Ne PRZEGLAD GORNICZY a Urabianie z16z materialami wybuchowymi w kopalniach rud miedzi LGOM Excavation of deposit by the use of explosives in LGOM es conditions Dr int. Piotr Mertuszka® ‘Mgr inz. Piotr Kondol** Mgr int, Jerzy Pawlowicz*** Mgr inz. Wojciech Baran**** Mer in. Tadeusz Dulko*****! ‘Tresé: Do pozyskiwania urobku w kopalniach rud miedzi w rejonie Lepnicko-Glogowskiego Okrggu Miedziowezo od momentu roz= poc7gcia eksploatacjistosowano materialy wybuchowe. W oparciu o ponsd S0-leinie doswiadczenie moma wnioskowaé, 2 zastgpiene ej technolopiinnymi rozwigzaniami, nie bedzie w najblizszym caasie moaliwe, zarowno 2 prayczyn ekonomicenyc, {ak iz uwagi na wystgpowanic coraz trudniejszych warunk6w gémiezo-geologicznych, Postgptechnologiceny w zakresictech- niki strzalowe) w gémietwie Swiatowym znalazl takze swoje odzwierciedieniew polskim gérnctwie rud i metali niezelaznych. Wykorzystywane poczatkowo dynamity zastapione zostaly niemalze calkowieie materiami wybuchowymi emulsyjnymi, ww tym w zdeeydowane} wiekszoSei materialami luzem. Reczy zaladunek otworéw strzaiowych mateialami nabojowanymi zastapiono modulami produkeyjno~zatadowezymi dla MWE luzem. Z kolei stosowane przez blisko 30 lat zapalnik clektryezne, pod Konice lat 90. zostaly zastapione systemumi inicjaji nicelektryczne}. W ramach artykulu przedstawiono wybrane etapy ‘ewoluej robst eksploataeyinych w kopalniach rad miedzi LGOM, bazujgeychna teehnice srzalowej ze szezegélnym uwzgled- nicniem stosowanych w Kolejnych latach Srodkéw strzalowych. “Abstract: Explosives have been used for exploitation ofthe deposit in the Legnica-Glog6w Copper Belt since the beginning of pera- ions inthis area Based on more than 50 years of experience one may conclude, that replacing of this technology with other solutions will not be possible inthe near future, both from economic reasons as well as due to dificult mining and geological ‘conditions, Technological progress inthe field of blasting techniques in the world’s mining industry has also been reflete the Polish mining of non-ferrous metal ors. The primary used dynamites were almost completely eplaced with the emulsion ‘explosives, delivered mainly in the bulk form. The manual loading of eartridge explosives into the blastholes was replaced ‘with mixing-charging units for bulk emulsion explosives. In tur, electric detonators used for almost 30 years, atthe end ‘of ‘90s were replaced with nonselecric initiation systems. The article presents selected stages ofthe evolution of mining in the LGOM copper mines based on the blasting technology, with particular reference to the explosives and initiation systems used in subsequent years. = KGHM CUPRUM Sp. z 0.0. Centrum Badawezs-Rozwojowe Weostaw **) KGHM Polska Micd# S.A. 59301 Lubin » KGHM Polska Mid? S.A. oddzatZaklady Gomicze ,Rudna” Polkowice KGHM Polska Mied S.A. odézialZaklady Gommieze Lubin’ Lubin '860) KGIIM Polska Miedé S.A. ool Zaklady Gbrnice ,Polkowice-Scrosoowice”Polkowiee, Kaémerzbw28 PRZEGLAD GORNICZY 2020 ‘Slowa kluczowe: rmaterialy wybuchowe, systemy inijacji, roboty strzatowe Key words: explosives, initiation systems, blasting works 1. Wprowadzenie Zioze rad miedzi w rejonie Legnicko-Glogowskiego Okregu Miedziowego (LGOM) eksploatowane jest obecnie przez trzy oddzialy gémicze nalezace do KGHM Polska Mied2 S.A. Z poczatkami gémictwa w tym obszarze zwiaza- na jest szczegolnie postaé Jana Wyaykowskiego, kisry wraz ze swoim zespolem pod koniec lat 50. ubiegiego stulecia \w wyniku prowadzonyeh badai potwierdzit okruszeowanie vw probkach skalnych uzyskanych w trakeie wiercenia otwo- row badawezych, Ustaiono, 2e srednia zawartosé miedzi \w zlozu w tym rejonie wynosi ok. 1.42%, Calkowite zasoby cszacowano na blisko 20 miliondw Mg miedzi.Z poezatkiem Jat 60, nastapit intensywny rozw6} polskiego gémnictwa rud ried w rejonie LGOM, W roku 1960 powstaly 2G Lubin ww budowie", ktére przeksztalcono nastepnie w .-Kombinat Gémniezo-Hutniczy Miedzi w Lubinie w budowie™ Rok 1968 to rozpoczecie eksploatacji 16x w Zakladach Gémiczych Lubin” i ,Polkowice”. Nastepnie w roku 1974 powstala iopalnia .Rudna” bedgca w tym ezasie najwigksza jednostka zaglebia miedziowego. W roku 1980 naiomiast rezpoczsto eksploatacje zloza w Zakladach Gémiczych ,Sieroszowice™ (Siewierski'i in. 1996). W ehwili obecnej zioze rud miedzi W rejonie LGOM wydobywane jest w trzech oddzialach gor niczych, tj. ,Lubin", ,.Rudna” i ,Polkowice-Sieroszowice”, tory powstal w rokti 1996 w wyniku polaczenia kopali ~Polkowiee” i ,Sieroszowies”. Zasoby préemyslowe kopalni ,Rudna” wynosza okolo 432 miliony ton rudy miedzi, Srednia zawartosé miedzi ‘wynost 1,88% prey sredniej zawartosei srebra na poziomie 63,52 giMg. Glebokosé zalegania skal miedzionosnych walozu ,Rudna’” wynosi od 844 do 1250 m, azloza ,Glogéw Gieboki“Przemyslowy” sigga az do 1385 m. Zasoby przemy- slowe loza ,Lubin-Malomice” wynosza ponad 328 milion6w ton rudy miedzi. Zawartosé miedzi w rudzie wynosi srednio 1.28%, asrebra 54,5 g/Mg. Gigbokosézalegania zloza .Lubi Malomice” wynosi od 368 do 1006 m. Kopalnia ,Polkowice- Sieroszowice” prowadzi roboty gémicze w obrebie czterech 2162: ,Polkowice”, ,Radwanice Wsch6d", ,Sieraszowiee” i ezgscizloza ,Glogéw Gleboki-Premyslowey”. Zasoby przz- myslowe wynosza 409 milionéw ton rudy miedzi. Srednia zawaro8é miedzi wynosi okolo 2,30%, a stebra 62 p/Mg. ‘Od momentu rozpoczecia eksploataci zi6z rudy micdzi ww kopalniach KGHM Polska Mied# S.A., metody urabiania oparte sq.na materialach wybuchowych (MW) i technice strzalovej, co determinuje przede wszystkim duza wytr2y- malosé skat zlozowych i ich abrazywnosé (Speczik i in 2003), Warstwy okruszeowane zlokalizowane sana kontakeie trudno urabialnych warstw piaskoweow i dolomitow o wy sokich pramateriach wytrzymaosciowyeh. Z uwagi na duzq ‘zmiennosé litologi zlota, stosuje sie réine metryki strzatowe, dostosowane odpowiednio do skat furty eksploatacyjne} przy ezym material wybuchowy dobiera sig do najtrudnie] trabialnych skal w profilu furty cksplostacyine}. Testowane W ostatnich latach rane systemy mechaniczmego urabiania loz nie preyniosly dotychezas w pelni satysfakejonujgcych reaultat6w.Ichoé 89 one technicznie mozliwe do zastosowa- nia, toz ekonomicmego punktu widzenia, na obecnym etapie nie’ ma mozliwosei zastosowania ich na Skale przemyslowa, (Miynarezyk iin. 2015), Wielolemie doswiadezenia potwierdzily, 2e komorowo- -filarowy system eksploatacji 2162 wydaje sig byé najbar- zie} efektywnym i ekonomicznie uzasadnionym systemem urabiania w warunkach polskich kopali rud micdzi (Butra 2010). System ten jest jedna z.najstarszych metod podziem- ne} eksploatacji 2162 poziomych bad? o malym nachyleniu, zalegajacych w skatach zwigzlych (Farmer 1996), Jak dotad, w kopalniach LGOM opracowano i wdrozono ponad 45 od mian systemow komorowo-filarowych (Butra i Kicki 200" z ktérych abecnie stosuje sig okolo potowe. Do wiercenia otwordw strzatowyeh wykorzystywane sa samojezdne wozy wiercgce (SWW) na podwoziu oponowym, ktére zbudowae ne sq z ciagnika i platformy wiercqce). Do odwierconych ‘otwordw strzalowych ladowane sa materialy wybuchowe, zarSwno recznie, w przypadku MW nabojowanych, jak réw~ nniez mechanicznie—w praypadku materiatow wybuchowych emulsyjnych (MWE) luzem. Maszynami gémiczymi, kidre stosuje sig do zaladunku otwordw strzalowych sa samojezdne wozy strzelnicze (SWS), ktére mozna podzielié na dwa typy (1) do obstugi przodkow gémiczych w zakresie transportu Srodkéw strzalowych i zalogi strzalowe) oraz (2) wyposazone w moduly mieszalniczo-zaladoweze, wykorzystywane do produkeji i mechaniczmego zaladunku MWE luzem. W zaleznosei od oczekiwanego efektu prac strzalowych oraz panujgeych warunkéw gomiczo-geologicanych, stoso- wane sq réznego rodzaju materialy wybuchowe. Obecnie sa to przede wszystkim materialy wybuchowe emulsyjne Iuzem. Dobér danego materiaku wybuchowego odbywa sig z wwzglednieniem warunkéw geomechanicznych skal w rejonie wykonywania prac strzalowych w oparcitt o oven sveregu parametrow material wybuchowego oraz czynni- kow technologicznych wplywajacych na jego zachowanie w danych warunkach gérniczo-geologicznych, 2. Czynniki determinujgce przyjety system eksploatacji ‘Zhoze rud miedzi zalegajgce na obszarze Legnicko: Glogowskiego Okregu Miedziowego cechuje duza zmiennosé warunkw geologicznych, a w szezegélnosci glebokose zale- gania, mig2szoéé zloza bilansowego czy parametry wytrzyma- losciowe skat zlozowych i otaczajacych. Czynniki te determi- nnuja koniecznosé wprowadzania modyfikacji do stosowanych metod urabiania lub tez warunkuj potrzebe opracowywania zupelnie nowych systeméw cksploatacji, dopasowanych do istniejgcych warunk6w geologiczno-gomiczych, Stosawane obecnie srodki strzalowe wykorzystuje sig przede wszystkim do urabiania rudy na oddziatach eksplo- atacyjnych zakladéw gémiczych, odprezania gorotworu oraz drazenia wyrobisk korytarzowych udostepniajgcych i praygotowawezych. Na furte zlozowa skladaja sie tr7y typy skat: dolomity wapniste i wapienie dolomityczne, lupki dolomityczno-ilaste i piaskowce kwarcowe, co nalezy uwzgledniaé przy doborze metryk strzalowych w danych warunkach eksploatacyjnych, W zaleanoSei od okruszeowania poszczegélnych warstw, furta cksploatacyjna przyjmuje jeden ‘znastgpujacych ukladéw: lupek-piaskowiec, dolomit-tupek- -piaskowiec, dolomit-piaskowiee i dolomit-upek (tys. 1). Poszezegélne warstwy skal zlozowych sq w réznym stopnitt, podatne na urabianie technika strzalowa (Janowski iin, 1996).Ne PRZEGLAD GORNICZY 2» TS Paskowee SS Wegany a) lupek-piaskowiec; b) dolomit-lupek-piaskowiec; c) dolomit-piaskowiee d) dolomit-lupek. Rys. L. Typowe uklady warstw litologicenych w furtach zlozowych w kopalniach KGHM Polska MiedZ S.A. Fig. 1. Typical lithological profiles within the ore body in KGHM mines ajlatwie) urabialne sa fupki dolomityczne, aczkolwiek wier- cenie otwordw strzalowych w tych warstwach jest mocno ograniczone ze w7gledu na ich zaciskanie. Dolomity zalicza sig do skal stosunkowo dobrze urabialnych,Piaskowce naleza do skal trudno urabialnych ze wzgledu na ich porowatose i tumienie fali detonacyjne} ‘Wraz. ze zmieniajacym sig wlozeniem warstw skalnych, zauwaza sig duzg zmiennosé parametréw wytrzymaloscion vwych skal furty eksploatacyjne), Wytrzymalosé skal zlo20- wych na jednoosiowe éciskanie () rozpatrywana dla calego obszaru LGOM (bez podziatu na oddzialy eérnieze) waha sig Ww granicach od kilku do nawet 220 MPa, pray czym blisko 90% furt mozna opisaé sredniowazona wyirzymaloscia na sciskanie mieszczaca sig w przedziale od 20 MPa do 140 MPa i 65% w zakresie od 40 MPa do 120 MPa. Z uwagi na dostgpny park maszynowy, nie jest motliwe dobieranie r67z- nych materialéw wybuchowych do poszezegélnych warstw furty zlozowe). W ziwiazku ztym dobiera sig £0 w taki spos6b, aby dostosowany by! do skaty o najwyzszyeh parametrach wytrzymalosciowych, Biorgc pod uwage warunki gémiczo-geologicane, ktére panuja w Kopalniach KGHM Polska Mied# S.A., materiah wybuchowy powinien spelniaé szereg kryteriow, 7 ktorych najwazniejszymi sa: (1) odpowiednio duza sila i zdolnosé do wykonania pracy, (2) wysoka zdolnosé do niszezenia oérodka skalnego, (3) wodoodpornose, (4) niska wrazliwose na bodaee mechaniezne, (5) hizna postac ze wzgledu na me- chaniceny zaladunck ofworsw, (6) niska zawartosé gazow postrzalowyeh w produktach wybuchu, (7) splonkoc7H0S, rmozliwos¢ inicjacji od samego zapalnika oraz (8) odpomose nna wysoka temperature do 50°C. Ostatnie kryterium jest w tj chwaili szezegolnie istotne 2 uwagi na zwigkszajaca sig slebokos¢ prowadzenia eksploatacji, Jak zaznaczaja Bartlett Fin. (2015), polskie kopalnie rud miedzi zlokalizowane sa na obszarze, Kory charakteryZuje sie nickorzystnym gradientem geotermicamym. Praykladowo, w Zakladach Gorniczych »Rudna”, pierwoina temperatura g6rotworu na poziomie Spagu cechsztynu, ktéry jest gléwnym poziomem wyrobisk gémiczych, waha sig od 34,5°C do 47,7°C i wynosi Srednio 39,2°C (KGHM ... 2012), @ gradient geotermiczny w tym. rejonie wynosi Srednio od 2,5°C do 3,0°C na kazde 100 metréw (Oszerepalski 2007), Ozmacza to, ze w najblizszych latach wraz.z postepem eksploatacji, temperatura pierwotna skal warosnie, co moze wply wae nickorzystnie na skutecznosé stosowanych érodkéw strzalowych. 3. Materialy wybuchowe W pierwszych latach prowadzenia cksploatacji w kom palniach KGHM Polska Mied S.A, dominujacymi typami stosowanych materialéw wybuchowych byly dynamity, amonity i saltrole. Dynamity byly dosyé dobrze dopasowane do istnieigeych warunkéw gémiczo-geologicaych, poniewaz charakteryzowaly sig stosunkowo duza site dziatania oraz byly praklyemie calkowicie wodoodpome. Niestety wysoka wrarliwosé na bodéce mechaniczne stwarzala zagrozenie samoistnej detonacji na skutek uderzenia lub nawiercenia sig na res7iki niezdetonowanego MW. Istotnym problemem bylo takze wydzielanie szkodliwych opardw nitroestrow powodujace béle glowy u gémikéw strzatowych w trakcie adowania, Wysoka wrazliwosé dynamitéw na bodéce me- chanicane utrudniala mechanizacje zaladunku. Testy tadow= nic pneumatycznych przerwano z.preyezyn technicznych, Glownym problemem bylo rozcinanie fadunkow na wylocie wweta zaladowezego zwvigzane z wysokim strumieniem tlo- ezacego powietrza, a takze blokowanie sig fadunkow MW ww weau z uwagi na ich niewlasciwe wymiary. Dlatego tez Jadowanie otwor6w strzalowych wykonywano metoda tra- dyeyina (rys.2). 'W sytiac|i ograniczone} dostepnosei dynamitow stoso- wano takze amonity, ktdre zawieraja okoto 10% nitroestréw i okolo 80% saletty amonowej, Sa one znacznie slabszymi materialami wybuchowymi w poréwnaniu do dynamitéw. Z wwagi na niewielka wodoodpornosé, ich stosowanie ‘w otworach zawodnionych jest ograniczone. W pierwszych latach prowadzenia robot g6miczych wrejonie kopalit LGOM, najpopulamiejszymi nitroestrowymi rmateriatami wybuchowymi byty dynamity skalne SGI i SG3 do skal zwigzlych suchych i zawodnionych, dynamity skalne beztrotylowe SGH i 3GH2 do skat bardzo zwigzlych i mocno zawodnionych oraz skal bardzo zwigzlych suchych, a takze ‘wodoodpome amonity skalne 1SGH do skat slabych i grednio zavigzlych, suchych lub zawilzoconych,30 PRZEGLAI 1D GORNICZY 2020 Rys. 2. Ladowanie otwordw strzalowych metodg tradyeyjng Fig. 2. Londing of the blastholes with the traditional met Kolejna grupa materialow wybuchowych wprowadzona do stosowania w kopalniach KGHM Polska Miedé S.A. byly rézme odmiany materialéw wybuchowyeh typu ANFO (saletroli), tj. micszaniny saletry amonowe) i oleju mineral- nego. Niewielka sila oraz brak wodoodpomosei sprawialy, xe ten typ MW stosowano pracde wszystkim ze wzgledu na modliwos¢ mechanicznego zatadunku, co bylo szczegdlnie istotne w trakcie ladowania otworéw dlugich, np. otwordw odprezajacych w stropie. Glowna zaleta MW typu ANFO byla zdecydowanie nizsza cona od klasycznych materialow wybuchowych nabojowanych i mozliwosé mechanizacji zaladunku otworéw. W kolejnych latach wykorzystywano zaréwno saletrole sporzadzane na dole kopalti,jakisaetrole produkowane jako gotowy material wybuchowy. Koniecznosé mechanizacji robot strzatowych doprowadzi- Ja do opracowania i wdrozenia urzadzef do pneumatyczneg0 Jadowania otworéw strzalowych saletrolom. Pierwszym tego typu urzadzeniem by! system ,,Nikol” opracowany przez ZG. Lena” w Wilkowie. Producent ten w kolejaych latach opracowal takze i wdrozy! do stosowania w podziemnych kopalniach KGHM Polska Mied# S.A. samojezdne wozy strzatowe typu SWS, na kt6rych znajdowaly sig. sprezarki i zbiomiki eisnieniowe dostarczajace do urzadzenia ,Nikol” sprezone powietrze, Na wozach tyeh znajdowaly sig rowniez pojemnikina material wybuchowy nabojowany oraz zapalniki Rys. 3. Blasting Utility Vel type SWS with meck: thod Do sporzadzania saletrolu wykorzystywano takze powszech- nie betoniarki wolnospadowe o napedzic elekiryeznym lub powietrmym, zaréwno stacjonarne, jak i montowane na sa- mojezdnych maszynach, Z kolei ladowanie dhugich otworow stropowych saletrolem prowadzono przy uayciu zabudowane} na wozie ladowniey pneumatyczne} LP-100. ‘Niewatpliwy przeiom w mechanizac}i robot strzatowyeh nastgpil w roku 1995, kiedy to opracowano i wdrozono dori chu samojezdny wéz strzatowy typu SWS-5 z zabudowanym intogralnie uktadem do pneumatycznego zaladunku otworow strzalowych saletrolem, Lacznie zakupiono dwa pojazdy tego typu, ktérych producentem byta firma Nitro Nobel ze S7weeji (ys. 3). Gotowy saletrol tansportowano w zabudowanych na Wozach zbiomikach o pojemmosci 500 i 1000 dmv’. Do lado ania otworéw wykorzystywano urzadzenie fadujace typu ANOL CC (Pietkiewiez, Janusz 2004). Material wybuchowy sporzadzany byl wezesnie) stacjonamie przy uayciu urzadzs- niaAMIX i przepompowywany do zhiomik6w zabudowanyech na wozie strzalowym, Dynamity oraz saletrole byly podstawowym srodkiem urabiajgcym w kopalniach LGOM przez blisko 30 lat. Pod koniec lat 90, opracowano i dopuszezono zw. dynamity ekologicane. Dzigki wyeliminowaniu nitrozwigzkow z ich skladu oraz zmniejszeniu ilosei toksycznych skladnikéw gazach postrzalowych, ich wdrozenie wplyngto korzystnie Samojezday Wéz Strzalowy typu SWS z modulem do mechanicznego zaladunku otworéw saletrolem I blasthole loading unit of ANEONe PRZEGLAD GORNICZY u na poprawe warunkéw pracy, Jako pierwsze dopuszezono do stosowania dynamity ekologiczne DI8GSH produkowane przez ZTS ERG-Bierufi S.A. oraz D20GSH produkowane przez Z1S Nitron S.A. Dazae do unowaczesnienia robet strzalowych w kopal- niiach rud miedzi LGOM, w roku 1994 podigto pierwsze proby zastosowania do urabiania skal materialow wybuchowych emulsyjnyeh, Prace prowadzono w kopalni ,Rudna”, Mialy one na celu analizg skutecznosci stosowania w kopalniach KGHM Polska Mied# S.A, material6w wybuchowych tw. owe) generacji i oceng mozliwosci zastapienia klasyeznych rmateriatow wybuchowyeh materiatami emulsyinymi, W kole} nych latach przeprowadzono szereg testéw dofowych z wyko- rzystaniem MWE niemieckiej firmy Westspreng GmbH oraz MUWE produkowanego przez 21S Nitron. Analizowano kilka typow MWE, w tym luzem i nabojowanych. Byly to min. Impulsit RP-220, Emulgit 82GP, Emulgit 42G, Riomex-2, oraz Nitremul-3. Do iniejaeji stosowano pobudzacze wybu- chowe D-84 produkowane przez ZS Nitron oraz zapalniki lektryczne weglowe imetanowe. Konfekcjonowany material wybuchowy dostarezano na teren kopalni w workach, a na- stepnie zatiaczano do otworéw pompami zabudowanymi na padwoziu wom strzalowego typu SWS-4B, w tym pompa ypu. WSG-3 (Westspreng) oraz PE+=35 (Z.TS Nitron). Wyniki testow analizowano pod katem efektywnosei robst oraz mozliwosci ich mechanizacji. W celu wlasciwe} oceny robét w stosunku do stanu obeenego, przodki odpalano tymi samymi metrykami, co przy klasycznych materialach wybuchowych. ‘Wyniki badai potwierdzily, 2e efektywnose robst strza- lowych pray uayciu MWE typu Emulgit 82GP, Emulgit 42G i Emulinit 1 nie odbiega od efektywnosei robot pray uzyciu klasyeznych MW, Ponadto wykazano niaszy kos7t robst strzalowych niz w przypadku robét z wykorzystaniem dynamit6w. Innymi zaletami bylo wigksze bezpieczenstwo podczas transportu iskladowania, zmniejszenic emis|i gazow postrzatowych oraz utrata wlasciwosei wybuchowyeh resztek MUWE w przypadku niezdetonowania ezeSci tadunku, Prace zwykorzystaniem MWE typu Riomex-2 oceniono negatyw- nie, Z kolei testy 2 MWE luzem typu Impulsit RP-220 oraz. Nitremul-3 - pozytywnie, choé wskazano szereg ezynnikow ograniezjgcych ladowanie przodk6w, w tym main, wyeieki z wera zaladowezego, brak precyzii dozowania Zadanych ilosei MWE do otworéw, uszkodzenia work6w w trakeie zaladunku gotowego MWE do leja pompy oraz niska wydai- rosé pomp tloczacych. Niemnie} wzrost zuzycia materiatow wybuchowych emulsyjaych w kopalniach KGHM Polska Mied#.S.A. postepowal bardzo szybko, W roku 1997 zuaycie MUWE wynosito 21,7 Mg (tylko kopalnia ,.Rudna”), 1084,3 Mg, ww roku 1998 i 2051 Mg w roku 1999, Proby mechanizacji robét strzalowych kontynuowano od roku 2002 na terenie kopalni ,Rudna”. Badaniom poddano material wybuchowy emulsyjay Iuzem typu RP-T1 sporza- dzany bezposrednio w miejscu prowadzenia robot pray uzyciu prototypowego urzadzenia mieszalniczo-zaladowczego RP-T firmy Blastexpol Sp. 0.0, Wyniki przeprowadzonych badaf wykazaly m.in, 2wigkszenie tempa tadowania otwordw, mozliwosé dozowania Zadanej ilosei MWE na otwor oraz ‘obnizenie zawartosci tlenkéw azotu w gazach postrzalowych, |W wyniku pozytywnych testéw opracowano i wykonano pro- ‘otyp woru strzalowego SWS-E zabudowanego na podwoziu Atlas Copco DC 178 z zamontowanym integralnie modutem do wytwarzania i zattaczania MWE do otworsw strzalowyeh, ys. 4). Juz w roku 2004 tym jednym wozem strzatowym. zattoczono do otwordw blisko 10% materialéw wybuchowyeh ‘emulsyjnych zuzytych w kopalni ,Rudna’” (Laskownickii in, 2004), Wkolejnyeh latach nastepowal zmacny wzrost udziahu MUWE luzem w calkowite) ilosci material wybuchowego wykorzystywanego w kopalniach KGHM Polska Miedi S.A. Obecnie w kopalniach rud miedzi LGOM stosuje sig wa typu materialdw wybuchowych emulsyinych Iuzem, ww tym Emulinit 8L produkowany przez NITROERG S.A. oraz. Emulgit RP-T2 produkowany przez MAXAM Polska Sp. z 0.0. przy calkowitym roeznym zuzyeiu wynoszacym okolo 1214 tys, Mg. Zaladunek otworéw odbywa sig przy uzyciu 45 moduldw produkeyjno-zaladowezych zabudowanyeh na samojezdnych wozach strzalowych typu SWS. Materiaty wybuchowe emulsyjne luzem stanowia obecnie ponad 70% ‘wazystkich stosowanych materialow wybuchowych, przy najwigkszym zuzyciu w kopalni ,Polkowice-Sicroszowic: ys. 5). W uzupelnieniu do MWE luzem, stosowane sq tak- Ze dynamity stanowiace ponad 20% wszystkich materiatow wybuchowych oraz MWE nabojowane. Zoviekszenie udziahu MUWE luzem w calkowitym wykorzystaniu MW ograniczone |jest wylacznie dostepnym parkiem maszynowym do mecha- nicznego zaladunku olworow. Rys. 4. Prototyp wozu strzalowego SWS-E z modulem do wytwarzania izattaczania MWE luzem Fig. 4. Prototype of SWS-E blasting utility vehicle wit vading unit of bulk emulsion explosives2 PRZEGLAD GORNICZY 2020 §2G Rudna ? Procentowe zu/ycie MW! "ZG Lubin 2 Polkowice-Sieroszowice al MAI FEF SSLCE SS KS ve rzem w stosunku do calkowitego zuzycia MW w latach 2004-2017 Fig. 5. Percentage of bulk: emulsion explosives in relation to total consumption of explosives in 2004-2017 Po roku 2000 do stosowania w kopalniach KGHM Polska Mieds S.A. dopuszczono szereg nowych materialéw wybue chowych, w tym m.in, MWE nabojowane (Emulgit, Emulinit, Senatel) i luzem (Emulgit, Emulinit, Riomex MPU), MW ‘zawiesinowe nabojowane (Riogel Troner), zawiesinowe luzem (Riofiex U), dynamity (Exgodyn) oraz saletrole (HHanal 1), przy czym zastosowanie saletrli jest obecnie ograniczone wylacz~ nie do rob6t specjalistycznych (np. do szybikow), przy kiérych odpala sig tadunki MW w dlugich otworach strzalowych, 4, Srodki iniejujgee ‘Ladunki materialu wybuchowego inicjowano od samego poczatku zapalnikami elektrycznymi, Z uwagi na zaczne wymiary przodkéw, wykorzystywane pierwotnie zapalniki sekundowe (dostepne w I-sekundowych interwalach ezaso- wych), zastapiono 0,5-sekundowymi. Do inicjacji otworow ‘wlomowyeh stosowano zapalniki milisekundowe, najezeSciej w polgczeniu z 0,5-sekundowymi. Ze wzgledu na wysoka twardosé skal, same zapalniki milisekundowe nie dawaly odpowiedniego efektu robot strzalowych. W zwiazku z tym zabiory byly niepelne, a urobek rozraucony by! na duze) od- leglosci od czola przodka. Bezpiecmy poziom pradu dla tego {ypu zapalnikéw wynosit 0,2+0,35 A. W sytuacji wystepowa- nia pradéw bladzacych powyze} 0,1 A stosowano zapalniki © podwyzszonym pradzie bezpiecznym do 0,45 Ai 2A. Do iniejacji ladunkow MW w dlugich otworach strzalowych, w celuzapewnienia pewnosci inicjacjiatakze pray strzclaniach zawalowych w otworach o dhugosei ok, 10-12 m stosowano Tont detonujgcy. ‘Wysoka przewodnost elektryczna skat zlozowyeh de- terminowala dobér odpowiednich zapalarek elektrycznych. Wzwigzku z ym w glowaych liniach strzatowych stosowano niskooporowe obwody strzalowe. Zapalniki w przodkach Jaczono przy uayciu tww. polaczef szeregowych, réwnoleglyeh ‘oraz mieszanych. Niestety w polgczeniu rownoleglym (taw. antenowym), wykrycie w trakcie kontroli obwodu zapalnik6w wadliwych lub niepodigczonych nie byto mozliwe. W zwiazku z tym w roku 1993 zaprzestano stosowania tego typu pol cei, Wiodacym rozwigzaniem stalo sig aczenie zapalnikow w obwody rownolegto-szeregowe bezantenowe. Wazne bylo Jjednak zachowanie maksymalne] rezystane]i obwodu strza- Yowego, ktéra byla okreslana dla odpowiedniej liceby ZE ww grupie w zaleznosei od stosowanej zapalarki. Problem odpalania jednoczesnie duze) liczby przodkow polaczonych w uklad rownolegto-szeregowy rozwigzano poprzez obnizanie oporu sici strzalowe) lb te2-Zwigkszanie hapigcia wyjsciowego zapalarki. W poczatkowym okresie cksploatacjtstosowano sicciowe zapalarki Kondensatorowe SZKSz-Barbara 2a oraz przenosne zapalarki typu Barbara TZKS-250, ZK-300/M i TZK-100G. Niestety wysokie na- pigcia zapalarek prowadzily nierzadko do przebic izolacji ww obwodach strzalowych i uplywow pradu, a w efekeie do niewypatow, W awigeku tym przez wiele koleinych fat zapal- niki elektryczne w kopalniach LGOM inicjowano zapalarkami 6 sredaim napigeu, w tym min, zapalarkamitypu KZK-200, TZK-250 1 1ZK-350. Poniewaz przyjeta metoda eksploatacji zloza wyma- gata jednoczesnego odpalania kilkuset lub kilku tysigcy Stwordw strzalowych, Iaczenie tak duze} lczby zapalnik6w elektryeznych w sieci szeregowe lub rownolegle nie bylo mozliwe, gléwnie ze wzgledu na ograniczenia dostgpnych vapalarek. Dlatego te2 réwnolegle do testéw dolowych 2 wykorzystaniem materiatéw wybuchowych emulsyinych, prowadzono prace majace na celu zastapienie powszechnie stosowanych zapalnikow elekirycznych systemem inicjacji nieelektryezne). Pierwszym w Polsce dopuszezonym do stosowania w podzicmnych zakladach gémiczych systemem nieelektrycznym byt szwedzki system Nonel opracowany przez Nitro Nobel (obecnie Dyno Nobel). Zapalniki w te} technologii dostepne byly w dwéch odmianach: Nonel MS 0 stopniach opéenienia od do 20 i interwale ezasowym 25 ms (75*500 ms) oraz Nonel LP. stopniach op6énienia od 0 do 60 i zmicnnym interwale czasowy (25-6000 ms). Pierws7e proby z wykorzystaniem systemu Nonel przeprowadzono W roku 1996 Ww kopalni,Rudna”, a juz w roku 1997 klkatysigey przodk6w zainicjowano tym systemem, Wzrost zuzycia 2a- Palnik6w nieelektryeznych w Kopalniach LGOM postepowat bardzo szybko. W roku 1997 wynosilo ono 213 tys. sztuk (dotyezy tytko kopalni ,Rudna”), 303.4 tys.sztuk w roku 1998, 1.4344 tys sztuk w roku 1999. Tako glowne zalety systemu inicjacjiniectektrycane) podawano szeroki wachlarz opZnie dzieki czemu moaliwe bylo optymalizowanie stopniarozdrob- nicnia urobku, prostotatworzenia sieci polaczef,zwigkszenie bezpieczetstva wobec pradéw bladzacych, zwigkszenie ils jednoczeSnie odpalanych zapalnikew oraz stosunkowo prosty spos6b inicjowania. Podstawowa wada byla bardzo wysoka cena w stosunku do Klasycznych zapalnik6w. 'W asvigzku 7 rosnaca konkutencig na rynku system6w inicjaci nieelektryczne}, w Koleinych lstach testowano oraz vwykorzystywano do robot gémiezych nastepujace systemy: ww roku 2000 system Primader (UEE), w roku 2002 system Nironei TS Nitron) w 2004 system Ergonel (ERG-Bieru),wa PaBGLAD GORICEY a ‘Wzapalniki elektryczne (ZE) — @ zapalniki nieelektryczne (ZN) 100% 0% 6% 10% 20% % 6 eee oe ee LHX HL PK H HK PK GS PF oF GP g Ss Rys. 6, Procentowy udzial zapalnikéw nicclektrycznych w stosunku do calkowitego zuy w latach 2003-2017 Fig. 6. Percentage of non-electric detonators in relation (o total consumption of detonators in 2003-2017 \w roku 2009 system Jndetshock (Austin Powder) iw roku 2015, system Rione! (Maxam). W ostatnich latach nastapit znaczny wwarost udziatu zapalnik6w nieelektryczmych w catkowite| ilosci zapainikbw stosowanych w kopalniach, Zapalniki tego ‘ypu stanowia obecnie ponad 98% wszystkich stosowanych zapalnikow (rys. 6) Do inicjacjitadunk6w MWE luzem w kopalniach LGOM stosuje sig takze réznego rodzaju dodatkowe fadunki uda- rowe, choé z zatozenia tego typ MW powinny detonowae cod zapalnika skalnego. Doswiadezenia pokazaly jednak, 2 stosowanie fadunkéw udarowych jest uzasadnione i ogra nicza prawdopodobieistwa powstawania tzw. .fajek” czy resztek niczdetonowanego MW w otworach strzalowych, czego prayezyna sa praede wszystkim wystepujace lokalnie vwysokie parametry wytrzymalosciowe skal. Pierwszymi zastosowanymi pobudzaczami byty pobudzacze lontowe PL-8) produkowane praez ZTS Nitron, ktore w roku 2001 wykorzystano przy strzelaniu saletrolem. Do pobudzania MWE luzem stosowano natomiast kilka réznych rozwigzatt Jadunkbw udarowych, w tym m.in, w roku 2006 pobudzacze lontowe PL-20 i PL-40 (ZTS Nitron), w roku 2008 Primer produkowany przez UEE (obecnie Maxam) zastapiony w kolejnych latach pobudzaczem Rioprime 25. W roku 2014 wprowadzono do uzytku pobudzacz. NKG-20 produkowany przez. Austin Powder, aw roku 2016 pobudzacz. wybuchowy Nitrobooster produkowany pr2ez NITROERG S.A. Od roku 2017 powszechnie stosowanym tadunkiem udarowym jest pobudzacz wybuchowy Nitrobooster 10M, choé populamym rozwiazaniem, szezeg6Inie w twardyeh utworach any dryto- ‘wych, jest stosowanie 300-gramowych fadunkéw dynamita, tore zwiekszaja impuls poczatkowy. Kryterium zastosowania dodatkowego fadunku udarowego uzalezmione jest giownic od lokalnych parametrow wytrzymalosciowych skat. W zecy- dowane} wiekszosei jednak otwory zatadowane MWE luzem sa dodatkowo uzbrajane pobudzaczami Kolejnym istoinym krokiem w ewolucji robst strzato- vwych w kopalniach rud miedzi LGOM bylo przeprowadzenie ww roku 2011 pierwszych probnych strzelaf testowych z wy korzystaniem elektronicanego system inijacji materialow ‘wybuchowych zapalnikami kon produkeji firmy Orica Celem préb dotowych bylo sprawdzenie ich praydatnosei {i mozliwosci zastosowania w warunkach kopalii rud miedzi LGOM. Wynikitest6w analizowano pod katem niezawoxinosci systemu, ézasu. wykonywania obwodu strzalowego, czasu i sposobu programowania zapalnikéw oraz mozliwasei ich zastosowania w profilaktyce tapaniowej. Jako glowne zalety wskazywano tozsamy sposéb ladowania otwordw, jak przy stosowaniu klasycznych zapalnik6w, fatwose wykonywania obwodéw praodkowych oraz skutecznosé odpalania wszyst= kich zapalnikéw w obwodzie, Gléwna wada natomiast byt natomiast zmacznie dhuzszy czas wykonywania obwodéw W poréwnaniu do systeméw nicelektrycznych (Laskowski iin, 2012). Wrrezultacie przeprowadzonych testow stwierd70n0, 72 system i-kon moze mieé zastosowanie w kopalniach KGHM Polska Miedé S.A. zaréwno jako element wspomagajacy aktywne metody zwalczania zagrozenia tapaniami, jak i do kontrolowania poprawnosei wykonania wieloprzodkowych obwod6w strzatowych. W kolejnych latach w Kopalniach LGOM analizowano mofliwosei wdrozenia oraz testowano z rémymi skutkami takze inne systemy elektroniezne (Szumny, Ostiadel 2013). Obecnie dopuszczenia posiadaja systemy E*Star (Austin Powder), i-kan (Orica) oraz Ergonic-I (Nitroerg). Niestety nnajwigksza wada tego typu zapalnik6w jest w dalszym ciggu bardzo wysoka cena. Zapalniki elektroniczne sq niemalze 20-krotnie drozsze od zapalnik6w nieelektryeznych. 8, Kierunki rozwoju omimo tego, 2 poziom techniki strzatowej w kopalniach LGOM utrzymuje sig na wysokim poziomie, nieprzerwanie prowadzi sig prace i analizy nad je} daskonaleniem. Ostatnie lata doprowadzily do zacznego postepu technologiczncgo w zakresie system6w wspomagania pracy operatordw maszyn wiercacych, szczegSlnie w gémictwie podziemnym. System FGS (ang, Feeder Guiding System) zabudowany obecnie na kilku samojezdnych wozach wiercacych pracujacych . kopalni_,Polkowice-Sieroszowice” umo7liwia precyzyine ustawianie ramy wiereace} i dokladne odwiercenie otworow wedlug zadane} wezesniej do systemu metryki strzalowei, co istotnie wplywa na koicowy efekt robét strzalowych Na podstawie przeprowadzonych do tej pory prac z wyko- rystaniem systema FGS stwierdzono, 22 jego stosowanie przeklada sie bezposrednio na wymiere efekty ekonomicame np. w formie zwigkszenia dugosci abioru (Osiapov, Lawicki 2017. Innym rozwigzaniem pozostajgeym w faze testOw jest ‘optyczny system wspomagania wiereenia przodk6w, opraco- \wany przez Politechnike Wroclawska iKGHM Polska Mied2 S.A. Siwulski in. 2015) System ten jest szezegdlnie istotny ~zuvwagi na pogorszajace sig warunki klimatyczne w miejscach prowadzenia robst stralowych w zwiazku 7. rozpoczeciem eksploatacji 7162 polozonych na glebokosciach przekra- czajgeych 1200 m, edzie temperatura powietrza zaczaco przekracza wartosei dopuszezalne. Stanowi to podstawe do prowadzenia dalszych rac w zakresie automatyzacji proces Jadowania otwordw strzalowych.a PRZEGLAD GORNICZY 2020 Zwighscajgca sig glybokos€ cksploatacji i zmieniajace sie parametty mechanicme skal zlozowych powoduja, 2° stosowane materialy wybuchowe beda musiaty byé w nic- dalek} preyszlosci dopasowywane do lokalnie wystepuja- eych warunkéw gémiczo-geologicanych. Oznaeza to, 20 04 urzadzen produkeyino-valadowerych oczekawee sig bedzie ‘wytwarzania materiatsw wybuchowych otakich parametrach teimodynamicanych, aby byly one jak najlepiej dopasowane do danych warankéw: Dobdr edpoviednich parametrow MW powinien zatem bazowaé jedne) strony na analizie danych ttzyskiwanych na biezqco z wozdw wiercgcych, ale takze z uwzelednieniem efektow wezesniejszych robstprowadzonych w danym rejonie. Operacje te powinny byé wykonywane w ceasiereeezywisiym na asadze spreszenia vrotnego, Bye moze odpowiednim kierunkiem bedzie zitegrowanie ma- s2yn wieregcych z modulami do wytwarzania MWE lazem, a takve 7e wspomaganiem komputerowym projektowania robot (Szumny 2012). Tego typu systemy stosowane sq juz Swiatowym gomictwie. ‘Worowadzenie calkowite] aulomatyzacji zaladunku MW do otwordw strzalawych moze bedce w momencie dapusz- czenia do powszechnego stosowania zapalnikévw bezprzewo- dlowyeh, Rozwiazana tego typu sa uz takze wykorzystywane w Kopainiach podziermych na swiecie. Pozwalaja one na ciggla Komunikacig dwukicrunkowg pomigdzy zapalnikiem i povostalymielementami system sterujacego robotami strzae fowymi. Rozw6} metod informatyeznych, kiGre na biezaco zbierajaianalizuja dane, pozwola na opracovanie systemow Znlogrowanych lacacych ze soba kilka powiazanych proce Saw. Systemy tezo typu wdrazane sq obeenie w Swiatowym fgdmictwie we obscarze robot wiertniezo-strzatowyeh. Ich 22- {ozeniem jest akwizyeja i praetwarzanie przez wory wiercace danych na temst procest wiercena, kt nastepnie mozna wykorzystaé do oceny bievacych parametrow wytrzyma- losciowych urabianych skal. Z kolei nowoczesne zapalni umoaliwiajg dowolne programowanie ezas6w opéznict i kcomunikac w obrebie system inijaji,astosowane moduly produkeyino-zaladoweze pozwalag na sterowanie parametra~ mni wytwarzanych materiatdw wybuchowych. Nalezy wige praypuszczaé, 2e wszystkie clementy tych systemow stang Sie w miedalekiej pryscloseizintegrowane i stworza jeden, spéiny proces, ktdry bedzie w spos6b ciggly zbicral dane, analizowal je oraz na biezaco Korygowal parametry robst vwiertniezo-strzatowych, 6. Podsumowanie Eksploatacja polskich 2162 rud miedzi prowadzona jest na coraz wiekszych glebokosciach, a co za tym idzie — w coraz trudniejszych warunkach geologiczno-gomiczych. Od mo- ‘mentu rozpoczgcia eksploataji w kopalniach KGHM Polska Miedz S.A. do urabiania 2162 stosowano szereg rozwigzai technieznych, W latach 70. do urabiania praodka w wyrobisku. korytarzowym w kopalni ,Lubin” probowano nawet zastoso- waé dziato artyleryjskie. Stosowano rézne rodzaje pociskow, jednak metoda ta okazala sie byé mato efektywna. Proby ‘wdrozenia systeméw urabiania mechanicenego zloza rudy miedzi jak dotad nie przyniosly w pelni satysfakejonujacych rezaltatéw. W oparciu o ponad 50-Ieinie doswiadczenie mozna wnioskowaé, 2e zastapienie technologii urabiania bazujqce) nna materialach wybuchowych innymi rozwigzaniami, nie bedzie w najblizszym ezasie mozliwe, zaréwno 7 prayezyn ckonomicznych, jak iz uwagi na wystepowanie bardzo trud- rych warunk6w prowadzenia robot gomiczych. W zwiazku zpowyzszym, uzasadnione jest prowadzenie prac majacych na celu zwiekszenie efektywnosei stosowanej technologii cksploatacji bazujace) na technice strzalowej 'Wykonywanie robt wiertniczo-strzalowych w kopalniach LGOM jest inadal bedzie narazone na szereg nickorzysinych czynnikow zwigzanych 2 warunkami eksploatacji zloza, Do cezynnik6w tych zaliczyé nalezy przede wszystkim zagrozenia klimatyezne oraz sejsmiczne, ktére uwarunkowane sa wara- stajacg glgbokoseig zalegania zloza oraz zwiekszajaca sig powierzchnia wybrana gérotworu, Z punktu widzenia robot sirzalowych, istotrym problemem, przed ktorym stoja abecnie sluaby Kopainiane, wydaia sie byé coraz trudniejsze warunki klimatyczne w polach eksploatacyjnych. Stanowito podstawe do opracowania zautomatyzowanyeh systemow tadowania ‘otworéw strzalowych, ktére pozwola na zwvigkszenie komfortu pracy gémik6w strzalowych, ograniezajge do minimum liezbe pracownikéw przebywajacych w przodkach eksploatacyinyeh lub izolujae ich w kabinach maszyn dolowych. Docelowo, obecnosé pracownikow w tych obszarach powinna zostaé calkowicie wycliminowana. Wysoka temperatura picrwotna gérotworu w rejonach prowadzenia robét wymusza rozpo- czecie prac nad opracowaniem materialw wybuchowych © takich parametrach termodynamicznych, aby byly one stabilne w temperaturach powyzc} 50°C i utraymywaly zakladane parametry wytkowe w wymaganym czasie. Mozna zakiadaé, ‘ze zmiany te bgda dotyczyly glownie modyfikacji materiatow wybuchowych emulsyjnych luzem w zakresie dostosowania ich do panujacych warunkéw eksplostacj Literatura BARTLETT SC, BURGESS H, DAMIANOVIC B,, GOWANS 8M, LATTANZIC R, 2013 ~Technical Repot onthe copper-silverprodue- tion operations of KGHM Polska Mied S.A in the Leznisa-Glogiw ‘Copper Belt aca of soutwestera Poland, MICON reper. BUTRAJ, KICKIJ 2003 -Ewolugjateehnoogiesplota 62rd mie w polskich kopalsiach, Wyd, IGSMIE PAN, Krakow BUTRA J, 2010 sploatasj ova ud miedsi w warunkach zagrozenia ‘apaniamizavalami, Wyd. KGHM CUPRUM sp. 0 0. CBR. FARMER I 1996 Room and Pillar Mining, [n-] SME Mining Enginceing Handbook, 2 Edition, Vol 2, Chapter 18.1 [ed] Harman HLL. Colorado, JANOWSKI A., CIESZKOWSKI H,, DABSKI J, KATULSKIA., PIECHOTA 8, ZARSKI R, 1996 = Systemy eksploataci,sposoby ‘rabiania oraz rodzae obudowy wyzobisk. W: Monografia KGHM Polska Mied?8,A., cai I= Goenierwo [ted] Mrozek K., Pechota S. Siewieski S., Lubin, KGLIM Polska Miedd S.A, 2012 = Raport doiyceacy akiywsw g6rniceych KGHM Polska Mied S.A. wrejnie LGOM, Lubin LASKOWNICK! S,, MACKOWIAK Z., GOLABEK B., KASPERSKI 4, 2004 - Mechanizasia rot srzalowysh w zaktadach gdrmiczych KGH Polska Mied? Az zstosoraniem mateiléw wybuchowych ‘emulsyjnyeh zen. ,Gtmictwoi Gesinzynieris" R28, 2,3, 219-250, LASKOWSKI M, POREBSKI K, MACKOWIAK Z., PIETKIEWICZ K 2012 ~Zastorowanic zapaikow elekronicanych ikon w poeictwie ppodriemnym na praykadzie KGHM Polska Micd# S.A. Odézial 2G Runa”, Materily XXI Sekoly Eksploatasi Podzierne) 323-330 ak 20-26 lego 2012 MLYNARCZYK J, MERTUSZKA P, ZIETKOWSKI L., BODLAK M 2015 - The evolution of meshanized excavating systems in LGOM. ‘mines conditions. Mining Science ~ Interiscpinary topes in mining an geology, Volume 22, Special ssve 2, 95-104 OSTAPOW L.,LAWICKI, SARECKLE, 2016- Mechatonicany ukladste- rowania dla igh Kontrol procesuwietceia , Transpo Przemyslowy i Maszyay Robocze” nr 429-3 OSZCZEPALSKIS. 2007 - Geological, economic and soa siniieane of discovery ofthe copper deposits. Bulletin of Polish Geological InsituteNe PRZEGLAD GORNICZY 3s PIETKIEWICZK, JANUS E.2004 -Nowacresne technologie mechanicz- ogo zaladur materilow wybuchawyeh w gémictwie podziemny iodkrywkowym.,Gémictwo i Geointynierie” R28, 3/1, 397-415. SIEWIBRSKI S,, DABSKI J, MARKIEWICZ M., PAZDZIORA J, 1996 Historia organiza preedsgbionsta KGHM Polska Mied? S.A, W “Monografia KGVIM Polska Meds .A., c2es I — Historia rozwoju KGHM Polska Micd# S.A. [red HadrysE, Speczk S, Lubin SIWULSKI T., NIECHIWIE) A., KONDOL P,, MAIAK M, 2015 = Innowacyny system wspomaganie wierceniaprzodksw. CUPRUM— ‘Caasopisme Naukowo-Technicane Gémictwa Rud, ar4 (79), 159-169. cecum isa) S : x errr) Fax. cso ee ner EL AE Tra rere nee tan ce Para erate ey te Lea SPPCZIK S, SIEWIERSKI S., BUTRA J. 2008 -Akwalny tan kieran rozwoju techniki stzalowej w gormictwie rud midi, Miesgcznik WUG, a 7,3. SZUMNY M. 2012 ~Zintegrowane systemy iiss w robotach podem yh, Materaly XI Srkoly Fksploatart Pdzieme, 382-388, Krakow 20-24 luego 2012. SZUMNY M., OSTIADEL W, 2013 - Nowoczesne systemty inicacit MW ~ mooliwosezasosowania w KGHM. Materily XXII Szkoly posta Podriemns), Krakow 18-22 tego 2013, Antykut wplynal do redakeji — grudzien 2019 Artykut akceptowano do druku ~2,01.2020 eee Mee peered een resents crs Pee eee ro =~ ae ray SRE