Mövzu - Moğolların Davamı

Kitab - V.Piriyev

Çingizin 4 oğlu var idi - Cuci,

Çağatay, Oktay və Tuli. Çingiz
xan bütün imperiyasının 4 oğlu
arasında bölünməsini əmr
etmişdi. Tuli legitimliyi məsələsi
Qaraqorumda əsas müzakirə
məsələsi oldu. Çağatay və
Ögeday onun hakimiyyətini qəbul
etmirdi. Nəticədə Tuli
hakimiyyətə gəldi. Çağatay və
onun dəstəkçilərini cəzalandırdı.
Sonra Moğol imperiyası yeni
yürüşlər planlamağa başladı.
1251-ci ildə keçirilən qurultayda
qərbə doğru yürüşün təşkil
olunması qərarlaşdırılır. Qərb
yürüşünə Hülakü xan, Kubilay
xan da Çinə doğru getməli idi.
1251-ci ildə 2 ciddi səbəb var idi.
İlk olaraq iri əyanların itaətsizliyi,
2-ci olaraq artıq Qaraqorumla
bağı qopmuş keçmiş moğol
əyanlarını tabe etmək. Çingiz
xan öləndə
vəsiyyət etmişdi ki, Amudəryadan
Misirə qədər olan ərazilər tabe
edilsin. 2-ci yürüşün səbəbi ələ
keçirilmiş ərazilərdə
möhkəmlənmək idi. Bəzi
qaynaqlarda 2-ci yürüşün təkan
verici tərəfi Abbasi xilafəti olduğu
qeyd olunur. 1251-ci il
qurultayında həm də Qızıl Ordayı
əhatələmək planlanırdı. Bu da 3-
cu yürüşün mühüm
səbəblərindən biri idi. Qızıl Orda
da öz növbəsində Misirə qədər
əraziləri ələ keçirmək istəyirdi.
Qazan xanın zamanında Qızıl
Orda elçiləri Azərbaycanın Qızıl
Ordaya verilməsi qarşılığında
Elxanilərin hakimiyyətini qəbul
edəcəklərini bildirmişdilər.
 Hülakülər bu ərazini yenidən
fəth etmək istəyirdilər, həm də
Anadoludan qərbdəki əraziləri də
ələ keçirmək istəyirdilər. Faruk
Sümer bildirir ki, 3-cü yürüşün
ordusunda Cəlairilər və Sulduzlar
ön planda idilər. V.Piriyev isə bu
yürüşdə 70 min nəfərin
iştirak etdiyini bildirir.
A.A.Bakıxanov isə 120 ilə 200
min arasında bir ordunun
olduğunu iddia edirdi.

Yürüşün Taktikası :
Möngke xaqanın tapşırığına
əsasən kiçik müstəqil hakimliklər
( xüsusilə də xaşhaşilər
( Assassin's Creed🫠 ) ) ləğv
edilməli idi. 1256-cı ilin martında
yürüş başlayır. Ordu Amudərya
çayını keçərək qərbə doğru
irəliləyir. Kuhistan ərazisində
Hülakü xan İsmaillilərin rəhbəri
ona təslim olana qədər onunla
mübarizə aparacağını bildirir.
İsmaillilərin məhv olması xəbəri o
zamanlar ən aktual xəbər
olmuşdur. Bu hadisədən sonra
Azərbaycanda Hülakülərə qarşı
müqavimət olmur. 1259-cu ildə
Mongke xaqan öləndə Hülakü
xan Misirə qədər torpaqları
Monqol hakimiyyəti altında
birləşdirməyi bacarmışdı. 1258-ci
ildə Bağdadın işğalından sonra
Muğanda qurultay təşkil olunur.
1259-cu ildə dövlətin
müstəqil ulus kimi idarə olunması
qəbul olunur. 1258-ci il fevralın
13-ndə Bağdad üzərinə yürüş
olunur. Tədqiqatçıların fikrinci
bağdadın yağmalanması zamanı
ölənlərin sayı 1 milyon nəfər
olmuşdur.

İdarəetmə :
1 - Qurultay
2 - Elxan
3 - Divan

Dövlətdə mühüm qərarlar

səsvermə yolu ilə verilirdi.

Qurultaylar da 3 yerə bölünürdü :

1 - Hökmdarın rəsmiləşdirilməsi
üçün olan qurultaylar - Bu
qurultayda əsas rolu əmirin
nüfuzu oynayırdı.

2 - Yeni qaydaları və Yasanın

tətbiqini möhkəmləndirmək və
Məhkəmə funksiyasını yerinə
yetirmək məqsədilə
3 - Döyüş zamanı düşmənə qarşı
taktika müəyyən etmək məqsədi
ilə olan qurultaylar
Qurultaylara elə Elxanın özü
rəhbərlik edir ( Xüsusilə də 3-cü
qurultayda )

Başlanğıcda Elxani
hökmdarlarının hamısı Monqol
xaqanının təsdiqi ilə taxta çıxırdı.

Elxani Hökmdarlar

1 - Hülakü Xan

2 - Abaqa Xan
3 - Əhməd Təkudar Xan

4 - Arqun Xan

5 - Keyxatu Xan
6 - Baydu Xan

7 - Sultan Mahmud Qazan Xan

8 - Sultan Məhəmməd Olcaytu

Xan

9 - Əbu Səid Bahadır Xan

10 - Sultan Musa Xan

11 - Məhəmməd Xan

12 - Sultan Satıbəy Xatun

13 - Süleyman Xan
14 - Cahan Teymur

15 - III Qazan Xan

Başlanğıcda Elxanları Ali monqol

xaqanları təsdiq etməli idilər
( Qazan xana qədər )
Elxanlar qeyri - məhdud
hakimiyyətə malik idilər. Elxan
titulu daşıyan şəxs hökmdar
hesab olunurdu. Dövlət idarə
aparatında bütün qurultaylarda
son söz ( ilk qurultay xaric )
hökmdarda olmuşdur. Ölkədə
vəzifə alan bütün əmirlər Türk
əmirlər olublar. Mülki idarə
sisteminin guya farslar tərəfindən
təşkil olunması fikri təsdiq
olunmur. Divan burada icraedici
orqandır.

Divanlar :

1 - Divan -i Ali

2 - Divan -i Həzarət
3 - Divan -i Səltənət

4 - Divan -i Bozok

5 - Divan -i Misas
6 - Divan -i Yarqu

7 - Divan -i İnşa

8 - Divan -i Qanun

9 - Divan -i Bayrat

10 - Divan -i Vəqf

1 - Bu divana rəhbərlik edən

şəxs əmir-əl üməra adlanırdı.

2 - Bu divana vəzir rəhbərlik

edirdi. Fəzlullah Rəşidəddin,
Abdullah Şirazi kimi görkəmli
şəxslər belə divanların başında
durub.
Mülki idarəçilikdə Elxandan
sonra əsas şəxs vəzir idi. Vəzir
bir çox məsələlərə kompleks
şəkildə baxa bilirdi. Vəzirin
vəzifəsi haqqında ən geniş
məlumatı
Məhəmməd Naxçıvani vermişdir.
Qaynaqlarda vəzirlər çox vaxt
naib, az vaxtlar isə sahibi-divan
adlanıblar. İlk dəfə Baydu xanın
dövründə vəzir ilə sahibi-divan
anlayışı eyniləşdirilir. Burada
əsas vəzifələrdən biri də maliyyə
işlərinə baxan şəxslər idilər.
Bunlar da çox vaxt divan
sahibləri kimi qeydə alınırlar.
Həmin şəxslər vəzirin köməkçisi
hesab olunurdu. Mülki
vəzifələrdən biri də bitikçidir.
Bitikçilər mədaxil və məxaricə
baxırdılar. Dövlətin xəzinələri 3
nəfər arasında idarə olunurdu.
Bunlardan birincisi Nazir, İkincisi
Xəzinədar, Üçüncüsü ... ( Bunu
Eşitmədim )
Vergi Sistemi :
Monqollar gələndən sonra
Azərbaycanda 3 vergi var idi.

Kalan - Ərazi və Əmlak vergisi

idi. Məhsulun 1/10 qədər idi.
Kopçur

Tamğa - Tacirlərdən və
sənətkarlardan alınırdı. İlk öncə
240 dinardan 1 dinar alınırdı,
sonra isə artmış və 120 dinardan
1 dinar alınmışdı.

Xaneşümar - Evbaşına toplanılan

vergi

Nal Baha

Nəməri

Təbğur

Mükələfiyyətlər :
1 - Tərh

2 - Çərik

3 - Nüzl
4 - Yam və Ulaq

Hər bir vilayət ölkə adlanır ölkə

də bölünür tümənlərə. Tümənlər
də daha kiçik ərazi vahidlərinə
bölünür. Bu onu göstərir ki,
Hülakü dövləti çöl qaydaları ilə
idarə edilmirdi.