Hoofdstuk 1 Algemene Inleiding In deze Algemene Inleiding overlopen we kort enkele belangrijke historische data in verband met nanotechnologie. Vervolgens definiéren we het onderzocksdomein van de nanotechno- logie om af te sluiten met enkele ethische discussiepunten, 1.1. What’s in a name? Nanotechnologie en nanowetenschappen zijn onderzoeksdomeinen die vandaag zeer sterk in de publieke belangstelling staan [1, 2]. Het onderzock bestudeert objecten me schalen van één tot 100 nanometer (zie verder). Het is namelijk met de komst van st ds, betere en gevoeligere apparatuur dat men vandaag gedetailleerd onderzock kan doen naar individuele onderdelen van de materie waarbij men deze onderdelen tracht samen te stellen tot grotere gehelen, Nanotechnologie is een interdisciplinaire wetenschap, maar betckent geensrins het einde van de fysica, chemie en biologie (3). De anorganische chemie en natuurkunde zullen specifiek de eigenschappen bestuderen van anorganische elementen zoals silicium en andere metalen, De organische chemie zal nodig blijven om organische (supra-)moleculen te synthetiscren en de biotechnologie zal zich blijven richten op de eigenschappen van DNA. Het is door de samenwerking tussen de verschillende wetenschapsdisciplines dat de meeste doorbraken gebeuren, Ex wordt bijgevolg verondersteld dat er in de komende decennia vele tocpassingen in verscheidene domeinen (in het bijzonder in de geneeskunde en de materiaalwetenschap- pen) millen onstaan uit nanotechnologie cn nanowetenschappen. Bijgevolg spenderen de overheden over de gehele wereld elk jaar opnicuw enorme onderzocksbedragen aan deze relatief jonge interdisciplinaire wetenschap (Figuur 1.1), Zo is er aan de Katho- licke Universiteit Leuven het Institute for Nanoscale Physics and Chemistry (INPAC) (www. kuleuven.be/inpac/) opgericht.2 Hooflstuk 1, Algemene Inleiding (a) Nanofysica (b) Nanockemie (6) Nanobiologie Figur 1.1; Nenotechnologie is een interdisciplinaire wetenschap. 1.2 Geen ‘nieuwe’ wetenschap! Nanotechnologie is geen ‘nieuwe! wetenschap. De biologie gebruikt namelijk reeds mil- jocnen jaren nanotechnologische tocpassingen. Denk bijvoorbeeld aan virussen die het menselijk lichaam kunnen aanvallen of de semi-permeabele fosfolipiden dubbellaag van celwanden (Figuur 1.2), In het menselijk lichaam zijn constant nanotechnologische toc- (0) Virussen (b) Fosfolipiden dubbellaag Figuur 1.2: Nanotechnologie is cen zeer ‘onde’ wetenschap. passingen werkzaam. Denk bijvoorbeeld aan de eiwitsynthese. Voor nanowetenschappers is het cen ultieme droom om deze biologische processen te kunnen nabootsen. Als de wetenschapper deze processen op nanoschaal zou kunnen controleren, is de weg naar ge- neeskundige toepassingen oneindig, 1.3 Historisch Overzicht De drijvende kracht achter nanotechnologie was in het begin de micro-elektronica, De tendens om steeds meer te miniaturiseren heeft geleid tot het maken van chips op nano- schaal, Doordat de eigenschappen van materialen op nanoschaal veranderen, was er nood. aan wetenschappers die nanomaterialen bestudeerden. Met behulp van microscopen met nanoresolutie was het mogelijk de nanomaterialen te visualiseren en te manipuleren. We1.3. Historisch Overzicht overlopen enkele historische data die belangrijk zijn in het nanotechnologisch onderzoek. Op enkele ontdekkingen zal er verder in de cursus gedetailleerder worden ingegaan. 1959 - Richard Feynman Professor Richard Feynman (Figuur 1.3) was een uitstekende wetenschapper en lesgever. Hij kreeg de Nobelprijs fysica in 1965 voor zijn fimdamenteel wetenschappelijk werk in kwantum elektrodynamica. Voor de nanotechnologie is hij én van de belangrijke grond- leggers omwille van de beroemde lezing There’s plenty of room at the bottom?[4] die hij gaf tijdens de jaarlijkse ontmoeting van de ‘American Physical Society’ op 29 december 1959. In deze lezing sprak Feynman over zijn visic waar men naartoe moest gaan binnen Richard Feynman ) Figuur 1.3: Richard Feynman (1918-1988) - There’s plenty of room at the bottom. de wetenschappelijke gemeenschap. Men moet weten dat bijvoorbeeld computers in de Jaren vijftig zeer groot waren, Eén computer vulde een ganse kamer en Feynman sprak over de hoop om computers zodanig te miniaturiseren zodat ze submicroseopisch zouden worden, In 1993 blikt Richard Feynman in cen artikel dat verschcen in Journal of electromechanical systems terug op de bovenstaande beroemde lezing [5]. Uit het voorwoord van de uitgever blijkt nogmaals het visionaire: It is remarkable in many ways. Feynman anticipates the sacrificial-layer me- thod of making silicon micromotors, the use of electrostatic actuation, and the importance of friction and constant sticking in such devices. He explores the persistent problem of finding meaningful applications for these tiny machines, touching a range of topics along the way. And he looks at the future of com- putation using a register made of atoms, and quantum-mechanical transitions for computation oper: De geinteresseerde lezer kan de volledige lezing dooemen op hetp://sw.2yvex.con/nanovech/ feynman,4 Hooflstuk 1, Algemene Inleiding Door zijn wens om micromachientjes te vervaardigen keek Feynman in 1959 in de tockomst, Bovendien hoopte hij dat er ooit computers zouden bestaan die werkten op kwantum- mechanische technieken. 1965 - Gordon Moore In 1965 voorspelde Gordon Moore dat het aantal transistoren op een chip elk jaar zou verdubbelen [6]. Deze voorspelling wordt de Wet van Moore genoemd. Verder in de cursus zal hier uitvoeriger worden ingegaan, 1974 - Norio Taniguchi De eerste keer dat het woord ‘Nanotechnology’ werd gebruikt, was door professor Norio ‘Lamiguchi in cen proceeding van een congres. Hij gebruikte het woord ‘nanotechnology’ cise konden bereiken bij om technicken te beschrijven die cen hoge accuraatheid en pr ultra fijne dimensies in de grootte-orde van één nanometer [7]. ‘Nano-technology’ is the production technology to get the extra high accuracy and ultra fine dimensions, ie. the preciseness and fineness of the order of 1 nm. (nanometer), 10-9 m in length. 1977 - K. Eric Drexler K. Eric Drexler introduceert de denkpiste van moleculaire nanotechnologie gedurende ijn studententijd in het MIT (Massachusetts Institute of Technology) (Figuur 1.4). De ideotn @) (b) Figur 1.4: De idee ‘moleculaire nanotechnologie' door K, Eric Drexler (1955-) van Drexler zijn nog verre tockomstmuziek en werden overgenomen door verschillende science fiction auteurs. De idecén van K. Erie Drexler zijn voor vele wetenschappers te controversieel omdat deze voor de mens misschien nooit verwezenlijkt kunnen worden.1.3. Historisch Overzicht 5 1981 - Scanning Tunneling Microscope De Scanning Tunneling Microscope (STM) werd door onderzockers van de IBM laboratoria nitgevonden om afbeeldingen te maken van individuele atomen en om de kracht en tussen, atomen te bestuderen en te visualiseren, De werking van een STM zal verder in deze cursus worden beschreven. 1985 - Ontdekking van de Buckyball Robert F. Curl, Richard E. Smalley en Harold W. Kroto ontdekken in 1985 een nieuw: type van koolstofmoleculen die ‘Buckyballs’ worden genoemd. De wetensi (9) Robert F, Curl (b) Richard E, Smalley (©) Sir Harold W. Kroto (1933 - ) (1943 - 2005) (1939 - 2016) Figuur 1.5: Nobelprijslaureaten chemie in 1996 voor de ontdekking van de Buckyball. voor deze ontdekking in 1996 de Nobelprijs voor scheikunde (http: //nobelprize.org/ nobel_prizes/chemistry/laureates/1996/). 1986 - Atomic Force Microscope (AFM) De Atomaire Kracht (Force) Microscoop (AFM) werd ontwikkeld door de fysici Gerd Binnig en Chrisoph Gerber van IBM in samenwerking met Calvin Quate van de Stanford Universiteit. Op de werking van de AFM zal verder in de cursus worden ingegaan. 1989 - Positionering van individuele atomen x in om de TBM te sehrijven met 35 xenonatomen op cen oppervlak van nikkel (Figuur 1.6). Ze maakten Donald Eigler slaagt er met zijn collega Erhard Schw hierbij gebruik van de Scanning Tunneling Microscope [8]. Het werd bijgevolg mogelijk om indivi ducle atomen te manipuleren cn positioneren. In Fignur 1.7 wordt een zogenaamde quantum corral of het specifieke golfpatroon van elektronen gevisualiseerd. Een quantum corral ontstaat doordat elektronen in gesloten ucturen terechtkomen omdat ze worden omgeven door atomen die dienen als cen barriére. De atomen in Figuur 1.7 zijn ijzerato- men die individneel werden gepositioneerd door een STM op een opperviak van koper. De6 Hoofdstuk 1. Algemene Inleiding Figuur 1.6: De positionering van 35 xenonatomen tot de letters ‘T' "B? ‘MP. Figuur 1.7; Bovenstaande afbeelding toont elektronen die een gesloten golfpatroon vor- men (quantum corrals) omdat ze worden omgeven door 48 ijzer atomen die individueel wer- den gepositioneerd door een STM. De figuur werd gecreverd door de IBM Almaden labora- toria te Californié (http://www. nano. gov en http: //waw.almaden. ibm. com/vis/stn/)1.3. Historisch Overzicht elektronen vertonen een specifieke goligedrag dat tot uiting komt in de quantum corral Het is bijgevolg belangrijk in nanotechnologie om enkele begrippen uit de kwantumehemie te begrijpen omdat kwantumverschijnselen zichtbaar worden op nanoschaal. 1991 - Ontdekking van de koolstofnanobuizen De Japanse fysicus Sumio Iijima ontdekt in 1991 de koolstofnanobuizen [9]. Deze ont- &) Figuur 1.8: Sumio Iijima (1939 - ) ontdekt in 1991 de koolstofuanobuizen. dekking is een echte revolutie in de wetenschap en men verwacht de meest spectaculaire tocpassingen. De koolstofanobuizen kunnen in de tockomst metalen vervangen 1994 - De renaissance van goudcolloiden Mathias Brust (Figuur 1.9(a)) publiccert tezamen met collega’s van de universiteit van Liverpool een voor de nanochemie belangrijk artikel [10]. Ze synthetiseren goudclusters dic gestabiliscerd zijn door thiolen waardoor deze in organische solventen kunnen wor- den opgelost. Het artikel zal uitgrocien tot één van de meest geciteerde artikels van de nanochemie, 1997 - Geleidende koolstofnanobuizen De groep van de Nederlandse natuurkundige Cees Dekker publiceert in Nature een artikel over de geleidende eigenschappen van koolstofnanobuizen [11]. In Figuur 1.10 worden individuéle koolstofmanobuizen getoond die werden afgezet op twee platina 2000 - Nanomaterialen & cosmetica Nanomaterialen worden vanaf het jaar 2000 gebruikt in de cosmetica. In een stuk Cor’s, Silver Soap{®) bijvoorbeeld werden rilwercolloiden gebruikt in het fabricageproces.Hooflstuk 1, Algemene Inleiding (a) Mathias Brust(1968 - ) (b) TEM-ofbeelding van thiclgestabili seerde goudcolloiden Figuur 1.9; De renaissance van goudcolloiden. Dees ene: alee! (2) Voorpagina Nature van 3 april 1997. Geleidende koolstofnanobuizen Figuur 1.10: Koolstofuanobuizen ziju kwantumgeleiders, Figuur 1.11: Afbeelding van een stuk Cor’s Silver Soap{i)1.3. Historisch Overzicht 9 2004 - Grafeen In 2004 slaagde de grocp van professor Andre K. Geitn erin om grafeen te isoleren en te visualiseren (12| (Figuur 1.12). Grafeen is een allotroop van koolstof. Het gelijkt op kippengaas bestaande uit slechts één laagje koolstofatomen. Grafeen is een licht materiaal, (b), Figuur 1.12: (a) Grafeen gelijkt op kippengaas bestaande uit enkel én laagje kook stofatomen. (b) Een SEM afbeelding van grafeen op cen siliciumwafer. (Bron: http: /Inobelprize.org/) bijzonder sterk en is een goede elektrische geleider. Grafeen bezit de mogelijkheid om ooit silicium te vervangen in tockomstige zonnecellen en in de elektronica, In 2010 kregen Andre Geim en Konstantin Novoselov de Nobelprijs voor fysica toegewezen voor hun “baanbrekende experimenten betreffende de twee-dimensionale materiaal grafeen” ((attp: /{nobelprize.org/nobel _prizes/physics/laureates/2010/) 2008 - Zijn koolstofnanobuizen het nieuwe asbest? In een artikel dat gepubliceerd werd in Nature Nanotechnology staat een onderzoek be- schreven waarbij men conchideert dat een blootstelling aan een overmatig gebruik van kook stofianobuizen zou kunnen leiden tot Mesothelioma of kanker van mesothelium [13, 14) Dit is cen kanker die zich kan ontwikkelen na blootstelling aan asbest. De onderzoekers raden aan om uiterst voorzichtig te werk te gaan met koolstofnanobuizen en vrezen dat dit het nieuwe asbest zou kunnen worden, 2016 - De Nobelprijs voor het ontwerpen en de synthese van moleculaire machines Jean-Pierre Sauvage, Sir J. Fraser Stoddart en Bernard L. Feringa delen in 2016 de Nobel- prijs chemic voor de ontwikkeling, het ontwerpen en de synthese van moleculaire machines. Sauvage en zijn groep bekwamen de eerste doorbraak in 1983 door een manier te ontwikke- Jen om moleculaire ringen aan elkaar te linken, Een ringmolecule en een halvemaanvormig, molecule werden aan clkaar gehecht met behulp van een koper-ion. Vervolgens werd cen ander halvemaanvormige molecule aan de erste vastgemaakt zodat cen nieuwe ring de10 Hoofdstuk 1. Algemene Inleiding mL Figuur 1.13: Nobelprijslaureaten chemie in 2016 voor het ontwerpen en synthetiseren van moleculaire machines. cerste ring vergrendelde. Vervolgens werd de koperen lijm verwijderd zodat de vervloch- ten ringen vrij konden bewegen. Dergelijke ketenvormige moleculen staan mu gekend als catenanen, Bovendien ontwikkelde Sauvage zijn tcam later manicren om de ringrotaties te controleren, In 1991 bekwam de groep van Stoddart een andere doorbraak door een moleculaire shuttle te ontwikkelen. Ze bekwamen cen manier om een ringvorming molecule aan een ander molecule te Klinken op een manier waardoor het zich vrij kon bewegen volgens het mole cule tussen twee blokkerende stations. In 1994 had het team van Stoddart bovendien een. manier ontwikkeld om de beweging van de shuttle te controleren op het moleculaire spoor dat mu bekend staat als rotaxanen. Feringa tenslotte maakte de volgende grote voornitgang in 1999 met cen moleculaire mo- tor. Door een molecule met twee componenten te linken door een isomeer-isomeer binding, kon zijn team én component 180%roteren met behulp van een ultraviolette lichtpuls en cen volgende halve draai in dezelfde richting met cen andere lichtpuls. Al snel bekwamen ze een rotor die tot 12000 omwentelingen per seconde kan spinnen. In een laatste kracht- toer ontwikkelden ze een molecule met een motor aan de vier hoken zodat ze in principe cen vierwielaangedreven auto op nanoschaal bouwden die kon rijden over een oppervlak (Figuur 1.14),1.4, Maatschappelijke & ethische overwegingen u Figuur 1.14: Artistieke impressie van een moleculaire vierwielaangedreven auto die ongeveer vier nanometer lang is. Elk wiel wordt voortgedreven door een elektrische aangedreven moleculaire motor. (Bron: https: //www.sciencenag.org/news/2016/10/ updated-worlds-smallest-gadgets-bag-nobel-chemistry-prize) 1.4. Maatschappelijke & ethische overwegingen De verwachtingen over de toepassingsmogelijkheden van nanotechnologie en nanoweten- schappen zijn hoog gespannen. Zoals andere wetenschappelijke vernicuwingen worden nano-elektronica en nanomaterialen gebruikt om krachtigere wapens te bouwen. Het is echter geen reden om nanotechnologie te stoppen. Het fundamentele en toepasbare on- derzoek kan voor de maatschappij leiden tot vele tastbare resultaten, maar het gebrek van een goed begrip over het onderzock kan weliswaar leiden tot paniekreacties en een ongefundeerde onrust. Door het ontstaan van deze angst of bezorgdheid, is het noodza- kkelijk dat er een vertaling wordt gemaakt over de inhoud van de ontwikkelingen in het nanotechnologisch onderzoek. In een interview met wetenschapsjouralist Dirk Draulans zegt nanotechnoloog Jean-Marie Lehn op de bemerking dat mensen zich zorgen maken om de mogelijke gevaren van nano- technologie de volgende woorden (15] Ik vind dat vreemd, om verschillende redenen. Ten eerste zijn er altijd nano- deeltjes geweest die in ons lichaam terechtkwamen, zoals stofdeeltjes die we inademen of virussen, We kunnen daarmec leven, Ten tweede is er geen voor uiitgang mogelijk zonder het verkennen van nieuwe grenzen. We kunnen daar toch niet mee stoppen? We kumnen het vuur toch niet teruggeven aan Prome- theus? De weerstand tegen het onderzock van stamcellen voor toepassingen in de geneeskunde is ronduit misdadig, De techniek heeft een enorm potentieel, Op termijn zal iemand er, bijvoorbeeld, een tweede hart mee kunnen laten maken dat zijn oorspronkelijke hart vervangt als dat versleten raakt.12 Hooflstuk 1, Algemene Inleiding Nanowetenschap en nanotechnologie bieden grote opportuniteiten in de (nabije) tockomst. Het is noodzakelijk dat de ontwikkclingen van deze nieuwe kennisdomeinen en een verant- woorde toepassing daarvan een weg vinden naar de maatschappij. Nanotechnologie draagt bij tot het instandhouden van de welvaartseconomie. Inzichten in de mogelijkheden van nanowetenschap en nanotechnologie is daarom van groot belang, Het is eveneens belangrijk om niet-realistische en te hoog gespannen verwachtingen te ont- zenuwen en bovendien te proberen om ongegronde angstbeelden weg te nemen. De boei- ende nanowereld is hiervoor uitstekend geschikt omdat deze discipline vele onderzoekers uit zeer diverse onderzoeksdomeinen samenbrengt waaronder natuurkunde, ingenieurswe- tenschappen, scheikunde, elektronica, informatica, materiaalwetenschappen, moleculaire biologie en farmacie. Nanotechnologisch onderzock is vakoverschrijdend waardoor grens- verleggende ontwikkelingen in de verschillende disciplines mogelijk worden. Nanotechnologie belooft cen sleuteltechnologie te worden in duurzame ontwikkeling [3] Ultzalichte materialen leiden namelijk tot besparing van grondstoffen. Huizen zullen in de tockomst worden verwarmd met bebulp van organische zonnecellen. In industriéle processen mullen betere sensoren, filters, membranen en katalysatoren mogelijkheden bie- den om chemische processen te verbeteren en afvalstoffen te verminderen. Bovendien zal het mogelijk zijn om afvalstoffen zodanig te kunnen aforeken tot de gewenste moleculaire bouwstenen die hergebruikt kunnen worden, Bibliografie [1] vIWTA. Dossier 2 Nanotechnologie - Stand van zaken. Vlaams Parlement, 2005. [2] vIWTA. Dossier Special: Nano Nu. Vlaams Parlement, 2007. [3] A. ten Wolde. Nanotechnologie - Op weg naar een moleculaire bouwdoos. Natwar & Techniek, 1998, [A] R. Feynman. There’s plenty of room at the bottom. Engineering and Science, 1959, http://www. its caltech.edu/-feynnan/plenty.html. [5] R. Feynman, Infinitesimal machinery. Journal of electromechanical systems, 2, 1993, [6] G.E. Moore, Cramming more components onto integrated circuits, Electronics, 38, 19685, [7] N. Taniguchi. On the basic concept of nanotechnology. Proc. Intl. Conf. Prod. Eng Tokyo, Part II, Japan Society of Precision Engineering, 1974 [8] D.M, Bigler and E.K, Schweizer, Positioning single atoms with @ scanning tunneling microscope. Nature, 344:524-526, 1990, [9] 8. lijima. Helical microtubules of graphite carbon, Nature, 354:56-58, 1991.Bibliografie 1B [10] M. Brust, M. Walker, D, Bethell, D.J. Schiffrin, and R. Whyman, Synthesis of Thiol derivatised Gold Nanoparticles in a Two-phase Liquid-Liquid System. J. Chem. Soc., pages 801-802, 1994. [11] $.J. Tans, MH. Devoret, H. Dai, A. Thess, R.E, Smalley, L.J. Geerligs, and C. Dekker. Individual single-wall carbon nanotubes as quantum wires. Nature, 386:474-477, 1997. [12] KS. Novosclov, A-K. Geim, $.V. Morozov, D. Jiang, Y. Zhang, $.V. Dubonos, LV. Grigorieva, and A.A. Firsov. Electric Field Effect in Atomically Thin Carbon Films. Science, 306:666-669, 2004. [13] C.A. Poland, R. Duffin, I. Kinloch, A. Maynard, W.A.H. Wallace, A. Seaton, V. Stone, 8. Brown, W. MacNee, and K. Donaldson. Carbon nanotubes introdu- ced into the abdominal cavity of mice show asbestos-like pathogenicity in a pilot study. Nature Nanotechnology, 3:423-128, 2008. [14] http://www. nanotechproject.org/news/archive/mucnt/ [15] D. Draulans. Moleculen zijn niet dom. Knack, 51(1):48-51, 2008,