Kefaret günü Yahudilerin sinogogda pişmanlık duası tablosu.

Telaviv Sanat Müzesi

YAHUDİLİKTE ÂHİRET ANLAYIŞI

Yusuf ALTINTAŞ*

ki
HAZİRAN 2012

36 * Türkiye Hahambaşısı Genel Sekreteri

 Ölüm, ölüm ötesi, Öte Dünya, Cennet, Cehennem
ve bütün bunların çeşitli şekillerde saçaklanması olarak
tanımlanabilecek olan Tanrısal Yargı, Mükâfat, Mücazat,
Yeniden Diriliş gibi “Âhiret anlayışına”na ilişkin konular;
Yahudi din disiplinde belki de bu disiplinin kuramsalla-
şıp kurumsallaşma sürecinin neredeyse tamamlandığı ya
da öyle olduğunun varsayıldığı dönemlerde yer bulmaya
başlaması nedeniyle olsa gerek, oldukça karmaşık bir gö-
rünüm vermektedir.
Bunun birçok nedeni arasında, Yahudiliğin temel
kutsal metni olan “Tora/Tevrat”ta ölüm ötesi veya öte
dünya konusunda ölülerin gittiği “Şeol” diye niteliği pek
de belirli olmayan bir mekânın varlığı dışında bir bah-
sin olmamasının yanında, tanrısal buyruklara uyularak
O’nun hoşnutluğunu kazanmanın mükâfatının da, bu-
nun tersi olarak uymamanın neden olacağı mücâzatın da
bu dünyaya ilişkin özellikler/nitelikler taşımasının önem-
li bir yeri olsa gerektir.
Gerçekten de, “Tora/Tevrat” bu mükâfatı vaat edil-
miş topraklar ekseninde bolluk, bereket ve refah içinde
uzun bir yaşam olarak tanımlarken, mücazatı da bunun
tersi olarak lanet, kuraklık, yoksulluk ve anayurttan sür-
gün olarak tanımlamakta adeta ısrarlı olmuş (Yasanın Tekra-
rı 5:32-33,6:1-3) ve netice itibariyle günümüze kadar ulaşan
bir anlayışla Yahudi inançlılar büyük ölçüde anayurtların-
dan ayrı kalmış bulunmalarını tanrı buyruklarına uyma-
manın yaptırımı olarak algılaya gelmişlerdir.
Günümüz Yahudi yorumcularının bir bölümü temel
kutsal metin “Tora/Tevrat”ta ölüm ötesi ve öte dünya ko-
nusunda fazlaca bir açıklama bulunmamasını, Mûsevî
inanç disiplininin insanların bu gezegen üstündeki ya-
şamlarını merkeze alması ve bu dünyadaki gereksinim-
lerini karşılamayı hedeflemiş olmasıyla izah ederek bir
bakıma Mûsevî inanç sistemini dünyevîleştirdikleri de
dikkat çekici olsa gerektir.
Diğer taraftan ortaçağ Yahudi düşünürlerinin belki
de en çok dikkate alınanı ve neredeyse peygamber “Moşe/
Hz. Musa” gibi değerli tutulanı “Rambam” (Rambam/Maimo-
nides/Moşe Ben Maimon veya İslam terminolojisinde bilinen adıyla
Musa İbn Meymun 1138 Kurtuba-1204 Kahire) tarafından tanzim
edilen ve günümüz Mûsevî inançlıların hemen tümü ta-
rafından kabul gören Mûsevîliğin iman esasları kodlama-
ları (Yahudiliğin İman esasları – Şaloşesre Emunot) arasında “Tan-
rının buyruklarını yerine getirenleri mükâfatlandıracağı
getirmeyenleri ise cezalandıracağı”na tam bir imanla
inanıldığına ilişkin bir faslın bulunduğu ve bunun ölüm
ötesi döneme atıfta bulunduğu da belirtilmelidir.
“Tora/Tevrat”ta adı çokça zikredilen ve “Ölüler diya-
rı” diye çevrilen “Şeol” (Yaratılış, 37:35, 42:38, 44:29, 44:31) her
ne kadar ölülerin gittikleri yer olarak muğlâk bir şekilde
tarif ediliyorsa da, sözcük kökeni itibariyle İbranca sorgu-
sual anlamına gelen “Şaal” ile çokça benzeşmesi nede-
niyle kimi yorumcular tarafından ölenlerin bu dünyadaki
eylemleri nedeniyle sorgulandıkları yer olarak tanımlan-
maktadır.
Mûsevîlikte ölüm, ölüm ötesi, öte dünya, cennet,
cehennem ve bu gibi konularda en ayrıntılı bilgilere
veya en azından kimi ipuçlarına ulaşılabilecek metinle-
rin daha ziyade “Sonraki Nebiler” arasında sayılan Hoşea
ve Yehezkel kitapları olduğuna ilişkin oldukça yaygın bir
kanı varsa da, buralardaki ölüm, ölümden sonra dirilme,
ölü bedenlerin kabirlerinden çıkarılması, kuru kemik-
lerin yaşama erdirilmesi temalarının bu nebîler tarafın-
dan manevi bakımdan adeta birer enkaz durumundaki
İsrâiloğulları’na umut verme adına kullanılmış alegoriler
ve metaforlar olduğu görüşü belli bir ağırlık kazanmış
bulunmaktadır.
Mûsevîlikte öte dünya veya ölüm ötesi konularının
yoğun olarak işlenmesi ve Mûsevî inancının bir parçası
olarak önem kazanması bu inanç mensuplarının Bâbil
sürgünü ve Pers kültürüyle karşılaştıkları dönemlerin et-
kisiyle başlar (MÖ 6.y.y.). Diğer taraftan İsrâiloğulları’nın
antik Yunan kültürüyle ilişkisinin başladığı aynı dönem-
ler ve Büyük İskender’in doğu seferleriyle (MÖ 4.y.y.)
yoğunluk kazanan bu ilişkinin Yahûdî inancındaki âhiret
anlayışının biçimlenmesine önemli ölçüdeki etkisi göz
ardı edilmemelidir.
İsrâiloğulları’nın sürgün ve işgal olguları nedeniyle
karşılaştıkları bu iki farklı kültürün etkisi bir yönüyle gele-
neksel İbrânî “Şeol” anlayışının bir bakıma önem yitirme-
sine neden olurken bir başka yönüyle de geleneksel Ruh-
Beden bütünlüğüne inancın değişerek ruhun bedenden
bağımsız olarak var oluşunu devam ettirmesi ve ruhun
ölümsüzlüğü anlayışına yol açmış, mükâfat ve mücâzatın
Ruh’a yönelik olacağı görüşlerinin toplumda giderek yer
bulmasına neden olmuş, ama geleneksel “Şeol” anlayışı
da kutsal metinlerde yer alması itibariyle tamamen terk
edilemez olduğundan bütün bu unsurlar biraz da zaru-
ret gereği kimi tevillerle uzlaştırılmaya çalışılmıştır.
HAZİRAN 2012
Nedir ki, bu konuda giderek geliştirilen izah ve yo-
37
 rumlar dönemin kimi bilginlerince adeta heyecanla ka- dini yüksek şura Roma egemenliğinde son bulmuştur) ve “Pirke
bul edilirken toplumun kimi kesimlerince de “Tora/Tev- Avot” (Pirke Avot – Ataların özdeyişleri. Kimi Mişna bölümleri seç-
rat” kaynaklı olmadıkları gerekçesiyle kesinlikle redde- kilerinden oluşan edebiyat) külliyatlarında kullanılanların en
dilmiş veya kısmen ikincil olarak değerlendirilmesine çok bilinenleridir.
neden olmuş ve Ferisi- (Ferisiler/Peruşim/Şarihler MÖ Ortaçağın önemli Yahudi bilginlerinden Saadiya
2.yy ile MS 2..yy arasında varlığı bilinen Yahudi mezhe- Gaon (Saadiya Gaon/ Saadya Ben Yosf Gaon/Sadi Bin Yusuf El Fey-
bi) Saduki (Sadukiler/Tsadukim MÖ 2.yy ile II. Mabedin yıkılışı ara- yumi Tanah bütününü Arapçaya çeviren Yahudi Bilgin Dilbilimci 882
sında varlığı bilinen Yahudi mezhebi) - Eseni (Eseniler/İsiyim MÖ Mısır-942 Sura Babil ) Arapça kaleme aldığı ve İbrancaya
2.yy ile MS 1.yy arasında Lut Gölü çevresinde yoğunlaşan münzevi Yehuda İbn Tibbon tarafından çevrilen Sefer Emunot
Yahudi mezhebi) ayrışmasının temel konularından biri ha- Vedeot/Kitabül Amanat Velitkadat” adlı eserinde Ölüm
line gelmiştir. Ötesi konusunu oldukça geniş bir şekilde incelemiş ve
Bu arada Kohelet/Vaiz kitabında da oldukça yo- Yahudi inanışına “öldükten sonra dirilişe iman etme”
ğun bir biçimde yer aldığına tanık olunacağı gibi bu prensibini getirmiştir.
türden konuların tartışılması değil düşünülmesi veya Ortaçağ Endülüs bilginlerinden en ziyade ciddiye
dikkate alınmasının dahi yersiz ve gereksiz olduğuna alınanlar arasında sayılan Ranban (Ranban /Nahmanides/
ilişkin görüşlerin de toplum katlarında yer bulduğuna Rabi Moşe Ben Nahman Tevrat Talmud bilgini Gerona Kabala Eko-
şahit olunacak, bu kitabın Sadukiler’e yaraşır bir metin lünün efsanevi önder adı 1193 Gerona -1270 Acre) “Şaar Hage-
olduğu iddialarının da ötesinde bunun bir tür Hedo- mul/MükafatKapısı” adlı eserinde Yahudi inancına göre
nist/Epikürien manifesto olduğuna ilişkin uçta itham- ölüm ötesi, âhiret ve benzer konuları belli bir sistema-
lara da yer verildiği görülecektir. tikte kaleme almış, bu çalışma kimi yorumcular tarafın-
Yukarıda sözünü etmeye çalıştığımız kültür ke- dan belli ölçülerde İslâm sonrası Yahudi ilahiyatı edebi-
sişmeleri özelikle de Ferisiler/Peruşim akımının çok yatına örnek olarak gösterilmiştir.
önemli ölçü ve yoğunlukta egemen olduğu, hatta kimi Yukarıda sözünü ettiğimiz “Rambam” Tehiyat
çevrelerin günümüzde “Ortodoks Yahudilik” diye ta- Hametim/Ölülerin Diriltilmesi” başlıklı makalesinde
nımladığı ancak daha doğru ve kapsayıcı bir tanımla “..Olam Haba’dadirilişin oluşmasından sonra dürüstle-
“Rabinik Yahudilik” (Rabinik Yahudilik – Genel anlamda rin ruhlarının ödüllendirileceğini ve orada sonsuz ve
Mişna -Talmud külliyatını “Tora Şebealpe/Sözel Tevrat” hakiki yaşamlarını sürdüreceklerini..” ifade etmektedir.
adı altında) olarak bilinen akıma da kaynaklık ettiği “.. böylesi bir alemde beden ve madde yoktur, yeme
kuşkusuz olan Yahudi dinsel edebiyatında ölüm ötesi içme gibi bir gereksinim, dünyevî tanımların hiçbiri
ve öte dünya konularında kimi yeni adlandırmalar ve olmayacaktır, burada ruhlar kutsal olanın özünü idrak
deyimlerle tanımlamalara yol açmış bulunmaktadır. edecekler, ilahi huzurun sefasını sürecekler ve sonsuz,
“Olam Aba/Öte Dünya”, “Bor/Çukur”, “Tsalmavet/ sınırsız saadet içinde olacaklardır.” “Tanrı’nın bir cismi
Ölümün Gölgesi”, “Şahat/Ölüler Ülkesi”, “Abadon/Yitim olduğundan nasıl söz bile edilemezse, Olam Haba’da-
Yeri”, “Kever/Kevura/Kabir”, “Atid Lavo/Âhiret”, “Gehi- oluşacakların da bir cismanî niteliği olacağından söz
nom/Cehennem”, “Tofet/Azap Yeri” edilemez. Orada bulunanlar be-
adlandırmaları gerek Tanah’ın (Ta- Ortaçağın önemli Yahudi densiz ruhlar veya bir başka ifadey-
nah – Genel adıyla Yahudi kutsal bilginlerinden Saadiya Gaon le zihinler/akıllardır.”
metinlerinin tamamına verilen ad. Arapça kaleme aldığı ve İbrancaya “Rambam”a göre: “Olam Ha-
Tora, Nevim, Ketuvim bölümlerini Yehuda İbn Tibbon tarafından ba’da yaşamı hak edenlerin tespit
İbranca baş harflerinden türetil- çevrilen Sefer Emunot Vedeot/ edilmesinde günahların ve sevap-
miştir) kimi bölümlerinde gerekse Kitabül Amanat Velitkadat” adlı ların ölçümlenmesi niceliksel değil
Rabinik edebiyatın kimi bölümle- eserinde ölüm ötesi konusunu niteliksel mahiyettedir. Bu itibarla
rinde ve özellikle “Sanhedrin” (San- oldukça geniş bir şekilde incelemiş tanrısal yargının eşitlikçi değil ada-
hedrin – MÖ 3.yy.’da 70-71 bilginden oluşan
ve Yahudi inanışına “öldükten letçi bir sistem olduğu kesindir ve
HAZİRAN 2012

sonra dirilişe iman etme” prensibini

getirmiştir.

38
Ağlama duvarı, Kudüs
her şey, her şeyi bilen Tanrı’nın zihninde gerçekleşe-
cektir.” “…Sadık ve salih kişiler puta taparlardan bile ol-
salar eğer yaşamları boyunca Nuh’un Yedi Yönergesine
duyarlılıkla ve özenle sadık kalmışlar ve bunları uygu-
lamışlarsa OlamHaba’da yer alma şansları olabilecektir.”
Yine yukarıda sözünü ettiğimiz “Ranban”a göre ise:
“Ölüm ertesinde kişi bu dünyada yaptıklarıyla yüz yüze
gelecek ve kendisine uygulanacakların adalet üzere
olduğuna tanık olacaktır. Bütünüyle günahkâr olanlar
için umut yoktur. Bütünüyle sadık ve Salih olanlar ebe-
di hayata kavuşacaklardır. Ancak günahları sevaplarına
denk olanlar Yüce Tanrı’nın merhametiyle günahların-
dan bir miktar eksiltmesi sayesinde Olam Haba’da yer
almaya müstahak addedilebilecektir.”
“Ranban”; “..diriltilme ve nihai hükmün oluşacağı
büyük yargılamanın Olam Haba’ya geçişin son safhası
olduğunu” ileri sürer. Burada “.. bütün insanlık sorgu-
ya çekilerek yargılanacak ve ebedi hayattaki sürecinin
nasıl olacağına ilişkin karar burada verilmiş olacaktır.”
Ancak “Ranban” bundan sonraki aşamayı belli ölçüde
bir tür ruh ve beden bütünlüğü içinde ele alır: “ .. bu
aşamada ruh ve beden gerek mükafatları, gerekse mü-
cazatları birlikte yaşayacak veya göğüsleyecektir. Nedir
ki, beden bu aşamada belli bir incelik/akışkanlık edin-
miş bulunacaktır.”
Temelde kendisinden önceki bilginlerin görüşle-
riyle “Tanah” bütünü içindeki kimi bölümlerin kendin-
ce yorumlanmasını içeren “Şaar Hagemul”da “Ranban”
konuya yeni bir ifade tarzı getirerek “Gan Eden Hael-
yon/Yüksekteki Cennet” ve “Gan Eden Hatahton/Aşağı-
daki Cennet” diye tanımlar geliştirir, ancak bu konuda
fazlaca bir ayrıntıya girmez.
Söz “Ranban”dan açılmışken; kendisinin önderle-
rinden biri olduğu Yahudi gizemciliği “Kabala” metin-
lerindeki Ölüm Ötesi ve Öte Dünya anlayışı konusunun
ele alınması da beklenebilirdi. Ancak konunun bu alan-
daki “Kabalistik” tanım ve izahları günümüzde Yahudi-
likteki Âhiret Anlayışı ön kabulünün tamamını değilse
bile baskın bir çoğunluğunu da temsil ediyor olmama-
sı ve aynı şekilde çok geniş kitleler tarafından biliniyor/
paylaşılıyor olmaması nedeniyle bu çalışmanın dışında
tutulmuştur.
“Pirke Avot” külliyatında yer alan Rabi Elazar Haka-
par (Rabi Elazar Akapar 135-219 Talmud bilginlerinden) konuyla
ilgili olarak şöyle bir uyarıda bulunur: “…bil ki istemin
dışında var edildin, istemin dışında doğdun, istemin
dışında yaşamaktasın, istemin dışında ölürsün ve iste-
min dışında hükümdarlara hükmeden o kutsalın huzu-
runda hesap vermek ve yargılanmak durumundasın.”
(Pirke Avot 4:29) Bu ifadedeTalmud dönemi bilginlerinin
yaşam ve ölüm ötesi süreçler hakkındaki görüşlerinin
bir tür özetini bulmak mümkün görünmektedir.
Yine “Pirke Avot” küliyatında yer alan Rabi Yaa-
kov (RibiYaakov Ben Korşay Talmud/Mişna derleyicisi Ribi Yehuda
Hanassi’nin öğretmenlerinden) ise şu uyarıyı yapar: “Bu dün-
ya Olam Haba öncesindeki bir koridora benzer, salona
girebilmek için bu koridorda kendine çeki düzen ver-
melisin.” (Pirke Avot 4:21) Bir sonraki bölümde de şunu
ekleme gereği duyar: “Bu dünyada tövbe ve hayır işle-
mekle geçen bir saat Olam Haba yaşamının tümünden
güzel, Olam Haba’da ruh dinginliğinde geçecek bir saat
bu dünya yaşamının tümünden güzeldir.” (Pirke Avot 4:22)
Birer ahlakçı da sayılabilecek olan bu din bilginle-
rinin ilahî irade dışında hiçbir şeyin mümkün olamaya-
cağını bir ön kabul olarak ortaya koymakla birlikte bu
dünya yaşamıyla ölüm ötesi süreçlerin dengelenmesi
gerektiğine ve öte dünya yaşamının bu dünyada hazır-
lanması sorumluluğuna ilişkin telkinlerde bulundukla-
rı dikkat çekici ve anlamlı olsa gerektir.
Günümüz Yahudiliğinde ölüm ötesi, öte dünya ve
âhiret anlayışı sıradan Musevî inançlılar arasında çok
fazla irdelenmiyor olsa da yukarıda özetlenen süreçler
sonunda oluşmuş ve ortak kabul görmüş bulunmakta-
dır.
HAZİRAN 2012
39