Professional Documents
Culture Documents
Жил бүр уламжлал болоод байгаа
Жил бүр уламжлал болоод байгаа
Ингэхдээ нийгэм, улс төр, шашин болон мухар сүсгийн талаас нь биш, цэвэр
техникийн талаас нь илүү анхаарна.
«Цагаан сараа хэзээ тэмдэглэх вэ» гэсэн маргаан нь «Ямар календарь хэрэглэх
вэ» гэсэнтэй адилхан бөгөөд үүнд яг «зөв» хариулт гэж байхгүй тул бид энэ
маргаанд оролцохгүй. Гэхдээ өөрсдийн байр суурийг дор илэрхийлэх болно.
Юуны өмнө ямар ч билгийн календарийг тооцох аргачлал дараах хоёр хэсгээс
бүрддэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй:
Манай улсад хамааралтай нэг том бүлэг календарь бол 11-р зуунд Энэтхэгээс
Төвөдөд орж ирсэн «Калачакра» буюу «Цогт цагийн хүрдэн» гэдэг судар дээр
үндэслэгдсэн календариуд юм. Эдгээр календариудын нар сарны байрлалыг
тооцоолдог аргачлал (ө.х. «А» хэсэг) нь хоорондоо яг адилхан, зөвхөн «Б»
хэсгээрээ л бага зэрэг зөрдөг бөгөөд энэ бүлэгт манай Төгсбуянт, Төвдийн Пүг,
Цүр, Өвөр Монголд мөрдөгддөг «шар зурхай», мөн Бутаны календарь хамрагддаг.
Буриад, Тувад Төгсбуянт календарийг, Халимагт Пүг календарийг ашигладаг.
Жишээлбэл, Төгсбуянт календарийн цагаан сар 3000 оны үед ихэнхдээ 3 сард,
4000 оны үед ихэнхдээ 4 сард тохионо. Анх тааруулсан 1447 оноос хойш өдий
хүрэхэд энэ зөрөө хуримтлагдсаар 17 өдөр орчим болсон байгаа.
Монгол улс билгийн тооллоо ямар календариар тоолох вэ гэдэг асуудлаар бидний
байр суурь гэвэл яаруу сандруу шийдэл гаргалгүйгээр, нэгэнт мөрдөж ирсэн
Төгсбуянт календариа шинэчилтлээ ойрын хэдэн жилдээ дагах нь зүйтэй.
Шинэчлэлийг яаж хийх вэ гэвэл Төгсбуянт календарийн «А» ба «Б» хэсгийг ялгаж
салгаж тодорхой болгоод, «А» хэсгийг нь бодит ажиглалтаар солих замаар
астрономийн календарьд шилжүүлэх хэрэгтэй. Ингэснээр одоогоор хуримтлагдаад
байгаа 17 өдрийн зөрөөг арилгаад зогсохгүй ирээдүйд дахиад хэзээ ч засвар хийх
шаардлагагүй болно. Мөн Төгсбуянт календарийн «Б» хэсэг нь Хятадынхаас
ялгаатай тул Хятад календариас заримдаа зөрдөг, Төгсбуянт календарийн үндсэн
санааг хадгалсан өвөрмөц календарь гарч ирнэ.
1. Төвөдөд бүр дээр үеэс 12 жилээр оноо тоолдог Хятадаас санаагаа авсан
календарь ашиглагдаж байсан. Ингээд 1027 онд Калачакра судар орчуулагдсан
гэгддэг боловч нэг их өргөн дэлгэрэхгүй байсаар Монголын эзэнт гүрний үетэй
золгож, Калачакраг мөрддөг байсан Пагва лам Хубилай хааны «багш» болсноор
энэ календарийг эзэнт гүрэн даяар биш юм аа гэхэд Төвдөд дэлгэрүүлэх зам нь
нээгдсэн гэж үздэг.
4. Хятад календарь мөн эртний түүхтэй. Үүнээс нэг сонирхолтой хэсгийг дурдвал,
Юань гүрнийг байгуулсныхаа дараа Хубилай хаан олон том суваг шуудуу, далан
барих ажлыг гүйцэлдүүлэх үеэрээ Го Шоуцзин гэдэг залуу эрдэмтнийг ихэд үнэлж,
өөрийн зөвлөхөө болгосон байна. Тэгээд түүнд тэр үеийнхээсээ илүү нарийн
календарь зохиох тушаал өгч, тэр ажилд нь зориулж Хятад даяар одон орны 27
оргил бариулжээ. Эдгээр оргилууд болон өөрийн зохион бүтээсэн олон шинэ багаж
төхөөрөмжийн ачаар Го Шоуцзин нарны жилийн уртыг 26 секундийн
нарийвчлалтай тодорхойлсон байна. Ингээд тэр 1280 онд өөрийн зохиосон шинэ
календарийг Хубилай хаанд өргөн барьсан бөгөөд дараа жилээс нь эхлэн энэ
календарь Юань гүрэн даяар мөрдөгдөж, 1645 он хүртэл Юань, Мин болон Чин
улсуудын нийтийн календарь байсан аж. Энд фон Беллийн календарь нь Го
Шоуцзины календарийн, Го Шоуцзины календарь нь өмнөх календарийнхаа
үндсэн элементүүдийг авч сайжруулах гэх мэтээр явж ирсэн учраас бүгдийг нь нэг
ерөнхий «Хятад календарь» гэсэн юмны хөгжлийн үе шатууд гэж үзээд байгаа юм.