το πρόβλημα της διόγκωσης του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους και τα όρια των
«αναβολικών» μέσω πλασματικού κεφαλαίου (fictitious capital)
• H πανάκεια της ποσοτικής χαλάρωσης και η αβασιμότητα του MMT Modern Monetary
Theory)
• Το άδειο πουκάμισο του αντι-ΝΦ