ZESZYTY PROBLEMOWE POSTEPOW NAUK ROLNICZYCH 2004 z. S01: 71-78 LARWY Diptera JAKO BIOINDYKATORY STANU SRODOWISKA GLEBOWEGO Anna Chrzan, Maria Marko-Worlowska Zaktad Ekologii, Badani Lowieckich i Ekoturystyki, Instytut Biologii, Akademia Pedagogiczna w Krakowic Wstep Istota tworzenia systemu monitoringu ekologicznego jest ocena intensyw- nosci przeksztalcania sig uklad6w ekologicznych oraz zmiany ich funkcjonowania pod wplywem réznych typéw antropopresji. Badania z zakresu ekologii gleby koncentruja si¢ na degradacji gleby oraz wplywie jej skazefi na eliminacjg okreslonych grup organizméw lub ich adaptacji do zmienionych warunkéw srodowiskowych. Wésréd zwierzat glebowych poszukuje si¢ gatunkow kumulujacych substancje toksyczne, ktérych poziom w organizmach stanowi podstawe oceny stopnia zanieczyszczenia Srodowiska [MARYANSKI i in. 1995]. W bioindykacji wykorzystuje sig réwnied jednostki z wyzszych pozioméw organizacji przyrody (zespoly, biocenozy, ckosystemy). Przemiany struktur oraz funkcjonowania tych uktadéw ckologicznych wskazujq na rzeczywisty stan zagro- zenia srodowiska przyrodnigzego [DABROWSKA-PROT 1987}. Larwy Diptera sq w wielu siedliskach glebowych znaczacym komponentem pedofauny i czesto nalezq do waznych z punktu widzenia produktywnoSci biolo- gicznej zwiet Biorgc udzial w procesach glebotw6rezych przyspieszaja rozklad materii organicznej poprzez jej konsumpcjg, a takze stymulacj¢ dziatalnogci mi- kroorganizméw saprofityeznych [KURCEVA 1972; PAPLINSKA 1983]. Larwy muchéwek zasiedlajac przede wszystkim Scidtke i gérna warstwe gleby wykazuja duzg wrazli- wosé na antropogeniczne zmiany siedliska glebowego. Przejawiaja sig one w zmianach w zageszczeniu, r6znorodnosci taksonéw, stanu biomasy oraz w zabu- rzeniach relacji pomiedzy grupami troficznymi w liczebnogci i biomasie [Das- ROWSKA-PROT 1987; CIESIELSKA, CHRZAN 1995}. Materiat i metody Do badafi wybrano trzy stanowiska na takach kosnych rzedu Arrhenathereta- lia. Ze wzgledu na usytuowanie w réznej odlegtosci od glownego Zr6dla_emisji zanieczyszczeni - Huty im. T. Sendzimira (HTS) w Krakowie, a takze réznej odle- gtogci od gléwnych trakt6w komunikacyjnych, charakteryzuje je rézny stopieh antropopresji.72 A. Chrzan, M. Marko-Worlowska Stanowisko nr I wyznaczono na lace w Ojcowskim Parku Narodowym — w odlegtosci okolo 30 kilometréw od gléwnego emitora zanieczyszczen HTS, ale w bezposrednim sasiedztwie ruchliwych trakt6w komunikacyjnych. Stanowisko nr II to Iqka znajdujaca sig w odleglosci 50 m od Lasu Wolskiego i okoto 10 km od centrum Krakowa. Stanowisko nr III zlokalizowano w poblizu miejsc o intensyw- nej emisji zanieczyszczef, w odleglosci 0,5 km od HTS i kilku metréw od ruchli- wego traktu komunikacyjnego i torowiska tramwajowego. Badania prowadzono przez okres 2 lat. Na kazdym stanowisku pobierano serie prob glebowych dwukrotnie wiosna (10 IV, 9 V 2002-2003) i jesienia (26 IX, 29 X), czyli w okresach najwigkszej liczebnosci larw Diptera [CIESIFLSKA 1983]. Kazdorazowo pobierano losowo 16 préb o lacznej powierzchni 1 m2, Proby po- bierane byly przy pomocy metalowej ramy Morrisa 0 wymiarach 25 cm x 25 cm, do gtebokosci okolo 5 cm. Ekstrakcje fauny z gleby przeprowadzano w zmodyfikowanym aparacie Tullgrena. Podczas pobierania prob dokonywano po- miaru podstawowych parametréw Srodowiskowych: temperatury gleby i powiet- 1za, wilgotnosci gleby oraz je] pH (tab. 1). Tabela 1; Table 1 Charakterystyka badanych stanowisk ~ Srednie z dw6ch lat badaf (wiosna, jesiet) Characteristics of studied sites - average based on two-year studies (the spring and the autumn) Stanowisko UT stanowisko It] VWybeanepérameny Stanowisko I, | poblinn Las | shin muy Q Site III, near Selected parameters Site 1, Ojeow NP| Site II, near the Wolski forest | Steel factory DH gleby; Soil pH 6.84-8,16 36a 69-758 ‘Temperatura gleby (°C) a ak _ Soll emeratee OOS 2-186 sg 40-100 ‘Temperatira perwiefrea (°C) 77-221 9.2-18,7 5.0-22.2 Air temperature (°C) Wilgotnosé gleby 58 T 95 Soil moisture content (%) B0S-AIs 12a Tae Zawartosé prochnicy w glebie (%) a 2 497 Humus content in soil (%) @ fe ’ Zawartosé w glebie (mg-kg™) Contents in soil (mg:kg") ca 17-25 07 cr 33,5-36,5 18,6 19.2 Ni 8,5-11,6 13,5 14,89 Pb 115,7-180,7 24,8-29.9 23,9 W glebie kazdego stanowiska okreslono réwniez procentowa zawartosé ma- terii organicznej oraz zawartoS¢ metali ci¢zkich Cd, Cr, Ni i Pb (tab. 1). Wyzna- czono tez sktad florystyczny badanych tak. Po wyckstrahowaniu pedofauny szczegétowej analizie poddano larwy Dipte- ra, ktére oznaczano do rodzin. Obliczono zageszczenie zespotow larw, wyznaczo- no ich biomase w oparciu o wskagnik ScHatza [1981] oraz strukturg dominacj strukture troficzna.LARWY Diptera JAKO BIOINDYKATORY STANU SRODOWISKA ... 73 Wyniki i dyskusja Z analizy uzyskanych danych wynika, ze zespoly larw Diptera wystg¢pujace w glebach badanych stanowisk rézniq sie znacznie migdzy soba. R6znice dotycza migdzy innymi ich zageszczenia. W glebie taki znajdujacej sig w Ojcowskim Parku Narodowym (st. I) w 1 m?stwierdzono 635 osobnikéw, podczas gdy w po- blizu Huty im. T. Sendzimira (st. III) niemal trzykrotnie mnie}, zas na tace przy Lesic Wolskim (st. II) 366 osobnikéw w 1 m? (tab. 2). Tabela 2; Table 2 Poréwnanie zmian w strukturze zespot6w larw Diptera w glebie badanych stanowisk Comparison of changes in the structure of Diptera larvae communities in soil of particular sites Stanoedsko Is Stanowisko 11, en Stanowisko 1, w poblizu Lasu i bata Ojcowski PN Wolskiego St ee net Site 1, Ojeow NP Site II, near the Et eee Wolski forest ae Zageszezenic (I. 08m) a Abundance (sp. no.-m=) 634.8 365.9 229.3 Biomasa (mg s.m-m=) en shite isa Biomass (mg DM: Zr6énicowanie (liezba rodzin); Diversity (quan- 20 , 17 13 tity of families) Wskaznik dominacji w liczebnosci (N) Index of domination in number (N) 24,9% Bibionidae | 66,3% Cecidomyiidae | 54,5% Cecidomyiidae Wskaénik dominacji w biomasie (B); Index of domination in biomass (B) Cigzar osobniczy B/N (mg s.m.); Individual 152 103 0.84 weight B/N (mg DM) Struktura troficena F/D* ‘Trophic structure F/D* 44,7% Bibionidae | 25,3% Cecidomyiidae | 22,2% Cecidomyiidae 3 0,08 0,71 “FID. — wskafnik iloSciowy fitofagsw do drapiezcdw; quantitative phytotrophs to predators ratio Rowniez wiclu autor6w wykazuje znaczne réznice dotyczace srednich li- ezebnosci larw Diptera w glebach takowych. Wykazuja one Scisty zwiazek z rodza- jem gleby, z jej wilgotnoscia i zawartosciq substancji organicznej. Najnizsze war- toéci, 92 osobniki w 1 m? gleby, podaje Guarov [1965] na lgakach srédlesnych. Znacznie ‘epee wartosci zageszczenia tej grupy owadéw, w granicach od 588 do 823 osm, wykazat FRouz [1997] w glebach lak uprawianych, znajdujacych sie w roznych stadiach sukcesji. Sq one zblizone do wynikéw uzyskanych w Ojcowskim Parku Narodowym. Nieznacznie nizsze wartosci zageszczenia larw Diptera, po-14 A. Chrzan, M. Marko-Worlowska réwnywalne z danymi uzyskanymi na badanych stanowiskach takowych w Krako- wie, stwierdzila NABIALCZYK-KARG [1985] Podobne relacje mozna zaobserwowaé poréwnujac stan biomasy larw Dip- tera. Najwyzsze je} wartogci odnotowano na stanowisku I, natomiast az pigcio- krotnie nizsze na stanowisku III w sasiedztwie glownego cmitora zanieczyszczeni (tab, 2), Jest to zgodne z badaniami DaBRowskteJ-PROT [1987], wedlug ktérej wraz ze wzrostem stresu Srodowiskowego zmniejsza sig stan biomasy oraz réznorod- nosé jakosciowa fauny. Zréznicowanie glebowych larw Diptera bylo najwyzsze na I stanowisku (20 rodzin), a najnizsze (13 rodzin) na stanowisku III (tab. 3). Niska wartosé biomasy larw Diptera na stanowisku III wynikala z nizszego ich zageszczenia i znacznic mniejszego ciezaru osobniczego - 0,84 mg suchej masy (tab. 2). Badane stanowiska réznit rowniez wskaénik dominacji larw Diptera i grupa dominujaca. Na wszystkich stanowiskach dominowaly pod wzgledem liczebnosci i biomasy te same rodziny, z tym, ze na I stanowisku byly to fitofagiczne larwy Bi- bionidae, natomiast na I] i III — larwy saprofagicznych Cecidomyiidae (tab. 3). Najistotniejszq role w procesie mineralizacji materii organicznej odgrywaja saprofagi, ktérych udziat w zgrupowaniach larw Diptera w glebach lesnych wedlug KuR¢EVE! [1972] nie przekraczat 50%, natomiast w glebach wilgotnych lak moze dochodzié nawet do 78%. W glebie badanych tak przewazaly liczebnie larwy sa- profagicznych muchéwek, ktére stanowily od 58% na I stanowisku do 82-88% na st. IL i III (rys. 1). Obok typowych saprofagéw w glebie wystepowaly tez formy fitofagiczne oraz drapiezne. Znaczaca, 32% obecnosé fitofagéw stwierdzono w glebie 1akowej w OPN, chocia# wedlug Frouza [1997] zwiazane sq one z warstwa Scidiki i licznie wystepuja w glebach lesnych. 100 + 1 saprofagi; saprotrophs i drapiezne; predators IS fitofagi; phytotrophs Stanowisko | Stanowisko II Stanowisko Il! Site | Site tl Site II ‘Stanowiska; Sites Rys. 1. Poréwnanie struktury troficznej zespoléw larw Diptera w glebie badanych sta- nowisk (udziat procentowy w liczebnosci) Fig. 1. Comparison of Dipiera larvae trophic structure in soil on studied sites (per- centage in quantity)LARWY Diptera JAKO BIOINDYKATORY STANU SRODOWISKA .... 75 saprofagi; saprotrophs 70 Ei drapiezne; predators 60 i fitofagi; phytotrophs 50 40 4 % 30 4 —— a == ES = 10 —— ol : EN Stanowisko | Stanowisko II Stanowisko Ill Site | Site I Site Hl Stanowiska; Sites Rys. 2. Poréwnanie struktury troficzne} zespol6w larw Diptera w glebie badanych sta- nowisk (udzial procentowy w biomasie) Fig. 2. Comparison of Diptera larvae trophic structure in soil on studied sites (per- centage in biomass) Relacje pomigdzy grupami troficznymi wyrazone wartosciami biomasy ksztaltowaly si¢ odmiennie. Na stanowisku I zdecydowanie przewazaly duze formy fitofagiczne (stanowiace ~ 63%) nad saprofagami 26% i drapiezcami 11%. Natomiast na stanowiskach II i IIT wartosci biomasy grup troficznych byly podob- ne. Na obydwu stanowiskach dominowaly larwy saprofagiczne z okoto 50% udzialem, przed drapieznymi i fitofagami (rys, 2). Takie relacje znacznie odbicga- Ja od struktury ustalonej przez Cirsnetska [1983] dla naturalnych tak w Pradolinie Biebrzy, wyrazajacej sig przewaga udzialu biomasy form drapieznych i niskimi wartosciami biomasy fitofagéw. Wnioski 1, Stwierdzono najmnicjszq liczcbnos¢, réznorodnosé i biomase larw Diptera na stanowisku polozonym w najblizszym sasiedztwie zrédla emisji — Huty im. T. Sendzimira. 2. Wraz ze zmniejszaniem si¢ oddzialywafi antropogenicznych (na stanowisku 1i Il) wzrastaly takie parametry, jak: r6znorodnos¢, zageszczenie i stan bio- masy larw Diptera. 3. Stwierdzono drobnienie form larwalnych muchéwek w wyniku silnej antro- popresji na stanowisku III. 4. W strukturze troficznej wyrazonej w biomasie obserwowano zréwnowazony udzial grup troficznych na stanowiskach w poblizu Lasu Wolskiego i w sa- siedztwie Huty im. T. Sendzimira.16 A. Chrzan, M. Marko-Worlowska 5. Zmaczny wzrost udzialu fitofagsw w Ojcowskim Parku Narodowym wskazu- je na zaburzenia w strukturze troficznej zespotow. Literatura CIESIELSKA Z. 1983. Trophic interrelations in the communities of Diptera larvae on peatbogs. Verh. SIEEC X Budapest: 111-114. CIESIELSKA Z., CHRZAN A, 1995. Zgrupowanie larw Diptera na tle przemian zachodzq- cych w glebach pod wplywem antropopresji. Mat. 42 Zjazdu PTE, Poznan, 8-10 IX 1995: 45-46. DABROWSKA-PROT E. 1987. Muchéwki (Diptera) jako bioindykatory stanu Srodowiska pizyrodniczego, Wiad. Entomol. 7(1-2): 1-9. Frouz J. 1997. Changes in communities of soil dwelling Dipteran larvae during se- condary succession in abandoned fields. Eur. J. Soil Biol. 33(2): 57-65. GILAROV M.S. 1965. Pocvennyje zivoinyje kak komponenty biocenoza. Zurn. Obsécj. Biol. XXVI(3): 276-290. Kurceva GE 1972. Pocvennye bespozvonoénye lesov zakarpatia. Pedobiol. 2: 381-400. MArYANSKI M, NIKLINSKA M., KRAMARZ P, LASKOWSKI R., NuoRTEVA P. 1995. Zinc and copper concentrations in litter invertebrates of different trophic levels and taxo- nomic positions. Arch. Ochr. Srod. 3-4: 207-212. NABIALCZYK-KARG J. 1985. Zréznicowanie biomasy glebowych larw owadéw w agroe- kosystemach. Prace Kom. Nauk. Pol. Tow. Gleb. 90: 30-35. PAPLINSKA E. 1983. Udzial larw muchéwek w procesach glebowych. Wiad. Entomol. 33-4): 127-142. Scnatz H. 1981. Abundanz, Biomasse und Respirationstrate der Arthropoden- meso- fauna im Hochgebirges (Obergurgl, Tiroler Zentralalpen). Pedobiol. 22: 52-70. Stowa kluczowe: — glebowe larwy Diptera, zageszczenie, biomasa, struktura tro- ficzna, bioindykacja Streszczenie Larwy Diptera sq znaczacym komponentem fauny glebowej. Biora udzial w procesach glebotworczych. Sq wykorzystywane w bioindykacji jako wskazniki stanu i funkcjonowania gleby. Badania prowadzono w Krakowie i Ojcowskim Parku Narodowym (OPN) na lakach, ktére charakteryzuje rézny stopien antropopresji. Stanowisko [ na te- renie Ojcowskiego Parku Narodowego, stanowiska II i IIT znajdujace sig w Kra-LARWY Diptera JAKO BIOINDYKATORY STANU SRODOWISKA 7 kowie, II - w poblizu Lasu Wolskiego, III - w poblizu Huty im. T. Sendzimira. Na wybranych stanowiskach oznaczono wilgotnosé gleby, zawartosé préchnicy, pH gleby oraz zawartos¢ metali ciezkich. Okreslono zageszczenie, stan biomasy, réznorodnoéé oraz relacje troficzne zespotéw larw Diptera. Por6wnywane wyniki dotyczyly Srednich z 2 lat badaf. Na ich podstawie stwierdzono: w glebie laki w poblizu huty najmniejsze zageszczenie larw Diptera, zr6znicowanie larw wyrazone ilosciq wyodrebnionych rodzin, najmniejszqa biomase oraz najnizszy Sredni ciezar osobniczy larw Diptera (0,75 mg s.m.), natomiast najwyzsze wartosci tych para- metréw stwierdzono na face w OPN na stanowisku I, pozostajacym pod najmniej- szym wplywem dzialalnosci czlowieka. Na badanych takach dominowaly pod wzgledem liczebnosci saprofagiczne larwy z rodziny Cecidomyiidae, a w biomasie zespoléw dominacja byta zmienna - larwy saprofagiczne przewazaly na stanowisku II i III, natomiast fitosaprofagiczne larwy na I stanowisku. Uzyskane wyniki wskazuja, ze pod wplywem réznego stopnia antropopresji w zespotach glebowych larw Diptera, mozna obserwowaé zmiany zageszczenia, biomasy i struktury troficznej, co stanowi podstawe do wykorzystania ich w biomonitoringu srodowiska glebowego. Diptera LARVAE AS BIOINDICATORS. OF SOIL HABITAT CONDITION Anna Chrzan, Maria Marko-Worlowska Institute of Biology, Pedagogical University, Krakow Key words: soil Diptera larvae, abundance, biomass, trophic structure, bioin- dication Summary Diptera larvae are meaningful component of soil fauna. They participate in soil forming processes and are used to bioindication as indicators of condition and functioning of the soil. The research was carried out in Krakow and in Oj- céw National Park. Selected sites characterized by various anthropopressure level were situated on the meadows. Meadow in Ojcéw National Park was site I, Sites II and III were situated in Krakéw, site II near the Wolski forest and site III near Sendzimir steel works. Soil moisture and humus contents, pH as well as the heavy metal contents were measured in selected sites. Concentration, biomass condition, the diversity and trophic relations of Diptera larvae communities were determined, Average results for the last two years were analysed and compared. The results showed that in the meadow soil near steel works there were the lo- west concentration and biomass of Diptera larvae, diversity of larvae expressed by the quantity of isolated strains; the highest level of these parameters was found on the meadow in Ojcéw National Park, that was the one only slightly influenced by human activity. On all explored meadows the saprophagic larvae colonies of Cecidomyiidae family prevailed; in community biomass the domination of certain colonies were variable — the saprophagic larvae dominated in site If and III, while phytophagic larvae in site I.78 A. Chrzan, M. Marko-Wortowska The outcomes indicated that different anthropopressure level on Diptera larvae communities resulted in changes of concentration, biomass, trophic and domination structures. That enabled to use these larvae to bioindication and bio- monitoring of soil habitat. Dr Anna Chrzan Zakiad Ekologii, Badaii Lowieckich i Ekoturystyki Instytut Biologii Akademia Podlaska ul. Podbrzezie 3 31-054 KRAKOW e-mail: chrzan@ap.krakow.pl