kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T,

Á|üD≤[ø£\T &
eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T
(A Source book on pre-service
Teacher Education) - B.Ed/D.Ed

sêh$<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+düú

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT.
 s¡#·sTT‘·\T
1. &܈ˆ ø¬ . u≤\sêE, ˝…øã s¡s,Y ◊.m.mdt.Ç., e÷düuŸ{≤´+ø˘, ôV≤’ <äsêu≤<é.
2. leT‹ wüV≤ü HêCŸ uÛ>Ò +∑ , ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y ◊.m.mdt.Ç., ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<é.
3. &܈ˆ _. uÛ≤>∑´eTà, ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü Y (dæ), ◊.m.mdt.Ç., ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<é.
4. &܈ˆ j·T+. s¡M+Á<äHê<∏,é ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü Y (dæ), ◊.m.mdt.Ç., mdt.$. j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<é.
5. l j·T+. bÕ|üjT· ´, ˝…øã s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
6. leT‹ &ç. $»j·T\øÏàå , ˝…øã s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
7. l ø¬ . düTÁãeTD´+, ˝…øã s¡s,Y &Ó{’ Ÿ, ø£s÷¡ ï\T
8. l |æ. s¡<+ä∏ >∑bÕDÏ s¬ &ç,¶ mdt.m. õ.|ü. ñ.bÕ. b˛\ÿ+|ü*,¢ n&ܶø˝£ Ÿ (eT+), eTVü≤ã÷uŸq>∑s.Y
9. l j·TT. nq+<é ≈£îe÷sY, mdt.m. õ.|ü. ñ.bÕ. düTC≤‘· q>∑s,Y KeTà+.
10. l j·THé.dæ.»>∑Hêï<∏,é Á|ü.bÕ., ≈£î\T‡+|ü⁄s¡, ôV≤’ <äsêu≤<é.
11. l mdt. $Hêj·Tø˘, dæ n+&é {Ï $uÛ≤>∑+, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï, ôV≤’ <äsêu≤<é.
düeTq«j·T+
l eT˝≤´\ bÕ|üjT· ´, ˝…øã s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
leT‹ <äT–Zs¬ &ç¶ $»j·T\øÏàå , ˝…øã s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
m&ç{+Ï >¥
&܈ˆmHé.ñù|+<äss¬Y &ç,¶
Ábıô|dò sü ,Y $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ $uÛ≤>∑+,
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT.
dü\Vü‰<ës¡T\T
Ábıô|dò sü Y mdt. eTùV≤+<äsY s¬ &ç¶ Ábıô|dò sü Y düTBÛss¬Y &ç,¶
#Ûs¬’Ó àHé uÀsY¶ Ä|òt dü&º dû ,t ø±ø£rj·T j·T÷ìe]Ù{°, &ûH,é ◊.m.mdt.Ç, ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<é
es¡+>∑˝Ÿ Ábıô|dò sü Y myéT. •es¡‘ï· + s¬ &ç¶
eT]j·TT Á|æì‡bÕ˝Ÿ, ◊.m.mdt.Ç. yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ j·T÷ìe]Ù{°
&ûH,é bòÕø£©º Ä|òt m&ÉT´πøwüH,é XÊ‘·yêVü≤q j·T÷ìe]Ù{°,
ø£Ø+q>∑sY Ábıô|dò sü Y m. sêeTÁøÏwíü
◊.m.mdt.Ç., ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<äT

eTTK´ dü\Vü‰<ës¡T\T
l õ.>√bÕ˝Ÿs¬ &ç,¶ dü+#ê\≈£î\T,
sêh $<ä´, |ü]XÀ<ÛHä ê •ø£Då dü+dü,ú
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT

ii
ii
 eTT+<äTe÷≥
C≤‹ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ìsêàDeTÚ‘·T+<äì ø=sƒê] ø£$TwüHé ù|s=ÿqï~. n+fÒ bÕsƒX¡ Ê\\T |æ\*¢ ï C≤‹øÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ
bÂs¡T\T>± ‘·j÷· s¡T#˚ùd >∑Ts¡T‘·sy¡ TÓ qÆ u≤<Û´ä ‘·qT b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\\¢ +<äs÷¡ HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&+É ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥+º
2009 Á|üø±s¡+ |æ\\¢ Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. |æ\\¢ T Ä˝À∫+#·>\∑ >∑&+É , e´ø°øÔ ]£ +#·&>É \∑ >∑&+É , $#·øDå£ ‘√ e´eVü≤]+#·>\∑ >∑&+É , düu≈® î£ yº êØ>±,
‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± ìsêΔ]+∫q kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#·>\∑ >∑&+É e+{Ï$ HêD´yÓTqÆ $<ä´˝À eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\T. M{Ïì bı+<˚˝≤ #˚jT· &É+ bÕsƒX¡ Ê\\
u≤<Û´ä ‘·. M{Ïì kÕ~Û+#˚˝≤ #˚j÷· *‡+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T.
$<ë´ yê´bÕsê‘·àø£yTÓ qÆ H˚{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ bÕsƒX¡ Ê\\T ‘·eT u≤<Û´ä ‘·qT ìs¡«]Ô+#·&+É , Ç+<äTø£qT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT $<ÛTä \qT
HÓsy¡ s˚ á &É+˝À nH˚ø£ düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T e÷sê*‡ ñ+≥T+~. düe÷#êsêH˚ï C≤„q+>± uÛ≤$+#·&+É , á düe÷#êsêH˚ï
|æ\\¢ ≈£î n+~+#·&+É ˝Ò<ë ns¡+ú #˚sTT+#·&yÉ T˚ uÀ<Ûqä ≈£î |üse¡ ÷e~Û>± uÛ≤$+#·&+É , M{Ïì C≤„|øü +£ ô|≥Tºø√e&Üìï |üØøÏ+å #·&yÉ T˚ |üØø£\å
eTTK´ ñ<˚X› +¯ >± e÷s¡&+É e+{Ï |ü]dæ‘ú T· \ qT+&ç q÷‘·q <äèø£Œ<∏+ä ‘√ Ä˝À∫+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eTqT‘êeTT e÷s¡TÃø√yê*. bÕsƒX¡ Ê\
e´edüqú T e÷s¡Ã>∑\>±*. M{Ïì kÕø±s¡+#˚ùd ~X¯>± ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT Ä<ÛTä ˙ø£]+#·ã&Ü*.
á H˚|<ü ´ä∏ +˝À eTq sêh+˝À C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005, RTE`2009 Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|Áü ‘·+
2011qT s¡÷bı+~+#ês¡T. |æ\\¢ T ns¡eú +‘·eT+>± H˚sT¡ Ãø√yê\ì, |æ\\¢ T C≤„qìsêà‘·\ì, ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï <Óq’ +~q J$‘·+˝À
$ìjÓ÷–+#·>\∑ >±*. H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£L ‘·s>¡ ‹∑ >∑~øπ |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. nH˚«wüD\T, Á|üj÷Ó >±\T, ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T,
Á|ü‹#·s´¡ \‘√ ≈£L&ç uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T+&Ü\ì, Ç+<äTø£qT>∑TD+>± $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä ê |ü<‘Δä T· \T, kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìøÏ
#Ó+~q uÀ<ÛHä ê |ü<‘Δä T· \T $ìjÓ÷–+#ê\ì, |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT Ä˝À#·q HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT n+#·Hêy˚ùd˝≤ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑
eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T neT\T »s¡>±\ì APSCF`2011 ˝Àì ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. M{Ï Ä<Ûës¡+>± eTq sêh+˝À ˇø£{Ï
qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT Ä<ÛTä ˙ø£]+#ês¡T. sêh $<ä´ |ü]XÀ<Ûqä •ø£Då dü+düú
M{Ïì s¡÷bı+~+∫+~.
ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô˝À Á|üy•˚ +#˚ eè‹Ô|Pü s¡«ø£ ñbÕ<Ûë´j·T •ø£D å qT ìs¡«Væ≤+#˚ ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ dü+dü\ú T, •ø£D å ≤ dü+dü\ú T M{Ïì
Äø£[+|ü⁄#˚dTü ø=ì #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\qT ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *. q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ô|q’ , Ä<ÛTä ìø£ uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\ô|q’ , eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\ô|q’ ,
‘·eT •ø£Då ≤s¡T\ú ≈£î •ø£Då Çe«e\dæ ñ+≥T+~. Á|ü<ëÛ q+>± q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£î nqT>∑TD+>± C≤„q ìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ M\T>± Ä<ÛTä ìø£
uÀ<ÛHä ê|ü<‘Δä T· \‘√ ≈£L&çq Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚˝≤ •ø£Då Çyê«*. Ç+<äTø√dü+ $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ì $<ë´$uÛ≤>±\ yês¡T sêh
$<ä´ |ü]XÀ<Ûqä •ø£Då dü+düú (SCERT) ˝Àì $<ë´$uÛ≤>∑+‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT≈£î sêe&É+, á e÷s¡TŒ\qT kÕ«>∑‹+#·&+É X¯ó
uÛ|Ñ ]ü D≤eT+. $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ì Ä#ês¡´ ãè+<ä+, SCERT $<ë´ Á|üD≤[ø£ $uÛ≤>∑+˝Àì düuTÑÛ ´\T ø£*dæ #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
$<Û+ä >± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T nH˚ ø£sB¡ |æøq£ T #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\ ø√dü+ s¡÷bı+~+#ês¡T. á
ø£sB¡ |æø˝£ À APSCF |ü]~Û|Áü ‘·+ dü+øÏ|å kÔü Õsê+X¯+, RTE`2009 #·≥+º , C≤„q+`C≤„qìsêàD+`‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nq«j·T+, q÷‘·q kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ Á|ü‘´˚ ø£‘\· T, ø°\ø£d÷ü Á‘ê\T, kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T`uÀ<ÛHä êk˛bÕHê\T, yê]¸ø£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\T,
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q+, uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T yÓTT<ä\>∑T n<Ûë´j·÷\T #˚sêÃs¡T. ø£sB¡ |æø˝£ À ∫es¡ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT
\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ s¬ |òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\ $esê\T, yÓuŸôd≥’ ¢ $esê\qT ≈£L&Ü bı+<äT|ü]#ês¡T.
#ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT á ø£sB¡ |æø˝£ Àì n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+˝À uÛ≤>∑+>± sêùd yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ , |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\qT
Ä<ÛTä ìø£ $<ÛëHê\≈£î nqT>∑TD+>±, sêj·T>∑\TZ‘ês¡T. nfÒ¢ SAT ]ø±s¡Tq¶ T ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ nqT>∑TD+>± e÷]à sêj·T>∑\TZ‘ês¡T.
n<Ûë´|ü≈î£ \T ìs¡+‘·s¡ nuÛ≤´dü≈î£ \T>±, |ü]XÀ<ÛHä ê <äèø£Œ<∏+ä ‘√ |üì#˚j÷· *‡ ñ+≥T+~. nedüsê\ø£qT>∑TD+>± ‘·eTqT‘êeTT e÷s¡TÃø=ì
|ò*ü ‘ê\qT kÕ~Û+#˚ e´≈£î\Ô T>± q÷‘·q bÕÁ‘·\T b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. á yêdüyÔ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì uÛ$Ñ wü´‘Y ‘·sê\≈£î ñ‘·eÔ T ñbÕ<Ûë´j·TT\qT
n+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ#k˚ ÕÔsì¡ Ä•düTHÔ êï+.
Bì s¡÷|üø\£ Œq˝À bÕ˝§Zqï SCERT ˝Àì $<ë´Á|üD≤[ø± $uÛ≤>∑ düuTÑÛ ´\≈£î, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\≈£î ùd{º Ÿ ]k˛s¡T‡ Á>∑÷|t düuTÑÛ ´\≈£î,
ñkÕàìj·÷, ø±ø£rj·T, yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡, Ä+Á<Ûä $X¯«$<ë´\j·÷\ Ä#ês¡´ ãè+<ëìøÏ n_Ûq+<äq\T. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À Ç<˚ $<Û+ä >± $X¯«$<ë´\j·÷\T,
SCERT ‘√ ø£*dæ $<ë´_Ûeè~Δø√dü+ ø£èwæ#k ˚ ÕÔjT· ì Ä•düTHÔ êï+.
dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ.

iii
iii
 $wüj·Tdü÷∫ø£

1. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwüº Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|Áü ‘·+ ` 2011 ` ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T 1`7
2. ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009 ` >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T 8`29
3. C≤„q+ ` C≤„qìsêàD+ ` ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nq«j·T+ 30`45
4. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ $<ë´Á|üe÷D≤\T ` ne>±Vü≤q 46`52
5. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+ ` q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ Á|ü‘´˚ ø£‘\· T 53`70
6. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä ê \øå±´\T ` $<ÛëHê\T 71`74
7. ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘Δä · ` Á|üD≤[ø£ 75`117
n) yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Year Plan) 76`85
Ä) bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ (Lesson Plan) 86`88
Ç) uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\T (Teaching Steps) 89`90
á) |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ (Period Plan) 91`117
8. uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T, eqs¡T\T 118`132
9. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) 133`142
10. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+ ` e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T 143`146

iv
iv
 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+`2011
1 (APSCF ` 2011) ` ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T
H˚|ü<∏ä´+:
#·<äTe⁄ø√e&É+ nH˚~ ˇø£|ü&ÉT >ös¡eÁ|ü<äyÓTÆq ø±s¡´Áø£eT+ e÷Á‘·y˚T. ø±˙ Á|üdüTÔ‘·+ n~ ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ
≈£L&Ü. b*yÓT+≥Ø kÕúsTTes¡≈£î ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡T HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&É+ ªªñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+
2009 (RTE-2009)μμ Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. $_Ûqï dü+düÿ è‘·T\T, uÛ≤cÕyÓ’$<Ûä´‘· ø£*Zq eTq<˚X¯+˝À
n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#·&É+ >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘·sêC≤´+>∑+ düŒwüº+>± ù|s=ÿ+~. >∑‘· Äs¡T <äXÊu≤›\T>± n+<ä]ø° $<ä´qT
n+~+#·&ÜìøÏ eTq<˚X¯+˝À bH√ï |ü<∏äø±\T, ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T»]>±sTT, »s¡T>∑T‘·THêïsTT ≈£L&Ü! nsTTq|üŒ{Ïø°
Ç+ø£qT düyêfi¯ófl ‘Óse¡ TT+<äT≈£î edü÷HÔ ˚ ñHêïsTT. u≤\ø±]àø£‘,· ã&çãj·T≥ |æ\\¢ T+&É&+É — HêD´‘ê˝À|ü+— »yêãT<ëØ‘·q+
˝À|æ+#·&É+— j·÷+Á‹ø£yÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡ uÛ≤s¡+‘√ ãs¡TyÓøÏÿq
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T— ˇ‹Ô&ç, Ä+<√fi¯q, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ‘·Tqï eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T— n&ÉT>∑+≥T‘·Tqï
$\Te\T, s√Es√E≈£î yê´bÕs¡ <Û√s¡DÏ ô|s¡T>∑T‘·÷ Áø£y˚TD≤ ñqïyês¡T ˇø£s¡ø£yÓTÆq #·<äTe⁄\T, ˝Òìyês¡T Ç+ø√s¡ø£yÓTÆq
#·<äTe⁄\T bı+<äT‘·Tqï $<ë´yê‘êes¡D+, eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø=s¡‘· yÓTT<ä\>∑T düyêfi¯flqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eTq
sêh+˝Àì |ü]dæú‹ ≈£L&Ü Ç+<äT≈£î $_Ûqï+>± @MT˝Ò<äT. M{ÏøÏ‘√&ÉT Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\ dü+K´ ‘·>∑TZeTTK+
|ü≥º&É+, düe÷#êsêìï C≤„|üø£eTT+#·Tø√e&ÜH˚ï C≤„q+>± uÛ≤$+#·&É+, –]»qT\T, n\Œdü+U≤´ø£esêZ\T, u≤*ø£\T
yÓTT<ä\>∑T esêZ\T Ç‘·s¡ esêZ\‘√ düe÷q+>± $<ä´ bı+<ä˝Òø£ b˛e&ÉeTH˚ n<äq|ü⁄düeTdü´\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
Ç˝≤+{Ï |ü]dæú‘·T\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T kÕúsTT˝À C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ `2005
(NCF - 2005) qT ªªuÛ≤s¡s¡Væ≤‘· nuÛÑ´düq+μμ (Learning without burden) nH˚ ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫+~.
|æ\¢\ #·<äTe⁄\T ã{°º $<ÛëHê\≈£î |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, ns¡úe+‘·+>± e÷sê\ì, H˚s¡TÃø=qï C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À
$ìjÓ÷–+#ê\ì, H˚s¡TÃø√e&ÉeTH˚~ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äì, Ä+<√fi¯q, b˛{°‘·‘·«+ n~Û>∑$T+#˚˝≤ |üØø£å\
$<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#ê\ì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 dü÷∫+∫+~.
á n+XÊ\‘√bÕ≥T |æ\¢\+<äs¡T HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&Üìï #·≥ºã<äΔ+#˚dü÷Ô ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+
2009 (Right to Free and Compulsory Education Act - 2009) neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. bÕsƒ¡XÊ\$<ä´˝À ø°\ø£yÓTÆq e´≈£îÔ\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ñbÕ<Ûë´j·T ìsêàD+ ô|’qH˚ HêD´yÓTÆq $<ä´ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äì ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ C≤rj·T $<ë´
Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2010 ì (NCFTE - 2010) C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ dü+düú (NCTE) s¡÷bı+~+∫+~.
uÛ≤s¡+˝Òì $<ä´ ìy˚~ø£, C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCF - 2005), $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ (RTE - 2009),
C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCFTE) - 2010 Á|ü‹bÕ<äq\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT eTq
sêh+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|ü≥º&É+ n‘·´edüs¡eTì uÛ≤$+#ês¡T. Ç+<äTø√dü+ eTqsêh+˝À≈£L&Ü sêh
$<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ ` 2011 (State Curriculum Frame Work - 2011) qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ C≤rj·TkÕúsTT
$wüj·Tì|ü⁄DT\T ñ|üHê´dü≈£î\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã¤+<ä dü+|òü÷\ düuÛÑT´\T, $X¯«$<ë´\j·T Ä#ês¡T´\T yÓTT<ä\>∑T

1
5
yê]‘√ dü\Vü‰ dü+|ò÷ü ìï, d”]º +>¥ ø£$T{°ì sêhÁ|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T#˚d+æ ~. nfÒ¢ $$<Ûä düã≈® î£ \º T, düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ\≈£î
#Ó+~q 18 n+XÊ\˝À Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú ì $X‚w¢ +æ ∫ Á|ü‹bÕ<äq\‘√ Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìøÏ
ˇø£ bò˛ø£dÁt >∑÷|ü⁄qT ≈£L&Ü ìj·T$T+∫+~. 18 Groups
yê{Ï $esê\T:
1. $<ë´ $wüjT· ø£ Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T (Position Papers on Subject Areas) :
1.1 uÛ≤wü ` uÛ≤cÕuÀ<Ûqä ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Language and Language Teaching)
1.2 Ä+>∑u¢ À<Ûqä ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on English Teaching)
1.3 $C≤„qXÊÅdÔü $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Science Education)
1.4 >∑D‘Ï · $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Mathematics Education)
1.5 kÕ+|òTæ ø£XÊÅdÔü $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Social Science Education)
1.6 |ü]düsê\T ` nuÛ´Ñ düq+ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Habitat and Learning)
1.7 ø£fi≤$<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Art Education)
2. e´ekÕú|øü £ dü+düÿs¡D\T (Position Papers on Systemic Reforms) :
2.1 $<ë´ \øå±´\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Aims of Education)
2.2 e´ekÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Systemic Reforms)
2.3 ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ` ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~Δ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Teacher Education and Teacher Professional Development)
2.4 nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Assessment of Learning)
2.5 $<ë´ kÕ+πø‹ø£‘· ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Education Technology)
2.6 $<ë´Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Curriculum and Textbooks)
3. sêh dü+ã+~Û‘· eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\T (Position Papers on State concerns) :
3.1 $_Ûqï esêZ\ $<ä´ (bdt.dæ., bdt.{Ï., yÓTHÆ êغ ` u≤*ø£\T ` dü$Tà[‘· $<ä´) ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Education for Diversities - S.C, S.T, Minority, Girls, Inclusive)
3.2 Äs√>∑´ ` yê´j·÷eT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Health and Physical Education)
3.3 u≤˝≤´s¡+uÛÑ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Early Childhood Education)
3.4 |üì eT]j·TT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Work and Education)
3.5 HÓ‹’ ø£‘· ` $\Te\T ` e÷qe Vü≤≈£îÿ\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Ethics, Values and Human Rights)
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ ` 2011ì eT]j·TT 18 Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ á øÏ+~
ìy˚~ø£\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T. n$.

2
2
 • sêC≤´+>∑ ìã+<Ûqä \T uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£ eT]j·TT 73, 74 e sêC≤´+>∑ dües¡D\T (Constitutronal
Amendment).
• C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·≥+º 2005 (NCF - 2005)
• ªuÛ≤s¡sV¡ ≤æ ‘· nuÛ´Ñ düq+μ ìy˚~ø£\T (GOI - Report on Learning without burden)
• ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·Á≥+ 2009 (RTE-2009)
• ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´ ` C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2010 (NCFTE-2010).
• C≤rj·T $C≤„q ø£MTwüHé Á|ü‹bÕ<äq\T (National Knowledge Commission Recomendations)
ô|’ ìy˚~ø£\ø£T #Ó+~q, Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± sêÁwüº $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011 (APSCF 2011) øÏ+~
dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. M{Ï Ä<Ûës¡+>±H˚ $$<Ûä düã≈® î£ \º T, düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ\≈£î #Ó+~q Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT,
dæ\ãdtqT, $<ë´Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT Ä<ÛTä ˙ø£]+∫, eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£˝å À¢
dü+düÿs¡D\T #˚|&ü ‘É ês¡T. á Áø£eT+˝À APSCF-2011 Á|ü‹bÕ~+∫q sêh <äèø£Œ<∏ëìï (Perspectives of the State)
eT]j·TT APSCF-2011 ø°\ø£ dü÷Á‘ê\qT (Key Principles) qT |ü]o*<ë›+.
eTqsêh <äèø£Œ<∏+ä (perspective of the State):
• $<ä´jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$
ä Tø£ ñ<˚X› ´¯ + |æ\\¢ +<ä]˙ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·yTÓ qÆ , ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ , bÂs¡T\T>± (Responsible and
Rational Citizens) ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. $<ë´\øå±´\T Bìô|’ Á|ü<ëÛ q+>± <äèwækº Õ]+#·&+É . nfÒ¢ |æ\\¢ T ‘·eT
dü + dü ÿ è‹, dü + Á|ü < ëj· ÷ \T, yês¡ d ü ‘ ê«ìï Á|ü X ¯ + dæ d ü ÷ Ô , kÕe÷õø£ e÷s¡ T Œ≈£ î <√Vü ≤ <ä | ü & ˚ e´≈£ î Ô \ T>±
|æ\\¢ qT r]Ã~<ä&› +É .
• $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq˝À |æ\\¢ jÓTTø£ÿ nedüsê\T, ø√]ø£\T øπ +Á<ä_+<äTe⁄\T>± ñ+&É&+É .
• |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À ˇø£ C≤„Hê‘·àø£ Áø£eT+ (Cognitive sequence in learning) ñ+≥T+~. $<ë´Á|üD≤[ø£qT
á Áø£eT+ eT]j·TT |æ\\¢ e÷qdæøk£ ÕúsTT\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&+É . |ò*ü ‘ê\ø£+fÒ ≈£L&Ü yê{Ïì bı+<˚
Á|üÁøÏj·T\qT |ü]|ü⁄wæº #˚j·T&ÜìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+. Bìe\¢ |æ\¢\T πøe\+ düe÷#êsêìï
C≤„|øü e£ TT+#·Tø√e&É+ø£+fÒ yê{Ïì ns¡eú +‘·+>± bı+<ä&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T.
• C≤„qeTH˚~ (knowledge) düeTÁ>∑yTÓ +Æ ~. Bìï $$<Ûä düã≈® î£ \º ù|s¡T‘√ $&ÉBdæ eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± n+~+#·&eÉ TH˚~
ø£èÁ‹eTyÓTqÆ ~. C≤„qeTH˚~ C≤„Hê‘·àø£ kÕeTsêú´\‘√ (Cognitive abilities) ≈£L&çq<äH~˚ ì]«yê<ë+X¯+. ˇπø
n+XÊìï $$<Ûä \øå±´\ kÕ<Ûqä ø√dü+ nq>± uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À, >∑D‘Ï · kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À, kÕe÷õø£
düŒèVü≤qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\qT eè~Δ|sü #¡ &· ÜìøÏ, $X‚w¢ D ü \T eT]j·TT ìsêúsD ¡ \T #˚jT· &ÜìøÏ
$ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
• $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚~ >∑‹o\yÓTqÆ ~ (Dynamic). Ç~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. Ç~ |ü]düsê\T,
u≤Vü≤´Á|ü|+ü #·+‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ |æ\\¢ T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ düè»Hê‘·àø£‘q· T ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
• $<ë´ Á|üD≤[ø£‘√bÕ≥T, $<ë´|ü]bÕ\q, bÕsƒ¡XÊ\≈£î #Ó+~q nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À $πø+ÁBø£s¡DqT
(Decentralisation) neT\T#˚jT· &É+.

3
3
APSCF-2011 eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T (Key principles)
• |æ\\
¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯økÔÏ ÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ Á|ü<ëÛ q+>± <äèwæôº |≥º&+É .
• |æ\\
¢ uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+˝Àì $$<Ûä s¡ø±˝…q’ C≤„q e´edü\ú qT >ös¡$+#·&+É , yê{Ïì nuÛ´Ñ düq+˝À $ìjÓ÷–+#·&+É .
• C≤„Hêìï ã&çãj·T{Ï J$‘·+‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+.
• ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæ|
Ô \ü ø£&+É . yê{ÏøÏ ã<äT\T>± |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions) , ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T, nH˚«wüD\T
(Explorations), Á|üj÷Ó >±\T, $X‚w¢ Dü \T e+{Ï |ü<‘Δä T· \<ë«sê |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+.
• H˚sT¡ Ãø√e&Üìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü, |æ\\¢ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δø√dü+ $<ë´Á|üD≤[ø£ ‘·–q neø±XÊ\T
ø£*Œ+#·&+É . Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T #˚|≥ ü &º +É .
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï (Continuous Comprehensive Evaluation) neT\T #˚jT· &É+ <ë«sê
|üØø£\å qT düs∞¡ ø£]+∫, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sꓤ>+∑ #˚jT· &É+. |æ\\¢ T b+‘· H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡ì ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ ã<äT\T |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˝˚ ≤ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#·&+É
(Assessment for Learning).
• bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì $_Ûqï n+XÊ\qT dü$Tà[‘·+#˚d÷ü ,Ô ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ M\T>± kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£
(Social constructivism), $<ÛëHê\qT ‘·T\Hê‘·àø£ / $eTs¡ÙHê‘·àø£ (Critical pedagogy) uÀ<ÛH ä ê $<ÛëHê\
Ä<Ûës¡+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT ìs¡«Væ≤+#·&+É .
• |æ\\¢ dü+düÿ è‹, nqTuÛyÑ ê\T, kÕúìø£ n+XÊ\≈£î ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·&+É .
sêh <äèø£Œ<∏+ä eT]j·TT ø°\ø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
Ç~ øÏ+~ n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ\qT #˚sT¡ Œ\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T:`
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ s¡÷bı+~q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düTe÷s¡T 10 dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\≈£î˝ÀHÓq’ $. ◊‘˚
eTÚ*ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\T HêeTe÷Á‘·+>±H˚ #√≥T#˚dTü ≈£îHêïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î Ä<Ûës¡yTÓ qÆ
$<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ˝Ò<ë düã≈® î£ \º yêØ>± Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T>±˙ >∑‘+· ˝À s¡÷bı+~+#·˝<Ò Tä . Bì e\¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
bÕsƒê´+XÊ\T e÷]qy˚>±ì, $wüjT· neT]ø£˝À, nuÛ≤´kÕ\˝À yÓ$’ <Û´ä ‘· #√≥T#˚dTü ø√˝Ò<Tä . nfÒ¢ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q
düã≈® î£ \º <ë«sê n•+#˚ \øå±´\T ˝Ò<ë düã≈® î£ \º dü«uÛ≤e+, |æ\\¢ dü«uÛ≤e+ e+{Ï$ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝À |üP]Ô>±
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<Tä . nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç ãs¡TyÓø±ÿsTT. >∑D‘Ï +· ,
$C≤„qXÊÅd+Ôü e+{Ï düã≈® î£ \º ˝À ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝Àì n+XÊ\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À #˚sêsTT. Ç~ e÷qdæø+£ >± ≈£L&Ü
|æ\\¢ ≈£î uÛ≤s¡yTÓ +Æ ~. ◊‘˚ sêÁwü+º ˝À neT\T»]–q APPEP, DPEP e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ø=+‘·es¡≈î£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêï, Ç~ NCF-2005, RTE-2009, APSCF-2011 Á|üø±s¡+
eT]+‘· düeTÁ>∑+>± e÷sê*‡q nedüs+¡ ñ+~.
sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ `2011 M{Ïì n~Û>$∑ T+∫ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ
øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.

4
4
 • uÛ≤wü, >∑D‘
Ï +· , $C≤„qXÊÅd+Ôü , kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü e+{Ï düã≈® î£ \º ˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ düã≈® î£ yº êØ>±
Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\*¢ ï Ä˝À∫+|ü#ù˚ d˝≤, |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T $ìjÓ÷–+∫ H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓøÿ£ ≈£î+&Ü, |æ\˝¢ Ò düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚˝≤, Ä düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #˚˝≤,
ìsêΔsD ¡ \T#˚ùd˝≤ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
• |æ\\¢ T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ä C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ñ+&Ü*.
• |æ\\¢ T øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, n<äq|ü⁄ nuÛ´Ñ düq+ ø√dü+ dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T, e÷´>∑Cq’… T¢,
|üÁ‹ø£\T, kÕeTÁ–, düe÷» düuTÑÛ ´\‘√ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T »]π>˝≤ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì uÛ≤wü düsfi¡ +¯ >± e÷sê*. H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ uÛ≤wü ˇø£ nes√<Û+ä >± ñ+&Ésê<äT. ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê* (Multilinguality).
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T *+>∑ $eø£≈å î£ ‘ê$e«sê<äT. |æ\\¢ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|+#˚˝≤, Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤,
e÷qe Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ düŒèVü≤ ô|+#˚$>± ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ Ä˝À#·HêHÓ|’ ⁄ü D≤´\T nq>± Á|ü‹düŒ+~+#·&+É
(Reflection), $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&+É (Critical thinking), ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&+É (Dialec-
tical thinking), düèC≤Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&+ É (Creative thinking), uÛ≤eÁ|ükÕs¡H|’Ó ⁄ü D≤´\T (Communi-
cation Skills) e+{Ï$ ô|+bı+~+#ê*.
• kÕúìø£ ø£fi\¯ T, dü+düÿ è‹, ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, kÕúìø£ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒê´+XÊ\T>± ñ+&Ü*.
• Äj·÷ düã≈® î£ \º ≈£î ìsêú]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T (Academic Standards), Ä•+∫q nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\T
(Expected learning outcomes) kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>± nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, nH˚«wüD\T, Á|üj÷Ó >±\T, ãVüQ$<Ûë˝…q’ düe÷<ÛëHê\T e#˚à Á|üXï¯ \T (Open ended
questions), Áø°&\ É T, |òõü ˝Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï s¡÷|ü+˝À Ä˝À∫+|üCùÒ d nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• |æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤, »≥Tº|qü T˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤, |üP]Ô‘s· >¡ ‹∑ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*
(Individual, group, whole class activities).
• |æ\\¢ T düV≤ü bÕsƒê´+XÊ˝…q’ e÷qe‘ê$\Te\T, HÓ‹’ ø£‘,· ø£fi\¯ T, Äs√>∑´+, |üì yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ≈£L&Ü
Á>∑V≤æ +#·&ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T eT]j·TT nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q ø£˙dü kÕeTsêú´\ |ü⁄qX¯Ãs¡D≈£î neø±X¯+ ø£*Œdü÷HÔ ,˚ ‘·s>¡ ‹∑ kÕeTsêú´\T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q n+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëì+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Äø£s¸¡ Dj
° T· +>±, n+<ä+>± ñ+&Ü*. HêD´yÓTqÆ ù||üsT¡ , eTTÁ<äD, ∫Á‘ê\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T (Teaching Learning Processes) :
ã{°|ºÏ ≥
ü &º +É , e˝…y¢ j
˚ T· &É+, |ü⁄düøÔ ±\˝Àì, >¬ &’ TÉ ,¢ Á|üXï¯ \ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT m‹Ôsêj·T&É+, ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>±
#·<eä &É+ e+{Ï j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|&ü Ü*. Ç+<äTø√dü+ APSCF 2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.
5
5
 • |üsd
¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions), d”«j·Te´ø°øÔ s£ D
¡ (Self Expression), Á|ü•ï+#·&+É (Questioning)
e+{Ï$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À ø°\ø£+ ø±yê*.
• Á|üj÷Ó >±\T, nH˚«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, Áø°&\É T yÓTT<ä\>∑Tq$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sꓤ>+∑
ø±yê*.
• uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&+É ˝Ò<ë #·~$ $ìŒ+#·&+É ø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ T
H˚s¡TÃø√&Üìï Áù|πs|æ+#˚˝≤, bÕ˝ÀZH˚˝≤ #˚j·÷*. nedüs¡eT>∑T kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#ê*. n+<äTu≤≥T˝À
ñ+#ê*. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
• |æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, ‘√{Ïyê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛ´Ñ dæ+#˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \
ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq düeTj·T+ |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*.
• |æ\\¢ +<äsT¡ ‘·eT Ç+{Ï uÛ≤wü˝À H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ nqTyÓq’ @sêŒ≥T¢ / yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢
uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.
• uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\T, |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±yê*.
• kÕúìø£ ø£fi\¯ T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁX¯eTJe⁄\ nqTuÛyÑ ê\qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ eqs¡T\T>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
eT÷˝≤´+ø£q+ ` |üØø£\å T:`
|æ\*¢ ï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ øπ e\+ |üØø£\å ô|H’ ˚ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·THêï+. |üØø£\å T ≈£L&Ü |æ\*¢ ï
n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ ã<äT\T>± |æ\*¢ ï <√wüß\T>± #·÷|ü&ÜìøÏ, q÷´q‘·≈î£ >∑Ts¡jT˚ ´˝≤ #˚jT· &ÜìøÏ, ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯qqT
ô|+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT. ˇø£sø¡ +£ >± |üØø£˝å Ò $<ë´ e´edüqú T XÊdædTü HÔ êïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À sêhüº
$<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\qT #˚d+æ ~.
• eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£\ å T |æ\*¢ ï øπ e\+ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|&ü Ü*. (Assessment for Learning)
• RTE`2009 dü÷∫+∫q $<Û+ä >± eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡+‘·s+¡ düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É . (Continuous and
Comprehensive Evaluation - CCE)
• |æ\\ ¢ qT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ øπ e\+ |üØø£\å øπ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, nôdH’ yé TÓ +≥T¢, bò˛s¡Tbº ˛*jÓ÷\T,
ôd$THês¡T,¢ Á|ü<sä Ù¡ q\T, nHÓø&˘ ={Ÿ‡, |ü]o\q\T e+{Ïyê{Ïì ≈£L&Ü $ìjÓ÷–+#·&+É . á n+XÊ\≈£î dü+e‘·‡sê+‘·
|üØø£\å ˝À ‘·>T∑ uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#·&+É .
• Ç+<äTø√dü+ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<Ûq ä uÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sꓤ>+∑ #˚jT· &É+.
• |üØø£\ å ˝Àì Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤yêìï e÷s¡Ã&É+. ã{°ìºÏ Áù|sπ |æ+#˚ Á|üXï¯ \T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ düe÷#êsêìπø |ü]$T‘·eTj˚T´
Á|üXï¯ \ kÕúq+˝À |æ\\¢ T kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêj·T&ÜìøÏ, ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT e´ø£|Ô sü #¡ &· ÜìøÏ, ãVüQ $<Ûë˝…q’
düe÷<ÛëHê\T sêe&ÜìøÏ (Open Ended Questions), ì‘·´J$‘·+‘√ nq«sTT+#·&ÜìøÏ (Application
Oriented) M\T>± Ä˝À∫+|ü#ù˚ d Á|üXï¯ \T ñ+&É&+ É.
• |æ\\ ¢ T ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï @y˚Ts¡≈î£ $ìjÓ÷–+#·>\∑ s√ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&É&+É .
• |æ\\ ¢ T ‘·eTqT ‘êeTT d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dTü ø√e&É+, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ≈£L&Ü ‘·eT |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì dü«j·T+>±
|üØøÏ+å #·Tø√&ÜìøÏ M\T>± bÕs¡<sä Ù¡ ø£, ãVæ≤s¡+>∑ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT neT\T |üsá &É+.

6
6
 • uÀs¡T¶ |üØø£˝
å À¢ ≈£L&Ü bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+∫q ìs¡+‘·s,¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q n+XÊ\≈£î ‘·–q uÛ≤s¡‘ê«ìï
πø{≤sTT+#·&É+.
• uÀs¡T¶ |üØø£\ å »yêãT|üÁ‘ê\qT ø√]q|ü&ÉT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î n+<ä#j˚ T· &É+. |ü⁄qsY eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
• düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ˝…q’ yÓK’ s¡T\T, $\Te\T, |üì, Äs√>∑´+, Ä≥\T yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
e´ekÕú|sü y¡ TÓ qÆ dü+düÿs¡D\T (Systemic Reforms):
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 qT neT\T|üs#¡ &· ÜìøÏ ô|q’ ‘Ó*Œq n+XÊ\˝Àì e÷s¡TŒ #˚sT¡ Œ\‘√bÕ≥T
øÏ+<ä ‘Ó*Œq e´ekÕú|sü y¡ TÓ qÆ dü+düÿs¡D\qT ≈£L&Ü Á|ü‹bÕ~+∫+~.
• |ü]bÕ\q eT]j·TT bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À $πø+ÁBø£sD
¡ ø√dü+ |ü+#êsTTr sêCŸ dü+dü\ú qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j·T&É+.
• bÕsƒX¡ Ê\ Äes¡D˝À Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ç nBÛq+˝À |üì#˚ùd˝≤ ECE øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T#˚jT· &É+. |æ\\¢
dü+s¡øD å£ , Äs√>∑´ u≤<Û´ä ‘·\qT ICDS XÊK, $<ë´u≤<Û´ä ‘·\T $<ë´XÊKyês¡T d”«ø£]+#·&+É .
• RTE 2009 dü÷∫+∫q $<Û+ ä >± nìï bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘T· \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø±\T #˚|≥
ü &º +É .
• nfÒ¢ |æ\\¢ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\qT @s¡Œs¡∫, bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j·T&É+.
• Á|üD≤[ø£, ìs¡«Vü≤D, e÷ì≥]+>¥, ì<ÛTä \ $ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä\>∑T nìï n+XÊ\˝À $πø+ÁBø£sD ¡ $<ÛëHê\qî
neT\T|üs¡Ã&É+.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´‘√bÕ≥T, ñbÕ<Ûë´j·T düV‰ü j·T, düV≤ü ø±s¡ e´edü\ú qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+.
• bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q $$<Ûä dü+dü\ú T (School, School Complex, Mandal Resource Centre, DIET,
SCERT) eT]j·TT e´≈£î\ Ô ≈£î |üìrs¡T dü÷∫ø£\T (Performance Indicators) s¡÷bı+~+∫ neT\T»s¡|&ü +É <ë«sê
»yêãT<ëØ‘·q+ ô|+#·&+É .
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á{≤ìï s¡÷bı+~+∫ neT\T|üsá &É+, ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|≥ ü &º +É .
• |æ\˝¢ À¢ e÷qe‘· $\Te\T, ñqï‘· yÓK’ s¡T\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± |æ\\¢ ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£ yê#·ø±\qT
s¡÷bı+~+#·&É+.
• bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘T· \‘√bÕ≥T Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+.
düe÷»+ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ~Û+#ê\+fÒ Ä düe÷»+ $<ë´s¡+>∑+˝À dü+|üPs¡í n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê*. Ç+<äT≈£î
|ü⁄Hê~ bÕsƒX¡ Ê\$<ä´. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´qT dü+düÿ]+∫, |æ\\¢ qT düe÷C≤_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ e´≈£î\Ô T>±, ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ
bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä&› ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $\Te\T, yÓK’ s¡T\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û
|üÁ‘·+ 2011 ~XÊìπsX› +¯ #˚dTü +Ô ~. Ç+<äTø√dü+ s¡÷bı+~+∫q Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\<ë«sê Äj·÷ düu≈®… î£ \º T eT]j·TT n+XÊ\˝À
Á|ü‹bÕ<äq\T #˚XÊs¡T. M{Ïì neT\T|üs#¡ &· ÜìøÏ e´ekÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\qT #˚|&ü ‘É ês¡T. Ç+<äTø√dü+ nìïesêZ\ Á|ü»\T,
$<ë´y˚‘\Ô· T, ñbÕ<Ûë´j·Tdü+|ò÷ü \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+|ò÷ü \T yÓTT<ä\>∑T yê] qT+&ç dü\Vü‰\T dü÷#·q\T
d”«ø£]+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T #˚|&ü ‘É ês¡T. ‘·<ë«sê sêh+ $<ë´s¡+>∑+˝À n_Ûeè~Δì kÕ~Û+∫, nÁ>∑>±$T>±
ì\|ü&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚<ë›+.

7
7
 ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009
2 >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T
H˚|<ü ´ä∏ + (Context)

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ düT$XÊ\yÓTqÆ <˚X+¯ . ø√{≤¢~ eT+~ Á|ü»\Tqï <˚X+¯ . $_Ûqï eT‘ê\T, ≈£î˝≤\T, esêZ\‘√ _Ûqï‘·«+˝À
@ø£‘«· +‘√ ≈£L&çq <˚X+¯ . ñ‘·ÿ èwüyº TÓ qÆ dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·÷\‘√ $sêõ\T¢‘√qï <˚X+¯ . ˇø£|ü &ÉT nq>± n‹
ÁbÕNqø±\+˝ÀH˚ q\+<ä, ‘·ø•å£ \ e+{Ï Á|ü|+ü #· Á|üd~æ >Δ ±+∫q $X¯« $<ë´\j·÷\‘√ Á|ü|+ü #êìøÏ C≤„q _Ûøqå£ T ô|{Ïqº
<˚X+¯ eTq~. nsTT‘˚ Ä ‘·<qä +‘·s¡ ø±\+˝À eTq <˚X+¯ ˝Àì $<ë´ |ü]dæ‹ú ì, Á|ü»\ n_Ûeè~Δì $X‚w¢ ùæ dÔ >∑‘· yÓu’ yÑÛ êìï
ø√˝ÀŒsTTq≥T¢>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫à Äs¡T <äXÊu≤›\ ø±\+ <ë{ÏHê Ç|üŒ{Ïø° 100% nø£så êdü´‘· n+<äì
Á<ëø£>å ±H˚ ñ+~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T <ä÷s¡<èä w摺 √ <˚X¯ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ $<ë´s¡+>∑+ô|q’ H˚ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+≥T+<äì $X¯«dæ+∫ |æ\\¢ +<äsT¡ $<ä´qT bı+<ë\ì, Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\˝À bı+<äT|üsêÃs¡T. Ä ‘·sy¡ ê‘· eTq <˚X+¯ ˝À
nø£så êdü´‘· ø±s¡´Áø£e÷\T $]$>± ìs¡«Væ≤+#·&+É e\¢ nø£så êdü´‘·˝À n_Ûeè~Δì >∑eTì+#·e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° ≈£L&Ü
bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓfi≤fl*‡q ã&ç á&ÉT |æ\\¢ T ãfi¯fl˝À #˚s&¡ +É , #˚]q yês¡T ø=qkÕ>∑&+É , yês¡+<äs÷¡ ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+,
H˚sT¡ Ã≈£îqï<ëìï $ìjÓ÷–+#·>\∑ &Z +É , Äq+<ä+>±, ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ nqTyÓq’ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£sy¡ TÓ qÆ , ùd«#êä|Pü ]‘·
yê‘êes¡D+ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ø=s¡e&ç+~. ˇø£ <äX˝¯ À $<ä´qT |üP]Ô #˚dqæ |æ\\¢ T @$T kÕ~Û+#ê*? nH˚ n+X¯+ |ü≥¢ düŒwü‘º ·
ø=s¡e&ç+~. $<ä´ yê´bÕsê‘·àø£yTÓ Æ ñqï yê]øÏ ˇø£ s¡ø+£ >±, ˝Òì yê]øÏ eTs√ s¡ø+£ >± $<ä´ \_ÛdTü +Ô &É&+É Ä+<√fi¯q≈£î
>∑T]#˚dTü qÔ ï~. n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓøÿÏ q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯q\≈£î >∑T]#˚ùd |üØø£å $<ÛëHê\T,
bÕsƒX¡ Ê\qT düe÷»+ qT+&ç y˚sT¡ #˚ùd yÓK’ s¡T\T/ |üìrs¡T, |æ\\¢ ≈£î ˝Ò<ë düe÷C≤ìøÏ »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#˚ \ø£D å +
ø=s¡e&É&+É e+{Ï n+XÊ\T $<ë´ e´edüqú T n|üV‰ü dü´+ bÕ˝Òd® Tü qÔ ï~.
á H˚|<ü ´ä∏ +˝À $<ë´ e´edü˝ú Àì n|üdeü ´, nXÊÅdj Ô” T· $<ÛëHê\qT #ê˝≤ düTì•‘·+>± $eT]Ùdü÷Ô sêe\dæq
e÷s¡TŒ#˚sT¡ Œ\ >∑T]+∫ Ábıô|dò sü Y j·TXŸbÕ˝Ÿ >±s¡T 2003 dü+e‘·‡s¡+˝À ªuÛ≤s¡+˝Òì $<ä´μ nH˚ ìy˚~ø£qT uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#ês¡T. M{Ï Ä<Ûës¡+>± mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005qT s¡÷bı+~+∫+~.
1986 dü+e‘·‡s¡+ ‘·sy¡ ê‘· eTq <˚X+¯ ˝À #√≥T#˚dTü ≈£îqï eT+∫ ø±s¡´Áø£e÷\T, yê{Ï |ò*ü ‘ê\T (OBB, APPEP, DPEP,
SSA yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\T) n~Ûø±s¡|Pü s¡«ø£+>± ˇø£ ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 <ë«sê
e´ø£yÔ TÓ qÆ $. ns¡sú V¡ ≤æ ‘·yTÓ qÆ ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæ|Ô *ü øÏ ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√yê\ì, H˚sT¡ Ãø√e&É+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø
|ü]$T‘·+ ø±sê<äì, |æ\\¢ T ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£îï n+XÊ\T/ C≤„Hêìï <Óq’ +~q J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#ê\ì, düe÷#ês¡+,
C≤„q+ ˇø£ÿ{Ï ø±eì, C≤„qeTH˚~ |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± Ä˝À#·q, $X‚w¢ D ü \ <ë«sê ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+<äì, ˇ‹Ô&øç Ï
>∑T]#˚ùd |üØø£\å $<ÛëHê\T dü+düÿ]+#·ã&Ü\ì mHé.dæ.m|ò`t 2005 ù|s=ÿqï~. M{Ïì kÕø±s¡+ #˚jT· &ÜìøÏ $<ë´e´edü˝ú À
eTÚ*ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T #√≥T#˚dTü ø√yê\ì, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê\ì
‘Ó*|æ+~.

8
8
 bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Ä˝À#·Hê‘·àø£+>±, |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˝˚ ≤
ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+#˚˝≤ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤
ñ+&Ü\ì ‘Ó*|æ+~. mHé.dæ.m|ò`t 2005 dü÷∫+∫q |ü\T n+XÊ\‘√bÕ≥T düe÷»+˝À ø=+‘·eT+~ |æ\\¢ T u≤\
ø±]à≈£î\T>± ñ+&É&+É , yê] Á|üyX˚ ÊìøÏ bÕsƒX¡ Ê\\ ìj·TeT ìã+<Ûqä \T n&É+¶ øÏ>± ì\e&É+ e+{Ï n+XÊ\qT
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]q ª$<ä´μqT |æ\\¢ +<äs÷¡ bı+<ä&ÜìøÏ ñ<˚•› +∫ eTq <˚X+¯ ˝À 2009
Ä>∑dTü º e÷dü+˝À uÛ≤s¡‘· bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ˝À #·{≤ºìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á #·≥+º 26 Ä>∑dTü ,º 2009 uÛ≤s¡‘· sêh|ü‹#˚ ÄyÓ÷<ä+
bı+~+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ á #·{≤ºìï ªñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä´≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥+º `2009 Right To Education
Act-2009μ nì ù|s=ÿì 27 Ä>∑dTü ,º 2009 s√Eq > ¬ õ{Ÿ <ë«sê $&ÉT<ä\ #˚d+æ ~.
ÄsY.{Ï.Ç`2009 #·≥+º @Á|æ˝Ÿ 1, 2010 Hê{Ï‘√ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ #·≥+º Ä <˚X¯
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ C≤‹qT<˚•› +∫ Ç∫Ãq ñ|üHê´dü+ <ë«sê neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ‘·q dü+<˚X+¯ Çdü÷Ô á
<˚X|¯ ⁄ü u≤\\+<äs÷¡ n+fÒ C≤‹, eT‘·, ≈£î˝≤\≈£î nr‘·+>± ã&ç˝À #˚] HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&ÜìøÏ á #·≥+º
<ë«sê ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·ã&ç+~. HêD´yÓTqÆ $<ä´ <ë«sê ˇø£ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·yTÓ qÆ eT+∫ bÂs¡T\T>± m<ä>&∑ ÜìøÏ
ø±e*‡q C≤„q+, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yÓK’ s¡T\T, $\Te\T HêD´yÓTqÆ $<ä´ <ë«sê yê]øÏ n+~+#·ã&É‘êsTT.
á #·≥+º #ê]Á‘ê‘·àø£yTÓ qÆ ~. ª$<ä´μqT ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ>± |ü]>∑D+Ï ∫ #·{≤º\T #˚dqæ <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À eTq <˚X+¯
≈£L&Ü #˚]+~. Á|ü<ëÛ q+>± á #·≥+º e\¢ ã&çá&ÉT ø£*–q |æ\\¢ T (9`14 dü+ˆˆ\ ej·TdüT) HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<˚
Vü≤≈£îÿqT dü+bÕ~+#·T≈£îHêïs¡T. HêD´yÓTqÆ $<ä´qT |æ\\¢ +<äs÷¡ bı+<ä&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ bÕsƒX¡ Ê\\ @sêŒ≥T, Á|üuTÑÛ ‘ê«\
u≤<Û´ä ‘·\T, ã&ç u≤<Û´ä ‘·\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Û´ä ‘·\T, ã&çøÏ ñ+&Ü*‡q ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\ >∑T]+∫ á #·≥+º ˝À
düŒwü+º >± ù|s=ÿHêïs¡T. B+{À¢ Á|ü<ëÛ q+>± s¬ +&ÉT s¡ø±˝…q’ n+XÊ\T >∑eTì+#·e#·TÃ. yÓTT<ä{~Ï |ü]e÷D≤‘·àø£yTÓ qÆ ,
|ü]bÕ\Hê|üsy¡ TÓ qÆ , neT\T≈£î #Ó+~q n+XÊ\T. s¬ +&Ée~ HêD´yÓTqÆ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q ne>±Vü≤q, $<ë´ Á|üD≤[ø£\≈£î
dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T. #·≥+º neT\T »s¡>&∑ +É n+fÒ Ç+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ nìï n+XÊ\T Ä#·sD ¡ ˝ÀøÏ sêe&É+ nì
ns¡+ú . nq>± |æ\\¢ +<äs÷¡ ã&ç˝À #˚s&¡ +É , yês¡+<äs÷¡ ø=qkÕ– HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ #·s´¡ \T
m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT #˚|≥ ü &º +É <ë«sê |ò*ü ‘ê\T kÕ~Û+#ê*‡ ñ+≥T+~.
#·≥+º ˝Àì n<Ûë´j·÷\T, yê{Ï $esê\T (Section in the Act and its details)
ÄsY.{Ï.Ç.`2009 #·≥+º ˝Àì n<Ûë´j·÷\T, ôdø£qå T¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
á #·≥+º ˝À 7 n<Ûë´j·÷\T, 38 ôdø£qå T¢, ˇø£ ôw&É÷´˝Ÿ ñ+~.
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À á #·{≤ºìï bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ˝À m|ü&ÉT Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ , sêh|ü‹#˚ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q ‘˚~, neT\T
|ü]~Û $esê\T ñHêïsTT.
n<Ûë´j·T+1 ˝À #·≥+º ù|s¡T, |ü]~Û, neT\T, $$<Ûä |ü<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q nsêú\T, ìs¡«#·Hê\T ñHêïsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ã&ç, |æ\\¢ T, ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´, m+|æø£ $<Ûëq+ e+{Ï |ü<Cä ≤˝≤\≈£î $es¡D\T ñHêïsTT. á
$esê\qT 1 qT+&ç 3 ôdø£qå ¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.
n<Ûë´j·T+2 ˝À ñ∫‘· $<ä´≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ, ã&ç˝À Á|üyX˚ +¯ , ã~© Á<ÛTä Mø£sD ¡ |üÁ‘·+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\
>∑T]+∫ 4, 5 ôdø£qå ¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.

9
9
 n<Ûë´j·T+3 ˝À øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+, sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+, kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·«+, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ u≤<Û´ä ‘·\ >∑T]+∫, |üPs¡«
ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ë´ øπ +Á<ë\ @sêŒ≥T >∑T]+∫q $esê\T 6 qT+&ç 11 ôdø£qå ¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.
n<Ûë´j·T+4 ˝À ã&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Û´ä ‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT ôdø£Hå é 12 qT+&ç 28 es¡≈î£
bı+<äT|üsêÃs¡T. Á|ü<ëÛ q+>± |æ\\¢ qT ã&ç˝À #˚]Ãq|ü⁄&ÉT m+|æø£ $<ÛëHêìøÏ >∑T]#˚jT· sê<äì, m˝≤+{Ï ø±´|æfwÒ Hü é
s¡TdüTeTT edü÷\T #˚jT· sê<äì ‘Ó*bÕs¡T. m˝≤+{Ï Á<ÛTä Mø£sD¡ |üÁ‘ê\T ˝Ò≈î£ Hêï |æ\\¢ qT ã&ç˝À #˚sT¡ Ãø√yê\ì,
ˇπø ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |æ\\¢ qT eT∞fl ø=qkÕ–+#·&+É ˝Ò<ë bÕsƒX¡ Ê\ qT+&ç ‘=\–+#·&+É #˚jT· sê<äì, |æ\\¢ qT
XÊØs¡ø+£ >± >±ì, e÷qdæø+£ >± >±ì y˚~+Û #·&+É , •øÏ+å #·&+É #˚jT· sê<äì e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ düŒwü+º >±
ù|s=ÿHêïs¡T. ãfi¯flqT @sêŒ≥T #˚jT· &É+, n$ bÕ{Ï+#ê*‡q ÁbÕe÷DÏø±\T, ìj·Te÷\ >∑T]+∫, ñbÕ<Ûë´j·TT\
ìj·÷eTø£+, yê] $<ÛTä \T, u≤<Û´ä ‘·\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü $e]+#ês¡T.
n<Ûë´j·T+5 ˝À HêD´yÓTqÆ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ dü$es¡+>± ôdø£Hå é 29, 30\ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T. M{Ï˝À Á|ü<ëÛ q+>± $<ë´ Á|üD≤[ø£\qT
s¡÷bı+~+#˚≥|ü⁄&ÉT, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT ìsêΔ]+#˚≥|ü⁄&ÉT |æ\\¢ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δì, sêC≤´+>∑ $\Te\qT
‘·|Œü ìdü]>± <äèwæ˝º À ô|≥Tºø√yê\ì #·≥+º ˝À ù|s=ÿHêïs¡T. M{Ï‘√bÕ≥T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, eT÷˝≤´+ø£q
$<ÛëHê\T, uÀ<Ûqä e÷<Û´ä eT+, nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü ‘Ó*bÕs¡T.
n<Ûë´j·T+6˝À u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡øDå£ , |üs´¡ y˚øD
å£ , |òsæ ê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+, C≤rj·T kÕúsTT, sêh kÕúsTT˝À
dü\Vü‰ dü+|ò÷ü \ @sêŒ≥T >∑T]+∫ ôdø£Hå é 31 qT+&ç 34\ <ë«sê $e]+#ês¡T.
n<Ûë´j·T+7˝À #·≥+º neT\T >∑T]+∫ Ä<˚XÊ\T C≤Ø#˚ùd n~Ûø±sê\T, ÁbÕdæ≈L£ ´wüH,é #˚|{ü ≤º*‡q #·s´¡ \T,
ìj·TeT ìã+<Ûqä \T s¡÷bı+~+#·&+É >∑T]+∫q $esê\qT ôdø£Hå é 35 qT+&ç 38\ <ë«sê $e]+#ês¡T.
#·≥+º ∫es¡ nqTã+<Û+ä ˝À ù|s=ÿqï ôÛ w&É÷´˝Ÿ˝À ã&çøÏ dü+ã+~Û+∫q ÁbÕe÷DÏø±\T, ìj·Te÷\ >∑T]+∫ ôdø£Hå é
19, 25\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì $esê\qT bı+<äT|üsêÃs¡T. M{Ï˝À |æ\\¢ dü+K´qT ã{Ϻ ñ+&Ü*‡q ñbÕ<Ûë´j·TT\
dü+K´, bÕsƒX¡ Ê\ uÛeÑ q+, >∑<Tä \T, edü‹ kÂø£sê´\T, kÕeTÁ–, $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À bÕsƒX¡ Ê\ |üì~Hê\T,
uÀ<ÛHä ê>∑+≥\ dü+K´, ñbÕ<Ûë´j·TT\T yêsêìøÏ |üì#˚j÷· *‡q |üì>∑+≥\ dü+K´ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï $esê\qT
#˚sêÃs¡T.
RTE-2009 ` >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T ` #˚|{ü qºÏ #·s´¡ \T
RTE-2009 #·≥+º |æ\\¢ +<äs÷¡ HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q~. ã&çá&ÉT |æ\\¢ +<äs÷¡ ãfi¯fl˝À#˚]
bÕsƒX¡ Ê\$<ä´qT m˝≤+{Ï n+‘·s+¡ @s¡Œ&É≈î£ +&Ü |üP]Ô#j ˚ ÷· *. á Áø£eT+˝À yêfi¯ófl Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ dü+ã+~Û+∫q Äj·÷
düu≈®… î£ ˝º À¢ì $<ë´Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#ê*. nq>± düu≈®… î£ \º T ìsêΔ]+∫q kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#ê*‡ ñ+≥T+~. Ç+<äT≈£î
dü+ã+~Û+∫q #·≥+º ˝Àì ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ôdø£qå q¢ T, yê{Ï >∑T]+∫ #˚|{ü qºÏ #·s´¡ \qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ôdø£Hå é (4) : RTE-200 #·≥+º ˝Àì á ôdø£Hå é Á|üø±s¡+ ã&çá&ÉT |æ\\¢ T yê] ej·TdüT≈£î ‘·>Z∑ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚]
HêD´yÓTqÆ $<ä´ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ø£*– ñHêïs¡T.

10
10
 ã&çá&ÉT |æ\\¢ T yê] ej·TdüT≈£î‘·>Z∑ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚sπ Áø£eT+˝À ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À Ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ ø£˙dü kÕeTsêú´\qT ø£*– ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° yêfi¯ófl $T>∑‘ê |æ\\¢ ‘√u≤≥T Ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
ø=qkÕ– HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿ #·≥+º <ë«sê bı+~ ñHêïs¡T. Bìe\¢ ø£˙dü kÕeTsêú´\qT |æ\\¢ +<äs÷¡ ø£*Z
ñHêïs¡ì ìsêΔ]+#·Tø√e&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Û´ä ‘·>± e÷]+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|Œü ìdü]>± |æ\\¢ +<ä]˙ Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î
dü+ã+~Û+∫q ø£˙dü kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#˚˝≤ •ø£D å Ç∫à ‘·sê«‘·H˚ Ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q bÕsƒê´+XÊ\ <ë«sê ìsêΔ]+∫q
kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
Ç+<äTø√dü+ eTq sêh+˝À |æ\\¢ +<ä]#˚ Á|ü‘´˚ ø£ •ø£D å Çe«&É+ ø√dü+ sêh $<ä´ |ü]XÀ<Ûqä •ø£D
å dü+düú düu≈®… î£ \º
yêØ>± nuÛ≤´dü |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+∫+~. nfÒ¢ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#˚≥|ü&ÉT Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î
nedüsy¡ TÓ qÆ ø£˙dü kÕeTsêú´\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì nuÛ≤´kÕ\qT #˚sêÃs¡T.
n<Ûë´j·T+`5˝Àì ôdø£Hå é 29 (1), (2)˝Àì n<Ûë´j·÷\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\≈£î ñ<˚•› +∫q$.
M{Ï˝Àì n+XÊ\qT |ü]o*<ë›+.
a) sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q $\Te\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*.
b) u≤\\ düs«¡ ‘√ eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡>±*.
c) u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú´\T, HÓ| ’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#ê*.
d) u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡´ú +y˚Ts¡≈î£ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ X¯≈î£ \ Ô n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*.
e) |æ\\ ¢ qT øπ +Á<ä+>± #˚dTü ø=ì yê]øÏ nqTyÓq’ $<ÛëHê˝À¢ ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü]XÀ<Ûqä , ø£qT>=qT≥ yÓTT<ä\>∑T •X¯ó
øπ +ÁBø£è‘· $<ÛëHê\T, ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‘Δä T· ˝À¢ H˚sT¡ Ãø√yê*.
f) Ä#·sD ¡ \T kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ uÀ<ÛHä ê e÷<Û´ä eT+ u≤\\ e÷‘·èuÛ≤wü>± ñ+≥T+~.
g) uÛj Ñ T· +, Ä+<√fi¯q e+{Ï yê{Ï qT+∫ u≤\\qT $eTTø£+Ô #˚dæ yês¡T ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#·&+É ˝À
düV‰ü j·T|ü&Ü*.
h) C≤„Hêìï u≤\\T ns¡+ ú #˚dTü ≈£îqï $<Ûëq+, <ëìï nq«sTT+#˚ kÕeTsêú´\ô|’ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
»s¡>±*.
30 (1) m*yÓT+≥Ø $<ä´ |üPs¡j Ô T˚ ´es¡≈î£ u≤\\T m≥Te+{Ï uÀs¡T¶ |üØø£≈å î£ Vü‰»s¡Tø±sê<äT. 30(2) m*yÓT+≥Ø
$<ä´ |üP]Ô#d˚ qæ yê]øÏ <Ûèä Mø£sD ¡ |üÁ‘·+ C≤Ø#˚j÷· *.
ô|q’ ‘Ó*Œq n+XÊ\˝Àì $$<Ûä $wüj÷· \ >∑T]+∫ #·]Ã<ë›+.
ÄsY.{Ï.Ç`2009 ` u≤\\ n_Ûeè~Δ (RTE-2009 - Child Development)
ªn_Ûeè~Δ #Ó+<ä&+É μ nH˚~ |æ\\¢ Vü≤≈£îÿ. u≤\\ Vü≤≈£îÿ˝À¢ J$+#˚ Vü≤≈£îÿ, dü+s¡ø+åÏ #·ã&˚ Vü≤≈£îÿ, uÛ≤>∑kÕ«eT´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ,
n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ Vü≤≈£îÿ nH˚ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ Vü≤≈£îÿ\T ñHêïsTT. Á|ü|+ü #·+˝Àì u≤\\+<ä]ø° Ç$ e]ÔkÕsTT. u≤\\+<äs÷¡
n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ Äj·÷ <˚XÊ\T n+‘·sê®rj·T y˚~ø£\ô|’ ‘·–q #·s´¡ \T #˚|&ü ‘É êeTì ≈£L&Ü #ÓbÕŒsTT.
|æ\\¢ +<äs÷¡ J$+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ b˛wüøêVü‰s¡+, ‘ê>∑T˙s¡T, Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ , |ü]X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ |ü]düsê\T/ yê‘êes¡D+
ø£*– ñ+&É&+É . uÛÁÑ <ä‘,· Áù|eT|üPs¡«ø£yTÓ qÆ ùd«#êä yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&É&+É , |æ\\¢ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ bÕsƒ´¡ , düV≤ü bÕsƒ´¡

11
11
øês¡´Áø£e÷\ìï+{Ï˝À bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ |æ\\¢ Vü≤≈£îÿ\T. Çe˙ï düÁø£eT+>ê »]–q|ü&˚ |æ\\¢ +<äs÷¡ n_Ûeè~Δì
kÕ~Û+#·>∑\TZ‘ês¡T. u≤\\ Vü≤≈£îÿ˝À¢ Hê\T>∑T ≈£L&Ü ˇø£<ëìï Ç+ø=ø£{Ï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. n+<äTπø u≤\\
düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δì u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ ø√D+˝À ns¡+ú #˚dTü ø√yê*‡q nedüse¡ TT+~.
u≤\\+<äs÷¡ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&+É nH˚~ eTq <˚X+¯ ˝À ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º `2009 <ë«sê
#·≥㺠<äyΔ TÓ +Æ ~. á ÄsY.{Ï.Ç.`2009 ôdø£Hå é (29) düuŸ ôdø£Hå é (2)˝À u≤\\+<äs÷¡ $<ä´ <ë«sê düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ
kÕ~Û+#˚˝≤ $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ê\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü\ì ù|s=ÿqï~.
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ø√dü+ $<ë´ $wüjT· ø£ nBÛøè£ ‘· dü+düú (Academic Authority) øÏ+~ n+XÊ\ô|’
<äèwæôº |{Ϻ $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü\ì RTE-2009 dü÷∫+∫+~. n$:
- sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]Ãq $\Te\T
ñ<ë: düe÷q‘·«+, ùd«#·Ã,¤ kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, kÕeT´yê<ä+, ˝ÖøÏøy£ ê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+ yÓTTˆˆ$.
- u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ
- u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yÓK’ s¡T\T.
- u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡´ú + y˚Ts¡≈î£ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ X¯≈î£ \Ô n_Ûeè~Δ.
bÕsƒX¡ Ê\ nH˚~ u≤\\ düeTÁ>∑ m<äT>∑T<ä\≈£î @sêŒ≥T #˚dqæ øπ +Á<ä+. |æ\˝¢ À¢ @<√ ˇø£ kÕeTsêú´ìï n_Ûeè~Δ|sü á &É+
<ë«sê >êì ˝Ò<ë ø=ìï $wüj÷· \πø |ü]$T‘·yTÓ Æ yê{Ïì kÕ~Û+#·&+É e\¢ >êì $<ä´ jÓTTø£ÿ \ø£´å + HÓsy¡ s˚ <¡ Tä . u≤\\ ÇcÕº\T,
Ädü≈î£ \Ô T yê]ì n_Ûeè~Δ|]ü #˚ s¡+>ê\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï˝À bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚jT· &É+, n+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ øês¡´ø£˝≤bÕ\qT
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄&˚ u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡T>∑T‘·T+~.
ªu≤\´+μ |æ\\¢ m<äT>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&˚ <äX.¯ á düeTj·T+˝À |æ\\¢ u≤˝≤´ìï Vü≤]+#˚$<Û+ä >ê bÕsƒX¡ Ê\ yê‘êes¡D+,
|üìrs¡T ñ+fÒ, Ç~ |æ\\¢ ô|’ rÁe Á|üu≤Û yêìï #·÷|æ u≤\\ n_Ûeè~Δì ìs√~ÛdTü +Ô ~. n+<äTøπ u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ
»s¡>&∑ ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ nìï s¡+>ê˝À¢ øês¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*. Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ s¡+>ê\ô|’ <äèwæº ô|{≤º*.
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ s¡+>±\T
` XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ, y˚T<∏√|üsy¡ TÓ qÆ n_Ûeè~Δ
` kÕ+|òTæ ø£ n_Ûeè~Δ
` ñ<˚«>∑ n_Ûeè~Δ
` HÓ‹’ ø£ $\Te\ n_Ûeè~Δ
` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú (All Round Development of Children - Existing
Situtation)
` $<ä´ jÓTTø£ÿ |üse¡ ÷s¡+ú |üØø£\å T, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\T>ê e÷]+~.
- C≤„|øü £ X¯øìÔÏ |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ |ü]$T‘·yTÓ qÆ |üØø£\å $<ÛëHê\T.

12
12
 - øπ e\+ bÕsƒ´¡ $wüj÷· \T n+fÒ uÛ≤wü\T, >∑D‘Ï +· , kÕe÷q´, kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\øπ ÁbÕ<Ûëq´‘·.
- |æ\\¢ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ $\Te\T, n_ÛsT¡ #·T\T, Ä≥\T, |üì e+{Ï n+XÊ\T bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£qTeTs¡T>¬ q’ $.
- ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ <äèwæ˝º À ≈£L&Ü Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<\ä∏ T, yê´j·÷eT+, |üì#˚jT· &É+ e+{Ï$ #·<Tä e⁄˝À uÛ≤>∑+ øê<äì,
M{Ï e\¢ ‘·eT |æ\\¢ #·<Tä e⁄\T <Óã“‹+{≤j·Tì uÛ≤$+#·&+É .
- Äq+<ä+>ê Ä&ÉT≈£îH˚ kÕj·T+øê\+ (|æ\\¢ düeTj·T+), Ç+{Ï|ìü (home work)‘√H√, |üØø£\å ø√dü+ #·<eä &Üìø√,
≥÷´wüqø¢ √, dü&º ôû d+≥s¡ø¢ √ yÓfi&¢¯ Üìπø |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~.
- |æ\\¢ T ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ø√]ø£ y˚Ts¡øπ #·<eä &É+.
- Ç≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, n≥T ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T.... Ç˝≤ n+<äs÷¡ ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î ˇø£ eTqdüT+≥T+<äì, yê]øÏ
Ä˝À#·q\T, Ädü≈î£ \Ô T ñ+{≤j·Tì eT]∫, ‘·eTøÏwyºü TÓ qÆ / ‘√∫q n+XÊ\qT ã\e+‘êq s¡T<äT‘› T· Hêïs¡T. |æ\\¢ qT
j·T+Á‘ê\T>± e÷s¡TdüTHÔ êïs¡T.
- M{Ïø‘Ï √&ÉT Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ ãs¡TyÓøÿÏ q #·<Tä e⁄\T n+fÒ (IIT) ø√∫+>˘\ ù|s¡T‘√ ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ #·<yä ê*‡q
yê{Ïì ns¡yú TÓ HÆ ê, øê≈£îHêï ã\e+‘êq øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢H˚ #·<eä &É+.
` ñ<äjT· + ˝Ò∫+~ yÓTT<ä\T sêÁ‹ |ü&TÉ ≈£îH˚ es¡≈î£ |ü⁄düøÔ ê\ #·T≥÷º, yê{Ï˝Àì n+XÊ\qT yÓT<äfifl¯ ˝À ≈£î≈£îÿø√e&Üìπø
düeTj·÷ìï yÓ∫ÃdüTHÔ êïs¡T.
` M{Ï Á|üu≤Û e+ e\¢ |æ\˝¢ À¢ Äs√>∑´ düeTdü´\T, Á|ües¡HÔ ê düeTdü´\T ñ‘·ŒqïeTÚ‘·THêïsTT. ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯q≈£î >∑Ts¬ ’
Ä‘·àq÷´q‘·˝À eTTì–b˛e&É+, düãÔ +› >ê, ìùd»Ô +>ê ñ+&É&+É . düŒ+~+#˚ >∑TD+ ø√˝ÀŒe&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
` M{Ïì <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì eTq sêh+˝À APSCF-2011qT s¡÷bı+~+∫ eTq sêh <äèø£Œ<∏ëìï sêdüT≈£îHêï+.
u≤\\ C≤„ q +, kÕeTsêú ´ \T, HÓ ’ | ü ⁄ D≤´\T, $\Te\T, yÓ ’ K s¡ T \T, dü + |ü P ]Ô > ± ô|+bı+~+#· & É +
(Development of children knowledge, abilities, skills, values and attitudes to the fullest
extent)
u≤\\ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, HÓ‹’ ø£, y˚T<Û√|üs,¡ uÛ≤y√<˚«>∑, kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ e+{Ï n+XÊ\˝À
n_Ûeè~›ì u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ nqe#·TÃqT. u≤\\T Ädüø>ÔÏ ± nuÛ´Ñ dæ+#·&+É , uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+˝À
uÛ≤>∑kÕ«eTT\e&É+ <ë«sê u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. u≤\\qT uÛ≤$ ñ‘·eÔ T bÂs¡T\T>± s¡÷bı+~+∫
ñ‘·eÔ T Jeq $<ÛëHêìøÏ ‘√&ÉŒ&˚<˚ $<ä´. u≤\\ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTq≥T¢>± bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£e÷\T
ñ+&Ü*. u≤\\ n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT, kÕeTsêú´\qT yÓ*øÏrùd $<Û+ä >± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Væ≤+#ê*.
1. u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ :
|æ\\¢ +<äs÷¡ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, HÓ‹’ ø£, ñ<˚«>∑ s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ#+Ó ~q|ü&˚ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δì
kÕ~Û+∫q≥T¢. Ç+<äTø√dü+ |æ\\¢ T bÕsƒ´¡ $wüj÷· \‘√bÕ≥T düV≤ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \qT ≈£L&Ü nuÛ´Ñ dæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. eTq
sêh+˝À RTE-2009 #·≥+º neT\T˝À e∫Ãq+<äTq düV≤ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \qT ≈£L&Ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \‘√ düe÷q+>± nuÛ´Ñ dæ+#˚˝≤
#˚jT· &ÜìøÏ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤ºsT¡ . Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ $wüj÷· \qT |æ\\¢ T nuÛ´Ñ dæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. n$ :

13
13
 ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT ñqï‘· kÕúsTT
♦ Á|ü<eä∏ T uÛ≤wü (e÷‘·è uÛ≤wü) ♦ Á|ü<eä∏ T uÛ≤wü (e÷‘·è uÛ≤wü)
♦ ~«rj·T uÛ≤wü (Ä+>∑+¢ ) ♦ ~«rj·T uÛ≤wü (Væ≤+B / ‘Ó\T>∑T / ñs¡÷)›
♦ >∑D‘Ï +· ♦ ‘·èrj·T uÛ≤wü (Ä+>∑+¢ )
♦ |ü]düsê\ $C≤„q+ ♦ >∑D‘Ï +·
♦ yê´j·÷eT, Äs√>∑´$<ä´ ♦ $C≤„q XÊg+
♦ kÕ+|òTæ ø£ XÊg+
♦ $\Te\T, Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
♦ yê´j·÷eT, Äs¡√>∑´$<ä´
♦ |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
♦ $\Te\T ` JeqHÓ|’ ⁄ü D≤´\T
♦ ø£fi\¯ T, kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä´
♦ |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
♦ ø£fi\¯ T, kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä´
bÕsƒX¡ Ê\ nH˚~ u≤\\ düeTÁ>∑ m<äT>∑T<ä\≈£î @sêŒ≥T #˚dqæ øπ +Á<ä+. |æ\˝¢ À¢ @<√ ˇø£ kÕeTsêú´ìï n_Ûeè~Δ|sü #¡ &· +É
<ë«sê>±ì ˝Ò<ë ø=ìï $wüj÷· \πø |ü]$T‘·yTÓ Æ yê{Ïì kÕ~Û+#·&+É e\¢>±ì $<ä´ jÓTTø£ÿ \ø£´å + HÓsy¡ s˚ <¡ Tä . u≤\\ ÇcÕº\T,
Ädü≈î£ \Ô T yê]ì n_Ûeè~Δ|]ü #˚ s¡+>±\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï˝À bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚jT· &É+, n+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤+∫q|ü&˚ u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T
s¡÷bı+~+#ês¡T.
u≤\\ C≤„q+ (Knowledge):

Ç~ düe÷#ês¡+ ø±<äT. |ü⁄düøÔ ±\˝Àì ˝Ò<ë >¬ &’ TÉ \˝Àì~ C≤„|øü +£ ñ+#·Tø=ì ‹]– n|üŒC…|Œü &É+ ø±<äT. |ü⁄düøÔ ±\˝Àì
Á|üXï¯ \qT, »yêãT\qT >¬ &’ TÉ /¢ dü&º yû TÓ {ÏØsTT˝Ÿ e+{Ï$ #·÷dæ sêj·T&É+ ø±<äT. C≤„qeT+fÒ >∑‘¯ êqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± ‘·eT
Ä˝À#·q\ qT+&ç ñ<ä“$¤ +#˚~. Ç~ ˇø£ ne>±Vü≤q ø±e#·TÃ. ˇø£ ø£$‘· ø±e#·T× ø£<ä∏ ø±e#·TÃ, dü÷Árø£sD¡ ø±e#·TÃ.
C≤„q+ nH˚~ nìï düu≈®… î£ \º ˝À ˇπø Ø‹˝À ñ+&É<Tä . Äj·÷ düu≈®… î£ º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ uÛ≤wü˝À ø£<\ä∏ T
sêj·T&É+, nqTuÛÑyê\T sêj·T&É+, ìHê<ë\T sêj·T&É+, ø£$‘·\T, π>j·÷\T e+{Ï e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ˝À¢
ñ+fÒ >∑D‘Ï +· ˝À dü÷Á‘ê\T, dü+ã+<Ûë\T ìs¡÷|üD\T e+{Ï s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. ôdq’ T‡˝À uÛ≤eq\T, ne>±Vü≤q,
dæ<ëΔ+‘ê\T, kÕ<ÛëØø£sD¡ ≤\ e+{Ï s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. kÕ+|òTæ ø£+˝À e÷qe‘ê eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T, e÷qe JeHêìï
Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&+É , $\Te\ Ä$sꓤe+, #·{≤º\T, kÕe÷õø£ ø£≥Tºu≤≥T¢, e+{Ï s¡÷bÕ˝À¢
ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ C≤„q ìsêàD+ »]–‘˚H˚ H˚sT¡ Ãø√e&É+ »]–+<äì uÛ≤$+#ê*. $e]+#·&+É , #·~$+#·&+É , #·÷dæ
sêj·TeTq&É+ e˝Ò¢ y˚jT· &É+ e+{Ï ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘· $<ÛëHê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑<Tä . Ç+<äTø√dü+ ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T,
nH˚«wüD\T, ø£qT>=q&É+ e+{Ï •X¯óøπ +ÁBø£è‘· $<ÛëHê\ <ë«sê uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT ns¡eΔ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
C≤„qeTH˚~ düe÷#ês¡+ bı+<ä&+É ø±<äT. C≤„q+ Ä˝À#·q\, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\ dü+>∑eT+, ã{Ï|º ≥ü &º +É , |ü⁄qX¯Ãs¡D
#˚dTü ø√e&É+ <ë«sê |æ\y¢ ê&ÉT bı+<˚ düe÷#êsêìï eTq+ C≤„q+ nì ‘·sT¡ #·÷ uÛ≤$kÕÔsT¡ . ø±ì C≤„qeT+fÒ Ç~ ø±<äT.
C≤„qeTH˚~ $<ë´]úøÏ Çe«ã&˚~ ø±<äT. Ç~ nqTuÛeÑ + <ë«sê dü«j·T+>± ì]à+#·T≈£îH˚~. |æ\\¢ T dü«j·T+>± á Á|üøè£ ‹˝À
#·Ts¡Tø¬ q’ bÕÁ‘· b˛wæ+∫ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT #˚d,æ #·÷dæ C≤„Hêìï bı+<ë*. u≤\\ø£T $wüj÷· ìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚dæ C≤„|øü +£

14
14
#˚dqæ $wüj÷· \qT Á|üXï¯ \ <ë«sê ñqï<äTqï≥T¢>± ‹–] #Ó|Œæ +#·&+É C≤„q+ ø±<äT. Bì <ë«sê |æ\y¢ êìï $<ë´e+‘·Tì
#˚jT· &É+>± uÛ≤$+#·˝eÒ TT. H˚sT¡ Ã≈£îH˚ $<Ûëq+, |ü<‘Δä T· \T uÛ≤eq\ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚w¢ +æ ∫, kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#˚˝≤
ñ+&Ü*. bÕsƒX¡ Ê\ á $<Û+ä >± Áù|sπ |æ+#ê*, Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*. C≤„qeTH˚~ ìj·T$T‘· ø±\+˝À |üP]Ô>± Çe«>∑*>π ~ ø±<äT.
e÷qey˚T<∏√ uÛ≤+&Ü>±sêìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚ùd~ e÷Á‘·yT˚ $<ä´ ø±<äT. $<ë´]ú |ü]o\q, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\, Ä˝À#·q\ <ë«sê
C≤„q ìsêàD+ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.
C≤„q+ $$<Ûä Ø‘·T\˝À ñ+≥T+~:
1. $wüjT· dü+ã+<Ûä |ü]C≤„q+ (factural knowledge) ìC≤\T, ìs¡«#·Hê\T, düe÷#ês¡+, |ü<Cä ≤\+.
2. uÛ≤eq\|üsy¡ TÓ qÆ C≤„q+ (conceptural knowledge) $$<Ûä uÛ≤eq\T, uÛ≤eq\ düe÷#ês¡+
3. |ü<‹Δä dü+ã+~Û‘· C≤„q+ (procedural knowledge) - s¡÷˝Ÿ‡, |ü<‘Δä T· \T, $$<Ûä |ü<‘Δä T· \T, C≤„q ìsêàD+
#˚dTü ø√e&É+.
4. Meta cognition - d”«j·T ne>±Vü≤q, eTq+ @$T{Ï m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïeTT nH˚ <ëìô|’ ne>±Vü≤q.
u…+»$THé ã÷¢yTé eTVü‰X¯jT· Tì Á|üø±s¡+ @<ÓH’ ê ˇø£ uÛ≤eqô|’ C≤„q+ ñ+<ä+fÒ <ëìì b˛\Ã&É+, ‹]– ‘·q
<Óq’ +~q uÛ≤wü˝À ñ<눈 #Ó|Œü >∑\&Z +É , u§eTà ^j·T&É+, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&+É , <ëìô|’ ˇø£ ne>±Vü≤q≈£îe∫Ã
sêj·T&É+, |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #˚jT· &É+, $es¡D Çe«&É+, ‹]– #Ó|ü &É+ yÓTT<ä˝q’… $ #˚jT· >∑\>±*. H˚sT¡ Ãø=H˚
<ëìì ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >±*.
C≤„q+ ñqï<ä+fÒ Ç$ #ÓjT· ´>∑\>±*.
` ne>±Vü≤q (understanding)
` $ìjÓ÷>∑+ (application)
` $X‚w¢ Dü (analyses)
` dü+X‚w¢ Dü (synthesis)
` eT÷˝≤´+ø£q+ (evaluvation)
` düèõ+#·&+É (creation)
u≤\\ kÕeTsêú´\T (Competencies/ abilities):
kÕeTs¡´ú n+fÒ #˚jT· >∑\>∑&+É nì ns¡+ú . düeTs¡‘ú · ø£*–e⁄+&É&+É nì ns¡+ú . ªe÷{≤¢&&É +É μ n+<ä]ø° edüT+Ô ~.
◊‘˚ ˇø£ düe÷#êsêìï Ç‘·sT¡ \qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√e&É+ düeTs¡‘ú .· nfÒ¢ sêj·T&É+ n+<ä]ø° edüT+Ô <ë. ◊‘˚ ‘·q nedüs+¡
ø√dü+ ˇø£ <äsU¡ ≤düTÔ sêj·T>∑\>∑&+É düeTs¡‘ú .· á ø√D+˝À eTq+ kÕeTsêΔ´\qT ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. n+fÒ HÓ|’ ⁄ü D´+ #Ó+~q
C≤„Hêìï kÕeTs¡´ú +>± uÛ≤$+#ê*.kÕeTsêΔ´\T kÕ<Ûës¡D+>± düu≈®… î£ º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ ñ+{≤sTT. Ç$ e÷qdæøy£ TÓ qÆ $.
Ä˝À#·q\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ <ë«sê |æ\\¢ T $$<Ûä düu≈®… î£ \º qT H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. ◊‘˚ M{Ï <ë«sê Äj·÷
düu≈®… î£ \º ˝À |æ\\¢ T @$T kÕ~Û+#ê*? @y˚T+ #˚jT· >∑\>±*? nH˚~ eTTK´+. n+<äTøπ Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º À ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± Äj·÷
düu≈®… î£ \¢º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêΔ´\qT ìsêΔ]+#ês¡T.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ˝À |æ\\¢ T kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\qT nìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´Á|üe÷D≤\T>± bı+<äT|üs#¡ ês¡T.

15
15
$<ë´ Á|üe÷D≤\T
bÕsƒ+¡ ˝Àì n+XÊ\T $<ë´s¡T\ú ≈£î ns¡eú Tj˚T´+<äT≈£î ‘·–q+‘· düeTj·T+ yÓ∫Ã+#ê*. eT<Û´ä eT<Û´ä ˝À ñqï Á|üXï¯ \T
Ç+<äT≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. Ç$ _ÛqïyÓTqÆ Á|üXï¯ \T: ùV≤‘·Te⁄, ø±s¡D-ø±s¡´+, düeTs¡qú , y˚T<∏√|ü≥+/uÛ≤eq\ |ü≥+,
|ü]o\q, $X‚w¢ Dü , Ä˝À#·q, }Vü≤, düe÷˝À#·q, yê´U≤´q+ e+{Ï yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q$. eTTK´yÓTqÆ uÛ≤eq\qT Á|ü‹
n<Ûë´j·T+˝Àq÷ ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#ês¡T, ø°\ø£ |ü<ë\T>± ≈£L&Ü Ç#êÃs¡T.
1) $wüj÷· e>±Vü≤q: $#ês¡D, #·sá , düe÷˝À#·q\T, øπ dt dü&º \û <ë«sê ñ<ëVü≤s¡D\T, yê´U≤´q+, |ü]o\qe+{Ï yê{Ï
<ë«sê eTÚ*ø£ uÛ≤eq\ n<Û´ä j·THêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
2) bÕsƒê´+XÊìï (Ç∫Ãq) #·~$, ns¡+ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#·≥+: n|ü&É|ü &É÷ H˚sT¡ >± uÛ≤eq\qT ‘Ó*j·T#˚jT· ì s¬ ‘’ T· \,
ø±]à≈£î\ øπ dt dü&º \û T, ø=ìï ∫Á‘ê\T ñ+{≤sTT. M{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√e{≤ìøÏ, ∫Á‘ê\qT yê´U≤´ì+#·{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î
‘·–q+‘· düeTj·T+ Çyê«*.
3) düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T: kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ $<ÛëHê\ìï+{Ï˙ øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T #·]Ã+#·˝eÒ ⁄. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü≥Dº
ÁbÕ+‘·+˝À ñqï |æ\\¢ T ‘·eT mìï¬øq’ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \ >∑T]+∫, |ü˝Á¢… bÕ+‘ê\˝À ñ+&˚ |æ\\¢ T ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝Àì #ÓsT¡ e⁄/
kÕ>∑T˙{Ï kÂø£sê´\ >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·e#·TÃ. á düe÷#ês¡eT÷, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Ç∫ÃqB ˇø£{>Ï ± ñ+&Éø£
b˛e#·TÃ. Bìì $e]+#ê*‡ ñ+≥T+~. ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê $<ë´s¡T\ú T ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ‘Ó*j·T #Ó|Œü ≥+ ≈£L&Ü
eTTK´yÓTqÆ kÕeTs¡´ú + ne⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #ÓsT¡ e⁄≈£î dü+ã+~Û+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]ùdÔ *œ‘· ìy˚~ø£‘√bÕ≥T ∫Á‘·+
˝Ò<ë |ü≥+ CÀ&ç+#·e#·TÃ. ùdø£]+∫q düe÷#êsêH˚ï ∫Á‘ê\T, >√&É |üÁ‹ø£\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃ. düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ,
Áø√&ûøs£ D¡ , $X‚w¢ Dü e+{Ï$ ≈£L&Ü düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ne⁄‘êsTT.
4) düeTø±©q (kÕe÷õø£ / kÕ+|òTæ ø£) n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·≥+: ‘·eT Jeq Á|üe÷D≤\qT $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\,
$$<Ûä ø±˝≤\ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\‘√ b˛˝ÒÃ˝≤ $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. á b˛*ø£\ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ‘·˝‘… Ô˚ Á|üXï¯ \≈£î
ˇπø düe÷<Ûëq+ ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ.
5) |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T: á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡ø±\ |ü{≤\T, ∫Á‘ê\T ñHêïsTT. Á|ü<X˚ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü{≤\T HÓs’ ÷¡ |ü´
∫Á‘·D\T nì ns¡+ú #˚dTü ≈£îì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*. B+{À¢ $$<Ûä <äX\¯ T ñHêïsTT. >∑‘·
‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ m‘·T,Ô <ä÷sê\qT |ü≥+˝À m˝≤ #·÷|æ+#ê˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. düeT‘·\ m‘·T\Ô >∑T]+∫ á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä ∫Á‘ê\T, bò˛{À\T, >√&É |üÁ‹ø£\T ñHêïsTT. Ç$ øπ e\+ n+<ä+ ø√dü+ bı+<äT|üs∫¡ q$ ø±e⁄,
bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q$. ∫Á‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ≈£L&Ü ø=ìï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
6) Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘«· +: uÛ≤wü, dü+düÿè‹, ≈£î\+, eT‘·+, Åd-Ô” |ü⁄s¡Twüß\ $wüj÷· \˝À eTq <˚X+¯ ˝À m+‘√
yÓ$’ <Û´ä ‘· ñ+~. kÕe÷õø£ XÊÅd+Ôü á yÓ$’ <Û´ä ‘·\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~, M{Ï |ü≥¢ düTìï‘·‘«· + Á|ü<]ä Ù+#˚˝≤
$<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~.
ø±ã{Ϻ M{Ïì |æ\\¢ +<äs÷¡ kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷&É&+É eTq u≤<Û´ä ‘·. Ç+<äTø£qT>∑TD+>±H˚ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T HÓ\ø=Hê*.
M{Ïì düs¬ q’ Ø‹˝À $ìjÓ÷–+#ê*. nq>± bÕsƒê\ eT<Û´ä ˝Àì, bÕsƒê\ øÏ+<ä ñqï kÕeTsêΔ´<Ûë]‘· nuÛ≤´kÕ\qT |æ\\¢ T

16
16
kı+‘·+>± sêùd˝≤ #·÷&Ü*. >¬ &’ TÉ ¢ e+{Ï yê{Ïì #·÷dæ sêj·T&Üìï ìùw~+#ê*. Ç˝≤ #˚ùdÔ yê]˝À kÕeTsêΔ´_Ûeè~Δ
»s¡T>∑<Tä . Ä˝À∫+#·&+É , #˚dæ #·÷&É&+É , n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+, bÕ˝§Zq&É+, kı+‘·+>± sêj·T&É+ <ë«sê kÕeTsêΔ´\qT
|æ\\¢ T bı+<äT‘ês¡T. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì ‘·–q
dü+dæ<‘Δä ‘· √ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Væ≤+#ê*.
|æ\\¢ T mH√ï n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô T, kÕeTsêú´\T ø£*– ñ+{≤s¡T. $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´ ÄX¯jT· + u≤\˝À¢ ñ+&˚
düV≤ü »yÓTqÆ á X¯≈î£ \Ô qT n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· yÉ T˚ (capabilities or innate abilities)
u≤\\ n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô T, kÕeTsêú´\T:
á n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô T Á|ü‹ u≤\Tì/ u≤*ø£˝À ñ+{≤sTT. Ç$ ˇø=ÿø£ÿ]˝À ˇø√ÿ$<Û+ä >± n_Ûeè~Δ #Ó+~e⁄+&Ü*.
M{Ïì |üP]ÔkÕúsTT˝À n_Ûeè~Δ #˚dæ eT+∫ X¯≈î£ \Ô T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T >∑\ e´≈£î\Ô qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÉyT˚ bÕsƒX¡ Ê\ Á|üeTTK
ø£seÔ¡ ´+.
` Ä˝À∫+#·&É+
` |ü]o*+#·&+É , b˛\Ã&É+, ùdø£]+#·&+É
` }Væ≤+#·&+É
` uÛ<Ò ë\T, b˛*ø£\T >∑T]Ô+#·&+É , #Ó|Œü &É+
` eØZø]£ +#·&+É , ˝…øÿÏ +#·&+É
` n+#·Hê y˚jT· &É+
` ø±s¡D ø±s¡ø±\T, dü÷Árø£]+#·&+É
` Á|ü•ï+#·&+É , |ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+
` ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+
` ìj·Te÷\T @s¡Œs¡#&· +É , kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É
` $X‚w¢ +æ #·&+É
` dü+X‚w¢ +æ #·&+É
` ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+/düèõ+#·&+É
` Ä&É&+É , bÕ&É≥+, n_Ûqj·Tq+
` düè»Hê‘·àø£+>± e´ø°øÔ ]£ +#·&+É
` düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\T dü÷∫+#·&+É
` ìsêΔsD ¡ ≈£î sêe&É+
` |ü]ø£sê\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É
` e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#T· ø√e&É+
` u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+
ô|’ X¯≈î£ \Ô T b+‘√ ø=+‘· n_Ûeè~Δ #Ó+~ |æ\\¢ +<ä]˝À ñ+{≤sTT. yê{Ïì |üP]Ô>± eè~›|sü #¡ &· +É , |æ\\¢ |üP]Ô
kÕeTs¡ú´+ y˚Ts¡≈£î ô|’ X¯≈£îÔ\qT (capabilities) qT eè~Δ |üs¡#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #˚j·÷*‡+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT düu≈®… î£ ˝º À uÛ≤>∑+>±H˚ M{Ï ô|+|ü⁄<ä\, n_Ûeè~ΔøÏ ‘·–q ø±s¡´Áø£e÷\T Á|üD≤[ø£#˚ kÕ~Û+#ê*.

17
17
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Skills):
Á|üdTü ‘Ô · b˛{° Á|ü|+ü #·+˝À q÷‘·q düyêfi¯flqT düeTs¡eú +‘·+>± m<äTs=ÿqT≥≈£î |æ\\¢ T Á|ü<]ä Ù+#ê*‡q kÕeTsêú´˝Ò
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T. á HÓ|’ ⁄ü D≤´\T düu≈®… î£ º Ä<Ûës¡+>± ø±e#·Tà ˝Òø£ nìï düu≈®… î£ ˝º À n+‘·s‘Z¡ +· >± ñ+&˚$ ø±e#·TÃ.
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T eTTK´+>± á s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.
1. Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Thinking skills)
2. kÕe÷õø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Social skills)
3. uÛ≤eÁ|ükÕs¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Communicative skills)
4. dü«j·T+ ìs¡«Vü≤D HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Self management skills)
5. |ü]XÀ<Ûqä HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Reserch skills)
Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T:
kÕ<Ûës¡D+>± eTq≈£î uÛ≤wü˝À¢ uÛ≤cÕHÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $C≤„qXÊÁdü+Ô ˝À Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T eØZøs£ D¡ , b˛\Ã&É+, Á|üj÷Ó >±\T,
uÛ≤e Á|ükÕs¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, |ü]ø£\Œq\T, nH˚«wüD\T ìsêΔsD¡ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï >∑T]+∫ ø=+‘· ne>±Vü≤q ñ+~. HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
nH˚$ e÷qdæø|£ sü y¡ TÓ qÆ $. nq>± Ä˝À#·D≤‘·àø£yTÓ qÆ $. Ä˝À∫+#˚ $<Û+ä ˝À yÓ$’ <Û´ä ‘·qT Á|ü<]ä Ù+#˚ HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*Z ñ+&É&+É .
M{ÏH˚ Ä˝À#·q HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (thinking skills) n+{≤s¡T. Ç$ Á|ü<ëÛ q+>± Hê\T>∑T s¡ø±\T.
1. Á|ü‹düŒ+~+#·&+É (Reflection)
2. ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± Ä˝À∫+#·&+É (Rational thinking) n+fÒ yêdüyÔ ê\T >∑T]Ô+∫ ø±s¡D≤\T #Ó|Œü >∑\>∑&+É .
3. ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+∫ $X‚w¢ +æ #·&+É n+fÒ @ $wüjT· + >∑T]+#ÓH’ ê $_Ûqï ø√D≤˝À¢ #Ó|Œü >∑\>∑&+É , düeT]Δd÷ü Ô
e÷{≤¢&&É +É , <ëH˚ï $uÛ~Ò dü÷Ô e÷{≤¢&&É +É — @<ÓH’ ê |üì ` n+fÒ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À mìïø£\ >∑T]+∫ Á|üj÷Ó »Hê\qT
#Ó|Œü >∑\>∑&+É nfÒ¢ |ü]$T‘·T\qT ≈£L&Ü #Ó|Œü >∑\>∑&+É .
4. düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T (Creative Thinking): n+fÒ q÷‘·q Á|ü‹bÕ<äq #˚jT· >∑\&Z +É ,ø=‘·$Ô düèwæ+º #·&+É , ‘·q
ìs¡j í ÷· ìï Á|üø{£ +Ï #·&+É n+fÒ ‘êH˚ ÄkÕúq+˝À ñ+fÒ @+ #˚kÕÔ&TÉ ? nì dæsú +¡ >±/ Ä‘·à $XÊ«dü+‘√ #Ó|Œü >∑\>∑&+É .
5. $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\T (Critical Thinking): m+<äT≈£î? @$T{Ï? Á|ü•ï+#·&+É <ë«sê Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+.
H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sêH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. nuÛÑ´düq+ »s¡>±\+fÒ $<ë´s¡Tú\qT uÛ≤eq\ô|’,
düeTdü´\ô|’ Ä˝À∫+|ü #˚j÷· *. Ä˝À∫+#·&+É , #˚jT· &É+, nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
C≤„Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ Ä˝À∫+#ê*. Ä˝À∫#·+&É+ <ë«sêH˚ ne>±Vü≤q, $ìjÓ÷>∑+, $X‚w¢ Dü , dü+X‚w¢ Dü , eT÷˝≤´+ø£q+
nH˚ n‘·T´qï‘· HÓ|’ ⁄ü D≤´\ kÕ<Ûqä »s¡T>∑T‘·T+~.
kÕe÷õø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Social Skills):
` Ç‘·sT¡ \qT >ös¡$+#·&+É
` u≤<Û´ä ‘·\T d”«ø£]+#·&+É
` Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ |üì #˚jT· &É+, |ü+#·Tø√e&É+
` düe÷»+˝À düeT÷Vü≤+˝À ‘·q u≤<Û´ä ‘·qT ìs¡«]Ô+#·&+É
` d”«j·T $XÊ«dü+, qeTàø£+ ñ+&É≥+
` ≈£î≥T+ã Jeq+, ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\ô|’ Äø±+ø£å

18
18
uÛ≤e Á|üdsü D¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Communicative Skills):
` u≤>± $q≥+
` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&≥É +
` #·<eä ≥+
` #·~$+~ ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì Á|ü‹düŒ+~+#·&+É
` d”«j·T s¡#q· : #·~$+~, $qï<ëìô|’ ne>±Vü≤q‘√ yê´U≤´ì+#·&+É
` Vü‰e uÛ≤yê\ <ë«sê uÛ≤eHê Á|üdsü D ¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, uÛ≤e e´ø°øÔ s£ D
¡
d”«j·T ìs¡«Vü≤D HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Self management Skills):
` e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (ø±fi¯ófl, #˚‘T· \T, y˚fifl¯ ‘√ $$<Ûä |üqT\T #˚jT· ≥+)
` düeTj·T bÕ\q ìs¡«Vü≤D (Time management)
` Äs√>∑´yÓTqÆ Jeq $<ÛëHê\T (Healthy life style)
` Ä•+∫q Ø‹˝À |æ\\¢ Á|ües¡qÔ
|ü]XÀ<ÛHä ê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T/düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T:
|ü]XÀ~Û+#·&+É <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e≥+, $$<Ûä HÓ|’ ⁄ü D≤´\T kÕ~Û+#·&+É n$
` Á|ü•ï+#·&+É
` Á|üXï¯ \ Ä<Ûës¡+>± |ü]o\q\T #˚jT· &É+
` Á|üD≤[ø£ eT]j·TT düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡
` ùdø£]+∫q düe÷#ês¡ qyÓ÷<äT, $X‚w¢ D ü
` ø£qT>=qï $wüj÷· \T ]b˛s¡Tº s¡÷|ü+˝À sêj·T≥+, Á|ü<]ä Ù+#·&+É
Á|ü‹ bÕsƒX¡ Ê\ ‘·q dæ\ãdt eT]j·TT $$<Ûä n+‘·s¡ ø£]≈£î\+ ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê ô|’ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT |æ\\¢ +<ä]˝À
n_Ûeè~Δ |üs#¡ ê*.
4. yÓK’ s¡T\T (Attitudes/ dispositions):
e´≈£î\Ô T ‘·eT Á|üøè£ ‹ eT]j·TT düe÷»+ô|’ Á|ü<]ä Ù+#˚, ãVæ≤s¡‘Z · |ü]#˚ n‹ eTTK´yÓTqÆ e÷qe $\Te\T,
qeTàø±\T, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\qT yÓK’ s¡T\T n+{≤+.
e´≈£î\Ô T Á|ü<]ä Ù+#˚ eTTK´yÓTqÆ yÓK’ s¡T\T:
` u≤<Û´ä ‘· rdüTø√e&É+
` ø£*dæ |üì#˚jT· &É+ (Cooperation)
` düè»Hê‘·àø£‘· (Creativity)
` ñ‘ê‡Vü≤+, ñ‘·T‡ø£‘· (Curiosity)
` ‘·<ëqTuÛ÷Ñ ‹ (Empathy)
` düV≤ü q+, zs¡TŒ
` >ös¡e+ #·÷|ü&+É
` dü«‘·+Á‘·‘·

19
19
 ` ø£eå T, Áù|eT‘·‘«· +
` Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , Á|üX+¯ dæ+#·&+É
` ìC≤sTT‹, ÁX¯eT≈£î $\Teìe«≥+
$<ä´ nH˚~ C≤rj·T n_Ûeè~Δì, kÕ+|òTæ ø£ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#˚~. u≤\\ n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT >∑T]Ô+∫ XÊØs¡ø,£
e÷qdæø,£ uÛ≤y√<˚«>∑, Ä<Ûë´‹àø£, $\Te\T, ˙‹ìj·Te÷\qT n_Ûeè~Δ #˚jT· Tq≥T¢>± bÕsƒX¡ Ê\ |üì #˚jT· &É+ <ë«sê
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` n_Ûeè~Δ s¡+>±\T
(All round development of children - Developmental areas)
u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡´ú + y˚Ts¡≈î£ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ X¯≈î£ \Ô qT n_Ûeè~Δ #˚jT· &É+.
u≤\\T düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À øÏ+~ s¡+>±\ô|’ <äèwæôº |{≤º*.
1. XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ
2. e÷qdæø±_Ûeè~Δ/ y˚T<Û√|üsy¡ TÓ qÆ n_Ûeè~Δ
3. kÕ+|òTæ ø±_Ûeè~Δ
4. ñ<˚«>±_Ûeè~Δ
5. HÓ‹’ ø£‘,· $\Te\T o\ìsêàD+
6. kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤, Á|üX+¯ dü
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ˝À XÊØs¡ø,£ kÕe÷õø£, e÷qdæø,£ y˚T<Û√|üs,¡ HÓ‹’ ø£, $\Te\T, kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤
$$<Ûä s¡+>±\T Ç$T&ç ñHêïsTT. M{Ï $ø±kÕìøÏ bÕsƒX¡ Ê\\T øπ +Á<ä_+<äTe⁄\T ø±yê*. M≥ìï{Ï‘√ ≈£L&çq bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ neT\Tø±yê*.
nuÛ´Ñ düq+ n+fÒ? (What is Learning?)
#ê˝≤eT+~ ªnuÛ´Ñ düq+μ n+fÒ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì düe÷#êsêìï ñ|üHê´dü|<ü ‹Δä <ë«sê |æ\\¢ ≈£î n+~+#·&+É , Á|üXï¯ \
<ë«sê n+~+∫q düe÷#êsêìï sêã≥º&+É >±H˚ uÛ≤$kÕÔsT¡ . Bìe\¢ #ê˝≤ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øπ e\+ #Ó|Œü &É+,
$<ë´]ú $ì ns¡+ú #˚dTü ø=ì >∑Ts¡TÔ ô|≥Tºø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. yêdüeÔ +>± nuÛ´Ñ düqeT+fÒ düe÷#ês¡+ ne>±Vü≤q
#˚dTü ø=ì nqTuÛeÑ + <ë«sê C≤„q+>± e÷s¡TÃø√e&É+. nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT, dü+<äs√“¤∫‘·+>± á C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·>\∑ >±*.
á y˚Ts¡≈î£ düs¬ q’ nuÛ´Ñ düHê nqTuÛyÑ ê\T bı+<äøb£ ˛e&É+ e\q |æ\\¢ ≈£î ã{°º $<Ûëq+ ‘·|Œü eTs√ e÷s¡+Z ˝Òì |ü]dæ‹ú
HÓ\ø=qï~.
Ä<ÛTä ìø£ $<ë´y˚‘\Ô· T |ü]XÀ<Ûqä \T #˚dæ |æ\\¢ +<ä]˝Àq÷ nuÛ´Ñ dæ+#˚ X¯øÔÏ ñ+<äì ìs¡÷|æ+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+
|æ\¢\T dü«+‘·+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√>∑\s¡T. |æ\¢\≈£î düe÷#êsêìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ yê] |üPs¡«C≤„q+,
|üPsê«qTuÛÑyê\‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√H˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+<Ûëqø£s¡Ô\T>±, kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô\T>± (ô|òdæ*fÒ≥sY)
ñ+&Ü*.
kÕ+Á|ü<ëj·T+>± uÛ≤$düTqÔ ï≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T C≤„q<ë‘·\T ø±s¡T, |æ\\¢ T C≤„qÁ>∑V≤” ‘·\T ø±s¡T. C≤„q ìsêà‘·\T.
n+‘˚ø±ì ñbÕ<Ûë´j·TTì dü÷#·q Á|üø±s¡+ q&ÉT#·Tø=H˚ ªeTs¡eTqwüß\Tμ ø±s¡T.

20
20
 ô|’ n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ düe÷#êsêìï |üPsê«qTuÛyÑ ê\‘√ dü+<Ûëq+ #˚dTü ø=ì kÕeTsêú´\≈£î |ü<Tä qT ô|≥Tºø=ì
dü+<äsꓤqTkÕs¡+ $ìjÓ÷–+#˚ X¯øìÔÏ ô|+bı+~+#·Tø√e&ÉyT˚ nuÛ´Ñ düq+ nì #Ó|Œü e#·TÃ.
nuÛ´Ñ düq dü«uÛ≤e+, |æ\\¢ T b˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T?
(Nature of learning - How children learn)
` |æ\\¢ T øπ e\+ $q&É+ ˝Òø£ #·<eä &É+ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü nH˚ø£ Ç‘·s¡ |ü<‘Δä T· \ <ë«sê ≈£L&Ü H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. nq>±
nqTuÛyÑ ê\T (Experience), |üqT\T, ø£è‘ê´\T #˚jT· &É+ <ë«sê (learning by doing), Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+
(experimentation), #·sá \T (discussion), n&É>& ∑ +É / Á|ü•ï+#·&+É , Ä˝À∫+#·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , Ä˝À∫+∫
dü«+‘·+>± sêj·T&É+, (asking / questioning, listening,thinking, reflecting and expressing, one
self) yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T.
` ñ‘ê‡Vü≤+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ |æ\\¢ +<ä]øÏ kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ ñ+≥T+~. n+<äsT¡ |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√>∑\s¡T. H˚sT¡ Ãø=H˚
kÕ«eTs¡´Δ + |æ\\¢ +<ä]ø° ñqï~. H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ bÕsƒX¡ Ê\˝ÀH˚ >±≈£î+&Ü ãj·T≥ yê‘êes¡D+˝À ≈£L&Ü
»s¡T>∑T‘·T+~. nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ê\+fÒ ‘·|Œü ìdü]>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nuÛ´Ñ düHêìï ã&ç ãj·T≥ ø£è‘ê´\‘√,
nqTuÛyÑ ê\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j÷· *. #˚jT· &É+ <ë«sê |ü]o\q <ë«sê, Ä˝À∫+#·&+É <ë«sê u≤>∑T>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
` nsêúìï Á>∑V≤æ +#·&+É , ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+, ‘ê]ÿø£+>± Ä˝À∫+#·&+É , düeTdü´\ kÕ<Ûqä , nH˚«wæ+#·&+É , ø£qT>=q&É+,
#·sá \T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
` |æ\\¢ T e÷qdæø+£ >±, XÊØs¡ø+£ >±, y˚T<∏√|üs+¡ >± dü+dæ<Tä \Δ T ø±ø£eTT+<˚ ã&çøÏ |ü+|æ‘˚ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑<Tä .
Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ |æ\\¢ T bÕsƒê\qT ã{°º |ü{ºÏ n|üŒ #ÓãT‘êπs, ø±ì Ä düe÷#êsêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√s¡T,
ì‘·´ J$‘êìøÏ nq«sTT+#·Tø√˝ÒsT¡ . ãfiÀ¢ ≈£L&Ü H˚sπ Œ n+X¯+ |ü≥¢ |æ\\¢ ≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£ ne>±Vü≤q ˝Ò<ë ‘·–q
kÕeTsêΔ´\T ˝Ò≈î£ Hêï ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î H˚sT¡ Ãø=H˚ $wüjT· + |ü≥¢ nsTTwü‘º · @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä düu≈®… î£ qº T ø£wyºü TÓ qÆ ~>±
uÛ≤$kÕÔsT¡ . ø±ã{Ϻ ‘·|Œü ìdü]>± y˚T<∏√|üs+¡ >± dü+dæ<Tä \› qT #˚jT· &É+ eTq u≤<Û´ä ‘·.
` nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡>±\+fÒ ‘·–q Á|üXï¯ \ <ë«sê |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|ü #˚j÷· *. ø£è‘ê´\T, düeTdü´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T
Ç∫à <ëìô|’ |æ\\¢ qT e÷{≤¢&+ç #ê*. #˚d+æ ~, H˚sT¡ Ãø=qï~ ]b˛s¡T\º s¡÷|ü+˝À sêj·TeTHê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
Á|ü<]ä Ù+∫ #·sá ≈£î ô|≥ºeTHê*. Ç˝≤ #˚ùdÔ |æ\\¢ T dü+‘√wü+>±, u≤>∑T>± H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï |üqT\˝À
yÓ$’ <Û´ä +, düyê\T (challenge) ñ+≥T+~. $düT>∑T<ä\ ñ+&É<Tä . |üqT\T #˚jT· &É+ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡T.
ø±e⁄q @ø±Á>∑‘· ñ+≥T+~. |æ\\¢ T Çwü+º >± #˚jT· &É+ e\¢ yê{Ï˝À, ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. H˚sT¡ Ãø√e&É+
düT\uÛ+Ñ >± ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. |üqT˝À¢ ìeT>∑ï+ ne⁄‘ês¡T ø±ã{Ϻ n\¢] #˚jT· &É+ yÓTT<ä\>∑T
Áø£eT•ø£Då ≤ düeTdü´\T ñ‘·Œqï+ ø±e⁄.
` nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ |ü]düsê\˝À |æ\\¢ T |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹düŒ+<äHê\ <ë«sê, |ü]o\q\ <ë«sê, düe÷»+˝Àì $$<Ûä
e´≈£î\Ô ‘√ »]ù| |üsd¡ Œü s¡ #·sá \ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
` |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï |üPs¡« C≤„q+ <ë«sê ø=‘Ô· C≤„q+ bı+<ä&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ . C≤„q ìsêàD+ nH˚~ |æ\\¢ T
kı+‘·+>± |ü]düsê\˝À, e´≈£î\Ô ˝À |üsd¡ Œü s¡ #·sá , Á|ü‹düŒ+<äq\ (interactive) <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\\¢ +<ä]ø°
|üPs¡« C≤„q+ y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ ø=‘·Ô n+XÊ\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+ ≈£L&Ü y˚sT¡ >± ñ+≥T+~.
ø±ã{Ϻ |æ\\¢ T ‘·eT nuÛ´Ñ düq+˝À ˇπø Ø‹˝À ñ+&ÉsT¡ . |æ\\¢ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ, ‘·–q nqTuÛyÑ ê\T, ø£è‘ê´\T,
#·sá \ <ë«sê Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+ nH˚$ #˚j÷· *.

21
21
 ` H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ eTTK´yÓTqÆ ~ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ yê‘êes¡D+, nq>± uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+. |æ\\¢ ≈£î uÛÁÑ <ä‘,· Áù|eT
ÄbÕ´j·T‘· #·÷|æ+#·&+É , ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ‘√ ø£*dæb˛sTT yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îH˚≥≥T¢ #˚jT· &É+, e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± #Ó|Œü &É+,
‘Ó*j·Tì $wüj÷· \T n&É>e∑ Tì |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&Üìï Ábı‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ |ü]X¯óÁuÛ+Ñ >± ñ+&Ü*. q\¢ã\¢,
#ês¡T\º T ñ|üj÷Ó –+∫ uÀ~Û+#ê*. bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î, ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢
ô|’ sêdæ, Ä Á|üXï¯ \ô|’ #·]Ã+|üCj Ò ÷· *. #·sá »]|æq n+XÊ\‘√ b˛\TÃø√yê*. |æ\\¢ #˚ bÕsƒ+¡ #·~$+∫, #·sá \T
#˚sTT+#ê*. eTTK´yÓTqÆ yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. Bìe\¢ |æ\\¢ T Ä Á|üXï¯ \ >∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔsT¡ . ‘êy˚T
»yêãT\T kı+‘·+>± #ÓãT‘ês¡T. Ç‘·sT¡ \T #Ó|Œæ q <ëìï $+{≤s¡T. Ç˝≤ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À H˚sT¡ Ãø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
BH˚ï (interactive learning) #·sá \T, Á|ü‹düŒ+<äq\ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&É+ n+{≤s¡T. ˇø£ eT+∫ kÕe÷õø£
yê‘êes¡D+ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~. |æ\\¢ T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#˚ neø±X¯+ Ç˝≤+{Ï
$<ÛëHê\ <ë«sê \_ÛdTü +Ô ~. n+<äsT¡ |æ\\¢ T #·Ts¡T≈£î>± ñ+{≤s¡T. #·sá ˝À¢ bÕ˝§Z+{≤s¡T. Ç˝≤π> ø£è‘ê´\T,
Á|üj÷Ó >±\T, |ü]o\q\T ≈£L&Ü #˚sTT+#·&+É <ë«sê nuÛ´Ñ düHêìï ñ‘ê‡Vü≤uÛ]Ñ ‘·+ #˚dæ |æ\\¢ +<äs÷¡ ìeT>∑ï+
nj˚T´≥≥T¢ #ÓjTÓ ´#·TÃ.
` ◊‘˚ H˚sT¡ Ãø=H˚≥|ü&ÉT ‘·|ü \T »s¡>&∑ +É #√≥T#˚dTü ≈£î+≥T+~. |æ\\¢ ‘·|ü \qT m‹Ô #·÷|ü&+É , ì+~+#·&+É ,
Ç‘·sT¡ ˝‘√ b˛\Ã&É+ øÏ+#·|sü #¡ &· +É e+{Ï$ #˚jT· ≈£L&É<Tä . |æ\\¢ T #˚dqæ yê{Ï˝À @y˚T+ #˚XÊs√ >∑T]Ô+#ê*.
n_Ûq+~+#ê*. yês¡T #˚dqæ ‘·|ü \qT |æ\˝¢ Ò dü]~<äT≈› î£ H˚˝≤ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·sá ìs¡«Væ≤+#ê*. düs¬ q’ ~ @<√
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $e]+∫, |æ\*¢ ï ‘êeTT sêdæq yê{Ïì dü]b˛\TÃø√eTì nHê*. (competition) Bì e\¢ |æ\\¢ T
H˚sT¡ Ãø=H˚ Á|üÁøÏjT· ˝À ‘·eTø√dü+ bÕ˝§Z+{≤s¡T. n<˚ |üì>± ‘·|ü \T yÓ~øÏ 'X' \T ô|{Ϻ m‹Ô#÷· |æq+‘· e÷Á‘êq,
Ä ‘·|ü m+<äT≈£î »]–+<√ >∑T]Ô+#·˝&Ò TÉ . ‘·|ü \T b˛‘êj·Tqï uÛj Ñ T· +‘√/ q÷´q‘ê uÛ≤e+‘√ e÷{≤¢&{É ≤ìøÏ,
‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ, Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ eTT+<äT≈£î sês¡T. Bìe\¢ nuÛ´Ñ düq+ ≈£î+≥T|ü&TÉ ‘·T+~.»s¡><∑ Tä .
uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ (Collaborative learning)
ªH˚sT¡ Ãø√e&É+μ nH˚~ ˇø£ kÕe÷õø£ Á|üÁøÏjT· , Ç‘·sT¡ \‘√ e÷{≤¢&TÉ ‘·÷, Ç‘·sT¡ \T e÷{≤¢&~˚ $+≥Tqï|ü&ÉT, #·sá ˝À¢
bÕ˝§Z+≥Tqï|ü&ÉT, ‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &É+ <ë«sê nÁ|üjT· ‘·ï+>±H˚ nH˚ø£ $wüj÷· \qT Á>∑V≤æ düT+Ô {≤s¡T. Ç~
dü+<äs√“∫‘·+>± ≈£L&Ü ñ+≥T+~. ◊‘˚ kÕ<Ûës¡D+>± ô|<ä\› ≈£î >±˙, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘êeTT #Ó|Œü &É+
e˝Ò¢ nìï $wüj÷· \qT |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡ì uÛ≤$düT+Ô {≤s¡T. ø=ìï |æ\\¢ ≈£î eTq+ @$T $wüj÷· \T #ÓbÕŒ*? øπ e\+
Ç$ e÷Á‘·yT˚ |æ\\¢ ≈£î ‘Ó\TkÕ? $T>∑‘ê$ |æ\\¢ ≈£î m˝≤ ‘Ó\TdüT? nì Ä˝À∫ùdÔ |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø=H˚ $<Ûëq+ uÀ<Û|ä &ü TÉ ‘·T+~.
|æ\\¢ T ‘·eT ‘√{Ï yê]‘√ ø£*‡ Ä&É&+É , bÕ&É&+É , eTT#·Ã{Ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , yê~+#·&+É , ø£*‡ |üì#˚jT· &É+e+{Ï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê m≈£îÿe>± H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. $wüj÷· \T ‘·eT ‘√{Ï yê]‘√ #·]Ã+#·&+É e\¢ yê] C≤„q+ $düè‘Ô e· TÚ‘·T+~.
Ç˝≤ Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ H˚sT¡ Ãø=H˚ |ü<‹Δä ì »≥Tº |üqT\ <ë«sê ø£*Œ+#·e#·TÃ. Ç~ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.BìH˚
bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√&É+ nqe#·TÃ.
|æ\\¢ T m˝≤ H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T?
Ä˝À#·q nuÛ´Ñ düHêìøÏ eT÷\+. e÷qdæø£ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T, $<ë´y˚‘\Ô· |ü]XÀ<Ûqä \ Á|üø±s¡+ |æ\\¢ ˝À H˚sT¡ Ãø√>∑*–q
X¯øÔÏ n+‘·s‘Z¡ +· >± ñ+≥T+~. Ç~ |ü⁄≥Tºø‘£ √H˚ dü+Áø£$TdüT+Ô ~. |æ\\¢ T kÕ<Ûës¡D+>± |ü]düsê\ <ë«sê edüTeÔ ⁄\‘√
|üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T »]|æ düeTej·TdüTÿ\T, ô|<ä\› düV≤ü ø±s¡+‘√ H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. bÕsƒX¡ Ê\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£*Œ+∫q
dü+<äs√“¤∫‘·yTÓ qÆ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zì |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚
|æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À eTTK´bÕÁ‘·qT b˛wæ+#˚ Á|üÁøÏjT· \qT ‘Ó\TdüTø=+<ë+. n$:

22
22
 ` Ä˝À∫+#·&É+
` |ü]o*+#·&+É
` Á|ü•ï+#·&É+
` uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+
` |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ »s¡|&ü +É
` ìs¡+‘·s¡ nH˚«wüD
` ø£qT>=q&É+
` #·]Ã+#·&É+
` |üsd¡ Œü s¡+ uÛ≤yê\qT |ü+#·Tø√e&É+
` uÛÖ‹ø£, y˚T<Û√|üsy¡ TÓ qÆ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+
` dü+<ä]Ù+#·&+É
nsTT‘˚ |æ\\¢ ≈£î nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\qT ø£*Œ+#˚≥|ü&ÉT eTq+ á n+XÊ\ìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+≥THêïe÷?
nuÛ´Ñ düq+˝À á Á|üÁøÏjT· \T #√≥T#˚dTü ø√ø£b˛‘˚ H˚sT¡ Ã≈£îqï~ ‘ê‘êÿ*ø£e÷? XÊX¯«‘·e÷? dü+|üPs¡eí ÷? ndü+|üPs¡eí ÷?
Ä˝À∫+#·+&ç!
ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛ´Ñ düq+:
‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq+ ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± »]π> <ëìì ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛ´Ñ düq+ nì #Ó|Œü e#·TÃ. á
|ü<‹Δä >∑‘· ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± Ä#·sD ¡ ˝À ñ+~ ø±ì #ê˝≤eT+~ Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ á |ü<‹Δä ô|q’ düs¬ q’ ne>±Vü≤q
˝Ò≈î£ +&Ü, dü]>± nq«sTT+#·≈î£ +&ÜH˚ á |ü<‹Δä <ë«sê uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T#·Tqï~. ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‹Δä ì
ne\_Û+#ê*? ì»+>± Ç~ nedüse¡ ÷? ndü\T á |ü<‹Δä m˝≤ Ä$s¡“$¤ +∫+~? nH˚ Á|üXï¯ \T ñbÕ<Ûë´j·TTìï Ç|üŒ{Ïø°
y˚~dÛ ÷ü HÔ ˚ ñHêïsTT.
dü÷\ú +>± #ÓbÕŒ\+fÒ ø£è‘·´+ nH˚ uÛ≤eq #ê˝≤ |ü⁄sê‘·qyÓTqÆ ~. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· eTÚ[ø£ ìj·Te÷\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. ì»yÓTqÆ ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛ´Ñ düq+ n+fÒ øπ e\+ XÊØs¡ø£ ø£<*ä ø£˝Ò ø±≈£î+&Ü e÷qdæø£ n+XÊ\‘√
$T[‘·yTÓ Æ ñ+&Ü*.
|æ\\¢ T á dü+<äsꓤ\˝À u≤>∑T>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T:
nuÛ´Ñ düq+˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚dqæ |ü&ÉT nq>± Á|ü•ï+∫ yê]ì Ä˝À∫+|ü #˚dqæ |ü&ÉT.
ø£è‘·´eTT : ø£è‘ê´\ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+ (experiential learning) ø£è‘ê´\T
|üì#˚jT· &É+ ø±e#·TÃ, |ü]o\q\T ø±e#·TÃ, Á>∑÷|ü⁄ #·sá ø±e#·TÃ.
ø£è‘ê´\T : nb˛Vü≤\T :
ø£è‘·´+ n+fÒ H˚{øÏ Ï ≈£L&Ü #ê˝≤ eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T s¡øs£ ø¡ ±\T>± n_ÛÁbÕj·T|ü&TÉ +Ô {≤s¡T. ñ<ë:
` ø£è‘·´+ n+fÒ øπ e\+ XÊØs¡øy£ TÓ qÆ ~. ndü\T nuÛ´Ñ düqÁ|üÁøÏjT· ‘√ BìøÏ m˝≤+{Ï dü+ã+<Û+ä ñ+&É<Tä .
` ø£è‘ê´\T 1, 2 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ . ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À M{Ïì ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\¢ m≥Te+{Ï
Á|üj÷Ó »q+ ñ+&É<Tä .

23
23
 ` ø£è‘·´+ ìsêΔ]‘· \øå±´\T, $<ÛëHê\T, |ò*ü ‘ê\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
` ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûqä e\¢ düø±\+˝À dæ\ãdt |üP]Ô #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä + ø±<äT yÓTTˆˆ$.
ø£è‘·´+ ` ñ<ëVü≤s¡D\T:
Çe˙ï øπ e\+ nb˛Vü≤\T e÷Á‘·yT˚ . |æ\\¢ T #·]Ã+#·&+É <ë«sê kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ n+XÊ\qT düT\uÛ+Ñ >± ne>±Vü≤q
#˚düTø=q>∑\s¡T.
ñ<ë: 1. >√¢ãTqT |ü]o*+∫, nøå±+X¯`sπ U≤+XÊ\ eT<Û´ä uÛ<Ò ë\T sêj·T+&ç ` #·sá , |ü]o\q.
2. MT Á>±eT+ #·T≥Tº|øü ÿ£ \ >∑\ »\eqs¡T\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&É+ ` »≥Tº|ìü .
3. u≤\\qT ø±]à≈£î\T>± m+<äT≈£î ìj·T$T+#·sê<√ ‘Ó\|ü+&ç ` #·sá .
ø£è‘ê´ìøÏ ñ+&Ée\dæq \ø£Då ≤\T:
|æ\¢\˝À Ä•+∫q $<Ûä+>± nuÛÑ´düq+ y˚>∑+>±, ns¡úe+‘·+>± ñ+&Ü\+fÒ ø£è‘ê´ìøÏ ì]›wüº \ø£åD≤\T
ñ+&Ü*. ñ<ë.
` Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#ê*.
` düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
` e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, »≥¢˝À, |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚ùd~>± ñ+&Ü*.
` ãVüQfi¯ ‘·s>¡ ‹∑ uÀ<Ûqä ≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ~˚ >± ñ+&Ü*.
` kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢ ñ+&Ü*.
` \øå±´‘·àø£+>±, Ä#·sD ¡ ≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*.
` ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >±, bÕ˝§Zq&Üìï |ü⁄]ø=˝ÒŒ~>± ñ+&Ü*.
` #˚sT¡ Œ\T, e÷s¡TŒ\≈£î M˝…q’ ~>± ñ+&Ü*.
` ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÃ, Ks¡TÃ˝Òì~>± ñ+&Ü*.
|æ\\¢ Ädü≈î£ \Ô T, n_ÛsT¡ #·T\T, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\T, sTTcÕºsTTcÕº\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊ\ Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>±
ø£è‘ê´\T eTT+<˚ s¡÷bı+~+#·Tø=ì ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£*Œ+#ê*. Ç$ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, »≥T¢>±, |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ |üqT\T>±
Çyê«*. ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ eTT+<äT ø£è‘ê´\˝À m˝≤ bÕ˝§ZHê˝À ‘Ó*ù| dü÷#·q\T düŒwü+º >± n+<ä]ø° ns¡eú Tj˚T´
$<Û+ä >± Çyê«*. ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZH˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À |æ\\¢ T m˝≤ bÕ˝§Z+≥THêïs√ >∑eTì+#ê*. n+<äs÷¡ bÕ˝§ZH˝˚ ≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. nedüsy¡ TÓ qÆ kÕj·T+ n+~+#ê*. |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚ rs¡TqT n+#·Hêy˚j÷· *. H˚sT¡ Ã≈£îqï n+XÊ\qT
|æ\\¢ ‘√ #·]Ã+#ê*. |æ\\¢ Á|ü‹düŒ+<äq\qT {°#s· Y ‘·q &ÓØ’ ˝À ]ø±s¡T¶ #˚j÷· *.
ø£qT>=q&É+ (Discovery):
@<ÓH’ ê |üÁ‘êìï eTq+ #Ó|Œü &É+ ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ Ò dü«j·T+>± ø£qT≈£îÿH˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ñ<ë: ~≈£îÿ\T dü÷s√´<äjT· +
Ä<Ûës¡+>± Á>±eT+ ~≈£îÿ\qT ‘Ó\TdüTø=H˚≥≥T¢ |æ\¢\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·sê«‘· Á>±eT|ü≥+ ^sTT+∫, n+<äT˝À
~≈£îÿ\qT dü÷∫+#·eTHê*. Ç˝≤π> bÕsƒX¡ Ê\, Ç\T¢ yÓTTˆˆ ÁbÕ+‘ê\≈£î ~≈£îÿ\qT }Væ≤+#·eTHê*. Ä‘·sê«‘· dü÷s√´<äjT· +
Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì dü]#·÷düTø√eTHê*. yês¡T yÓTT<ä≥ }Væ≤+∫+~ ‘·|⁄ü Œ ˝Òø£ ˇ|ü⁄Œ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤π> ø=ìï
<äè–«wüj÷· \qT eTq+ #Ó|Œü ≈£î+&Ü |æ\\¢ T #˚dæ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ø£qTø√ÿyê*.

24
24
 á s¡øy£ TÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ |æ\\¢ ˝À ñ‘·T‡ø£‘q· T ÇqTeT&ç+|ü#d˚ Tü +Ô ~. düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&É&+É e\¢ |æ\\¢ T
#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. ˇø£ q÷‘·q n+XÊìï ø£qT>=HêïeTqï ‘·è|æÔ yê]øÏ q÷‘·H√‘˚CÔ ≤ìï ø£*–dü÷Ô eT]+‘· y˚>+∑ >±
H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ #˚dTü +Ô ~. Ç~ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düHêìøÏ |ü⁄]ø=\TŒ‘·T+~. á |ü<‹›ä e\¢ |æ\\¢ T u≤\XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T>±
nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<äT‘ês¡T.
nH˚«wüD (|ü]XÀ<Ûqä ) (Explorative Survey)
nH˚«wüD≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\T |æ\\¢ ˝À ‘Ó\TdüTø√yê\qï ‘·|qü qT s¡–*kÕÔsTT. s¡øs£ ø¡ ±\ ø√D≤\˝À ‘·eT<Óq’
XË*’ ˝À düe÷#ês¡+ ø√dü+ nH˚«wækÕÔsT¡ . düe÷#êsêìï $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ . |ò*ü ‘·+>± ˇø£ kÕ<Ûës¡Dø° s£ D
¡ ≈£î sê>∑\T>∑T‘ês¡T. ‘·eT
n_ÛÁbÕj·÷\qT <Ûèä &É|sü #¡ T· ≈£î+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T $X‚w¢ D
ü ≤‘·àø£ Á|üXï¯ \T n&ç– |æ\\¢ nH˚«wüD, |ü]XÀ<Ûqä <ë«sê
ø£qT>=qï $wüj÷· ìï düùV≤‘·Tø£+>± sêã{≤º*. Ç≥Te+{Ï ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·&+É e\¢ |æ\\¢ T ‘·eT+‘·≥‘êy˚T ‘Ó\TdüT
≈£îHêïeTqï uÛ≤eq ø£\T>∑T‘·T+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ düe÷#ês¡+ <ë«sê bı+~q C≤„Hêìï nq«sTTkÕÔsT¡ . eè~Δ |üs#¡ T· ≈£î+{≤s¡T.
ñ<ë : MT õ˝≤¢˝À>±ì, MT sêÁwü+º ˝À>±ì @ @ KìC≤\T ñHêïsTT. n$ @ @ s¡ø±\T>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïsTT.
düeT#êsêìï ùdø£]+∫ |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT#˚d,æ $X‚w¢ +æ #·eTHê*.
nH˚«wüD <ë«sê nuÛ´Ñ düq+ (Learning through exploration):
ñ<ë:
` nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ •X¯óøπ +ÁBø£è‘·+>± »s¡>±*.
` |æ\\¢ T ‘·eT #·T≥Tº ñqï Á|ü|+ü #êìï ì‘·´ J$‘· nqTuÛyÑ ê\T, ñ‘·T‡ø£‘‘· √ |ü\T n+XÊ\qT nH˚«wæd÷ü Ô q÷‘·q
n+XÊ\qT ø£qT>=+{≤s¡T.
` uÛ≤eq\T #Ó|Œæ ‘˚ $ì |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡qTø√e&É+ ø±<äT. |æ\\¢ T #˚jT· &É+, |ü]o*+#·&+É <ë«sê uÛ≤yê\qT
ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê* ˝Ò<ë kı+‘·+>± ø£qTø√ÿyê*.
` ø£qT>=qï nqTuÛyÑ ê\ qT+&ç nH˚«wüD <ë«sê |æ\\¢ T d”«j·T ne>±Vü≤qqT ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. n<˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À
eTTK´yÓTqÆ Ç‘·s¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yÓK’ s¡T\T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ nH˚«wüD\T, ø£qT>=qï$ ns¡eú +‘·+>± ñ+&˚≥T¢ yê]ì Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô ‘·>T∑ düV≤ü ø±sêìï
yê]øÏ n+~+#ê*.
` |æ\\¢ ≈£î yês¡+‘·≥ yêπs |ü\T q÷‘·q $wüj÷· \qT ø£qT>=q&É+ nH˚~ yê]øÏ eT+∫ Áù|s¡DqT ø£*dZ Tü +Ô ~.
ø£qT>=H˚ n+XÊ\T nuÛ´Ñ düq \øå±´\≈£î #Ó+~qyÓ’ ñ+&Ü*. Ç~ Á|ü‘´˚ ø£ eqs¡T\qT ø£*Œ+#·&+É , düyê\T‘√ ≈£L&ç
ñ+&É&+É , nuÛ´Ñ düq \øå±´\ kÕ<Ûqä ≈£î ñ|üø]£ +#˚ Á|üXï¯ \T y˚jT· &É+ e+{Ï yê{Ïe\¢ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHêìï |üP]Ô>± ‘êeTT nqT≈£îqï Ø‹˝À »s¡>±\qTø=ì ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì
ø£*ŒùdÔ yês¡T q÷‘·q n+XÊ\qT ø£qT>=H˚ ùd«#·Ãq¤ T ø√˝ÀŒ‘ês¡T. yê] düè»Hê‘·àø£qT ø£≥&º ç #˚dqæ yêsö‘ês¡T.
` m|ü&Ó‘’ ˚ |æ\\¢ T nH˚«wæ+#ê\ì, ø=‘·Ô n+XÊ\qT ø£qT>=Hê\ì ìsê›]+#·T≈£îì Á|üjT· ‹ïkÕÔs√, ñ<눈 n|ü&ÉT
yês¡T ÁX¯<>Δä ± Äj·÷ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+, ndü˝q’… nuÛ´Ñ düq+ »s¡>&∑ +É eTq+ #·÷&Ée#·TÃ. m|ü&Ó‘’ ˚ |æ\\¢ qT
nH˚«wüD≈£î, ø£qT>=H˚+<äT≈£î nqTeT‹kÕÔy÷Ó n|ü&ÉT yêfi¯ó¢ ‘·eT nuÛ´Ñ düq+ô|’ |üP]Ô ìj·T+Á‘·DqT ø£*–
ñ+{≤s¡T. ‘·eT ne>±Vü≤qqT, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT, yÓK’ s¡T\qT ‘·eT nedüsê\T, nqTuÛyÑ ê\≈£î ‘·>≥ Z∑ Tº>± n_Ûeè~Δ

25
25
 |üs#¡ T· ø=+{≤s¡T. ˇø£ bÕsƒ+¡ sêdæ, <ëìì @ $<Û+ä >± ø£è‘ê´\ <ë«sê, ø£qTø√ÿe&É+ (Discovery) <ë«sê,
nH˚«wüD (Exploration) <ë«sê |æ\\¢ T dü«j·T+>± #˚d,æ #·÷dæ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
•X¯óøπ +ÁBø£è‘· $<ä´ (Child Centred Education)
#·<Tä e⁄ nH˚~ •X¯óøπ +Á<ä+>± |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚$<Û+ä >± ø=qkÕ>±*. n+fÒ |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î, yê] Ä˝À#·q\≈£î,
ÁøÏj÷· o\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ ô|<ä|› ≥ ” yÓjT· ´&É+. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ e÷qdæø±_Ûeè~Δì, yê] n_ÛsT¡ #·T\qT,
Äø±+ø£\å qT <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT Á|üD≤[ø±ã<ä+Δ >± ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç$ yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·+>± ñ+&ç,
|æ\\¢ uÛÖ‹ø£, kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£ ÁbÕ<Ûeä ÷´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã$>± ñ+&Ü*. |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î $\Teì#˚Ã$>±
ñ+&Ü*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \˝À uÀ<ÛHä êdü+<äs“¡ +¤ >± |æ\\¢ T Á|ü‹ø£D å + #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£îH˚
neø±XÊ\T n+~|ü⁄#·TÃø√e&É+ Á|ü<Ûëq+ ø±yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ dü\Vü‰<ës¡T>±, e÷s¡Z<ä]Ù>±, kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô>±
e´eVü≤]+#ê*.
|æ\\¢ dü«uÛ≤e+ô|’ ne>±Vü≤q (Understanding Childhood)
` |æ\\¢ T á $X¯«+˝À ñqï Á|ü‹ edüTeÔ ⁄qT, <äè–«wüj÷· \qT ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ñ‘·T‡ø£‘‘· √ ñ+{≤s¡T. á
ñ‘·T‡ø£‘· kÕ«uÛ≤$ø£+. |æ\\¢ +<ä]˝À ñ+≥T+~. Bìì ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ, ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+
»s¡>±*.
` |æ\\¢ T X¯øÔÏ e+‘·+>± ñ+{≤s¡T (Children are energitic) |æ\\¢ T ˇø£ #√≥ ≈£Ls√Ã≈£î+&Ü m|ü&ÉT @<√
ˇø£ |üì #˚dTü +Ô {≤s¡T. e÷{≤¢&TÉ ‘·T+{≤s¡T. Ä&ÉT‘·T+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ m|ü&ÉT yês¡T ñ‘ê‡Vü≤+>± eT]j·TT
X¯øÏÔ‘√ ñ+{≤s¡T. Bìì H˚s¡TÃø√e&É+˝À ñ|üjÓ÷–+#ê*. ã\e+‘·+>± ≈£Ls√Ãu…{Ϻ düyê\T‘√ ≈£L&çq
(challenging learning tasks) @ |üì Çe«≈£î+&Ü, yê]ì XÊX¯«‘·+>± @ |üì #˚jT· ≈£î+&Ü ˇø£ n\yê≥TqT
#˚jT· ≈£L&É<Tä (Culture of silence and idealness).
|æ\\¢ T Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*ùd kÕe÷õø£ dü«uÛ≤e+ ø£*Z ñ+{≤s¡T
|æ\\¢ T Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ |üì #˚jT· &ÜìøÏ Çwüº |ü&‘É ês¡T. ô|<ä\› ‘√ ø£*dæ ñ+&É{≤ìøÏ ñ‘·‡yê˝À¢, |ü+&ÉT>∑˝À¢
n+<ä]‘√ ø£*dæ ñ+&Ü\ì, |üqT\T #˚j÷· \ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ bÕ˝ÀZq≥+ <ë«sê kÕe÷õø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T n\e&ÉT‘êsTT
ø±e⁄q Á>∑÷|ü⁄ |üì, yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ |üì <ë«sê ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T #˚sTT+#ê*.
|æ\\¢ T Á|üX+¯ düqT, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï ø√s¡T≈£î+{≤s¡T
Á|üX+¯ dü\T, Áb˛‘ê‡Vü≤+ e\¢ |æ\\¢ T u≤>± ñ‘Ô̊õ‘·T˝…’ nuÛ´Ñ düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ .
eT+∫ Á|ües¡qÔ qT n\es¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ . ‘·eTqT >∑eTì+#ê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ÁbÕ<Û$ä Tø£+>± nuÛ´Ñ düq+
Á|üX+¯ dü, Áb˛‘ê‡Vü≤+‘√H˚ »s¡T>∑T‘·T+~. <ä+&Éq, uÛjÑ T· + e\¢ H˚sT¡ Ãø√˝ÒsT¡ . #·<Tä e⁄qT+&ç, n˝≤+{Ï Á|ü<X˚ +¯ qT+&ç
<ä÷s¡+>± ñ+&É{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ .
|æ\\¢ T <ä+&Éqqî $eTs¡ÙqT, nee÷q |üs#¡ &· Üìï d”«ø£]+#·&ÜìøÏ Çwü|º &ü sÉ T¡ .
|æ\\¢ T <ä+&Éq, nee÷q |üs#¡ &· +É , $eTs¡Ù, uÛj
Ñ T· ô|≥º&+É , ‘·≈î£ ÿe#˚dæ e÷{≤¢&≥É +, ˇø£ s¡øy£ TÓ qÆ d”]j·Tdt
yê‘êes¡D≤ìï Çwü|º &ü sÉ T¡ . M{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+{≤s¡T. n˝≤+{Ï e´≈£î\Ô q÷ Çwü|º &ü sÉ T¡ . <˚«wækÕÔsT¡ .

26
26
ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ (Child Friendly Environment)
|æ\\¢ T Äq+<ä+>±, ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >± H˚sT¡ Ãø√yê*. uÛj
Ñ T· +, ˇ‹Ô&˝ç ìÒ ùd«#êäjT· T‘· yê‘êes¡D+ ñqï#√≥H˚ |æ\˝¢ À¢
$ø±dü+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+<äì eTq+<ä]øÏ ‘Ó*dæ+<˚. |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î, n_ÛsT¡ #·T\≈£î ‘·–q kÕúq+ ø£*Œ+∫q|ü&ÉT
e÷Á‘·yT˚ yês¡T ÄVü‰<¢ +ä >±, Äq+<ä+>± ñ+&É>\∑ TZ‘ês¡T. •X¯óøπ +ÁBø£è‘· uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ø£*Œ+∫ uÀ<Ûqä ˝À
|æ\\¢ T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚j÷· *. Ç≥Te+{Ï yê‘êes¡D+ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£*Œ+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ n~ ùdïVü≤|üP]‘·
yê‘êes¡D+ nì #Ó|Œü e#·TÃ.
ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D \ø£Då ≤\T:
` uÛj Ñ T· + ˝Ò≈î£ +&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ≈£î ùd«#·Ãì¤ ∫Ã, ‘Ó*j·Tì ns¡+ú ø±ì $wüj÷· \qT »+≈£î˝Ò≈î£ +&Ü |æ\\¢ T
n&ç>π yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&+É .
` |æ\\¢ T Á|ü•ï+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
` |æ\\¢ +<äs÷¡ bÕ˝§Zq&É+.
` kÕúsTTøÏ ‘·–q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ø£*Œ+#·ã&É&+É .
` ø£è‘ê´\T ñ‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, ÄdüøÔÏ ø£*+–+#˚$ ñ+&Ü*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷s¡<Z ]ä Ù>±, dü\Vü‰<ës¡T>±, kÂ\uÛ´Ñ ø£s>Ô¡ ±, ùdïVæ≤‘·T&ç˝≤ e´eVü≤]+#·&+É .
` |üsd¡ Œü s¡+, ‘√{Ï yê] <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+&É&+É .
` n_ÛÁbÕj·÷*ï >ös¡$+#·&+É .
` ˇ‹Ô&,ç <ä+&Éq˝Òì uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+.
` nqTuÛyÑ ê\T, uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#˚ neø±X¯+ ñ+&É&+É .
` n_Ûq+<äq, Áb˛‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, neø±X¯+ e+{Ï yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+&É&+É . yÓTT<ä\>∑Tq$.
BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ñ<ëVü≤s¡D á n<Ûë´j·T+˝ÀH˚ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛ´Ñ düq+ jÓTTø£ÿ neT\T ` u≤<Û´ä ‘·\T
(Learning through Activities, Explorations and Discovery - Implementation and
Responsibilities)
ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä´≈£î u≤\\Vü≤≈£îÿ`2009 #·≥+º ˝À nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê
»s¡>±\ì $düŒwü+º >± ù|s=ÿ+~. Bìì neT\T #˚j÷· *‡+~ øπ Áå ‘·kÕúsTT˝À ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T #˚|fü ºÒ
ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ø=ìï <äXÊu≤Δ\T>± ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûqä $<ÛëHê\ >∑T]+∫ |ü\T ø±s¡´Áø£e÷\˝À |ü\T y˚~ø£\ô|’
#·]Ã+#·Tø√e&É+ »]–+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ≈£L&Ü ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‹Δä Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
1. ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT˝À ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ »]π>˝≤ #·÷ùd |üP]Ô u≤<Ûä´‘·
ñbÕ<Ûë´j·TT\<˚. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~Û+#˚eTT+<˚ #·sá ≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üXï¯ \T, ø£è‘ê´\T yÓTT<ä\>∑Tq$
dæ<+Δä #˚dTü ø=ì ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝ÀøÏ sêyê*. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j÷· Ø, #·<eä &É+, H√{Ÿ‡ sêdüTø√e≥+ nH˚$
n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ $. nH˚«wüD, ø£qT>=q&É+, ø£è‘ê´\≈£î ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D\T ˝Òø£ |üqT\T Ç∫à n$ #˚jT· &É+

27
27
 <ë«sê ø=‘·Ô $wüj÷· \qT H˚sT¡ Ã≈£îH˚≥≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j÷· *. ø=‘·Ô ø£è‘ê´\T, nH˚«wüD\T, ÁbÕC…≈î£ \º T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT {°∫+>¥ H√{Ÿ‡˝À sêj·÷*.
2. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ uÀ<Ûqä m|üŒ{Ïø|£ ü &É÷ |ü]o*dü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘·>T∑ dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Çyê«*‡q u≤<Û´ä ‘·
dü+ã+~Û‘· bÕsƒX¡ Ê\ Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTì~.
3. »]–q nuÛ´Ñ düHêìï, Á|ü>‹∑ ì ìy˚~ø£\ s¡÷|ü+˝À mdt.m+.dæ. düe÷y˚XÊ\˝À, eT+&É\kÕúsTT˝À »]π> düMTøå±
düe÷y˚XÊ\˝À¢ düeT]Œ+∫ #·]Ã+#˚ u≤<Û´ä ‘·qT Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT\T d”«ø£]+#ê*.
4. bÕsƒX¡ Ê\\qT dü+<ä]Ù+#˚ e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T, $wüjT· ì|ü⁄DT\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ uÀ<Ûqä qT |ü]o*+∫ ø£è‘ê´\T,
ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ Ä•+∫q $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+<√ ˝Ò<√ >∑eTì+#ê*. ‘·–q
e÷s¡<Z sä Ù¡ q+ #˚j÷· *.
5. $<ë´XÊK DIET, CTE, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. øπ Áå ‘·kÕúsTT˝À uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+,
nH˚«wüD\ <ë«sê düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ @ $<Û+ä >± »s¡T>∑T‘·T+<√ ‘Ó*ù| / ne>±Vü≤q @s¡Œ]#˚ $<Û+ä >±
#·øÿ£ {Ï yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ s¡÷bı+~+∫ •ø£D å qT ìs¡«Væ≤+#ê*. •ø£D
å ≤q+‘·s+¡ nqTdüsD
¡ j° T· ø±s¡´Áø£eT+ #˚|{ü ≤º*.
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ uÀ<Ûqä nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT |ü]o*+#ê*. •ø£Då ø£+fÒ b≈£îÿe>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+ Áù|sπ ‘·T&Ó’
ñ|üÁø£$T+#ê*.
neT\T≈£î dü÷∫ø£\T (Indicators of Implemntation)
` ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|üD≤[ø£, Teaching Notes ˝À |æ\\¢ qT #·]Ã+|ü#ù˚ d Á|üXï¯ \T, ø£è‘ê´\T ø£*|æ+#ê*.
` |æ\\¢ T n&ÉT/¶ ì\Te⁄ es¡Tdü˝À¢ dæssú¡ >± ≈£Ls=Ãq≈£î+&Ü e\j·÷ø±s¡+, ns¡ú eè‘êÔø±s¡+, Á>∑÷|ü⁄˝À¢ ‘·s#¡ T· >±
e÷s¡T‘·÷ ñ+&Ü*.
` |æ\\¢ T øπ e\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ~ $q&É+ ø±≈£î+&Ü ` Á|ü•ï+#·&+É , #Ó|Œü &É+, ‘√{Ïyê]‘√ #·]Ã+#·&+É ,
Á>∑÷|ü⁄˝À¢ |üì#˚jT· &É+, ìy˚~+#·&+É e+{Ï$ #˚j÷· *.
` uÀ<Ûqä ñ|üHê´düq |ü<‹›ä , H˚sT¡ Ãø√e&É+, $q&É+ <ë«sê ø±≈£î+&Ü #·sá \T, Á|ü•ï+#·&+É , ø£è‘ê´\T #˚jT· &É+,
ÁbÕC…≈î£ ‡º yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï <ë«sê »s¡>±*.
` ì|òTü +≥Te⁄\T, n{≤¢dTü \T, ˝≤>∑]<∏yä Té ‡, Á>±|ò\t T, e÷´|t\T, |ü{øºÏ \£ T, |ü{≤\T e+{Ï eqs¡T\qT |æ\\¢ T dü«j·T+>±
$ìjÓ÷–dü÷Ô H˚sT¡ Ãø√yê*.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì e<ä› uÀ<ÛHä ê kÕeTÁ–, |æ\\¢ +<ä] e<ä› nuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ñ+&Ü*.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘Δä · ` bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T, ÁbÕC…≈î£ \º T, Áø°&\É T e+{Ï ø£è‘ê´\qT
düŒwü+º >± ù|s=ÿHê*. kÕeTÁ–ì ùdø£]+#ê*.
` |æ\\¢ T u§eTà\qT, kÕeTÁ–ì |ü]o*dü÷,Ô >∑D‘Ï · Áø°&\É T, uÛ≤cÕÁø°&˝É À¢ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷, Á|üj÷Ó >±\T #˚d÷ü Ô
nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\˝À ìeT>∑ï+ ø±yê*.
` eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s+¡ >± düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñ+&É&+É , Ä Á|ü>‹∑ ì qyÓ÷<äT ø£*Œ+#ê*.
` ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£,å Formative, Summative Assessment \˝À |æ\\¢ kÕúsTT˝À Á|ü>‹∑ ø£ì|æ+#·&+É .

28
28
 á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ˝À bı+<äT|ü]Ãq $<Û+ä >± nuÛ´Ñ düq+ @ $<Û+ä >± ñ+&Ü˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
n˝≤π> |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚ $<ÛëHê\T, ÄVü‰<¢ øä s£ ,¡ ùdïVü≤|üP]‘·, •X¯óøπ +ÁBø£è‘· yê‘êes¡D+ m˝≤ ø£*Œ+#·e#√à ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
á n+XÊ\˝À ù|s=ÿqï $<Û+ä >± ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T s¡÷|ü⁄~<äTø› √yê*‡q nedüs+¡ ñ+~. H˚sT¡ Ãø√e&É+ n+fÒ øπ e\+
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì düe÷#êsêìï $ìŒ+∫ @y√ ø=ìï Á|üXï¯ \T n&ç–, Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T >¬ &’ TÉ \T, dü&º û yÓT{°]j·T˝Ÿ #·÷dæ
sêj·TeTì, á $<Û+ä >± |æ\\¢ T Ä•+∫q $<Û+ä >± düŒ+~+#ês¡ì ‘·<ë«sê u≤>± H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡ì uÛ≤$+#·≈L£ &É<Tä . |æ\\¢ T
nH˚«wüD\ <ë«sê, |ü]XÀ<Ûqä \ <ë«sê ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‹Δä ˝À ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T ø£qT>=q&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T ø£*Œ+∫q|ü&ÉT, |æ\\¢ T yê{Ï˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì nuÛ´Ñ kÕqTuÛyÑ ê*ï bı+~q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ H˚sT¡ Ãø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+<äì uÛ≤$+#ê*. á ~X¯˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T düè»Hê‘·àø£, ñ‘˚»Ô |üP]‘·, ùdïVü≤|üPs¡«ø£, dü$Tà[‘· yê‘êes¡D+
ø£*– ñ+&˚˝≤ ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \ Á|üÁøÏjT· \qT ì]à+#·Tø√yê*.
eTT–+|ü⁄
eTq sêh+˝À 2010 @Á|æ˝Ÿ e÷dü+ qT+&ç RTE #·≥+º neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. á #·≥+º ˝À #·]Ã+∫q >∑TD≤‘·àø£
n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£qT (State Curriculum), bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT (Syllabus), $<ë´ Á|üe÷D≤\qT
(Academic Standards) s¡÷bı+~+#ês¡T. M{Ï Ä<Ûës¡+>± 1e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡ø≈£î bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT
•X¯óøπ +ÁBø£è‘·+>± ñ+&˚˝≤, ø£è‘ê´<Ûës¡|<ü ‹Δä ˝À uÀ~Û+#˚ M\T>± s¡÷bı+~+#ês¡T. ø±ã{Ϻ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |üdøÔü ±\qT ns¡+ú
#˚dTü ø=ì Ä•+∫q Ø‹˝À Á|üD≤[ø± ã<ä+Δ >± uÀ~Û+#·&+É <ë«sê |æ\\¢ +<ä]ø° HêD´yÓTqÆ $<ä´qT n+~+#·e#·TÃ...
HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&+É |æ\\¢ ≈£î Vü≤≈£îÿ nsTT‘˚ n+~+#·&+É ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Û´ä ‘·.

29
29
 3 C≤„q+ ` C≤„qìsêàD+ ` ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nq«j·T+

1. C≤„q+ n+fÒ @$T{Ï?

C≤„q+ n+fÒ düe÷#ês¡+ ø±<äT. C≤„q+ nH˚~ ˇø£sT¡ ÇùdÔ Ç+ø=ø£sT¡ |ü⁄#·TÃ≈£îH˚~ ø±<äT. C≤„q+ nH˚~ ã{°|º ≥ ü &º +É ,
|ü⁄qX¯Ãs¡D #˚dTü ø√e&É+, ñqï~ ñqï≥Tº>± n|üŒC…|Œü &É+ ø±<äT. C≤„q+ nH˚~ |æ\\¢ eT~˝À »]π> e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· \ <ë«sê
ñ‘·ŒqïeTj˚T´ uÛ≤eq. Ç~ nqTuÛyÑ ê\ qT+&ç Ä˝À#·q\ qT+&ç e´ø°øÔ ]£ +|üã&˚ n+X¯+. C≤„qeTH˚~ m˝≤ Ä˝À∫+#ê˝À,
m˝≤ |ü]o*+#ê˝À, m˝≤ $X‚w¢ +æ #ê˝À, m˝≤ Á|ü‹düŒ+~+#ê˝À, m˝≤ e´ø°øÔ ]£ +#ê˝À nH˚ $wüj÷· \qT Ä$wüÿ]düT+Ô ~.
|æ\\¢ T ‘·eT nqTuÛyÑ ê\T, Ä˝À#·q\‘√ @<ÓH’ ê $wüj÷· ìï |ü]o*+#·&+É , >∑T]Ô+#·&+É , dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#&· +É , kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡
#˚j·T&É+, ìsêΔs¡D≈£î sêe&É+, |üPs¡«C≤„Hêìï q÷‘·q dü+<äsꓤ\˝À, ‘·<äT|ü] nuÛ≤´kÕ\˝À ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e+{Ï$
#˚jT· >∑\>∑&yÉ T˚ C≤„q+ Á|üø{£ ‘Ï y· TÓ qÆ <äq&ÜìøÏ ì<äsÙ¡ q+.
|æ\\¢ T ‘·eT |ü]düsê\T, ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #·+‘√ eTy˚Tø£yTÓ Æ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T, nH˚«wüD\T, Á|ü‹düŒ+~+#·&+É ,
ø£qT>=q&É+, bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ #˚jT· &É+ <ë«sê ns¡eú +‘·yTÓ qÆ uÛ≤eq\qT bı+<äT‘ês¡T. Ç<˚ C≤„q+ ne⁄‘·T+~.
ªC≤„q+μ˝À eTq+ #˚sπ à n+XÊ\T, eTq+ ª$<ë´\øå±´\T>± uÛ≤$+#˚yê{Ïìμ Á|ü‹_+_kÕÔeTì NCF ù|s=ÿqï~. $<ë´\øå±´\T
|æ\y¢ êìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#˚˝≤, |ü]o*+#˚˝≤, $X‚w¢ +æ #˚˝≤, ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± ñ+&˚˝≤, qeT÷Hê\qT ^j·T>∑˝˝ZÒ ≤,
yÓ$’ <Û´ä uÛ≤yê\|ü≥,¢ Jeq+|ü≥¢ düŒ+~+#˚˝≤ #˚j÷· \ì ù|s=ÿ+≥Tqï+<äTe\¢ C≤„Hêìï eTTø£ÿ\T>± n+~+#·&+É kÕ<Û´ä |ü&<É Tä .
C≤„q+ Ä˝À#·q\, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\ dü+>∑eT+. ã{°|º ≥ ü &º +É , |ü⁄qX¯Ãs¡D #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê |æ\y¢ ê&ÉT bı+<˚ düe÷#êsêìï
eTq+ C≤„q+ nì ‘·s#¡ T· uÛ≤$düTHÔ êï+. ø±˙ C≤„qeT+fÒ eTq+ ‘·\∫q≥Tº |ü<|˚ <ü ˚ e*¢+#·&+É , ã{°j º T· +ø±<äT. C≤„Hê‘·àø£
s¡+>∑+˝À mø±ÿ\ ã{°ºj·T+>±˙, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sê»<Ûëì ôV’≤<äsêu≤<é nì>±ì nø£“sY »qàdü+e‘·‡s¡+ Ç~ nì>±˙—
uÛ÷Ñ >∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D X¯øìÔÏ ‘Ó\T‡ø√e&Éy÷Ó ø±˙ ø±<äT. ø±˙ ì»yÓTqÆ C≤„q+ |æ\y¢ êì˝À m{≤¢ |ü]o*+#ê˝À, m˝≤ $X‚w¢ +æ #ê˝À
neT÷s¡Ô ˝Òø£ ùV≤‘·Tã<ä‘Δ ,· |ü]dæ‘ú T· \|ü≥¢ ‘êqT m˝≤ nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<ë˝À, m˝≤ ø£ìø£s+¡ ø£*–ñ+&Ü˝À yÓ$’ <Û´ä uÛ≤yê\|ü≥¢
m˝≤ düTìï‘·‘«· + ø£*ñZ +&Ü˝À nqï $wüj÷· \T dü$Tà[‘·+ ø±yê*. n+<äTe\¢ $<ë´\ø£´å + $<ë´]úøÏ düe÷#êsêìï eTTø£ÿ\T
eTTø£ÿ\T>± #Ó+#ê‘√ ‹ì|æ+∫q≥Tºø±≈£î+&Ü $<ë´]ú Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT kÕq|ü{qºÏ ≥Tº>± ñ+&Ü*.
n+<äTe\¢ C≤„qeTH˚~ düe÷#ês¡+ ø±<äT nì #Ó|Œü >∑\+. ªC≤„q+μ nH˚~ $<ë´]úøÏ Çe«ã&˚~ ø±<äT. Ç<=ø£ dü«j·T+#√<äø£
X¯ø,ÔÏ nqTuÛeÑ + <ë«sê düeTTbÕ]®+#·ã&˚~. q÷‘·q düe÷#ês¡+|ü≥¢ |æ\y¢ ê&ÉT Ä#·sD¡ ≤‘·àø£ ìs¡j í ÷· ‘·àø£ ne>±Vü≤q ø£*–q|ü&ÉT
e÷Á‘·yT˚ düeTTbÕ]®+#·ã&ÉT‘·T+~. |æ\\¢ ≈£î düs¬ q’ düeTj·T+˝À nedüsy¡ TÓ qÆ +‘·yT˚ s¡ kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢>± düV‰ü j·T+ ø±yê*.
|æ\\¢ T ‘êeTT uÛ≤>∑dTü \ú sTTq á Á|ü|+ü #·+˝À #·Ts¡Tø¬ q’ bÕÁ‘· b˛wæ+∫ ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T C≤„Hêìï düeTTbÕs¡q® #˚j÷· *.
|æ\y¢ êìøÏ $wüj÷· ìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚dæ »„|øÔæ Ï #˚dqæ $wüj÷· \qT Á|üXï¯ \<ë«sê ñqï<äTqï≥T¢>± ‹]– #Ó|Œæ +#·&+É C≤„q+
ø±<äT. Bì<ë«sê |æ\y¢ êìï $<ë´e+‘·Tì #˚jT· &É+>± uÛ≤$+#·˝+Ò . eTq+ C≤„Hêìï m˝≤ dü+bÕ~+#ê\ì ìs¡«∫+#êyÓ÷
n~ |æ\y¢ êìï Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤, Á|ü‹düŒ+~+|ü#ù˚ d˝≤ neT÷s¡,Ô uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚˝≤ e´ø£|Ô sπü Ã˝≤ ñ+&Ü*. øπ e\+
ã{°j º T· +>± ñ+&Ésê<äT. ‘·q uÛ≤eq\qT düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ ∫ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#˚˝≤ ñ+&Ü*. $<ä´ á $<Û+ä >± Áù|sπ |æ+#˚˝≤,
Áb˛‘·‡Væ≤+#˚˝≤ ñ+&Ü*.

30
30
 C≤„q+ nH˚~ ìj·T$T‘· ø±\+˝À |üP]Ô>± Çe«>∑*>π <˚ nsTT‘˚ |æ\y¢ êì y˚T<Ûdä Tü ‡˝ÀøÏ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À e´ed”øú è£ ‘·+>±
ã~© #˚j·Te#·TÃ. $<ä´ e÷qe y˚T<∏√uÛÑ+&Ü>±sêìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚ùd e´edüú nsTT‘˚ $<ë´]ú |üs√ø£åÁ>±Vü≤≈£î&ÉT>±H˚
$T–*b˛‘ê&ÉT. $<ä´qT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚jT· &ÉeTH˚~ nuÛ´Ñ düqeTsTT‘˚ |æ\y¢ êì C≤„q#·\Hê‘·àø£ s¡+>∑+˝À |ü]o\q, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\T
Á|ü‹_+_+#˚‘‘· «· +, uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|ües¡qÔ \T (NCF P.25) qwübº ˛‘êsTT. C≤„q+ e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ +Æ ~. Ç~ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ dü+≈£î∫‘·
|ü]~Û <ë{Ïq $X¯«»˙qyÓT+Æ ~ nì (NCF 2005) ù|s=ÿqï~.
Á|ü‹ C≤„Hê‘·àø£ s¡+>∑+ Á|ü‘´˚ ø£ |ü<Cä ≤\+, uÛ≤eq\T, dæ<ëΔ+‘ê\T, es¡qí \T, |ü<‘Δä T· \qT ø£*– ñ+≥T+~. e÷qe
ø£è‘ê´\T, nuÛ´Ñ düq kÕ<ÛHä ê\ $XÊ\ #·Á≥+˝À kÕ+|òT” ø£ Jeq+, dü+düÿ è‹ ñ+≥T+~. eè‹Ô|qü T˝…q’ H˚‘,· eÁ&É+>∑+, ≈£î+&É\
‘·j÷· Ø, e´ekÕj·T+, <äTø±D ìs¡«Vü≤D yê{Ï‘√u≤≥T <äèX¯´ø£fi\¯ T, Áø°&\É T $\TyÓq’ C≤„Hê‘·àø£ s¡÷bÕ\qT ø£*ñZ +{≤sTT.
C≤„Hê‘·àø£ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ á s¡÷bÕ\T Ä#·sD ¡ ≤‘·àø£ dü«uÛ≤yêìï, ns¡+ú #˚dTü ≈£îqï rs¡TqT, bÕøÏøå +£ >± #Ó|Œü ã&É‘êsTT. yê{Ï˝À
#ê˝≤ es¡≈î£ n_Ûeè~Δ #Ó+~q kÕeTsêú´\T ø£*– ñ+{≤sTT. dü«j·T+ kÕeTs¡´ú C≤„q+ kÕeT÷Væ≤ø£ ø£èwæ, Á|üX+¯ dü\T, yÓK’ s¡T\T,
|ü≥Tº<\ä , Áø£eT•ø£D
å \T ø£*ñZ +≥T+~.
2. C≤„q+ Vs düe÷#ês¡+
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düe÷#êsêìï n+~kÕÔsTT. á düe÷#êsêìï bı+<˚ Áø£eT+˝À ‘·q≈£îqï |üPs¡«C≤„Hêìï
$ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥÷ ‘Ó\TdüT≈£îqï düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± C≤„q ìsêàD+ #˚dTü ø√yê*. á ~X¯˝À eTq ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\\T,
eTq bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ ø£fió¯ fl ‘Ósy¡ ê*. Ç+<äTø√dü+ eTq+ düe÷#ês¡+, C≤„q+, |ü⁄qs¡TøÏÔ C≤„q
ìsêàD≤‘·àø£‘,· Á>∑V≤æ +#·&+É e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*.
e´øÏÔ <ë«sê ø±ì, |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê>±ì, kÕe÷Á– <ë«sê>±ì $wüj÷· ìï bı+~qf…‘Ì¢ ˚ n~ düe÷#ês¡+ ne⁄‘·T+~.
bı+~q düe÷#ês¡+ ‘·q<Óq’ XË*’ ˝À nqedüsy¡ TÓ qÆ $ e~*y˚jT· &É+ ˝Ò<ë düe]+#·Tø√e&É+, nedüsy¡ TÓ qÆ ø=‘·Ô dü+<äsꓤ\˝À
|üPs¡«C≤„Hêìï düè»Hê‘·àø£+>± nq«sTT+#·Tø√e&É+ #˚kÕÔsT¡ . Ç<˚ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏjT· .
‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ <˚ìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*? düe÷#êsêìø±? ˝Òø£ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏjT· \ø±?
kÕ<Ûës¡D+>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ eTq+ #Ó|Œæ q $wüj÷· \H˚ |æ\\¢ T |ü<˚ |ü<˚ e˝…y¢ d˚ Tü +Ô {≤s¡T. eTq+ n&ç–q Á|üXï¯ \≈£î
»yêãT*düT+Ô {≤s¡T. |ü⁄düøÔ +£ ˝À Ç∫Ãq düe÷#êsêìï, eTq+ n+~+∫q düe÷#êsêH˚ï ‹]– n|üŒ#Ó|ü ‘·T+{≤s¡T. BH˚ï
|ü⁄qs¡TøÏÔ (Repetetion) n+{≤s¡T. Ç~ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô <ë? |æ\˝¢ À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡>±\+fÒ eTq+ @+
#˚j÷· *? øπ e\+ düe÷#êsêìï uÛÁÑ <ä|sü #¡ &· yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü (ã{°|º ≥
ü &º +É ø±≈£î+&Ü) nedüsy¡ TÓ qÆ dü+<äsê“˝À¢ dü+<äs√“¤∫‘·+>±
düè»Hê‘·àø£+>±, ‘·q<Óq’ XË*’ ˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ »s¡>±*. n˝≤ »s¡>±\+fÒ eTqy˚T+ #˚j÷· *? Ä˝À∫+#·+&ç.
C≤„q ìsêàD+ n+fÒ |æ\\¢ T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± ‘·qøÏ ‘Ó*dæq |üPs¡«C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·Tø=ì ø=‘·Ô
dü+<äsꓤ\˝À q÷‘·q $wüj÷· \qT Ä$wüÿ]+#·&Üìï C≤„q ìsêàD+ nqe#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 6e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø=ìï Á|üXï¯ \T`»yêãT\qT q\¢ã\¢ô|’ sêXÊ&ÉT.
|æ\\¢ ì sêdüTø√eTHêï&ÉT |üØø£\å ˝À Ä Á|üXï¯ ˝Ò Ç∫Ãq|ü&ÉT |æ\\¢ +‘ê ã{°|º {ü ºÏ ˇπø$<Û+ä >± {°#s· Y sêsTT+∫q≥T¢
>±H˚ »yêãT\T sêXÊs¡T. Ç~ C≤„q ìsêàD+ ne⁄‘·T+<ë? Bìì @+ n+{≤s¡T?
ˇø£yfi˚ ¯ ny˚ Á|üXï¯ \qT ‘·eT kı+‘·e÷≥˝À¢ düeTø±©q n+XÊ\‘√ CÀ&ç+∫ #·]Ã+#˚≥≥T¢ #˚ùdÔ |æ\\¢ T
ns¡eú +‘·+>± dü+<äs√“¤∫‘·+>± nedüsê\ø£qT>∑TD+>± Ä C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£îqïfÒ.¢ n|ü&ÉT |æ\\¢ T sêùd
»yêãT\T ‘·eT <äèø£Œ<∏ë\qTã{Ϻ y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+&Ée#·TÃ.

31
31
 |æ\\¢ T dü«j·T+>± bÕ˝§Z+≥T C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£îH˚ Áø£eT+˝À {°#s· T¡ ¢ ≈£L&Ü ÁøÏj÷· o\ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*. H˚sT¡ Ã≈£îH˚
Áø£eT+˝À |æ\\¢ T düV≤ü » yê‘êes¡D+˝À, nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ bÕ˝§Z+≥T C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ ì]à+#·Tø√e&É+˝À
Ä˝À∫+#·&+É , |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\T n‘·´+‘· ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædTü HÔ êïsTT. |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&+É , ã&ç˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï <ëìì
ãj·T{Ï nqTuÛyÑ ê\‘√ nq«sTT+#·Tø√e&É+, Ä düeTdü´≈£î $$<Ûä ø√D≤˝À¢ #·øÿ£ >± düŒ+~+#·&+É . ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT
n<äT“¤‘+· >± e´ø°øÔ ]£ +#·&+É e+{Ï dü+<äsꓤ\˝À C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. C≤„q+ ˇø£sT¡ n+~+#˚~ ø±<äT. Ç~ düèwæ+º #·ã&˚~.
|æ\\¢ eT~˝À »]π> Á|üÁøÏjT· \ <ë«sê Ç~ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+~. á C≤„q+ ˇø√ÿ $wüjT· +˝À $$<Ûä s¡÷bÕ\qT ø£*–
ñ+≥T+~.
C≤„q ìsêàD+, düe÷#ês¡+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ >∑T]+∫ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 @+ #ÓãT‘·T+<√
#·÷<ë›+.
Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ nqTuÛeÑ y˚T C≤„q+>± eTq+ |ü]>∑DdÏ Tü HÔ êï+. Ç~ uÛ≤wü <ë«sê, uÛ≤eHê s¡÷bÕ\T>± @s¡Œ&ç
nsêúìï düèwædº Tü +Ô ~. |ò*ü ‘·+>± eTq+ J$düTqÔ ï Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T++~.
C≤„Hêìï eTq+ Ä#·sD¡ |ü<‘Δä T· \T>± ˝Ò<ë Ä˝À#·q\‘√ ≈£L&çq XÊØs¡ø£ HÓ|’ ⁄ü D´+>± ≈£L&Ü uÛ≤$+#·e#·TÃ. Ç~
edü÷‘Ô Œ· ‹Ô <ë«sê düe÷» |ü⁄s√>∑eTHêìøÏ <√Vü≤<ä+#˚dTü +Ô ~. #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À e÷qe⁄\T $$<Ûä Ä˝À#·q\T,
uÛ≤yê\T >∑\ $C≤„q eT÷s¡TÔ\T>±, edü÷Ô‘·Œ‹Ô #˚j·T>∑\ düeTs¡Tú\T>± |ü]DÏ‹ #Ó+~ eT]+‘· C≤„Hêìï
ì]à+#·T≈£îHêïs¡T. |æ\\¢ +<äs÷¡ á C≤„q dü+|ü<qä T ‘·eT≈£î ‘êeTT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚dTü ø√yê*. eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>±
á Á|ü|+ü #·+˝À e´eVü≤]+#˚+<äT≈£î ø±yê*‡q eT]ìï Ä˝À#·q\T Bìe\¢ yê]øÏ \_ÛkÕÔsTT. |æ\\¢ T á
C≤„H√‘·Œ‹Ô Áø£eT+˝À m˝≤ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê˝À H˚sT¡ Ãø√yê*. ñ‘·Œ‹Ô Áø£eT+˝À ≈£L&Ü yês¡T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T
ø±yê*. á s¡÷|ü+˝À eTq+ C≤„Hêìï øπ e\+ ñ‘·Œ‹Ô>± #·÷&É+. n˝≤>±ø£ C≤„Hêìï eTq+ ‘·jT· s¡T#˚dqæ
ñ‘·Œ‹Ô>± uÛ≤$+∫qf…‘Ì¢ ˚ n~ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À e÷] |æ\\¢ yÓT<äfi˝¢̄ ÀøÏ ã<ä˝≤sTT+#·&yÉ T˚ »s¡T>∑T‘·T+~.
n|ü&ÉT nuÛ≤´dü≈î£ \T øπ e\+ dü+Á>∑V≤” ‘·\T>± e÷s¡‘ês¡T. nuÛ´Ñ düq+˝À yê] Á|üyT˚ j·Ty˚T$T ñ+&É<Tä . BìøÏ
_ÛqïyÓTÆq <äèø£Œ<∏ä+ eTq≈£î+fÒ Á|ü|+ü #êìï |ü]o*dü÷,Ô Á|ü|+ü #·+|ü≥¢ düŒ+~dü÷,Ô Á|ü|+ü #·+˝À |üì#˚d÷ü ,Ô
uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘·÷ H˚sT¡ Ã≈£îH˚yêfi¯ófl>± |æ\*¢ ï eTq+ #·÷&É>\∑ +.

3. C≤„q ìsêàD+ n+fÒ @$T{Ï?

|æ\\¢ T düV≤ü » nuÛ≤´dü≈î£ \T ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #êìï Ädüø‘ÔÏ √ nH˚«wæ+#·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , Ä˝À∫+#·&+É ,
$X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê ‘·eT<Óq’ XË*’ ˝À C≤„Hêìï n_Ûeè~Δ #˚dTü ø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤π> ‘·eT C≤„Hêìï düè»Hê‘·àø£+>±
Ä$wüÿ]+#·>\∑ X¯økÔÏ ÕeTsêú´\T |æ\\¢ T u≤\´+˝ÀH˚ ø£*– ñ+{≤s¡T.
C≤„q+ ø£*– ñqï |æ\\¢ T ‘êeTT #·÷dæq, $qï, #·~$q, bÕ˝§Zqï n+XÊ\ <ë«sê bı+~q nqTuÛyÑ ê\qT |ü\Ts¡ø±\T>±,
q÷‘·q+>±, düèCHê‘·àø£+>± e´ø°øÔ ]£ +#·&+É ‘√ C≤„q ìsêàD+ »]–q≥T¢ uÛ≤$+#ê*.
C≤„q ìsêàD+ n+fÒ nuÛ´Ñ düqy˚T.
Á|ü‹ ‘·s+¡ düe÷»+ <ë«sê ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï eTT+<äT‘·sêìøÏ n+~+#·&ÜìøÏ ‘·eT<ä+≥÷ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ C≤„qì~Ûì
@s¡Œs¡#T· ≈£î+≥÷ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘ês¡T. M{Ïì nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê C≤„q
dü+düÿ è‹ì Äø£[+|ü⁄ #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê nìj·T‘·, ùd«#êäyê‘êes¡D≤\˝À C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. á C≤„q ìsêàD

32
32
Á|üÁøÏjT· ˝À kÕe÷õø£ |ü]düsê\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘·÷ neø±XÊ\T yÓ‘T· ≈£î‘·÷, Á|üjT· ‘êï\T #˚dTü qÔ ï dü+<äs“¡ +¤ ˝À ‘·|ü \T#˚d÷ü ,Ô
yês¡T #˚dqæ ‘·|ü \qT yê]øÏ yêπs dü]~<äT≈› î£ +≥÷ C≤„q ìsêàD+ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. Çe˙ï n‘·´+‘· düV≤ü » kÕeTsêú´\T>±
|æ\\¢ T #˚jT· >∑\s¡T.
ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ ˇø£ ñ‘êŒ<äø£ Á|üÁøÏjT· . Ç~ øπ e\+ düe÷#êsêìï yÓ*øÏ rùd Á|üÁøÏjT· ø±<äT. Ä˝À∫+#·&+É ,
e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&+É e+{Ï$ nuÛ´Ñ düHê+XÊ\T. |æ\\¢ T #ê˝≤ $wüj÷· \qT >∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+{≤s¡T ø±ì ns¡+ú
#˚dTü ø√˝ÒsT¡ . ì»J$‘·+˝À nq«sTT+#·˝sÒ T¡ . n+<äTøπ C≤„|øü +£ ñ+#·Tø√e&ÉyT˚ C≤„qeTH˚ ÁuÛeÑ T qT+&ç eTq+ ãj·T≥|ü&Ü*.
uÛ≤eq\ n_Ûeè~Δ nH˚~ ìs¡+‘·s+¡ »]π> Á|üÁøÏjT· . dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#T· ≈£î+≥÷, ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+≥÷ ø±s¡D≤\
|ò*ü ‘ê\qT nH˚«wæd÷ü ,Ô yÓK’ s¡T\qT, ñ<˚«>±\qT, $\Te\qT dü$Tà[‘·+ #˚dTü ≈£î+≥÷ düeTø±©q n+XÊ\qT nqTdü+<Ûëq+
#˚dTü ø=ì e´ø°øÔ ]£ +#·&+É ˝À C≤„q Ä$wüÿs¡D »s¡T>∑T‘·T+~.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À ˇø£ uÛ≤eqqT $X‚w¢ +æ #·{≤ìøÏ ‘·–q düe÷#ês¡+, yêdüyÔ ê\T nedüs+¡ . Ç$ ˝Ò≈î£ +&Ü neT÷s¡+Ô >±
#·]Ã+#·˝+Ò . nsTT‘˚ á düe÷#ês¡+ m|ü&É÷ ìwüŒø£bå Õ‘·+>± ñ+&É<ìä , <ëìì eTq+ #·÷ùd <äèwæøº √D+ ã{Ϻ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£
s¡+>∑T ñ+≥T+<äì >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*.
Ç+<äT˝À $q&É+, nqs¡fiZ +¯ >± n+XÊ\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É , #·<eä &É+, Á|ü•ï+#·&+É , Ä˝À∫+#·&+É #·]Ã+#·&+É ,
Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , Á|üX+¯ dæ+#·&+É , ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. ñqï‘· yÓK’ s¡T\T ø£*– ñ+&É&eÉ TH˚$ Ç$T&ç ñ+{≤sTT.
nuÛ´Ñ düqeTH˚~ ã&ç˝ÀqT, ã&çãj·T≥, ìs¡+‘·s+¡ >± »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. Ç~ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \<ë«sê n_Ûeè~Δ
#Ó+<äT‘·T+~.
|æ\\¢ C≤„q ìsêàD+˝À |æ\˝¢ Ò }Væ≤+#·&+É , Á|üø\£ Œq\T #˚jT· &É+, nH˚«wüD\T, |ü]XÀ<Ûqä \T, Á|ü•ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É ,
dæ<ëΔ+rø£sD ¡ #˚jT· &É+, Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , düeT÷Vü‰\˝À |üì#˚jT· &É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ ø°\ø£ bÕÁ‘·b˛wækÕÔsTT. C≤„q ìsêàD+˝À
Á|ü‹#·s´¡ \T eTTK´uÛ÷Ñ $Tø£ b˛wækÕÔsTT. |æ\\¢ T $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ, yê´U≤´ì+#·&ÜìøÏ, Ç‘·sT¡ \˝À ø£*dæ H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ Á|ü‹#·s´¡ \T
‘√&ÉŒ&É‘êsTT. Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+, yê{Ïì e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , C≤„q ìsêàD+˝À eTTK´yÓTqÆ $.
|æ\\¢ T dü«j·T+>± bÕ˝§Z+≥÷ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=H˚ Áø£eT+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÁøÏj÷· o\ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±>∑*‘Z ˚ yê]
bÕÁ‘·≈î£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. H˚sT¡ Ãø=H˚ •X¯óe⁄ ‘·q≈£î‘êqT bÕ˝§Z+≥÷ C≤„qìsêàD+ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&+É ,
ã&ç˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï<ëìï ãj·T≥ nqTuÛyÑ ê\‘√ nq«sTT+#·Tø√e&É+, eTÚq+>± ñ+&É≈î£ +&Ü ˇø£ Á|üXï¯ ≈£î |ü\Ts¡ø±\T>±
düŒ+~+#·&+É Çe˙ï ∫qï $wüj÷· \T>± ø£ìŒ+#·e#·TÃ, ø±˙ |æ\\¢ ne>±Vü≤q ô|s¡>&∑ +É ˝À Ä˝À∫+#·&+É ˝À Ç$ #ê˝≤
ø°\ø£yTÓ qÆ yÓT≥T¢. |æ\\¢ ≈£î ‘·s#¡ T· >± ‘·eT nqTuÛyÑ ê\ qT+∫>±˙, Á|ükÕs¡e÷<Û´ä e÷\ qT+∫>±˙ ø=‘·Ô ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T
edüT+Ô {≤sTT. ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ q#˚Ã$<Û+ä >± yê{Ïì #Ó|Œü &É+ |æ\\¢ ≈£î #˚‘>· ±ø£b˛e#·Tà ` |üP]Ô>± ‘Ó*dæq<ëìøÏ, <ë<ë|ü⁄
‘Ó*dæq <ëìø° eT<Û´ä ˇø£ CÀHé ñ+≥T+~. nø£ÿ&˚ C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. á C≤„q+ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T>± s¡÷bÕ+‘·s+¡
#Ó+<äT‘·T+~. dü÷ÿ\T ãj·T{≤, Ç+{Ï˝À, düe÷»+ eT<Ûë´ |üì#˚ùd Áø£eT+˝À á kÕeTsêú´\T |ü<Tä HÓ≈î£ ÿ‘êsTT. M{Ïì eTq+
>ös¡$+#ê*.
4. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ˝À C≤„q+ @ @ s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~?
kÕ<Ûës¡D+>± C≤„q+ $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. ìj·Te÷\T (Rules), dæ<ë›+‘ê\T (Theories), dü÷Á‘ê\T
(Peinciples) uÛ≤eq\T (Concepts) yÓTT<ä\>∑T s¡÷bÕ\˝À ñ+≥T+~. ªuÛ≤eqμ n+fÒ Çø£ÿ&É yêdüÔe Á|ü|ü+#êìøÏ

33
33
#Ó+~q edüTeÔ ⁄ ˝Ò<ë |òTü ≥q nì ns¡+ú . <˚X+¯ , |ü+&É>∑ Ç\T¢, e÷¬sÿ{Ÿ, bÂs¡T\T, düe÷»+, ≈£î≥T+ã+ e+{Ï$ ` Çe˙ï
uÛ≤eq˝Ò.
#·]Ã+#·&+É , $e]+#·&+É , ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T #Ó|Œü &É+, dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&+É , düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+e+{Ï Á|üÁøÏj·T\<ë«sê C≤„q+
ì]à+#·ã&ÉT‘·T+~.
5. C≤„q+ Vs nuÛ´Ñ düq+
mH√ï nuÛ´Ñ düHê dæ<ëΔ+‘ê\Tqï|üŒ{Ïø° á dü+øÏw¢ ºü Á|üÁøÏjT· qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+˝À eTq ne>±Vü≤q˝À dü«\Œ ‘˚&Ü
ñ+~. Á|ües¡HÔ êyê<äT\T #Ó|Œæ q≥T¢ |æ\y¢ ê&ÉT U≤∞ã¬ø≥Tº, @MT sêj·Tã&Éì q\¢ã\¢ nH˚ $wüj÷· \qT NCF 2005 eT]j·TT
APSCF 2011 ìs¡«ú +<ä«+>± ‹s¡dÿü ]düTH Ô êïsTT. |æ\y¢ ê&ÉT |ü⁄≥Tºø‘£ √H˚ nH˚ø£ ì>∑÷&ÛÉ kÕeTsêú´\qT ø£*ñZ +{≤&ÉT. ø±˙
|æ\(¢ yê&ÉT) ˇ+≥] Á|üjT· ‘·ï+ <ë«sêH˚ m+‘· ø£èwæ#d˚ Hæ ê yÓTT‘·+Ô nuÛ´Ñ düq »s¡><∑ Tä . |æ\y¢ ê&ÉT uÀ<Ûqä ˝À n+‘·sꓤ>+∑
ø±e&ÜìøÏ ÁX¯<äΔ‘√ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚j·T&ÜìøÏ M\T|ü&˚ |ü<∏äø£+ n‘·´edüs¡eTì APSCF uÛ≤$düTÔ+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ` nuÛ´Ñ düHê eqs¡T˝…q’ Á>∑+<∏ë\j·T+, Ç+≥¬sï{Ÿ‘√bÕ≥T |æ\y¢ êì ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·≥÷ºñqï
düe÷»+ bÕ˝§ZH˝˚ ≤ ÁX¯<‘Δä √ ≈£L&çq Á|üD≤[ø£ neT\T n‘·´edüs+¡ . |æ\y¢ ê&ÉT bÕsƒX¡ Ê\≈£î e#˚ÃeTT+<˚ ‘·q »q#˚‘q· ˝À
$wüjT· C≤„Hêìï ø£*ñZ +{≤&ÉT. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ô|+|üø+£ , |ü]düsê\T |æ\y¢ êì C≤„HêìøÏ ‘=* s¡+>±\e⁄‘êsTT. kÕe÷õø£
XÊÁkÕÔ\ |üs+¡ >± dü+øÏw¢ ºü ìsêàD≤\qT düe÷»|üs+¡ >±H˚ H˚sT¡ Ãø=ì ñ+{≤&ÉT. nsTTHê bÕsƒX¡ Ê\ ˇø£ ìj·T‘· $<ë´πø+Á<ä+>±
ì\TdüTÔ+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢yê&ÉT es¡íHê‘·àø£ $es¡D≤‘·àø£ C≤„qs¡+>±ìï d”«ø£]kÕÔ&ÉT. kÕe÷q´XÊg+, >∑DÏ‘·XÊg+
neT÷s¡uÔ ≤Û yê\T, |ü]düsê\ $C≤„q+ e+{Ï $wüj÷· \˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì, düeTej·TdüTÿ\, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ÁøÏj÷· o\ø£ CÀø£´+
˝Òì<˚ |æ\\¢ C≤„qs¡+>∑+ |ü]|üPs¡+í ø±<äT. |æ\\¢ ≈£î #Ó+~q á |üsd¡ Œü s¡#s· ´¡ \T kÕ<Û´ä |ü&&É ÜìøÏ nìïs¡ø±\ Á|üjT· ‘êï\T
#˚j÷· \ì APSCF Á|ü‹bÕ~düT+Ô ~. nuÛ´Ñ düq+ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏjT· . á e´edüú dü]>± ø=qkÕ–+#·øb£ ˛‘˚ $<ä´˝À n|ü]|üø«£ ‘·
#√≥T#˚dTü ≈£î+≥T+~. á $<Ûëq+ |æ\\¢ T e˝…y¢ ù˚ d |ü<‹Δä ì e´‹πsøÏdTü +Ô ~. |æ\\¢ T |ü⁄≥Tºøq£ T+∫ ‘·q≈£î>∑\ nuÛ´Ñ düqX¯ø‘ÔÏ √
|ü]o\q, >∑T]Ô+#·&+É , eØZø]£ +#·&+É yÓTT<ä˝q’… ne>±Vü≤q\qT |ü]düsê\ qT+∫ H˚sT¡ Ãø=ì $_Ûqï Ø‘·T˝À¢ e´ø°øÔ ]£ kÕÔ&TÉ ,
ø=qkÕ–kÕÔ&TÉ . eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT $X‚w¢ +æ ∫q≥ºsTT‘˚ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÛ≤eq\qT ñqï<äTqï≥T¢>± ø±≈£î+&Ü,
dü+<äs√“¤∫‘·+>± ‘·–q $<Ûëq+˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. Ç~ n_Ûq+~+#ê*‡q n+X¯+. <äTs¡<äèwüºy˚TeT+fÒ #ê˝≤es¡≈£î ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T á dü‘ê´ìï n+^ø£]+#·sT¡ . yê]ì Á|ües¡HÔ êyê<äT\T>± ˇø£ <äècÕº+‘·+ qT+∫ eTs=ø£ <äècÕº+‘·+˝ÀøÏ rdüTø¬ fi¯fl‘ês¡T.
nqTø£sD ¡ , nuÛ≤´dü+ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ \_ÛdTü +Ô <äì nb˛Vü≤|ü&‘É ês¡T. |æ\\¢ qT øπ e\+ düe÷#ês¡ Á>∑V≤” ‘·\T>± |ü]>∑D+Ï ∫
‘·eT≈£î ‘êy˚T C≤„q<ë‘·\T>± uÛ≤$kÕÔsT¡ . Ç~ ÁøÏj÷· o\ø£, Ä#·sD ¡ ≤‘·àø£ ìs¡+‘·s¡ nuÛ´Ñ düq $<ÛëHêìøÏ $s¡T<ä+Δ . |æ\\¢ C≤„q
ìsêàD≤ìøÏ ás¡øy£ TÓ qÆ yêdüeÔ $s¡T<äyΔ TÓ qÆ ne>±Vü≤q\qT ‘=\–+#·Tø√yê*. Bìì düTìï‘·+>± ns¡eú +‘·yTÓ qÆ dü+<äs√“¤∫‘·
|ü]dæ‘ú T· \qT ø£*+Z ∫ ‘=\–+#ê*. ô|y’ ê{Ï Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ $wüj÷· \qT #Ó|Œü e#·TÃ.
1. ˇ‹Ô&,ç uÛ≤s¡+ ˝Òì |ü]dæ‘ú T· \˝ÀH˚ |æ\˝¢ À¢ nuÛ´Ñ düq »s¡T>∑T‘·T+~.
2. Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+˝À |æ\\¢ T n‘·´+‘· Ädü≈î£ \Ô ‘√ dü÷ø£Î |ü]o\q\T #˚kÕÔsT¡ .
3. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq˝À $eTs¡Ù, ‘·|ü \T m+#·&+É »s¡>≈∑ L£ &É<Tä .
4. nuÛ´Ñ düq\ <ë«sê ‘·eT bıs¡bÕ≥T¢ ‘êy˚T ‘Ó\TdüTø=ì dü]~<äT≈› î£ H˚˝≤ ñ+&Ü*.
5. $_Ûqï |ü]dæ‘ú T· \˝À ‘êeTT düeTTbÕ]®+∫q C≤„Hêìï $ìjÓ÷–kÕÔsT¡ .

34
34
6. C≤„q ìsêàD+ m|ü&ÉT »s¡T>∑T‘·T+~?
a) |üPs¡«uÛ≤eq / |üPs¡«s¡+>∑+ (Pertext)
@ bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+#ÓH’ ê uÛ≤eq >∑T]+#ÓH’ ê, |æ\˝¢ À¢ |üPs¡«C≤„q+ ˝Ò<ë nqTuÛyÑ ê\T ˝Ò<ë ne>±Vü≤q ñ+<ë nì
ìsêΔ]+#·Tø√yê* ˝Òøb£ ˛‘˚ ø£*Œ+#ê*.
b) ‘·|q ü ø£*+Z #·&+É (Urge creation)
|æ\\¢ T @ $wüj÷· HÓï’ Hê, m+‘· ø£wyºü TÓ HÆ ê nedüs+¡ ñ+fÒ ‘·eTø√dü+ ‘êeTT bÕ˝§Z+{≤s¡T, H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. ø±ã{Ϻ
‘·|üq ø£˝ÒZ˝≤ (Urge creation) #·÷&Ü*. nedüs¡+ ñ+fÒ ‘·|üq ø£\TZ‘·T+~. ÄdüøÏÔ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. uÛ≤y√Á<˚ø±ìï
ô|+bı+~+#·&+É e\¢ ≈£L&Ü ‘·|qü ø£\TZ‘T· +~.
c) e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· \T (Mental Process)
C≤„q ìsêàD+˝À e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· \T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. |æ\\¢ +<äs÷¡ »qà‘·' H˚sT¡ Ãø√>∑˝ZÒ kÕeTsêú´ìï ø£*Z
ñHêïs¡T. n+<äsT¡ |æ\\¢ T b˛\Ã&É+, eØZø]£ +#·&+É , $X‚w¢ Dü , dü+X‚w¢ Dü , C≤„|øü +£ ñ+#·Tø√e&É+, |ü⁄qs¡TøÏÔ #˚jT· &É+, ìsêΔ]+#·&+É ,
e´ø£Ô|üs¡Ã&É+, >∑T]Ô+#·&É+, kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+, }Væ≤+#·&É+, ø£\ŒHêX¯øÏÔ e+{Ï n+‘·s¡Z‘· kÕeTsêú´\qT ø£*Z ñHêïs¡qï
$wüjT· + Ç+‘·≈î£ eTT+<˚ eTq+ #·]Ã+#·T≈£îHêï+. M{Ï e\¢ |æ\\¢ eT~˝À nH˚ø£ #·s´¡ \T düèwæ+º #·Tø√>∑\TZ‘ês¡T. |æ\\¢
yÓT<äfifl¯ ˝Àì Hê&ûøD £ C≤\+ ñ‘Ô̊C≤ìøÏ ˝ÀHÓq’ |ü&ÉT n$ |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \T Á|üÁøÏjT· \T #√≥T#˚dTü ø=+{≤sTT. ø=‘·Ô ã+<Ûë\qT
@s¡Œs¡#T· ø=+{≤sTT. Ä dü+<äs“¡ +¤ >± ñ‘·Œ‘·j Ô T˚ ´ <ëH˚ï eTq+ ªC≤„q+μ nì |æ\TdüT+Ô {≤eTT. á Hê&û ø£DC≤\+ (Neorans)
ñ‘˚»Ô eTyê«\+fÒ nedüs+¡ . Ädüø,ÔÏ ‘·|qü , uÛ≤y√Á<˚ø±ìøÏ ˝ÀqTø±e&É+ nedüs+¡ . ‘·<ë«sê e÷qdæø£ #·s´¡ \T #√≥T#˚dTü ≈£î+{≤sTT.
C≤„qìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤ ø±≈£î+&Ü ÁXÀ‘·>± øπ e\+ düe÷#êsêìï Á>∑V≤æ ùdÔ Hê&ûøD £ C≤\+ ñ‘˚õÔ ‘·eTe<äT. øπ e\+
ìøÏ|å +Ôü #˚dTü ≈£î+≥T+~. Bìe\¢ m˝≤+{Ï nqTuÛyÑ ê\qT bı+<ä˝sÒ T¡ . C≤„q ìsêàD+ »s¡><∑ Tä .
ø±ã{Ϻ |æ\¢\T ‘·eT n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT M˝…’q+‘·y˚Ts¡ $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚˝≤, e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\ e\¢ #·s¡´\T
#√≥T#˚dTü ≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*. Ç+<äT≈£î nedüse¡ T>∑T yê‘êes¡D+ ø£*Œ+∫q|ü&˚ Ç~ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. |æ\\¢ T uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘·yTÓ qÆ
ùd«#êä|Pü ]‘· yê‘êes¡D+˝À e÷Á‘·yT˚ ‘·eT n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT $ìjÓ÷–+#·>\∑ TZ‘ês¡T.
d) Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+
C≤„q ìsêàD+˝À Ç~ eTs=ø£ ø°\ø±+X¯+. kÕ<Ûës¡D+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ ã<äT\T, $_Ûqï ø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+e\¢
|æ\\¢ T C≤„Hêìï düèwæ+º #·Tø√>∑\TZ‘ês¡T.
e) Áb˛‘ê‡Vü≤+, neø±X¯+ ø£*Œ+#·&+ É , |æ\*¢ ï uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+ ≈£L&Ü n‹ eTTK´yÓTqÆ $.
7. C≤„q ìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ yê‘êes¡D+ m˝≤ ñ+&Ü*?
$<ä´ b˛düTº <ë«sêH√, {°#s· Y <ë«sêH√ #˚sy¡ ù˚ d edüTeÔ ⁄ ø±<äT. ì»yÓTqÆ $<ä´ _&ɶ uÛÖ‹ø£, kÕ+düÿ è‹ø£
øπ Áå ‘·+˝À düèwæ̃+#·ã&ÉT‘·T+~. <ë– ñ+≥T+~. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√, {°#s· ‘¢¡ √, ‘√{Ï |æ\\¢ ‘√, düe÷»+‘√ HÓsù¡ |
Á|ü‹#·s´¡ <ë«sê n~ Áø£eT $ø±dü+ bı+<äT‘·T+~. Ç˝≤+{Ï $<ä´ |ü{wÏ +˜ü >±, |ò\ü Á|ü<+ä >± ñ+≥T+~. á
Á|üÁøÏjT· ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç bÕÁ‘·qT, Wqï‘ê´ìï eTq+ >∑T]Ô+#ê*. <äè&Û|É sü #¡ ê*. C≤„qdüeTTbÕs¡q® m|ü&ÉT
|üsd¡ ‡ü sêÁ•‘·+>± ñ+≥T+~. ô|<ä\› ø£+fÒ |æ\\¢ T u≤>± |ü]o*kÕÔsT¡ . u≤>± Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ . C≤„Hêìï düèwæ̃+#·&+É ˝À
yêfi¢̄≈î£ qï kÕeTsêú´ìï, bÕÁ‘·qT eTq+ >∑T]Ô+#ê*. Hê≈£îqï á ø=~› ne>±Vü≤q |æ\\¢ ‘√ e÷{≤¢&+¶É e\¢H˚
\_Û+∫+<äì nqTuÛeÑ +‘√ #ÓãT‘·THêïqT.
Ábı.j·TXŸbÕ˝Ÿ, C≤rj·T bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£`2005
kÕs¡<´äÛ dü+|òTü + n<Û´ä ≈£îå \T

35
35
 ô|’ n+XÊìï #·~yês¡T ø£<ë! ˇø£kÕ] Ä˝À∫+#·+&ç. düe÷#êsêìï bı+~, <ëìï dü«\Œø±\+ bÕ≥T ì\« ñ+#·Tø=H˚
C≤„|üø±H˚ï C≤„q+>± uÛ≤$düTÔ+&É&É+ H˚&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï<˚! Bìï ne>±Vü≤q>± ≈£L&Ü |ü]>∑DÏ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
yêdüeÔ +>± C≤„q+ nH˚~ düèwæ+º #·ã&˚~. Ä˝À#·q\ <ë«sê ñ<ä“$¤ +#·ã&˚~. á C≤„Hêìï düèwæ+º #·Tø√e&É+˝À eTq |æ\\¢ ≈£îqï
X¯øÔÏ nbÕs¡yTÓ qÆ ~. yês¡T bı+<˚ nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê, Ä˝À#·q\ <ë«sê |æ\\¢ T m+‘√ C≤„Hêìï düèwæ+º #·T≈£î+≥THêïs¡T.
|æ\\¢ T ã&çãj·T≥ ˝Ò<ë ã&çøÏ sêø£eTT+<äT »]ù| Á|ü‹#·s´¡ \ <ë«sê, ‘·eT≈£îqï n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô <ë«sê á C≤„Hêìï
düèwæ+º #·Tø√e&É+ #˚dTü HÔ êïs¡T. øπ e\+ düe÷#êsêìï Á>∑V≤æ +#˚ yês¡T>± ø±≈£î+&Ü Á|ü•ï+#·&+É , Ä˝À∫+#·&+É , Á|ü‹#·s´¡ \T
»s¡|&ü +É , <ë«sê ‘·eT≈£îqï C≤„q|ü]~Ûì eT]+‘· $düÔ è‘·|sü T¡ Ãø√e&É+ >∑T]+∫ Ç+‘·≈î£ eTT+<äT n<Ûë´j·÷˝À¢ #·]Ã+#·T≈£îHêï+
≈£L&Ü! ◊‘˚ á Á|üÁøÏjT· \≈£î ˝Ò<ë á $<ÛëHê\≈£î eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T @ Ø‹˝À kÕúq+ ø£*ŒdüTHÔ êïsTT? ndü\T neø±X¯+
ñ+<ë? |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± <ëìï eT]+‘· $düÔ è‘·|sü T¡ Ãø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+<ë? C≤„qìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ
M\j˚T´Ø‹˝À eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üÁøÏjT· \T ñ+&Ü\+fÒ, eTq+ @+ #Ój÷· ´*? ˝Ò<ë eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üÁøÏjT· \T m˝≤
ñ+&Ü*? Ä˝À∫+#·+&ç!
n) C≤„q ìsêàD+ ` Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú $X‚w¢ Dü
Á|üdTü ‘Ô +· eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ì Á|üÁøÏjT· \T C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïj·÷? Ä˝À∫<ë›+! eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ @+
»s¡T>∑T‘·Tqï~? @ ‘·s>¡ ‘∑ H’Ó ê, @ $wüjT· +˝Àì bÕsƒê´+XÊHÓï’ Hê m˝≤ uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T? ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·<eä &É+, $e]+#·&+É ,
ø=+‘· nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&+É , ‹]– Á|ü•ï+#·&+É , dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä&+É #·÷düTqÔ ï<˚! Ç$ eTq≈£î kÕ<Ûës¡D+>± m<äTsö‘·Tqï
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \≈£î #Ó+~q rs¡T‘ÓqTï\T ˝Ò<ë nqTuÛyÑ ê\T. á Á|üÁøÏjT· ˝À¢ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ñqï ÁbÕ<Ûëq´‘· m+‘·?
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ô|’ Á|üÁøÏjT· \T @ Ø‹˝À düV≤ü ø£]kÕÔsTT? Ä˝À∫+#·+&ç.
ˇø£sø¡ +£ >± #ÓbÕŒ\+fÒ, Á|ü<ëÛ q+>± Á|üdTü ‘Ô +· eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ düe÷#êsêìï n+~+#·&+É , <ëìï C≤„|øü +£ ô|≥Tºø√&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&˚ $<ÛëHê\ô|’ <äèwæº ô|≥º&+É , m+‘·yT˚ s¡≈î£ C≤„|øü +£ ô|≥Tº≈î£ Hêïs√ |üØøÏ+å #·&+É e+{Ï$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢
ø°\ø±+XÊ\T>± #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT. C≤„|øü +£ ñ+#·Tø√e&ÉyT˚ |üse¡ ÷s¡+ú >± eTq $<ÛëHê\T ñHêïj·TH˚~ yêdüeÔ +! Bìe\¢
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ neø±X¯+ \_Û+#·&+É ˝Ò<ìä #Ó|Œü e#·TÃ.
n+<äTøπ C≤„|øü +£ ñ+#·Tø√e&É+ e÷Á‘·yT˚ C≤„q+ ø±<äT nì eTq+ q$Tà‘˚, eTπs+ #˚j÷· \H˚ Ä˝À#·q\≈£î
lø±s¡+ #·T≥ºe#·TÃ. n<˚ düs«¡ dü«+ nì q$Tà <ëì #·TfÒº |ü]ÁuÛ$Ñ Tùd,Ô C≤„q ìsêàD≤ìøÏ düe÷~Ûø{£ qºÏ yês¡eTe⁄‘ê+!
ø±ã{Ϻ düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏ>Ô ± ñbÕ<Ûë´j·TT\T, <ëìï d”«ø£]+#˚ yês¡T>± |æ\\¢ T, M{Ïì |ü{wÏ |ºü ]ü #˚ $<ÛëHê\T
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ #√≥T#˚dTü ≈£îH˚ |ü]dæ‹ú Á|üdTü ‘Ô +· HÓ\ø=ì ñ+<äqï yêdüyÔ êìï n+<äs+¡ >∑T]Ô<ë›+! Bì qT+∫ m˝≤
ãj·T≥|ü&<É ëyÓ÷, Ä˝À∫<ë›+!
øÏ+~ düìïy˚XÊ\qT |ü]o*+#·+&ç.
düìïy˚X¯+`1:
n~ 8e ‘·s>¡ ‹∑ . kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ªªù|<ä]ø£+ ne>±Vü≤qμμ nH˚ bÕsƒ+¡ ˝Àì Á|üC≤|ü+|æD° e´edüú
nH˚ n+X¯+ >∑T]+∫ #ÓãT‘·THêïs¡T. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 199e ù|J ‘Óse¡ eTHêï&ÉT. |æ\\¢ +<äs÷¡ |ü⁄düøÔ +£ ‘Ó]#ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
ˇø=ÿø£ÿ yêø±´ìï #·<Tä e⁄‘·÷ n+<äT˝Àì n+XÊ\qT $e]düTHÔ êï&ÉT. @<ÓH’ ê ø=‘·|Ô <ü ë\T ˝Ò<ë ns¡+ú ø±ì |ü<ë\qT $e]dü÷Ô
bÕsƒê´+XÊìï |üP]Ô#ô˚ dqT.

36
36
 • ‘·sê«‘· bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À ñqï Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T ≈£L&Ü ‘êH˚ $e]+#ÓqT
• ∫es¡>± |æ\\¢ qT me]øÏ ‘Ó\ø¢ ±s¡T\¶ T sTTkÕÔsT¡ ? BPL n+fÒ @$T{Ï? e+{Ï Á|üXï¯ \T y˚dæ »yêãT\T sêã{Ϻ
bÕsƒêìï eTT–+#ÓqT.
düìïy˚X+¯ `2 :
eTs=ø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À Ç<˚ bÕsƒêìï eTs=ø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT b˝≤ #ÓãT‘·THêï&√ #·÷<ë›+.
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\*¢ ï >∑T&ée÷]ï+>¥ n+≥÷ |ü\ø£]+#ê&ÉT.
• Ç+‘·≈î£ eTT+<äT |”]j·T&é˝À #·]Ã+#ê+ ø£<ë! JeH√bÕ~ |ü<øä∏ ±\ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq $wüj÷· \T #Ó|Œü +&ç
nì yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ #˚sTT+#ê&ÉT. Ç˝≤+{Ï ˇø£ |ü<øä∏ y£ T˚ PDS nì ‘Ó*ô|qT.
• 199e ù|J˝Àì düs¡düyÓTÆq <Ûäs¡\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ÄVü‰s¡+ n+XÊìï #·~$ MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T
>∑T]Ô+#·eTHÓqT.
• |æ\\¢ T >∑T]Ô+∫q |ü<ë\qT uÀs¡Tô¶ |’ Áyêdæ, yê{Ïì #·]Ã+∫ ‘Ó*dæqyê]qT+&ç $es¡D sêãf…qº T. $T–*q
‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT ‘êqT $e]+#ÓqT. bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ ≈£î|¢ +Ôü >± $e]+#ÓqT.
• ‘·sT¡ yê‘· ÁøÏ+~ Á|üXï¯ \T sTT∫à »≥T¢>± #·]Ã+#·eTHÓqT.
1. PDS e´edüú nedüse¡ ÷? m+<äT≈£î?
2. MT Á>±eT+˝À PDS e´edüú neT\T rs¡T m˝≤ ñ+~?
3. PDS qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ {· ≤ìøÏ eT]ø=ìï dü÷#·q\T sTTe«+&ç.
• $<ë´s¡T\ú T »≥¢˝À #·]Ã+#˚≥|ü⁄&ÉT, yê]ì |ü]o*dü÷Ô nedüsy¡ TÓ qÆ dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T sTTdü÷Ô yê] #·sá \˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ\T|ü+#·Tø=HÓqT.
• $<ë´s¡T\ú düe÷<ÛëHê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT uÀs¡Tô¶ |’ Áyêdæ #·]Ã+∫, nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥ düeTø±©q n+XÊ\qT
CÀ&ç+∫, ‘·–q $es¡D sTTdü÷Ô bÕsƒê´+XÊìï ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ÓqT.
• ∫es¡>± ø=ìï Á|üXï¯ \T y˚dæ yê] ne>±Vü≤qqT ‘Ó\TdüTø=HÓqT. ns¡+ú ø±ì n+XÊ\≈£î ‹]– ‘·–q $es¡D
sTT#ÓÃqT. 203e ù|J˝Àì ÁbÕC…≈î£ |º ìü ì Ç+{Ï|ìü >± Ç#ÓÃqT.
ô|’ s¬ +&ÉT düìï y˚XÊ\˝À @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À |æ\\¢ T kı+‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ C≤„qìsêàD≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*–+<äì
MTs¡T uÛ≤$düTHÔ êïs¡T? b+<äT≈£î?
a) |üPs¡«uÛ≤eq\ ìsêàD+ (Pertext)
‘·eT≈£îqï C≤„q |ü]~Ûì mes¡T $düÔ è‘·|sü T¡ Ãø√yê\Hêï, |üPs¡«nqTuÛyÑ ê\T ˝Ò<ë uÛ≤eq\T ø£*ñZ +&É&+É nedüs+¡ .
n+fÒ |æ\\¢ T Á>∑V≤æ +#˚ $wüj÷· ìøÏ #Ó+~q |üPsê«e>±Vü≤q ˝Ò<ë |ü⁄Hê~ ñ+&É&+É e˝Ò¢ C≤„q ìsêàD+ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì
Á>∑V≤æ +#ê*. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|Œü ìdü]>± |æ\\¢ ≈£î ñqï |üPsê«qTuÛyÑ ê\T @$T{Ï? @ y˚Ts¡≈î£ ne>±Vü≤q ø£*ñZ Hêïs√
|ü]o*+#ê*. ñ<ë: eTq+ >√˝ŸŒ¤ Ä≥≈£î #Ó+~q yês¡Ô #·~$‘˚ m˝≤ ñ+≥T+~? n<˚ ÁøÏø¬ {Ÿ Ä≥≈£î #Ó+~q yês¡Ô #·~$‘˚
m˝≤ ñ+≥T+~? @~ u≤>± ns¡eú Te⁄‘·T+~? m+<äT≈£î? Ä˝À∫+#·+&ç.

37
37
 ÁøÏø¬ {Ÿ≈î£ #Ó+~q |üPs¡« C≤„q+ ˝Ò<ë, ne>±Vü≤q ñ+≥T+~ ø±ã{Ï,º Ä yês¡qÔ T #·~$‘˚, u≤>± ne>±Vü≤q #˚dTü ø√>∑\TZ‘ês¡T.
n<˚ >√˝ŸŒ¤qT #·~$‘˚ n+‘· u≤>± ns¡ú+ø±ø£b˛e#·TÃ. BìøÏ ø±s¡D+ >∑‘êqTuÛÑe+>±˙, ne>±Vü≤q>±˙ ˝Òø£b˛e&É+
ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
ø±ã{Ϻ C≤„q+ nH˚~ n+‘·≈î£ eTT+<äT Äj·÷ e´≈£î\Ô ≈£îqï nqTuÛyÑ ê\ MT<ä, ne>±Vü≤q\ MT<ä, Ä˝À#·q\ MT<ä
ì]à+#·ã&ÉT‘·T+<äì ù|s=ÿqe#·TÃ. yÓTT<ä≥ Ç$ ñHêïj·÷ ˝Ò<ë? nì ìsê›]+#ê*‡ ñ+≥T+~. ˇø£yfi˚ ¯ n≥Te+{Ï |ü⁄Hê~,
|üPs¡«uÛ≤eq\T ˝Ò<ë nqTuÛeÑ + ˝Ò<ë ne>±Vü≤q ˝Òq≥¢sTT‘˚, M{Ïì ì]à+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+fÒ ñ<ëVü≤s¡D≈£î >√˝ŸŒ¤
yês¡qÔ T #·<eä &ÜìøÏ eTT+<äT, <ëìô|’ #·]Ã+|üCùÒ d nqTuÛyÑ êìï ø£*+Z ∫, $wüj÷· ìï ne>±Vü≤q|ü]Ãq |æ<|ä ü #·<eä eT+fÒ,
ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T @ $wüjT· +˝ÀHÓH’ ê C≤„q ìsêàD+ #˚sTT+#ê\Hêï, <ëìøÏ #Ó+~q |üPs¡«uÛ≤eq\ >∑T]+∫ |ü]o*+∫
ìsê›]+∫ ‘·sê«‘·H˚ nuÛ´Ñ düHê ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
b) |üPs¡«uÛ≤eq\‘√, bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\qT dü+<Ûëq+ #˚j÷· * (Contextualisation of pretest with texual part)
nuÛ´Ñ düHê düìïy˚XÊ\T, ìsêàD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü\+fÒ |üPs¡«uÛ≤eq\qT ˝Ò<ë uÛ≤eq\ |üPs¡« s¡+>±ìï, |ü⁄Hê<äT\ì
ø£*Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. Bì Ä<Ûës¡+>±, bÕsƒê´+X¯u≤Û eq\qT ì]à+#·T≈£îH˚˝≤ #˚j÷· *. s¬ +&Ée düìïy˚X+¯ ˝À @+»]–+<√
ˇø£ÿkÕ] ne˝ÀøÏ+#·+&ç. |æ\\¢ ≈£î ‘Ó*‡q n+XÊ\T #Ó|Œæ +#·&+É , <ëì Ä<Ûës¡+>±, yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ #˚jT· &É+ »]–+~.
‘·sê«‘· |æ\\¢ T ‘êy˚T #·]Ã+#·Tø=ì, PDS |ü<øä∏ +£ neT\TqT ìsêΔ]+#·Tø=ì sêj·T&É+ »]–+~. n+fÒ >∑‘êqTuÛyÑ ê\
|ü⁄Hê<äT\ Ä<Ûës¡+>± C≤„q ìsêàD+ »]–+~. Ç˝≤ |üPs¡«uÛ≤eq\qT, nqTuÛyÑ ê\qT bÕsƒê´+X¯u≤Û eq\‘√ nqTdü+<Ûëq+
#˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
c) C≤„Hê‘·àø£ •ø£D å (Cognitive apprentiship)
|æ\\¢ T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± ‘·eT düV≤ü ø±sêìï, düV‰ü j·÷ìï n+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+fÒ
|æ\\¢ qT Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤, Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ä Ä˝À#·q\qT Áø£eTãB›ø]£ +#ê*‡ ñ+≥T+~.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D |ü]o*<ë›+! ˇø£ düeTdü´qT ˇø£ |ü<äΔ‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]cÕÿs¡e÷s¡Z+
#·÷bÕ&ÉT. Ä ‘·<Tä |ü] |æ\\¢ qT, Ç+πøØ‘·T˝À¢ düeTdü´≈£î düe÷<Ûëq+ ø£qT>=qe#·TÃ, Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+, n+<äT≈£î dü÷#·q\T
Çe«&É+ C≤„Hê‘·àø£ •ø£D å >± ù|s=ÿqe#·TÃ. C≤„Hê‘·àø£ •ø£Då n+fÒ Ä˝À∫+|üCùÒ d neø±X¯+ ø£*Œ+#·&+É . Ä Ä˝À#·q\qT
Áø£eTãB›ø]£ +#·eTì ns¡+ú . Ç~ m+‘· düÁø£eT+>±, dü+<äs√“¤∫‘·+>± ñ+fÒ, C≤„q ìsêàD+ n+‘· u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
|æ\\¢ øÏ#Ã˚ ùd«#·Ã,¤ Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+, neø±X¯+ ø£*Œ+#·&+É , Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É e+{Ï$ ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
d) uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ (Collaborative Learning)
|æ\\¢ T dü«uÛ≤eØ‘ê´ ‘·eT‘√{Ï yê]‘√ >∑&|É &ü ÜìøÏ Çwü|º &ü ‘É ês¡T. ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À ◊‘˚ |æ\\¢ T øπ e\+ ø£*dæ
ñ+&É&yÉ T˚ >±<äT, ‘·eT nqTe÷Hê\qT, düeTdü´\qT ≈£L&Ü ‘√{Ïyê]‘√ #·]ÃkÕÔsT¡ . ìyês¡D\ ø√dü+ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ . ˇø£sø¡ +£ >±
#ÓbÕŒ\+fÒ |æ\\¢ T mH√ï $wüj÷· \qT ‘·eT ‘√{Ïyê] <ë«sê nuÛ´Ñ dækÕÔsì¡ . >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À ≈£L&Ü #·]Ã+#·T≈£îHêï+.
C≤„qìsêàD+˝À Á|ü‹#·s´¡ \ bÕÁ‘· >∑T]+∫ ≈£L&Ü e÷{≤¢&TÉ ≈£îHêï+. n+fÒ, |æ\\¢ T ‘·eT ‘√{Ïyê] <ë«sê Á|ü‹#·s´¡ \T
»s¡|&ü +É <ë«sê H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡ì C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡ì #·]Ã+#·T≈£îHêï+!
ø±ã{Ϻ eTq uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düHêìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. n+fÒ |æ\\¢ T ‘·eT‘√{Ï yê]‘√
#·]Ã+#·&+É , e÷{≤¢&&É +É , ø£*dæ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. Ç+<äTø√dü+ »≥Tº |üqT\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. @

38
38
$wüjT· + >∑T]+#ÓH’ ê, Á|üXï¯ *e«&É+, Ä˝À∫+#·eTq&É+, ˝Ò<ë Á|ü•ï+#·eTq&É+, ø£è‘ê´\T Ç∫à #˚jT· eTq&É+, düeTdü´ Ç∫Ã
kÕ~Û+#·eTq&É+ e+{Ï$ »≥Tº˝À #˚sTT+#·e#·TÃ. ‘·<ë«sê uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ #√≥T #˚dTü ø=+≥T+~. uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+
e\¢ Á|üC≤kÕ«$Tø£ $<ÛëHê\|ü≥,¢ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø£*‡|üì#˚jT· &É+, ø£*‡ Ä˝À∫+#·&+É , düeTkÕ´kÕ<Ûqä ,
Ä‘·à$XÊ«dü+ e+{Ï$ ≈£L&Ü ô|+bı+<äT‘êsTT. |æ\\¢ T ‘·eT‘√{Ï |æ\\¢ ‘√H˚ >±<äT, ñbÕ<Ûë´j·TT&ç‘√ ≈£L&Ü #·]ÃdüT+Ô {≤s¡T.
ø±ã{Ϻ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+˝À |æ\˝¢ øÒ ±<äT, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT˝Ò!
e) ãVüQfi¯ Á|ü‹düŒ+<äq\T Ä˝À#·q\≈£î s¡÷bÕìïe«&É+ (Multiple manifestations)
|æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± @$T Ä˝À∫+#·>\∑ s√ <ëìøÏ ˇø£ s¡÷bÕìï Çe«>∑˝≤Z*. n+fÒ, ‘·eT Ä˝À#·q\qT ãVæ≤s¡‘Z |· sü êÃ*.
BH˚ï e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ ~>± #Ó|Œü e#·TÃ. nfÒ¢ »≥Tº |üqT˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ e\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ e\¢ ≈£L&Ü ‘·eT Ä˝À#·q\qT
Áø£eTãB›ø]£ +#·T≈£î+{≤s¡T. yê{Ï e\¢ $_Ûqï ø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·>\∑ TZ‘ês¡T. á Ä˝À#·q\≈£î s¡÷bÕìï∫Ã, e´ø£|Ô sü á >∑˝≤Z*.
Ç˝≤ ãVæ≤s¡‘Z e· Tj˚T´ C≤„q+ $$<Ûä e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ˝À¢, HÓ|’ ⁄ü D≤´\ bÕÁ‘· ñ+≥T+~. ìsêàD≤‘·àø£‘· ˇø£ Áø£eT |ü<‹Δä ˝À
»s¡T>∑T‘·T+≥T+~, e´ø£|Ô sü #¡ ã· &ÉT‘·T+≥T+~.
f) ìsêΔsD ¡
|æ\\¢ T ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± Ä˝À∫+#·&+É , »≥¢˝À Ä˝À∫+#·&+É , yê{Ïì e´ø£|Ô sü á &É+ e\¢ C≤„q ìsêàD+
»s¡T>∑T‘·T+~. <ëìï $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ ãVæ≤s¡Z‘·|üs¡TdüTÔ+{≤s¡T. Ç~ Äj·÷ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ $$<Ûä $wüj·÷\˝Àì C≤„q
uÛ≤+&Ü>±s¡+˝ÀøÏ yÓfió¯ +Ô ~. á Áø£eT+˝À |æ\\¢ T ‘êy˚T+ Á>∑V≤æ +#ês√, ‘·eT≈£î ‘êeTT ìsêΔ]+#·>˝∑ ≤Z*. Ç˝≤ ìsêΔ]+#·>*∑ qZ |ü&˚
eTq uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T |ò\ü Á|ü<yä TÓ qÆ ≥T¢>± uÛ≤$kÕÔ+.
8. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nq«j·Tq+
n) C≤„q ìsêàD+ ` $<ë´Á|üD≤[ø£ nqTes¡HÔ ê\T (Implication of the curriculum)
$<ë´ e´edü˝ú À |æ\\¢ T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø°\ø£yTÓ qÆ yês¡T. |æ\\¢ T ñqï nìï s¡ø±\ Á|üÁøÏjT· \T, |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \T |æ\\¢
nuÛ´Ñ düHêìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. |æ\\¢ qT C≤„q ìsêà‘·\T>± uÛ≤$+∫q|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \˝À ãèVü≤‘·sÔ y¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ø√yê*. $<ä´jÓTTø£ÿ, \ø£´å + |æ\\¢ qT |üØø£\å ≈£î ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+ ø±<äT.
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ç$ nH˚ø£ s¡ø±˝…q’ nqTuÛyÑ ê\qT ø£*Œ+#ê*. |æ\\¢ T
bÕsƒX¡ Ê\≈£î e#˚à eTT+<˚ ø=+‘· C≤„Hêìï ø£*ñZ +{≤s¡T. Bìï Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ì]à+#ê*.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ n<Û´ä j·Tq+˝À ª#·sá \Tμ ø°\ø£yTÓ qÆ $. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ùd«#·Ã>¤ ± »]π> á #·sá ˇø=ÿø£ÿkÕ] e´edüqú T $eT]Ù+#·e#·TÃ
˝Ò<ë K+&ç+#·e#·TÃ. Çã“+~ø£s¡ Á|üXï¯ \T n&É>≥ ∑ + kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ˝À kÕ«uÛ≤$ø£+. nsTT‘˚ #·sá m+‘· <ä÷s¡+<ëø±
yÓfi≤fl\qï~ Ä {°#s· T¡ dü+<äsꓤìï ã{Ϻ ‘·–q ìs¡j í ÷· ìøÏ sêyê*‡ ñ+≥T+~.
Ä) bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ bÕÁ‘·
Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç $<ë´s¡T\ú n+‘·s‘Z¡ X· ≈¯ î£ \Ô nuÛ´Ñ düq≈£î C≤„q ìsêàD≤ìøÏ m˝≤+{Ï
neø±X¯+ Çe«≈£î+&Ü ñHêïsTT. $<ä´ øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ nsTT+~. Á|ü|+ü #êìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+
$eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·Hê $<ÛëHêìøÏ |üP]Ô>± kÕúq+ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. @~ eT+∫~? @~ #Ó&TÉ ? á eT+∫ #Ó&TÉ \
$#·ø£åD≈£î ≈£L&Ü kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. á |ü]dæú‹ ‘·|ü&ÉTqeTàø±\≈£î, }Vü‰»ì‘ê\≈£î <ë]#·÷|ü⁄‘·T+~. á
$wüjT· +˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ bÕÁ‘· m+‘· eTTK´yÓT+Æ <√ ‘Ó\TdüTø√yê*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê @ $\Te\T |æ\y¢ êì˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤º*?
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ nqT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT m˝≤ s¡÷bı+~+#ê*? |æ\\¢ ≈£î #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT

39
39
m˝≤ ‘·jT· s¡T#˚j÷· *? nH˚$ #ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ $wüj÷· \T>± >∑T]Ô+#ê*. $<ë´Á|üD≤[ø£˝À á $wüj÷· \ |ü≥¢ düŒwü‘º · #ê˝≤
nedüs+¡ . $<ë´Á|üD≤[ø£qT neT\T»]ù| kÕ<Ûqä +>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq $wüjT· y˚T. $<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É ˝À
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \≈£î e÷s¡ìZ sπ X› q¯ + #˚jT· &É+˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T >=|üŒ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
eTÚœø£, eTÚœπø‘·s¡ kÕ+Á|ü<ësTTø£ ø£fi\¯ T nH˚ø+£ düe÷»+˝À ñHêïsTT. Ç$ düe÷»+˝Àì n≥º&TÉ >∑T
≈£î‘·sÿ¡ |ü⁄sê‘·q n+XÊ\T n*œ‘·+>± nH˚ø£ kÕ+|òTæ ø£ düeT÷Vü‰\sTTq ‘Ó>\∑ ˝À, –]»qT\˝À Åd\Ô” ˝À ñHêïsTT.
M≥ìï+{Ïì bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À n+‘·Øq¢ + #˚j÷· *. Bìe\¢ yê] Ä˝À#·Hê <ë«s¡+ ‘Ós∫¡ q≥¢e⁄‘·T+~. $kÕÔsy¡ TÓ qÆ
|ü]cÕÿsê\qT, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT, kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·e#·TÃ. yê{Ï qMq s¡÷|üø\£ Œq\≈£î, düeTè~Δ #˚jT· &É+˝À
‘√&ÉŒ&çqyês¡eTe⁄‘ê+. bÕsƒ¡XÊ\ nH˚~ nø£åsêdüT´\≈£î $X‚wü>∑TD+ ø£*Zq~ nsTTq|üŒ{Ïø° dü+Á|ü<ëj·Tø£,
ìs¡øså£ êdüT´\qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚ùd~˝≤ ñ+&É≈L£ &É<Tä . nìïs¡ø±\ eTÚœø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, ø£fi\¯ \≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«* ` NCF`2005, ù|õ 27.
á dü+<äs“¡ +¤ >± sêh $<ë´Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ >∑T]+∫ á øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.
♦ |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<Tä .
♦ |æ\\¢ >∑‘êqTuÛyÑ ê\qT, |üPs¡«C≤„Hêìï, n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ, kÕúìø£ |ü]düsê\‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· T≥≈£î
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T $düÔ è‘· neø±XÊ\qT ø£*+Z #ê*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\˝¢ À¢ Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+|üCdÒ æ ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± $#·øD
å£ ‘√ e´eVü≤]+#˚˝≤ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
♦ $wüj·T |ü]C≤„q+‘√bÕ≥T, |üì nqTuÛÑe+, kÕúìø£ ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+, C≤q|ü<ä $C≤„q+ yÓTT<ä˝…’q kÕe÷õø£
C≤„Hê+XÊ\‘√bÕ≥T kÕúìø£ düe÷» XÊÅdj Ô” T· Ä#·sD
¡ \qT Á|ü‹_+_+#˚˝≤, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ñ+&Ü*.
♦ C≤„qìsêàD+ $<ÛëHê\T, yêdü$Ô ø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± »]–q yê{Ï ìs¡÷|üD\T |æ\\¢ T ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê*.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ n+<äT≈£î <√Vü≤<äø±]>± ñ+&Ü*.
♦ düe÷»+˝Àì $$<Ûä esêZ\ kÕ+|òTæ ø£ ìj·Te÷\T, yê] C≤„q|ü<‘Δä T· \T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Á|ü‹_+∫+#ê*.
♦ ã&ÉT>∑T, nD>±]q esêZ\ kÕe÷õø£ H˚|<ü ´ä∏ +, dü+düÿ è‹ Ä#êsê\T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Á|ü‹_+_+#ê*. ñqï‘· esêZ\
|ü]C≤„q uÛ≤eq\T M]ô|’ s¡T<ä≈› L£ &É<Tä . bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Ç˝≤+{Ï nìï düeTdü´\ô|’ ÁX¯<Δä eVæ≤+#ê*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T •X¯óøπ +Á<ä+>± ñ+&Ü*. Ç{°e\ n+<ä]H√≥ Ç<˚e÷≥ $ìŒdüTqÔ ï~. Ç~ øπ e\+ n\+ø±s¡ÁbÕj·TyÓT+Æ ~.
yÓTT‘·+Ô $<ë´Á|üD≤[ø£ $<ë´πø+ÁBø£è‘·yT˚ nsTT‘˚ $<ë´s¡T\ú Ädü≈î£ \Ô T, n_ÛsT¡ #·T\T, nuÛ´Ñ düHêXË*’ , yê{Ï eT÷˝≤\T,
H˚|<ü ´ä∏ eTT ` bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT n_Ûeè~Δ|sü á &É+˝À ø°\ø±+XÊ\T ø±yê*.
♦ ø£è‘ê´<Ûës¡+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T+&Ü*. ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûqä nH˚~ Ä#ês¡ÁbÕj·T+>± $T–*b˛≈£L&É<Tä . m≈£îÿe dü+<äsꓤ\˝À
ø£è‘ê´\H˚$ ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘· j·÷+Á‹ø£ Á|üÁøÏjT· \≈£î <ë]rdüTHÔ êïsTT. ø£è‘·´eTH˚~ Ä˝À#·qqT sπ ø¬ ‹Ô+#˚˝≤ ñ+&Ü* ø±˙
nø£så êìï ~~›+#·&yÉ ÷Ó , bÕsƒêìï #·~$+#·&yÉ ÷Ó , kÕeTÁ–ì $<ë´]úeTT+<äT |ü&j ˚ T· &Éy÷Ó ø±<äT. ø£è‘·´eTT $<ë´]ú˝À
Ä˝À#·q sπ ø¬ ‹Ô+#ê*. nuÛ´Ñ düqqT ns¡eú +‘·+>± #˚dæ yêdü$Ô ø£ \ø£D å ≤\qT Á|ü‹_+_+#ê*. uÛ$Ñ wü´<ä]› Ùì>± ø±s¡´ø±s¡D
ùV≤‘·Te⁄\T ø£qT>=H˚~˝≤ ñ+&Ü*. eTq sêh $<ë´\øå±´\ Á|üø±s¡+, sêh $<ë´Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011
Á|üø±s¡+>± $<ä´ nq>± düV≤ü ø±s¡ uÛ≤eqqT, XÊ+‹ì, $\Te\qT, e÷qeVü≤≈£îÿ\qT >ös¡$+#ê*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£
e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT Ä#·]+|üCùÒ d≥≥Tº |æ\\¢ ˝À HÓ‹’ ø£ Á|ües¡qÔ qT düeTTbÕ]®+#˚≥≥Tº>± ñ+&Ü*.
♦ |æ\\¢ T düe÷» düeTø±©q |ü]dæ‘ú T· \qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê*. Á|ü#ês¡kÕ<ÛHä ê˝À¢ e#˚à düeTdü´\qT $<ë´]ú $X‚w¢ +æ ∫
ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\>±*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Ç˝≤+{Ïyê{ÏøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.

40
40
♦ $<ä´ <ë«sê düe÷»+˝Àì $_ÛqïesêZ\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. @<√ ˇø£ esêZìøπ #Ó+~q C≤„q+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ÁbÕ‹ì<Û´ä +
eVæ≤+#·≈L£ &É<Tä . nD>±]q esêZ\sTTq Åd\Ô” T, <ä[‘·T\T, Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\\¢ T, nìïs¡ø±\ n\Œdü+U≤´ø£ es¡Z
Á|ü»\≈£î Çã“+~>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ñ+&É≈L£ &É<Tä .
♦ Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‘ú T· \˝À Á|ü|+ü Nø£sD
¡ , Åô|y’ {˚ ø° s£ D
¡ H˚|<ü ´ä∏ +˝À $<ä´ ˇø£ yê´bÕs¡øè£ ‘·´yÓT+Æ ~. $<ä´ ù|s¡T‘√ nqedüs¡
Á|ü#ês¡ Äø£s¸¡ D\‘√ Á|ü»\T <√|æ&øû Ï ã*ne⁄‘·THêïs¡T. Á|üdTü ‘Ô · Á|ü<ëÛ q düeTdü´ @$T≥+fÒ $<ä´ nH˚~ |æ\\¢ qT düe÷»
dü+πøåeT+ ø√dü+ |üì#˚ùd u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\qT ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+<ë? ˝Òø£ yÓ’<äT´\qT, Ç+»˙s¡¢qT, Ç‘·s¡
ñ<√´>∑T\qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü +Ô <ë? düe÷»+˝Àì _Ûqï esêZ\≈£î _Ûqï yê+#Û\· T ñHêïsTT. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ‘·eT |æ\\¢ T
‘·eTø£Hêï n_Ûeè~Δ #Ó+<ë\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
edüTÔe⁄≈£î düe÷»+˝À >∑\ $\Te|ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*Z (kÕ+|òæTø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ kÂ+<äs¡´, Ä]úø£
ÁbÕeTTK´‘·\T ø£*–) eÁ&É+– ‘·q #˚‹|üì ø£fi≤HÓ|’ ⁄ü D´ uÛ≤eqqT s¡÷bı+~+#·Tø=ì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q
edüTÔ ìsêàD+ #˚kÕÔ&TÉ . edüT\Ô uÛ´Ñ ‘ê C≤„q+, edüTÔ ‘·j÷· Ø˝À HêD´‘·, <Ûsä ¡ ‘·–q≥Te+{Ï edüTÔ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ‘·–q
C≤„q+, edüTÔ eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘êC≤„q+, ÁbÕs¡+uÛ+Ñ qT+∫ ∫e]<ëø± ìsêàD+˝À |ü<øä∏ +£ eT]j·TT neT\T»]ù|
C≤„q+, kı+‘· HÓ|’ ⁄ü D≤´\ ñ|üj÷Ó >∑+, Ç‘·sT¡ \ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nqT≈£L\+>± eT\#·T≈£îH˚ HÓ|’ ⁄ü D´+, nedüsy¡ TÓ qÆ
|üìeTT≥¢ ìs¡«Vü≤D, HêD´‘·|≥ü ,¢ düè»q|ü≥,¢ ÁX‚w‘ºü |· ≥ü ¢ ñ‘·eÔ T ñ‘·Œ‹Ô|≥ü ¢ ìs¡j
í ÷· ‘·àø£‘· ø£*ñZ +{≤&ÉT.
ø£ã&ç¶ e+{Ï Áø°&É uÛÖ‹ø£ <˚V≤ü <ës¡T&Û´É +‘√bÕ≥T, Áø°&Üìj·Te÷\ C≤„Hêìï, ‘·q kı+‘· ‘êVü≤‘·TqT,
XÊØs¡ø£ HÓ|’ ⁄ü D´C≤„Hêìï e´ø°øÔ ]£ +#˚ Á|üD≤[ø£qT, »≥Tº düV≤ü ø±s¡ uÛ≤eqqT, Ç‘·s¡ »≥Tº\qT n+#·Hêy˚ùd,
>¬ *#˚ eP´Vü≤s¡#q· #˚ùd C≤„Hêìï ø£*ñZ +≥T+~. ` NCF`2005, ù|õ 26.
Ç) uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T m˝≤ ñ+&Ü*?
nqTuÛyÑ ê\T eT]j·TT |üPs¡«C≤„q+ <ë«sê düeTej·TdüTÿ\sTTq |æ\\¢ , Á>∑÷|ü⁄\˝À |üsd¡ Œü s¡ C≤„q$ìeTj·T+ »s¡T>∑T‘·T+~.
yês¡T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±HÓH’ ê, düeT÷Vü≤+˝ÀHÓH’ ê |üsd¡ Œü s¡ #·sá \<ë«sê ne>±Vü≤qqT bı+<ä>\∑ s¡T. eTT+<ä+» y˚jT· >∑\s¡T. C≤„Hê‘·àø£
uÛ$Ñ wü´<äs› Ù¡ Hêìï düT>∑eTq+ #˚jT· >∑\s¡T. Á|ü•ï+∫ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√e&É+ e\¢ ùV≤‘·Tã<ä‘Δ · <äèø£Œ<∏ëìï, uÛ≤yê‘·àø£ ne>±Vü≤qqT
n\e#·TÃ≈£î+{≤s¡T. yês¡T #·sá <ë«sê ne>±Vü≤q≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT $e]+#ê*‡ edüT+Ô ~ ø£qTø£
ùV≤‘·Tã<ä‘Δ q· T n\es¡TÃ≈£î+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï $<Ûëq+ e\¢ |æ\\¢ T ‘·eT<Óq’ dü«+‘· ne>±Vü≤q‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T.
á $<Ûëq+˝À ª|ü]|üPs¡í e÷s¡TŒμ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· n‘·´edüsy¡ TÓ +Æ ~. |æ\\¢ nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô #˚jT· &ÜìøÏ yê]‘√
düV≤ü nuÛ≤´dü≈î£ ì>± ñ+≥÷ #·sá \≈£î Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤dü÷,Ô nH˚«wüD≤‘·àø£yTÓ qÆ Á|üXï¯ \qT Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô &Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
|æ\\¢ ‘√ ø£*dæ |üì#˚d÷ü ,Ô yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚d÷ü Ô e´ø°øÔ s£ D ¡ \<ë«sê, uÛ≤>∑kÕ«eT´+ e\¢ ‘·q yÓK’ s¡T\qT #Ó|⁄ü ‘·÷
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq˝À ø°\ø±+XÊ\qT e´ø°øÔ ]£ +#ê*. n|ü&˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êq÷ ˇø£ |ü]XÀ<Û≈ä î£ &ÉT>± düV≤ü ø±s¡ nuÛ≤´dü≈î£ &ÉT>±
dü÷#·q*#˚Ãyêìø£Hêï <√Vü≤<äø±]>± e÷s¡>\∑ &ÉT.
C≤„qìsêàD Á|üÁøÏjT· ˝À Á|ü‹düŒ+~+#˚ uÀ<Ûqä (Reflective teaching) nedüs+¡ .
å ≤\ >∑T]+∫ C≤Hé &çy˚ (John Deway) á øÏ+<ä $<Û+ä >± dü÷∫+#ês¡T.
Á|ü‹düŒ+~+#˚ uÀ<Ûqä \ø£D
1) ñ<˚X› Ê´\T, |üs´¡ ekÕHê\T : Á|ü‹düŒ+~+#˚ uÀ<Ûqä |æ\\¢ qT Á|ü‘´· ø£å dü+ã+<Û+ä ø£\yês¡T>±, \øå±´\ |üs´¡ ekÕHêìï
n+‘˚ø±≈£î+&Ü kÕ+πø‹ø£ |ü]|üPs¡T\í T>± r]Ã~<äT‘› T· +~.

41
41
 2) #·Áø°j·T |ü<äΔ‹ (Cyclical method) : Ç~ uÀ<Ûqä qT #·Áø°jT· , dü]Œ¤\ |ü<‘Δä T· \T ø£*– ñ+≥T+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì
uÀ<Ûqä ˝À eT÷˝≤´+ø£q+ ‘·eT<Óq’ |ü<‹Δä ˝À |ü⁄qX¯Ãs¡D, ìs¡+‘·s+¡ >± »s¡T>∑T‘·T+&Ü*.
3) ‘·s¡>∑‹>∑~˝À nH˚«wüD kÕeTs¡ú´+ (Competence in Classroom Inquiry) : Bì nH˚«wüD≤ìøÏ
uÀ<ÛHä êkÕeTs¡´ú + nedüs+¡ á |ü<‹Δä <ä‘êÔ+X¯ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , $X‚w¢ Dü , eT÷˝≤´+ø£q+, Á|ü‹düŒ+<äq, Á|üD≤[ø£
s¡#q· , kÂø£sê´\ ø£\Œq e+{Ï #·s´¡ \qT ø£*Z ñ+≥T+~.
4) uÀ<Ûäq|ü≥¢ yÓ’K] (Attitude towards teaching) : Á|ü‹düŒ+~‘· uÀ<Ûäq≈£î $XÊ\ uÛ≤eHêyÓ’K],
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·yTÓ qÆ |ü]|üPs¡í Vü≤è<äjT· + nedüs+¡ .
5) ñbÕ<Ûë´j·TTì ìs¡j í ÷· ‘·àø£‘· (Teacher Judgement) : mô|øò yºÏ é {°∫+>¥≈î£ ñbÕ<Ûë´j·TTì ìs¡j í ÷· ‘·àø£‘·
Ä<Ûës¡+ bÕøÏøå +£ >± á ìs¡j í ÷· ‘·àø£‘· ñbÕ<Ûë´j·TTì Áø£eT•ø£D
å ‘√ e∫Ãq n+‘·s<Y èä wæôº |,’ dü«j·T+Á|ü‹düŒ+<äq\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
6) düVü≤#·s¡T\‘√ nuÛÑ´düq (Learning with Colleagues) : düVü≤#·s¡T\‘√ dü+uÛ≤wüD, düVü≤ø±s¡+ <ë«sê
Á|ü‹düŒ+~‘· uÀ<Ûqä , eè‹Ô|sü ,¡ nuÛ´Ñ düq, e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]|üPs¡‘í \· T ô|+bı+<äT‘êsTT.
á) $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+, nqTes¡HÔ ê\T (Critical pedalogy, its implications)
$eTs¡ÙHê‘·àø£ ($X‚¢wüD≤‘·à) uÀ<Ûäq $<Ûëq+. $<ë´s¡Tú\T ‘·eTô|’ #˚ùd ô|‘·ÔHêìï Á|ü•ï+#˚≥T¢ #˚dæ dü+<˚Vü‰\qT,
n|üqeTàø±\qT ìeè‹Ô#j ˚ T· &ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. $<ë´]ú˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£ #˚‘q· ≈£î <√Vü≤<äø±] ne⁄‘·T+~. Ira Shore
(1992) Á|üø±s¡+ ªª$<ë´]ú sêj·T&É+, e÷{≤¢&&É +É e+{Ï yê{Ïøπ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, nsêú\ |ü]~Ûì <ë{Ï ‘·T\Hê‘·àø£+>±,
#Ó‘’ q· ´+‘√ Ä˝À∫kÕÔ&TÉ . $<ë´]ú nb˛Vü≤\T, }Vü‰»ì‘·u≤Û eq\ qT+∫ u…≥ ’ |ü&ç ‘Ó*$ ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. $<ë´]ú n+‘·s‘Z¡ ·
nsêú\T, eT÷\ø±s¡D≤\T, kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘ú T· \qT, @<ÓH’ ê ˇø£ #·s´¡ jÓTTø£ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · |üs´¡ ekÕHê\qT, edüTeÔ ⁄\qT, dü+|òTü ≥q\qT,
Á|üÁøÏjT· \qT, nqTuÛyÑ ê\qT, Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ $wüjT· +, ìj·Te÷\T, ãVüQfi¯ Á|ü#ês¡kÕ<ÛHä ê\T ˝Ò<ë e´eVü‰sê\ >∑T]+∫
‘·|Œü ø£ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê*μμ.
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+ eTTK´ ñ<˚X› +¯ $<ë´]úì düeTs¡eú +‘·+>±, X¯øeÔÏ +‘·Tì>± ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÉyT˚ , ùd«#·Ã≈¤ î£
<√Vü≤<ä|&ü &É yÉ T˚ . düs«¡ yê´≈£î\‘·\ qT+&ç, u≤<Û\ä qT+&ç $eTT≈£î\Ô qT #˚jT· &ÉyT˚ . $<ë´s¡T\ú ˝À C≤„q ìsêàDeT+<äT kÕ+Á|ü<ëj·Tø£
uÀ<ÛHä ê|ü<‘Δä T· \ bÕÁ‘· n‹ |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~. Ç‘·sT¡ \ dü+düÿ è‹ì >ös¡$+#·&+É , ‘·q≈£î ‘êqT, Á|ü|+ü #êìï $_Ûqï <äèø√ÿD≤\˝À
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]o*+#·&+É ≈£L&Ü $<ë´\øå±´\˝À ˇø£{.Ï $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+ |æ\y¢ êìøÏ <˚oj·T eT]j·TT
nD>±]q |”&‘ç · Á|ü»\ dü+düÿ è‹ì ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
n|ü&˚ nD>±]q |”&‘ç e· sêZ\ ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q |æ\\¢ T yê] yê] dü+düÿ è‹, #·]Á‘· yê] yÓ$’ <ä´ Á|üeè‘·T\Ô T,
eT‘·+, yês¡d‘ü ê«\qT ≈£îå Dí+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ç~ yês¡d‘ü «· $\Te\ dü+Áø£eTD Á|üu≤Û e+ yê] J$‘ê\ô|’ ø£*dZ Tü +Ô ~.
yês¡T düeTs¡eú +‘·T\T ø±e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
$<ä´ nH˚~ sê»ø°jT· yÓTqÆ ~. á $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+ |æ\\¢ T, ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À $<ä´ #·T≥÷º |ü]ÁuÛ$Ñ T+#˚
sê»ø°jT· e´eVü‰sê\|ü≥¢ nÁ|üeT‘·T\Ô qT #˚dTü +Ô ~. Ç~ sê»ø°jT· uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚˝≤ |æ\\¢ qT X¯øeÔÏ T+‘·T\qT
#˚dTü +Ô ~. düe÷C≤ìï ns¡+ú #˚dTü ø=H˚ X¯øìÔÏ düT+Ô ~.

42
42
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+ nqTes¡HÔ ê\T :
♦ C≤„qìsêàD≤ìøÏ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+ ˇø£ eP´Vü≤+>± |üì#˚dTü +Ô ~.
♦ Á|ü‹düŒ+~‘· Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, uÛ≤cÕuÛ<Ò ä dü+ã+<Ûä HÓ|’ ⁄ü D´ Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+˝À Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. á HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T
<√Vü≤<ä|&ü Ü*. Ç~ nìï $wüj÷· \≈£î (Subjects) e]Ô+#ê*.
ñ<ë : kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ n<Û´ä j·Tq+˝À e÷qe⁄\T, düe÷»+ ùV≤‘·Tã<ä+Δ >±, edüT>Ô ‘∑ +· >±, ìcÕŒøÏøå +£ >± ñ+&ÉsT¡ . ‘·q
|ü]düsê\‘√ nH˚ø£ dü+ã+<Ûë\T, nqTuÛyÑ ê\‘√ |æ\\¢ T bÕsƒX¡ Ê\≈£î ekÕÔsT¡ . düe÷q‘·«+, qeTàø±\ e´edüú
e+{Ï n+XÊ\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·sá ≈£î ô|{Ïqº |ü⁄&ÉT |æ\\¢ >∑‘· nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± yê] <äèø£Œ<Ûë\T+{≤sTT.
Çø£ÿ&É ˇπø ñeTà&ç <äèwæøº √D+ ñ+&É<ìä eTq+ >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. Çø£ÿ&É ùV≤‘·Tã<äΔ $X‚w¢ D ü ≈£î neø±X¯+
ñ+&Ü*. nH˚ø£ ø√D≤\˝À |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|ü#d˚ æ ‘·–q ìs¡j í ÷· ìøÏ e#˚Ã˝≤ #˚j÷· *. n+‘˚>±ì eT+∫`#Ó&TÉ
|üqT\ C≤_‘ê sTTe«≥+ @e÷Á‘·+ ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´+ ø±<äT.
♦ $<ë´s¡T\ú ≈£î J$‘êqTuÛeÑ +, d”«j·TC≤„q+ ñ+&ç $<ä´qT, nuÛ´Ñ düq ìsêàD+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔjT· H˚ $wüjT· +
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘Ó*j·÷*.
♦ eT+∫ $<ë´e´edüú ˝Ò<ë bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú yÓ|’ ˝üò ≤´\qT ì+~+#·&yÉ ÷Ó ˝Òø£ yês¡T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~øÏ ‘Ó∫Ãq C≤„q+ |ü≥¢
$eTs¡Ù#˚j·T<äT.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ eT<Û´ä ñqï‘·yTÓ qÆ >ös¡euÛ≤e+ ñ+&Ü*.
♦ eTq+ ñbÕ<Ûë´j·T ` $<ë´]ú ` ñbÕ<Ûë´j·T nq>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT. n˝≤π> H˚sT¡ Ã≈£îH˚yê&ÉT
uÀ~ÛkÕÔ&TÉ nH˚ $<Û+ä >± Ä˝À∫+#ê*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ eT<Û´ä ñqï‘·yTÓ qÆ >ös¡euÛ≤e+ ñ+&Ü*.
♦ eTq+ ñbÕ<Ûë´j·T ` $<ë´]ú, $<ë´]ú ` ñbÕ<Ûë´j·T nq>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT, n˝≤π> H˚sT¡ Ã≈£îH˚yê&ÉT
uÀ~ÛkÕÔ&TÉ nH˚ $<Û+ä >± Ä˝À∫+#ê*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eè‹Ô|≥ ü ¢ >ös¡euÛ≤e+ ø£*ñZ +&Ü*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ $<ë´]újTÓ Tø£ÿ dü+düÿ è‹, |üPs¡«C≤„q+, uÛ≤cÕkÕeTs¡´ú + ‘Ó\TdüTø=qT≥ #ê˝≤ eTTK´+.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m\¢|ü &É÷ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T&Óq’ |ü]XÀ<Û≈ä î£ &ÉT>± ñ+&Ü*.
♦ nuÛ´Ñ düq düe÷Vü‰s¡+ nH˚~ ˇø£ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ |ü<‹Δä . Ç+<äT˝À düeTdü´\qT >∑T]Ô+#·T≥, |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT
nH˚«wæ+#·T≥, Ä#·sD ¡ , Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq, <ëì neT\T, eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚$ eTTK´+.
ñ) kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ (Social Constructivism)
kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àyê<ä+ nH˚~ kÕe÷õø£XÊg dæ<ëΔ+‘ê\|ü≥¢ ne>±Vü≤q. Ç~ kÕ<Ûës¡D ‘ê‹Ô«ø£ C≤„qìsêàD≤ìøÏ
yêdü$Ô ø£ J$‘êìøÏ nq«sTTdüT+Ô ~. $<ë´s¡T\ú T düeT÷Vü‰\T>± @s¡Œ&ç ˇø£ ∫qï ªuÛ≤>∑kÕ«eT´ dü+düÿ è‹ì, ne>±Vü≤qqT
ì]à+#·T≈£î+{≤s¡Tμ. ªªm|ü&Ó‘’ ˚ $<ë´]ú Ç˝≤+{Ï dü+düÿ è‹j·T+<äT ìeT>∑Tï&Ée⁄‘ê&√, $$<Ûä <äX\¯ ˝À ˇø£ dü+düÿ è‹j·T+<äT
uÛ≤>∑kÕ«$T n>∑T≥qT H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT.μμ nì Lev Vygotsky (1896`1934) nHêïs¡T.

43
43
 uÀ<Ûqä nuÛ´Ñ düq nqTes¡HÔ ê\ $wüjT· yÓTÆ $<ë´eTH√yÓC’ ≤„ìø£ XÊgy˚‘\Ô· T kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìï n<Û´ä j·Tq+
#˚XÊs¡T. ìsêàD≤‘·àø£‘· nH˚~ |æ\¢yêì |ü⁄s√_Ûeè~Δ kÕ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ<ëΔ+‘ê\˝À (Á|ües¡ÔHêyê<ä+, kÕe÷õø£
nuÛ´Ñ düq kÕe÷õø£ ìsêàD+) Á|üeTTKyÓTqÆ ~. Ç~ Jean Piaget Á|ü‹bÕ~+∫q dü+C≤„Hê‘·àø£ |ü⁄s√_Ûeè~Δ dæ<ëΔ+‘·+ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. Piaget Á|ü‹bÕ~+∫q <äX\¯ dæ<ëΔ+‘·+ (Hê\T>∑T n_Ûeè~Δ <äX\¯ T) ìsêàD≤‘·àø£‘>· ±H˚ >∑T]Ô+#·ã&ç+~.
m+<äTø£+fÒ |æ\\¢ T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ÁbÕ|ü+∫ø£ ne>±Vü≤qqT ì]à+#·Tø√yê*. kÕe÷õø£ ìsêàD n_Ûeè~Δ˝Àì Ç‘·s¡
n+XÊ\qT , dü+düÿ è‹ì ÇeTT&ÉTÃø=ì ìsêàD≤‘·àø£‘· kÕ+|òTæ ø£ ìsêàD≤‘·àø£‘>· ± s¡÷bı+<äT‘·T+~.
Vygotsky's ‘·q s¡#q· \sTTq Mind in Society (1930, 1978) Thought and Language (1934, 1986)
q+<äT |æ\y¢ êì ìsêàD≤‘·àø£ dü«uÛ≤eeTT >∑÷]à Piaget ‘√ @ø°u$ÑÛ +#ê&ÉT. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq j·T+<äT $<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘· ‘·s>¡ ‹∑
ñ+&Ü* nH˚ uÛ≤eq kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ dæ<ëΔ+‘·+ Ä<Ûës¡+>±H˚ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $<ë´s¡T\ú #˚ kÕeT÷Væ≤ø£
#·sá neT\T#˚jT· &É+ <ë«sê nH˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. Bì <ë«sê $<ë´]ú kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&Üìï, ‘·s>¡ ‹∑ j·T+<äT nuÛ´Ñ düq
ã<ä˝≤sTT+|ü⁄qT eT]j·TT eTÚœø£ uÛ≤e Á|üdsü D¡ ≈£î >=|üŒ |ü⁄Hê<äT\T @s¡Œs¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. d”«j·T Áø£eTãBΔøs£ D¡ , d”«j·T ìs¡j
í ÷· \T
eT]j·TT ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥|ü≥¢ ÄdüøìÔÏ ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. #·sá \T $<ë´s¡T\ú ˝À ñqTàFø£sD ¡ qT, kÕeT÷Væ≤ø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T,
düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~kÕÔsTT. ás¡øy£ TÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ $<ë´]ú H˚sT¡ Ã≈£îqï $wüj÷· \qT ì\ø£&>É ± ñ+∫
eTqdüTqT+&ç $C≤„q nqTuÛyÑ ê\T ‘=\–b˛≈£î+&Ü ñ+#·T‘·T+~.
}) ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
Ç+‘·es¡≈î£ C≤„q ìsêàD+, C≤„q s¡÷bÕ\T, C≤„q ìsêàD |ü]dæ‘ú T· \T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ìsêàD≤‘·àø£ nuÛ´Ñ düq+
n+fÒ eTq nuÛ´Ñ düHê düìïy˚XÊ\T C≤„q ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*. Ç~ »s¡>&∑ +É ˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· ø°\ø£yTÓ +Æ ~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düV≤ü uÛ≤>∑kÕ«$T. ‘êqT øπ e\+ uÀ<Û≈ä î£ &ç>±, yêVü≤≈£î&ç>±, düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏ>Ô ± ñ+&É≈L£ &É<Tä .
|æ\˝¢ À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡|&ü ÜìøÏ düs¬ q’ nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*. Áb˛‘ê‡Vü≤≈£î&ç>± e´eVü≤]+#ê*, |æ\\¢ ‘√
ø£*dæbÕ˝§ZHê*. |æ\\¢ T |üP]Ô>± e÷qdæø+£ >± nuÛ´Ñ düq˝À ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü*. |æ\\¢ T yê] Ädü≈î£ \Ô Ä<Ûës¡+>±
nuÛ´Ñ düHê Á|üÁøÏjT· ˝À¢ ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü*. <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ |ü\T dü+<äsꓤ\˝À \øå±´‘·àø£‘· ù|s¡T‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T
düsfi¡ ‘¯ q· T, düè»Hê‘·àø£‘q· T e~*ô|&É‘ês¡T. ‘·s#¡ T· >± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì düe÷<ÛëHê\T ‘·|Œü , Ç‘·s¡ düe÷<ÛëHê˝Ò$ ≈£L&Ü
düs¬ q’ $ ø±eì uÛ≤$kÕÔsT¡ . |ü\T $<ÛëHê˝…q’ düe÷<ÛëHê\T+fÒ yê{Ïì m˝≤ n+^ø£]+#ê*? nì yê~kÕÔsT¡ . á $<Ûyä TÓ qÆ
$‘·+&Éyê<ä+ nuÛ´Ñ düHêìï, <ëì nsêúìï neùV≤fi¯q #˚dTü +Ô ~.
eTq $<ë´uÀ<Ûqä , Ä#·sD ¡ øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\πø |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~. Ç~≈£L&Ü øπ e\+ eT~+|ü⁄ #˚jT· <ä–q Á|ües¡qÔ \
kÕ<Ûqä ø√düyT˚ . á <äèwæqº qTdü]+∫ |æ\y¢ êDÏí •ø£D
å bı+<˚ ÁbÕDÏ>±H√ ˝Ò<ë eTq+ s¡÷bı+~+#˚ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#˚
ˇø£ ø£+|üP´≥sY>±H√ uÛ≤$düTHÔ êï+. Bìe\¢ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì C≤„Hê+XÊ\qT eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± #˚dæ H˚sT¡ >± ø£+sƒd¡ +úü
#˚sTT+#·&+É ˝Ò<ä @y√ ø=ìï ø£è‘ê´\T #˚sTT+∫, yê] C≤„|øü X£ ø¯ øÔÏ Ï |üØø£å ô|≥º&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~. uÀ<Ûqä nH˚~ ôV≤sê“]¸jT· Hé
k˛bÕHê\≈£î |ü]$T‘·yTÓ Æ eT÷düb˛dæq $<Û+ä >± e÷s¡T‘·Tqï~. á $<Ûëq+ e÷sê*.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T |æ\\¢ Ädü≈î£ \Ô T, kÕúsTT, yÓ$’ <Û´ä ‘·\≈£î nqT>∑TD+>± ø£è‘ê´\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*. |æ\\¢ +<äs÷¡
uÛ≤>∑kÕ«eTT\j˚T´˝≤ düs¬ q’ eP´Vü‰\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*. $<ë´s¡T\ú T Ä˝À∫+#˚ $<Û+ä >±, düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚ $<Û+ä >± @+
nuÛ´Ñ dædTü HÔ êïs√ |æ\˝¢ Ò Á>∑V≤æ +#˚ $<Û+ä >±, ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\qT dæ<+Δä #˚j÷· *‡q nedüs+¡ ñ+~. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|Œæ q<ëìï $<ë´s¡T\ú T ‹]– n|üŒ#Ó|Œü &É+ e+{Ï$ ìyê]+#·ã&Ü*. $<ë´s¡T\ú +<äs÷¡ bÕ˝§ZH˝˚ ≤ yÓj ’ T· øÏøÔ £

44
44
ø£è‘ê´\T, »≥Tº ø£è‘ê´\T, yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ ø£è‘ê´\T #√≥T#˚dTü ≈£îH˚˝≤ bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\T s¡÷bı+~+#ê*. $<ë´s¡T\ú T ùd«#·Ã>¤ ±
e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ, e´ø°øÔ s£ D
¡ ‘√bÕ≥T yê] eT<Û´ä Á|ü‹#·s´¡ \T »s¡|&ü ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ ô|’ n~Ûø±sêìï #Ó˝≤sTT+#˚ yês¡T>± ø±≈£î+&Ü yê] _Ûqï e´ø°øÔ s£ D ¡ \qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT $Hê*,
eTìï+#ê*. Ç+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\, ‘·s¡>∑‘·T\T Ä≥+ø£+ ø£*–+#·eqï uÛÑÁ<ä‘· Á|ü|ü+#êH˚ï e÷s¡Ãe#·TÃ. $<ë´s¡Tú\T,
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT yÓj ’ T· øÏøÔ ,£ kÕeT÷Væ≤ø£ nqTuÛyÑ ê\qT @ $<Ûyä TÓ qÆ uÛj
Ñ T· dü+ø√#ê\T ˝Ò≈î£ +&Ü Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√>∑*–‘˚ yês¡T
‘·eT kı+‘·+>± nuÛ´Ñ dæ+#·&ÜìøÏ neø±XÊ\T \_ÛkÕÔsTT. |æ\\¢ T ‘·eT≈£î \_Û+∫q C≤„Hêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Á|ü•ï+#·>\∑ >±*.
á C≤„q+ |üøbå£ Õ‘·<√Û s¡D‘Ï √ ≈£L&Ü bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì~ ø±e#·TÃ. ‘·eT #·T≥÷º ñqï kÕVæ≤‘·´ eqs¡T˝À¢~ ø±e#·TÃ. |æ\\¢ T
‘êeTTbı+~q C≤„Hêìï ‘·eT |ü]düsê\˝Àì nqTuÛÑyê\‘√b˛*Ã, yê´U≤´ì+#·&É+ <ë«sê $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèø£Œ<∏ëìï
n\es¡TÃ≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\qT / j·T÷ì{Ÿ |ü<øä∏ ±\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. eT÷düb˛dæq
$<ÛëHê\πø |ü]$T‘·yTÓ Æ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düqqT nHêdüøÔÏ ø£*–+#˚~>± e÷s¡Ã≈£L&É<Tä .
eTT–+|ü⁄ :
|æ\\¢ T düe÷#ês¡ Á>∑V≤” ‘·\T>± |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü C≤„q ìsêà‘·\T>± e÷sê*. Ç+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü ˚ Ø‹˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T,
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü*. M{Ïì kÕø±s¡+#˚ùd˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÂø£s´¡ ø£s>Ô¡ ±, düV≤ü
nuÛ≤´dü≈\£ T>± q÷‘·q bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\\¢ ≈£î øπ e\+ düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏ>Ô ± ø±≈£î+&Ü |æ\\¢ qT
Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+, düeTø±©q |ü]dæ‘ú T· \≈£î nq«sTT+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É , Á|ü‹düŒ+~+|üCj
Ò T· &É+ e+{Ï yê{Ïô|’ <äèwæôº |{Ϻ
neT\T|üsêÃ*. ‘·<ë«sê Ä˝À#·Hê‘·àø£, C≤„Hê‘·àø£ düe÷C≤ìï ì]à+#·>\∑ +.

45
45
 kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ
4 $<ë´ Á|üe÷D≤\T ` ne>±Vü≤q
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T øπ e\+ düe÷#ês¡+ n+~+#˚$>± ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ À¢ C≤„qìsêàD+ #˚jT· &ÜìøÏ >±q÷
s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · ø£è‘ê´\T, »≥Tº ø£è‘ê´\T, #·sá \T, ∫Á‘ê\T ^j·T&É+, |ü{øºÏ \£ T
#·<eä ≥+, $X‚w¢ +æ #·≥+ e+{Ï yê{ÏøÏ Á|üeTTK kÕúq+ Çe«≥+ e\q ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q, $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèwæº ô|s¡T>∑T‘·T+~.
C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2011, kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô
Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´ Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ˝À ìsêú]+∫q Äs¡T $<ë´
Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î M\T>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ düeTj·÷ìï Á|üD≤[ø£ ã<ä+Δ >± $uÛõÑ +∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#ê*.
‘·s>¡ ‹∑ ˝À n˙ï ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ Á|üXï¯ \T ø±≈£î+&Ü $<ë´ Á|üe÷D≤\qT <äèwæº j·T+<äT+#·Tø=ì $$<Ûä ø√D≤\˝À $<ë´]ú
Ä˝À∫+∫, düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü &ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ Á|üXï¯ \T Çyê«*. ˇπø Á|üXï¯ |æ\\¢ +<ä]˙ n&ç–Hê, yês¡T ˇø£ Á|üXï¯ ≈£î
nH˚ø£ ø√D≤\ qT+&ç düe÷<ÛëHê\T #Ó|Œü &ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À neø±X¯+ Çe«&É+ e\q eTq+ @ ñ<˚X› ´¯ +‘√ $<ë´ Á|üe÷D≤\T
ìsêú]+#·T≈£îHêïyÓ÷ Ä ñ<˚X› ´¯ + HÓsy¡ s˚ T¡ ‘·T+~. nìï $<ë´ Á|üe÷D≤\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝ÀH˚ kÕ~Û+#ê\H˚ ìj·TeT+ ˝Ò<Tä .
ÁbÕC…≈î£ \º T, øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\ Ä<Ûës¡+>±, Ç+≥s¡÷´«\T ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡qT |æ\˝¢ À¢ ø£*Œ+#ê*.
düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ düeTj·T+˝À ≈£L&Ü á ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡ nedüse¡ TÚ‘êsTT. M≥ìï+{Ïø° nedüsy¡ TÓ qÆ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT
$|ü⁄\+>± ‘Ó*dæø=+<ë+.
$<ë´ Á|üe÷D≤\T (Academic Standards) :
I. $wüj÷· e>±Vü≤q (Conceptual Understanding)
II. Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊìï #·~$, ns¡+ ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#·≥+ (Reading the text given, understanding and
interpretation)
III. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Information gathering & processing Skills)
IV. düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥. (Reflection on Contemporary Issues and Questioning)
V. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Mapping Skills)
VI. Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘«· +. (Appreciation and Sensitivity)
I. $wüj÷· e>±Vü≤q :
bÕsƒê´+XÊ˝À¢ì ø°\ø£ |ü<ë\T, ø°\ø£ uÛ≤eq\T $<ë´s¡T\ú T ns¡+ú #˚døæ =ì yê]øÏ ns¡eú TsTTq n+XÊ\qT #Ó|Œü >∑\>±*.
ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, eØZø]£ +#·≥+, ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+, b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T ‘Ó*j·TCÒjT· &É+, $X‚w¢ +æ #·≥+, }Væ≤+#·≥+,
$e]+#·≥+ e+{Ïe˙ï $wüj÷· e>±Vü≤q ÁøÏ+~øÏ ekÕÔsTT.
` ‘êqT #·÷dæq dü+|òTü ≥q >∑T]+∫ >±˙, ‘êqT #˚dqæ |üìì >∑T]+∫ >±˙ ‘·q kı+‘· e÷≥˝À¢ $e]+#·>˝∑ ≤Z*.
` Ç‘·sT¡ \T #Óù|Œ yê{Ïì $+≥÷ düùV≤‘·Tø£+>± Ä˝À∫+#· >∑˝≤Z*.
` ‘êqT |ü]o*+∫q $$<Ûä n+XÊ\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#· >∑˝≤Z*.

46
46
 ` ‘êqT |ü]o*+∫q n+XÊ\ jÓTTø£ÿ \ø£D å ≤\ Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì eØZø]£ +#· >∑˝≤Z*. yê{Ï eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\T,
uÛ<Ò ë\T #Ó|Œü >∑˝≤Z*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|Œæ q bÕsƒê´+X¯+ jÓTTø£ÿ eTTU≤´+XÊ\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|Œü >∑˝≤Z*.
$wüj÷· e>±Vü≤q m˝≤ ô|+bı+~+#ê*?
bÕsƒê´+‘·s¡ Á|üXï¯ \qT »≥¢˝À #·]Ã+#·≥+ <ë«sê |æ\˝¢ À¢ $wüj÷· e>±Vü≤q ô|+bı+<äT‘·T+~.
ñ<ë: 1. j·TT<äΔ düeTj·T+˝À ôdH’ ê´ìøÏ |ü{≤\T @$<Û+ä >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ HÓ+.8). |æ\\¢ T
Ç˝≤+{Ï Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T #·]Ã+∫ sêkÕÔsT¡ .
2. ˙\–] #Ó≥T¢ ` ‘˚j÷· ≈£î, ‘√≥\≈£î ` n&É$ø° eT<Û´ä @yÓTHÆ ê ‘˚&Ü\THêïj·÷? ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·+&ç:
(8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 57) #·sá ‘√ u≤≥T á ~>∑Te ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+ <ë«sê $wüj÷· e>±Vü≤q
ø£*–+#·e#·TÃ.
` ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
` #·~$ uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+
` $$<Ûä ø±sê´\j·÷\T
ñ<ë: b˛©dt ùdwº Hü ,é Hê´j·TkÕúq+ e+{Ï$ |ü]o*+∫ uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+.
` ÁbÕC…≈î£ \º T |üP]Ô#d˚ æ yê{Ï ìy˚~ø£qT ‘·s>¡ ‹∑ ˝À düeT]Œ+#·≥+.
|æ\\¢ ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+~+#ê*‡q düV‰ü j·T+ @$T{Ï? (ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·)
G |æ\¢\T düe÷#ês¡+ ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TTìô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ yê‘êes¡D+ düèwæº+#·sê<äT. dü«j·T+>± H˚s¡TÃø=H˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
G uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q bı+<˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T+&Ü*.
G |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. »≥Tº |üqT\qT, #·sá \qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
G |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·÷\T ndü+ã<äyΔ TÓ qÆ $>± ñqï|ü&ÉT yê]ì ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs#¡ s· ê<äT. dü]jÓTÆ q |ü<‹Δä ˝À Ä˝À∫+#˚˝≤
dü\Vü‰ *yê«*. nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ‘êqT Ä Á>∑÷|ü⁄˝À ø=~›ùd|ü⁄ bÕ˝§ZHê*.
G øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q\T, Ç+≥s¡÷«´, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T |üPs¡sÔ TTq ‘·sê«‘· yê] nqTuÛyÑ ê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T, $X‚w¢ D
ü \T
Ä<Ûës¡+>± yês¡T ‘·j÷· s¡T #˚dqæ ìy˚~øÛ \£ qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #Ó|Œæ +∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D\T>± ø=ìï Á|üXï¯ \qT |ü]o*<ë›e÷?
1. @&Ée ‘·s>¡ ‹∑ ˝À MTs¡T uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ U≤ ÁbÕ+‘·+ >∑T]+∫ #·~$q <ëìï ã{Ï,º <ëìøÏ <Ûèä e ÁbÕ+‘·+˝À >∑\ ‘˚&Ü\T
@$T{À #Ó|Œü +&ç. (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 48)
2. &ÉãT“ e÷]Œ&çì #Ó≈î£ ÿ\T @$<Û+ä >± düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚XÊsTT? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 88)
3. Á|üuTÑÛ ‘·«+ $~Û+∫q uÛ÷Ñ $T •düTqÔ T –]»qT\T ø£≥˝º øÒ £ b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @$? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 58)
4. $$<Ûä uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\qT ‘Ó*|æ yê{Ïì ÁX‚DÏ yêØ>± eØZø]£ +#·&+É : (8e ‘·s>¡ ‹∑ )

47
47
 $wüj÷· e>±Vü≤q eØZø£s¡D
ø°\ø£|ü<ë\T b˛*ø£\T
uÛÒ<ë\T
uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q
ùd{º Ÿ yÓT+{Ÿ‡ ø±s¡D≤\T
kÕ+πø‹ø£ |ü<ë\T Á|üÁøÏjT· (ø£è‘·´eTT\T, ÁbÕC…≈î£ \º T, $es¡D ñ<ëVü≤s¡D\T
bÕÁ‘ê_Ûqj·Tq+, #·sá )
[Process (Activities, Projects,
Roleplay, Discussion)]

$<ë´]ú memory ˝À Long memory, Short memory ñ+{≤sTT. Long memory ˝À ñqï $wüj÷· ìøÏ Short
memory <ë«sê eTq+ #·]Ã+#˚ $wüj÷ · ìï Connect #˚j÷· *. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·&+É , $<ë´]ú uÛ≤>∑kÕ«$Tø±e≥+,
Sharing <ë«sê C≤„qìsêàD+ »s¡>≥ ∑ +e\¢ Ç~ $<ë´]ú øπ +Á~‘·yTÓ Æ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ (Meaningful learning)
nqã&ÉT‘·T+~. Bìì Active learning nì n+{≤s¡T. Bì˝À $<ë´]ú |üP]Ô>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.
II. Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊìï #·~$, ns¡ú+ #˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·≥+ : |æ\¢\T bÕsƒê´+XÊìï #·~$. n+<äT˝Àì
$wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø=ì $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À bı+~q nqTuÛeÑ + Ä<Ûës¡+>± yê´U≤´q+ #˚jT· >∑˝≤Z*
ñ<ëVü≤s¡D :
1. Á|üuTÑÛ ‘·« #Íø£<säÛ \¡ <äTø±D≤˝À¢ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ |ü+|æD° ( Á|üC≤ |ü+|æD° e´edü)ú ì Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T ìs¡«Væ≤dü÷Ô yê{ÏøÏ
dü_‡&ûì ≈£L&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T #Ó*d¢ Tü +Ô ~. eTq+ >∑‘+· ˝À #·÷dæq $<Û+ä >± ù|<ä\ ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘≈· î£ Ç~ #ê˝≤
ø°\ø£yTÓ qÆ ~. (9e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 130)
G ù|<ä\ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü_‡&û\T Çe«&É+ düeT+»düyT˚ Hê? m≥T¢?
|æ\\¢ T ‘·eT ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT #Óù|Œ $<Û+ä >± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ç~ Á|üXï¯ ≈£î »yêãT*«&É+ nH˚~ ø±≈£î+&Ü
yêdüeÔ dæ‘ú T· \qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#˚˝≤ #˚j÷· *.
2. >±*, ˙s¡T, H˚\˝À $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ |ü<ësêú\T ø£\e≥+ eTs=ø£ ñ<ëVü≤D, nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\T ˝ÀVü‰\T, s¡kÕj·THê\T
$ìjÓ÷–kÕÔsTT. yê{Ï qT+∫ e´sêú\T yê>∑T\T, q<äT\˝À ø£\TkÕÔsTT. Bìe\¢ ˙{Ï˝À s¡kÕj·THê\ yÓ÷‘ê<äT
>∑D˙j·T+>± ô|]–b˛‘·T+~. ˙{Ï˝Àì bÕ<äsd¡ +ü e+{Ï s¡kÕj·THê\T dü÷ø£àå Je⁄\ X¯Øsê˝À¢øÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT á
dü÷ø£àå Je⁄\qT #˚|\ü T‹qï|ü⁄Œ&ÉT n$ #˚|\ü X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT. á #˚|\ü qT eTqTwüß\T ‹qï|ü&ÉT yêfi¯fl
Äs√>∑´+ <Óã“‹H˚ kÕúsTTøÏ bÕ<äsd¡ +ü #˚sT¡ ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+~.
G |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç yÓ\Te&˚ e´sêú\ e\¢ Ç+ø± @ @ nqsêú\THêïjÓ÷ ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç. á ù|sê˝Àì $wüjT· +‘√
MTs¡T @ø°u$ÑÛ kÕÔsê?
3. ù|õ 99 eT]j·TT 100 \˝À (9e ‘·s>¡ ‹∑ ) >∑\ nd”yTé >∑T]+∫ #·~$q ‘·sê«‘· MT≈£î ø£*–q n_ÛÁbÕj·Ty˚T$T?
MT kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T+&ç.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ yêsêÔ |üÁ‹ø£˝À¢ yês¡\Ô T #·~$, ns¡+ú #˚dTü ø=ì yÓ+≥H˚ <ëìô|’ ˇø£ yê´K´ Comment
#˚kÕÔ+. n˝≤+{Ï<˚ á $<ë´ Á|üe÷D+.

48
48
III. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
$<ë´s¡T\ú bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤q≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï ùdø£]+#ê*. ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï |ü{øºÏ \£ s¡÷|ü+˝À
qyÓ÷<äT #˚jT· >∑\>±*. $X‚w¢ +æ #ê*‡q n+XÊ\qT <äèwæj º T· +<äT+#·Tø=ì |ü{øºÏ ˝£ À ø±\yéT‡ ìs¡sí TT+#·Tø√yê*. düe÷#ês¡
|ü{øºÏ \£ qT |ü]o*+∫, $X‚w¢ +æ ∫ yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ìsêúsD¡ #˚dæ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~+#ê*. Bì <ë«sê Ç‘·sT¡ \‘√ e÷{≤¢&≥É +.
nedüsy¡ TÓ qÆ $<Û+ä >± Á|ü•ï+#·&+É , »≥Tº˝À ø£*dæ |üì#˚jT· &É+ e+{Ï \ø£D å ≤\T |æ\\¢ ≈£î n\e&É‘êsTT.
ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T ≈£L&Ü düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\\¢ T düV≤ü » yê‘êes¡DeTT˝À ‘·eT+‘·≥
‘êeTT>± nH˚«wæ+∫, |ü]XÀ~Û+∫ nedüse¡ T>∑T düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ˇπø $wüjT· + |ü≥¢ >±˙, n+X¯+ |ü≥¢ >±˙ ne>±Vü≤q
@s¡Œs¡#T· ø=ì ìsêΔsD ¡ ≈£î sêe&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ ø£è‘ê´\H˚ ÁbÕC…≈î£ \º T nì |æ\TkÕÔsT¡ .
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝Àì ùdø£sD ¡ , qyÓ÷<äT, $X‚w¢ Dü , ìs¡jí ÷· ìøÏ sêe&É+, ìy˚~ø£ ‘·j÷· Ø, ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#·T≥
nH˚ $wüj÷· \T ˇø£ n+XÊìøÏ e]Ô+|üCdÒ qæ n~ ÁbÕC…≈î£ >º ± uÛ≤$+#ê*.
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À ~>∑Te $<Û+ä >± #˚sTT+#·e#·TÃ.
ñˆˆ 1. Text to table 2. Table to questions 3. Table to Graph 4. Graph to Questions 5. Graph to
table 6. Graph to Text 7. Text to Graph... M{Ï˝À @~ ‘·–q~ nì|æùdÔ <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£è‘·´+
Çe«e#·TÃ.
ñ<ë :`
1. MT ÁbÕ+‘·+˝À |ü+&˚ |ü+≥\ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T #˚dæ yê{Ïì á øÏ+~ |ü{øºÏ ˝£ À bı+<äT|üs#¡ +· &ç.
Áø£.dü+. |ü+≥\T s¡ø±\T |ü+≥\T
1. Á|ü<ëÛ q |ü+≥\T
2. |ü|ü <ÛëHê´\T
3. q÷HÓ –+»\T
4. ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\T
2. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô

ô|’ Á>±|òqt T |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üXï¯ \≈£î düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.

1. 2000`01 qT+&ç 2010`11 es¡≈î£ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ ñ‘·Œ‹Ô mìï $T.≥qTï\T ô|]–+~?

49
49
 2. @ <äXÊã›+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+~?
3. 1950`51 Hê{Ï ñ‘·Œ‹ÔøÏ 2010`11 Hê{Ï ñ‘·Œ‹Ô <ë<ë|ü⁄ mìï¬s≥T¢ ô|]–+~?
Á|üXï¯ \T n˙ï ˇπø n+XÊìï Á|ü‹_+_+#˚˝≤ ñ+&É≈L£ &É<Tä . $_Ûqï ø√D≤\T düŒè•+#˚˝≤ Á|üXï¯ \T+&Ü*.
$X‚w¢ Dü ≈£î neø±X¯+ Çyê«*.
3. #˚H‘˚ · j·T÷ì≥¢˝À e÷s¡TŒ
#˚H‘˚ · j·T÷ì≥¢˝À e÷s¡TŒ
sêÁwü+º 1988 2009
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 5,29,000 1,24,700
>∑T»sê‘Y 24,000 3,900
ø£sêï≥ø£ 1,03,000 40,500
eTVü‰sêÁwüº 80,000 4,500
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ 43,000 3,600
|ü+C≤uŸ 22,000 300
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 5,56,000 1,55,000
ô|’ |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. @ sêÁwü+º ˝À #˚H‘˚ · j·T÷ì≥¢ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z ~?
2. 1988˝À n‘·´~Ûø,£ n‘·´\Œ j·T÷ì≥T¢ >∑\ sêÁcÕº˝$Ò ?
3. 2009 Hê{ÏøÏ @ sêÁwü+º ˝Àq÷ j·T÷ì≥¢ dü+K´ ô|s¡T>∑˝<Ò Tä . m+<äTø√ ‘Ó\TkÕ? $X‚w¢ +æ #·TeTT.
IV. düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥
$<ë´s¡Tú\T bÕsƒê´+XÊ\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ne>±Vü≤q #˚düTø=ì, J$‘·+˝À m<äTs¡j˚T´ nH˚ø£ düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]+#·Tø√>∑*–q C≤„q+ bı+<äe\dæ j·TT+≥T+~. ø±ã{Ϻ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À bÕsƒ´¡ $wüj÷· ìøÏ e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+
ø±≈£î+&Ü düeTø±©q n+XÊ\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê $<ë´]ú |ò*ü ‘ê\qT sêã&É‘ê&ÉT. »s¡T>∑uÀj˚T |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔ&TÉ .
bÕsƒê´+X¯+˝Àì $\Te\qT nq«sTT+#·T≈£î+{≤&ÉT. $$<Ûä düeTø±©q n+XÊ\ô|’ ‘·q≈£î >∑\ yÓK’ ]ì e´ø£+Ô #˚jT· >∑\TZ‘ê&ÉT.
bÕsƒê´+X¯eTTqT ì‘·´ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\‘√ CÀ&ç+#ê*. bÕsƒêìï H˚sT¡ Ã≈£î+≥Tqï düeTj·T+˝À Ä
ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+|òTü ≥q\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·]Ã+#ê*. |æ\\¢ T Á|ü•ï+#˚˝≤ #˚j÷· *. ˇø£ ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq
$<Ûëq+ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT ‘·eT ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq $<Ûëq+‘√ b˛\ÃeTq&É+ <ë«sê düeTø±©q n+XÊ\T
Á|ü•ï+#·ã&É‘êsTT. eTj·THêàsY <˚X+¯ ˝À Á|üC≤kÕ«eT´ ñ<ä´eT+ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT eTq <˚X+¯ ˝À Á|üC≤kÕ«eT´+
>∑T]+∫, Ç‘·s¡ ñ<ä´e÷\ >∑T]+∫ Á|ü‹düŒ+~+#˚ $<Û+ä >±, |æ\\¢ ≈£î Á|ü•ï+#˚ neø±X¯+ ø£*Œ+∫ ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#˚
$<Û+ä >± #˚j÷· *.

50
50
 ñ<눈 9e ‘·s>¡ ‹∑ 24e bÕsƒ+¡ ªªs√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´μμ uÀ<Ûqä »]ù|≥|ü&ÉT ôV≤’ <äsêu≤<é q>∑s+¡ ˝Àì Á|üe÷<ë\
>∑T]+∫ #·]ÃkÕÔ&TÉ . Ä düeTj·T+˝À ªªá s√E˝À¢ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T≥≈£î ø±s¡D≤\T @yÓTÆ
ñ+{≤sTT? nH˚ Á|üXï¯ y˚dæ #·]Ã+|üCj Ò ÷· *. Ç‘·s¡ Á|üXï¯ \T |æ\\¢ T y˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
2. 9e ‘·s>¡ ‹∑ 15e bÕsƒ+¡ ªªbÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D ¡ ` kÕe÷õø£e÷s¡TŒμμ uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT u≤\ ø±]à≈£î\ |ü]dæ‹ú >∑T]+∫
#·]ÃkÕÔ+ (ù|õ193). u≤\ ø±]à≈£î\ |ü]dæ‹ú ô|’ |æ\*¢ ï Á|ü•ï+#·eTHê*. yê] kÕúìø£ ÁbÕ+‘ê\˝À u≤\ ø±]à≈£î\T
ñ+fÒ yê] >∑T]+∫ e÷{≤¢&eÉ THê*.
3. 8e ‘·s>¡ ‹∑ ` 7e bÕsƒ+¡ ªªÁ<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥μμ uÀ<Ûqä #˚ùd≥|ü&ÉT s¡V≤” +,©\, XÊ+‘·\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&≥ ˚ |ü&ÉT
n˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· \Tqïyês¡T MT ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsê? nì Á|ü•ï+∫, yê] |ü]dæ‘ú T· \ô|’ #·]Ã+|ü#j ˚ ÷· *.
V. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $$<Ûä ∫Á‘ê\T, |ü{≤\T Çe«ã&çHêsTT. |ü{≤\T n+<ä+ ø√dü+ bı+<äT|üs∫¡ q$
ø±e⁄ yê{Ïì #·<eä &É+ ø√dü+, #·]Ã+#·&+É ø√dü+, yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&≥ É + ø√dü+ Çe«ã&çHêsTT. Bì‘√ $wüjT· +
düT\uÛ+Ñ >± ns¡eú TÚ‘·T+~.
|ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À Á|ü<ëÛ q+>± eT÷&ÉT n+XÊ\T+{≤sTT.
1. |ü{≤\T ^j·T&É+ (Map Drawing)
2. |ü{≤\T #·<eä &É+ (Map Reading)
3. |ü{≤\˝À $$<Ûä n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·≥+ (Map Pointing)
|ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·&+É m˝≤?
1. |ü{≤\T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡+>∑T˝À¢ Çe«&ÉyTÓ qÆ ~. yê{Ïì #·~$ $$<Ûä Á|ü<X˚ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT
sêsTT+#·e#·TÃ.
2. q<äT\T, s¡yêD≤ e÷sêZ\T, $$<Ûä Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+|üCj Ò T· e#·TÃ.
3. >∑Ts¡T\Ô T, dü+øπ ‘ê\qT ã{Ϻ (|ü+≥\T, KìC≤\T, |ü]ÁX¯eT\T yÓTTˆˆ) $X‚w¢ D ü \T #˚sTT+#·e#·TÃ.
4 sê»ø°jT· |ü{≤\ $X‚w¢ D ü ` dü]Vü≤<äT\› T, dü]Vü≤<äT› õ˝≤¢\T / sêÁcÕº\T : kÕÁe÷C≤´\ $düsÔ D ¡ e+{Ï yê{Ïì
>∑T]Ô+#·≥+, #·<eä ≥+ #˚sTT+#·e#·TÃ.
5. n{≤¢d,t >√&É|{ü ≤\ <ë«sê s¡øs£ ø¡ ±\ ø£è‘ê´\T #˚sTT+#·e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D\T:
|ü{≤\T ^j·T&É+ : 1. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ W{Ÿ ˝…H’ é |ü≥+ ^j·T+&ç.
2. Á>±eT+/bÕsƒX¡ Ê\ |ü≥+ ^j·T&É+.
|ü{≤\qT #·<eä ≥+ :
ñ<ë: 9e‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 12e bÕsƒ+¡ ù|õ HÓ+. 145 ˝Àì ªªÇ≥©˝Àì ÁbÕ+‘ê\T |ü≥+ |ü]o*+#·+&ç.
a) á |ü≥eTT˝À ø£ì|ædTü q Ô ï Be⁄˝Ò$?
b) Ç≥©˝Àì $$<Ûä q>∑sê\T, |ü≥D º ≤\ ù|s¡T¢ ‘Ó\T|ü⁄eTT?

51
51
|ü≥+˝À >∑T]Ô+#·&+É :
ñ<ë : uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À ~>∑Te dü÷∫+∫q ÇqTeTT ` ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\qT >∑T]Ô+#·TeTT.
1. uÛÁÑ <ëe‹ 2. _Û˝≤jYT 3. s¡÷s¬ ÿ˝≤ 4. u§ø±s√ 5. »+ôw&é|Pü sY.
VI. Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘«· +
bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä <ë«sê |æ\˝¢ À¢ ªª‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· ≥+, Ç‘·sT¡ \ n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·≥+, ùd«#·Ã>¤ ±
Á|ü•ï+#·≥+, nedüsy¡ TÓ qÆ yê]øÏ düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ e+{Ï \ø£D
å ≤\T, yÓK’ s¡T\T n\es¡Ã&É+ <ë«sê Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq
nH˚ $<ë´ Á|üe÷D+ kÕ~Û+#·>\∑ +.
á $<ë´ Á|üe÷D+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T @y˚T+ #˚j÷· *?
G |æ\\¢ #˚ $$<Ûä düeTdü´\ô|’ ‘·eT düŒ+<äqqT ‘Ó*ù| ìHê<ë\T, b˛düsº T¡ ,¢ ø£s|¡ Áü ‘ê\T ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·e#·TÃ.
G $$<Ûä düeTdü´\ô|’ $X‚w¢ D
ü #˚d÷ü Ô |üÁ‹ø£\≈£î, n~ø±s¡T\≈£î ˝ÒK\T sêsTT+#·e#·TÃ.
G ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, Hê´j·T+, <˚X¯ düyÓTÆø£´‘· e+{Ï sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq $\Te\T ≈£L&Ü
ô|+bı+~+#ê*.
G düu\ÑÛ T, düe÷y˚XÊ˝À¢, bÕ˝§ZH˝˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
G Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#ê*.
G $$<Ûä e´≈£î\Ô T, ‘√{Ï yês¡T #˚dqæ eT+∫ |üqT\qT Á|üX+¯ dæ+#·>*∑ >π yÓK’ ]ì ìsêàD+ #˚j÷· *.
G <äjT· , Áù|eT, e+{Ï e÷qe‘ê $\Te\T |æ\˝¢ À¢ ø£*Œ+#ê*.
G bÕsƒ+¡ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT |æ\˝¢ À¢ dü+ã+~Û‘· images s¡÷|ü+ <ë\TÑêsTT. Ä images >∑T]+∫ eTÚœø£+>±
#Ó|Œæ +#ê*. ˝Ò<ë sêsTT+#ê*.
ñ<눈 Á|üXï¯ \T
1. ø£fi≤ø±s¡T\qT eTq+ @ $<Û+ä >± >ös¡$+#ê*?
áHê&ÉT ø£fiø¯ ±s¡T\ dæ‹ú m˝≤ ñ+~? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ` bÕsƒ+¡ 21)
2. MT ÁbÕ+‘·+˝À eT‘· kÕeTs¡d´ü + kÕ~Û+#·&ÜìøÏ @$T #˚j÷· ˝À ‘Ó*j·TCÒd÷ü Ô ˇø£ ø£s|¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
(8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ+¡ 20)
3. ªdüe÷q‘·«+μ Á|ü<ëÛ q uÛ≤eq>± 2 ìHê<ë\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç. (8e ‘·s>¡ ‹∑ ` bÕsƒ+¡ 13)
$<ë´ Á|üe÷D≤\T øπ e\+ |üØø£\å düeTj·T+˝À, Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Çe«&ÜìøÏ, $<ë´]úì Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ
ñ<˚›•+∫q$ø±e⁄. Á|ü‹ bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT Ä bÕsƒ¡+˝À mø£ÿ&Óø£ÿ&É @j˚T $<ë´ Á|üe÷D≤\T
bı+<äT|üs#¡ ã· &ç ñHêïjÓ÷ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì <äèwæº j·T+<äT+#·Tø=ì bÕsƒ+¡ uÀ~Û+#ê*.
düeTø±©q n+XÊ\T @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À #·]Ã+#ê˝À eTT+<äT>± Ä˝À∫+#·Tø√yê*. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, düe÷#ês¡
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À @j˚T n+XÊ\ô|’ <äèwæº ñ+#ê˝À, n$ @ düeTj·T+˝À ìs¡«Væ≤+#ê˝À bÕ¢Hé
#˚dTü ø√yê*. bÕsƒ+¡ |üPs¡j Ô T˚ ´dü]øÏ Ä bÕsƒ+¡ ˝Àì Äs¡T $<ë´ Á|üe÷D≤\T |üP]Ô>± #·]Ã+#·ã&Ü*. $<ë´]ú
@+ H˚sT¡ Ã≈£îHêï&√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ñ<˚•› +ã&É˝<Ò Tä . eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´]ú H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|&ü ~˚ nH˚ $wüjT· + eTs¡Tesê<äT.

52
52
 kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+ `
5 q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ Á|ü‘´˚ ø£‘\· T
q÷‘·q kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î NCF-2005, RTE- 2009, APSCF-2011, kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ
Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=Hêïs¡T.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\\¢ ≈£î düe÷#êsêìï n+~+#·&ÜìøÏ ã<äT\T>± düe÷#êsêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ,
$X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ $_Ûqï neø±XÊ\T, nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·&+É <ë«sê |æ\\¢ T ‘·eT kı+‘· uÛ≤eq\qT ô|+bı+~+#·Tø√e&ÉyT˚
ø±≈£î+&Ü uÀ<Ûqä ˝À e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À m+‘· m≈£îÿe yÓ$’ <Ûë´\T, kÕe÷õø£ H˚|<ü ëÛ ´\T ñ+{≤jÓ÷
|æ\\¢ T n+‘· m≈£îÿe>± nqTuÛyÑ ê\T bı+<ä>\∑ TZ‘ês¡T. ø±ã{Ϻ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À kÕúìø£eqs¡T\T, kÕúìø£ #·]Á‘·,
nqTuÛyÑ ê\T, øπ dtd&ºü \û ≈£î #√≥T ø£*Œ+#·&+É »]–+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê\T |æ\\¢ T Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, bÕ˝§Zq&ÜìøÏ,
#·]Ã+#·&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒdüTHÔ êïsTT. ø±ã{Ϻ |æ\˝¢ À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ neø±X¯+ ÇdüTHÔ êïsTT.
A) kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+
$$<Ûä s¡ø±˝…q’ düu≈®… î£ \º T nq>± #·]Á‘·, uÛ÷Ñ >√fi¯+, sê»˙‹XÊÁdü+Ô , Ä]úøX£ ÊÁdü+Ô yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô
@sêŒf…+Æ ~. ◊‘˚ M{Ï˝À Á|ü‹ düu≈®… î£ ≈º L£ &Ü <ëìøÏ #Ó+~q Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ |ü<‘Δä T· \qT <äèø£Œ<∏ë\qT ø£*–ñqï~. Äj·÷
düu»… ≈£î\º ≈£îqï Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT >ös¡$dü÷HÔ ,˚ $$<Ûä düu≈®… î£ \º eT<Û´ä n+‘·s‘Z¡ · dü+ã+<Û+ä ñ+&˚ $<ÛëHê\qT n_Ûeè~Δ|sü #¡ &· +É
nedüs+¡ . Ç~ $$<Ûä kÕe÷õø£ n+XÊ\qT düeTÁ>∑+>± ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ <ë]rj·÷*. á ø±s¡D≤\ <äècÕº´ C≤rj·T
bò˛ø£dt Á>∑÷|ü⁄ $$<Ûä düu≈®… î£ \º eT<Û´ä n+‘·s‘Z¡ · dü+ã+<Û+ä ñ+&˚ $<Ûëq $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô $$<Ûä n+XÊ\qT
CÀ&çd÷ü Ô s¡÷bı+~+#ê\ì Á|ü‹bÕ<äq#˚d+æ ~.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä @s¡Œ&É&ÜìøÏ eTT+<äT>± Äj·÷ $wüj÷· \qT yÓTT‘·+Ô >±
ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ . kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô e÷qe J$‘·+˝À »]π> $$<Ûä kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· \qT $$<Ûä
ø√D≤\˝À ns¡ú+ #˚düTø√&ÜìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü kÕe÷õø£ <Ûäsêà\qT eT]j·TT $<ÛëHê\qT ns¡ú+
#˚dTü ø√&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üø]£ düT+Ô ~. n+<äTe\¢ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô n<Û´ä j·Tq+ <ë«sê @$T ô|+bı+~+#ê\qT≈£î+{≤yÓ÷
yê{Ï qT+&ç <ä÷s¡+ ø±≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. Ç<˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À kÕe÷õø£ $wüj÷· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+‘√
bÕ≥T Á|ü|+ü #êìï $düè‘Ô · <äèwæ̃‘√ #·÷&É&Üìï H˚sT¡ Œ‘·T+~. n+<äTe\¢ düTìï‘·+>± Ä˝À∫+#·&+É , düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹ ø£*–
ñ+&É&Üìï ô|+bı+~düT+Ô ~.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô düe÷C≤ìï K∫Ñ·yTÓ qÆ |ü<‘Δä T· \<ë«sê n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~.Ç~ |ü]e÷D≤‘·àø£+>±, >∑TD≤‘·àø£+>±
ñ+≥T+~. |ü]e÷D≤‘·àø£ $<Ûëq+˝À $$<Ûä n+XÊ\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq ‘·sê«‘· kÕ+K´ø£XÊÁdüÔ |ü<äΔ‘·T\qT
ñ|üj÷Ó –+∫ ì]úwyºü TÓ qÆ , $X¯«dü˙j·TyÓTqÆ |ò*ü ‘ê\qT kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ ≤\qT düèwæ+º #·&+É <ë«sê |ü]e÷D≤‘·àø£yTÓ qÆ Ä<Ûësê\‘√
kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔsT¡ . >∑TD≤‘·àø£ $<Ûëq+˝À kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· \qT Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q\<ë«sê,
e´øÏÔ ‘·q Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£å Á|ü‹#·s´¡ \<ë«sê, ìy˚~ø£\qT eTTÁ~‘· kÕeTÁ–ì $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔsT¡ .
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ $wüj÷· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘Δä T· \˝À düsπ «\T $_Ûqï esêZ\≈£î #Ó+~q
|üsd¡ Œü s¡ $X‚w¢ D
ü \T, n<Û´ä j·THê\T ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À qeT÷Hê\T ùdø£]+∫ Á|ü‹ $uÛ≤>±ìï ˝À‘·T>± ì•‘·+>± $X‚w¢ +æ #·&+É ,

53
53
ø±˝≤qT>∑TD+>± edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT b˛\TÃø√e&É+ düeTø±©q n+XÊ\qT e÷ì≥]+>¥ #˚jT· &É+, #ê]Á‘·ø£ &Ü≈£î´yÓT+≥¢
<ë«sê yêdüyÔ ê\qT sêã≥º&+É eTTK´yÓTqÆ $. á $<Ûyä TÓ qÆ |ü<‘›ä T· \˙ï kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #√≥T#˚dTü ø=HêïsTT.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\T ø√]q $<Û+ä >±H˚ ñ+&˚˝≤ #˚jT· &Üìï (Determinism), eT÷dü‘‘· ê«ìï ˇπøs¡ø+£ >± ñ+&É&Üìï
(Typification), ‘·s‘ ¡ s· ê\T>± Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. uÛÖ>√[ø£+>± ˇπø s¡ø+£ >± ñ+&É&+É (Geographic determinism),
˝Òø£ Ä]úø+£ >± ˇπø$<Û+ä >± ñ+&É&+É (Economic determinism), düe÷C≤\qT eT]j·TT <˚XÊ\qT eT÷düb˛dæq
$<Û+ä >± ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä ˝À Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ / n~Ûø±s¡øy£ TÓ qÆ eTTÁ<ä>± (Hallmark), ñ+≥Tqï~.
Bìì ‘=\–+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. BìkÕúq+˝À $XÊ\<äèø£Œ<∏ëìï ãVüQfi¯ düø±s¡D≤‘·àø£ $es¡D\T nqTeT‹+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªn&Ée⁄\Tμ nH˚ n+X¯+ uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁdü+Ô ˝À $wüjT· +>±H˚ #·]Ã+#·ã&ÉT‘·T+~ ‘·|Œü <ëìì #ê]Á‘·ø,£
bÂs¡d+ü ã+<Û,ä Ä]úø£ n+XÊ\ <äèwæ˝º À #·÷&É&+É ø±˙ $X‚w¢ +æ #·&+É >±˙ »s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä n+<äTe\¢ $düè‘Ô +· >± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ
M\T>± kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\ eT<Û´ä ñqï n&ÉT>¶ √&É\T #Û̊~+#ê*. düeTq«j·T |ü]#˚ #·s´¡ \≈£î Áoø±s¡+ #·T{≤º*.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q eTs=ø£ ø°\ø£yTÓ qÆ $wüjT· y˚T$T≥+fÒ kÕe÷õø£+>± »]π> e÷qe Á|ü‹#·s´¡ \qT
ãVüQfi¯ <äèwæº ø√D≤\˝À #·÷&Ü* ‘·|Œü @<√ ˇø£ ø√D+˝À e÷Á‘·yT˚ #·÷&É&ÜìøÏ, ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ M\Tø±˝Ò<Tä .
Ç~ Á|üC≤kÕ«eT´ ìj·Te÷\qT ˝Àã&ç »s¡>±*. ãVüQfi¯ <äèø£Œ<∏ä $<ÛëHê\T düeTÁ>∑+>±, ns¡eú +‘·+>± ñ+{≤sTT. Ç$
$$<Ûä eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. $X‚¢wüD≤‘·àø£+>±, $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\qT
eè~Δ|üs¡TdüTÔ+~.
@ kÕ+|òTæ ø£ <äè–«wüjT· yÓTHÆ ê e´≈£î\Ô ô|q’ $$<Ûä s¡ø±\T>± Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü⁄‘·T+~. nsTT‘˚ Ç~ e´øÏÔ düe÷»+˝À
‘êqT ñqï kÕúq+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n+fÒ Á<äy√´\“D+ nsTT‘˚<ëì Á|üu≤Û e+ Äj·÷ esêZ\ô|’ y˚sT¡ y˚sT¡ s¡ø±\T>±
ñ+&É&Üìï >∑T]ÔkÕÔ+. n+<äTe\¢ $_Ûqï <äèwæøº √D≤\˝À Ä˝À∫+#·&+É ãVüQfi¯ Ø‘·T˝À¢ Á|ü‹düŒ+~#·&+É nedüs+¡ . dü+|üPs¡í
yÓTqÆ ~>± ñ+&ç$$<Ûä eqs¡T\qT düeTq«sTT+#·T≈£îì $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô n+XÊ\qT eT]+‘· ˝À‘·T>± $#ê]+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ $wüjT· dü«uÛ≤yêìï
ì•‘·+>± |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ <ëì dü«s¡÷bÕìøÏ ˇø£ düŒwü‘º · #˚≈L£ s¡Ã&ÜìøÏ M\T>∑\T>∑T‘·T+~. n+fÒ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\qT
dü+düÿ]+#·&eÉ TH˚~ Äj·÷ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\ #ê]Á‘·ø£ eT÷˝≤\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, ‘·T\Hê‘·àø£+>± $X‚w¢ +æ #·&+É
‘·<ë«sê $$<Ûä kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ã\|üs#¡ &· ÜìøÏ ˇø£ $wüj÷· ìï nìï $uÛ≤>±\ <äèwæº
ø√D+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\T n˙ï ô|q’ ‘Ó*Œq ñeTà&ç \ø£D å ≤\qT bı+~q|ü⁄&ÉT ˇø£ <ëìø=ø£{Ï
dü+ã+<Û+ä ø£*–q n+XÊ\T>± e÷]q|ü⁄&ÉT $_Ûqï uÀ<ÛHä ê |ü<‘Δä T· \T, $_Ûqï uÀ<ÛHä êeP´Vü‰\T n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘êsTT.
á $<Û+ä >± kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô nH˚ ù|s¡T MT<ä n+<äT˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\qT düeTq«j·T|üs#¡ &· +É q÷‘·q+>± eØZø]£ +#·&+É
<ë«sê kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔìï ø=‘·Ô ø√D+˝À #·÷&É&ÜìøÏ $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
#·]Á‘·:
#·]Á‘· øπ e\+ ø±\Áø£yT˚ D≤ e#˚à e÷s¡TŒ\qT ne>±Vü≤q |üs#¡ &· yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, Ä e÷s¡TŒ\T @ @ kÕe÷õø£
esêZ\qT @$<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔj÷Ó , Ä e÷s¡TŒ\T ‘·sê«‘· ‘·sê\≈£î m˝≤ n+~+#·ã&É‘êjÓ÷ ‘Ó*ù| XÊÁdü+Ô .
#·]Á‘·˝Àì n+XÊ\qT eTq≈£î ‘Ó*j·Tì n+XÊ\≈£î \_Û+∫q Ä<Ûësê\T, düe÷#êsê\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê es¡eÔ ÷HêìøÏ
nq«sTT+#·Tø√&ÜìøÏ #·]Á‘· <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. n+<äTe\¢ #·]Á‘· |ü≥¢ #·s¡Ã≈£î, ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ

54
54
M\Tø£\T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê Á|ü‹ n+X¯+ yÓqTø£ eT+∫#Ó&TÉ \T+{≤j·Tì Á>∑V≤æ +#·>\∑ +. yê{Ïì ìsêú]+#˚+<äT≈£î ñqï
Ä<Ûësê\T, düe÷#êsêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± $X‚w¢ +æ #·{≤ìøÏ n+<ä]ø°ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´yÓTqÆ |ü<‘Δä T· \qT $ìjÓ÷–+#·≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ #·]Á‘· uÀ<Ûqä s¬ +&ÉT n+XÊ\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*. n$. 1. ø±\Áø£yT˚ D≤ e#˚à e÷s¡TŒ\T
2. m+<äT≈£î? m˝≤? #·]Á‘·qT $_Ûqï ø√D≤\˝À sêXÊs¡T?
#·]Á‘·qT uÀ~Û+#˚≥|ü⁄&ÉT kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, <˚oj·T, ÁbÕ|ü+∫ø£ n+XÊ\ |ü≥¢ düeT‘·T\´+ bÕ{Ï+#ê*. kÕúìø£
#·]Á‘·≈î£ n‘·´~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çyê«*‡ ñ+&É>±, kÕúìø£ esêZ\ Ä~Û|‘ü ê´ìøÏ uÛjÑ T· |ü&ç yê{Ïì #·]Á‘·˝À #˚sá &ÜìøÏ
yÓqTø£+» y˚dTü HÔ êïs¡T. Ä uÛj
Ñ ÷· \ qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫Ã, #·]Á‘·qT $<ë´s¡T\ú T n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *‡q düeTj·T+
e∫Ã+~. Ä s¡ø+£ >± eTq≈£î #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\qT $XÊ\ <∏èä ø£Œ<∏+ä ‘√ #·]Ã+#·{≤ìøÏ, $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\T, yê{Ï
eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\T, ˇ|üŒ+<ë\T, kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\T, dü+düèÿ‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT Ä<ÛTä ìø£ sê»ø°jT· , kÕe÷õø£,
Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \ ø√D+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ≈£\T>∑T‘·T+~.
uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁdü+Ô :
kÕ<Ûës¡D+>± kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· ˝À¢ dü˝ú ≤\≈£î #Ó+~q Äes¡qÔ Áø£e÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, dü˝ú ≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
yÓ$’ <Ûë´\qT $e]+#·&ÜìøÏ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdü+Ô ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Á|üøè£ ‹, e÷qe⁄&ÉT (düe÷»+) eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\qT
Ç~ n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~. >∑‘+· ˝À qT+&˚ düe÷C≤ìøÏ Á|üøè£ ‹øÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\T düV≤ü » |ü]düsê\˝À <äè&ÛyÉ TÓ qÆ $>±
#·÷&Éã&ÉT‘·THêïsTT. <˚ìø£<˚ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq~>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. ø±˙ X¯‘êãΔø±\+>± á <Û√s¡DÏ˝À e÷s¡TŒ\T
edüTHÔ êïsTT. Á|üøè£ ‹ ` kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ô|’ Á|ü•ï+#·&+É yÓTT<ä\sTT+~. Á|üøè£ ‹ e\¢ düe÷»+ e\¢ Á|üøè£ ‹
e÷s¡TŒ\≈£î >∑T]ø±e&ÉyT˚ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+. n+fÒ düe÷»+˝Àì e÷qe #·s´¡ \T Á|üøè£ ‹øÏ qwü+º ø£*–+#˚$>± ñ+&É&+É
e\¢ nH˚ø£ Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT. Á|ü|+ü Nø£sD
¡ H˚|<ü ´ä∏ +˝À <˚XÊ\T, ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n+‘·sê\T ‘=\–b˛sTT
Á|ü|+ü #·eT+‘· ˇø£ Á>±eT+>± e÷s¡T‘·Tqï dü+<äs“¡ +¤ ˝À düe÷»+ ` Á|üøè£ ‹ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT q÷‘·q j·TT>∑+˝À ns¡+ú
#˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ . Á|ü|+ü Nø£sD ¡ e\¢ ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n+‘·sê\T ‘=\–b˛‘·Tqï|üŒ{Ïø° ø=‘·Ô ø=‘·Ô ÁbÕ+rj·T
ndüe÷q‘·\T, yÓ$’ <Ûë´\T ‘·˝‘… T· ‘Ô T· Hêïj·Tì uÛÖ>√[ø£XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·THêïs¡T. q>∑Øø£sD¡ \ e\¢ Á>±MTD
eqs¡T\T |ü≥D º ≤\≈£î ‘·s*¡ q>∑sy¡ êdüT\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É>±, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T yÓqø£ã&çb˛e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï<äì
$X‚w¢ dæ Tü HÔ êïs¡T. uÛÖ>√[ø£ eqs¡T\T yê{Ï $ìjÓ÷>∑+, eqs¡T\ |ü+|æD° yÓTT<ä˝q’… yê{Ï <äècÕº´ uÛ÷Ñ >√fi¯+ kÕ+|òT” ø£XÊÁdüÔ
$uÛ≤>∑+>± düe÷ø±©q düe÷#ês¡+‘√ |ü]|ü⁄wæbº ı+~ eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± s¡÷bı+~+#·ã&Ü*.
düV≤ü » ÁbÕø£è‹ø£ yê‘êes¡D≤ìøÏ, e÷qe düe÷C≤ìøÏ >∑\ n+XÊ\ dü+ã+<Ûë\T, $_Ûqï düe÷C≤\ eT<Û´ä
dü+ã+<Ûë\qT, $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $dü]Ô +∫ ñqï düe÷C≤\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T >∑T]Ô+#·&+É <ë«sê kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\
ìsêàD+ »s¡>±*. Ç~ |æ\\¢ kÕúìø£ Á|ü|+ü #êìøÏ $X¯«Á|ü|+ü #êìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
uÛÖ>√[ø£+>± $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\qT, Á|ü<X˚ Ê\qT |ü{≤\˝À >∑T]Ô+#·&+É ˝À |æ\\¢ ≈£î •ø£D å ìe«&ÉeTH˚~ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔ\
eTTK´ø£seÔ¡ ´+>± >∑T]Ô+#ê*. nsTT‘˚ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ n<Û´ä j·Tq+ n+fÒ øπ e\+ |ü≥+˝À Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+#·&+É e÷Á‘·yT˚
ø±<äT Äj·÷ Á|ü<X˚ Ê\ kÕe÷õø£ dü+<äsꓤ\qT, #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ë∏ ´\qT ≈£L&Ü ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. |ü{≤\T ^j·T&É+,
>∑T]Ô+#·&+É , n<Û´ä j·Tq+˝À á $wüj÷· \qT ≈£L&Ü <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*. n+fÒ á uÛ÷Ñ >√fi¯+ MT<ä $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\qT
>∑T]Ô+#·&eÉ T+fÒ Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝Àì Á|ü»\T, yê] Jeq $<Ûëq+, yê] nedüsê\T yê]≈£îqï eqs¡T\ yÓTT<ä˝q’…
yê≥ìï+{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÉeTH˚ ~X¯>± e÷s¡TŒ≈£î Hê+~ |ü\ø±*.

55
55
kÕe÷õø£ ` sê»ø°jT· Jeq+ :
Bìì kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ ø=‘·Ô $wüjT· +>± ù|s=ÿHêïs¡T. sπ |ü{Ï bÂs¡T\≈£î yês¡T ìedædTü qÔ ï
ÁbÕ+‘ê\T / düV≤ü »+˝À kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· dæ‹ú >∑‘T· \qT |ü]dæ‘ú T· \qT m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯flqT #·]Ã+#˚+<äT≈£î,
ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î |æ\\¢ qT dæ<+Δä #˚dTü +Ô ~. n+fÒ Ç~ kÕe÷õø£, Ä]úø,£ sê»˙‹ XÊÁkÕÔ\ düeTq«j·T+>± ≈£L&Ü
ø£ì|ædTü +Ô ~. Ç~ düe÷»+˝À ñqï ãVüQfi¯‘«· +, düe÷q‘·«+, Hê´j·T+ yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\qT j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± #·]Ã+#·&ÜìøÏ
M\T ø£*–düTqÔ ï~. Ç~ kÕ+|òTæ ø£, sê»ø°jT· |üsy¡ TÓ qÆ eTÚ*ø£ $wüj÷· \qT yê{Ï $X‚w¢ D ü \qT ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ y˚>e∑ +‘·+
#˚jT· &É+ <ë«sê, sêC≤´+>∑ã<ä+Δ >± e÷qe $\Te\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïdüTqÔ ï~.
$\Te\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D |ü<äΔ‘·T\qT, uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ n~ düs¡sTTq
|ò*ü ‘êìïe«<äT. ô|>’ ± $<ë´s¡T\ú ˝À $\Te\ |ü≥¢ n\dü‘ê«ìï ô|+bı+~düT+Ô ~. @ $\Te\HÓH’ ê düe÷»+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï,
Á|ü‘´· ø£+å >± ø£ì|ædTü qÔ ï düìïy˚XÊ\ |üs+¡ >± #·]Ã+∫q|ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ yê{Ï |ü≥¢ ˇø£ yÓK’ ] ô|+bı+~+#·e#·TÃ. düe÷C≤ìøÏ
<ä÷s¡+>±, yêdüyÔ ê\qT ø£|Œæ |ü⁄∫à Ä<äsêÙ\T e*¢+#·&+É <ë«sê $\Te\ uÀ<Ûqä , uÀ<Ûqä øπ |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~ ‘·|Œü
|æ\\¢ ˝À Ä#·sD ¡ ≤‘·àø£ e÷s¡TŒ≈£î düV‰ü j·T|ü&<É Tä .
Ä]úøX£ ÊÁdü+Ô , sê»˙‹XÊÁdü+Ô , kÕe÷õø£XÊÁkÕÔ\T :` á düu…®≈£îº\qT Á|ü‘˚´ø£+>± #·<äTe⁄ø√&ÜìøÏ M\T>± Vü≤j·÷´sY
ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À y˚sT¡ y˚sT¡ >± Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á düu≈®… î£ \º qT y˚sπ «s¡T>± #·<Tä e⁄ø√&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ÁbÕ<∏$ä Tø£ ne>±Vü≤q,
uÛ≤yê\qT Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ n+fÒ Ç+≥]à&çjT· {Ÿ kÕúsTT˝À n+~+#ês¡T. Ç~ eT]+‘· $düè‘Ô +· >± &çÁ^ kÕúsTT˝À
#·<Tä e⁄ø√&ÜìøÏ M\T ø£*ŒdüT+Ô ~.
B) kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ Á|üdTü ‘Ô · $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ $X‚w¢ Dü
Á|üdTü ‘Ô +· kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\qT ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ◊<äe ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ |ü]düsê\ n<Û´ä j·Tq+>±q÷, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·,
ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À Á|ü‘´˚ ø£ bÕsƒ´¡ $wüjT· +>±q÷ uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. Ç~ ˇø£ bÕsƒ´¡ $wüjT· +>± uÀ~ÛdTü qÔ ï|üŒ{Ïø° Bìì
uÛ÷Ñ >√fi¯+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdü+Ô , ns¡Xú ÊÁdü+Ô nH˚ Hê\T>∑T ñ|ü $uÛ≤>±\T>± uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À kÕe÷õø£
XÊÁkÕÔìï Á|ü‘´˚ ø£ $wüjT· +>± uÀ~Û+#·&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~.
#ê˝≤ø±\+>± kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#·&+É ˝À $X‚w+ü >± ø£èwæ »s¡T>∑T‘·Tqï~. bÕsƒ´¡ $wüj÷· \qT
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \˝À düeTs¡eú +‘·+>± uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. nsTT‘˚ á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê düHê‘·q Ä˝À#·q\T,
kÕe÷õø£ n+‘·sê\T ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘êï\T »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° Ä Á|üjT· ‘êï\T HÓsy¡ s˚ &¡ +É ˝Ò<Tä . Ç+ø± düe÷»+˝À
≈£î\, eT‘·, *+>∑ $eø£‘å \· T ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+&É&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
1993 ˝À e∫Ãq j·TXŸbÕ˝Ÿ ø£$T{° bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT $es¡D≤‘·àø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+|ü&ÜìøÏ ã<äT\T>± kÕe÷õø£
` sê»ø°jT· dü‘ê´\qT $X‚w¢ +æ #·&+É ˝À |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚j÷· \ì ù|s=ÿqï~. á ø£$T{°
bÂs¡XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä ˝À $|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T sêyê\ì dü÷∫+∫+~. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± edüTqÔ ï øÏw¢ yºü TÓ qÆ bÕsƒê´+XÊ\
kÕúq+˝À düsfi¡ +¯ >±, düT\uÛ+Ñ >± ns¡eú Tj˚T´ Ø‹˝À ñ+&˚ $wüj÷· \T ñ+&É&+É nedüse¡ Tì ù|s=ÿqï~. C≤rj·T $<ë´
Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À rdüT≈£îsêe\dæq ø°\ø£ e÷s¡TŒ\ >∑T]+∫ #·]Ã+∫+~.
düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ Hê´j·T+, e´øÏÔ >ös¡e+ yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\qT *+>∑ $eø£‘å · ˝Ò≈î£ +&Ü bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À bı+<äT
|üs#¡ ê\ì dü÷∫+∫+~. Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒê´+XÊ\˝À ô|’ $wüj÷· \|ü≥¢ Á|ü<]ä ÙdüTqÔ ï ñ<ëd”q‘·qT rÁe+>± $eT]Ù+∫+~.

56
56
 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛHä ê •ø£D
å ≤ dü+düú ≈£L&Ü Á|üdTü ‘Ô +· sêÁwü+º ˝À neT\e⁄‘·Tqï kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ,
Á|üD≤[ø£˝À $|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T nedüse¡ Tì ù|s=ÿ+~. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô nq>±H˚ n~ n+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ˝Òì bÕsƒ´¡
$wüjT· eTì, nHêdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+≥T+<äì, ñbÕ~Û neø±XÊ\T ˝ÒeH˚ n_ÛÁbÕj·T+ düe÷»+˝À ã\+>± Hê≥T≈£îì
ñ+~. |æ\\¢ nedüsê\T, Ädü≈î£ \Ô T, kÕeTsêú´\qT kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ $<ë´Á|üD≤[ø£ @e÷Á‘·+ Á|ü‹_+_+#·&+É ˝Ò<Tä .
Bì˝À $e]+#˚ $wüj÷· +XÊ\T @M |æ\\¢ kÕúìø£ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ ø±˙, yê] yê] kÕe÷õø£ nqTuÛyÑ ê\qT,
nedüsê\qT Á|ü‹_+_+#˚$>± >±˙ ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ |æ\\¢ ≈£î nHêdüøìÔÏ ø£*dZ Tü HÔ êïsTT. Ç$ ìsêdüø‘Ô£ ‘· √bÕ≥T düãÔ ‘› ≈· î£
<ë]rdüTÔqï~.
bÕsƒX¡ Ê\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔìøÏ øπ {≤sTT+∫q |”]j·T&ÉT,¢ e÷s¡Tÿ\ <äècÕº´ kÕ<Ûës¡D+>± ˇπø düã≈® î£ >º ±
|ü]>∑DdÏ Tü HÔ êïs¡T. yês¡T Bìì mH√ïe÷s¡T¢ eT∞fleT∞fl Á|ükÕÔ$+#ês¡T. ◊‘˚ dæ\ãdt s¡÷|üøs£ \Ô¡ T $$<Ûä düã≈® î£ \º jÓTTø£ÿ
&çe÷+&ÉT, nedüsê\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔìï eT÷&ÉT ˝Ò<ë Hê\T>∑T düã≈® î£ \º T>± #·÷düTHÔ êïs¡T. Ç~
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\ô|’ rÁeyÓTqÆ ˇ‹Ô&ìç #·÷|ü⁄‘·Tqï~. Bìe\¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\T bÕsƒê\˝À dü+øÏ|å Ôü ˝Ò<ë
eTTK´yÓTÆq düe÷#êsêìï ì+|ü⁄‘·THêïs¡T. Bìe\¢ $wüj·÷e>±Vü≤q »s¡>∑&ÜìøÏ, uÛ≤eq\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e&ÜìøÏ,
$X‚w¢ Dü ≤‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. Ç~ |æ\˝¢ À¢ dü+~>∑‘Δ ≈· î£ ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï~. Bìe\¢
|æ\¢\T düã®≈£îºqT+&ç <ä÷s¡eTÚ‘·THêïs¡T. $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À $|üØ‘·+>± $wüj·÷ìï #=|æŒ+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\ô|’
ø£\T>∑T‘·Tqï ˇ‹Ô&ìç ‘·–+Z #·&+É nedüs+¡ . kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\˝Àì Hê\T>∑T $uÛ≤>±\qT düeTq«j·T|üs∫¡ ˇø£ ñeTà&ç
Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·&+É nedüs+¡ .
uÀ<ÛHä ê+XÊ\ø√dü+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±H˚ï @¬øø’ £ eqs¡T>± uÛ≤$düTHÔ êïs¡T. á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±˝À¢ ≈£L&Ü düeTø±©q n+XÊ\T,
$$<Ûä düã≈® î£ \º ˝À #√≥T#˚dTü ø=qï n_Ûeè~Δì bı+<äT|üsá &É+˝Ò<Tä . kÕ<Ûës¡D+>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
ñqï düe÷#êsêìï j·T<Ûë‘·<+ä∏ >± n+<äCj Ò T· &ÉyT˚ ‘·|Œü |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\qT, düe÷»+˝Àì ô|<ä\› ≈£î Bì˝À @e÷Á‘·+
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . kÕúìø£ nqTuÛyÑ ê\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+ e\¢ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô øÏw¢ yºü TÓ qÆ $wüjT· +>±
e÷]b˛sTT+~. Ç+‘˚>±≈£î+&Ü bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ôd‘’ +· $wüj÷· ìï dü+øÏ|å +Ôü >±, $e]+#·&+É düeTø±©q+>± $$<Ûä
s¡+>±\˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT Á|ü>‹∑ ì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+ e\¢ ≈£L&Ü kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ìsêdüøøÔÏ s£ +¡ >±
e÷]+~.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ <ë«sê n+~+#˚ nìïs¡ø±\ C≤„Hêìï $e]+#·&ÜìøÏ ªª|ü<ë\qTμμ e÷Á‘·yT˚ $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T. Ç‘·s¡
eTTK´yÓTqÆ #ês¡T\º T, ∫Á‘ê\T, Á|ü‘´· ø£å nqTuÛyÑ ê\≈£î neø±X¯+ ˝Ò<Tä . ø£è‘ê´\≈£î #√≥T ˝Ò<Tä . Ç~ |æ\≈¢ î£ Äø£s¸¡ Dj
° T· +>±
ñ+&É<Tä . á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ô|<ä$› >±, nHêdüøøÔÏ s£ +¡ >± ‘·j÷· s¡sTTq$. M{Ï‘√bÕ≥T Hêdæsø¡ y£ TÓ qÆ ø±–‘·+, eTTÁ<äD‘√
≈£L&çq$>± ñ+&É&+É e\¢ |æ\\¢ qT dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ ˝· øÒ b£ ˛‘·THêïsTT.
$<ë´Á|üD≤[ø£qT neT\T#˚jT· &É+˝À $<ë´s¡T\ú T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÉeTH˚~ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ˝Ò<ë ndü\T ˝Ò≈î£ +&Ü
ñ+≥Tqï~. yês¡T πøe\+ düe÷#ês¡ Á>∑V”≤‘·\T>± $T>∑T\T‘·THêïs¡T. e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&És¡T. nsTT‘˚ @$T
H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡H~˚ e÷Á‘·+ ‘Ó*dæ ñ+≥Tqï~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ø£è‘ê´<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+≥Tqï~. kı+‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À neø±X¯+ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+≥Tqï~.
ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À |æ\\¢ kÕeTsêú´\T, düã≈® î£ º dü«uÛ≤yêìï <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì uÀ<ÛHä êø£è‘ê´\qT
‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\bÕÁ‘· dü+øÏw¢ +ºü >± e÷]+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ ˝À bÕÁ‘·≈î£ , düqï<ä‘Δ \· eT<Û´ä

57
57
düeTq«j·T+ ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . m≈£îÿeeT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î #·]Á‘·, uÛÖ>√[ø£XÊÁdü+Ô , ns¡Xú ÊÁdü+Ô , sê»˙‹XÊÁdü+Ô yÓTT<ä˝q’…
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\˝À ì|ü⁄D‘· ñ+&É<Tä . ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n_Ûeè~ΔøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#˚ ôd$THês¡T,¢
>√wüß\º T, dü<dä Tü ‡\T, es¡TÿcÕ|ü⁄\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+e\¢ düã≈® î£ º dü«uÛ≤yêìï uÀ<ÛHä êXÊÁdü+Ô ‘√ düeTq«j·T|üs#¡ &· +É ˝À
Çã“+~ |ü&TÉ ‘·THêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j÷· Ø (Teacher Preparation) n‹ ã\V”≤q+>± e÷]q+<äTe\¢ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T n‘·´+‘· düãÔ +Δ >± e÷sêsTT. Ç$ ñbÕ<Ûë´j·T øπ +Á<ä+>±H√ ˝Òø£ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ øπ +Á<ä+>±H√ e÷] |üØø£\å ≈£î
•ø£Då ìe«&ÜìøÏ |ü]$T‘·eTÚ‘·THêïsTT. ìsêàD≤‘·àø£yê<ëìøÏ #Ó+~q ‘ê‹«ø£‘q· T nqTdü]+#·øb£ ˛e&É+e\¢ |æ\\¢ jÓTTø£ÿ
kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘·≈î£ ÿe neø±X¯+ \_ÛdTü qÔ ï~. |æ\\¢ ≈£î ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düHê ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#˚
Á|üjT· ‘·ï+, kÕúìø£, kÕe÷õø£ eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ ≈£L&Ü n‘·´\Œ+>± e÷]+~.
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ñqï eqs¡T\T :
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ $$<Ûä s¡ø±\ e÷´|ü⁄\T, >√¢ãT\T ñHêïsTT. eTq sêÁwü+º ˝À düs«¡ •øå± n_Ûj÷· Hé Ä<Û«ä s¡´+˝À
bÕsƒX¡ Ê\\≈£î uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á– düs|¡ süò ê #˚XÊs¡T. Á|ür ÁbÕ<∏$ä Tø£, e÷<Û´ä $Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î Á>∑+<∏ë\j·÷\ |ü⁄düøÔ ±\qT
düs|¡ süò ê #˚XÊs¡T. Bìì eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ nedüs+¡ . <ë<ë|ü⁄ 40 XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î ø£+|üP´≥s¡T¢ ≈£L&Ü
ñHêïsTT. n{≤¢dTü \T, ]|òs¬ü qT‡ |ü⁄düøÔ ±\T düs|¡ süò ê #˚jT· &É+ nedüs+¡ . nfÒ¢ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î dæ.&ç.\T, dæìe÷\T, $C≤„q
düs«¡ kÕ«\T e+{Ï$ n+<ä#d˚ æ ø£+|üP´≥s¡T¢ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*.
eT÷˝≤´+ø£q+ :
Á|üdTü ‘Ô +· bÕsƒX¡ Ê\˝À ã{°|º ≥
ü &º Üìï, >∑Ts¡T+Ô #·T≈£îì |üØø£\å ˝À >∑T|æŒ+#·&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã~>± eT÷˝≤´+ø£q+
ñ+≥Tqï~. bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ j·T÷ì{Ÿ |üØø£\å T yÓTT<ä\T yê]¸ø£ |üØø£\å T / uÀs¡T¶ |üØø£\å T ôd‘’ +· Ç<˚$<Û+ä >±
»s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø±ã{Ϻ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+>± e÷s¡TŒ#Ó+<ë*. eT÷˝≤´+ø£q+ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ
uÀ<ÛHä ê \øå±´\T kÕ~Û+#˚$>± ñ+&Ü*.
C) q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq ` ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T
1) dü$Tà[‘· $<Ûëq+
2) ì‘·´J$‘· nqTuÛyÑ ê\≈£î, bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+
3) ã{°º $<ÛëHêìøÏ <ä÷s¡+ ` ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düHêìøÏ nqT≈£L\+.
4) ñbÕ<Ûë´j·TT\T ` $<ë´s¡T\ú eT<Û´ä #·sá .
5) $<ë´s¡T\ú T Á|ü•ï+#·T≥
6) $<ë´s¡T\ú T kı+‘·+>± #·~$, $wüj÷· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
7) d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ neø±X¯+
8) ñbÕ<Ûë´j·TT\ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À $<ë´s¡T˝ú Ò ìs¡«Væ≤+#˚≥≥T¢>± Á|üj÷Ó >±\T, ÁbÕC…≈î£ \º T Çe«&É+
9) kı+‘·+>± eT]+‘· nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ \øå±´\T ìπs•› +#·&+É .
10) bÕsƒê´+XÊ\qT düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ø=H˚ $<Û+ä >± r]Ã~<ä&› +É
11) Ç‘·s¡ düu≈®… î£ \º ‘√ nqTdü+<Ûëq+

58
58
 12) |ü≥/∫Á‘· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É
13) |æ\\¢ ˝À Ä˝À∫+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É
14) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
1. dü$Tà[‘· $<Ûëq+ :
uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\ $düè‹Ô ì >∑T]Ô+#·&+É , $$<Ûä s¡ø±\ |ü{≤\T^dæ $e]+#·&+É , |ü{≤\qT #·<eä &É+ ˝≤+{Ï
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdüÔ $<ä´ n+~düT+Ô ~. |ü{≤\qT øπ e\+ uÛÖ>√[ø£ düe÷#ês¡+ Ç#˚ÃkÕ<ÛHä ê\T>±H˚ >±ø£ kÕe÷õø£
dü+<äsꓤ\˝À #ê]Á‘·ø£ |ü{≤\T ^j·T≥+˝À ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >±*.
#·]Á‘· uÀ<Ûqä ˝À kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, ñ|üK+&É, Á|ü|+ü #· $wüj÷· \ eT<Û´ä düeT‘·T\´‘·qT bÕ{Ï+#ê*. $<ë´s¡T\ú T
kÕe÷õø£ |ü]dæ‘ú T· \qT, #·]Á‘·qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *. Ç$ $$<Ûä kÕe÷õø£ ÁX‚DT\, dü+düèÿ‹,
XÊÁdükÔ Õ+πø‹ø£, C≤q|ü<ë\, sê»˙‹, kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \ e+{Ï yê{Ï #·sá ≈£î <√Vü≤<ä+ #˚j÷· *.
uÛ≤$ bÂs¡T\T>± ø±uÀj˚T ã&ç|\æ \¢ ≈£î ‘êeTTJ$+#˚ Á|ü|+ü #· kÕe÷õø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· $wüj÷· \qT n+<äCj
Ò T· &É+
kÕù|ø£+å >± $<ë´Á|üD≤[ø£ uÛ≤eq. á Á|üD≤[ø£˝À kÕe÷õø£ XÊÁdü+Ô . ns¡Xú ÊÁdü+Ô , sê»˙‹ XÊÁkÕÔ\T ø£*dæ ñ+{≤sTT.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\T nH˚ø£ $uÛ≤>±\T>± ñHêïsTT. ˇø£ $uÛ≤>∑+‘√ eTs=ø£ $uÛ≤>∑+ n+‘·: dü+ã+<Ûëìï ø£*Z ñ+~.
n+<äTe\¢ á dü+ã+<Ûë\qT >∑Ts¬ ]’ – eTq+ düeTq«j·÷ìï bÕ{Ï+#·&+É »]–+~.
ˇø£ $uÛ≤>∑+ ãVüQfi¯ $uÛ≤>±\‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*Z ñqï+<äTq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£î≥T+ã+, e´ekÕj·T+, #·]Á‘·
uÛ÷Ñ >√fi¯+ e+{Ï $_Ûqï n+XÊ\qT uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT Äj·÷ø±˝≤\ düeTø±©q‘·\qT ‘Ó\TdüTø√yê*. >∑‘+· ˝À e«j·TkÕj·T+,
|ü]ÁX¯eT\T, »HêuÛ≤ bÕsƒê\qT uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁdü+Ô ˝Àq÷, ns¡Xú ÊÁdü+Ô ˝Àq÷ #·]Ã+#˚yês¡T. n<˚$<Û+ä >± |ü]bÕ\q dü+ã+<Ûä
e´eVü‰sê\T, #·≥+º , Hê´j·T+, dü+düÿè‹, ø£fi\¯ T e+{Ï n+XÊ\qT #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdü+Ô ˝Àq÷ #·]Ã+#˚yês¡T ø=ìïkÕs¡T¢
ˇπø bÕsƒê´+X¯+ s¬ +&ÉT kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝Àq÷ #Ó|Œü ã&˚~. ø±ì q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ ‘·j÷· Ø˝À |ü<˚ |ü<˚ bÕsƒê´+XÊìï
s¬ +&ç+{Ï˝À #·]Ã+#˚ M\T˝Ò≈î£ +&Ü dü$Tà[‘· $<ÛëHêìï nqTdü]+#ês¡T.
m+<äTe\qn+fÒ uÛÖ‹ø£XÊÁdü+Ô ˝Àì n+XÊ\≈£î, Ä]úøX£ ÊÁdü+Ô ˝Àì n+XÊ\≈£î #ê˝≤ <ä>]Z∑ dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~.
n˝≤H˚ #·]Á‘·, sê»˙‹XÊÁdüÔ n+XÊ\≈£î ≈£L&Ü n<˚$<Ûyä TÓ qÆ <ä>]Z∑ dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ 6 qT+&ç 8e ‘·s>¡ ‹∑
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $uÛ≤>±\T>± bÕsƒê´+XÊ\qT s¡÷bı+~+#·˝<Ò Tä . ‘·<ë«sê ˇø£ bÕsƒ+¡ @ XÊÁdüÔ |ü]~Û˝ÀøÏ
edüT+Ô <äH˚ <ëìø£+fÒ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì nìï $wüj÷· \qT ≈£L\+ø£w+ü >± ‘Ó\TdüT≈£îH˚ $<Û+ä >± dü$Tà[‘· $<Ûëq+˝À
s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdü+Ô , #·]Á‘·, sê»˙‹XÊÁdü+Ô , ns¡Xú ÊÁdü+Ô $&ç$&ç>± ø±≈£î+&Ü dü$Tà[‘·+>± bÕsƒê´+XÊ\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
dü$Tà[‘·$<Ûëq+ s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± ø£ì|ædTü +Ô ~.
yÓTT<ä{~Ï @<ÓH’ ê ˇø£ ÁbÕ+‘·+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒùd≥|ü&ÉT Ä ÁbÕ+‘·|⁄ü uÛÖ>√[ø£ |ü]C≤„q+, #ê]Á‘·ø£ $wüj÷· \T,
|ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä e´eVü‰sê\T, Ä]úø|£ sü y¡ TÓ qÆ $wüj÷· \T #·]Ã+#·&+É .
s¬ +&√~ ˇø£ bÕsƒê´+X¯+˝À Hê\T>∑T uÛ≤>±\T>± dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· ìï ø£*|æ ˇπøkÕ] #Ó|Œü &É+.
ñ<ë :` 8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 4e bÕsƒ+¡ <Ûèä eÁbÕ+‘ê\T. á bÕsƒêìï |ü]o*ùdÔ uÛÖ>√[ø£ n+XÊ˝…q’
≥+Á&Ü˝À¢ ø±˝≤\T, y˚d$ü , eèø£Cå ≤\+, düe÷» XÊÁdüÔ n+XÊ˝…q’ ≥+Á&ÜÁbÕ+‘· Á|ü»\T, kÕeT÷Væ≤ø£ Jeq+, eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ

59
59
qeTàø±\T, Ä]úøn£ +XÊ˝…q’ y˚≥, #˚|\ü T|ü≥&º +É , sê»˙‹ n+XÊ˝…q’ ãj·T{Ï Á|ü|+ü #·+‘√ dü+ã+<Ûë\T, kÕ+düÿè‹ø£
n+XÊ˝…q’ ã≥º\T, ø£fi\¯ T nìï+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $es¡D\THêïsTT.
n+‘˚ø±ø£ ô|q’ ù|s=ÿqï n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ ÇB |ò˝ü ≤Hê kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔìøÏ #Ó+~q<äì #Ó|Œü &É+ ≈£L&Ü ø£wyºü T˚
ne⁄‘·T+~. 6 qT+&ç 8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À 6 Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê\ s¡÷|üø\£ Œq »]–+~. 9, 10 ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒê\
s¡÷|üø\£ Œq≈£î n+XÊ\ |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+~.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ` 6 qT+&ç 8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T Ç‹eè‘êÔ\T
Áø£.dü. Ç‹eè‘êÔ\T \øå±´\T
1. uÛ÷Ñ $T`yÓ$’ <Û´ä + n) Á|ü|+ü #·yê´|üÔ yÓ$’ <Ûë´\qT øÏ+~ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ‘Ó\TdüTø=qT≥
` o‘√wüdí ‹úæ eT+&É˝≤\T
` uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\˝À $_Ûqï‘·\T
` n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ eT+&É˝≤\T
Ä) Á|üøè£ ‹ n+XÊ\ eT<Û´ä q ñ+&˚ dü+ã+<Ûë\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
Ç) e÷qe düe÷C≤\T á $_Ûqï‘·\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø=ì e÷s¡TŒ#Ó+~q
Áø£e÷ìï ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
á) |ü{≤ìï #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, nq«sTT+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä˝q’… |ü≥
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·Tø=qT≥.
ñ) b˛\Ã&É+, ∫Á‘ê\qT, dü+uÛ≤wüD\qT #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ yÓTT<ä˝q’…
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·Tø=qT≥.
2. ñ‘·Œ‹Ô, $ìeTj·T+ n) $$<Ûä ñ‘·Œ‘·T\Ô qT, JeHê<Ûësê\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
eT]j·TT JeHê<Ûësê\T Ä) ñ‘·Œ‘·T\Ô T eT]j·TT JeHê<Ûësê\ô|’ C≤rj·Tø£sD ¡ , Á|ü‘´˚ ø°øs£ D
¡ , uÛ÷Ñ kÕ«eT´
$<Ûëq+, bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D ¡ , e\dü $<Ûëq+, Á|ü|+ü Nø£sD ¡ \ Á|üu≤Û yêìï
ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
Ç) nHê~>± n_Ûeè~Δ˝À ÁXÊ$T≈£î\ bÕÁ‘·qT Á|üX+¯ dæ+#·T≥.
á) $ìeTj·TeTT eT]j·TT e÷s¡ø£ Á|üÁøÏjT· \qT eT]j·TT dü+dü\ú qT ns¡+ú
#˚düTø=qT≥.
ñ) #Ûês¡T\º T, sπ U≤∫Á‘ê\T, |ü{øºÏ \£ qT #·<Tä e⁄≥, e÷s¡TŒ\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥
yÓTT<ä˝q’… HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·Tø=qT≥.
}) q≥q <ë«sê, ∫Á‘ê\qT ^j·T&É+<ë«sê, eT{Ï‘º √ qeT÷Hê\qT ‘·j÷· s¡T
#˚jT· &É+ <ë«sê ne>±Vü≤qqT e´ø£|Ô sü #¡ T· ≥.
3. sê»ø°jT· e´edü\ú T` n) #ê]Á‘·ø+£ >± eè~Δ#+Ó <äT‘·÷ edüTqÔ ï sê»ø°jT· dü+dü\ú T, ìs¡j
í ÷· \T
|ü]bÕ\q rdüTø√e&É+˝À Á|ü»\ bÕÁ‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
Ä) Ä#·sD¡ ˝À ñqï Á|üC≤kÕ«eT´ e´edü\ú T, Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü]bÕ\Hê dü÷Á‘ê\qT
ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.

60
60
Áø£.dü. Ç‹eè‘êÔ\T \øå±´\T
Ç) ìπs•› +#·T≈£îqï \øå±´\≈£î nqT>∑TD+>± Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü+dü\ú T |üì#˚dTü HÔ êïj·÷
˝Ò<ë nH˚ $wüj÷· ìï n+#·Hê y˚jT· T≥.
á) düsπ « eT]j·TT Ç+≥s¡÷«´\qT ìs¡«Væ≤+#·T≥, b˛\TÃ≥, kÕe÷õø£ nqTuÛyÑ ê\
$ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä˝q’… HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´düeTT #˚jT· T≥.
ñ) #ê]Á‘·ø£ eqs¡T\ nq«j·TeTT eT]j·TT yêsêÔ|Áü ‹ø£\ <ë«sê nHê~>±
edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\ >∑T]Ô+|ü⁄ eT]j·TT $e]+#·>*∑ >π HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·Tø=qT≥.
4. kÕe÷õø£ e´ed”øú s£ D
¡ n) kÕe÷õø£ eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ yÓ$’ <Ûë´\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥ eT]j·TT
eT]j·TT ndüe÷q‘·\T Á|üX+¯ dæ+#·T≥.
Ä) *+>∑, ≈£î\, es¡,Z kÕe÷õø£, ÁbÕ+‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·÷|üã&˚ $$<Ûä s¡÷bÕ\
ndüe÷q‘·\T, $eø£å eT]j·TT kÕe÷õø£ ãVæ≤wüÿs¡D\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
Ç) düe÷C≤ìï ˇø£{>Ï ±, düeTHê´j·T+‘√ ñ+&˚ $<Û+ä >± <äèø√ÿD≤ìï
@s¡Œs¡#·Tø=qT≥.
á) kÕe÷õø£ Ä<äsêÙ\T, ˙‹øÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· \qT ne>±Vü≤q
#˚düTø=qT≥.
ñ) n\Œdü+U≤´ø£, n˝≤Œ<ëj·T düe÷C≤\ eT]j·TT esêZ\ n_Ûeè~Δì Á|üu≤Û $‘·+
#˚dTü qÔ ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
}) nD>±]q, n˝≤Œ<ëj·T, düe÷C≤ìøÏ <ä÷s¡+>± ñ+#·ã&çq esêZ\ s¡øD å£
ø√dü+ #˚|{ü qºÏ #·s´¡ \qT, yê{Ï Á|üu≤Û yêìï n+#·Hê y˚jT· T≥.
ãTT) düsπ «qT, Ç+≥s¡÷«´\qT #˚|≥ ü Tº≥, yêsêÔ|Áü ‹ø£\˝À e∫Ãq düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·T≥, eTTK´|üÁ‘ê\˝Àì n+XÊ\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥ yÓTT<ä˝q’…
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚jT· T≥.
5. eT‘·+`düe÷»+ n) $$<Ûä eT‘ê\ $XÊ«kÕ\T, n\yê≥T¢, Ä#·sD ¡ \˝Àì $_Ûqï‘·\qT
Á|üX¯+dæ+#·T≥.
Ä) eT‘ê#êsê\T eT]j·TT Ä<äsêÙ\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥ ` nHê~>± edüTqÔ ï
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± $$<Ûä eT‘ê#êsê\˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT
ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
Ç) eT‘ê\T $$<Ûä Ä˝À#·q\qT Ç∫Ã|ü⁄#·TÃ≈£î+{≤j·Tì, yê{Ïì Ä#·]+#˚ Á|ü»\T
$$<Ûä eT‘ê\ $XÊ«kÕ\qT ‘·eT Jeq+˝À uÛ≤>∑+>± eT\#·T≈£î+{≤s¡ì
ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
á) $$<Ûä eT‘ê\ eT<Û´ä >=&Ée\T sêe&ÜìøÏ ø±s¡D≤\qT, Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À
eT‘·‘‘· «· yê<ä+ @s¡Œ&çq $<ÛëHêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.

61
61
 Áø£.dü. Ç‹eè‘êÔ\T \øå±´\T
6. dü+düÿè‹`düe÷#ês¡+ n) uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ dü+düÿè‹ ˝Àì $_Ûqï‘·\T, >=|üŒ‘·Hêìï Á|üX+¯ dæ+#·T≥.
Ä) C≤q|ü<,ä kÕ+Á|ü<ëj·T, ÁbÕ+rj·T dü+düÿè‘·T\T eT]j·TT ñ|üK+&˚‘s· ¡
dü+düÿè‘·T\ Á|üu≤Û e+‘√ nHê~>± uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹ eè~Δ#+Ó <ä&Üìï
ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
Ç) dü+düÿèr Ä$sꓤe+ eT]j·TT dü+düÿè‹˝À e#˚à e÷s¡TŒ\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥,
kÕe÷õø£, sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \ Á|üu≤Û yêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
á) ø£fi\¯ b˛wüD e\q ø£fi\¯ ô|’ ø£*>π Á|üu≤Û yêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥.
ñ) kÕúìø£ ø£fi\¯ T, ø£≥&º Ü\ dü+düÿè‹ì, ìsêàD≤ìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· T≥.
}) ∫Á‘ê\T #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥, b˛\TÃ≥, kÕe÷õø£ nqTuÛyÑ ê\qT
$ìjÓ÷–+#·T≥ yÓTT<ä˝q’… HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ´Ñ dæ+#·T≥.
ô|’ |ü{øºÏ £ 6 qT+&ç 8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ dæ\ãdtqT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. yÓTT‘·+Ô dæ\ãdtqT 6 Ç‹eè‘êÔ\T>±
(Themes) $uÛõ Ñ +#·≥+ MTs¡T |ü]o*+∫ e⁄+{≤s¡T. NCF-2005, APSCF-2011 \T kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ $wüjT· +˝À
‘Ó*|æq n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ô|’ Äs¡T Ç‹eè‘êÔ\qT mqTïø√e≥+ »]–+~. Ç<˚$<Û+ä >± 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ≈£L&Ü
$$<Ûä Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± j·T÷ì≥¢qT s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
2) ì‘·´J$‘· nqTuÛyÑ ê\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒê´+XÊ\ s¡÷|üø\£ Œq
$<ë´s¡T\ú T ‘·eT#·T≥÷º ñqï düe÷»+˝Àì ì»J$‘· n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT. |æ\˝¢ ˝À ñqï
Äj·÷ n+XÊ\ |üPs¡« uÛ≤eq\qT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚d÷ü Ô yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·s>¡ ‹∑ kÕúsTT n+XÊ\qT bÕsƒê´+XÊ\T>±
Çe«&É+ »]–+~. |æ\\¢ T ã&çøsÏ êø£eTT+<˚ düe÷»+˝Àì nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. yê]øÏ düe÷»+˝Àì
$$<Ûä C≤„q e´edü\ú ô|’ ne>±Vü≤q ñ+≥T+~.
ñ<ë :` 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥ bÕsƒ+¡ ˝Àì dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \T, Á|üC≤s√>∑´+ ` Á|üuTÑÛ ‘·«+˝Àì
ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´øπ +Á<ë\˝À »]π> ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚dæ $<ë´]ú dü]#·÷kÕÔ&TÉ .
9e es¡>‹∑ ˝Àì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ e´ekÕj·T+ bÕsƒ+¡ ˝Àì $$<Ûsä ø¡ ±\ |ü+≥\˝À ‘·eT ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+&˚ |ü+≥\qT,
<Ûsä \¡ T ` Jeqe´j·T+ nH˚ bÕsƒ+¡ ˝À yê] yê] ≈£î≥T+ã ã&Ó{® ŸqT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·~$q bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+
#˚ùd$<Û+ä >± s¡÷bı+~#·ã&ܶsTT.
3) ã{°º $<ÛëHêìøÏ <ä÷s¡+ ` ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düHêìøÏ nqT≈£L\+
ã{°º $<ÛëHê\≈£î nr‘·+>± ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìï #˚≈£LπsÃ˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T Çe«ã&ܶsTT.
bÕsƒê´+XÊ\˝Àì Á|üXï¯ \T Ä˝À∫+|üCùÒ d$>±, ã{°º |ü≥&º ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü ns¡+ú #˚dTü ≈£îqï bÕsƒê´+XÊìï ì‘·´J$‘·
nqTuÛyÑ ê\≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd≥≥T¢>± ñHêïsTT. bÕsƒ+¡ ∫es¡˝À Ç∫Ãq ªªMT nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√+&çμμ ˝Àì
n+XÊ\≈£î bÕsƒ+¡ ˝À H˚sT¡ >± »yêãT\T ñ+&Ée⁄. ˇπø Á|üXï¯ ≈£î $<ë´s¡T\ú T $_Ûqï düe÷<ÛëHê\T ù|s=ÿH˚ M\T+~. yê]
d”«j·T nqTuÛyÑ ê\<ë«sê Çe«ã&çq ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ \º qT |üP]Ô#ù˚ d neø±X¯+ ñ+~.

62
62
 ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì kÕ+|òTæ ø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<Û´ä e÷\T bÕsƒ+¡ ˝À ªªMT nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√+&çμμ ˝Àì
s¬ +&Ée Á|üXï¯ qT |ü]o*<ë›+.
dü+düÿs¡D ñ<ä´eT+ ã˝Àù|‘·+ ø±e&É+˝À eTTÁ<äD≤j·T+Á‘·+ ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï?
á Á|üXï¯ ≈£î $<ë´s¡T\ú T kÕ+|òTæ ø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<ä´e÷\T bÕsƒ+¡ yÓTT<ä{Ï ù|J˝Àì u≤ø˘‡˝À e⁄qï düe÷#êsêìï
#·~$ kÕ+|òTæ ø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<ä´e÷\≈£î eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï $X‚w¢ +æ #·Tø=ì düe÷<ÛëHêìï ‘Ó\bÕ*‡ ñ+≥T+~. á
düe÷<Ûëq+ ≈£L&É Á|ü‹ $<ë´]úøÏ y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+&˚ neø±X¯+ ñ+~.
9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj÷· , ÄÁ|òøæ ±\˝À e\düyê<ä+ nH˚ bÕsƒ+¡ ˝À 3e Á|üXï¯ e\dü ÁbÕ+‘ê\T>±
e÷s¡Ã≥+˝À yê´bÕs¡+ b˛wæ+∫q bÕÁ‘· @$T{Ï?
á Á|üXï¯ ≈£î $<ë´]ú »yêãTqT #ÓbÕŒ\+fÒ bÕsƒ+¡ n+‘ê#·~$ ns¡+ú #˚d≈ü î£ +fÒH>˚ ±ì #Ó|Œü ˝Ò&TÉ . Ç˝≤ Á|ü‹ Á|üXï¯
Á|ü‹ |üì, ÁbÕC…≈£îº\T, ø£è‘ê´\T, $<ë´]ú ã{°º|ü{Ϻ bÕsƒ¡+˝À ñqï<äTqï≥Tº #Ó|üŒ&ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ M\T˝Ò≈£î+&Ü
s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. á$<Û+ä >± $<ë´]úì ã{°º $<Ûëq+ qT+&ç <ä÷s¡+ #˚jT· &É+ »]–+~. n<˚$<Û+ä >± $<ë´s¡T\ú qT
ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düHêìøÏ <ä>sZ∑ ¡ #˚d+æ ~.
4) ñbÕ<Ûë´j·TT\T ` $<ë´s¡T\ú eT<Û´ä #·sá ≈£î neø±X¯+
Á|ü‹bÕsƒ+¡ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À, eT<Û´ä ˝À nH˚ø£ ∫Á‘ê\T, Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T ñHêïsTT. á n+XÊ\ô|’ #·sá »s¡>±*.
|æ\\¢ T Ä˝À∫+#˚≥≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|ü•ï+#·&+É , $<ë´s¡T\ú T ‘·eT nqTuÛyÑ ê\T |ü+#·Tø√e&É+, $<ë´s¡T\ú eT<Û´ä #·sá
»s¡>±*.
ñ<ë : 1. 8e ‘·s>¡ ‹∑ KìC≤\T ` >∑qT\T ‘·e«ø£+ bÕsƒ+¡ ˝Àì 6.1, 6.2, 6.3 ∫Á‘ê\ô|’ #·sá \qT ìs¡«Væ≤+#·T≥.
2. 9e ‘·s>¡ ‹∑ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T bÕsƒ+¡ ˝Àì øπ dtd&ºü `û 2 ‘·sê«‘· u≤ø˘‡˝À Ç∫Ãq ˇø£
Á|üXï¯ qT |ü]o*<ë›+.
G
ø=‘·Ô yÓ<’ ´ä $<ë´dü+dü\ú qT Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+˝À HÓ\ø=\Œe#êà ˝Òø£ Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+˝ÀHê? m+<äT≈£î?
3. 8e ‘·s>¡ ‹∑ Vü≤≈£îÿ\T`n_Ûeè~Δ bÕsƒ+¡ ˝Àì Á|üXï¯ ªªˇø£ s√&ÉT¶ ˝Ò<ë Çfi¯fl ìsêàD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
düe÷#êsêìï >∑T‘Ô̊<ës¡T\T m˝≤ ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs√ #·]Ã+#·+&ç?μμ
5) $<ë´s¡T\ú T Á|ü•ï+#·>\∑ >±*
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $$<Ûä n+XÊ\T nuÛ´Ñ dæ+#˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Ó_‘˚ $q&É+ ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡T\ú T Á|ü•ï+∫
$wüj÷· \T ‘Ó\TdüTø√yê*. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À nìï dü+<äsꓤ\˝À $<ë´s¡T\ú ≈£î Á|ü•ï+#˚ neø±XÊìï#˚à s¡ø+£ >±
Çe«ã&ç+~.
ñ<ë : G >∑qT\ ‘·e«ø£+ e\¢ ø£*>π ˝≤uÛqÑ cÕº\T ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î dü+ã+~Û‘· e´≈£î\Ô qT Ç+≥s¡÷«´ #˚jT· T≥≈£î
Á|üXï¯ \T s¡÷bı+~+#·T≥.
G u≤´+≈£îqT dü+<ä]Ù+#˚ düeTj·T+˝À u≤´+≈£î dæã“+~ì u≤´+≈£î |üìrs¡TqT n&ç– ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î
Á|üXï¯ \qT s¡÷bı+~+#·Tø=qT≥.

63
63
6) $<ë´s¡T\ú T kı+‘·+>± #·~$ $wüj÷· \qT ns¡+ú #˚døü √>∑\>∑&+É
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï $<ë´s¡T\ú T kı+‘·+>± #·<Tä e⁄ø=ì $wüj÷· \qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚≥T¢>± yê&ÉTø£|<ü Cä ≤\+˝À uÛ≤wü,
bÕsƒê´+XÊ\T, ∫Á‘ê\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T Çe«ã&ܶsTT. ì|òTü +≥Te⁄\T, |ü<øä √XÊ\ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü $<ë´s¡T\ú T
nìï bÕsƒê´+XÊ\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\s¡T.
ñ<ë : kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô 9e ‘·s>¡ ‹∑ 23e bÕsƒ+¡ $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D, á bÕsƒ+¡ ˝À e÷qe⁄\ ø±s¡D+>± @s¡Œ&˚
yÓ|’ Øü ‘ê´\T, Á|üe÷<ä dü+ã+~Û‘· yÓ|’ Øü ‘ê´\T, Á{≤|òøæ ˘ ìj·Te÷\T ‘Ó\TdüTø√e&É+, s¬ \’ T, $e÷q, n–ïÁ|üe÷<ë\T
dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT #˚jT· e\dæq, #˚jT· ≈£L&Éì yê{Ïì ‘Ó\TdüTø√e&É+, ∫es¡≈î£ ñÁ>∑yê<ä+ eTT|ü >∑T]+∫ ≈£L&Ü
$<ë´s¡Tú\T ∫Á‘ê\ <ë«sê, fÒãT˝Ÿ‡ <ë«sê düT\uÛÑ+>± kı+‘·+>± H˚s¡TÃ≈£îH˚ s¡ø£+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
Ç<˚$<Û+ä >± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝Àq÷ Á|üXï¯ \T, u≤ø˘‡\T, Á>±|ò⁄ü \T, fÒãT˝Ÿ‡, s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\T, Ä˝À∫+|üCùÒ d u§eTà\T,
ø±s¡÷qº T¢, ø£*Œ‘· ø£<\ä∏ T, j·T<ës¡>ú ±<∏\ä T, øπ dtd&ºü \û T, ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê $<ë´]ú d”«j·T nuÛ´Ñ düHêìï ô|+bı+~+#˚ $<Û+ä >±
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
7) d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ neø±X¯+
ˇø£ bÕsƒ+¡ |üPs¡j
Ô ÷· ´ø£ @@ n+XÊ\˝À $<ë´]úøÏ ne>±Vü≤q ø£*–+<√ kı+‘·+>± ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î M\T>±
Á|ü‹bÕsƒ+¡ ∫es¡ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q n+XÊ\T Çe«ã&ܶsTT. n<˚$<Û+ä >± m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝Àì Á|üXï¯ \T≈£L&Ü
$<ë´]ú ‘êqT @ kÕúsTT˝À ñHêï&√ ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î neø±X¯+ Ç#·TÃq≥T¢>± bÕsƒê´+XÊ\˙ï d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ
nqT≈£L\+>± ñHêïsTT.
ñ<ë : 9e ‘·s>¡ ‹∑ 9e bÕsƒ+¡ ˝À ìj·T‘·, nìj·T‘· s¡TD≤\T : mes¡T, @+ bı+<äT‘ês¡T? nH˚ uÛ≤eqqT
n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ $<ë´s¡T\ú T kı+‘·+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· >∑\TZ‘ês¡T.
8) ñbÕ<Ûë´j·TT\ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À $<ë´s¡T˝ú Ò ìs¡«Væ≤+#˚≥≥T¢>± Á|üj÷Ó >±\T, ÁbÕC…≈î£ \º T
$<ë´s¡T\ú T kı+‘·+>± kÕeTÁ–ì ùdø£]+#·Tø=ì, s¡÷bı+~+#·Tø=ì ø£è‘ê´\T, Á|üj÷Ó >±\T, ÁbÕC…≈î£ \º T, |ü]XÀ<Ûqä \
e+{Ï$ ñbÕ<Ûë´j·T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À ìs¡«Væ≤+#˚≥≥T¢>± Çe«ã&ܶsTT. $<ë´s¡Tú\T ñbÕ<Ûë´j·T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À
ìs¡«Væ≤+#·&+É , ìs¡«Væ≤+∫q n+XÊ\ |ü]o\q\ô|’ #·]Ã+#·&+É , ‘·<ë«sê ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑Tq≥T¢>± nìï
bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 7e bÕsƒ+¡ Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥˝À Çe«ã&çq ÁbÕC…≈î£ .º
G u≤´+≈£î≈£î yÓfi+¢¯ &ç ˝Ò<ë u≤´+≈£î n~Ûø±]ì MT ã&çøÏ ÄVü‰«ì+∫ áÁøÏ+~ $wüj÷· \T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
17e bÕsƒ+¡ ù|<ä]ø£+ ` ne>±Vü≤q˝À Çe«ã&çq ÁbÕC…≈î£ .º
G MT ÁbÕ+‘·+˝Àì #Íø£<säÛ \¡ <äTø±D≤ìï dü+<ä]Ù+∫ á ~>∑Te $wüj÷· \T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
ñ<ë : 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 2e bÕsƒ+¡ ` uÛ÷Ñ $T ` Äes¡DeTT\T.
G $$<Ûä yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, e÷´>∑CH’… ‡é <ë«sê uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, n–ï|üs«¡ ‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï
ùdø£]+∫ ˇø£ Áø£eT+˝À neTs¡Ã+&ç. Ç$ @$<Û+ä >± @s¡Œ&É‘êsTT? e÷qe JeHêìï m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+
#˚kÕÔsTT?
G 12 e bÕsƒ+¡ ` j·T÷s¡|˝t À e÷s¡T‘·Tqï kÕ+düÿè‹ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T (1300`1800) ˝À Ç∫Ãq
|ü⁄qs¡TJ®eq+ ø±\+Hê{Ï Á|üeTTK ø£fi≤ø±s¡T\ ∫Á‘ê\qT ùdø£]+∫, yê{Ïì ˇø£ |ü⁄düøÔ +£ ˝À n+{Ï+#·+&ç.

64
64
9) kı+‘·+>±, eT]+‘· nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ \øå±´\T ìπs•› +#·&+É
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T, #·sá ˙j·÷+XÊ\T, øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q\T, düe÷#ês¡ ùdø£sD
¡ , ÁbÕC…≈î£ º |üqT\ e+{Ï
yê{Ï <ë«sê bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫, kı+‘·+>± eT]ìï n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î neø±X¯+ ñ+&ÉTq≥T¢>±
bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT. ˇø£ bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT]+‘· C≤„q+ kı+‘·+>± bı+<äT≥≈£î M\T>± nìï bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ ` Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥
G
#Ó≈î£ ÿ\ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü Á&Ü|ü⁄\º T/ÄHé˝H’… é ˝≤yê<˚M\ <ë«sê ≈£L&Ü &ÉãT“\T ã~© #˚jT· e#·TÃ. Ä
$esê\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
9e ‘·s>¡ ‹∑ ` Jyêes¡D+
G
n+‘·]+∫ b˛‘·Tqï n&Ée⁄\qT m˝≤ dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e#·TÃ.
10) bÕsƒê´+XÊ\qT düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ $<Û+ä >± r]Ã~<ä&› +É
bÕsƒê´+XÊ\˝À Ç∫Ãq s¡+>∑Ts¡+>∑T\ u§eTà\T, ∫Á‘ê\T, ì»J$‘· düìïy˚XÊ\ qT+&ç ùdø£]+∫q bò˛{À\T,
ñ<ëVü≤s¡D\T, ∫qï ∫qï nuÛ≤´kÕ\T bÕsƒê´+XÊ\qT düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. n<˚$<Û+ä >±,
bÕsƒê\ dü+K´, nø£så ê\ |ü]e÷D+, |ü⁄düøÔ £ |ü]e÷D+, HêD´‘·, ù|J\qT Äø£s¸¡ Dj
° T· +>± r]Ã~<ä&› +É , uÛ≤wü, eTT+<äT
yÓqTø£ ù|J\T, ˝À>√\T e+{Ï$ nH˚ø+£ Ç+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑
G |ü{≤\ n<Û´ä j·Tq+ bÕsƒ+¡ ˝Àì ∫Á‘·+ 1.1 ÄÁ|òøæ ±, j·T÷s¡|,t nyÓT]ø±\qT #·÷ù| bò˛{À.
G Á_{°w,t ìC≤+\ bÕ\q˝À uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, øö\T<ës¡T¢ bÕsƒ+¡ ˝À ø±s¡÷qº T¢ ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+~.
G uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ bÕsƒ+¡ ˝À Ç∫Ãq uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« ∫Vü≤ï+ (˝À>√).
9e ‘·s>¡ ‹∑
G Á|üC≤kÕ«$Tø£ C≤rj·Tyê<ä $|üy¢ ê\T ` 19e X¯‘êã›+ bÕsƒ+¡ ˝À ∫Á‘·+ 14.1 Ä˝À#·Hê|üsT¡ \ ãè+<ä+.
G e÷qeVü≤≈£îÿ\T, ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T bÕsƒ+¡ ˝Àì e÷qeVü≤≈£îÿ\ ˝À>√. Ç<˚ bÕsƒ+¡ ˝Àì u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ô|’
>√&É|üÁ‹ø£.
G uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ e\düyê<ä bÕsƒ+¡ ˝Àì ∫Á‘·+ (18.9) : 1931 ˝À Ç+>±¢+&ÉT˝Àì ˝≤+ø˘ôws’ ˝Y À $T\T¢ ø±]à≈£î\T
>±+BÛJì ø£*dæ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<ä´e÷ìøÏ ‘·eT dü+|òT” uÛ≤yêìï ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. (ì»J$‘· düìïy˚X+¯ )
11) Ç‘·s¡ düu≈®… î£ \º ‘√ nqTdü+<Ûëq+
uÛ≤wü, >∑D‘Ï +· , Äs√>∑´+, |üsê´es¡D+ e+{Ï nH˚ø£ düu≈®… î£ \º ‘√ |ü]düsê\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚d÷ü Ô bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT.
@ bÕsƒ+¡ nsTTHê |ü]|ü⁄wü+º ø±yê\+fÒ Ç‘·s¡ düu≈®… î£ \º ô|’ m+‘√ ø=+‘· Ä<Ûës¡|&ü øÉ £ ‘·|Œü <äT.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑
G dü÷s¡T´&ÉT ` X¯øÔÏ eqs¡T nH˚ bÕsƒ+¡ ˝À ñc˛íÁ>∑‘\· qT ø=\e&É+, qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, M{Ï Ä<Ûës¡+>± Á>±|ò⁄ü \T
‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À uÛÖ‹ø£, >∑D‘Ï · XÊÁdüÔ düu≈®… î£ \º ‘√ nqTdü+<Ûëq+ nedüse¡ Te⁄‘·T+~.
9e ‘·s>¡ ‹∑
G Jyêes¡D+ bÕsƒ+¡ ˝Àì n+XÊ\qT uÀ~Û+#·T≥≈£î JeXÊÁdü+Ô ˝Àì n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~.

65
65
12) |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É ` ∫Á‘ê\qT |ü]o*+|üCj
Ò T· &É+
q÷‘·q kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T $<ë´s¡T\ú ˝À #·øÿ£ {Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#˚$<Û+ä >±
s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. >∑‘· bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À e÷~]>± øπ e\+ |ü{≤\˝À Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, |ü{≤\qT
‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, |ü{≤\qT #·<eä &É+ e+{Ï $wüj÷· \qT ø=‘·>Ô ± |ü]#·jT· + #˚jT· &É+ »]–+~.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑
G n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡øDå£ (5e bÕsƒ+¡ ) 55e ù|J˝Àì ªªn&Ée⁄\Tμμ |ü{≤ìï |ü]o*+#·+&ç. ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
` n&Ée⁄\Tμμ |ü{≤ìï |ü]o*+∫ @@ õ˝≤¢\˝À n‘·´~Ûø+£ >± n&Ée⁄\T ñHêïjÓ÷ ù|s=ÿq+&ç.
9e ‘·s>¡ ‹∑
G j·T÷s¡|˝t À e÷s¡T‘·Tqï kÕ+düÿè‹ø£ kÕ+Á|ü<ëj·÷\T 1300`1800 (12e bÕsƒ+¡ ) 155e ù|J˝Àì Á|ü|+ü #·|{ü ≤ìï
#·<äe+&ç.
Á|üXï¯ : düeTTÁ<ä e÷sêZ\˝À »]|æq $$<Ûä nH˚«wüD\ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
G ∫Á‘ê\ <ë«sê ≈£L&Ü bÕsƒê\˝Àì uÛ≤yê\qT eT]+‘· düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ s¡ø+£ >± bÕsƒê´+XÊ\T
s¡÷bı+~+#ês¡T :
∫Á‘ê\T $<ë´s¡T\ú ˝À ne>±Vü≤q≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥É y˚T >±≈£î+&Ü yê]˝À q÷‘·q Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#˚ s¡ø+£ >±,
düV≤ü »kÕeTsêú´\qT yÓ*øÏrùd s¡ø+£ >±, düè»Hê‘·àø£‘q· T ô|+bı+~+#˚ s¡ø+£ >± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑
G n&Ée⁄\`$ìjÓ÷>∑+, dü+s¡øD å£ (5e bÕsƒ+¡ ) 53e ù|J˝Àì Hê\T>∑T ∫Á‘ê\qT |ü]o*+∫ Ä ∫Á‘ê\ <ë«sê
|ü]düsê\T ` e÷qe⁄&çøÏ eT<Û´ä qTqï dü+ã+<Ûëìï $<ë´s¡T\ú T $X‚w¢ +æ #·T≈£î+{≤s¡T.
9e ‘·s>¡ ‹∑
G Á|üC≤kÕ«$Tø£ C≤rj·Tyê<ä $|üy¢ ê\T ` 19e X¯‘êã›+ (14e bÕsƒ+¡ ) 180 ù|J qT+&ç _kÕàsYÿ ∫Á‘·+.
á e´+>∑´∫Á‘êìï $e]+#·+&ç. _kÕàsYÿø°, mìï¬øq’ bÕs¡y¢ TÓ +≥T &ç|Pü ´{°\ø° eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï Ç~ m˝≤
#·÷|æk˛Ô+~? Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üÁøÏjT· \ >∑T]+∫ ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT @+ yê´U≤´ì+#·<\ä T#·T≈£îHêï&ÉT?
13) |æ\˝¢ À¢ }Vü‰‘·àø£Xø¯ ìÔÏ , Ä˝À∫+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø+£ >± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT
q÷‘·q kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À, |æ\\¢ ˝À $$<Ûä düìïy˚XÊ\qT, »s¡>u∑ Àj˚T |ü]dæ‘ú T· \qT }Væ≤+#˚sø¡ +£ >±
Á|üXï¯ \T Çe«ã&ܶsTT. nìï+{Ïø+£ fÒ eTTK´+>± ñqï‘· Ä˝À#·q\qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø+£ >± Á|üXï¯ \T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
|æ\\¢ ˝À düyTÓ øÆ ´£ Ä˝À#·q Á|ü»q„ T, $_Ûqï Ä˝À#·q yê]˝À düè»Hê‘·àø£‘ê X¯øìÔÏ ô|+bı+~kÕÔsTT. Ç˝≤ |æ\˝¢ ˝À $$<Ûä
s¡ø±\ Ä˝À#·q\qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø+£ >± bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. 8, 9e ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À Çe«ã&çq
ø=ìï Á|üXï¯ \qT |ü]o*<ë›+.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑
G ø=‘·Ô bÕsƒX¡ Ê\\T, ø£fi≤XÊ\\qT HÓ˝ø=\Œ{≤ìøÏ nqTyÓq’ ÁbÕ+‘êìï m+#·Tø√yê\qT≈£î+≥Tqï e´øÏøÔ Ï @@
|ü{≤\T nedüse¡ Te⁄‘êsTT? C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç? (8e ù|õ)
G uÛ÷Ñ $T˝Òì øö\T s¬ ‘’ T· \ dæ‹ú >∑‘T· \qT }Væ≤+∫ ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç. (116e ù|õ)

66
66
 G ñ|ü dü‘ê´Á>∑V≤ü + ‘·q ñ<˚X› Ê\˝À @y˚Ts¡≈î£ $»j·Te+‘·+ nsTT´+~? MT n+#·Hê @$T{Ï? (139e ù|õ)
G s¬ ‘’ ê+>∑ düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#·&+É ˇø£ÿfÒ ‘Ó\+>±D kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ ñ<˚X› e¯ ÷, Ç+πøyÓTHÆ ê ñHêïj·÷?
(147e ù|õ)
G ªª<äTH˚ïyêì<˚ uÛ÷Ñ $Tμμ nqï ìHê<ä+‘√ øö\T<ës¡T\≈£î uÛ÷Ñ $T \_ÛdTü +Ô ~. eT] ≈£L©øÏ, |üì#˚ùd e´ekÕj·T
≈£L©\ |ü]dæ‹ú @$T{Ï? (185e ù|õ)
G Á|üC≤|ü+|æD° e´edüqú T yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ eT]ø=ìï dü÷#·q\T #˚jT· +&ç. (201 ù|õ)
G u≤*ø£\ $<ä´, dü+|òTü dü+düÿs¡D\ MT<ä MT n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘Ó\Œ+&ç. (222 ù|õ)
G ÁøÏø¬ ≥Tº yêDÏ»´ Áø°&>É ± e÷s¡≥+ e\¢ dü+uÛ$Ñ +∫q |ü]D≤e÷\ô|’ ˇø£ ø£s|¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
(253e ù|õ)
G #·+Á<äT&ç MT<ä Jeq+ m+<äT≈£î kÕ<Û´ä + ø±<√ }Væ≤+#·+&ç. (37e ù|õ)
G n+‘·]+∫b˛‘·Tqï n&Ée⁄\qT m˝≤ dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e#·TÃ? (58e ù|õ)
G q÷\T e&Éø&£ +É , K<äs› T¡ H˚jT· {≤ìøÏ eTVü‰‘êà>±+BÛ m+<äT≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#êÃs¡T? (78e ù|õ)
G yê´{Ÿ edüTeÔ ⁄\ô|’ |üqTï m>∑y‘˚ q· T @ $<Û+ä >± ‘·–dZ Tü +Ô ~? (142 ù|õ)
G u…_’ \TqT eTTÁ~+#·&+É <ë«sê <˚e⁄&ÉT, #·]Ãô|’ uÛ≤eq\T m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+ eTj·÷´sTT? (158e ù|õ)
G ªªkÕs¡«»˙q Vü≤≈£îÿ\ Á|üø≥ £ q yÓs’ T¡ <Ûë´\‘√ ≈£L&ÉT≈£îì ñ+<äqïμμ n_ÛÁbÕj·T+‘√ MTs¡T @ø°u$ÑÛ kÕÔsê?
$e]+#·+&ç? (170e ù|õ)
G Á_{°wßü bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D ¡ qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫q 18e X¯‘êãΔ+ Hê{Ï Á_≥Hé, Á|ü|+ü #·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\
|ü]D≤e÷\qT #·]Ã+#·+&ç. (186e ù|õ)
G eTÁH√ dæ<ëΔ+‘·+ ˝≤{ÏHé kÕ«‘·+Á‘ê´ìï @ $<Û+ä >± ø±bÕ&ç+~? Ç~ yê{Ï kÕ«‘·+Á‘ê´ìï |ü]$T‘·+ ≈£L&Ü
#˚d+æ <ë? (210e ù|õ)
G uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À Ä~yêd”\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T\qT ‘Ó*j·TCÒùd ø±\ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
Ä~yêd”\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T\T mø£ÿ&Óøÿ£ &É »]>±jÓ÷ ‘Ó\TdüTø=ì Ä Á|ü<X˚ Ê\qT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À
>∑T]Ô+#·+&ç.
14) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ M\T>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT:
bÕsƒ+¡ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<äT, bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À, Á|ü‹ ø=‘·Ô ªªuÛ≤eqμμ |ü]#·jT· + #˚jT· Tq|ü&ÉT, bÕsƒ+¡ |üPs¡j
Ô T˚ ´
düeTj·T+˝À, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T, Á|üj÷Ó >±\T, |ü]XÀ<Ûqä \ e+{Ï#√{≤, Ç˝≤ Á|ü‹ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ìs¡+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£q+
#˚jT· &ÜìøÏ M\T>±, ªªnuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT÷˝≤´+ø£q+ªª nH˚ $<Û+ä >± bÕsƒê´+XÊ\T ñHêïsTT. Äj·÷ dü+<äsꓤ\˝À
$<ë´s¡T\ú Á|ü‹düŒ+<äqqT uÒØE y˚ùd $<Û+ä >± ªdüeTÁ>∑μ eT÷˝≤´+ø£q Á|üÁøÏjT· ≈£î <√Vü≤<ä+ #˚ùd≥≥T¢>± bÕsƒê´+XÊ\˙ï
ñHêïsTT. d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+, ªªnuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üsT¡ #·T≈£î+<ë+μμ e+{Ï$ ≈£L&Ü ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À
uÛ≤>∑+>± Á|ü‹bÕsƒ+¡ ˝À #˚sá ã&ܶsTT.

67
67
D) q÷‘·q kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ` bÕsƒ+¡ ìsêàDÁø£eT+ (Lesson Structure)

bÕsƒê´+X¯ |ü]#·jT· eTT :

G Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯ |ü]#·jT· + / ñb˛<ëÈ‘+· düìïy˚X+¯ , dü+|òTü ≥q, ∫Á‘·+, ø£<Hä∏ ê\T, y˚T<∏√eT<∏qä +, Ä˝À∫+|üCùÒ d
Á|üXï¯ \‘√ Äs¡+_Û+#·&+É »]–+~.
ñ<ë: 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 5bÕsƒ+¡ n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡øD å£ bÕsƒê´+X¯ |ü]#·jT· + |üPs¡«C≤„Hêìï
|üØøÏ+å #˚, Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~. 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 1e bÕsƒ+¡ ªuÛ÷Ñ $T`eTq+μ
bÕsƒê´+X¯ ÁbÕs¡+uÛ≤ìï ∫Á‘·+ #·÷|æ+∫, Á|ü•ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É <ë«sê |ü]#·jT· + #˚jT· &É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 6e bÕsƒ+¡ ªKìC≤\T, >∑qT\ ‘·e«ø£+μ, eTq Ç+{À¢ KìC≤\T ñ|üo]¸ø‘£ √ Ç+&É˝¢ À / kÕúìø£
eqs¡T\qT Äj·÷ n+XÊ\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&TÉ ‘·÷ bÕsƒê´+X¯ |ü]#·j÷· ìï #˚jT· &É+ »]–+~.
uÛ≤wü :
G bÕsƒê´+XÊ\˝À yê&çq uÛ≤wü |æ\¢\≈£î ns¡úeTj˚T´, düs¡fi¯yÓTÆq, yê´eVü‰]ø£ uÛ≤wü‘√, ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï
<äèwæj
º T· +<äT+#·Tø=ì Áyêj·Tã&çq~.
uÛ≤eq\ $es¡D :
GÁ|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ q+<äT uÀ<ÛHä ê+XÊ\T, uÛ≤eq\T ∫qï ∫qï ù|sê\T>± $uÛõÑ +|üã&ç ñ|üo]¸ø\£ ‘√ bı+<äT|üs#¡ &· +É
»]–+~.
_Ûqï ø√D≤\˝À Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#˚ n+‘·s‘Z¡ · Á|üXï¯ \T:
G bÕsƒê´+X¯ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À n+‘·sꓤ>+∑ >± Á|ü‹ ñ|üo]¸ø˝£ À, bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À Ä˝À∫+|üCùÒ d n<äq|ü⁄
düe÷#ês¡ u≤≈£î‡\T, nuÛ´Ñ düHê+XÊ\T, m+‘·es¡≈î£ ne>±Vü≤q bı+<ës√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üXï¯ \u≤≈£î‡\T
Çe«ã&ç ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ <√Vü≤<ä |ü&ܶsTT. ª‘Ó\TdüTø√+&çμ e+{Ï Á|üXï¯ \T |æ\\¢ T
ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, Á|ü‹düŒ+~+#·&ÜìøÏ, kÕúìø±+XÊ\ nq«j·÷ìøÏ, nqTuÛÑyê\ e´ø°Ôø£s¡D≈£î
<√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
ñ<ë: 8e ‘·s>¡ ‹∑ 13e bÕsƒ+¡ ªuÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+μ bÕsƒê´+X¯+˝À ‘Ó\TdüTø√+&ç, _Ûqï ø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#˚
Á|üXï¯ \ u≤ø˘‡\T n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ø√dü+ sêC≤´+>∑ ‘=* Á|ü‘T· \T, eTVü‰‘êà>±+BÛ, &Ü._.ÄsY. n+uÛ<Ò ÿä sY,
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA e+{Ï eTVü≤˙j·TT\ dü+<˚XÊ\T, ªsêC≤´+>∑ |”]øƒ μ£ ô|’ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ bı+<äT‘ês¡T.
12e bÕsƒ+¡ ˝Àì ª‘Ó+\>±D b˛sê≥+˝À eTVæ≤fi¯\Tμ e+{Ï n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡ u≤ø˘‡\T #·<eä &ÜìøÏ $<ë´s¡T\ú ˝À
ÄdüøìÔÏ ô|+#·T‘êsTT.
d”«j·T n_ÛÁbÕj·÷\qT $<ë´s¡T\ú T yÓ*ãT#˚Ã neø±X¯+:
bÕsƒê´+XÊ\˝À d”«j·T n_ÛÁbÕj·÷\qT, düeTø±©q n+XÊ\qT e´ø£+Ô #˚ùd neø±X¯+ ø£*Œ+#·ã&ç, #·sá ˝À bÕ˝§Zq&É+
<ë«sê ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·&+É »]–+~. ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒê´+X¯+ 12 ªôV≤’ <äsêu≤<é sêÁwü+º ˝À kÕ«‘·+Á‘√´<ä´eT+μ
˝À Á|üX¯ï\ u≤ø˘‡\˝À Çe«ã&çq MT ÁbÕ+‘·eTT˝À @@ uÛ≤wü\T e÷{≤¢&É‘ês¡T? uÀ<Ûäq n+‘ê e÷‘·èuÛ≤wü˝ÀH˚
ñ+&Ü\qï~ MT n_ÛÁbÕj·Te÷? e+{Ï Á|üXï¯ \T $<ë´s¡T\ú yÓT<äfifl¯ ≈£î |ü<Tä qT ô|&É‘êsTT.

68
68
øπ dt dü&º \û T>± kÕúìø£ n+XÊ\ $es¡D:
G Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ @<√ ˇø£ q÷‘·q‘ê«ìï Á|ü‹_+_+#˚ $<Û+ä >± s¡÷|üø\£ Œq »]–+~. ñ<ë: 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
17e bÕsƒê´+X¯+ ªù|<ä]ø£+ ` ne>±Vü≤qμ <ë«sê Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ <äTdæ‹ú o]¸ø˝£ À sêe÷#ê], #·+Á<äjT· ´
øπ dt dü&º \û T (ñ<ä+‘ê\T) ø£fifl¯ ≈£î ø£{qºÏ ≥T¢ e]í+#·ã&ܶsTT. Ç˝≤+{Ï yês¡T ‘·eT ÁbÕ+‘ê˝À¢qT ñ+fÒ yê]
>∑T]+∫ $<ë´s¡T\ú T Äsê rdæ ‘Ó\TdüTø=H˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔsT¡ .
G Ç+ø± 8e ‘·s>¡ ‹∑ 18e bÕsƒ+¡ ªVü≤≈£îÿ\T ` n_Ûeè~Δμ ˝À |üeHé nH˚ u≤\T&ç, 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 22e bÕsƒ+¡
ªeTVæ≤fi≤ s¡øD å£ #·{≤º\Tμ Ä|ü ªªã&çμμ q ªu≤\´ $yêVü≤+ ` ˇø£ $»j·T>±<∏μä o]¸ø\£ <ë«sê sê$sêfi¯fl ø£$‘·
$yêVü‰ìï Ä|ü&ÜìøÏ e÷$T&ç|Pü &ç yÓ+ø£≥s¡+>∑jT· ´ bòÂ+&˚wHü é #˚dqæ (MVF) ø£èwæì, u≤\´$yêVü‰\T #·≥º
$s¡T<äe› TH˚ yêdüyÔ ê\qT Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ .
Á>±|ò\t $ìjÓ÷>∑+ :
G dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± bÕsƒê´+XÊ\˝À Á>±|ò\t <ë«sê $wüj÷· \qT |ü]#·jT· + #˚jT· &ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·&+É »]–+~.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 8e bÕsƒ+¡ ªJeH√bÕ<ÛTä \T` kÕ+πø‹ø£ $C≤„q Á|üu≤Û e+μ bÕsƒê´+X¯+˝À ø£MTàÁ>±|ò\t T,
düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T, eè‘·sπÔ U≤∫Á‘ê\ <ë«sê n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ñbÕ~Ûô|’ m˝≤+{Ï
Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü⁄‘·T+<√ $düè‘Ô · ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT.
n<˚‘s· >¡ ‹∑ ˝À 9e bÕsƒê´+X¯+ ªªÁ|üC≤s√>∑´+ ` Á|üuTÑÛ ‘·«+μμ q+<äT ≈£î≥T+ã, Äs√>∑´, dü+øπ eå T eT+Á‹‘·«XÊK $$<Ûä
$uÛ≤>±\qT b˛¢#ês¡Tº <ë«sê Á|ü<]ä Ù+#·&+É ` |æ\\¢ nã´düqqT yÓTs¡T>∑T |üsT¡ düT+Ô ~. ÄdüT|üÁ‹ Ks¡TÃ\qT düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚
Ä]úø£ e÷sêZ\qT eè‘·Ô sπ U≤ |ü≥eTT\ <ë«sê, |ü]e÷D≤‘·àø£ es¡qí \‘√ $e]+#·&+É »]–+~.
$»j·T>±<∏\ä <ë«sê $<ë´s¡T\ú ˝À Áù|s¡D :
G8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 23e bÕsƒ+¡ ªÁø°&\É T, C≤rj·T‘·, yêDÏ»´+μ ˝À õ. ôV≤#Y. $Vü‰]‘√ »]|æq Ç+≥s¡÷«´ `
$»j·T>±<∏ä <ë«sê ÁøÏø¬ {Ÿ ≈£îqï Á|üC≤<äsD ¡ , $T>∑‘ê Ä≥\≈£î ˝Òø£ b˛e&É+, C≤rj·T düyTÓ øÆ ´£ ‘·, uÛ≤yê\ eè~Δø,Ï
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ U≤´‹ì ô|+#·&ÜìøÏ, $<ë´s¡T˝ú À¢ Áù|s¡D ø£*+Z ∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï eè~Δ |üsT¡ düT+Ô ~.
∫Á‘ê\ <ë«sê $wüjT· ne>±Vü≤q :
G8, 9e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì, bÕsƒê´+XÊ\˝À nH˚øs£ ø¡ ±\ ∫Á‘ê\T Çe«ã&çHêsTT. nìï ∫Á‘ê\ øÏ+<ä
∫Á‘êìï >∑T]+∫q yêø£´+ #·<eä +&ç. ñ<ë: 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 8e bÕsƒ+¡ ªJeH√bÕ<ÛTä \T ` kÕ+πø‹ø£ $C≤„q
Á|üu≤Û e+μ ˝Àì 8.1, 8.6 ∫Á‘ê*ï |ü]o*+#·+&ç. s¬ +&ÉT ∫Á‘ê\T n*¢ø\£ T #˚ùd eTVæ≤fi¯*ï #·÷|ü⁄‘êsTT. Ç<äs› T¡
Ád”\Ô T #˚ùd|üì, kÕúsTTì yê] J$‘ê\qT b˛\Ã+&ç. Ç˝≤+{Ï ∫Á‘ê\T |æ\˝¢ À¢ ÄdüøìÔÏ sπ |æ, Ä˝À∫+|üCdÒ æ ‘·eT
uÛ≤yê\qT Á|üø{£ kÏ ÕÔsT¡ . Ç<˚ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì bÕsƒê´+X¯+˝À >±+BÛJ eT÷&ÉT u§eTà\THêïsTT. M{Ï˝À @$ bò˛{À\T,
@$ ∫Á‘ê˝À ‘Ó\Œ+&ç. Ç$ >±+BÛJ >∑T]+∫ @$T ‘Ó\TŒ‘êsTT. Ç$ >±+BÛJ >∑T]+∫ @ düe÷#êsêìï
ÇkÕÔsTT? Ç<˚ bÕsƒ+¡ ˝À HÓÁVüAJ mÁs¡ø√≥ qT+&ç e÷{≤¢&TÉ ‘·Tqï bò˛{À ñ+&ç, Á|ü‹ Ä>∑dTü º 15 Hê&ÉT eTq
Á|ü<ëÛ ì mÁs¡ø√≥ qT+&ç Á|ü»\ qT<˚•› +∫ e÷{≤¢&TÉ ‘ê&Éì ‘Ó\TdüT. 1947 kÕ«‘·+Á‘·´ dü+ãsê\≈£î, Á|üdTü ‘Ô +·
ìs¡«Væ≤+#˚ kÕ«‘·+Á‘·~H√‘·‡e dü+ãsê\≈£î eT<Û´ä qTqï e÷s¡TŒ\T @$? n$ m+<äT≈£î #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT?

69
69
ø±s¡÷qº T¢ :
G q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À dü+<äs√“¤∫‘·+>± nH˚ø£ ø±s¡÷qº T¢ bı+<äT|üs#¡ &· yÉ TÓ +Æ ~. Ç$ bò˛{À\≈£î @ $<Û+ä >±
_ÛqïyÓTqÆ y√, yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·+&ç. $$<Ûä ø±s¡÷qº T¢ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ $wüj÷· ìï |ü]#·jT· + #˚jT· &ÜìøÏ,
yê´K´\‘√ bÕ≥T bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~. ñ<ë: 9e ‘·s¡>∑‹ 20e bÕsƒ¡+˝À ªªÁ|üC≤kÕ«eT´+`
s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +≥TqïuÛ≤eqμμ Çe«ã&çq ø±s¡÷qº ¢ qT+&ç |æ\\¢ T @$T Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ ? @ nqTuÛyÑ ê\T bı+<äT‘ês¡T?
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ø±s¡Tqº ¢ <ë«sê ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T Á|üø{£ kÏ ÕÔsT¡ . 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 10e bÕsƒ+¡ ªÁ_{°wßü ,
ìC≤+\ bÕ\q˝À uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, øö\T<ës¡Tμ¢ q+<äT ^j·Tã&çq ø±s¡÷qº T¢, yê{Ï kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \qT
ø£fifl¯ ≈£î ø£{qºÏ ≥T¢ e]í+#êsTT. yê{Ï˝À e´≈£î\Ô uÛ≤yê\T yê´K´\‘√ Á|üø{£ +Ï #·ã&çHêsTT.
ÁbÕC…≈î£ \º T :
G uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ô|’ 8e ‘·s>¡ ‹∑ 16e bÕsƒ+¡ ª»MT+<ëØ e´edüú s¡<Tä μ› <ë«sê $<ë´s¡T\ú T uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ô|’
ÁbÕC…≈î£ º |üìì #˚|{ü ºÏ ô|<ä\› düV≤ü ø±s¡+‘√ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚w¢ +æ ∫, Á|ü<sä Ù¡ qø√dü+ ìy˚~ø£qT
‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+ <ë«sê, yê]˝À düV≤ü ø±s¡u≤Û e+, n_ÛÁbÕj·÷\T >ös¡$+#·&+É , |ü+#·Tø√e&É+, e´ø£+Ô #˚jT· &É+,
dü$Twæ˜ ìs¡jí ÷· \T rdüTø√e&É+ e+{Ï kÕeTsêú´\T ô|+bı+<äT‘êsTT.
ø°\ø£|<ü ë\T :
G Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ ∫es¡q eTTK´ uÛ≤eq\T ø°\ø£|<ü ë\T>± Çe«ã&çHêsTT. M{Ï nsêú\T ‘Ó\TdüT ø√e&É≥+
<ë«sê bÕsƒê´+X¯+˝Àì dü+<˚V‰ü \T ìeè‹Ô #˚jT· ã&ç, |ü<Cä ≤˝≤_Ûeè~Δ ô|+bı+<äTqT.
eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê yÓTs¡T>∑Tø±qTqï $wüjT· ne>±Vü≤q :
G eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Çe«ã&çq ªMT nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üsT¡ #·Tø√+&çμ o]¸ø£ øÏ+<ä˙j·Tã&çq Á|üXï¯ \T
Ä•+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± s¡÷bı+~+#·ã&çHêsTT. Ç$ $<ë´]ú ã{°º |ü{ºÏ düe÷<ÛëHê\T
#˚ù|Œ$ ø±≈£î+&Ü, #·]Ã+∫, Ä˝À∫+∫, $_Ûqï ø√D≤˝À¢, kı+‘· e÷≥˝À¢, nqTuÛyÑ ê\ ÁbÕ‹|ü~ø£>± düe÷<ÛëHê\T
Ç#˚Ã$<Û+ä >± bı+<äT|üs#¡ &· +É »]–+~. Ç+<äT˝À e´øÏ>Ô ‘∑ ,· »≥Tº ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T ≈£L&Ü bÕsƒê´+XÊ\
qqTdü]+∫ bÕsƒê˝À¢ bı+<äT|üs#¡ &· +É »]–+~.

70
70
 6 kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä ê \øå±´\T ` $<ÛëHê\T

kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä ˝À nH˚ø£ |ü<‘Δä T· \T (methods), eP´Vü‰\T (stratagies), neT\T #˚dTü +Ô {≤+. Ç$
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤yêìï ã{Ï,º |æ\\¢ dü«uÛ≤yêìïã{Ϻ düs¬ q’ ~ mqTÿ≈£î+{≤+. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüuÔ À<ÛHä ê $Ádü‘Ô · \øå±´\T,
uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\T, nqTdü]+#˚ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä $düèÔ ‘· \øå±´\T
1. kÕe÷õø£ H˚|<ü ´ä∏ +˝À ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, ø±s¡D≤\qT nH˚«wæ+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É .
2. ‘·øD å£ kÕe÷õø±_Ûeè~Δ n+XÊ\qT Á|ü|+ü #· b˛ø£&\É ‘√ |üsd¡ Œü s¡+ nq«sTT+#·&+É .
3. dü\ú , ø±\ dü+ã+<Ûë\≈£î #Ó+~q $_Ûqï e÷qe nqTuÛyÑ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
4. kÕe÷õø£ Á|ü|+ü #êìï |ü\T ø√D≤\˝À #·÷dæ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
5. $_Ûqï esêZ\ Á|ü»\ô|’ kÕe÷õø£ <äècÕº+‘ê\ Á|üu≤Û yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
6. bı+~q düe÷#ês¡+, |ü]ø£\Œq\T, }Vü‰‘·àø£ n+XÊ\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï ô|+bı+~+#·&+É .
7. eTTÁ~‘· n+X¯+, &˚{≤, ∫Á‘ê\T (ñ<ë:` $$<Ûä |ü<‘›ä T· \˝À düe÷#ês¡+ C≤„Hêìï ∫Á‘·s÷¡ |ü+˝À ù|s√ÿq&É+/
nq«sTT+#·&+É /<ës¡àìø£‘q· T Á|ü<]ä Ù+#·&+É ) yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É .
8. kÕe÷õø£, sêC≤´+>∑ $\Te\‘√ eTy˚Tø£eTe&É+.
#·]Á‘·
1. düe÷»+˝À e#˚à e÷s¡TŒ Á|üÁøÏjT· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
2. düe÷»+ m+<äT≈£î, m˝≤ e÷s¡TŒ\≈£î˝Àqe⁄‘·T+<√ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+.
3. düe÷»+˝À e#˚à e÷s¡TŒ\T $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\ yê]ì @$<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~. ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
4. eTq >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q $<ÛëHê\˝À uÛ≤>∑+>± #·]Á‘·qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ m˝≤ nedüsy¡ ÷Ó ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
5. #·]Á‘· ìsêàD+˝À >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<˚ $<Ûëq+ @ $<Ûyä TÓ qÆ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+
6. #·]Á‘·˝À e÷qe e´edüú |ü]~Û, ÁbÕeTTK´‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
7. eqs¡T\ düV‰ü j·T+‘√ #·]Á‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ $eTs¡ÙHê‘·àø£, ì•‘· |ü<‘Δä T· \qT ne\+_+#·&+É .
8. #·]Á‘· kÕe÷õø£ dü+<äs“¡ s¤ #¡ q· >∑‘êìï |ü⁄q]ï]à+#·&+É , <ëìì n+~+#˚ |ü<‹Δä ì Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô <äì ns¡+ú
#˚düTø√e&É+.
uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁdü+Ô
1. e÷qe düe÷C≤\T, düV≤ü » |ü]düsê\ eT<Û´ä ñqï >∑‹o\ dü+ã+<Ûëìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.

71
71
 2. n+‘·]ø£,å uÛÖ‹ø£ Áø£eT+ düV≤ü » ÁbÕ+‘ê\T>± e÷s¡&Üìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, düe÷C≤\T yê{Ïì @ $<Û+ä >±
e÷sêÃjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√e&É+.
3. kÕe÷õø£ øπ Áå rj·T dü+ã+<Ûë\T n+fÒ ø±\˙ eT]j·TT eTVü‰q>∑s,¡ |ü≥D º eTTK´ ÁbÕ+‘ê\ e+{Ï yê{Ï eT<Û´ä
>∑\ dü+ã+<Ûë\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
4. Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± $düè‘Ô · $_Ûqï‘·‘√ ≈£L&çq e÷qe nqTuÛyÑ ê\qT |æ\\¢ eTT+<äT ãVæ≤s¡‘Z +· #˚jT· &É+. n<˚
düeTj·T+˝À e÷qe⁄\ eT<Û´ä düV≤ü #·s¡ uÛ≤eqqT ô|+bı+~#·&+É .
5. uÛÖ>√[ø£ |ü]XÀ<Ûqä ˝À kÕ+|òTæ ø£, #ê]Á‘·ø£ dü+<äsꓤìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&Üìï n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· +É .
6. ùdÿ\T, es¡¸e÷|üì, <∏sä êàMT≥sY yÓTT<ä\>∑T |ü]ø£sê\qT ñ|üj÷Ó –+∫ |ü{≤\qT s¡÷bı+~+#·&+É , yê{Ïì
#·<eä &É+ e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· +É , uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdüÔ |ü]D≤eTÁø£eT+˝À M{Ï bÕÁ‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
kÕ+|òTæ ø£, sê»ø°jT· Jeq uÀ<ÛHä ê \øå±´\T
1. kÕe÷õø£, Ä]úø,£ $X‚w¢ Dü ≤ |ü<‘›ä T· \≈£î ñb˛<ëÈ‘êìïe«&É+.
2. eTÚ[ø£ sêC≤´+>∑ $\Te\T, \øå±´\qT |æ\\¢ ≈£î |ü]#·jT· + #˚jT· &É+.
3. Á|üC≤kÕ«$Tø£ bÕ\q, #·≥+º ˝Àì ìã+<Ûqä \ô|’ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·&+É .
4. øπ Áå ‘· kÕúsTT˝À ñqï yêdüyÔ êìï, kÕ<Ûës¡D ˝Ò<ë Ä<äsÙ¡ dæ‹ú ì b˛˝Òà |ü<‘úä T· \qT n_Ûeè~Δ #˚jT· &É+.
5. $$<Ûä Jeq $<ÛëHê\qT+&ç e÷qe nqTuÛyÑ ê\ $_Ûqï‘·ô|’ $düè‘Ô · ne>±Vü≤qqT @s¡Œs¡#&· +É .
6. $yê<ëdüŒ<ä n+XÊ\qT |üøÿ£ qô|≥º≈î£ +&Ü Ä<ä]+#·&+É , |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø√e&É+.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä $<ÛëHê\T
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä nH˚~ düe÷#êsêìï n+~+#·&ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±e&É+ e\¢ <ëìì ã{°|º {ü ºÏ >∑Ts¡T+Ô #·Tø=ì
#ÓbÕŒ*‡q nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. Ç~ ˇø£ kÕ+Á|ü<ëj·T+>± H˚{øÏ ° ø=qkÕ>∑T‘√+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£î nkÕ<Ûës¡D ÁbÕeTTK´‘·qT
Çe«≥+ nH˚~ BìøÏ ˇø£ ø±s¡D+>± #Ó|Œü e#·TÃ. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï #·~$, n+<äT˝Àì (kÕ+πø‹ø£) bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\qT
$e]+∫ bÕsƒ+¡ ∫e] Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T sêã≥º&yÉ T˚ Á|üdTü ‘Ô · uÀ<ÛHä ê $<Ûëq+>± ñqï~. mHé.dæ.m|òt ` 2005qT
nqTdü]+∫, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡>±*. ø±ã{Ϻ |æ\\¢ T ˇø£ n+XÊìï H˚sT¡ Ã≈£îH˚
Áø£eT+˝À,yê] ì‘·´J$‘· dü+|òTü ≥q\ nq«j·T+ Ä<Ûës¡+>± nqTuÛyÑ ê\qT |üsd¡ Œü s¡+ |ü+#·Tø√e&É+, #·]Ã+#·&+É <ë«sê
nuÛ´Ñ düq+ »s¡>±*.
C≤„q ìsêàD+ nH˚~ ˇø£ kÕe÷õø£ Á|üÁøÏjT· . bÕ‘·‘s· +¡ #˚ n+~+#·ã&çq C≤„Hêìï ø=‘·‘Ô s· +¡ J]í+#·Tø=ì,
n_Ûeè~Δ|sü ∫¡ <ëìì eTT+<äT ‘·sê\≈£î n+~düT+Ô ~. n+<äTe\¢ |æ\\¢ T ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T ˇ+≥]>± H˚sT¡ Ãø√e≥+ nH˚
|ü<‹Δä nqTdüsD ¡ j° T· +ø±<äT. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $wüjT· ì|ü⁄DT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T (bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê) |æ\\¢ eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡
#·s´¡ <ë«sê (Interaction) e÷Á‘·yT˚ C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
C≤„q düeTTbÕs¡q® nH˚~ j·÷+Á‹ø£+>± »]π> ã~© Á|üÁøÏjT· ø±<äT. |æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± ‘·eT d”«j·T nqTuÛyÑ ê\
Ä<Ûës¡+>± Ä˝À∫+∫ ì]à+#·T≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· ø£qTø£ bÕsƒX¡ Ê\ nH˚~ øπ e\+ düe÷#ês¡ ã~©ì Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ dü\ú +>±
ø±≈£î+&Ü C≤„q ìsêàD≤ìøÏ, n_Ûeè~ΔøÏ nqTyÓq’ øπ +Á<ä+>± s¡÷bı+<ë*.

72
72
 kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ˝À ìsêàD≤‘·àø£ nuÛ´Ñ düHêìøÏ Á|ü‘´˚ ø£ kÕúq+ ø£\<äT. Bì¬ø’ eT÷&ÉT Á|ü<ëÛ q Á|üÁøÏjT· \qT
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nqTdü]+#ê*‡ñ+~. yÓTT<ä≥>± Á|ü‹ $<ë´]ú uÛÖ‹ø£ eT]j·TT y˚T<Û√|üsy¡ TÓ qÆ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+.
s¬ +&Ée~ ` Á|ü‹|æ\y¢ ê&ÉT ‘·eT Ä˝À#·q\qT, dü+<˚V‰ü \qT ‘√{Ï $<ë´s¡T\ú ‘√ eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ |ü+#·Tø√e&É+.
eT÷&Ée~ ‘êeTT #·]ÃdüTqÔ ï n+XÊ\≈£î ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT CÀ&ç+#·&+É .
|æ\˝¢ ˝À $$<Ûä n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤qqT n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· ÜìøÏ, uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ ≈£î bÕÁ‘ê_Ûqj·T+, e÷~] mìïø£\T,
e÷~] bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ / nôd+_¢, bÕsƒX¡ Ê\ dü+øπ eå T+, yê‘êes¡D+ e+{Ïyê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T / düeTdü´\ô|’
dü$Twæ>º ± düŒ+~+#·>\∑ >∑&+É , düsπ «, »≥T¢ ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T düe÷#êsêìï |ü{øºÏ \£ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT#˚jT· &É+ e+{Ï
ø£è‘ê´\qT ø£*Œ+#ê*.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ nuÛ´Ñ düq˝À bÕsƒê´+XÊ\‘√ |æ\\¢ T eTy˚Tø£+ nj˚T´˝≤ Ä˝À∫+|üCùÒ d ø£è‘ê´˝…q’ ` ne>±Vü≤q
#˚dTü ø√e≥+, ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT, ne>±Vü≤qqT <äèwæj º T· +<äT+#·Tø=ì ì•‘·+>± düMTøÏ+å #·&+É , b˛\Ã&É+, uÛ<Ò ë\T
#Ó|Œü &É+, nqTã+<Ûä n+XÊ\qT CÀ&ç+#·&+É , }Vü‰‘·àø£ $es¡D*e«&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ ø°\ø£ bÕÁ‘·eVæ≤kÕÔsTT.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·sá qT ìs¡«Væ≤+#·≥+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #ê˝≤ düTìï‘·yTÓ qÆ bÕÁ‘·qT b˛wæ+#ê*‡q nedüse¡ TT+~.
‘·s#¡ T· >± ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À ≈£î\+, eT‘·+, *+>∑+, yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q düTì•‘· n+XÊ\qT ìs¡«Væ≤+#˚
dü+<äsꓤ\˝À Ä‘·à$XÊ«dü+ ø=s¡e&ÉT‘·T+~. m+<äTø£+fÒ Ç$ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À |æ\\¢ eT<Û´ä yÓs’ T¡ <Ûë´\qT, yÓw’ eü ÷´\qT
düèwæºkÕÔj·Tì uÛ≤$kÕÔs¡T. nsTTqŒ{ÏøÏ M{Ïì n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ, ne>±Vü≤qqT ø£*Œ+#·{≤ìøÏ, $s¡T<äΔ uÛ≤eq\qT
‘=\–+#·&ÜìøÏ dü$Tàfi¯‘· $<Ûëq+ (Inclusive Education), $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä ê $<Ûëq+ (Critical pedagogy)
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. M{Ï<ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À Ä‘·à$XÊ«dü+, qeTàø£+, düTìï‘·‘«· + ô|+bı+<äT‘êsTT.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ bÕÁ‘· :
øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À eTTÁ~‘· s¡÷|ü+˝À ñqï düe÷#êsêìï ã{°|º {ü ºÏ #Ó|Œü &ÉyT˚ / sêj·T&ÉyT˚ C≤„qeTH˚ uÛ≤eq≈£î
dü«dæ|Ô \ü ø±*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±˝Ò düs«¡ dü«+ø±<äT. ø±ì ø=ìï |ü]dæ‘ú T· \˝À |æ\\¢ ≈£î kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q
dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Éeì eTq≈£î ‘Ó\TdüT n˝≤+{Ï dü+<äsꓤ\˝À ‘·–q HêD´‘·‘√ ≈£L&çq eTTÁ~‘·
kÕeTÁ– øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sêH˚ |æ\\¢ ≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøπÔ ‘·s¡ n+XÊ\
nuÛ´Ñ düq≈£î ≈£L&Ü <√Vü≤<ä|&ü ≥ É +˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*. BìøÏ nH˚ø£ e÷sêZ\qT nqTdü]+#·e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
|æ\\¢ ≈£î düT|ü]∫‘·yTÓ qÆ uÛ≤wüqT ñ|üj÷Ó –+#·&+É , bÕsƒê´+XÊ\ô|’ Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ neø±X¯$Te«≥+, ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT
eTTÁ~+∫ n+XÊ\≈£î CÀ&ç+#·≥+, ‘Ó\TdüT≈£îqï n+XÊ\qT $$<Ûä <äèø£Œ<∏ë\‘√ dü]#·÷düTø=ì ìsêΔsD ¡ ≈£î e#˚Ã˝≤
#·÷&É≥+ yÓTT<ä˝q’… $. yêdüyÔ êìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ndü+|üPs¡yí TÓ qÆ $. Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À Bìì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\
<ë«sê e÷Á‘·yT˚ dü+|üPs¡+í #˚jT· >∑\eTì $<ë´s¡T\ú ≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düŒwü+º >± ‘Ó*j·TC…bÕŒ*.
ô|’ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT $X‚w¢ ùæ dÔ n$ Ä•+∫q y˚Ts¡≈î£ s¡÷bı+~+#· ã&É˝<Ò ìä , Äø£sDí¡ j
° T· +>±
˝Òeì eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~ n+‘˚ø±≈£î+&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì n+XÊ\qT @ø£|üø£å+>± (Ç+≥sêø£åHé≈£î ‘êe⁄˝Ò≈£î+&Ü)
ñHêïsTT. ø±ã{Ϻ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê |æ\\¢ ø£+~+#˚ kÕeTÁ–|ü≥¢ |ü⁄qsê˝À∫+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. á dü+<äs“¡ +¤ >±
C≤rj·T $<ë´ |ü]XÀ<Ûqä •ø£D å eT+&É* (mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.) sê‘·, <äèX¯´s¡÷|ü+˝À |æ\\¢ ≈£î düyê\T $dæsπ $<Û+ä >±
$düè‘Ô +· >± yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ kÕeTÁ–ì s¡÷bı+~+#·≥+ kÕ<Û´ä y˚Tqì Á|üj÷Ó >∑|Pü s¡«ø£+>± ‘·eT |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê ‘Ó*|æ+~.

73
73
eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>±, y˚sT¡ y˚sT¡ >± y˚{øÏ y£ ˚ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À C≤„Hêìï n+~+#·&+É ø£+fÒ ˇø£<ëìø=ø£{Ï nqTdü+<Ûëq+
#˚d÷ü Ô dü$Tà[‘·+>± n+~+#·≥+ y˚T\T.
|æ\\¢ uÛ≤wü :
|æ\\¢ T ‘·eT≈£î ‘Ó*dæq, kÕe÷õø£ n+XÊ\qT e÷‘·èuÛ≤wü˝À #·]Ã+#·{≤ìøÏ m≈£îÿe Çwü|º &ü ‘É ês¡T. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ
n+XÊ\qT e÷‘·èuÛ≤wü˝À uÀ~Û+#·&yÉ T˚ ñ‘·eÔ T+ ˝Ò<ë ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ãVüQu≤cÕ $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê*. ª|æ\\¢
uÛ≤wüqTμ eTq+ yê] düV≤ü » uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D ¡ >± n_Ûe´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ. kÕ+Á|ü<ëj·T uÀ<ÛHä ê |ü<‘úä T· \˝À |æ\\¢ T ‘·eT
uÛ≤yê\qT dü«+‘· e÷≥\˝À e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&É<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü e˝…¢y˚j·T&É+, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À
ñ|üjÓ÷–+∫q uÛ≤wü˝À ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TTì uÛ≤wü˝À *œ‘·s¡÷|ü+˝À e´ø°Ôø£]+#˚˝≤ |ü⁄]ø=\TŒ‘·T+~. Ç˝≤+{Ï
uÀ<ÛHä ê|ü<‘úä T· \≈£î dü«dæ#Ô |Ó Œæ , |æ\\¢ uÛj
Ñ ÷· ìï b˛>={Ϻ yê] uÛ≤yêìï dü«+‘·e÷≥\˝À e´ø£|Ô sü #¡ +˚ <äT≈£î <√Vü≤<ä+#˚ùd
e÷sêZ\qT nqTdü]+#ê*‡ ñ+~. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ nuÛ´Ñ düq˝À |æ\\¢ T nH˚«wæ+#·≥+, d”«j·T nqTuÛyÑ ê\qT, ne>±Vü≤qqT
dü«+‘·e÷≥\˝À e´ø°øÔ ]£ +#·{≤ìøÏ neø±X¯$Te«≥+ n‘·´+‘· ø°\ø£+.

74
74
 7 ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘Δä · ` Á|üD≤[ø£\T

Ç+‘·es¡≈î£ eTq+ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä ê \øå±´\T, $<ÛëHê\≈£î #Ó+~q n+XÊ\qT #·]Ã+#ê+. Ç$ ñbÕ<Ûë´j·TTì
bÕÁ‘· e÷sê*‡ ñ+<äì dü÷∫düTHÔ êïsTT.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·T e´edüú |ü⁄q]ïsêàD+ »s¡>±*. øπ e\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·sT¡ \T s¡÷bı+~+∫q $<Ûëq
Á|üD≤[ø£, dæ\ãdtqT Ä#·sD ¡ ˝À ô|fÒº e´øÏøÔ ±<äT. $<ë´Á|üD≤[ø£, kÕe÷Á–øÏ dü+ã+~Û+∫ ìs¡j
í T· + rdüTø√>∑*>π e´≈£î\Ô T>±
ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >∑T]Ô+#ê*. $<ë´]ú ˝Àø±ìøÏ, $düèÔ ‘· $<ë´Á|üD≤[ø£ \øå±´\≈£î eT<Û´ä ñqï n+‘·sê\qT |üP&ÉÃ{≤ìøÏ Ms¡T
ø£èwæ #˚j÷· *‡e⁄+~. ø±s¡´øπ Áå ‘·+˝À ‘·T~ ìs¡j í T· + rdüTø=H˚ kÕ~Ûø±s¡‘· M]πø e⁄+~.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ $<ä´˝À ìs¡j
í ÷· \T #˚jT· ≥+˝À, neø±XÊ\ ø£\Œq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕ~Ûø±s¡‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. BìøÏ
ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\‘√bÕ≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü+dæ<‘Δä · ≈£L&Ü nedüs+¡ . ìsêΔ]‘· düeTj·T+˝À @+ #ÓbÕŒ*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*?
@ kÕe÷Á– ñ|üj÷Ó –+#ê*? nH˚ n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«‘·+Á‘·T˝…’ ñ+&Ü*. n<˚$<Û+ä >± |ò*ü ‘ê\≈£î ≈£L&Ü yês¡T
»yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.
A) ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j÷· Ø˝À áøÏ+~ n+XÊ\T #√≥T#˚dTü ø√yê* :
• uÀ<Ûq
ä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT+<äT>±H˚ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
• kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<ÛäHê ñ|ü>∑eT+ (Approach), uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T, $_Ûqï kÕeTÁ–, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
nqTdü]+#ê*‡q uÀ<ÛHä ê$<ÛëHê\T, eP´Vü‰\ô|’ |ü⁄qX¯Ãs¡D / •ø£D å ñ+&Ü*.
• kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\T nedüsy¡ TÓ qÆ , ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, >√¢ãT, e÷´|t, n{≤¢dt e+{Ï
kÕeTÁ–, |æ\\¢ ≈£î #˚|≥ ü eº \dæq ø£è‘ê´\T, yê{ÏøÏ ‘·–q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á– yÓTT<ä\>∑Tq$ eTT+<äT>±H˚
dæ<+Δä #˚dTü ø√yê*.
• yÓuŸôd≥ ’ q¢ T MøÏ+å ∫, $$<Ûä n+XÊ\ô|’ düeTÁ>∑ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
• Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\T, ˝ÖøÏøy£ ê<ä+, düe÷q‘·«+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ne>±Vü≤q |üs#¡ T· ≥¬ø’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
#˚|≥ ü eº \dæq #·sá \T, ø£è‘ê´\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ne>±Vü≤q ø=s¡≈î£ #·sá \T ìs¡«Væ≤+#ê*.
• $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009 Á|üø±s¡+ e÷<Û´ä $Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T uÀ~Û+#˚ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+ã+~Û‘·
$wüjT· +˝À Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ nsTTñ+&Ü*. M\Tø±ì |üø+å£ ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘êeTT nuÛ´Ñ dæ+∫q $wüj÷· \˝À
Á|ü‘´˚ ø£ •ø£D å Çyê«*.
• eè‹Ô |üPs¡«ø£ •ø£D å ˝À ≈£L&Ü e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT e÷s¡TŒ\T #˚d÷ü Ô uÀ<Ûqä
kÕ>±*‡q nedüse¡ TT+~.
• kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À eè‹Ô HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·&Üì¬ø’ $wüjT· |üsy¡ TÓ qÆ ì|ü⁄DT\‘√ ≈£L&çq dü+dü\ú T/
dü+|ò÷ü \T @sêŒ≥T#˚j÷· *. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä √bÕ<Ûë´j·TT\ dü+dæ<‘Δä ≈· î£ / ‘·j÷· ØøÏ Áù|s¡D ø£*Œ+#·&+É ,
eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~Δ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
• CCE, RTE-2009 \qT <äèwæ˝ º À ñ+#·Tø=ì ô|’ n+XÊ\˙ï ìs¡+‘·s+¡ >± ø=qkÕ>±*.

75
75
 |æ\\¢ ≈£î @+ H˚sŒ¡ &ÜìøÏ, ˝Òø£ @ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ uÀ<Ûqä #˚j÷· * nH˚ n+X¯+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ |üP]Ô
ne>±Vü≤q, |ü≥Tºñ+&Ü*. H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ |ü]o*+#·&+É , #˚jT· &É+, #·sá \T, Ä˝À∫+#·&+É <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
ø±ã{Ϻ m˝≤+{Ï #·sá \T @ @ n+XÊ\ô|’ #˚sTT+∫ |æ\\¢ #˚ Ä˝À∫+|ü#j ˚ ÷· *, m˝≤+{Ï ø£è‘ê´\T ÇùdÔ |æ\\¢ T nqTuÛeÑ +
<ë«sê dü«j·T+>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T, m˝≤+{Ï {Ï.m˝Ÿ.m+.\T ñ|üj÷Ó –+#ê*, yÓqTø£ã&ɶ $<ë´s¡T\ú ≈£î m˝≤ düV‰ü j·T+ #˚j÷· *
nì eTT+<äT>±H˚ Ä˝À∫+∫ Á|ü‹j·T÷ì{Ÿ ˝Òø£ bÕsƒ+¡ q≈£î Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\\¢ qT ñ<˚•› +∫
Áyêj·Tã&çq$ ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·s¡ ]|òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\T #·~$, uÛ≤eq\≈£î (concepts) ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T
n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ‘·q {°∫+>¥ H√{Ÿ‡˝À sêdüTø=ì |æ\\¢ ≈£î n+~+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·<eä ≈£î+&Ü, ]|òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\T
#·÷&É≈î£ +&Ü |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHêìøÏ Hê´j·T+ #˚jT· ˝ÒsT¡ . ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j÷· Ø nH˚~ ˇø£ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n_Ûeè~Δ, uÀ<Ûqä
ñ‘˚»Ô |üs+¡ >±, |æ\\¢ ≈£î Áù|s¡D ø£*–+#˚ $<Û+ä >± ñ+&Ü*. |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \‘√, #·sá \‘√ ≈£L&çq uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À
|æ\\¢ T @ø±Á>∑‘‘· √ bÕ˝§Zì u≤>± H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T.
B) Á|üD≤[ø£\T ` yê]¸ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ+¡ :
Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+#˚ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ eT]j·TT düã≈® î£ ≈º î£ dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\˝¢ À¢ @$Tsêyê*? |æ\\¢ T
@ kÕeTsêΔ´\T kÕ~Û+#ê*? Ä kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ≈£î m≥Te+{Ï uÀ<Ûqä eT]j·TT m˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*
nì eTT+<˚ Á|üD≤[ø£ #˚dTü ø√yê*. á Á|üD≤[ø£\T eTTK´+>± s¬ +&ÉT. 1. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 2. j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£.
M{Ïô|’ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ eT+∫ ne>±Vü≤q ñ+&Ü* eT]j·TT Ä•+∫q kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ eTT+<˚
Ä˝À∫+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì ìs¡«Væ≤+#ê*. á Á|üD≤[ø£\ jÓTTø£ÿ e÷~] bòÕsêà≥T¢ á øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT.
I. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Annual Plan) ` k˛bÕHê\T :
1. ‘·s>¡ ‹∑ :
2. düã≈® î£ º :
3. dü+e‘·‡s¡+˝À á düã≈® î£ ≈º î£ øπ {≤sTT+#·ã&çq yÓTT‘·+Ô |”]j·T&ÉT¢ :
4. dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\˝¢ À¢ Ä•+#˚ nuÛ´Ñ düq kÕeTsêú´\T :
5. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (HÓ\ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ yêØ>±) :
|”]j·T&É¢ uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
Áø£.dü+. HÓ\ j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒ¡+ dü+K´ eT]j·TT kÕeTÁ– ø±s¡´Áø£e÷\T
(Sl.No.) (Months) (Unit/Lesson) (No. of (Resources for (Activities/programmes
periods) teaching and TLM) to be performed)

6. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq :

7. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq

76
76
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ k˛bÕHê\ô|’ $es¡D :
dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\˝¢ À¢ Ä•+#˚ nuÛ´Ñ düHê kÕeTsêú´\T : $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì j·T÷ì≥¢qT
eT]j·TT n+XÊ\qT ˇø£kÕ] #·~$, Ä•+#˚ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT sêj·÷*. á $<ë´ Á|üe÷D≤\qT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À
≈£L&Ü sêj·T&É+ »]–+~. Á|ü‹ $<ë´ Á|üe÷D≤ìøÏ dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ $<ë´s¡T\ú ˝À Ä•+#˚ nuÛ´Ñ düHê kÕeTsêú´\qT
sêj·÷*.
uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T eT]j·TT kÕeTÁ– (Resources for teaching (TLM)) : Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä dü+e‘·‡s¡+
uÀ~Û+#ê*‡q düã≈® î£ ≈º î£ ø±e\dæq eqs¡T\qT eTT+<˚ dæ<+Δä #˚dTü ø√yê*. eqs¡T\T nq>± ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ëe[ ( reference
books), ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£sB ¡ |æø\£ T, #ês¡T\º T, e÷´|t\T, >√¢ãT, n{≤¢d,t Á|üj÷Ó >±\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTÁ–, uÀ<Ûqä ˝À
ñ|üj÷Ó –+#˚ kÕeTÁ–, ì|òTü +≥Te⁄\T, dæ.&ç\T / M&çj÷Ó \T, e÷´>∑CH’… ‡é , ø£+bÕdt u≤≈£î‡, øÏ{Ÿ‡, yÓ÷&É˝Ÿ‡, yÓTÁÆ ø√k˛ÿ|t,
Äj·÷s¡+>±\˝À ì|ü⁄DT˝…q’ e´≈£î\Ô ùde\ $ìjÓ÷>∑+, ~q|üÁ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tq$. ñbÕ<Ûë´j·TT\T
(Ç+ø£q÷ Ä˝À∫+∫) uÀ~Û+#˚ $wüj÷· ìï nqTdü]+∫ ‘·–q uÀ<ÛHä ê eqs¡T\qT kı+‘·+>± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*. uÀ<Ûqä
ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+&Ü\+fÒ, |æ\\¢ T nuÛ´Ñ düq+˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZHê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<˚ Ä˝À∫+∫ ‘·–q
eqs¡T\T ñ|üj÷Ó –+∫ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± uÀ~Û+#·T≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#ê*.
ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡´Áø£e÷\T (Activities / programmes to be performed) : ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ uÛ≤>∑+>± øπ e\+
‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ ø±≈£î+&Ü ø=ìïÁ|ü‘´˚ ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T nq>± øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q (field visit), kÕ+düèÿ‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T
(cultural activities), $C≤„q j·÷Á‘·\T (educational tours), kÕe÷õø£ dü+dü\ ú dü+<äsÙ¡ q (visiting of social
institutions), düe÷» ùde (Social Service), øÏ«CŸ (Quiz), j·T÷‘Y bÕs¡y ¢ TÓ +{Ÿ, e÷~] / qeT÷Hê nôd+;¢
(youth parliament / model assembly), |üÁ‹ø± düe÷y˚X+ ¯ (meet the press), ôd$THês¡T¢ (seminars), $$<Ûä
s¡ø±˝…q’ #ês¡T\º T, fÒãT˝Ÿ‡, e÷´|t‡ ‘·j÷· s¡T #˚jT· T≥≈£î ø±s¡´XÊ\\T (workshops for material development),
~q|üÁ‹ø£\≈£î yê´kÕ\T sêj·T&É+ (writing articles / case studies to newspapers), b˛düsº T¡ ¢ ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+
(poster writing), ø£$ düyT˚ àfi¯q+, $wüjT· ì|ü⁄DT\#˚ ñ|üHê´kÕ\T (lecturers from experts), ø£<\ ä∏ T, ø£$‘·\T,
Á&ÜsTT+>¥‡ yÓTT<ä\>∑T düè»Hê‘·àø£ n+XÊ\T (creative activities), yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\qT ≈£L&Ü yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£˝À
#·÷bÕ*. eT]j·TT neT\T #˚j·÷*. á ø±s¡´Áø£e÷\ e\¢ $<ë´s¡Tú\˝À $$<Ûä kÕeTsêú´\T, n_Ûs¡T#·T\T
ô|+bı+~+#·ã&É‘êsTT. eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£ ÄVü‰¢<äø£s¡ Á|ü<˚X¯+>± e÷s¡T‘·T+~. BìøÏ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT,
Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT eè‹Ô|sü +¡ >± Ä˝À∫+∫ eè‹ÔøÏ Hê´j·T+ #˚j÷· *.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq :
HÓ\yêØ>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT neT\Tô|’ ‘·eT Á|ü‹düŒ+<äq\T sêj·÷*. nq>± ñ|üj÷Ó –+∫q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T,
eqs¡T\T @ s¡ø+£ >± |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ܶsTT. á |ü<‘Δä T· \ e\¢ |æ\\¢ T @ y˚Ts¡≈î£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eVæ≤+#ês¡T?
|æ\\¢ nuÛ´Ñ düHê Á|ü>‹∑ m˝≤ ñ+~? M{Ïô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç jÓTTø£ÿ nqTuÛyÑ ê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T sêj·÷*. Á|üD≤[ø£|sü +¡ >±
ˇø√ÿkÕ] HÓ\yêØ j·T÷ì≥T¢ |üP]Ô #˚jT· ˝Òøb£ ˛e#·TÃ. n+<äT≈£î>∑\ ø±s¡D≤\qT ≈£L&Ü Çø£ÿ&É sêj·÷*.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq :
bÕsƒX¡ Ê\ Äs¡+uÛ+Ñ ˝ÀH˚ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·eT yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ düeT]Œ+#ê*. eT+∫
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT y˚d$ü ôd\e⁄˝À¢H˚ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*. Ç+<äT≈£î Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT @Á|æ˝Ÿ

77
77
e÷dü+˝ÀH˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\#˚ ˇø£ düe÷y˚X+¯ ìs¡«Væ≤+∫ yê]¸ø£ eT]j·TT bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\ô|’ #·]Ã+#ê*. á $<Û+ä >±
düeT]Œ+∫q yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\qT Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ dü\Vü‰\T, dü÷#·q\qT sêj·÷*. yê]¸ø£
Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ HÓ\yêØ>± düMTøÏ+å ∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT Äj·÷ {°#s· ¢¡ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\˝ÀH˚ qyÓ÷<äT#˚j÷· *.
bÕsƒX¡ Ê\qT dü+<ä]Ù+#˚ |üs´¡ y˚øDå£ n~Ûø±s¡T\T ‘·|Œü ìdü]>± yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT #·÷dæ ‘·eT dü÷#·q\qT, neT\Trs¡TqT
qyÓ÷<äT #˚j÷· *.
I) yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Annual Plan)
1. ‘·s>¡ ‹∑ : 9e
2. $wüjT· + : kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô
3. dü+e‘·‡s¡+˝À á düu≈®… î£ ≈º î£ øπ {≤sTT+#·ã&çq yÓTT‘·+Ô |”]j·T&ÉT¢ : 220
uÀ<Ûqä ≈£î nedüse¡ Tj˚T´ |”]j·T&ÉT¢ : 180
4. dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\˝¢ À¢ Ä•+#˚ nuÛ´Ñ düq kÕeTsêú´\T
1. $wüj÷· e>±Vü≤q :
 uÛ÷ Ñ $T |ü]D≤eT+, uÛ÷Ñ dü«s¡÷|ü+, ˙{Ï#Á· ø£+, o‘√wüdí ‹úæ , |üsê´es¡D+, e´ekÕj·T $<ÛëHê\T, Vü≤]‘·$|üe¢ +,
|ü]ÁX¯eT\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ eTÚ[ø£ nedüsê\T, bıs¡T>∑Tùde\T, s¡TD≤\T, Á<äy√´\“D+, Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T,
|ü⁄qs¡TJ®eq+, s¡ø£Ôs¡Væ≤‘· $|ü¢e+, C≤rj·T‘êuÛ≤e+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D+, kÕeT´yê<ä+, e\düyê<ä+,
Á|üC≤kÕeT´+, Vü≤≈£îÿ\T, #·{≤º\T, Á{≤|òøæ ˘ $<ä´ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 uÛ÷Ñ n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD+, |üeHê\T, es¡¸bÕ‘·+, n&Ée⁄\T, |ü+{\T, |üqTï\T, s¡yêD≤, Vü≤≈£îÿ\qT eØZø]£ kÕÔsT¡ .
 nøå±+XÊ\T`πsU≤+XÊ\T, o‘√wüídæú‹`yê‘êes¡Ddæú‹, n&Ée⁄\T, Jeqe´j·T+`JeqÁ|üe÷D+, Á|ü‘·´ø£å
|üqTï\T`|üs√ø£|å qü Tï\T, sê#·]ø£+`Á|üC≤kÕ«eT´+, \T~›»+`kÕeT´yê<ä+, ìj·T+‘·è‘·«+`Á|üC≤kÕ«eT´+,
˝Àø˘n<ë\‘Y`Hê´j·TkÕúHê\≈£î >∑\ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T #Ó|ü ‘ês¡T.
 Væ≤e÷˙q<ë\T, düeTTÁ<ë\T, kÕúìø£ |üeHê\T, ÄVü‰s π ‘·|+ü ≥\T, m\Áø±ºìø˘ |ü]ÁX¯eT\T, ùdyês¡+>∑+,
e÷qeVü≤≈£îÿ\T, Á|üe÷<äd+ü ã+~Û‘· yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«>∑˝≤Z*.
2. Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø=ì, yê´U≤´ì+#·&+É :
 •˝≤XË~ ’ \∏ ´+, Áø£eTø£j
å T· +, ìπø|å D
ü \≈£î dü+ã+~Û+∫ @$T ns¡+ú #˚dTü ≈£îHêïs√ sêkÕÔsT¡ /#ÓbÕÔsT¡ .
 32e ù|J˝Àì $wüj÷ · ìï #·~$, ñc˛íÁ>∑‘q· T Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd eT÷&ÉT eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ .
 113 ˝À ìj·T‘·, nìj·T‘· s¡ø±\T ù|sê #·~$, ‘·eT kı+‘·e÷≥˝À¢ e´ø°ø Ô ]£ kÕÔsT¡ .
 137e ù|J˝Àì $wüj÷ · ìï #·~$, Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ◊<äT eTTK´yÓTqÆ $wüj÷· \T #ÓbÕÔsT¡ .
 247 ù|J˝Àì Á|üC≤kÕ«eT´+ >∑T]+∫q ù|sê\qT #·~$, <ëìô|’ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï #ÓbÕÔsT¡ .
 ù|J 119 ˝Àì ã&Ó{ ® Ÿ >∑T]+∫ #·~$ |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
 ù|J HÓ+. 245 ˝Àì ù|sê #·~$, Bì‘√ ˙e⁄ @ø°u$ ÑÛ düTHÔ êïyê? n_ÛÁbÕj·÷\T #ÓbÕÔsT¡ .
 ù|J HÓ+. 99 ˝Àì ªbıs¡T>∑Tùde\Tμ ù|sê #·<Tä e⁄‘ês¡T. <ëìô|’ yêU≤´ìkÕÔsT¡ .

3. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :

 yê‘êes¡D $düs ÔD¡ ∫Á‘êìï |ü]o*+∫, yê‘êes¡D bıs¡\ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
 ù|J HÓ+. 64 ˝Àì e´ekÕj·T |ü+≥\ |ü{ø ºÏ q£ T n{≤¢dTü düV‰ü j·T+‘√ |üP]Ô#k˚ ÕÔsT¡ . <ëìì $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .

78
78
  65e ù|J˝Àì e´ekÕj·T<ës¡T\T, e´ekÕj·T ≈£L©\≈£î dü+ã+~Û+∫q u≤sYÁ>±|òqt T |ü]o*+∫, <ëì
Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 ù|õ HÓ+. 112 ˝Àì ô|’ò (Pie) Á>±|òq t T |ü]o*+∫, |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . <ëìì $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 ù|õ HÓ+. 125 ˝Àì {À≈£î <Ûs ä \¡ dü÷∫ø£\ Á>±|òt Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ <Ûs ä \¡ dü÷∫ø£qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ qT ùdø£]kÕÔsT¡ . |ü{øºÏ £
‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 ù|õ HÓ+. 132 ˝Àì ô|’ò (Pie) Ä<Ûës¡+>± Á|üuTÑÛ ‘·« e´j·T+ >∑T]+∫ ˇø£ ù|sê sêkÕÔsT¡ .
 eTVæ≤fi¯ s¡øD å£ #·{≤º\T bÕsƒ+¡ #·~$ #·{≤º\qT Áø=q˝≤õø£˝Ÿ es¡Tdü˝À |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêkÕÔsT¡ .
 ù|õ HÓ+. 88, 89 ˝Àì u≤sYÁ>±|ò\ t qT |ü]o*kÕÔsT¡ . ˇø=ÿø£ÿ <ëì>∑T]+∫ ˇø£ ù|sê sêkÕÔsT¡ .
4. düeTø±*q n+XÊ\|ü≥¢ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·&+É :
 n&Ée⁄\T qs¡ø& £ +É e\¢ ø£*>π |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔsT¡ . ìyês¡D ø=s¡≈î£ dü÷#·q*kÕÔsT¡ .
 Ä<ÛTä ìø£ ø±\+˝À @s¡Œ&˚ |üsê´es¡D düeTdü´\≈£î ø±s¡D≤\T }Væ≤kÕÔ&TÉ . |üsê´es¡D düeTdü´\≈£î ø±s¡D≤\T
dü÷∫kÕÔs¡T.
 ÄVü‰s¡|+ ü ≥\T |ü+&ç+#·&+É ‘·>≥ Z∑ +e\¢ @s¡Œ&˚ |ü]D≤e÷\qT düùV≤‘·Tø£+>± #ÓbÕÔsT¡ .
 kÕ>∑TuÛ÷ Ñ $T jÓTTø£ÿ $d”sÔ +í¡ s√Es√E≈£î ‘·>&Z∑ +É e\¢ @s¡Œ&˚ düeTdü´\T #ÓbÕÔsT¡ .
 Á|üøè£ ‹ yÓ| ’ Øü ‘ê´\T, e÷qe‘·|Œæ <ä $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
 u≤*ø£\T, eTVæ≤fi¯\ô|’ »s¡T>∑T‘·Tqï <ë&ÉT\ ìyês¡D≈£î dü÷#·q*kÕÔsT¡ .
 Á|ü»\T bı+<˚ Vü≤≈£îÿ\T, ùd«#·Ã\ ¤ >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
5. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
 Á|ü|+ ü #· |ü≥+˝À kÕúìø£ |üeHê\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
 uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ |ü≥+^dæ, e] |ü+&ç+#˚ sêÁcÕº\≈£î s¡+>∑T\T y˚kÕÔsT¡ .
 uÛ≤s¡‘< · X˚ |¯ ≥ü + Ä<Ûës¡+>± eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT\T, KìC≤\T, u§>∑TøπZ Áå ‘ê\T, u§>∑T>Z q∑ T\T, ÇqTeTT ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\
|ü{≤\qT |ü]o*+∫, $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ |ü≥+˝À kÕ|òyºt s˚ Y f…ø±ï\J bÕs¡Tÿ\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe ¢ ø±\+˝À Ç+>±¢+&ÉT˝À ÇqTeTT, eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT\T øπ +ÁBø£è‘·yTÓ qÆ Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
 kÕe÷õø£ ìs¡dq ü \T »]–q Á|ü<X˚ Ê\qT Á|ü|+ü #·|≥ ü +˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
 >√¢ãT qeT÷Hê\qT ‘·j÷ · s¡T#˚kÕÔsT¡ .
6. Á|üX+¯ dü, düTìï‘·‘«· + :
 n+‘·]+∫b˛‘·Tqï n&Ée⁄\qT dü+s¡ø+ åÏ #·&ÜìøÏ b˛düsº Y ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
 e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À s ¬ ‘’ T· bÕÁ‘· >∑T]+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
 Ád”\ Ô Ä]úø£ kÕ«\+ãq≈£î dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ bÕÁ‘·qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
 Á|üe÷<ë\T »]–q|ü⁄&ÉT ‘·eT≈£î #˚‘H · q’Ó düV‰ü j·T+ #˚kÕÔsT¡ .
 u≤\´$yêVü‰\e\¢ »]π> nqsêú\ >∑T]+∫ ˇø£ ø£s| ¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
 z≥TVü≤≈£îÿ $ìjÓ÷–+#·&+ É >∑T]+∫ Á|ü»\qT #Ó‘’ q· ´+ #˚jT· &ÜìøÏ ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔsT¡ .
 ÁbÕ<∏$ ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫ $e]+∫, yê{Ïì bÕ{ÏkÕÔsT¡ .
 s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´ >∑T]+∫ Á|üe÷<ë\ ìyês¡D≈£î ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔsT¡ .

79
79
 5. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (HÓ\ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿyê]>±) ` 9e ‘·s>¡ ‹∑
HÓ\ bÕsƒ¡+ |”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T, kÕeTÁ– ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
dü+U´ ø±s¡´Áø£e÷\T
pHé 1. uÛ÷Ñ $T`eTq+ 8 ` uÛ÷Ñ n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD+ eqeTVü≤√‘·‡e+`
qeT÷Hê\T Á|üøè£ ‹ì ø±bÕ&É≥+—
` >√¢ãT ` qeT÷Hê
` Á|ü|+ü #· |ü≥+
p˝…’ 2. uÛÑ÷$T`Äes¡DeTT\T 8 ` Á|ü|+ü #· |ü≥+ qeT÷Hê\ Á|ü<sä Ù¡ q
` n–ï|üs«¡ ‘ê\ qeT÷Hê ìsêàD≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q $esê\
qyÓ÷<äT
12. j·T÷s¡|˝t À e÷s¡T‘·Tqï 9 ` j·T÷s¡|t |ü≥+
kÕ+düÿè‹ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T ` yÓTUÆ ˝… ≤+õ˝À, *jÓ÷Hês√¶
1300`1800 &ÜyÓì‡ J$‘·#]· Á‘·
Ä>∑wßü º 3. »˝≤es¡D+ 7 ` Á|ü|+ü #· |ü≥+ kÕ«‘·+Á‘√<ä´e÷ìøÏ
` uÛÖ‹ø£, uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdü+Ô dü+ã+~+∫q ∫Á‘ê\T
(Ç+≥sY, &çÁ^kÕúsTT) yê´kÕ\T, ñ‘·sÔ ê\
ùdø£sD
¡ ` Á|ü<sä Ù¡ q.
13. 17, 18e X¯‘êu≤›\˝À 8 ` bò˛#¢ êÛ sYº ` mùd{º Ÿ
Á|üC≤kÕ«$Tø£, C≤rj·Tyê<ä ` C≤Hé˝≤ø˘, s¡÷k˛ ∫Á‘ê\T
$|ü¢yê\T
Ä>∑wüߺ` 4. yê‘êes¡D+ 8 ` >√¢ãT
ôdô|+º ãs¡T ` Á|ü|+ü #· |ü≥+
ôdô|º+ãs¡T 5. Jyêes¡D+ 7 ` Á|ü|ü+#· |ü≥+ JeyÓ’$<Ûë´ìøÏ
` ø±\Twü´ø±s¡ø£ ∫Á‘ê\T #Ó+~q yês¡\Ô
` 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T Á|ü<sä Ù¡ q.
ôdô|+º ãs¡T` 14. 19e X¯‘êã›+˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ 8 ` j·T÷s¡|t |ü≥+ ìsêàD≤‘·àø£
nø√ºãs¡T C≤rj·Tyê<ä $|üy¢ ê\T eT÷˝≤´+ø£q $esê\
qyÓ÷<äT
nø√ºãs¡T 15. bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D+, 8 ` Á_≥Hé |ü≥+ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ ` CÒyTé ‡ yê{Ÿ, d”yº qÓ ‡Hé eT÷˝≤´+ø£q $esê\
∫Á‘ê\T qyÓ÷<äT
qe+ãs¡T 6. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À e´ekÕj·T+ 8 ` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ |æ\\¢ T #˚dqæ ÁbÕC…øº̆
` |ü+≥\ ∫Á‘ê\T |üqT\ Á|ü<sä Ù¡ q
` #êsYº ` |ü+≥\T (u≤sYÁ>±|ò)t

80
80
 HÓ\ bÕsƒ¡+ |”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T, kÕeTÁ– ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
dü+U´ ø±s¡´Áø£e÷\T
` s¬ ‘’ T· \qT bÕsƒX¡ Ê\≈£î
ÄVü‰«ì+#·&+É
` ∫s¡T<ÛëHê´\T
7. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü]ÁX¯eT\T 8 ` |ü]ÁX¯eT\ ∫Á‘ê\T
` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
` KìC≤\T
` #êsYº ` ªô|μ’ (Pie)
` düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T
qe+ãs¡T` 16. kÕe÷õø£ ìs¡dHü √<ä´e÷\T 7 ` |üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq ñ<ä´e÷\ ù|<äÁ|ü»\ dæ‹ú >∑‘T·
&çôd+ãs¡T øÏ¢|æŒ+>¥‡ \ô|’ b˛düºsY ‘·j·÷],
` e÷qeVü≤≈£îÿ\ Á|üø≥ £ q Á|ü<sä Ù¡ q ` m–®_wüHé
&çôd+ãs¡T 17. ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj÷· , 8 ` ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj÷· ,
ÄÁ|òøæ ±\˝À e\düyê<ä+ ÄÁ|òøæ ±\ |ü{≤\T
` Á|ü|+ü #· |ü≥+
18. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ e\düyê<ä 8 ` n&Ée⁄\ q]øÏy‘˚ · ∫Á‘ê\T ìsêàD≤‘·àø£
Á|üu≤Û e+ ` n≥M ñ<ä´e÷\ >∑T]+∫ eT÷˝≤´+ø£q
|üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq øÏ|¢ Œæ +>¥‡ $esê\ qyÓ÷<äT
` n\÷¢], ø=eTs¡+;yéT J$‘·
#·]Á‘·\T
` kÕúìø£ ø±]àø£ ñ<ä´e÷\T
(ù||üsY øÏ¢|æŒ+>¥‡)
»qe] 8. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê 6 ` f…yÆ Té ˝…H’ é #êsYº dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ` ùdyês¡+>±ìøÏ #Ó+~q eT÷˝≤´+ø£q
∫Á‘ê\T $esê\ qyÓ÷<äT.
` ùdyês¡+>∑+˝Àì e´øÏìÔ
bÕsƒX¡ Ê\≈£î ÄVü‰«ì+#·&+É
` u≤´+øÏ+>¥, ø£+|üP´≥sY,
f…*ø£eT÷´ìπøwüHé≈£î
dü+ã+~Û+∫q &˚{≤ |ü{øºÏ \£ T
»qe] 19. $dü]Ô düTqÔ ï Á|üC≤kÕ«eT´+ 6 ` ÄÁ|òøæ ± |ü≥+ ôd$THêsY
` Ç‘·s<¡ X˚ Ê\ ñ<ä´e÷\T |üÁ‘·deü Ts¡ŒD
` Á|ü|+ü #· |ü≥+
»qe]` 20. Á|üC≤kÕ«eT´+ 6 ` Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ |ü{øºÏ £ e÷~] mìïø£\T
|òÁæ ãe] s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +≥Tqï uÛ≤eq (Á|ü|+ü #·<X˚ Ê\T) ìs¡«Væ≤+#·&+É
` mìïø£\ kÕe÷Á–

81
81
 HÓ\ bÕsƒ¡+ |”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T, kÕeTÁ– ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
dü+U´ ø±s¡´Áø£e÷\T
9. Á<äe´e´edüú ` s¡TD+ 8 ` dü«j·T+düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \ u≤´+ø˘ dü+<äsÙ¡ q
düuTÑÛ ´\qT bÕsƒX¡ Ê\≈£î
|æ\e&É+ ` e÷{≤¢&+ç #·&+É
` s¡TD≤\T ` #Ûês¡Tº
` s¡TD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫
ì+ù| bòÕsê\T
|òæÁãe] e÷qeVü≤≈£îÿ\T`ÁbÕ<∏ä$Tø£Vü≤≈£îÿ\T 8 ` ÁbÕ<∏ä$Tø£Vü≤≈£îÿ\ bò˛¢#ês¡Tº Hê≥ø°ø£s¡D
` e÷qeVü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+ ìsêàD≤‘·àø£
düuTÑÛ ´\qT bÕsƒX¡ Ê\≈£î eT÷˝≤´+ø£q
nVü‰«ì+#·&+É $esê\
` $$<Ûä dü+dü\ú ˝À>√\T qyÓ÷<äT
|òÁæ ãe]` eTVæ≤fi≤ s¡øD å£ #·{≤º\T 5 ` |üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq eTVæ≤fi¯\≈£î b˛©dtùdwº Hü é
e÷]Ã dü+ã+~Û+∫q ñ<ä´e÷\T, dü+<äsÙ¡ q`mdt.◊.‘√
dü+|òüT≥q\T. eTTU≤eTTœ
` eTVæ≤fi¯\≈£î dü+ã+~Û+∫q
#·{≤º\T.
` kÕúìø£+>± ñ+&˚ eTVæ≤fi¯
Hê´j·Tyê~ì bÕsƒX¡ Ê\≈£î
|æ\e&É+.
e÷]à <Ûsä \¡ T Jeq e´j·T+ 7 ` ≈£î≥T+ã ã&Ó{® Ÿ #êsYº
` $$<Ûä s¡ø±\ edüTeÔ ⁄\
bÕ´øÏ+>¥ ùdø£sD ¡
e÷]à Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ |üqTï\T 11 ` ~q|üÁ‹ø£\ qT+&ç ùdø£]+∫q qeT÷Hê nôd+;¢`
ã&Ó{® Ÿ $esê\T. ã&Ó{® Ÿ düeTs¡ŒD
$|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D 5 ` ~q|üÁ‹ø£\qT+&ç ùdø£]+∫q ìHê<ë\T,
$|ü‘T· \Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£s|¡ Áü ‘ê\T, b˛düsº ‡Y ,
∫Á‘ê\T ~q|üÁ‹ø£\ Á|ü<sä Ù¡ q
@Á|æ˝Ÿ s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê $<ä´ 3 ` Á{≤|òæø˘ >∑Ts¡TÔ\T s¡yêD≤$<ä´≈£î
` Á&Ó$’ +>¥˝ô’… dHé‡ $$<Ûä bòÕsê\T dü+ã+~Û+∫q
qeT÷Hê\ Á|ü<sä Ù¡ q
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
$esê\ qyÓ÷<äT.

6. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq. (HÓ\ø=ø£kÕ] sêj·÷*)

7. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ëH√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq.

82
82
II. j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ´¡ (lesson) Á|üD≤[ø£ :
@$T uÀ~Û+#ê*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*? m≥Te+{Ï nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\T Çyê«*? |æ\*¢ ï @$<Û+ä >± nuÛ´Ñ düq+˝À
uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j÷· *? @$T ø=‘·Ô $wüj÷· \T #ÓbÕŒ*? nH˚$ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT Ä˝À∫+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· s¡T
#˚dTü ø√yê*. ø±e⁄q, Á|üD≤[ø£ düT\uÛ‘Ñ s· +¡ >±, Ä#·sD ¡ jÓ÷>∑´+>±, Ä˝À∫+#˚$<Û+ä >± ñ+&É{≤ìøÏ ˇø£ ø=‘·Ô bòÕsêà{Ÿ
‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÉyTÓ qÆ ~. á Á|üD≤[ø£ s¬ +&ç+{ÏøÏ ø£*|æ nq>± j·T÷ì{Ÿ eT]j·TT |”]j·T&é bÕ¢H\é qT ø£*– ñ+≥T+~.
á Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\T áøÏ+~$<Û+ä >± ñ+{≤sTT. nìï düã≈® î£ \º ≈£î Ç<˚ bòÕsêà{ŸqT ñ|üj÷Ó –+#ê*.
j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ´¡ (lesson) Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\T :
1. j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒ+¡ ù|s¡T :
2. ‘·s>¡ ‹∑ :
3. j·T÷ì{Ÿ≈î£ øπ {≤sTT+∫q yÓTT‘·+Ô |”]j·T&É¢ dü+K´ :
4. kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T :
5. |”]j·T&é yêØ>± uÛ≤eq\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T :
uÀ~Û+#ê*‡q uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T/nuÛ´Ñ düHê
|”]j·T&é uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– $<ë´s¡T\ú ne>±Vü≤q
n+X¯+/uÛ≤eq\T nqTuÛyÑ ê\T (Teaching
dü+K´ (Teaching item/ learning strategies/learning (Resources for |ü]o\q
(Periods) teaching [TLM])
concepts) experiences)
1
2
3

6. {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ ` Teaching Notes : (uÀ<ÛHä ê+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n<äq+>±
ùdø£]+#·Tø√yê*‡q düe÷#ês¡+.
7. ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹düŒ+<äq\T :
bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\ô|’ $es¡D
kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T : j·T÷ì{Ÿ/yÓTT‘·+Ô bÕsƒ+¡ qT eTT+<˚ ˇø£kÕ] |üP]Ô>± #·~$ ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì Ä
bÕsƒ+¡ <ë«sê kÕ~Û+#˚ kÕeTsêú´\qT $<ë´Á|üe÷D≤\ yêØ>± sêj·÷*. $<ë´ Á|üe÷D≤\ >∑Ts¡+∫ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
≈£L&Ü $es¡D Çe«&É+ »]–+~. bÕsƒ+¡ ∫es¡˝À ñqï nuÛ≤´kÕ\T ≈£L&Ü $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±H˚ ñHêïsTT.
ø±e⁄q, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·~$, á $<ë´ Á|üe÷D≤\ô|’ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√yê*. Ç$ eTT+<˚ sêj·T&É+ e\¢ Ç$
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ m˝≤+{Ï uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT eT]j·TT eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#ê˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ˇø£ ne>±Vü≤q
ø£\T>∑T‘·T+~.
|”]j·T&é yêØ>± uÛ≤eq\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T :
uÛ≤eq\T / n+XÊ\T (concepts / areas) :
Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝À ø=ìï eTTK´yÓTqÆ uÛ≤eq\T ñ+{≤sTT. uÛ≤ùw‘·s¡ düã≈® î£ \º ˝À M{Ïì eTTK´+>± bÕsƒ+¡ ˝À o]¸ø\£ T
(side headings) >± #·÷|ü&+ É »]–+~. Çy˚ø±≈£î+&Ü á uÛ≤eq\T ˇø√ÿkÕ] bÕsƒ+¡ ˝À n+‘·Øq¢ +>± ñ+{≤sTT.

83
83
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT M{Ïì >∑T]Ô+∫ á uÛ≤eq\qT |”]j·T&É¢ yêØ>± Á|üD≤[ø£ #˚dTü ø√yê*. á uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q
düe÷#êsêìï ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ëe[ #·<eä &É+ <ë«sê ùdø£]+∫ eT+∫ düe÷#êsêìï |æ\\¢ ≈£î Çe«&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê*.
á n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä Á|üD≤[ø£˝À sêdüTø√yê*.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHê\T :
uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T Á|ü‹ düã≈® î£ ≈º î£ $$<Ûä s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ $q&É+ <ë«sê, #·<eä &É+ <ë«sê
ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ |ü<‘Δä T· \T n+fÒ #·sá \T (dialogues and discussions), ø£è‘ê´\T (activities), ÁbÕC…≈î£ \º T (projects),
Á|ü•ï+#·&+É (questioning), |ü]o\q (observation), nH˚«wüD (exploration), ø£qT>=q&É+ (discovery), $X‚w¢ D ü
(analysis), dü+X‚w ü (synthesis), eT÷˝≤´+ø£q+ (evaluation) yÓTTˆˆ$.
¢ D
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHê\T eTTK´+>± ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ (concept mapping), Á|üXï¯ \T eT]j·TT #·sá (questions
and discussions), #·<e ä &É+ eT]j·TT Á|ü‹düŒ+~+#·&+É (reading and reflection), |ü<Cä ≤\+ô|’ #·sá (discussion
on vocabulary), |ü{≤\T (mapping activity), øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q (field visit), øπ dt dü&
º û (case study), »≥Tº|ìü `Á|ü<sä Ù¡ q
eT]j·TT #·sá (group work, presentation and discussion), Á|ü•ï+#·&+É eT]j·TT yê<äq\T (questioning and
arguments), |ü]dæ‹ ü eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq (situation analysis and reflection), düe÷#ês¡ ùdø£sD
ú $X‚w¢ D ¡ `
ùdø£sD¡ `$X‚w¢ D ü eT]j·TT Á|ü<sä Ù¡ q (information collection, analysis and presentation). ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T
(project works), KWL technique - Waht I know ? What additionally I want to know? and What I
learnt? (prior knowledge, knowledge to be acquired through lesson transactions and knowledge
gained finally).

uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T eT]j·TT kÕeTÁ– (Resources for teaching [TLM]) :

Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~Û+#ê*‡q j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒêìøÏ ø±e\dæq eqs¡T\qT eTT+<˚ dæ<+Δä #˚dTü ø√yê*. eqs¡T\T
nq>± ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ëe[ (reference books). ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£sB¡ |æø\£ T, #ês¡T\º T, e÷´|t\T, >√¢ãT, n{≤¢d,t
Á|üj÷Ó >±\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTÁ–, uÀ<Ûqä ˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ kÕeTÁ–, ì|òTü +≥Te⁄\T, dæ.&ç.\T/M&çj÷Ó \T, e÷´>∑CH’… ‡é ,
ø£+bÕdt u≤≈£î‡, øÏ{Ÿ‡, yÓ÷&É˝Ÿ‡, yÓTÁÆ ø√k˛ÿ|t, Äj·÷ s¡+>±\˝À ì|ü⁄DT˝…q’ e´≈£î\Ô ùde\ $ìjÓ÷>∑+, ~q|üÁ‹ø£\
øÏ|¢ Œæ +>¥‡, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tq$. ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ç+ø£q÷ Ä˝À∫+∫ uÀ~Û+#˚ $wüj÷· ìï nqTdü]+∫ ‘·–q
uÀ<ÛHä ê eqs¡T\qT kı+‘·+>± ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*. uÀ<Ûqä ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+&Ü\+fÒ |æ\\¢ T nuÛ´Ñ düq+˝À bÕ˝§ZHê\+fÒ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<˚ Ä˝À∫+∫ ‘·–q eqs¡T\T ñ|üj÷Ó –+∫ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± uÀ~Û+#·T≥≈£î Á|üjT· ‹ï+#ê*.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ñqï düe÷#êsêìï {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêj·T≈£L&É<Tä
` á Á|üD≤[ø£≈î£ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·|Œü ìdü]>± ˇø£ ô|<ä› H√{ŸãTø˘ ô|≥Tºø√yê*. Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒêìøÏ
<ë<ë|ü⁄ 20 ù|J\ es¡≈î£ e~˝Òj÷· *. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kı+‘·+>± ‘·j÷· s¬ ’ Ä bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
uÀ<ÛHä ê+XÊ\T / uÛ≤eq\ô|’ düe÷#ês¡+ nq>± Ä n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+, ø=‘·Ô
ñ<ëVü≤s¡D\T, Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T, n<äq|ü⁄ ø£è‘ê´\T, dü+ã+~Û+∫q ø£<\ä∏ T, dü+|òTü ≥q\T yÓTT<ä\>∑Tq$
ùdø£]+∫ nq>± s¬ |òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\T eT]j·TT e÷´>∑Cq’… T¢, yêsêÔ|Áü ‹ø£\ qT+∫ ùdø£]+∫ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä
sêdüTø√yê*. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø=‘·Ô $wüj÷· \T á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡≈£î #˚sêÃ*. BìøÏ m≈£îÿe ù|J\T øπ {≤sTT+#ê*.
ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ ‘·j÷· Ø á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ |ü]o*ùdÔ ‘Ó*dæb˛‘·T+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À
ñqï düe÷#êsêìï e÷Á‘·+ á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêj·T≈£L&É<Tä . øπ e\+ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ e÷Á‘·yT˚
ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T, Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T yÓTT<ä\>∑Tq$ sêj·÷*.
84
84
ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T :
` ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T n+fÒ bÕsƒ+¡ @s¡ø+£ >± »]–+~? |æ\\¢ T @$T H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T? @ |ü<‹Δä
H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ u≤>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç ~? @@ |æ\\¢ T düè»Hê‘·àø£+>± »yêãT\T #ÓbÕŒs¡T? eT+∫>± »]–q
‘·s>¡ ‘∑ T· \T, »s¡>ì∑ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, ø±s¡D≤\T, eT+∫>± nì|æ+∫q n+XÊ\T, $»j·Te+‘·yTÓ qÆ eP´Vü‰\T yÓTT<ä\>∑Tq$
eT]j·TT ‘·q nqTuÛyÑ ê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Çø£ÿ&É sêj·÷*.
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT eT]j·TT yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê˝≤?
Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒê\≈£î Á|üD≤[ø£\qT sêj·Te\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ˇø£kÕ] sêdüT≈£îqï
‘·sy¡ ê‘· |ü⁄düøÔ ±\T e÷s¡q+‘· es¡≈î£ yê{ÏH˚ ø=qkÕ–+#·e#·TÃ. ø±˙ Á|ü‹ k˛bÕq+ øÏ+<ä n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï
nq>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, eqs¡T\T, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡, Á|ü‹düŒ+<äq\T n<äq+>± nedüsy¡ TÓ qÆ ~ yÓTs¡T>∑Tø√dü+
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ sêdüTø√yê*.
` Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ≈î£ , Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\ øÏ+<ä
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT sêdüTø√yê*. á Á|üD≤[ø£ ø=ìï dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ |üì#˚dTü +Ô ~. ø=‘·Ô $wüj÷· \qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
$$<Ûä |ü⁄düøÔ ±\T #·~$ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêdüTø√yê*.
` eTTK´+>± {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä<Ûës¡ eT]j·TT ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T, e÷´>∑Cq’… T¢,
~q|üÁ‹ø£\T, ñbÕ<Ûë´j·T ø£sB¡ |æø\£ T #·~$, n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï, |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T, |üõ˝Ÿ‡,
ø£è‘ê´\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, Ä˝À∫+|üCùÒ d øπ dtd&ºü \û T, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ sêj·÷*. M{Ïì
uÀ<Ûqä ˝À ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+≥T+~. |æ\\¢ T Ä˝À∫+#·&+É eT]j·TT yê]
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q Á|ü‹ {°#s· T¡ Á|ü‹s√E uÀ<Ûqä ≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ëe[
eT]j·TT e÷´>∑Cq’… q¢ T #·<eä &É+ n\yê≥T #˚dTü ø√yê*. ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î eT]j·TT |æ\\¢ ≈£î
Hê´j·T+ #˚j÷· \+fÒ Ç~ ‘·|Œü ìdü]. #·<eä &É+ Ä–b˛‘˚ #·~y˚ n\yê≥T ˝Òøb£ ˛‘˚ eè‹Ô˝À düãÔ ‘Δ · #√≥T
#˚dTü ≈£î+≥T+~. Bìe\¢ #Óù|Œyê]øÏ, $H˚yê]øÏ nHêdüøÔÏ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø±e⁄q |ü⁄düøÔ £ |üsq¡ƒ +, Á|ü‹düŒ+~+#·&+É ,
#·]Ã+#·&+É , nH˚$ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n_Ûeè~ΔøÏ eT÷˝≤<Ûësê\T. Ç$ ˝Ò≈î£ +&Ü eTq+ uÀ~Û+#˚~ ñ+&É<Tä , |æ\\¢ T
H˚sT¡ Ã≈£îH˚B ñ+&É<Tä .

85
85
 bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ (Lesson Plan)
1. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
2. ‘·s>¡ ‹∑ : 9e
3. |”]j·T&é\ dü+K´ : 11
4. bÕsƒ+¡ \øå±´\T ˝Ò<ë bÕsƒ+¡ <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T
(a) $wüj÷ · e>±Vü≤q :
 Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ã&Ó{ ® Ÿ nedüs+¡ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, m¬ø‡’ CŸ düT+ø±ìøÏ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕ\T #ÓãT‘ês¡T.

 |üqTï\ $~Û+|ü⁄ e\¢ ù|<äyê]øÏ ø£*> π Çã“+<äT\≈£î ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.

 m¬ø‡’ CŸ düT+ø±ìøÏ, ø£dy ºü Té ‡ düT+ø±ìøÏ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕ\T #ÓãT‘ês¡T.
 |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs ¬ q’ $<Ûëq+ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .

 |üqTï\ m>∑y‘ ˚ ≈· î£ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.

 Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£å |üqTï\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT #ÓãT‘ês¡T.

(b) bÕsƒê´+XÊìï #·~$ ns¡+ ú #˚dTü ø=ì, yê´U≤´ì+#·&+É :

 ù|J HÓ+. 139 ˝Àì s ¬ +&Éeù|sê #·~$ <ëìô|’ yê´U≤´ì+#·&+É .
 Á|ü‘´· ø£å |üqTï\T nH˚ ù|sêqT #·~$ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\T #ÓãT‘ês¡T.

(c) düe÷#ês¡ HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T :

 ≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·T, e´j·T düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, |ü{ø ºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT#˚d,æ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 ù|J HÓ+. 132 ˝Àì ô|’ò (Pie) #Ûês¡Tq º T Á>±|òt s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡TkÕÔsT¡ .
 ô|ò’ (Pie) #Ûês¡Tº Ä<Ûës¡+>± Á|üuTÑÛ ‘·« e´j·T+ >∑T]+∫ $X‚w ¢ dæ ÷ü Ô sêkÕÔsT¡ .
 $$<Ûä s¡ø±\ edüTe Ô ⁄\qT ùdø£]+∫, <Ûsä \¡ |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
(d) düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·T≥ :
 ‘·s# ¡ T· >± ô|s¡T>∑T‘·Tqï ãdüT‡#êØ®\ e\¢ ø£*>π |ü]D≤e÷\ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔ&TÉ .
 s¡øs £ ø¡ ±\ |üqTï\ô|’ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
 |üqTï\ ô|+|ü⁄e\¢ H˚{Ï e÷qe⁄ì Jeq $<ÛëqeTT˝À ø£*> π e÷s¡TŒ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ .
(e) |ü≥ HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T :
 uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ |ü≥+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú T+&˚ ø=ìï q>∑sê\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
(f) Á|üX+ ¯ dü, düTìï‘·‘«· + :
 |üqTï\ m>∑y‘ ˚ · >∑T]+∫ ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔsT¡ .
 |üqTï\T düÁø£eT+>± #Ó*+ ¢ #˚yê]ì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø£*Œ+#˚ Á|üC≤dü+ø π eå T |ü<øä∏ ±\≈£î |üqTï\ sêã&ç eT÷˝≤<Ûës¡+ nì >∑T]ÔkÕÔsT¡ .

86
86
 5. |”]j·T&éyê]>± uÛ≤eq\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T
|”]j·T&é uÛ≤eq\T/uÀ<ÛHä ê+X¯+
1e Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ`|üqTï\T
` Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·
2e ` Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T
3e ` |üqTï\T
` |üs√ø£å |üqTï\T
87
87
 m¬ø‡’ CŸ düT+ø£+
 neTàø£|⁄ü |üqTï
4e ` $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
(VAT)
5e ` Á|ü‘´· ø£å |üqTï\T
 Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï
 ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï
uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T, |ü<‘Δä T· \T /
nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T
 ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥
 |ü<C ä ≤\+ô|’ #·sá
 #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥
 Á|üXï¯ \T eT]j·TT #·sá
 Á|üXï¯ \T eT]j·TT #·sá
 #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥
 $X‚w¢ D ü (Pie chart)
 |ü]dæ‹ ú $X‚w¢ Dü ` Á|ü‹düŒ+<äq
 Á|ü•ï+#·T≥
 düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ , Á|ü<sä Ù¡ q
$X‚w¢ D ü
 ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥
 #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥
 »≥Tº |üì ` Á|ü<sä Ù¡ q ` #·sá
 Á|ü•ï+#·T≥
 #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥
 Á|ü•ï+#·T≥
 Á|üXï¯ \T ` #·sá
 »≥Tº|ìü ` Á|ü<sä Ù¡ q ` #·sá
TLM / eqs¡T\T |æ\\¢ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q
 Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚  Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ã&Ó{® Ÿ m+<äT≈£î nedüs+¡ ?
∫Á‘ê\T  Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T
 ã&Ó{® Ÿ≈î£ dü+ã+~Û+∫q ù||üsT¡ m+<äTøÏkÕÔsTT ?
ø£{+Ï >¥‡
 ã&Ó{® Ÿ≈î£ dü+ã+~Û+∫q ù||üsT¡  Á|üuTÑÛ ‘ê«\T y˚{ôÏ |’ Ks¡Tà #˚kÕÔsTT?
ø£{+Ï >¥‡  Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ Á|ü‹ dü+ˆˆs¡+ m+<äT≈£î
ô|s¡T>∑T‘·T+~?
 $$<Ûä edüTeÔ ⁄\ ùdø£sD
¡  m¬ø‡’ CŸ düT+ø±ìøÏ, ø£dyºü Té ‡ düT+ø±ìøÏ
 (düãT“ø£es¡T,¢ ≥÷‘Yù|dtº &Éu≤“\T, eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕ\T @$ ?
ñ|übÕ´¬ø{Ÿ ˝≤+{Ï$)  |üqTï e\q ÇqTeTT<Ûsä ¡ ô|]–‘˚
@eTÚ‘·T+~?
 |üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D *e«+&ç.
 VAT dü÷∫+#˚ _\T¢\T  yê´{Ÿ (VAT) e\¢ ø£*>π Á|üj÷Ó »Hê\T
@$ ?
 $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTïô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+
#Ó|üŒ+&ç.
 |üqTï\≈£î dü+ã+~Û+∫q  Á|ü‘´· ø£å |üqTï\≈£î, |üs√ø£å |üqTï\≈£î
düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T >∑\ ‘˚&Ü\T @$T{Ï ?
 Á|ü‘´· ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D *e«+&ç
 Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, m¬ø‡’ CŸdTü +ø±ìøÏ eT<Û´ä
>∑\ e´‘ê´kÕ\T #Ó|Œü +&ç.
 |”]j·T&é uÛ≤eq\T/uÀ<ÛHä ê+X¯+ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T, |ü<‘Δä T· \T / TLM / eqs¡T\T |æ\\¢ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q
nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T
6e |üqTï\ $~+|ü⁄  Á|üXï¯ \T ` #·sá  $˝≤dü edüTeÔ ⁄\ ∫Á‘ê\T  |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À @~ düs¬ q’ $<Ûëq+?
 #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ m+<äT≈£î?
Á|ü•ï+#·T≥ ` yê<äq\T  $˝≤dü edüTeÔ ⁄\ô|’ |üqTï\T m≈£îÿe
m+<äT≈£î $~ÛkÕÔsT¡ ?
 |üqTï ô|+|ü⁄ e÷qe Jeq+ô|’ m˝≤+{Ï
Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~?
7e ` |üqTï\ edü÷\T  #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥  q\¢<qäÛ +ô|’ e∫Ãq ù||üsY ùd{º ŸyTÓ +{Ÿ‡  q\¢<qäÛ +ô|’ ˙ n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|Œü +&ç.
` |üqTï\ m>∑y‘˚ ·  Á|ü•ï+#·T≥  |üqTï\ edü÷\T≈£î dü+ã+~Û+∫q  |üqTï\T m+<äT≈£î m>∑yk˚ ÕÔsT¡ ?
 |ü<Cä ≤\+ô|’ #·sá øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·«+ Ç#˚à  |üqTï m>∑yj ˚ T· ≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ
n&É«s¡sº TTCŸyTÓ +{Ÿ‡ @$T #˚j÷· *?

88
88
8e ` ø°\ø£ |ü<ë\T  |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·sá
9e MT nuÛ´Ñ düHêìï
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√+&ç
 $wüj÷ · e>±Vü≤q  Á|üXï¯ \T ` #·sá
10e  Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$  #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥  düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T
ns¡ú+#˚düTø=ì  düe÷#ês¡ $X‚w¢ Dü
yê´U≤´ì+#·&É+
 düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
11e  düeTø±©q n+XÊ\ô|’  e÷´|æ+>¥  Ç+&çj÷· |ü≥+
 Á|ü‹düŒ+<äq  Á|üXï¯ \T ` #·sá
 |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T  Á|ü‹düŒ+<äq
 Á|üX+
¯ dü, düTìï‘·‘«· +
6. ñbÕ<Ûë´j·TTì H√{Ÿ‡ : (n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+, Ä˝À∫+|ü#ù˚ d Á|üXï¯ \T, n<äq|ü⁄ ø£è‘ê´\T)
 Á|ü‘´· ø£|
å qü Tï\T : (i) Ä<ëj·T+, e´j·T+ô|’ |üqTï\T. ñ<ë : e´øÏÔ Ä<ëj·T|üqTï, ø±s=Œπs{Ÿ|qü Tï, e&ûô¶ |’
|üqTï, e´j·T|üqTï.
(ii) Ädæ,Ô eT÷\<Ûq ä ÄdüT\Ô ô|’ |üqTï\T. ñ<ë : dü+|ü<|ä qü Tï, ø±qTø£|qü Tï, mùd{º Ÿ&÷É ´{Ï.
 |üHï˚ ‘·s¡ sêã&ç : Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ç‘·s¡ e÷sêZ\ <ë«sê ùdø£]+#˚ sêã&ç.
N |ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä sêã&çøÏ ñ<ëVü≤s¡D : ˝…ô’ dHé‡ s¡TdüTeTT, Á|üyX ˚ ¯ s¡TdüTeTT, ≥÷´wüHé
|òE ” , ô|Hꩺ\T.
 yêDÏ»´ dü+ã+<ä sêã&ç : Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ ú <ë«sê e#˚Ã sêã&ç.
ñ<ë : IOC, BSNL, BHEL, Ç+&çjT· Hé s¬ ˝’ «Ò dt, Ç+&çjT· Hé msTTsY˝H’… ‡é
 s¡TD≤\T, düV‰ü j·Tø£ Á>±+{Ÿ‡, $sêfi≤\T.

 Ä˝À∫+|ü#ù˚ d Á|üXï¯ \T :

N Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T m+<äTøÏyê«*? Çe«ø£b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~?

N |üqTï\ $~Û+|ü⁄ $<Ûëq+ m˝≤ ñ+fÒ u≤>∑T+≥T+~?

N $˝≤dü edüTe Ô ⁄\ô|’ |üqTï m≈£îÿe>± ñ+&É&+É düeT]úkÕÔyê? m+<äT≈£î?

(á k˛bÕq+ øÏ+<ä ø£˙dü+ 10 ù|J\T e~*ô|{≤º*)
7. ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T (ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nqTuÛyÑ ê\T, |ò*” +>¥‡ sêj·÷*).
Bìø=s¡≈î£ ≈£L&É 10 qT+∫ 20 ù|J\T e<ä˝≤*.
III. uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\T
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä :
I. ñb˛<ëÈ‘+·
1. |ü\ø£]+|ü⁄ :
2. yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ / |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T :
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥£ q :
II. bÕsƒê´+X¯+ #·<Tä e⁄≥ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T / uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·T≥
1. >∑T]Ô+#·T≥ :
2. ne>±Vü≤q ø£*+Z #·T≥ :
III. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·sá
1. e÷{≤¢&+ç #·T≥ : |æ\\¢ T #·~$q n+X¯+ô|’ e÷{≤¢&+ç #·T≥
2. Á|ü•ï+#·T≥ : #·~$q bÕsƒê´+X¯+ô|q’ , ns¡+ú ø±ì n+XÊ\ô|q’ |æ\\¢ T Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T≥
3. bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q Á|üXï¯ \T
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düeTø±©q n+XÊ\qT CÀ&çd÷ü ,Ô bÕsƒê´+X¯+ ne>±Vü≤q Á|üXï¯ \T / ∫Á‘·+ ˝Ò<ë |ü≥+ô|’
eTT+<äT>± ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£îqï Á|üXï¯ \qT q\¢ã\¢ô|’ sêj·TT≥.

89
89
4. HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚jT· T≥ :
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
|ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë eT] ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À M{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ k˛bÕq+
>∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
1. ñb˛<ëÈ‘+· :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q ‘·sT¡ yê‘· yÓTT<ä≥ ‘êH˚ |æ\\¢ qT |ü\ø£]+#ê*. ‘·sT¡ yê‘· #Ó|Œü uÀj˚T
bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ uÛ≤eq\ô|’ yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ / ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ <ë«sê |æ\\¢ |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\qT
‘Ó\TdüTø√yê*.
Bìe\¢ #Ó|üŒuÀj˚T uÛ≤eq\ >∑T]+∫ |æ\¢\≈£î @$T ‘Ó\Tk˛, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. Bì <ë«sê
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ‘êqT @$T n+~+#ê˝À ˇø£ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n˝≤π> uÛ≤eq s¬ +&√ |”]j·T&é˝À ≈£L&Ü
#ÓãT‘·Tqï|ü&ÉT yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é˝À H˚sT¡ Ãø=qï n+XÊ\ô|’ |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T n&É>±*. ‘·sT¡ yê‘· bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥£ q
#˚j÷· *. q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·÷*.
2. bÕsƒê´+X¯+ #·<Tä e⁄≥ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T / uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·T≥ :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|Œü uÀj˚T bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ |æ\\¢ qT e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± #·<eä eTHê*. bÕsƒ+¡ ˝Àì $wüj÷· \qT
∫Á‘ê\qT, |ü{øºÏ \£ qT, |ü{≤\qT, Á>±|ò\t qT |ü]o*+∫ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√eTHê*. |æ\\¢ qT bÕsƒ+¡ #·~$q ‘·sT¡ yê‘·
‘·eT≈£î ns¡+ú >±ì uÛ≤eq\T, kÕ+πø‹ø£ |ü<Cä ≤\+, ‘Ó*j·Tq |ü<ë\ ÁøÏ+<ä ô|ì‡˝Ÿ‘√ ^‘· ^j·TeTHê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T, ^‘· ^dæq yê{Ïì |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘Ó*j·Tì
|ü<ë\qT $<ë´s¡T\ú T ˇø=ÿø£ÿs¡T>± #ÓãT‘·÷ ñ+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø=ÿø£ÿ |ü<ëìï
|æ\\¢ #˚ #·]Ã+|üCdÒ æ bÕsƒê´+X¯+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*+Z #ê*.
3. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·sá :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ #˚‘· bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&+ç #ê*. n+<äsT¡ |æ\\¢ T e÷{≤¢&≥ ˚ ≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
‘·sê«‘· bÕsƒê´+X¯+˝À ‘·eT≈£î ns¡+ú ø±ì eT]j·TT düeTø±©q n+XÊ\ô|’ |æ\\¢ T Á|üXï¯ \T n&ç>π ≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
yê{Ïì q\¢ ã\¢ô|q’ Áyêj·÷*. ‘·sT¡ yê‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ+¡ ˝Àì $wüjT· eTT / ∫Á‘·eTT / |ü≥eTT / Á>±|òt / |ü{øºÏ £
>∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚sTT+#·&ÜìøÏ ø=ìï Ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T ($<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±) q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
á Á|üXï¯ \qT yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ /»≥Tº ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø=ÿø£ÿ Á|üXï¯ ≈£î |æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT
q\¢ã\¢ô|’ eTTU≤´+XÊ\T>± concept maping #·T≥÷º sêj·÷*. ˇø£yfi˚ ¯ |æ\\¢ qT+&ç dü]jÓTÆ q düe÷<Ûëq+ sêø£b˛‘˚
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷<ÛëHêìï ‘êqT ≈£L&Ü CÀ&ç+#ê*. Ç˝≤ concept maping #·T≥÷º eTTK´+XÊ\T sêdü÷Ô,
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üXï¯ \ yêØ>± yÓTT‘·+Ô bÕsƒê´+X¯+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
4. HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚jT· &É+.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ‘·>>∑ ‹∑ >∑~˝À nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. bÕsƒê´+X¯+˝Àì
düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ qT |üP]Ô #˚sTT+#·&+É , $wüjT· + Ä<Ûës¡+>± |ü{øºÏ \£ qT ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·&+É , |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>±
Á|üXï¯ \T Ç∫à $X‚w¢ +æ |ü#j
˚ T· &É+, |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òt s¡÷|ü+˝À #·÷|ü≥+, Á>±|òt Ä<Ûës¡+>± Á|üXï¯ \T Ç∫à $X‚w¢ +æ |ü#j
˚ T· &É+
e+{Ï$ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ‘√ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ˇø£ y˚fi¯ #Óù|Œ bÕsƒ+¡ ˝À düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î
90
90
neø±X¯+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± |ü{øºÏ \£ qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+, f…ø‡º̆ , Á>±|ò\t qT ùdø£]+∫ |æ\\¢ #˚
nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&+É . Ç˝≤ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&+É e\¢ |æ\˝¢ À¢ düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´˝…q’ ùdø£sD ¡ , qyÓ÷<äT, $X‚w¢ D
ü ,
ìsêúsD
¡ ≈£î sêe&É+ e+{Ï$ ô|+bı+<äT‘êsTT.
n˝≤π> |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À bÕsƒê´+X¯+˝Àì |ü{≤\qT |ü]o*+#·≥+, >∑T]Ô+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É , ^j·T&É+ e+{Ï$
|æ\\¢ #˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ˇø£ y˚fi¯ bÕsƒê´+X¯+˝À |ü{≤\T ˝Òq≥¢sTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± bÕsƒê´+XÊìøÏ
nqTã+<Ûä n+XÊ\ô|’ |ü{≤\qT ùdø£]+∫ |æ\\¢ #˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. n˝≤π> |ü{≤\T ^j·T&É+˝À ‘·s>¡ ‹∑ >∑~
yÓTT<ä\Tø=ì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ es¡≈î£ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ ø£<ë! eT] Ç|ü&ÉT bÕsƒêìøÏ |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ m˝≤
sêj·÷˝À #·÷<ë›+. yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ sêùd eTT+<äT bÕsƒ+¡ yÓTT‘êÔìøÏ \øå±´\T sêdüTø√yê*. Bìe\¢ bÕsƒ+¡
|üP]Ô ne>±Vü≤q ø±e&ÉyT˚ >±ø£, |æ\˝¢ À¢ @ @ kÕeTsêú´\T ô|+bı+~+#ê˝À ≈£L&Ü ‘Ó\TdüT+Ô ~. bÕsƒ+¡ \øå±\T $<ë´
Á|üe÷D≤\ yê]>± sêj·÷*.
IV. |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ qeT÷Hê
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T
II. |”]j·T&é\ dü+K´ ................... düeTj·T+ .................
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+ / ñ|üo]¸ø£ : ...................................
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T : ............................
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T, k˛bÕHê\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T q\¢ã\¢|ìü kÕeTÁ– / eqs¡T\T

VI. |æ\\¢ ne>±Vü≤q |ü]o\q.

91
91
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`1
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 1e~ düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ã&Ó{ ® Ÿ nedüs+¡ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 Á|üuTÑÛ ‘ê«\T dü_‡&û\T Çe«&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ $esê\qT yêsêÔ|Áü ‹ø£\qT+&ç ùdø£]kÕÔsT¡ .

V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :

k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

92
92
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... >∑T&é e÷]ï+>¥! m˝≤ ñHêïs¡T? ìqï{Ï
1. |ü\ø£]+|ü⁄ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ]»sY«u≤´+ø˘ Á<äe´Á|üyêVü‰ìï @s¡ø+£ >±
ìj·T+Á‹düT+Ô <√ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T, ø£<ë! n<˚$<Û+ä >± 8e
‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Á|ü»\ø√dü+ @@ dü<Tä bÕj·÷\T
ø£*ŒdüTHÔ êïjÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! ás√E eTq+
ã&Ó{® Ÿ`|üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√uÀj˚TeTT+<äT MT≈£î
M{Ï >∑T]+∫ @yÓTHÆ ê ‘Ó\TkÕ #Ó|Œü +&ç. (ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä<ëj·T+ Ä<ëj·T+
yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ #˚kÕÔsT¡ ) Á|üuÛÑT‘·«
ã&Ó®{Ÿ |üqTï\T
2. ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ |æ\\¢ ÷ ` Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ, |üqTï\ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæ+~
u≤>± #ÓbÕŒs¡T. yÓØ>∑T&é. Ç|ü⁄&ÉT eTq+ Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` Ks¡TÃ\T
|üqTï\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!

3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ`|üqTï\T
 k˛bÕHê\T
B. Ç∫Ãq n+XÊìï #·<eä &É+
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\T/
kÕ+πø‹ø£|<ü ë\T >∑T]Ô+#·&+É
` ne>±Vü≤q.
1. bÕsƒêìï #·<eä &É+,
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T
2. >∑T]Ô+∫q |ü<ë\qT
q\¢ã\¢ô|’ sêj·T&É+,
#·]Ã+#·&+É .
1. |ü<ë\T/uÛ≤eq\T/kÕ+πø‹ø£
|ü<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄
93
93
2. ne>±Vü≤q ` #·sá
C. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q`#·sá .
1. e÷{≤¢&TÉ ≥
2. Á|ü•ï+#·T≥
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q
Á|üXï¯ \T
nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
|æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ rj·T+&ç. ù|J HÓ+.
130, 131 ù|J\T #·<eä +&ç. bÕsƒ+¡ ˝Àì á¬s+&ÉT
ù|J\˝À MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT/uÛ≤eq\qT/kÕ+πø‹ø£
|ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ+<ä ^‘·^j·T+&ç. #·~y˚≥|ü&ÉT
∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç. &Éu≤“\˝Àì$ ≈£L&Ü
#·<eä +&ç. |æ\\¢ ÷ ` n+<äs÷¡ #·~$ MT≈£î ‘Ó*j·Tì
|ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! ˇø=ÿø£ÿs¡T ˝Ò∫ >∑T]Ô+∫q
yê{Ïì #Ó|Œü +&ç.
(yê{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . M{Ïì |æ\\¢ T #Ó|Œæ q |ü<ë\qT
|ü]o*+#·eTHê*. |æ\\¢ T #Ó|Œæ qyê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
≈£î&çy|’Ó ⁄ü sêkÕÔsT¡ ) ñ<ë : n+‘·s+¡ –ø£,
ñ<ë: n+‘·s+¡ –ø£, ‘·bÕ\ ø±sê´\j·÷\T, sêsTTr\T ‘·bÕ˝≤ ø±sê´\j·÷\T,
Ç+»˙]+>¥ sêsTTr\T, Ç+»˙]+>¥
|æ\\¢ ÷... ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T #ÓbÕŒs¡Tø£<ë! eT]
MT≈£î Bì˝À ø=ìï |ü<ë\T me]¬øH’ ê @yÓTHÆ ê ‘Ó\TkÕ!
yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|Œü +&ç. (|æ\\¢ T #Ó|Œæ q $es¡D ‘·sê«‘·
$T–*q |ü<ë\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]kÕÔsT¡ .)
|æ\\¢ ÷... bÕsƒ+¡ #·~$, |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! eT]
MT≈£î kÕsê+X¯+ @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç.
(eTT>∑TsZ T¡ ˝Ò<ë q\TZsT¡ |æ\\¢ ‘√ e÷{≤¢&kç ÕÔsT¡ )
|æ\\¢ ÷... Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘· $<ë´s¡T\ú T n&ç–q Á|üXï¯ \qT
>∑T]+∫ Á|ü•ï+#·+&ç. q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]ø=ìï
|æ\\¢ ÷ ` MTs¡T ø=ìï Á|üXï¯ \T n&ç>±s¡Tø£<ë! eT] Á|üXï¯ \T uÀs¡Tô¶ |q’ Áyêj·TTqT.
ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ #·÷&É+&ç.
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìï >∑T]+∫ »≥¢˝À $<ë´s¡T\ú qT 1. Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î ã&Ó{® Ÿ m+<äT≈£î nedüs+¡ ?  ã&Ó{® Ÿ≈î£ #Ó+~q
#·]Ã+#·eT+{≤s¡T. ‘·sê«‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]kÕÔsT¡ . 2. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Á|ü»\ø=s¡≈î£ @@ dü<Tä bÕj·÷\T, ù||üsY ø£{+ºÏ >¥‡.
ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|&ü TÉ ‘·T+~?  Á|üuÛÑT‘·«
3. Á|ü‹ Á|üC≤dü<Tä bÕj·÷\T, ø±s¡´Áø£e÷\T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T #˚|≥
ü &º +É düeT+»düyT˚ Hê ? ∫Á‘ê\T.
4. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T
m+<äTøÏkÕÔsTT ?
 ù|J HÓ+. 131 ˝Àì &Éu≤“\˝Àì Á|üXï¯ \T≈£L&É 5. Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î Ä<ëj·T+ mø£ÿ&çqT+&ç
#·]ÃkÕÔs¡T. edüTÔ+~?
|æ\\¢ ÷ ` á Á|üXï¯ \qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï #·]Ã+#·T<ëe÷! (|æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT
(|æ\\¢ ‘√ #·]Ãdü÷Ô nedüsy¡ TÓ qÆ $es¡D ÇkÕÔsT¡ .) ø°\ø£ |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À q\¢ã\¢ô|’
eTTU≤´+XÊ\qT uÀs¡Tô¶ |’ ÁyêkÕÔsT¡ . sêkÕÔsT¡ .)

94
94
 eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... Ç+‘·es¡≈î£ ã&Ó{® Ÿ bÕsƒ+¡ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! MTπø$T ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç.
1. Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î ã&Ó{® Ÿ jÓTTø£ÿ nedüs+¡ @$T{Ï ?
2. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T m+<äTøÏkÕÔsTT ?
VI. |æ\\¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q : |æ\\¢ ÷... øÏ+~ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç. (Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡Tà $esê\qT, MT ÁbÕ+‘· yêsêÔ|Áü ‹ø£˝À¢ ùdø£]+∫ C≤_‘ê sêj·T+&ç.)
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`2
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 2. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚ùd Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚ùd $$<Ûä Ks¡TÃ\ $esê\qT eØZø] £ kÕÔsT¡ .
 ªªã&Ó{ ® Ÿ n+XÊ\ô|’ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï #·≥dº uü \ÑÛ <ë«sê ìj·T+Á‹+#·e#·TÃμμ nH˚ $wüjT· +ô|’ yê´U≤´ì+#·>\∑ s¡T.
 øπ +Á<ä sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T #˚ùd Ks¡TÃ\qT #·÷ù| ô|’ò Á>±|ò⁄ü \qT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
A. ñb˛<ëÈ‘+· |æ\\¢ ÷... >∑T&é e÷]ï+>¥! ìqï{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À eTq+

95
95
1. |ü\ø£]+|ü⁄ Á|ü»\≈£î $$<Ûä dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+#·T≥˝À Á|üuTÑÛ ‘·«
bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTTø£<ë! n<˚$<Û+ä >∑
ás√E Á|üuTÑÛ ‘·«+ $$<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\¬ø’ #˚ùd Ks¡TÃ\
$esê\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ëeTT.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T  $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚ùd Ks¡TÃ\T @yÓH ’ ê
MT≈£î ‘Ó*dæe⁄+fÒ #Ó|Œü +&ç?
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ @@ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î Ks¡Tà #˚dTü +Ô <√
#Ó|üŒ+&ç.
 Á|üuTÑÛ ‘ê«\T dü_‡&û\T Çe«&ÜìøÏ >∑\ s ¬ +&ÉT
ø±s¡D≤\T #Ó|Œü +&ç.
|æ\\¢ ÷... Á|üuTÑÛ ‘·«+ @@ ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ Ks¡TÃ #˚dTü +Ô <√
MT≈£î ‘Ó*dæ+~. u≤>± #ÓbÕŒs¡T. yÓØ>∑T&é. Ç|ü&ÉT
eTq+ Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ $es¡+>±
‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T
 k˛bÕHê\T
B. Ç∫Ãq n+XÊìï #·<eä &É+.
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\T
kÕ+πø‹ø£|<ü ë\T >∑T]Ô+#·&+É
` ne>±Vü≤q.
1. bÕsƒê´+XÊìï #·<eä ≥+
‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT
>∑T]Ô+#·≥+.
2. >∑T]Ô+∫q |ü<ë\qT
q\¢ã\¢ô|’ sêj·T&É+,
#·]Ã+#·&+É . |ü<ë\T/
nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
|æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ rj·T+&ç. ù|õ HÓ+.
132, 133 ù|J\T #·<eä +&ç. bÕsƒ+¡ ˝Àì á s¬ +&ÉT
ù|J\˝À MTs¡T ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT/uÛ≤eq\qT/kÕ+πø‹ø£
|ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ+<ä ^‘·^j·T+&ç.
#·~y˚≥|ü&ÉT ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç. &Éu≤“\˝Àì
düe÷#ês¡eTTqT #·<eä +&ç. |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ #·~$
MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! ˇø=ÿø£ÿs¡T
˝Ò∫ >∑T]Ô+∫q yê{Ïì #Ó|Œü +&ç.
yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·÷*. M{Ïì |ü]o*+#·eTHê*.
ñ<ë : e÷¬sÿ{Ï+>¥, $Áø£jT· ùde\T, ø£fi\¯ T ` dü+düÿè‹

96
uÛ≤eq\T/kÕ+πø‹ø£

96
|ü<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄.
3. ne>±Vü≤q #·sá |æ\\¢ ÷... MTs¡T ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T, #ÓbÕŒs¡Tø£<ë! eT] |æ\\¢ T #Ó|Œæ q |ü<ë\qT
MT≈£î Mì˝À ø=ìï |ü<ë\T @yÓTHÆ ê ‘Ó\TkÕ! yê{Ï>T∑ ]+∫ q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
#Ó|Œü +&ç. (|æ\\¢ T #Ó|Œæ q $es¡D ‘·sê«‘· $T–*q ñ<ë : e÷¬sÿ{Ï+>¥,
|ü<ë\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]kÕÔsT¡ .) $Áø£jT· ùde\T, ø£\\T,
dü+düÿè‹, ô|q¸Hé
C. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·sá |æ\\¢ ÷... bÕsƒ+¡ #·~$ |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! eT]
1. e÷{≤¢&TÉ ≥ MT≈£î @$T kÕsê+X¯+ ns¡+ú nsTT+<√ #Ó|Œü +&ç.
(eTT>∑TsZ T¡ ˝Ò<ë q\T>∑Ts¡T |æ\\¢ ‘√ e÷{≤¢&kç ÕÔsT¡ .)
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\\¢ T... Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\qT >∑÷]à Á|ü•ïkÕÔsT¡ . $<ë´s¡T\ú T n&ç–q Á|üXï¯ \qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\≈£î
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷ ` MTs¡T ø=ìï Á|üXï¯ \T n&ç>±s¡Tø£<ë! eT] 1. Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ks¡TÃ#˚jT· e\dæq nedüs+¡ dü+ã+~Û+∫q ù||üsY
Á|üXï¯ \T ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ #·÷&É+&ç. @$T{Ï? ø£{+Ï >¥‡.
2. Á|üuTÑÛ ‘·«+ @@ n+XÊ\ô|’ Ks¡TÃ #˚dTü +Ô ~ ?
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience)
(|æ\\¢ ‘√ #·]Ãdü÷Ô n+XÊ\yêØ>± nedüsy¡ TÓ qÆ
$es¡D ÇkÕÔsT¡ .)
eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... Ç+‘·es¡≈î£ Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T bÕsƒ+¡ ˝À $$<Ûä
n+XÊ\ >∑T]+∫ MT≈£î @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç.
q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
3. Á|üuTÑÛ ‘·«+ n_Ûeè~Δ |üqT˝Ò ø±ø£ |ü]bÕ\q,
•ø£D å , ô|q¸Hé yÓTT<ä˝q’… yê{Ïø¬ ’ Ks¡TÃ
#˚jT· ≥+ düeT+»düyT˚ Hê.
4. ã&Ó{® Ÿ n+XÊ\ô|’ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï #·≥dº uü \ÑÛ T
ìj·T+Á‹+#·e\dæq nedüs+¡ @eTT+~?
5. Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ks¡TÃ\ô|’ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \ bÕÁ‘·
@$T{Ï?
(|æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT ø°\ø£|<ü ë\
s¡÷|ü+˝À q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .)

97
97
1. Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ks¡TÃ #˚jT· e\dæq nedüs+¡ @$T{Ï?
ªªÁ|üuTÑÛ ‘·« e´j·T+ ` 2011`2012μμ Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚dqæ ªô|’ò #Ûês¡Tμº
$$<Ûä Ks¡TÃ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ªô|μ’ò #Ûês¡Tº
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
D. ÁbÕC…≈£îº|üì Á|üuÛÑT‘·« Ks¡Tà $esê\qT yêsêÔ|Áü ‹ø£\˝À ùdø£]+∫
C≤_‘ê sêj·T+&ç.

VI. |æ\\¢ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q : áÁøÏ+~ Á|üXï¯ \T n&ç–, $<ë´s¡T\ú ne>±eTqqT ñbÕ<Ûë´j·TT\T |ü]o*+#·TqT.
1. Á|üuTÑÛ ‘·«+ @@ n+XÊ\ô|’ Ks¡TÃ #˚dTü +Ô ~?
2. Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\ô|’ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \ bÕÁ‘· @$T{Ï?
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`3
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 3. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : |üqTï\T ` |üs√ø£å |üqTï\T, m¬ø‡’ CŸ düT+ø£+, neTàø£+|üqTï.
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 |üqTï\qT eØZø] £ kÕÔsT¡ .
 ˇø£ edüTe Ô ⁄ô|’ |üqTï ô|]–‘˚ @@ yê{Ïô|’ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ $e]kÕÔsT¡ .
 |üs√ø£å |üqTï\ <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ e#˚à Ä<ëj·Te÷sêZ\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
 $$<Ûä s¡ø±\ edüTe Ô ⁄\qT ùdø£]+∫, <Ûsä \¡ |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
 ùdyê |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&TÉ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

98
98
A. ñb˛<ëÈ‘+· |æ\\¢ ÷... >∑T&é e÷]ï+>¥! ìqï eTq+ Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ùd
1. |ü\ø£]+|ü⁄ Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTTø£<ë! ˇø£kÕ] MTπø$T
ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T  Á|üuTÑÛ ‘·«+ y˚{ôÏ |’ Ks¡TÃ
#˚dTü +Ô <√ s¬ +&ÉT ñ<ëVü≤s¡D
*e«+&ç?
 2011`12 dü+e‘·‡s¡+˝À
Á|üuTÑÛ ‘·«+ y˚{ôÏ |’ e´j·T+
|æ\\¢ ÷... u≤>± #ÓbÕŒs¡T. ás√E eTq+ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ m≈£îÿe #˚d+æ ~?
sêã&ç e#˚à |üqTï\ >∑T]+∫, |üs√ø£å |üqTï\ >∑T]+∫  ã&Ó{® Ÿ˝À Ks¡TÃ\ >∑T]+∫
$es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+! ìs¡jí T· + #˚ùd≥|ü&ÉT
me¬se]ì dü+Á|ü~düT+Ô ~?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |üqTï\T ` |üs√ø£å |üqTï\T
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. bÕsƒ+¡ #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\\¢ ÷... ù|J HÓ+. 133 ˝Àì ∫e] ù|sêqT+&ç
|ü<ë\T/uÛ≤eq\ >∑T]Ô+|ü⁄,
135e ù|J es¡≈î£ #·<eä +&ç. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+∫,
ne>±Vü≤q. <ëìøÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
` |ü<ë\T >∑T]Ô+#·T≥ |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! MTs¡T >∑T]Ô+∫q >∑T]Ô+∫q|ü<ë\T.
|ü<ë\T #Ó|Œü +&ç. (q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .) ñ<ë : |üs√ø£å |üqTï, bòÕø£Øº
m¬ø‡’ CŸ düT+ø£+
` |ü<ë\ ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷ q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq$
#Ó|Œü +&ç. (#Ó|Œæ q ‘·sê«‘· $T–*q yê{Ï>T∑ ]+∫
ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]kÕÔsT¡ .)
C. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q`#·sá |æ\\¢ ÷... bÕsƒ+¡ #·~$, |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡T ø±ã{Ϻ
MT≈£î kÕsê+X¯+ @$T ns¡+ú nsTT´+<√ #Ó|Œü +&ç.
1. e÷{≤¢&TÉ ≥ (eTT>∑TsZ T¡ ˝Ò<ë q\TZsT¡ |æ\\¢ ‘√ e÷{≤¢&+ç #ê*.)

99
99
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\\¢ ÷... |üqTï\T, |üs√ø£|å qü Tï\T, m¬ø‡’ CŸdTü +ø£+ |æ\\¢ T #Ó|Œæ q Á|üXï¯ \qT
yÓTT<ä˝q’… yê{Ï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Á|ü•ï+#·+&ç. q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷... MTs¡T ø=ìï Á|üXï¯ \T n&ç>±s¡Tø£<ë! eT]  |üs√ø£å |üqTï\≈£î, Á|ü‘´· ø£å $$<Ûä edüTeÔ ⁄\
Á|üXï¯ \T. ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ |ü]o*+#·+&ç. |üqTï\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\T @$? bÕ´¬ø{Ÿ\qT
(#·]Ãdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛ≤eq\qT $e]+#·TqT.)  |üqTï e\q ÇqTeTT <Ûs ä¡ ùdø£]+#·&+É .
ô|]–‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~? (düãT“ø£es¡T,¢
 ùdyê|üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D ≥÷‘Yù|düTº &Éu≤“\T
*e«+&ç. yÓTT<ä\>∑Tq$)
|æ\\¢ ÷... &Éu≤“\˝À ñqï Á|üXï¯ \qT #·÷&É+&ç.  u≤ø˘‡˝À Ç∫Ãq Á|üXï¯ \qT
ˇø=ÿø£ÿs¡T #·]ÃkÕÔ+. #·]Ã+#·+&ç.
4. eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ @$T H˚sT¡ Ã≈£îHêïs√ MT kı+‘·
e÷≥˝À¢ #Ó|Œü +&ç.
VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\\¢ ÷... |üqTï\ Á|üu≤Û e+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë.  ÇqTeTT ø±≈£î+&Ü y˚sπ edüTeÔ ⁄qT
yê{Ï >∑T]+∫ Ä˝À∫+∫ q\¢ã\¢ô|’ sêdæq Á|üXï¯ \≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø=ì |üqTï Á|üu≤Û e+
düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç. @@ yê{Ïô|’ ñ+≥T+<√ sêj·T+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`4
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 4. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (VAT)
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï n+fÒ @$T{À $e]kÕÔsT¡ .
 |üqTï $~Û+#˚ $<ÛëHêìøÏ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
 ù|õ HÓ+. 136 ˝Àì ∫e]qT+&ç s ¬ +&Ée ù|sê #·~$ kı+‘· e÷≥˝À¢ #ÓãT‘ês¡T.
 |üqTïπs≥T¢ y˚sT¡ y˚sT¡ >± m+<äT≈£î+{≤jÓ÷ #ÓãT‘ês¡T.
 VAT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

100
100
A. ñb˛<ëÈ‘+· >∑T&é e÷]ï+>¥! |æ\\¢ ÷... ìqï{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À eTq+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |üqTï\˝À |üs√ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë!
MT≈£î ns¡+ú nsTTq $wüj÷· \T #Ó|Œü +&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T 1. |üqTï\˝À s¡ø±\T @$? |æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT
2. |üs√ø£å |üqTï\T $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T MRP ‘√ ø£*|æ ø°\ø£ |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À
#Ó*k¢ ÕÔsT¡ . m+<äT≈£î ? q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
3. |üqTï\T ô|]–‘˚ (ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|)’ Ç‘·s¡ edüTeÔ ⁄\
<Ûsä \¡ T m+<äT≈£î ô|s¡T>∑T‘êsTT?
4. $ìjÓ÷>∑<ës¡Tì <Ûsä ¡ m˝≤ ìs¡sí TTkÕÔsT¡ ?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ ÷... #ê˝≤ u≤>± düe÷<ÛëHê\T #ÓbÕŒs¡T. ás√E $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
|üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À uÛ≤>∑+>± $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
(VAT) >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. bÕsƒ+¡ #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\˝¢ À¢ n+<äs÷¡ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ rdæ ù|õ HÓ+. 135 qT+&ç
|ü<ë\T/uÛ≤eq\ >∑T]+∫ 137 ˝Àì Á|ü‘´· ø£å |üqTï\T nH˚ ù|sêÁ>±|òt es¡≈î£
ne>±Vü≤q #·<eä +&ç. MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ+<ä
^‘· ^j·T+&ç.
1. |ü<ë\/uÛ≤eq\ |æ\\¢ ÷... #·~yês¡Tø£<ë! MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T |æ\\¢ T #·~$q |ü<ë\qT
>∑T]Ô+|ü⁄ ˇø=ÿø£ÿs¡T ˝Ò∫ #·<eä +&ç. (yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .) q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
2. |ü<ë\ ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó*dæqyês¡T ñ<ë : VAT, Çq«s¡sº ,Y
#Ó|Œü +&ç. ($T–*q yê{Ïì #·]Ãdü÷,Ô ñbÕ<Ûë´j·TT\T m¬ø‡’ CŸ|qü Tï
$e]kÕÔs¡T.)
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q`#·sá |æ\\¢ ÷... |ü<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! n˝≤π>
1. e÷{≤¢&+ç #·T≥ $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï >∑T]+∫ #·~yês¡Tø£<ë! MT≈£î

101
101
VAT ô|’ ns¡e ú TsTTq $wüj÷· \ >∑T]+∫ e÷{≤¢&+É &ç.
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\\¢ ÷... $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï >∑T]+∫ eT]+‘·  |æ\\ ¢ T n&ç–q Á|üXï¯ \qT
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ, nqTuÛyÑ ê\ >∑T]+∫ ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔqT.
y˚j·T+&ç.  $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï m˝≤
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\\¢ T MTs¡T ø=ìï Á|üXï¯ \T #Ó|⁄ü ‘ês¡T! yês¡T n&ç–q$ $~ÛkÕÔs√ ñ<ëVü≤s¡D\‘√
Á|üXï¯ \T ø±≈£î+&Ü eT] ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . $e]+#·+&ç.
#·÷&É+&ç.
|æ\\¢ ÷... Á|üXï¯ \T #·÷kÕs¡Tø£<ë! M{Ï >∑T]+∫  $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï\ô|’  $$<Ûä s¡ø±\
#·]Ã<ë›e÷! (|æ\\¢ ‘√ #·]Ã+|ü#d˚ ÷ü ,Ô |æ\\¢ T #Ó|Œæ q MT n_ÛÁbÕj·T+ @$T{Ï? _\T¢\T (VAT)
düe÷<ÛëHê\qT #·]Ãdü÷Ô ‘·–q $es¡D Ç#·TÃqT.) #·]Ã+#·+&ç.
 VAT e\¢ ø£*> π
Á|üj÷Ó »Hê\T @$T{Ï?
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
|æ\\¢ ÷... ù|õ HÓ+. 136 ˝Àì |ü{øºÏ q£ T eT]ìï |æ\\¢ ÷... |ü{øºÏ ˝£ À ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D>±
ñ<ëVü≤s¡D\‘√ |üP]+#·+&ç. ñ+~ø£<ë! <ëìì q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔqT. MTs¡T,
H˚qT ø£*dæ Ç+ø=ìï ø£\T|ü⁄‘·÷ |üP]ÔkÕúsTT
|ü{øºÏ q£ T s¡÷bı+~kÕÔ+.
|ü<ës¡ú+ |ü<ës¡ú |üqTï _\T¢
yÓ\ yÓTT‘·Ô+
>√<ÛTä eT\T, |æ+&ç,
#·ø¬ ÿs¡ ‘·~‘·s¡ s¡÷.90 s¡÷.10 s¡÷.100
eTT&ç|ü<ësêú\T

102
102
eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... á |”]j·T&é˝À @y˚T$T H˚sT¡ Ã≈£îHêïs√ ø=ìï  VAT Á|üj÷Ó »qø£sy¡ T˚ Hê?
Á|üXï¯ \≈£î »yêãT #Ó|Œü +&ç. MT n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|Œü +&ç.
 VAT qT yê´bÕs¡dTü \ú T
m+<äT≈£î e´‹πsøÏ+#ês¡T ?
D. ÁbÕC…≈î£ º |üì |æ\\¢ ÷... VAT ≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï _\T¢\T
ùdø£]+#·+&ç. yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ˇø£ |ü{øºÏ £
s¡÷bı+~+#·+&ç.

VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q : VAT ô|’ yê´U≤´ì+#·+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`5
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 5. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Á|ü‘´· ø£å |üqTï\T
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 Á|ü‘´· ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ .
 e´øÏ> Ô ‘∑ · ÄdüT\Ô ô|’ |üqTï $~Û+|ü⁄q≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
 Ä<ëj·T+ |üqTï $~Û+#·&+ É ˝À düs¬ q’ $<Ûëq+ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, ø±s=Œπs≥T |üqTï\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT #ÓãT‘ês¡T.

V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :

k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

103
103
A. ñb˛<ëÈ‘+· |æ\\¢ ÷... m˝≤ ñHêïs¡T? ìqï VAT >∑T]+∫ $es¡+>±
1. |ü\ø£]+|ü⁄ #·]Ã+#ê+ ø£<ë! eT] MT≈£î @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ #ÓãT‘êsê?
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷ ` H˚qT VAT >∑T]+∫ ø=ìï Á|üXï¯ \T  nìï edüTeÔ ⁄\ô|’ VAT düe÷q+>±
n&ÉT>∑T‘êqT #Ó|Œü +&ç. $~Û+#·sT¡ . m+<äT≈£î?
 VAT $~Û+|ü⁄ düs ¬ q’ <˚ nq&ÜìøÏ s¬ +&ÉT
ø±s¡D≤\T #Ó|Œü +&ç.
 |üqTï m>∑y‘˚ ≈· î£ VAT ˇø£ |ü]cÕÿs¡+ nì
˙e⁄ uÛ≤$kÕÔyê? m+<äT≈£î ?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ ÷... VAT >∑T]+∫ #ê˝≤ u≤>± #ÓbÕŒs¡T. eT]
s√E eTq+ Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷! Á|ü‘´· ø£å |üqTï\T
B. bÕsƒê´+X¯+ #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ rdæ 137, 138
|ü<ë\T/uÛ≤eq\T >∑T]Ô+|ü⁄` ù|J\qT #·<eä +&ç. MT≈£î ‘Ó*j·Tì|ü<ë\T >∑T]Ô+∫,
ne>±Vü≤q <ëì øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
1. |ü<ë\T >∑T]Ô+#·T≥ |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! MTs¡T  |æ\\¢ T #Ó|Œæ q |ü<ë\qT
>∑T]Ô+∫q |ü<ë\T #·<eä +&ç. q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
(yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .) ñ<ë : n+‹eT<Ûsä ,¡ ø±s=Œπs≥T|üqTï
ø£sêà>±s¡+
|æ\\¢ ÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\qT ˇø£kÕ] #·÷&É+&ç.
M{Ï˝À MT≈£î ‘Ó*dæq |ü<ë\≈£î $es¡D Çe«+&ç.
($T>∑‘ê |ü<ë\>∑T]+∫ #·]Ãdü÷,Ô ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·TqT.)
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q`#·sá |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ bÕsƒ+¡ #·~yês¡Tø£<ë! Á|ü‘´· ø£å |üqTï\
1. e÷{≤¢&+ç #·T≥ >∑T]+∫ MT≈£î @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ e÷{≤¢&+É &ç.
(q\TZsT¡ ˝Ò<ë ◊<äTeT+~ |æ\\¢ ‘√ e÷{≤¢&kç ÕÔsT¡ .)
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\\¢ T Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ Ç+ø± MTs¡T @y˚T$T  |æ\\ ¢ T n&ç–q Á|üXï¯ \qT q\¢ã\¢ô|’
‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+≥THêïs√ Á|ü•ï+#·+&ç. sêkÕÔsT¡ .

104
104
(|æ\\¢ T Á|üXï¯ \T n&ç>π ≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsT¡ .)
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q yês¡T n&ç–qy˚>±ø£ ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . |æ\\¢ T n&ç–q yê{Ïø+Ï <ä á Á|üXï¯ \T sêkÕÔsT¡ . |üqTï\≈£î
Á|üXï¯ \T |ü]o*+#·eT+{≤s¡T. #·]Ãdü÷Ô $es¡D sTTkÕÔsT¡ .  |üqTï\qT eØZø] £ +#·+&ç. dü+ã+~Û+∫q
 Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï≈£î, ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï≈£î düe÷#ês¡ |ü{øºÏ £
4. HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ |æ\\¢ ÷ ` Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ≈£î dü+ã+~+∫q $esê\T ‘˚&Ü˝Ò$T{Ï?
#˚jT· ≥+. ùdø£]+#ês¡Tø£<ë! #·<eä +&ç.  m¬ø‡’ CŸ düT+ø±ìøÏ, ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï≈£î
‘˚&Ü˝Ò$T{Ï?
 Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï $~Û+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\˝À
eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ $es¡+>∑ <˚ìì düeT]úkÕÔe⁄?
‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! MT≈£î @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç.  Á|ü‘´· ø£|
å qü Tï\ ù|sê #·~$ MT n_ÛÁbÕj·T+
VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`e]o\q |æ\\¢ ÷... |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs¬ q’ $<Ûëq+ >∑T]+∫ #Ó|Œü +&ç.
‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! MTs¡T ≈£L&É Ä˝À∫+∫ |üqTï\  |æ\\ ¢ T #·~$q Ks¡Tà $esê\qT |ü{øºÏ £
$~Û+|ü⁄˝À m˝≤+{Ï $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê˝À qeT÷Hê s¡÷|ü+˝À q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . |ü{øºÏ q£ T
|ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç. $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`6
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 6. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : |üqTï\ $~Û+|ü⁄
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs ¬ q’ $<Ûëq+qT dü÷∫kÕÔsT¡ .
 $˝≤dü edüTe Ô ⁄\ô|’ |üqTï\ m≈£îÿe $~Û+|ü⁄ô|’ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï #ÓãT‘ês¡T.
 |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüT≈£îH˚ #·s´¡ \ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .

V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :

k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... >∑T&é e÷]ï+>¥. m˝≤ ñHêïs¡T? u≤>±

105
105
1. |ü\ø£]+|ü⁄ #·<Tä e⁄‘·THêïsê? eTq+ ìqï{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|ü‘´· ø£å
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T |üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! eT] MT≈£î @$T
ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç. |æ\\¢ T Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫
ø=ìï Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘êqT #Ó|Œü +&ç.
 Á|ü‘´· ø£å |üqTï\≈£î s ¬ +&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T #Ó|Œü +&ç.
 Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, ø±s=Œπs≥T |üqTï\≈£î >∑\ s ¬ +&ÉT
‘˚&Ü\T #Ó|Œü +&ç.
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï $~Û+#·&+É ˝À @ $<ÛëHêìï
düeT]úkÕÔe⁄?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ T Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ u≤>± #ÓbÕŒs¡T. >∑T&é.
ªás√E |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs¬ q’ $<Ûëq+ >∑T]+∫ |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs¬ q’ $<Ûëq+
eT]+‘· $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›e÷!
B. bÕsƒê´+XÊìï #·~$ |æ\\¢ ÷... bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ rdæ 139e ù|J, 140e ù|J
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\ es¡≈î£ #·<eä +&ç. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\T >∑T]Ô+∫
>∑T]Ô+|ü⁄ ` ne>±Vü≤q <ëìøÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. yê{Ïì #Ó|Œü +&ç.
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
1. >∑T]Ô+#·T≥ yês¡T #·~$q |ü<ë\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . |æ\\¢ T sêdæq |ü<ë\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
|ü]o*+#·+&ç.
ñ<ë : $\Te\T, Jeq Á|üe÷D≤\T, ˝≤´|t{≤|t
2. ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq yê{Ïì |ü]o*+∫ MT≈£î
‘Ó*dæq |ü<ë\qT $e]+#·+&ç. $T–*q yê{Ï >∑T]+∫
#·]Ãdü÷Ô ne>±Vü≤q bı+<äT‘ê+.
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q`#·sá |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ bÕsƒê´+X¯+ #·~yês¡Tø£<ë. MT≈£î
1. e÷{≤¢&+ç #·T≥ @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ ˇø=ÿø£ÿs¡T #Ó|Œü +&ç.
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\\¢ ÷... |üqTï\ $~Û+|ü⁄ >∑T]+∫ MTs¡T Ç+ø± @$T |æ\\¢ T n&ç–q Á|üXï¯ \qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+≥THêïs√, nqTe÷Hê\T @yÓTHÆ ê

106
106
ñ+fÒ Á|ü•ï+#·+&ç.
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷... ø=ìï Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q Á|üXï¯ \T
Á|üXï¯ \T eT]ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ . |ü]o*+#·  |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs ¬ q’ $<Ûëq+ >∑T]+∫  $˝≤dü edüTeÔ ⁄\
eT+{≤s¡T. #·sá <ë«sê düe÷<ÛëHê\qT / $es¡D $e]+#·+&ç. ∫Á‘ê\T
sêã≥TºqT)  $˝≤dü edüTe Ô ⁄\ô|’ |üqTï\T m≈£îÿe m+<äT≈£î
$~ÛkÕÔs¡T?
 |üqTï\ ô|+|ü⁄ e÷qe Jeq+ô|’ m≥Te+{Ï
Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~?
|æ\\¢ Á|üXï¯ \T >∑eTì+#·+&ç. ˇø=ÿø£ÿ{Ï >∑T]+∫ #·]Ãdü÷,Ô
q\¢ã\¢ô|’ yÓT+Æ &ée÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêdü÷Ô ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#·TqT.
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
4. HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ |æ\\¢ T |üqTï\ $~Û+|ü⁄ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ø£<ë. Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ edü÷\T #˚jT· ã&˚ |üqTï\T
#˚jT· &É+ ù|J HÓ+.140 ˝Àì |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+∫ n+<äs÷¡
ì+|ü+&ç. |üqTï\T yÓTT‘·+Ô |üqTïjÓTTø£ÿ XÊ‘·+
Á|ü‘·´ø£å|üqTï\T 36%

yÓTT‘·+Ô |üqTï\T 100%

eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ T |üqTï\ $~Û+|ü⁄ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ø£<ë!

107
107
MT≈£î @$T ns¡+ú nsTT´+<√ #Ó|Œü +&ç.
1. $˝≤dü edüTeÔ ⁄\ô|’ |üqTï\T m+<äT≈£î m≈£îÿe ?
2. |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À düs¬ q’ $<ÛëHêìï m˝≤
mqTïø√yê*?
VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q ù|J HÓ+. 140 ù|J˝Àì |ü{øºÏ q£ T |üP]+#ês¡Tø£<ë!
|ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± |ü{øºÏ £ øÏ+<ä Ç∫Ãq Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T
sêj·T+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`7
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 7. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : |üqTï\ edü÷\T, |üqTï\ m>∑y‘˚ ·
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 |üqTï\ m>∑y‘ ˚ ≈· î£ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
 |üqTï m>∑y‘ ˚ e· \¢ @s¡Œ&˚ |ü]D≤e÷\qT }Væ≤kÕÔsT¡ .
 |üqTï\T düÁø£eT+>± #Ó*+ ¢ #˚ yê]ì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
 |üqTï\ m>∑y‘ ˚ · n]ø£≥&º ÜìøÏ ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔsT¡ .
 Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ edü÷\T#˚jT· ã&˚ |üqTï\ |ü{ø ºÏ q£ T |üP]Ô#k˚ ÕÔsT¡ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

108
108
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... X¯óuÛÀ<äjT· +. ìqï{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À eTq+ |üqTï\
$~Û+|ü⁄˝À dü]jÓTÆ q $<Ûëq+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ø£<ë!
eT] MT≈£î @$T ns¡yú TÓ +Æ <√ #Ó|Œü +&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T  $˝≤düedüTe Ô ⁄\≈£î s¬ +&ÉT ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
 $˝≤dü edüTe Ô ⁄\ <Ûsä \¡ T m+<äT≈£î m≈£îÿe>±
ñ+{≤sTT.
 |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüT≈£îH˚ #·s´¡ \T @$?
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï $~Û+#·&+É ˝À @ $<ÛëHêìï
düeT]úkÕÔe⁄?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ ÷... ás√E eTq+ ª|üqTï\ edü÷\T ` |üqTï\ |üqTï\ edü÷\T ` |üqTï\ m>∑y‘˚ ·
m>∑y‘˚ · >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. bÕsƒê´+XÊìï #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\\¢ ÷... bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ rdæ ù|õ HÓ+. 140 eT]j·TT
|ü<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄`ne>±Vü≤q 141 ù|J\qT #·<eä +&ç. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+∫,
<ëìøÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
1. >∑T]Ô+#·T≥ |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! |æ\\¢ T #·~$q |ü<ë\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
Ç|ü&ÉT ˇø=ÿø£ÿs¡T ˝Ò∫ #·<eä +&ç. ñ<ë : m>∑y‘˚ ,· q\¢<qäÛ +, _\T¢\T
2. ne>±Vü≤q |æ\\¢ ÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\qT #·÷&É+&ç. ‘Ó*dæq
yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|Œü +&ç.
(|æ\\¢ ‘√ #·]Ã+∫, ‘·–q $es¡D*dü÷Ô ne>±Vü≤q
ø£*ŒkÕÔs¡T)
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q ` #·sá |æ\\¢ ÷... |ü<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! bÕsƒ+¡
1. e÷{≤¢&+ç #·T≥ #·~yês¡Tø£<ë! MT≈£î ns¡eú TsTTq $wüj÷· H˚ï #Ó|Œü +&ç.
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\\¢ ÷... |üqTï\ edü÷\T, |üqTï\ m>∑y‘˚ · >∑T]+∫ |æ\\¢ T n&ç–q Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .

109
109
Á|ü•ï+#·+&ç.
(Á|üXï¯ \T n&ç>π ≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsT¡ )
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\\¢ T n&ç–q Á|üXï¯ \T, eT]ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’  |üqTï\ edü÷\T »HêuÛ≤‘√ b˛*ùdÔ  q\¢<qäÛ +ô|’ e∫Ãq
Á|üXï¯ \T sêkÕÔsT¡ . |ü]o*+#·eT+{≤s¡T. #·]Ãdü÷Ô düe÷<ÛëHê\T ‘·≈î£ ÿe>± m+<äT≈£î ñ+~? ù||üsT¡ Ä]ºø˝£ Ÿ‡.
sêã≥TºqT. nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥ ‘·–q $es¡D  q\¢<q äÛ +ô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|Œü +&ç.  |üqTï\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÇkÕÔsT¡ .  |üqTï\T m+<äT≈£î m>∑yk ˚ ÕÔsT¡ ? #Ó*+¢ #·eTH˚
 |üqTï\T m>∑yj ˚ T· ≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ @$T |üqTï\XÊK Ç#˚Ã
#˚j·÷* ? n&É«s¡ºsTTCŸyÓT+{Ÿ‡

eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... |üqTï\T edü÷\T, m>∑y‘˚ · >∑T]+∫ #·]Ã+#ê+

ø£<ë! MTs¡T @$T ns¡+ú #˚dTü ø=ì ñHêïs√ #Ó|Œü +&ç.
 q\¢<q äÛ + >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
 |üqTï\ m>∑y‘ ˚ ≈· î£ s¬ +&ÉT ø±s¡D≤\T #Ó|Œü +&ç.
VI. |æ\\¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\\¢ T ù|J HÓ+. 142 ˝À ø°\ø£|<ü ë\T ñHêïsTT. M{Ï
>∑T]+∫ MT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`8
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 8. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : ø°\ø£ |ü<ë\T
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 yê]¸ø£ ã&Ó{ ® Ÿ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 q\¢<q äÛ +ô|’ n_ÛÁbÕj·T+ #ÓãT‘ês¡T.
 $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (VAT) >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
 ø±s=Œπs≥T|üqTï, Á|ü‘´· ø£| å qü Tï, |üs√ø£|å qü Tï, Ä<ëj·T|üqTï >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ . b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T #ÓãT‘ês¡T.
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

110
110
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T nH˚ bÕsƒ+¡ ˝À
Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T, |üqTï\T, Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£|å qü Tï\T,
VAT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! yê{Ïô|’ ø=ìï
Á|üXï¯ \≈£î »yêãT #Ó|Œü +&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T  Á|üuTÑÛ ‘·«+ y˚{ôÏ |’ Ks¡Tà ô|&ÉT‘·T+~?
 |üqTï\qT eØZø] £ +#·+&ç.
 Á|ü‘´· ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
 |üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
 |üqTï\ #Ó*+ ¢ |ü⁄ nH˚~ <˚ìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñqï~.
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ ÷... >∑T&é u≤>± #ÓbÕŒs¡T. ás√E eTq+ ø°\ø£ |ü<ë\T
ªø°\ø£|<ü ë\μ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. ø°\ø£ |ü<ë\qT #·<eä &É+ |æ\\¢ ÷... bÕsƒ+¡ ∫es¡ ñqï ø°\ø£ |ü<ë\qT #·<eä +&ç.  |æ\\¢ ÷ ` MTs¡T ø°\ø£|<ü ë\T #·<eä +&ç.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ù|J\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
|ü]o*+#·+&ç.  yê]¸ø£ ã&Ó{® Ÿ ` q\¢<qäÛ +
 $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
 ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï ` Á|ü‘´· ø£|å qü Tï
 |üs√ø£|å qü Tï ` Ä<ëj·T|üqTï
1. ø°\ø£|<ü ë\ô|’ #·sá
|æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ |ü]o*+#ês¡Tø£<ë! M{Ï >∑T]+∫
#ÓãT‘êsê eT].
(|æ\\¢ #˚ ˇø=ÿø£ÿ ø°\ø£|<ü +ä >∑T]+∫ düe÷<ÛëHê\T
#Ó|Œæ dü÷Ô ne>±Vü≤q ø£*kZ ÕÔsT¡ )
eTT–+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... nìï ø°\ø£ |ü<ë\≈£î düe÷<ÛëHê\T u≤>±
#ÓbÕŒs¡T.

111
111
VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\\¢ ÷... ás√E #·]Ã+∫q ø°\ø£|<ü ë\ >∑T]+∫
kı+‘·+>± MT H√{Ÿ|⁄ü düøÔ +£ ˝À n+<äs÷¡ sêdüTø=ì s¡+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`9
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 9. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : $wüj÷· e>±Vü≤q Á|üXï¯ \T, Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#·&+É .
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 $wüj÷ · e>±Vü≤q Á|üXï¯ \T #·~$, ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
 m≈£îÿe Ä<ëj·T+ dü+bÕ~+#˚yês¡T m≈£îÿe |üqTïqT m+<äT≈£î #Ó*+ ¢ #ê˝À #ÓãT‘ês¡T.
 $wüj÷ · e>±Vü≤q Á|üXï¯ \ #·sá ˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. düe÷<ÛëHê\qT kı+‘·+>± sêkÕÔsT¡ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :

k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

112
112
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... ìqï{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ø°\ø£ |ü<ë\ >∑T]+∫
n+<äs÷¡ sêkÕsê! MTs¡T @$T sêkÕs√ #·<eä +&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷... MTs¡T sêdæq yê{Ïì #·<eä +&ç.
(Ç<äs› T¡ ˝Ò<ë eTT>∑TsZ T¡ |æ\\¢ ‘√ #·~$kÕÔqT)
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ ÷... ás√E eTq+ bÕsƒ+¡ ∫es¡˝À ñqï $wüj÷· e>±Vü≤q
$wüj÷· e>±Vü≤q Á|üXï¯ \ >∑T]+∫ #·]Ã<ë›e÷!
B. |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ bÕsƒ+¡ ∫es¡ Á|üXï¯ \T rdæ ˇø=ÿø£ÿ{Ï  |æ\\¢ T #·~$q Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔqT.
#·<äe+&ç.  Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ã&Ó{
® Ÿ nedüs+¡ @$T{Ï?
|æ\\¢ ÷... Á|üXï¯ \T #·~yês¡Tø£<ë! eT] BìøÏ düe÷<Ûëq+ ã&Ó{® Ÿ |üqTï\ >∑T]+∫ m+<äT≈£î
@yÓTñÆ +≥T+<√ n+<äs÷¡ Ä˝À∫+∫ düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü +&ç. e÷{≤¢&TÉ ‘·T+~.
 uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
(Á|üXï¯ \yêØ>± #·]Ã+∫ düe÷<ÛëHê\T sêã≥TºqT.
nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄&ÉT $es¡D sTT#·TÃqT.)
ã&Ó{® Ÿ nedüs+¡

|æ\\¢ T düe÷<ÛëHê\T u≤>± #ÓbÕŒs¡T. Ç|ü&ÉT n+<äsT¡ (|æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥
MT H√{Ÿ|⁄ü düøÔ +£ ˝À kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç. #·T≥Tº ø°\ø£ |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À sêkÕÔsT¡ .
(Ç˝≤ $wüj÷· e>±Vü≤q Á|üXï¯ \qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï $<ë´s¡T\ú #˚ ‘·–q $es¡D sTT#·TÃqT.)
#·]Ã+|ü#d˚ ÷ü Ô düe÷<ÛëHê\T $<ë´s¡T\ú T kı+‘·+>±
sêùd≥≥T¢ #·÷&Ü*)
VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\\¢ ÷... sπ |ü⁄ e#˚Ã≥|ü&ÉT s¬ +&Ée, eT÷&Ée kÕeTsêú´\

113
113
>∑T]+∫q Á|üXï¯ \qT #·<Tä e⁄ø=ì Ä ù|sêÁ>±|ò\t qT
sêj·T+&ç. sπ |ü⁄ M{Ïô|’ #·]Ã<ë›+.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`10
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 10. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#·&+É , ÁbÕC…≈î£ |º ìü
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ ù|sêqT #·~$ ns¡+ ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. n_ÛÁbÕj·T+ #ÓãT‘ês¡T.
 edüTe Ô ⁄\ <Ûsä \¡ |ü{øºÏ \£ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
 edüTe Ô ⁄\ <Ûsä \¡ T, neTTà‘·Tqï <Ûsä \¡ >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ sêkÕÔsT¡ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

114
114
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... >∑T&ée÷]ï+>¥. ìqï{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
$wüj÷· e>±Vü≤q≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T
u≤>± sêkÕs¡T.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷... MTs¡T sêdæq »yêãT\qT ˇø£]<äs› T¡ ˝Ò∫
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q #·<eä +&ç. |æ\\¢ T eTq+ ás√E Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$  Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø=ì
ns¡+ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#·&+É , ÁbÕC…≈î£ |º ìü >∑T]+∫ yê´U≤´ì+#·&+É
#·]Ã<ë›+.  ÁbÕC…≈£îº|üì
B. |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷... n+<äs÷¡ Á|ü‘´· ø£|å qü Tï\ ù|sê #·~yês¡Tø£<ë! |æ\\¢ T #·~$q Á|üXï¯ qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
#·]Ã+#·≥+
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

m≈£îÿe Ä<ëj·T+
m≈£îÿe |üqTï
|æ\\¢ ÷... Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ ù|sê Ä<Ûës¡+>± ˇø=ÿø£ÿs¡T MT
n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|Œü +&ç. (#·]Ã+∫, nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥
$es¡D sTT#·TÃqT.
|æ\\¢ ÷... Ç|ü&ÉT n+<äs÷¡ u≤>± düe÷<ÛëHê\T (|æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT q\¢ã\¢ô|’
#ÓbÕŒs¡T. Ç|ü&ÉT n+<äs÷¡ MT H√{Ÿ|⁄ü düøÔ +£ ˝À ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ #·T≥TºsêkÕÔsT¡ .)
kı+‘·+>± MT n_ÛÁbÕj·÷ìï sêj·T+&ç.
(Ç˝≤ ÁbÕC…≈î£ |º ìü øÏ dü+ã+~Û+∫q |ü{øºÏ q£ T q\¢ã\¢ô|’
sêdæ $X‚w¢ +æ |ü#d˚ ,æ n_ÛÁbÕj·÷\T #Ó|Œæ kÕÔsT¡ .)

115
115
ÁbÕC…øº̆ |üì. |æ\\¢ ÷... ÁbÕC…≈î£ |º ìü øÏ dü+ã+~Û+∫ ùdø£sD¡ , $X‚w¢ D
ü
#˚kÕs¡Tø£<ë! Bì Ä<Ûës¡+>± ÁbÕC…≈î£ |º ìü >∑T]+∫ ˇø£
düeTÁ>∑ ìy˚~ø£ sêdüTø=ì s¡+&ç.

VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q : Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ dü«+‘·+>± sêdüTø=ìs¡+&ç.
|üqTï\ #Ó*+¢ |ü⁄ nedüse¡ ÷? m+<äT≈£î?
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`11
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T : Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 11. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : düeTø±*q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq, |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, Á|üX+¯ dü.
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
 n<Ó› |ü+|üø+ £ >∑T]+∫ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ .
 ãdüT‡ #êØ®\T ˇø£ÿkÕ]>± ô|s¡>& ∑ ÜìøÏ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
 uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ |ü≥+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú Tqï q>∑sê\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
 Ä]Ôø£ e´edüôú |’ q\¢<q äÛ + #·÷ù| Á|üu≤Û e+ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ .
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

116
116
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\\¢ ÷... >∑T&ée÷]ï+>¥. ÁbÕC…≈î£ |º ìü ìy˚~ø£qT Ç+ø±
ˇø£s√E düeTj·T+ rdüTø=ì, sπ |ü⁄ #·÷ô|≥º+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷... s¬ +&Ée kÕeTsêú´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \≈£î
sêdæq »yêãT\qT ˇø£]<äs› T¡ #·<eä +&ç.
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q |æ\\¢ ÷... ás√E eTq+ düeTø±©q n+XÊ\ô|’  düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq
Á|ü‹düŒ+<äq, |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, Á|üX+¯ dü >∑T]+∫q  |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
Á|üXï¯ \qT $es¡+>± #·]Ã+#·T<ëe÷!  Á|üX+¯ dü, düTìï‘·‘«· +
B. |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üXï¯ \T |æ\\¢ ÷... 6e Á|üXï¯ #·<eä +&ç.  |æ\\¢ T #·~$q Á|üXï¯ qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔsT¡ .
#·]Ã+#·≥+
 k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
|æ\\¢ ÷... Á|üXï¯ ns¡yú TÓ +Æ ~ø£<ë! n<Ó› |ü+|üø+£ m˝≤ñ+fÒ
u≤>∑T+≥T+<√ #Ó|Œü +&ç.
n<Ó› |ü+|üø+£
(#·sá <ë«sê düe÷<Ûëq+ sêã{Ï,º ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#·TqT.)
(|æ\\¢ ÷... #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT ø°\ø£ |ü<ë\
s¡÷|ü+˝À ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêkÕÔqT)
(Ç˝≤ nìï Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\qT |æ\\¢ ‘√ #Ó|Œæ dü÷Ô
kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêùd≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsT¡ .)
VI. |æ\\
¢ ne>±Vü≤q`|ü]o\q. |æ\\¢ T #·÷kÕs¡Tø£<ë! nìï Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T MTπs
#ÓbÕŒs¡T. ø±ã{Ϻ M{ÏøÏ düe÷<ÛëHê\qT kı+‘·+>±

117
117
sêdüTø=ì s¡+&ç.
 8 uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T, eqs¡T\T

A) kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T

kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Ç‹ eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. ø±ã{Ϻ bÕsƒê´+XÊ\˝À
yÓ$’ <ä´+ ø£ì|ædTü +Ô ~. n+<äTe\q nìï bÕsƒê\qT ˇπø |ü<‹úä ˝À uÀ~Û+#·&+É dü]jÓTÆ q~ ø±<äT. bÕsƒê´+X¯ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nqTyÓq’ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT mqTïø√e&É+ <ë«sê nqT≈£îqï \øå±´\T kÕ~Û+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&É, |æ\\¢ T uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq
Á|üÁøÏjT· ˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. ø±e⁄q kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ bÕsƒê´+XÊ\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ m≥Te+{Ï
uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT nqTdü]+#ê˝À #·÷<ë›e÷?
1. yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ 2. ôd$THêsY
3. MT{Ÿ~ Áô|dt 4. j·T÷‘Y bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ
5. e÷~] mìïø£\T 6. øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q
7. øπ dtd&ºü û 8. b˛düsº ‡Y n+&é ÁuÀ#·s‡Y
9. øÏ«CŸ 10. KWL
11. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ 12. ‘·s¡>∑‹ >∑~ ø±s¡´XÊ\
13. Ø&ç+>¥ n+&é جs{’ +Ï >¥ ~ f…ø‡º̆
ˇø=ÿø£ÿ uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+ >∑T]+∫ $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›e÷!
1) yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ :
$<ë´s¡T\ú ≈£î @<ÓH’ ê n+X¯+ / uÛ≤eqqT Ç∫Ã Ä˝À∫+|ü#d˚ ,æ yê] qT+&ç e∫Ãq Ä˝À#·q\qT Áø√&ûø]£ +∫
eTT–+|ü⁄ Çe«&É+.
ñ<ë: 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À u≤´+øÏ+>¥ nH˚ bÕsƒ+¡ #Óù|Œ≥|ü&ÉT u≤´+øÏ+>¥ >∑T]+∫ MTπø$T ‘Ó\Tk˛ #Ó|Œü +&ç nì
n&ç–q|ü&ÉT |æ\\¢ T u≤´+øÏ+>¥ >∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔsT¡ . |æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêj·÷*.

#Óø˘\T

˝≤ø£sY u≤´+øÏ+>¥

&çbÕõ≥T¢

yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ìs¡«Væ≤+#·&+É e\¢ nH˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\T ñHêïsTT. |æ\\¢ T ˇø£ $wüjT· +ô|’ $_Ûqï Ä˝À#·q\qT
ˇø£ #√≥TøÏ #˚]à ˇø£ ìs¡j í ÷· ìøÏ sêe&É+ e\¢ Ç~ düV≤ü » ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+>± #Ó|Œü e#·TÃ. n˝≤π> |æ\\¢ +<äs÷¡
Ä˝À∫+#·&+É , bÕ˝§Zq&É+ e\¢ ÁøÏj÷· o\ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+ø± $<ë´s¡T\ú |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>±

118
118
q÷‘·q $wüjT· +‘√ C≤„q+ nqTdü+<Ûëq+ ø±e&É+ e\¢ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ $<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘·+>±
ñ+≥T+~. m+<äT≈£î+fÒ |æ\˝¢ Ò dü«j·T+>± nuÛ´Ñ düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øπ e\+ (ô|dò *æ fÒ≥sY>±) kÂø£s´¡ ø£s>Ô¡ ±
ñ+{≤&ÉT. B+{À¢ |æ\\¢ T n+<äs÷¡ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<Ûqä ` nuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· ˝À yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥qT ˇø£ eTTK´yÓTqÆ uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+>± neT\T|üs#¡ e· #·TÃ.
2) ôd$THêsY :
@<ÓH’ ê ˇø£ n+X¯+ô|’ $<ë´s¡T\ú ≈£î eTT+<˚ düe÷#ês¡+ Ç∫Ã, nedüse¡ TsTTq eqs¡T\qT ≈£L&Ü #Ó|Œæ ˇø£ |üÁ‘·+
‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√eTHê*. ‘·j÷· s¡T #˚dqæ |üÁ‘·+ ø±|”\T ‘·s>¡ ‹∑ ˝À $<ë´s¡T\ú dü+K´≈£î nqT>∑TD+>± dæ<+úä #˚dTü ø√yê*.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ‘êqT s¡÷bı+~+∫q |üÁ‘êìï ˇø=ÿø£ÿ $<ë´]úøÏ ˇø£{Ï Çyê«*. ‘·sT¡ yê‘· ‘êqT s¡÷bı+~+∫q (|üÁ‘·+)
n+X¯+ >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#ê*. Bì ‘·sT¡ yê‘· $<ë´s¡T\ú T ‘·eT dü+<˚V‰ü \qT n&É>±*. ôd$THêsY |üÁ‘·+ düeT]Œ+∫q
$<ë´]ú dü+<˚V‰ü \qT ìeè‹Ô #˚j÷· *. Ç˝≤ 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì u≤´+øÏ+>¥, #·≥+º , Hê´j·T+, ù|<ä]ø£+, Vü≤≈£îÿ\T ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· +,
dæìe÷ M{Ïô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú ≈£î ôd$THêsY ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq düV‰ü j·T, düV≤ü ø±sê\T n+~+#ê*.
n<˚ $<Û+ä >± 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ≈£L&Ü s¡TD≤\T, <Ûsä \¡ T, |üqTï\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, eTVæ≤fi≤ #·{≤º\T, $|ü‘T· \Ô T ˝≤+{Ï
n+XÊ\ô|’ $<ë´s¡T\ú ≈£î neø±X¯ Çyê«*. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ $<ë´]ú ˇø£ $wüjT· +ô|’ ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü
n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É e\¢ n‘·ìøÏ düeTÁ>∑yTÓ qÆ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3. MT{Ÿ ~ Áô|dt :
uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\˝À |æ\\¢ T Ädüø>ÔÏ ± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ Ç#˚Ã~ MT{Ÿ ~ Áô|dt. Bì ø√dü+ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì
ø=+‘·eT+~ $<ë´s¡T\ú qT |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\T>± ìj·T$T+∫, yê]øÏ øπ {≤sTT+∫q n+XÊ\≈£î Á|üXï¯ \qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√eTHê*.
$<ë´s¡T\ú ˝À eT]ø=+<ä]ì m+|æø£ #˚dæ Hêj·T≈£î\T>± >∑T]Ô+#ê*. yê]øÏ ˇø=ÿø£ÿ]øÏ ˇø√ÿ n+X¯+ øπ {≤sTT+#ê*.
$T–*q |æ\\¢ T »s¡T>∑T‘·Tqï dü+uÛ≤wüDqT ì•‘·+>± |ü]o*+#ê*.
ìs¡«Vü≤D≤ $<Ûëq+ :
Hêj·T≈£î\T>± >∑T]Ô+∫q |æ\\¢ qT &Éj÷· dt ô|q’ ≈£Ls=Ãqu…{≤º*. yês¡T, yê]øÏ øπ {≤sTT+∫q n+X¯+ô|’ ˇø=ÿø£ÿs¡T
e÷{≤º&Ü*. Ms¡T e÷{≤º&qç ‘·sT¡ yê‘· Äj·÷ n+XÊ\ô|’ |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\T>± bÕ˝§Zqï $<ë´s¡T\ú T yê]≈£îqï dü+<˚V‰ü \qT
Á|üXï¯ \ s¡÷|ü+˝À n&É>±*. ô|q’ ≈£Ls¡TÃqï $<ë´s¡T\ú T me] n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ nsTT‘˚ yês¡T düe÷<Ûëq+
Çyê«*. Ç˝≤ ìs¡«Væ≤düTqÔ ï|ü&ÉT $T–*q $<ë´s¡T\ú T bÕÁ‹πøj·T $<ë´s¡T\ú T n&ÉT>∑T‘·Tqï Á|üXï¯ \qT, &Éj÷· dt ô|q’
≈£Ls¡TÃqï $<ë´s¡T\ú T ÇdüTqÔ ï düe÷<ÛëHê\qT |ü]o*dü÷Ô eTTU≤´+XÊ\qT H√≥T |ü⁄düøÔ e£ TT˝À sêdüTø√yê*. Ç˝≤ #˚jT· &É+
e\¢ $wüjT· + >∑T]+∫ n+<äsT¡ $<ë´s¡T\ú ≈£î ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ñ<ë: ôV≤’ <äsêu≤<é sêÁwü+º ˝À kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<ä´eT+, #·≥+º , Hê´j·T+, eTVæ≤fi¯\ s¡øD
å£ #·{≤º\T, s√&ÉT,¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓTT<ä˝q’… $.
4. j·T÷‘Y bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ
ªªbÕsƒX¡ Ê\|ü≥¢ Ädüø,ÔÏ n_ÛsT¡ ∫ ñ+&ç, #·Ts¡T≈£î>± ñ+≥÷ düŒwü+º >±, <Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&˚ $<ë´s¡T\ú d”«j·T
uÛ≤>∑kÕ«eT´eTT‘√ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À, sêÁwükº ÕúsTT˝À XÊdüqdüu˝ÑÛ À, øπ +Á<ä kÕúsTT˝À ˝Àø£duü ˝ÑÛ À
»]π> düe÷y˚XÊ\ ‘·sV¡ ‰ü ˝À ìs¡«Væ≤+#·Tø=H˚ ªªÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ ø±s¡´Áø£eT+μμ j·T÷‘Y bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ.

119
119
me]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j÷· *?
G #·Ts¡Tø¬ q’ / Ädüø>ÔÏ \∑ $<ë´s¡T\ú T
G bÕsƒX¡ Ê\|ü≥¢ Ädüø>ÔÏ \∑ $<ë´s¡T\ú T
G Á>±eTdüTú\T
G ‘·*¢ <ä+Á&ÉT\T
u≤<Û´ä ‘·\ |ü+|æD° / dü+dæ<‘Δä ê Áø£eT+ :
Á|üD≤[ø£ (Planning)
‘·j÷· Ø (Preparation)
Á|ü<sä Ù¡ q / neT\T (Presentation / implementation)
eT÷˝≤´+ø£q+ (Evaluation)
Á|üD≤[ø£ :
G bÕ˝§ZH˚ $<ë´s¡T\ú qT m+|æø£ #˚j÷· *.
G yê]˝À qT+&ç eT+Á‘·T\T>± ø=+‘·eT+~ì, eT]ø=+‘·eT+~ì n~Ûø±s¡ bÕغ, Á|ü‹|üøbå£ Õغ j·T+.m˝Ÿ.m.\T >±
ìj·T$T+#ê*.
G Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ düe÷#ês¡+ Ç∫à nqTeT‹ rdüTø√yê*.
G ‘√{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düe÷#ês¡+ Çyê«*.
G nedüsy¡ TÓ qÆ kÕe÷Á– düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.
G ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T / Á>±eTdüT\ú ≈£î ‘Ó*j·TCÒj÷· *.
G ø£˙dü+ 10 s√E\ eTT+<äT>± Á|üD≤[ø£ #˚dTü ø√yê*. yês¡T n&ç>π Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\qT dæ<+Δä #˚dTü ø√eTì
#ÓbÕŒ*.
4. ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ :
1. d”Œø£s,Y dæ.j·T+, Á|ü‹|üøHå£ ‘˚ ,· eT+Á‘·T\T (n+>∑sø¡ ≈å£ î£ \‘√ düV‰ü ), XÊdüqdüuTÑÛ ´\T, Áô|dt yê]øÏ øπ {≤sTT+∫q
dü\ú +˝À (cards / charts Áyêdæ, uÀsY\¶ T @sêŒ≥T #˚d)æ ≈£Ls√Ãu…{≤º*.
2. d”Œø£sY nqTeT‹‘√ düuTÑÛ ´\ |ü]#·jT· +
3. Á|üXÀï‘·sÔ ê\ ø±s¡´Áø£eT+ ` eTTK´yÓTqÆ XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫q, düeTø±©q düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \T
n&ç>π ø±s¡´Áø£eT+ (Á|ü‹|üøå£ düuTÑÛ ´\#˚)
4. eT+Á‘·T\ düe÷<ÛëHê\T
5. Á|ü‹|üøHå£ ‘˚ · dü+<˚X+¯
6. düuÑÛ yêsTT<ë

120
120
5. e÷~] mìïø£\T :
Á>±eTkÕúsTT qT+&ç sêÁwü,º øπ +Á<äkÕúsTT es¡≈î£ »]π> mìïø£\ $<Ûëq+qT bÕsƒX¡ Ê\˝À e÷~] mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·&+É
<ë«sê $<ë´s¡T\ú ≈£î mìïø£ |ü<‹Δä ne>±Vü≤q ne⁄‘·T+~.
8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 3e B∏yTé ˝Àì 14e bÕsƒê´+X¯+ bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ, øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï á e÷~] mìïø£\ $<Ûëq+‘√
uÀ~Û+#·e#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Hêj·T≈£î&çì Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<‹Δä ˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê mqTïø=H˚ $<ÛëHêìï
ìs¡«Væ≤+#·&+É
6. øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q :
$<ë´s¡T\ú ≈£î Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q <ë«sê $wüjT· |ü]C≤„q+ m≈£îÿe ø±\+ (XÊX¯«‘·+>±) >∑Ts¡T+Ô &ç b˛‘·T+~. n<˚
$<Û+ä >± |üPs¡« uÛ≤eq\qT Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ
ñbÕ<Ûë´j·TT\T øπ Áå ‘· |ü]o\q≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. ñ<눈 u≤´+øÏ+>¥, Á|üC≤s√>∑´+, ø√sY,º bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ, e´ekÕj·T+
` |ü+≥\T, e÷¬sÿ{Ÿ ` <Ûsä \¡ T, s√&ÉT¶ dæ>ï∑ ˝Ÿ yÓTTˆˆq$.
7. øπ dt dü&º û (e´øÏÔ n<Û´ä j·Tq+) :
ªªdüeTkÕ´‘·àø£yTÓ qÆ ˇø£ eTTK´yÓTqÆ n+XÊìï rdüTø=ì, düeTdü´≈£î ø±s¡D≤\qT ø£qT>=ì, yê{Ïì $X‚w¢ +æ ∫, |ü]cÕÿs¡
e÷sêZ\qT #·÷|ü&Üìï ªe´øÏÔ n<Û´ä j·Tq+μ n+{≤s¡T.
` uÀì & Vü‰˝Ÿ|˝æ Ÿ eTHé
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûqä ˝À uÛ≤>∑+>± eTq+ ªπødt dü&º μû ì ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À nH˚ø£
ªπødt dü&º μû \qT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î:
6e‘·s>¡ ‹∑ ˝À ` 4,5,6 bÕsƒê\T ªªπødt dü&º μû μ \ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&çqy˚. n<˚ $<Û+ä >± 7, 8, 9 ‘·s>¡ ‘∑ T· \
bÕsƒê´+XÊ\˝À uÛ≤>∑+>± nH˚ø£ e´øÏÔ n<Û´ä j·THê\T #˚sá ã&çq$. á n<Û´ä j·THê\qT |ü]o*ùdÔ ªªπødt dü&º μû μ˝À ø=ìï
k˛bÕHê\qT nqTdü]+#ê*‡ ñ+≥T+<äì ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
øπ dt dü&º û ìs¡«Vü≤D ` k˛bÕHê\T (ìy˚~ø£ ‘·j÷· Ø) :
1. düeTdü´qT mqTïø√e≥+ : düeTdü´qT Á|üXï¯ s¡÷|ü+˝À sêdüTø√yê*.
2. Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú : düeTdü´ jÓTTø£ÿ Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú ì >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ sêj·T&É+.
3. düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T : düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT $$<Ûä e÷sêZ\<ë«sê (]ø±s¡T\¶ T, e´≈£î\Ô T, yêsêÔ|Áü ‹ø£\T
yÓTTˆˆ) ùdø£]+∫ qyÓ÷<äT #˚j÷· *.
4. ø±s¡D≤\qT $X‚w¢ +æ #·≥+ : n<Û´ä j·Tq+ #˚ùde´øÏ,Ô ‘êqT ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï XÊ‘ê\ s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷]à ˝Ò<ë
$$<Ûä n_ÛÁbÕj·÷\qT Áø√&ûø]£ +∫sêj·÷*.
5. |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT dü÷∫+#·≥+ : ∫es¡>± düeTdü´qT n~Û>$∑ T+#·{≤ìøÏ ø=ìï |ü]cÕÿs¡e÷sêZ\qT dü÷∫+#ê*.
Äe÷sêZ\˝À ˇø£<ëìì mqTïø=ì Ä#·sD ¡ ˝À ô|≥º&+É #˚j÷· *. (ø£qTø£ ‘·q |ü]~Û˝À ñqï düeTdü´H˚ m+#·Tø√yê*)
á ÁøÏ+~ ªπødt dü&º μû ì |ü]o*+#·+&ç. ìy˚~ø£ sêùd $<ÛëHêìï >∑eTì+#·+&ç.

121
121
πødt düº&ç (Case Study)
n+X¯+ : eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ neT\T rs¡T, <ëì ñ<˚X› Ê\qT HÓsy¡ s˚ T¡ düTqÔ ï<ë?
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ ±ìï 1982˝À nuÛTÑ ´<äjT· ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>±
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ~. ø±ì Ä]úø£ ø±s¡D≤\ e\q Bìì ø=qkÕ–+#·˝øÒ £ b˛sTT+~. Ä‘·sê«‘· »qe] 2003 qT+&ç uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À #·~y˚ $<ë´s¡T\ú ≈£î á |ü<øä∏ ±ìï m*yÓT+≥ØkÕúsTT (1`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) øÏ $dü]Ô +#·&+É
»]–+~. n|üŒ{Ï qT+&ç sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·« düV‰ü j·T+‘√ 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ≈£L&Ü á |ü<øä∏ +£ Ä+Á<∏Áä |ü<X˚ Ÿ˝À ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~.
á |ü<øä∏ +£ jÓTTø£ÿ \ø£´å \qT |ü]o*ùd,Ô |æ\\¢ ≈£î bÂwæøº £ ÄVü‰sêìï n+~+#·&+É , bÕsƒX¡ Ê\ qyÓ÷<äTqT ô|+#·&+É ,
>¬ s’ T¡ Vü‰»s¡TqT ìyê]+#·&+É , |æ\\¢ Vü‰»s¡TqT ô|+#·&+É , kÕ+|òTæ ø£ ndüe÷q‘·qT ‘=\–+#·&+É , *+>∑ düe÷q‘·«+,
bÕsƒX¡ Ê\\ |ü≥¢ düe÷» u≤<Û´ä ‘·qT ô|+#·&+É , Ád”Ô kÕ~Ûø±s¡‘· yÓTT<ä˝q’… $ ñ<˚X› Ê\T>± #Ó|Œü e#·TÃ.
bÕsƒX¡ Ê\˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ò<ü øä∏ +£ neT\T rs¡TqT |ü]o*+#·T≥¬ø’ ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢˝Àì ø=ìï bÕsƒX¡ Ê\\qT
dü+<ä]Ù+#·&+É »]–+~. bÕsƒX¡ Ê\˝À á |ü<øä∏ +£ neT\T rs¡TqT >∑T]+∫ $<ë´s¡T\ú T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, bı<äT|ü⁄ dü+|ò÷ü \
ø±s¡´ø£s\Ô¡ n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\TdüTø=q&É+ »]–+~.
uÛÀ»q+˝À uÛ≤>∑+>± nqï+, |ü|ü , ø±j·T>∑÷s¡\T, kÕ+u≤sY, |ü⁄*ôVAs¡ e+{Ï |ü<ësêú\‘√bÕ≥T, yêsêìøÏ
s¬ +&ÉT ø√&ç>T∑ &ÉT¢ Çyê«*‡ ñ+~. ø√&ç>T∑ &ÉT¢ ‹qì |æ\\¢ ≈£î ns¡{Ï |ü+&ÉT¢ Çyê«*. nìï bÕsƒX¡ Ê\\T, yÓTqT Á|üø±s¡+
$<ë´s¡T\ú ≈£î nqï+‘√bÕ≥T kÕ+u≤sY, ø±j·T>∑÷s¡\T, |ü|ü |ü+|æD° #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. nsTT‘˚ |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·T+
Á|üø±s¡+ nqï+ jÓTTø£ÿ HêD´‘· dü]>±˝Ò<Tä . ≈£Ls¡\T ˙fi¯fl˝≤>± ñ+≥THêïsTT. yêsêìøÏ ˇø£kÕ] >∑T&ÉT,¶ eTs√kÕ]
ns¡{|Ï +ü &ÉT ÇdüTHÔ êïs¡T. |æ\\¢ ≈£î dü]|ü&qç +‘· ÄVü‰s¡+ ô|&ÉT‘·THêïs¡T.
|ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · $wüj÷· ìøÏ eùdÔ ø=ìï bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ eT+∫ ˙{Ï edü‹ ˝Ò<Tä . |æ\˝¢ Ò Ç+{Ï qT+&ç eT+∫ ˙s¡T
‘Ó#T· Ãø√e\dæ edüTqÔ ï~. eT]ø=ìï bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ e+≥ >∑<Tä \T˝Òe⁄. Äs¡Tãj·T≥ Á|ü<X˚ +¯ ˝À e+≥ e+&Ü*‡ edüT+Ô ~.
|ò*ü ‘·+>± <äTeTTà <Û÷ä [ |ü&ç ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T ø£\Twæ‘+· ne⁄‘·THêïsTT.
bı<äT|ü⁄ \ø°àå Á>∑÷|ü⁄\T, eTVæ≤fi≤ dü+|ò÷ü \ yêfi¯ófl á ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. Á|ü‹ 25eT+~ |æ\\¢ øÏ ˇø£
e+≥ eTìwæ, ˇø£ düV‰ü j·T≈£î\T Á|üuTÑÛ ‘·« ìã+<Ûqä \ y˚Ts¡≈î£ ìj·T$T+#·ã&ܶsT¡ . M] >ös¡e uÛèÑ ‹ì 75:25 Á|üø±s¡+
øπ +Á<ä sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T uÛ]Ñ düTHÔ êïsTT.
õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±] Ä<Û«ä s¡´+˝À bÕsƒX¡ Ê\\≈£î ø±e\dæq _j·T´+ düs|¡ süò ê »s¡T>∑T‘·Tqï~. n+‘˚ø±ø£ eTVæ≤fi≤
dü+|òü÷\≈£î #Ó*¢+#·e\dæq yÓTT‘êÔ\qT≈£L&Ü M] <ë«sêH˚ #Ó*¢+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. ‘·eT≈£î sêe\dæq HÓ\yê]
Ks¡TÃ\qT Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü, m˝≤+{Ï Ä\dü´+ ˝Ò≈î£ +&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T #Ó*d¢ Tü HÔ êïs¡ì bı<äT|ü⁄ dü+|ò÷ü \ eTVæ≤fi¯\T
#ÓbÕŒs¡T. >∑‘+· ˝À ø£+fÒ Ç|ü&ÉT düÁø£eT+>± »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì yês¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&ܶsT¡ . nsTT‘˚ ‘·eT≈£î ø±e\dæq
bÕÁ‘·\qT, >±´dtqT Á|üuTÑÛ ‘·«+ düs|¡ süò ê #˚ùdÔ u≤>∑T+≥T+<äì yês¡T ‘Ó*bÕs¡T. øÏ#HÓ é ôw&é\T ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q e+≥
#˚jT· &É+ #ê˝≤ ø£w+ºü >± ñ+<äì, eT+∫˙{Ï kÂø£s´¡ + ã&ç˝À|ü*øÏ ø£*ŒùdÔ u≤>∑T+≥T+<äì nHêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT\ n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ düÁø£eT+>± »s¡T>∑T‘·Tqï~.
$<ë´s¡T\ú T Vü‰»s¡T XÊ‘·+ >∑‘+· ˝À ø£+fÒ #ê˝≤ yÓTs¡T>∑T|ü&+ç ~. |æ\\¢ ˝À Äs√>∑´düeTdü´\T u≤>± ‘·–bZ ˛j·÷sTT.
|æ\\¢ +<äs÷¡ ≈£î\, eT‘·, *+>∑, es¡Z uÒ<ëÛ \T ˝Ò≈î£ +&Ü ø£\dæ yÓT\dæ ≈£Ls=Ãì düV≤ü |ü+øÏÔ uÛÀ»q+ #˚jT· &É+ e\q
düTVü≤è<들e yê‘êes¡D+ ô|+bı+<äT‘·Tqï~.

122
122
 yÓTT‘·+Ô MT<ä #·÷ùdÔ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ Á|üyX˚ ¯ ô|{Ïqº ñ<˚X› Ê\T, HÓsy¡ s˚ T¡ ‘·Tqï≥T¢ eTq≈£î ‘Ó\TdüTqÔ ï~. |æ\˝¢ À
b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ ø£qã&É≥+ ˝Ò<Tä . bÂwæøº ±Vü‰s¡+ yê]øÏ n+~+#·ã&ÉT‘·Tqï~. ã&ç˝À ù|<ä, <Ûìä ø£, ≈£î\, eT‘·, *+>∑
uÒ<ëÛ \T ø£qã&É˝<Ò Tä . Á>±eTdüT\ú T á |ü<øä∏ ±ìï |üs´¡ y˚ødåÏ Tü HÔ êïs¡T. Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ìs¡+‘·s+¡ á
|ü<øä∏ +£ düÁø£eT+>± neT\T #˚jT· &ÜìøÏ ø£èwæ #˚dTü HÔ êïs¡T. |æ\\¢ Vü‰»s¡T XÊ‘·+ Ä•+∫q kÕúsTT˝À yÓTs¡T>∑T|ü&+ç ~. ã&ç
e÷H˚ùd |æ\\¢ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–bZ ˛‘·T+~. HêD´yÓTqÆ _j·T´+, e+≥ bÕÁ‘·\T, >±´dt\qT ø±s¡´Áø£eT ìsê«Vü≤≈£î\≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~+#·&+É e\q eT]+‘· eT+∫ |ò*ü ‘ê\qT bı+<äe#·TÃ. ≈£Ls¡\ ‘·j÷· Ø˝À HêD´‘·qT bı+<ä{≤ìøÏ ô|’
n~Ûø±s¡T\ s¬ >∑T´\sY e÷ì≥]+>¥ ‘·|Œü ìdü].
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ neT\T rs¡T >∑T]+∫ ˇø£ &Ó{’ Ÿ ˝…øã s¡sY #˚dqæ n<Û´ä j·Tq+˝À ªe÷ì≥]+>¥μqT ã˝Àù|‘·+
#˚jT· ≥+ e\q eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ neT\T rs¡T yÓTs¡T>∑T |ü&TÉ ‘·T+<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&qÓ T.
Ç<˚$<Û+ä >± #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡T\ú ≈£î dü+ã+~Û+∫q á ÁøÏ+~ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT μπødt
dü&º μû øÏ m+#·Tø√e#·TÃ.
n+XÊ\T / düeTdü´ :
1. $<ë´s¡T\ú e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ düeTdü´\T
2. $<ë´s¡T\ú $<ë´|üsy¡ TÓ qÆ düeTdü´\T
3. $<ë´s¡T\ú düsT¡ u› ≤≥T düeTdü´\T
4. $<ë´s¡T\ú eT÷]ÔeT‘ê«ìøÏ #Ó+~q düeTdü´\T
5. $<ë´s¡T\ú Á|ües¡HÔ ê|üsy¡ TÓ qÆ düeTdü´\T
8. b˛düsº ‡Y   ÁuÀ#·s‡Y :
$<ë´s¡T\ú T @<ÓH’ ê ˇø£ $wüjT· + >∑T]+∫ #Ó‘’ q· ´+ ø£*–+#·&ÜìøÏ yêπs dü«j·T+>± b˛düsº ‡Y n+&é ÁuÀ#·s‡Y ‘·j÷· s¡T
#˚jT· T≥≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. Bìe\¢ $wüjT· eTT ‘·≈î£ ÿeø±\+˝À m≈£îÿe eT+~øÏ ‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
n˝≤π> uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ≈£L&Ü @<ÓH’ ê ˇø£ $wüjT· + |ü≥¢ ˝À‘·T>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. ñ<눈≈£î eTVæ≤fi¯\qT
#Ó‘’ q· ´|üs#¡ T· ≥≈£î ÁuÀ#·sY s¡÷|ü+˝À ‘·j÷· s¡T #˚dæ |ü+#·&+É .
Ç˝≤ nH˚ø£ düeTdü´\ô|’ dü«j·T+>± b˛düsº ‡Y n+&é ÁuÀ#·s‡Y ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n+fÒ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $<ë´s¡T\ú #˚‘· ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#ê*. Bìe\¢ |æ\\¢ T dü«j·T+>± bÕ˝§Zq&É+ e\¢
bÕsƒê´+XÊ\˝Àì $wüjT· + u≤>± ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
9. øÏ«CŸ :
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+˝À øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚sá &É+ nH˚~ ‘·|Œü ìdü].
Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ s√E eTT+<äT>±H˚ $<ë´s¡T\ú ≈£î bÕsƒê´+X¯+ @$T{À ‘Ó*j·TCÒj÷· *. eTs¡Tdü{Ï s√E
n+<äT˝À bÕ˝§ZH˚ $<ë´s¡T\ú qT (3`4) Á>∑÷|ü⁄\T>± #˚dæ yê] eT<Û´ä øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#ê*. $T–*q
$<ë´s¡T\ú T á Á|üXï¯ \T sêdü÷,Ô »yêãT\T Ä˝À∫dü÷,Ô ˇø£yfi˚ ¯ øÏ«CŸ˝À bÕ˝§Zqï $<ë´s¡T\ú T »yêãT\T #Ó|Œü ˝Òø£ b˛sTTq≥¢sTT‘˚
‘êy˚T »yêãT\T #ÓbÕŒ*. øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£eT+ Ä•+∫q |ò*ü ‘·+ Çe«&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT>±H˚ Á|üXï¯ \qT dæ<+Δä
#˚dTü ø=ì ñ+#·Tø√yê*.

123
123
10. KWL
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\\¢ T #·~$ dü«j·T+>± ns¡+ú #˚dTü ø=H˚˝≤ ñHêïsTT. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á f…øïÏ ø˘
<ë«sê |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î, |ü]düsê\≈£î <ä>]Z∑ dü+ã+<Û+ä ñ+&˚ bÕsƒê´+XÊ\≈£î Bìì neT\T #˚j÷· *. B+{À¢
K nq>± : What I know (Hêπø$T ‘Ó\TdüT)
W nq>± : What I have to know (H˚H$ ˚ T ‘Ó\TdüTø√yê*)
L nq>± : What I have learnt (H˚H$
˚ T ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT)
Ç+<äT˝À bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ @$T ‘Ó\Tk˛, @y˚T$T ‘Ó\TdüTø√e˝…H√, @y˚T$T ‘Ó\TdüT≈£îHêïyÓ÷ $<ë´]úøÏ ns¡+ú
ne⁄‘·T+~. ñ<눈 ≈£î 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡øD å£ , JeH√bÕ<ÛTä \T, ù|<ä]ø£+ ne>±Vü≤q
yÓTT<ä\sTTq$.
9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À e´ekÕj·T+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\T, s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· $<ä´ yÓTT<ä˝q’… $.
11. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+
|æ\\¢ T ˇø£ bÕÁ‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ ‘·q˝Àì uÛ≤yê\ì e´ø£|Ô sü #¡ &· yÉ T˚ @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+.
#·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q sêE\ Ms¡>±<∏\ä T @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ <ë«sê #˚sTT+∫q≥¢sTT‘˚ nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
ñ<ë: n\÷¢] d”‘êsêeTsêE, ø=eTs¡+ ;Û+.
12. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\
‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À bÕsƒê´+XÊ\≈£î, nqT>∑TD+>± |æ\\¢ ‘√ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕeTÁ–ì
‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·&yÉ T˚ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ |üì. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. |æ\\¢ ≈£î
ø±e\dæq kÕeTÁ–ì n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫, ø±s¡´XÊ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
ñ<ë : düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+.
Ç+ø± 6, 7, 8, 9 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î @@ kÕeTÁ– |æ\\¢ ‘√ ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·e#√à |ü]o*+∫ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T
#˚j·T+&ç.
13. Ø&ç+>¥ eT]j·TT Ø s¬ {’ +Ï >¥ <ä f…ø‡º̆
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´s¡T\ú T #·<eä &ÜìøÏ M\T>± düsfi¡ y¯ TÓ qÆ uÛ≤wüqT ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
|æ\\¢ H˚|<ü ë∏ ´ìøÏ, nqTuÛyÑ ê\≈£î, |ü]düsê\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï bÕsƒê´+XÊ\ uÀ<Ûqä \‘√ á uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰ìï nqTdü]+#ê*.
Bì˝À yÓTT<ä≥ $<ë´s¡T\ú qT #·<eä eTHê*. ‘·sê«‘· |æ\\¢ ≈£î @$T ns¡eú TsTT+<√ #Ó|Œü eTHê*. Bìe\¢ |æ\\¢ ˝À d”«j·T
nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~.
6, 7, 8, 9 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À @@ bÕsƒê´+XÊ\T á uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰ìøÏ nqT≈£L\+>± ñHêïjÓ÷
>∑T]Ô+#·+&ç. Çy˚>±ø£ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒê´+X¯ dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>± @ uÀ<äHê eP´Vü≤+ dü]jÓTÆ q<√
ìs¡sí TT+#·Tø=ì neT\T #˚j÷· *. Bìe\¢ |æ\\¢ T ñ‘ê‡Vü≤+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ne⁄‘ês¡T.
Ç˝≤+{Ï eT]ø=ìï uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T áÁøÏ+<ä dü÷∫+#·ã&çq$.

124
124
eT]ø=ìï uÀ<ÛHä êeP´Vü‰\T :
 Á|üXï¯ \T eT]j·TT #·sá
 #·<Tä e⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥

 |ü<ë\ô|’ #·]Ã+#·T≥

 |ü{≤\ ø£è‘ê´\T

 »≥Tºøè£ ‘·´+ ` Á|ü<s ä Ù¡ q ` #·sá

 Á|ü•ï+#·&+ É eT]j·TT yê<äq\T
 |ü]dæ‹ ú $X‚w¢ D ü eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq
 düe÷#ês¡ùdø£sD ¡ ` $X‚w¢ D ü ` Á|ü<sä Ù¡ q
 #·<eä &É+, #·~$q <ëìì kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T&É+
 ø±yÓT+≥Ø\T

 ÁbÕC…≈î£ \ º T (Á>∑÷|ü⁄, e´øÏ>Ô ‘∑ )·

 Á|ü<s ä Ù¡ q\T (Á>∑÷|ü⁄, e´øÏ>Ô ‘∑ )·
 qeT÷Hê\ #Ûês¡T,º Á>±|ò\ t ‘·j÷· Ø
 &çuÒ{Ÿ‡

 Ç+≥s¡÷«´\ ìs¡«Vü≤D

 düs
π «\T
 qeT÷Hê\qT ùdø£]+#·&+ É
 dæ+b˛õj·T+

 bÕ´q˝Ÿ &çdÿü wüH‡é

uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T :
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤#·&ÜìøÏ eqs¡T\T <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. |æ\\¢ ≈£î n<äq|ü⁄
düe÷#ês¡+ n+~+#·&ÜìøÏ, ˇø£ $wüjT· + ns¡+ú #˚sTT+#·&ÜìøÏ, |æ\\¢ T kÕeTÁ–‘√ Á|ü‹#·s´¡ \T »s¡|&ü ÜìøÏ, uÀ<Ûqä qT
Äø£s¸¡ Dj
° T· +>± #˚jT· &ÜìøÏ, |æ\\¢ T n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&ÜìøÏ, |æ\˝¢ À¢ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ˇø£
$wüjT· + >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=q&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ eqs¡T\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
B) kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô nedüsy¡ TÓ qÆ eqs¡T\T
1. s¬ |òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\T ` Ç+≥sY yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée dü+e‘·‡sê\ uÛ÷Ñ >√fi¯+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdü+Ô , ns¡Xú ÊÁdü+Ô
|ü⁄düÔø±\T.
` &çÁ^ ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdü+Ô
` jÓ÷»q
` Ç+&çj÷· ≥T&˚
` CBSE Books (NCERT)
` ICSE Books

125
125
 ` @ø£\e´ Á|ü#T· s¡D\T
` ~q|üÁ‹ø£\T
` ~q|üÁ‹ø£\˝Àì Ä]ºø˝£ Ÿ‡
2. k˛wü˝Ÿ dü&º dû t bò˛sê\T/ø£u¢ Ÿ\T ` k˛wü˝Ÿ dü&º dû t bò˛s¡+/ø£u¢ Ÿ\T
` ñbÕ<Ûë´j·T dü+|ò÷ü \T
3. eqs¡T\ øπ +Á<ë\T ` SCERT, Hyd
` DIET
` õ˝≤¢ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
` bÕsƒX¡ Ê\ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
4. e÷qe eqs¡T\T ` u≤´+ø˘ dæã“+~
` n&É«πø{Ÿ‡
` b˛©dt dæã“+~
` Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \T
` MRO, MPDO, MEO yÓTTˆˆ

5. MT&çj÷· ` f…*ø±qŒ¤s¬ Hé‡\T

` Suject yê] C.D \T
` MANA T.V.
` dü|–Ôü ] #Ûêq˝Ÿ
6. yÓuŸôd{’ Ÿ‡ ` www.weekly.com
` www.aravindaguptatoys.com
` www.pbs.org/teachers
` www.new/teaching strategies

8e ‘·s>¡ ‹∑ ` ø±e\dæq uÀ<ÛHä ê kÕeTÁ–

1. Á|ü|+ü #· |ü≥+ (uÛÖ‹ø£, sê»ø°jT· ) 2. >√¢ãT
3. n{≤¢dTü (oxford) 4. #Ûês¡T\º T
5. uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ≥
ü + (sê»ø°jT· , uÛÖ‹ø£) 6. 2011 »HêuÛ≤ $esê\T
7. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ (uÛÖ‹ø£, sê»ø°jT· ) |ü≥+ 8. ñwüeí ÷|üø+£
9. uÛ÷Ñ #·\Hê\T (M&çj÷Ó CD)
(a) uÛ÷ Ñ ÁuÛeÑ TD+ (b) uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD+
10. n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ ø=ìï eTT&çKìC≤\T
11. $$<Ûä s¡ø±\ eT{Ϻ qeT÷Hê\T

126
126
12. ø£s¬ ˙‡ ` Coins - Notes bÕ‘·$ / ø=‘·$Ô (n+<äTu≤≥TqT ã{Ï)º
13. u≤´+≈£î ˝≤yê<˚M\ ùdwº qü Ø
(a) #Ó≈î£ ÿ (b) Á&Ü|ü⁄º (c) q>∑<Tä »eT bòÕs¡+ (d) q>∑<Tä rdæø=H˚ bòÕs¡+
(e) bÕdüT|ü⁄düø Ô +£ (f) ATM Card ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ n|æøπ¢ wüHé bòÕs¡+ yÓTTˆˆ$.
14. C≤rj·THêj·T≈£î\ ∫Á‘ê\T.
15. uÛ≤s¡‘s· êC≤´+>∑+ Á|ü‹
16. C≤rj·T ∫Vü‰ï\T
17. bÕs¡y¢ TÓ +≥T ∫Á‘·+
18. sêÁwü|º ‹ü uÛeÑ Hé ∫Á‘·+
19. FIR bòÕs¡+ qeT÷Hê
20. BMI Chart
21. $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º Á|ü‹
22. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥+º Á|ü‹
23. $$<Ûä dü+^‘· yêsTT<ä´ |ü]ø£sê\T
24. $$<Ûä Hê≥´s¡÷bÕ\ M&çj÷Ó \T, ∫Á‘ê\T
25. $$<Ûä Áø°&√|üøs£ D ¡ eTT\T
26. ~q|üÁ‹ø£\ qT+&ç ùdø£]+∫q $|ü‘T· \Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫Á‘ê\T.
øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q
1. u§>∑TZ>∑qT\T
2. n&Ée⁄\T
3. u≤´+≈£î
4. ATM Centre
5. ÄdüT|üÁ‹
6. |ü]ÁX¯eT
7. b˛©dt ùdwº Hü é
8. Hê´j·TkÕúq+
9. #Íø£<säÛ \¡ <äTø±D+
10. dæìe÷Vü‰\T dü+<äsÙ¡ q (Projector)
11. Printing Press
9e ‘·s>¡ ‹∑ ` ø±e\dæq uÀ<ÛHä ê kÕeTÁ–
1. n+‘·]ø£+å M&çj÷Ó
2. Á|ü|+ü #· |ü≥+
3. n{≤¢düT

127
127
4. $$<Ûä s¡ø±\ •\\T
5. #Ûês¡Tº\T
6. >√¢ãT
7. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü≥+
8. ∫s¡T<ÛëHê´\T
9. dæsú ,¡ #·s¡ ÄdüT\Ô qT #·÷ù| #Ûês¡Tº
10. j·T÷s¡|t |ü≥+
11. ÄÁ|òøæ ± |ü≥+
12. Á{≤|òøæ ˘ >∑Ts¡T\Ô T
13. Á&Ó$’ +>¥ ˝…ô’ dqT‡ $$<Ûä bòÕs¡eTT\T
dü+<äsÙ¡ q #˚jT· <ä–q$
1. qø£Áå ‘·XÊ\
2. ;#Y\T (neø±X¯eTTqïyês¡T)
3. |ü]ÁX¯eT ` (@<˚ì)
4. n≥MXÊU≤ ø±sê´\j·T+
5. dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \‘√ e÷{≤¢&+ç #·≥+
6. Ä<ëj·T |üqTïXÊK ø±sê´\j·T+
8, 9 q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT |ü]o*+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕeTÁ–ì >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. n˝≤π> 6, 7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡
|ü⁄düøÔ ±\qT |ü]o*+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕeTÁ–ì >∑T]Ô+#·+&ç.
ô|q’ dü÷∫+∫q eqs¡T\‘√bÕ≥T $<ä´ø√dü+ ø£èwæ #˚dqæ dü+dü\ú T, |üsêeTs¡Ù Á>∑+<∏ë\T, ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ yÓuŸôd{’ Ÿ‡,
#·\q ∫Á‘ê\T Çe«&É+ »]–+~. M{Ïì #·<eä &É+, #·÷&É&+É <ë«sê ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.

128
128
A) Organisations that work on Social Sciences at School Level - On Curriculum and
Material Development Issues
Sl.No. Name of Organisation Location
1. Eklavya Bhopal, MP
2. Uttarakhand Seva Nidhi Almora, Uttarakhand
3. Nirantar New Delhi
4. Khoj Mumbai
5. Avehi Abacus Mumbai
6. Swanirbhar, Organisation based in North 24 Pargana West Bengal
7. SAHMAT, Safdar Hashmi Memorial Trust New Delhi
8. Vidya Bhawan Society Udaipur, Rajasthan
9. Digantar Jaipur, Rajasthan
10. Pravah Delhi

B) Schools that have used Innovative Methods to Teach Social Science

Sl.No. Name of Organisation Location

1. The School Chennai
2. Rishi Valley School, (Social Science and History Almora, Uttarakhand
Curriculum for classes 4 to 7)
3. Shishu Van Bombay
4. Center for Learning Bangalore, Hyderabad
5. Aadharshila Sendhwa, MP
(Most of these schools have their websites where contacts and materials can be accessed)

C) Publishers in Social Sciences

G Granthshilpi - New Delhi
G Eklavya, Bhopal, M.P.
G Bharat Gyan Vigyan Samiti, Delhi
G NCERT, New Delhi
G Publication Division, New Delhi
G National Book Trust, New Delhi
G Children's Book Trust, New Delhi
G Books on Social Science Education by Sage Publications, New Delhi

129
129
 G Books published for Children by Oxford University Press, New Delhi
G People's History Series, Tulika Publications, Chennai
G Katha, New Delhi
G Tara, Chennai
G Navayana, New Delhi
D. Some Useful Books
G Samajik Adhayayan - 6, 7 and 8 - Textbooks developed and published by Eklavya, Bhopal
G Textbook of Social Science for class 6, 7 and 8 (English, 1994) : Eklavya, Bhopal
G Textbooks of Social Science for classes 6 & 7, developed by Eklavya for Lok Jumbish
Parishad, Rajasthan, 1999/2000.
G Samajik Adhayan Sikshan - Ek Prayog, published by Eklavya
G Hamari Dharati, Hamara Jeewan, textbooks for classes 6, 7 & 8, Uttarakhand Sewa Nidhi,
Almora
G Workbooks for Rajasthan textbooks for Classes 6, 7 & 8
G Workbooks of Haryana for Class 6, 7 & 8 (2008)
G Text Book of Chattisgarh for classes 3 to 8 : EVS and Social Science, SCERT, Raipur
G Textbooks for Ladakh Hill Council on Environmental Studies Part II for classes 4 & 5
G Our Tribal Ancestors - Prehistory for Indian Schools, part 1 & 2, Rishi Valley Education
Series
G Sangam Age and Age of the Pallavas - TVS Education Society & Macmillan
G The Young Geographer Series, Haydn Evans, Wheaton - Pergamon
G Geography Direct - Collins Educational
G Khushi-Khushi for class 3, 4, 5 : Eklavya, Bhopal
G Apne Aas pas, textbook for classes 4 & 5, Digantar, Jaipur
G Kuchh Karen, Vidya Bhawan Society, Udaipur
G Textbooks of NCERT for class 3 to 8 : NCERT, New Delhi
G Textbooks of EVS and Social Science for classes 3 to 8, SCERT, New Delhi

E. Some Resource & Reference Books

G Itihas ke Srote, bhag-1, A resource book for Teachers, published by Eklavya
G People, Places and Change : An Introduction to World Cultures by Berry and Ford
G Puffin History of India series by Puffin Books, Delhi
G Report of the seminar on Environment Studies (1995) : Vidya Bhawan Society
G Social Science Learning in Schools - Documentation of the Eklavya's social science
experiment, Edited by Prof Poonam Batra and published by SAGE.
G Teaching Social Science in Schools - by Alex M George and Amman Madan, Published by
SAGE

130
130
 G Walk With Me - A guide for Inspiring Citizenship Action - Pravah, New Delhi
G Writings of Teachers Ideas for the Classroom - East West Books, Madras
G Social Studies Instruction in the Elementary School by Richard E Servey
G Learning from Conflict by Prof Krishna Kumar
G Turning the Pot Tilling the Land by Kancha ILAIAH - Navayana Books
G Different Tales Series - Anveshi and D.C. Books, Kerala
F. Localised Resource Books as Models for Creation
G Our City Delhi - Narayani Gupta - Oxford University Press
G School and Society and Area Study of Mylapore - Tara Publishing
G. Journals
G Sandarbh (For Teachers)
G Vimarsh (For Teachers)
G Chakmak (For Children)
G Contemporary Education Dialogue
G Economic and Political Weekly
G Teacher Talk, A Journal of the TVS Education Society
G Journal of the Krishnamurthy Schools
H. Films
G The Young Historians - Series of films by Ms Deepa Dhanraj
G Bharat Ki Khoj, Tele Serial produced & directed by Mr Shyam Benegal
G Bharat Ki Chhap, film on Indian History
G Naata (on Communalism) TISS Mumbai (Anjali Monteiro)
G India Untouched - Stalin (on Untouchability in India)
G War and Peace - Anand Patwardhan
G Making of the Mahatma - Shyam Benegal
G Ambedkar
G Nanook of the North (on the life of Eskimos)
I. Websites
G http://www.neok12.com/History-of-India.htm - has many videos on topics in social science
G eklavya publications, http://www.eklavya.in
G Sangati Interactive teaching learning kits, http://avehiabacus.org/about.htmlhttp://
schools.indiawaterportal.org
G Me and my City - sunitha Nadhamuni and Rama Errabelli
Janagraha Center for Citizenship and Democracy, www.janaagraha.org
G Water related projects and resources, http://schools.indiawaterportal.org/
G Heritage related resources
The Indian National Trust for National and Cultural Heritage, http://www.intach.org/

131
131
 G Curriculum based story books : IETS publications
http://www.ilfsets.com/solutions.asp?secid=1&menuid=3&smenuid=1&childid=1&subchildid=
2&pageid=345
G http://www.worldsocialscience.org/, the site of the International Social Science Council.
G UNESCO's Social and Human Sciences page, http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-
science/and Education page, http://www.unesco.org/en/education
G The IEA's Civic Education Study link is, http://www.iea.nl/icces.html
G Bombay Natural History Society, http://www.bnhs.org
G Kalpavriksha Environment Action Group, http://www.kalpavriksha.org
G Center for Environment Education, India, http://www.ceeindia.org/cee/index.html
G Down to Earth Magazine, http://www.downtoearth.org.in
G Center for Science and Environment, India, http://www.cseindia.org
Some other Important Websites
http://www.school.discovery.com
http://www.nationalgeographic.com
http://www.incredibleindia.org
http://www.animalplanet.co.uk
http://www.greenpeace.org
http://www.britanica.com
http://www.arvindguptatoys.com
http://www.khanacademy.com
kotagirishekar youtube
gurudeva.comnew
yÓuŸôd’≥T¢
 www.weekly.com
 www.aravindaguptatoys.com
 www.plos.org/teachers
 www.new/teachingstrategies
 www.askgerography.com
 www.neok12.com/histor-of-india
 www.eklavya.in
 www.schools.indiawaterportal.org
 www.intach.org
 www.ilfsets.com
 www.unesco.org/en/education
 www.iea.nl
 www.bnhs.org
 www.kalpavriksha.org
 www.ceeindia.org
 www.downtoearth.org
 www.cseindia.org

132
132
 9 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

Á|üdTü ‘Ô · |üØøå±$<Ûëq+ kÕúq+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï (CCE) Á|üyX˚ ô¯ |{≤º\ì $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º `
2009 ìπs•› +∫+~. Bìì yês¡+‘·+ ˝Ò<ë s√EyêØ f…dTü \º T>± |ü]>∑D+Ï #·sê<äT. Ç~ ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<ÛHä ê $<ÛëHêìøÏ
nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*. $<ë´s¡T\ú T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, ãj·T≥ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yê]ì ì•‘·+>±
|ü]o*+∫ Á|ü>‹∑ ì qyÓ÷<äT#˚j÷· *. Bì Ä<Ûës¡+>± yÓqTø£ã&çq |æ\\¢ ≈£î Äj·÷s¡+>±\˝À Ä•+∫q Á|ü>‹∑ kÕ<Ûqä ≈£î
ø±e\dæq ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. Ç+<äTø√dü+ dæ\ãdt, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï
‘·|Œü ìdü]>± #˚sêÃ*.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ªdüeTÁ>∑+μ n+fÒ øπ e\+ ˇø£ n+XÊìï Á>∑V≤æ +∫ ‹]– #Ó|Œü &É+ nH˚ <ëìô|’ <äèwæº
ô|fÒº eT÷˝≤´+ø£q+ ø±<äT. |ü\T HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À n+fÒ ` ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, CÀ&ç+∫ #Ó|Œü &É+, ø±s¡´`ø±s¡ø£ dü+ã+<Ûë\qT
nH˚«wæ+#·≥+, b˛\Ã&É+, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ kÕsê+XÊìï #Ó|Œü >∑\>∑&+É , düsπ « #˚|≥ ü &º +É , #·]Ã+#·&+É , düe÷#êsêìï nq«sTT+#·&+É
yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À ≈£L&Ü |ü⁄düøÔ ±<Ûë]‘· |üØø£\å T (Open Book) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>±
ìs¡«Væ≤+#ê*. |ü⁄düøÔ ±<Ûë]‘· eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú ˝À yêdüeÔ n+XÊ\qT ô|<äm› ‘·TqÔ e˝…y¢ j ˚ T· &É+ e+{Ï ˇ‹Ô&TÉ \T
‘=\–+#·>\∑ +. ø°\ø£ uÛ≤eq\T Á|üÁøÏjT· \T ne>±Vü≤qô|’ <äèwæôº |fÒº neø±XÊìï ø£*Œ+#·>\∑ +. kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<ÛHä ê
\øå±´\ô|’ <äèwæôº |fÒ$º <Û+ä >± (Open Book) |ü⁄düøÔ ±<Ûë]‘· eT÷˝≤´+ø£q+˝À Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ düè»Hê‘·àø£‘·
nedüs+¡ . Bìì ô|+bı+~+#˚ e÷sêZ\T nH˚«wæ+#ê*.
|æ\\¢ kÕe÷õø£ n+XÊ\ ne>±Vü≤qqT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd˝≤ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
ø=qkÕ>±*. n+‘˚>±ì |æ\\¢ T »yêãT\qT ã{°|º {ü ºÏ n+<äs÷¡ ˇπø$<Û+ä >± |üØø£\å ˝À sêùd˝≤ ˇ‹Ô&ç ‘˚e≥+ ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+.
Á|üdTü ‘Ô · |üØøå±$<Ûëq+ $wüjT· ìwü‘º ô· |’ m≈£îÿe <äèwæº ô|≥º&+É e\¢ Á|üdTü ‘Ô · |üØøå± $<Ûëq+ |æ\\¢ +<ä]˙ ˇπøs¡øy£ TÓ qÆ »yêãT
sêùd˝≤ #˚k˛Ô+~. $wüjT· ìwü‘º ø· +£ fÒ \øå±´‘·àø£‘ô· |’ m≈£îÿe <äèwæº ô|{≤º*. |üØø£\å eTT–+|ü⁄≈£î eTT+<äT>± ø=+‘·eT+~ |æ\\¢
»yêãT\qT / Á|ü‹düŒ+<äq\qT |ü]o*+∫ Ä‘·sê«‘· e÷Á‘·yT˚ »yêãT |üÁ‘êìï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT, »]–q ‘·sT¡ yê‘· ` ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À,
Á>∑+<∏ë\j·T+˝À, Ä≥dü\ú +˝À $<ë´]ú jÓTTø£ÿ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\qT |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚jT· T≥
C.C.E. eTTK´ ñ<˚X › ´¯ +. á qyÓ÷<äT Ä<Ûës¡+>± $<ë´]úÁ|ü>‹∑ ì m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT $X‚w¢ +æ ∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À Áø£e÷qT>∑‘·
e÷s¡TŒ\T #˚ùdÔ dües¡D≤‘·àø£ uÀ<Ûqä (Remedial teaching) $_Ûqï |ü<‘Δä T· \qT nq«sTTdü÷Ô $<ë´]ú dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ
‘√&ÉŒ&˚<˚ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+.
C-(Continuous) :` (ìs¡+‘·s+ ¡ ) nq>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq yÓTT<ä˝q’… |üŒ{Ï qT+&ç uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘·Tqï+‘·ùd|üP
ø=qkÕπ>~.
C-(Comprehensive) :` (düeTÁ>∑) uÀ<ÛH ä ê+XÊ\‘√ bÕ≥T uÀ<ÛHä ‘˚ s· ¡ n+XÊ\sTTq Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, HÓ‹’ ø£ $<ä´,
yÓK’ s¡T\T $\Te\T, Ç‘·s¡ nìï düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\˝À $<ë´]ú jÓTTø£ÿ $ø±düeTT eT~+|ü⁄.
E-(Evaluation) :` (eT÷˝≤´+ø£qeTT) $<ë´uÛÑ´düq Áø£eT+˝À $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì $X‚¢wæ+∫ qyÓ÷<äT#˚j·TT≥ eT]j·TT

133
133
<ëìì $<ë´]ú |ü⁄s√_Ûeè~ΔøÏ ñ|üj÷Ó –+#·T≥.
|üØøå± $<Ûëq+ |æ\\¢ eTqdüT\qT >±j·T|üs#¡ ≈· î£ +&Ü, ìs¡“j¤ T· +>±, Ä+<√fi¯q, e‹Ô&TÉ \T ˝Ò≈î£ +&Ü #˚dæ yê] uÛ≤yê\qT
ùd«#·Ã>¤ ± e´ø£+Ô #˚ùd+<äT≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. á dü+<äs“¡ +¤ >± NCF-2005, SCF-2011 eT]j·TT RTE-2009 n˙ï ≈£L&Ü
eTTø£Ô ø£+sƒ+¡ ‘√ C.C.E neT\T jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘q· T #ê{Ï #ÓbÕŒsTT. ˇπø sê‘· |üØø£å <ë«sê $<ë´_Ûeè~Δì eTT–+|ü⁄
#˚jT· T≥ nkÕ<Û´ä eTT eT]j·TT ÄXÊÁd”j Ô T· eTT. eT÷˝≤´+ø£qeTT düeTÁ>∑+>±, düeTs¡eΔ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê* n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q
Á|üÁøÏjT· ìs¡+‘·s+¡ ø=qkÕ>±*.
$<ë´uÛ≤´dü+ ìsêàD≤‘·àø£+>± »]– $<ë´]ú C≤„q+, kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T eT]j·TT n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT yê] |üP]Ô
kÕeTs¡´ú + y˚Ts¡≈î£ n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ ‘√&ÉŒ&Ü*. ô|’ düeTdü´\ìï+{ÏøÏ düe÷<Ûëq+>± ìs¡+‘·s¡
düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ eTqeTT+<äT≈£î e∫Ã+~.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ` ìs¡«Vü≤D≤ $<Ûëq+
Gìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ kÕ+Á|ü<ëj·T, kÕ<Ûës¡D |üØø£å ø±<äT. |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ ˇø£
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· (Assessment for learning).
GbÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT, ‘·sê«‘· ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À,
Á>∑+<∏ë\j·T+˝À, Ä≥dü\ú +˝À |æ\\¢ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\qT |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #˚ùd
Á|üÁøÏj·T.
Gìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚ s¬ +&ÉT
$<ÛëHê\T+{≤sTT.
GbòÕsπ à{Ïyé eT~+|ü⁄ dü+e‘·‡s¡+˝À 4 kÕs¡T¢ (p˝…,’ ôdô|+º ãs¡T, &çôd+ãs¡T, |òÁæ ãe]) ìs¡«Væ≤kÕÔ+.
GdüyT˚ à{Ïyé eT~+|ü⁄ dü+e‘·‡s¡+˝À 3 kÕs¡T¢ (nø√ºãsY, »qe], @Á|æ˝Ÿ) ìs¡«Væ≤kÕÔ+.
Gìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´ Á|üe÷D≤\˝À |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì $|ü⁄\+>± |ü]o*+#˚~>± ñ+≥T+~.
bòÕsπ à{Ïyé eT~+|ü⁄˝À 4 n+XÊ\T+{≤sTT.
1. |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq\T (Children participation, Reflections)
2. |æ\\¢ T sêdæq n+XÊ\T (Written Works)
3. ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T (Project Works)
4. \|òTü T |üØø£å (Slip test)
1) |æ\\¢ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ` Á|ü‹düŒ+<äq\T :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, bÕsƒ´¡ uÀ<ÛHä ê düeTj·T+˝À >±ì, $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À >±ì |æ\\¢ qT |ü]o*+#ê*.
|ü]o\q <ë«sê yê]øÏ $$<Ûä n+XÊ\˝À Áπ>&ÉT Çyê«*.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ |ü]o\Hê+XÊ\T
G ‘·s¡>∑‹˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT |æ\¢\T Á|ü•ï+#·&É+, e÷{≤¢&É&É+, yê´U≤´ì+#·&É+\qT
|ü]o*+#ê*.
G |ü{≤ìï |ü]o*+#·&+É , $e]+#·&+É |ü]o*+#ê*.

134
134
 G $wüj÷· \≈£î kÕúìø£ n+XÊ\T CÀ&ç+#·&+É , nqTuÛyÑ ê\T |ü+#·Tø√e&É+ ˝≤+{Ï$ |ü]o*+#ê*.
G düeTdü´\ |ü≥¢ Á|ü‹ düŒ+~+#·&+É , Á|üX+¯ dæ+#·&+É ˝≤+{Ï$ #˚dTü HÔ êïsê nH˚ $wüj÷· \qT |ü]o*+#ê*.
G |æ\\¢ T »≥¢˝À bÕ˝§ZH˚ $<Û+ä qT |ü]o*+#ê*.
ás¡øy£ TÓ qÆ |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± s¬ +&ÉT HÓ\\≈£î ˇø£kÕ] (nq>± FA e÷dü+˝À) ]ø±s¡T¶ #˚j÷· *.
2) |æ\\¢ T sêdæq n+XÊ\T
G H√≥T |ü⁄düøÔ ±\T $wüj÷· \ yêØ>± |üP]Ô#d˚ æ ñ+&É&+É .
G düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T |üP]Ô #˚jT· &É+, n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É&+É .
G bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì nuÛ≤´kÕ\qT |üP]Ô #˚jT· &É+.
G |ü{≤\qT >∑T]Ô+#·&+É , ^j·T&É+.
G |æ\\¢ b˛sYº bò˛*jÓ÷\T, >=&É|Áü ‹ø£\˝À kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ n+XÊ\T ñ+&É&+É .
3) ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T ` ìs¡«Vü≤D :
G Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq
G ÁbÕC…≈î£ ≈º î£ dü+ã+~Û+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É
G ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï Áø£eT |ü<‹Δä ˝À qyÓ÷<äT #˚jT· &É+
G qyÓ÷<äT #˚dqæ düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ ∫, Á|ü<]ä Ù+#·&+É
4) \|òTü T |üØø£qå T m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?
G á |üØø£å j·T÷ì{Ÿ f…dTü ˝º ≤ ø±≈£î+&Ü / eTT+<ädTü Ô düe÷#ês¡+ Çe«≈£î+&Ü j·T<Ûë˝≤|ü+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
G sê‘· |üØø£å 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ìs¡«Væ≤+#ê*.
G 20 e÷s¡Tÿ\ |üØø£å ˇπø kÕ] ø±ì ˝Ò<ë s¬ +&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ >±ì ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
G BìøÏ ì]›wºü düeTj·T+ nedüs+¡ ˝Ò<Tä . m|ü&ÓH’ ê ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
G á |üØø£≈å î£ Á|ü‘´˚ ø£+>± ˇø£ H√≥T |ü⁄düøÔ +£ øπ {≤sTT+∫ <ëì˝ÀH˚ ìs¡«Væ≤+#ê*.
G sê‘· |üØø£≈å î£ 20 e÷s¡Tÿ\T ñHêïsTT. ø±ã{Ϻ Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º À @yÓH’ ê 2˝Ò<ë 3 kÕeTsêú´\ ø£qT>∑TD+>±
Á|üXÊï|üÁ‘êìï ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *. ˇπøkÕ] ø±≈£î+&Ü 2 kÕs¡T>¢ ± (10
e÷s¡Tÿ\ #=|üq) |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ. ˝Ò<ë eT÷&ÉT kÕs¡T>¢ ± (5e÷, 5e÷, 10e÷) ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
G Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ùd«#·Ã¤ ñ+~.
G ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\\¢ T düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ Á|ü‹ düu≈®… î£ ≈º î£ Á|ü‘´˚ ø£ H√≥T |ü⁄düøÔ +£ ñ+&Ü*.
G á H√≥T |ü⁄düøÔ ±\˝Àì düe÷<ÛëHê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ~~› Áπ>&ÉT s¡÷|ü+˝À CCE ]õwüsº ˝Y À qyÓ÷<äT#Ój÷· ´*.
\|òTü T |üØøå±+XÊ\T :
G uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q (Á|üXï¯ / »yêãT)
G |ü{≤\qT $X‚w¢ +æ #·&+É , |ü≥+˝À ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&+É .

135
135
 G ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ô|’ $X‚w¢ D
ü
G kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q, nqTuÛyÑ ê\ $X‚w¢ D
ü
G Á|üX+¯ dü, $\Te\T
bòÕsπ à{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+
G bòÕsπ à{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ øÏ+~ kÕ<ÛHä ê\qT ñ|üj÷Ó –+#ê*. yê{ÏøÏ øπ {≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\ $esê\T ≈£L&Ü
ñHêïsTT >∑eTì+#·+&ç.
G |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq\T (Children participation, Responses) ` 10 e÷s¡Tÿ\T
G |æ\\¢ T sêdæq n+XÊ\T (Written works) ` 10 e÷s¡Tÿ\T
G ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T (Project works) ` 10 e÷s¡Tÿ\T
G \|òTü T |üØø£å (Written text / Slip test) ` 20 e÷s¡Tÿ\T
bòÕsπ à{Ïyé kÕ<ÛHä ê\≈£î øπ {≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ ≈£î Áπ>&ÉTqT øπ {≤sTT+#ê*.
G ìsêàD≤‘·àø£, dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\\¢ T kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ ì 5 bÕsTT+≥¢ ùdÿ\T˝À e÷|üq+ #˚j÷· *.
91 - 100 - A+
71 - 90 - A
51 - 70 - B+
41 - 50 - B
0 - 40 - C
G bòÕsπ à{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ $esê\qT øÏ+~ $<Û+ä >± qyÓ÷<äT #˚j÷· *.
‘·s>¡ ‹∑ ......................$wüjT· + ........................ bòÕsπ à{Ïyé : 1e / 2e / 3e / 4e
Áø£ |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, sêdæq n+XÊ\T ÁbÕC…≈£îº|üì sê‘· |üØø£å yÓTT‘·Ô+
$<ë´]ú ù|s¡T
dü+. Á|ü‹düŒ+<äq (10 e÷.) (10 e÷.) (10 e÷.) (20 e÷.) (50 e÷s¡Tÿ\T)

G yê{Ï »yêãT\qT sêj·T&ÜìøÏ, |æ\\¢ ≈£î Á|ü‘´˚ ø£ H√≥T ãT≈£îÿ ñ+&Ü*. 6e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ˇø=ÿø£ÿ
düã≈® î£ ≈º î£ ˇø£ H√≥T ãT≈£îÿ ñ+&Ü*.
G M{Ï »yêãT\qT ~<ä&› +É ≈£L&Ü düyT˚ à{Ïyé »yêãT |üÁ‘ê\qT ~~›q≥T¢>±H˚ ~<ë›*.

136
136
G |ü]o\q\T, sêdæq n+XÊ\T, ÁbÕC≈£î|º qü T\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ Ä<Ûësê\T, |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± Áπ>&ÉT øπ {≤sTT+#ê*.
ø±ì |æ\\¢ T #˚dqæ |üqT\ Ä<Ûësê\qT uÛÁÑ <ä|sü #¡ ê*. ñ<ë : sêdæq n+XÊ\T n+fÒ H√≥TãT≈£îÿ\T, b˛s¡Tbº ˛ò *jÓ÷\T,
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À sêj·T&É+, >=&É|Áü ‹ø£˝À Á|ü<]ä Ù+∫q n+XÊ\T, düè»Hê‘·àø£ e´ø°øÔ s£ D ¡ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
G nfÒ¢ ÁbÕC…≈î£ º |üqT\≈£î dü+ã+~Û+∫ |æ\\¢ T »≥¢˝À ÁbÕ»≈£î|º ìü #˚dqæ ‘·<Tä |ü] sêdæq ìy˚~ø£\T ˝Ò<ë e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±
#˚dqæ ÁbÕC…≈î£ º |üqT\ ìy˚~ø£\T uÛÁÑ <ä|sü #¡ ê*dü
G sê‘· |üØø£å >∑T]+∫ H√≥T ãT≈£îÿ\T ñ+{≤sTT.
G |ü]o\q\T n+fÒ |æ\\¢ T e÷{≤¢&&É +É , Á|ü•ï+#·&+É , uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D ¡ #˚jT· &É+, #·sá ˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, ñ|üq´dæ+#·&+É ,
bÕ≥\T bÕ&É&+É , »≥Tº|qü T˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+, >√¢ãT, e÷´|ü⁄\qT ñ|üj÷Ó –+∫ düe÷#ês¡+
Á>∑V≤æ +#·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , Ä+>∑+¢ , Væ≤+B e+{Ï uÛ≤wü˝À¢ Á|üXï¯ \≈£î eTÚ[ø£+>± »yêãT\T #Ó|Œü &É+, n_ÛqsTT+#·&+É ,
dü÷#·q\T $ì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ ... Ç˝≤ Äj·÷ düã≈® î£ \º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ |æ\\¢ T Á|ü‹#·s´¡ \T, bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$
ñ+{≤sTT. M{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT\ |ü]o*+∫ |æ\\¢ kÕúsTTì n+#·Hêy˚dæ Áπ>&ç+>¥ Çyê«*. ◊‘˚ M{Ï >∑T]+∫
Ä<Ûësê\T Á|ü‹s√p ùdø£]+#·&+É e+{Ï$ nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ø±ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT &ÓØ’ ˝À Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ $esê\qT
qyÓ÷<äT #˚dTü ø√e#·TÃ.
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation)
G $$<Ûä $wüj÷· \˝À (düuø®… \º̆ ˝À) |æ\\¢ $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± ì]›wdºü eü Tj·T+˝À Á|ü>‹∑ ì n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ
ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£qy˚T dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+.
G ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò kı+‘·+>± Á|üXÊï|üÁ‘·+qT ‘·j÷· s¡T #˚døæ =ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *.
G dü+Á>∑V‰ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ 100 e÷s¡Tÿ\≈£î ñ+≥T+~. Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º À ñ+&˚ nìï $<ë´ Á|üe÷D≤\qT eT~+|ü⁄
#˚j÷· *.
G Á|üXÊï|üÁ‘·+qT $<ë´ Á|üe÷D≤\ yêØ>± $_Ûõ+∫ s¡÷bı+~+#ê*. (∫es¡q, qeT÷Hê Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Çe«ã&çq$,
>∑eTì+#·+&ç.)
G Á|ü‹ $<ë´ Á|üe÷D+˝À Ç#˚à Á|üXï¯ \T yê´düs÷¡ |ü, dü«\Œdüe÷<Ûëq, dü+øÏ|å ,Ôü \øå±´‘·àø£ Á|üXï¯ \T>± ñ+&Ü*. nsTT‘˚
Á|ü‹ $<ë´Á|üe÷D+˝À ô|’ Hê\T>∑T s¡ø±\T ‘·|Œü ìdü]>± ñ+&Ée\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . @ $<ë´ Á|üe÷D≤ìï @s¡øy£ TÓ qÆ
Á|üXï¯ \ <ë«sê |ü]o*+#˚+<äT≈£î M\T ñ+≥T+<√ >∑T]Ô+∫ Äj·÷ s¡ø±\ Á|üXï¯ \T Çyê«*. (ã÷¢ Á|æ+{ŸqT |ü]o*+#·+&ç.)
G Á|ü‹ $wüjT· + (düu≈®… î£ )º ˝ÀqT uÛ≤s¡‘«· (whitage) |ü{øºÏ \£ T Çe«ã&çq$.
G Á|üXï¯ \T ã{°º |ü{ºÏ düe÷<Ûëq+ Ç#˚Ã$>± ñ+&Ésê<äT, ns¡+ú #˚dTü ø=ì, nq«sTT+∫ sêùd$>± ñ+&Ü*
G ÁbÕC…≈î£ º |üqT\qT dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Çe«sê<äT.
G düyT˚ à{Ïyé Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·&+É ˝À Á|üXï¯ \ s¡ø±\T, Á|üXï¯ \ dü+K´, e÷s¡Tÿ\ $esê\T øÏ+~ uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ ˝£ À
Çe«ã&ܶsTT. |ü]o*+#·+&ç.

137
137
 kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ` dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ ` kÕeTsêú´\ yêØ>± uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ £ (Blue Print)

Áø£eT yê´düs¡÷|ü dü«\Œ n‹dü«\Œ \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\ yÓTT‘·Ô+

$<ë´ Á|üe÷D
dü+K´ Á|üX¯ï\T düe÷<ÛëqeTT\T düe÷<ÛëqeTT\T Á|üX¯ï\T yÓTT‘·Ô+ XÊ‘·+
1. $wüj÷· e>±Vü≤q 2(10) 2(5) 5(1) 10(1/2) 19(40) 40%
2. #·~$, yê´U≤´ì+#·+&ç 1(10) ` ` ` 1(10) 10%
3. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T 1(10) 1(5) ` ` 2(15) 15%
4. düeTø±©Hê+XÊ\T 1(10) ` ` ` 1(10) 10%
5. |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D´+ 1(10) 1(5) ` ` 2(15) 15%
6. Á|üX+¯ dü ` düTìï‘·‘«· + 1(10) ` ` ` 1(10) 10%
dü÷#·q : Áu≤¬ø≥Tº˝Àì dü+K´ e÷s¡Tÿ\qT dü÷∫düT+Ô ~.

138
138
 dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ (Summative) Á|üXï¯ |üÁ‘·+
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
$<ë´]ú ù|s¡T : .............................................. ‘·s>¡ ‹∑ : 7e ‘·s>¡ ‹∑
düeTj·T+ : .................. e÷s¡Tÿ\T : 100

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
a) @yÓq’ s¬ +&ç+{ÏøÏ »yêãT\T sêj·T+&ç. (2 I 10 R 20 e÷.)
1. es¡<\ä ìyês¡D˝À, ø£sT¡ e⁄ Á|üu≤Û yêìï ‘·–+Z #·&+É ˝À n&Ée⁄\T, eèø£då +ü |ü<\ä dü+ã+<Ûëìï $e]+#·+&ç.
2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ eTT e\q dü+uÛ$Ñ +∫q|ò*ü ‘ê\qT $X‚w¢ +æ #·+&ç.
3. e´ekÕj·T edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ôø,Ï s¡yêD≤ e´edüú @$<Û+ä >± n‘·´edüsy¡ ÷Ó ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
4. eTTq‡uŸ<ësY eT]j·TT »MT+<ësY≈î£ eT<Û´ä qTqï uÛ<Ò ë˝Ò$?
b) @yÓq’ s¬ +&ç+{ÏøÏ dü«\Œ düe÷<ÛëHê\T Çe«+&ç. (2 I 5 R 10 e÷.)
5. ◊s√bÕ yê‘êes¡DeTTqT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ yê‘êes¡DeTT‘√ b˛\TÃeTT.
6. eT‘·‡´ø±s¡T\ ø£+fÒ eT<Û´ä es¡T\Ô ≈£î m≈£îÿe Ä<ëj·T+ sêe&ÜìøÏ ø±s¡D≤˝Ò$T{Ï?
7. s¬ fi’ fl¯ ø£+fÒ ãdüT‡\T @ $<Û+ä >± _ÛqïyÓTqÆ y√ $e]+#·+&ç.
8. ø±–‘·+ ‘·j÷· ] Á|üÁøÏjT· qT MT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
c) øÏ+~ n‹dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç. (5 I 1 R 5 e÷.)
9. eT‘·‡´ø±s¡T\ ≥÷˝Ÿ øÏ{Ÿ˝À @y˚T$T ñ+{≤sTT?
10. ªá|ò˝æ Ÿ≥esYμ @<˚X+¯ , @K+&É+˝À ñ+~?
11. yÓTT|òTü ˝Ÿ bÕ\≈£î\˝À yÓTT<ä{yÏ ês¡T, ∫e]yês¡T mes¡T?
12. MT õ˝≤¢ ù|s¡T @$T{Ï? <ëì Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ mø£ÿ&ÉT+~?
13. ÁbÕ$&Ó+{Ÿ |ò+ü &é (uÛ$Ñ wü´ì~Û) nq>± ............
d) øÏ+~ yêø±´\qT |üP]+#·+&ç. (5 I 1/2 R 21/2 e÷.)
14. es¡¸bÕ‘êìï ø=*#˚ |ü]ø£sêìï .............. n+{≤s¡T.
15. q<äT\T düeTTÁ<ä+˝À ø£*ùd#√≥ ............. @s¡Œ&É‘êsTT.
16. ø±dæŒj·THé düeTTÁ<ëìøÏ, q\¢deü TTÁ<ëìøÏ eT<Û´ä ˝À ................... |üs«¡ ‘ê\T ñHêïsTT.
17. ÄÁ|òøæ ±˝ÀH˚ n‘·´+‘· m‘Óq’ |üs«¡ ‘· •Ks¡+ .....................
18. ø£sÿ¡ ≥πsK≈£î, eTø£ssπ¡ K≈£î eT<Û´ä ÁbÕ+‘êìï .................. eT+&É\eTT n+{≤s¡T.

139
139
 e) øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü á +&ç. (5 I 1/2 R 21/2 e÷.)
19. »MT+<ësY [ ] a) e÷sê«&é
20. nø£“sY [ ] b) s ¬ $q÷´ nôdH’ yé TÓ +{Ÿ
21. C≤^sY<ësY [ ] c) yÓTyê&é
22. dæk˛&çj÷· sêCŸ|Pü ‘Y [ ] d) e+X¯bÕs¡+|üs´¡ n~Û|‹ ü
23. sê<Û√&é sêCŸ|Pü ‘Y [ ] e) düT˝ŸΩ`Ç`≈£î˝Ÿ
II. Ç∫Ãq n+XÊìï #·<e ä &É+, ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, yê´U≤´ì+#·&+É . (1 I 10 R 10 e÷.)
24. a) düe÷qe÷sTTq m‘·T>Ô \∑ ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ^ùd sπ KH˚ düeT‘·\ sπ K n+{≤s¡T. ì+|üPs¡T Á>±eT
|ü≥+˝À Ä Á>±eT+>∑T+&Ü b˛‘·Tqï ˇø£ ^‘·qT >∑eTì+#˚ ñ+{≤s¡T. n~ 50 MT≥s¡¢ ø±+≥÷s¡T sπ K.
Ä ^‘·MT<ä ñqï nìï Á|ü<X˚ Ê\T 50 MT≥s¡¢ m‘·T˝Ô ÀH˚ ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕìïã{Ϻ á ø±+≥÷s¡T
sπ K\T e+ø£s¡ {Ï+ø£s>¡ ± ñ+&Ée#·TÃ. Ç$ ˇø£<ëìï ˇø£{Ï K+&ç+#·Tø√e⁄. s¬ +&ÉT ø±+≥÷s¡T sπ K\
eT<Û´ä <ä÷s¡+ Ä uÛ÷Ñ $T dü«s¡÷|ü+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. uÛ÷Ñ $Tyê\T m‘·T>Ô ± ñ+fÒ ø±+≥÷s¡T
πsK\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä>∑Zs¡>± ñ+{≤sTT. uÛÑ÷$Tyê\T rÁe+>± ˝Ò≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe yê\T e⁄+fÒ,
ø±+≥÷s¡T sπ K\T <ä÷s¡+ <ä÷s¡+>± ñ+{≤sTT.
Á|üXï¯ : ªø±+≥÷sY sπ K\Tμ nH˚ n+XÊìï #·~$, yê´U≤´ì+#·+&ç.
(˝Ò<ë)
b) ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<X ˚ Ê\˝À, Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú ˝À, Á|üuTÑÛ ‘·« yêVü≤Hê\˝À bı>∑Á‘ê>∑&+É ìwæ<+Δä , bı>∑Á‘ê>∑≈L£ &É<Tä
nH˚ uÀs¡T\¶ qT ñ+#·&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q ôdø£Hå \é T 5,6,10\qT ñ\¢+|òTæ ùdÔ n≥Te+{Ï yê]øÏ 100
s¡÷bÕj·T\ »]e÷Hê, s¬ +&√ ‘·|ü ≈£î 200s¡÷bÕj·T\ qT+&ç 500s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ »]e÷q
$~Û+∫ •øÏ+å #·e#·TÃ.
Á|üXï¯ : á #·≥+º |üP]Ô>± neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï<ë? ø±s¡D≤\T }Væ≤+#·+&ç.
III. düe÷#ês¡ HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T (15 e÷.)
25. <˚X¯ »HêuÛ≤˝À Ád”\Ô dü+K´ Áø£yT˚ |æ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. m˝≤>∑+fÒ 1951dü+ˆˆ˝À Á|ü‹y˚sTT eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î 945
eT+~ Ád”\Ô T ñ+fÒ, 1981 e#˚Ãdü]øÏ Á|ü‹ 1000 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î Ád”\Ô T 931 eT+<˚ ñHêïs¡T. 2011
dü+ˆˆ˝À Ád”\Ô »qdü+K´ ø±düÔ yÓTs¡T>¬ ’ 940 øÏ ô|]–+~. n<˚ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü]dæ‹ú ì |ü]o*ùdÔ 1991 dü+ˆˆ˝À
Á|ü‹ y˚sTT eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î 972 eT+~ Ád”\Ô T ñHêïs¡T. 2011 Hê{ÏøÏ Ád”\Ô dü+K´ ø±düÔ ô|]– 1000
eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î 992 eT+~ Ád”\Ô T ñHêïs¡T. u≤\u≤*ø£\ dü+K´qT #·÷ùdÔ es¡Tdü>± 1991 ˝À 975,
2001 ˝À 961, 2011 ˝À 943 eT+~ u≤*ø£\T Á|ü‹ y˚sTTeT+~øÏ ñHêïs¡T.
ô|’ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡eTT>± øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |üP]Ô#j ˚ T· +&ç. (1 I 5 R 5 e÷.)
Ád”\Ô T Á|ü‹ y˚sTTeT+~øÏ u≤*ø£\T Á|ü‹ y˚sTTeT+~øÏ
dü+e‘·‡s¡eTT
<˚X¯+˝À sêÁwü+º ˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
1951
1981
1991
2001
2011

140
140
 26. øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+#·+&ç. (1 I 10 R 10 e÷.)
Áø£eT
$$<Ûä s¡ø±\ ø±]à≈£î\T J‘ê\T yês¡T bı+<˚ kÂø£sê´\T
dü+K´
1. XÊX¯«‘· ø±]à≈£î\T HÓ\≈£î s¡÷bÕj·T\T ESI, PF, yÓ<’ ´ä |üØø£\å T, ∫øÏ‘‡· ôd\e⁄\T,
4,500 ` 10,000 $<ä´ n\yÓqT‡, $Vü‰s¡j÷· Á‘· n\yÓqT‡,
ìyêdüedü‹, •ø£D å , Äs√>∑´;Ûe÷, ñ<√´>∑
uÛÁÑ <ä‘,· ø±]àø£d+ü |òTü @sêŒ≥T.
2. ã~* ø±]à≈£î\T HÓ\≈£î s¡÷bÕj·T\T ESI, PF, ìØí‘· ø±\+ ‘·sê«‘· düØ«düT
3,000 ` 4,000 Áø£eTãB›øs£ D
¡ ø±]àø£d+ü |òTü + ñ+&É<Tä .
3. ø±+{≤≈£îº ø±]à≈£î\T s√E≈£î s¡÷bÕj·T\T ESI, PF, ø±]àø£ dü+|òTü + ñ+&É<Tä .
(~qdü] ø±]à≈£î\T) 58.00 (8 >∑+ˆˆ\≈£î)
ô|’ |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
a. ˇø£ bòÕø£Ø º ˝À mìï s¡ø±\ ø±]à≈£î\T ñ+&Ée#·TÃ.
b. ø±]à≈£î\+<ä]˝À mes¡T, n‘·´~Ûø£ kÂø£sê´\T, m˝≤+{Ï$ bı+<äT‘·THêïs¡T?
c. @j˚T ø±]à≈£î\≈£î ñ<√´>∑uÁÑÛ <ä‘· ñ+&É<Tä .
d. ô|’ kÂø£sê´\˝À n+<ä]øÏ ñeTà&ç>± e]Ô+#˚ kÂø£sê´\T @$T{Ï?
e. ã~© ø±]à≈£î\ ø£+fÒ XÊX¯«‘· ø±]à≈£î\ y˚‘q · + m+‘· m≈£îÿe?
IV. düeTø±©q n+XÊ\|ü≥¢ Á|ü‹düŒ+<äq, Á|ü•ï+#·&+É . (1 I 10 R 10 e÷.)
27. H˚{øÏ ,° Á>±e÷\˝À »q|ü<Tä \T, |üXó¯ |üø±å ´<äT\qT, #Ó≥q¢ T, |ü⁄≥º\qT, |üPõkÕÔsT¡ .
1. Ç˝≤ m+<äT≈£î »s¡T>∑T‘·Tqï~?
(˝Ò<ë)
28. <ädsü ê |ü+&ÉT>∑ ôd\e⁄\≈£î s¡e÷ yêfi¯fl ‘ê‘·jT· ´ }]øÏ yÓ[fl+~. s¡eT≈£î eT‘ê\ yê]>± |ü+&ÉT>∑\T,
m+<äT≈£î »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T nì nqTe÷q+ e∫Ã+~. á eT‘ê\ >∑T]+∫ s¡e÷ yêfi¯fl ‘ê‘·jT· ´qT @j˚T
Á|üXï¯ \T n&ç– ñ+≥T+<√ sêj·T+&ç.
V. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T (1 I 10 R 10 e÷.)
29. MTøÏ∫Ãq uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ≥
ü +˝À øÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç.
i) &Û©
ç ¢ ii) ôV≤’ Á<ëu≤<é iii) ‹s¡Teq+‘·|⁄ü s¡+ iv) #·Hï’Ó v) ø=˝Ÿø‘£ ê
30. j·T÷s¡|⁄ü uÛÖ‹ø£|≥ ü +˝À øÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç. (1 I 10 R 10 e÷.)
a. j·T÷s¡|⁄ü ˝Àì 2 |üs«¡ ‘·ÁX‚DT\T
b. j·T÷s¡|⁄ü ˝Àì 2 q<äT\T
c. j·T÷s¡|⁄ü #·T≥÷º ñqï 2 düeTTÁ<ë\T

141
141
 d. j·T÷s¡|⁄ü qT+&ç Ädæj÷· qT y˚sT¡ #˚jT· T |üs«¡ ‘ê\T
e. ø±ø£ddü t |üs«¡ ‘ê\T
VI. Á|üX+¯ dü ` düTìï‘·‘«· + (1 I 10 R 10 e÷.)
31. MT ÁbÕ+‘·+˝Àì ªª≈£î\$eø£qå Tμμ ìs¡÷à*+#˚ ø=ìï dü«#·Ã+<ä dü+dü\ú T MT bÕsƒX¡ Ê\qT dü+<ä]Ù+#êsTT.
≈£î\$eø£å ìs¡÷à\q≈£î ˙e⁄ yê]øÏ m≥Te+{Ï dü÷#·q\T n+~kÕÔe⁄?
(˝Ò<ë)
32. n+uÒ<ÿä sY, CÀ´‹sêe⁄|üP˝Ò, ô|]j·TsY, Hêsêj·TD>∑Ts¡T ˝≤+{Ï dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô ˝À MT≈£î q∫Ãq >∑TD≤\T @$?
m+<äT≈£î?
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT
dü+Á>∑V‰ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫, düe÷<ÛëHê\qT ~~›q ‘·sê«‘· Á|ü‹ $<ë´]ú Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äTô|q’
dü÷∫+∫q≥T¢>± kÕeTsêú´\yê]>± qyÓ÷<äT#Ój÷· ´*.
S.No. Name C1 C2 C3 C4 C5 C6 Total Grade
1 Rama 20 8 8 6 8 9 59 B+
B A B+ B+ A B+

 kÕeTsêú´\yê]>± $X‚w¢ Dü
|ü{øºÏ ˝£ À $<ë´]úyê]>±, kÕeTs¡´ú +yê]>± Á|ü>‹∑ ì $X‚w¢ +æ #ê*. nq>± @ kÕeTs¡´ú +˝À u≤>∑THêïs¡T, @ kÕeTs¡´ú +˝À
u≤>±˝ÒsT¡ nH˚~ $X‚w¢ Dü #Ój÷· ´*. (kÕ+K´ø£XÊÁdüÔ |ü<‘Δä T· \ qqTdü]+∫ Á>±|ò\t T, |ü{øºÏ \£ T)
 kÕeTsêú´\yê]>± nuÛ´Ñ düq+˝À yÓqø£ã&çq yê]ì >∑T]Ô+#·&+É
|æ\\¢ T kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#ê* ø±ã{Ϻ |æ\\¢ T mø£ÿ&É yÓqTø£ã&çñHêïs¡T? nH˚~ &˚≥÷ Ä<Ûës¡+>± >∑T]Ô+#ê*. m+<äT≈£î
Ä kÕeTs¡´ú + kÕ~Û+#·˝øÒ b£ ˛j·÷s√ ø±s¡D≤\T sêj·÷*.
 ø±sê´#·sD¡ Á|üD≤[ø£
|æ\\¢ T @@ kÕeTsêú´\˝À yÓqTø£ã&çñHêïs√ >∑T]Ô+∫q ‘·sê«‘· ø±s¡D≤\T ≈£L&É nH˚«wæ+#ê*. n+fÒ eTq˝À|üe÷?
bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ ˝À|üe÷? |æ\\¢ T mø£ÿ&É Çã“+~ m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T? nH˚~ Ä˝À∫+#ê*. ‘·sê«‘· <ëì ìyês¡Dø=s¡≈î£ @$T
#Ój÷· ´* nH˚~ ˇø£ ø±sê´#·sD ¡ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

142
142
 uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+ ` e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T
10 (Teaching Practice - Guidlines)

N #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T {°∫+>¥ ÁbÕø°dº t #Ój÷· ´*.

N s¬ +&ÉT yÓT<∏&ä Ü\J\˝À {°∫+>¥ ÁbÕø°dº t #Ój÷· ´*.
N düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\˝À ˇø£ düuø®… º̆ {°∫+>¥ ÁbÕø°dº t #Ój÷· ´*.
N uÛ≤wü düuø®… ˝º̆ À ˇø£ bÕsƒ+¡ |ü<´ä +, ˇø£ bÕsƒ+¡ >∑<´ä +, ñ|üyê#·ø+£ ˝Àì ˇø£ bÕsƒ+¡ {°∫+>¥ ÁbÕø°dº ˝t À #ÓbÕŒ*.
N uÛ≤wü düuø®… ˝º̆ À |ü<´ä + ø=s¡≈î£ 12 |”]j·T&ÉT,¢ >∑<´ä + ø=s¡≈î£ 12 |”]j·T&ÉT,¢ ñ|üyê#·ø+£ bÕsƒ+¡ ø=s¡≈î£ 2|”]j·T&ÉT¢ sêdæ,
{°∫+>¥ ÁbÕø°dº ˝t À uÀ~Û+#ê*.
N _.m&é #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T uÛ≤ùw‘·s¡ düuø®… º̆ (>∑D‘Ï +· , ôdH’ ‡é , k˛wü˝Ÿ) \˝À 20 |”]j·T&ÉT¢ ‘·|Œü ìdü]>± uÀ~Û+#ê*.
D.Ed yê¬s‘ ’ ˚ ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À 10 |æ]j·T&ÉT¢ e÷Á‘·yT˚ uÀ~Û+#ê*.
N ˇø£yfi˚ ¯ @<ÓH’ ê bÕsƒ+¡ ˝À 20 |”]j·T&É¢ ø£+f… m≈£îÿe>± ñ+fÒ yê{Ïì ≈£L&É ‘·|Œü ìdü]>± uÀ~Û+#ê*. m+<äTø£+f… ˇø£
bÕsƒ+¡ / j·T÷ì{Ÿ |üP]Ô>± #ÓbÕŒ*.
N düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\ düuø®… º̆ ø=s¡≈î£ s¬ +&ÉT |”]j·T&é\T øπ {≤sTT+#ê*. <ëìø=s¡≈î£ |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ sêdæ uÀ~Û+#ê*.
N ˇø=ÿø£ÿ yÓT<∏&ä Ü\J˝À 20 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\T sêdüTø√yê*. á 20 |”]j·T&É¢ qT+&˚ 5 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\qT
&çõ≥˝Ÿ (ICT) ñ|üj÷Ó –+∫ s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÀ~Û+#ê*.
N ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) {°∫+>¥ ÁbÕø°dº ˝t À n+‘·sꓤ>+∑ . ø±ã{Ϻ uÀ<Ûqä düeTj·T+˝ÀH˚ bòÕsπ à{Ïyé
nôddtyTÓ +{Ÿ »s¡>±*.
N {°∫+>¥ ÁbÕø°dº t nsTTb˛sTTq ‘·sy¡ ê‘· dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment) |üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*.
Bìø=s¡≈î£ dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ Á|üXï¯ |üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫, ù||üsT¡ ¢ ~~›, Áπ>&ç+>¥
qyÓ÷<äT#˚j·÷*.
N ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) Ä<Ûës¡+>± SAT ]ø±sY¶ |üP]Ô#j ˚ ÷· *.
 {°∫+>¥ ÁbÕø°dº ≈t î£ eTT+<äT @$T »s¡>±*?
N ø£fi≤XÊ\˝À ø±s¡´XÊ\ (Workshop) ìs¡«Væ≤+∫ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Year plan) ‘·j÷ · s¡T #˚sTT+#ê*.
N #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ bòÕs ¬ à{Ÿ >∑T]+∫ $e]+#ê*.
N ‘·sê«‘· #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\qT »≥T¢>± $uÛõ Ñ +#ê*. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT »≥¢˝À #·]Ã+#·Tø=ì ‘·j÷· s¡T#Ój÷· ´*. nedüsy¡ TÓ qÆ
düV‰ü j·÷ìï n+~+#ê*.
N »≥¢˝À ‘·jT· s¡T#˚dq æ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT Á|ü<]ä Ù+|ü#j ˚ ÷· *. <ëìô|’ |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#ê*.
N ‘·sê«‘· #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T e´øÏ> Ô ‘∑ +· >± yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ ≈£L&É ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
N Ç<˚ $<Û+ ä >± ø±s¡´XÊ\ ìs¡«Væ≤+∫ j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ ≈£L&É ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
N uÀ<ÛH ä ê k˛bÕHê\qT (Teaching steps) ø£fi≤XÊ\˝ÀH˚ Á|ü<]ä Ù+|ü#j ˚ ÷· *.
143
143
 N $<ë´Á|üe÷D≤\qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï #ÛêÁ‘√bòÕ<Ûë´j·TT\T Á|ü<]ä Ù+#ê*.
N Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º À 5 |”]j·T&ÉT¢ ñ|üHê´dü≈î£ \ düeTø£+å ˝À #ÓbÕŒ*.
 {°∫+>¥ ÁbÕø°dº t »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT @+ »s¡>±*?
N #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\ <ä>s Z∑ ¡ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ ]õwüsº \Y T sêdæ ñ+&Ü*.
N uÀ<Ûq ä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ TLM dæ<+Δä >± ñ+&Ü*.
N uÀ<Ûq ä »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT.
G |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ neT\T #˚dTü HÔ êïsê?
G ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Assessment) »s¡T>∑T‘·Tqï<ë?
G |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ m˝≤ ñ+~?
G Ä˝À∫+|ü#ù˚ d Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘·THêïsê?
G bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝ÀH˚ Á|üXï¯ \qT #·]ÃdüTHÔ êïsê?
G düeTø±©q n+XÊ\qT CÀ&çdTü HÔ êïsê?
G TLM ñ|üj÷ Ó –düTHÔ êïsê?
G eT÷˝≤´+ø£q+ »s¡T>∑T‘·Tqï<ë?
ô|’ n+XÊ\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ »s¡T>∑T‘·THêïj·÷ nì |ü]o*+#ê*.
N düuø ®… º̆ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&É #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T uÀ~ÛdTü qÔ ï|ü&ÉT ô|’ n+XÊ\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì |ü]o*+#ê*.
 {°∫+>¥ ÁbÕøÏdº t nsTTb˛sTTq ‘·sy¡ ê‘· @$T »s¡>±*?
N ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) dü+ã+~Û+∫q |üqT\T |üP]Ô#j ˚ T· &É+.
N ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì n+XÊ\ (Area) yê]>± $<ë´s¡T\ ú Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT#Ój÷· ´*.
N dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment) Á|üXï¯ |üÁ‘·+ ‘·j÷ · s¡T#˚dTü ø√yê*.
N Á|üXï¯ |üÁ‘·+ kÕeTsêú´\ yê]>± uÛ≤s¡‘«· + Ä<Ûës¡+>± ‘·j÷ · s¡T#˚dTü ø=ì, |üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*.
N »yêãT |üÁ‘ê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷ · *.
N eT÷˝≤´+ø£q+ ‘·sy ¡ ê‘· kÕeTsêú´\ yê]>± |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì Áπ>&ç+>¥ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #Ój÷· ´*.
N Áπ>&ç+>¥ Ä<Ûës¡+>± |æ\\ ¢ kÕeTsêú´\qT (Performance) ]ø±]¶+>¥ #Ój÷· ´*.
N kÕeTsêú´\ yê]>± $X‚w ¢ D
ü »s¡>±*.
N $X‚w¢ Dü Ä<Ûës¡+>± ‘·≈î£ ÿe Á|ü>‹∑ kÕ~Û+∫q kÕeTsêú´ìøÏ s¬ $T&çjT· ˝Ÿ #·÷∫+#ê*.
C.C.E. ]ø±s¡T¶ sêj·T&É+ ` e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T
eTq sêÁwüº+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï+<äTq ]ø±s¡T¶≈£î ã<äT\T>± dæ.dæ.Ç ]ø±s¡T¶
sêj·÷*. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+ ø√dü+ bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓ[flq ‘·sy¡ ê‘· Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+ #˚kÕÔsT¡ . uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+
»]π>≥|ü&ÉT ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+∫ |æ\\¢ Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT #˚j÷· *. nfÒ¢ uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+ |üPs¡sÔ TTq |æ<|ä ü
uÀ~Û+∫q bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± Á|üXï¯ |üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø=ì dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+

144
144
|üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\\¢ »yêãT|üÁ‘ê\T ~~› kÕeTs¡´ú yêØ>± Áπ>&ÉTqT øπ {≤sTT+#ê*. á $esê\qT qyÓ÷<äT#˚j÷· *.
á $<Û+ä >± ìsêàD≤‘·àø£, dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+∫q ‘·sy¡ ê‘· dæ.dæ.Ç ]ø±s¡T¶ sêj·÷*. düeT]Œ+#ê*.
dæ.dæ.Ç. ]ø±s¡Tq¶ T m˝≤ sêj·÷*?
N dæ.dæ.Ç. ÄeX¯´ø£‘,· $esê\T.
N ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` kÕ<ÛHä ê\T ` $esê\T.
N dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` $esê\T.
N Á|üXï¯ |üÁ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚dqæ $<Û+ä .
N uÛ≤s¡‘ê«\ |ü{øºÏ \£ T
G kÕeTsêú´\ yêØ>± uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ .£
G Á|üXï¯ \ s¡ø+£ ` uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ .£
G ø±]ƒq´‘· kÕúsTT ` uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ .£
N ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` |æ\\¢ Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT.

kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T yÓTT‘·Ô+

Áø£
|æ\\¢ ù|s¡T |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ sê‘· n+XÊ\T ÁbÕC…≈£îº|üì \|òTü T |üØø£å e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT
dü+.
Á|ü‹düŒ+<äq(10e÷.) (10 e÷.) (10 e÷.) (10 e÷.) (50 e÷.)

N dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT

kÕeTsêú´\ yêØ>± kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T
Ç∫Ãq n+XÊìï düeTø±©q
Áø£
$<ë´]ú ù|s¡T $wüj÷· e #·~$ ns¡+ú düe÷#ês¡ n+XÊ\ô|’ |ü≥ Á|üX+¯ dü, yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
dü+.
>±Vü≤q #˚düTø=ì HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü‹düŒ+<äq HÓ’|ü⁄D≤´\T düTìï‘· e÷s¡Tÿ\T
` ‘·«+
yê´U≤´ì+#·&É+ Á|ü•ï+#·&É+

145
145
 N yê]¸ø£ / ∫e] |ò*ü ‘·+
ìsêàD≤‘·àø£, ∫e]
ìsêàD≤‘·àø£ ìsêàD≤‘·àø£ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
Áø£ $<ë´]ú ù|s¡T dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ |ò*ü ‘·+
eT÷˝≤´+ø£q+ eT÷˝≤´+ø£q+ eT÷˝≤´+ø£q+ eT÷˝≤´+ø£q+
dü+. yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT
e÷s¡Tÿ\T

N kÕeTsêú´\ yêØ>± $X‚w¢ D ü |ü{øºÏ \£ T (kÕ+K´ø£ XÊÁdüÔ |ü<‘›ä T· \qqTdü]+∫ Á>±|ò\t , |ü{øºÏ \£ T)
N |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq düeTdü´\T (@j˚T kÕeTsêú´\˝À yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T?)
N Á|ü‘ê´e÷ïj·T uÀ<Ûqä , ø±sê´#·sD ¡ Á|üD≤[ø£ (|æ\\¢ T yÓqTø£ã&çq kÕeTsêú´\qT ‹]– kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ø±sê´#·sD
¡
Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· Ø)
N eTT–+|ü⁄.

146
146
 uÀ<Ûqä |ü]o\q |üÁ‘·+ (kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô )
I. kÕ<Ûës¡D düe÷#ês¡+
1. #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TTì ù|s¡T : 6. j·T÷ì{Ÿ :
2. s√˝Ÿ HÓ+./ H.T. HÓ+. 7. bÕsƒê´+X¯+ :
3. uÀ~Û+#·T ‘·s>¡ ‹∑ : 8. bÕsƒX¡ Ê\ ù|s¡T :
4. $wüjT· + : 9. $<ë´s¡T\ú dü+K´ :
5. ‘˚~ : 10. $<ë´s¡T\ú Vü‰»s¡T :
II. bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ +£ |ü]o\q :
a) bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ +£ k˛bÕqÁø£eT+ Á|üø±s¡+ Áyêj·Tã&ç+<ë?

b) @@ $<ë´Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#ê\qT≈£îHêïs¡T?

c) @@ uÀ<ÛHä ê kÕeTÁ– düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêïs¡T?

d) $<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûqä ≈£î ‘·–q $<Û+ä >± ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïsê?

e) @@ »≥Tº ø£è‘ê´\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ ø£è‘·´|üÁ‘ê\T eTT+<˚ dæ<+Δä #˚XÊs¡T?

III. ‘·s>¡ ‹∑ ìs¡«Vü≤D ` |ü]o\q :

a) yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ @ n+X¯+ô|’ »]–+~?

b) $<ë´s¡T\ú T bÕsƒê´+X¯+ #·~$ >∑T]Ô+∫q ø°\ø£ |ü<ë\T @$? yê{Ïì bÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀs¡Tô¶ |’ Áyêdæ $e]+#êsê?

c) $<ë´Á|üe÷D≤\yêØ>± @@ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·ã&çHêsTT?

$<ë´Á|üe÷D+ ø£è‘·´+
1. .......................................... ......................
2. .......................................... ......................
3. .......................................... ......................
4. .......................................... ......................
5. .......................................... ......................
6. .......................................... ......................
147
147
 d) uÀ<ÛHä ê kÕeTÁ–ì düs¬ q’ düeTj·T+˝À $ìjÓ÷–+#êsê? @ kÕeTÁ– |æ\\¢ qT u≤>± Äø£]¸+∫+~?

e) $<ë´s¡T\ú T @ ø£è‘·´+˝À u≤>± bÕ˝§ZHêïs¡T? m+<äT≈£î?

f) $<ë´s¡T\ú T ø£è‘ê´\T #˚dTü qÔ ï|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚dqæ |üì?

g) $<ë´s¡T\ú T yÓj
’ T· øÏøÔ £ uÛ<Ò ë\ø£qT>∑TD+>± uÀ<Ûqä »]–q $<Ûëq+?

h) ø£è‘ê´\/#·sá \ kÕs¡+ q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·Tã&ç+<ë? @@ n+XÊ\T q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·Tã&çq$?

i) ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $<ë´s¡T\ú T #˚dqæ Áyê‘·|ìü @$T{Ï?

j) Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\\¢ ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T m˝≤+{Ï düV≤ü ø±s¡+ n+~+#ês¡T?

k) $<ë´s¡T\ú qT u≤>± Äø£]¸+∫q ø£è‘·´+ @~? m+<äT≈£î?

l) eT÷˝≤´+ø£q+ @@ n+XÊ\ô|’ »]–+~? m˝≤ »]–+~? (eTÚœø£+/sê‘·/ÁbÕC…≈î£ /º Á|üj÷Ó >∑+)

m) $<ë´s¡T\ú ˝À u≤>± kÕ~Û+#·ã&çq $<ë´Á|üe÷D+ @~?

n) Ç+{Ï|ìü /ÁbÕC…≈î£ /º nôdH’ yé TÓ +{Ÿ>± sTTe«ã&çq n+XÊ\T :

IV. ñbÕ<Ûë´j·TTì eT÷]ÔeT‘·«+ ` |ü]o\q :

a) eÁdü< Ô ëÛ s¡D :
b) uÛ≤wü / düŒwü‘ º · / ø£+sƒ<¡ «äÛ ì :
c) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT`$<ë´]ú eT<Û´ä |üsd ¡ Œü s¡ düV≤ü ø±s¡+ :
d) ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ì ìj·T+Á‹+#·&+É :
e) |æ\\ ¢ |ü≥¢ ñbÕ<Ûë´j·TTì rs¡T/Á|ües¡qÔ :
V. uÀ<ÛHä ê_Ûeè~ΔøÏ MT]#˚Ã dü÷#·q\T :

|ü]o\≈£îì ù|s¡T : dü+‘·ø+£

148
148