A ΦIEPΩMA
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
2-31 AΦIEPΩMA
H Aθήνα της Kατοχής.
H πλη στον αγώνα της καθημε-
ρινής επιβίωσης.
Tου Γιώργου Mαργαρίτη
H κατοχική Aθήνα:
Xρονολγιο.
Tου Γιώργου Mαργαρίτη
H μαύρη αγορά.
Συνώνυμο της αδίστακτης εκμε-
τάλλευσης, λειτούργησε ως λύση
ανάγκης και προϋπθεση επι-
βίωσης.
Tου Γιώργου Mαργαρίτη
 Tραμ και γκαζοζέν.
Oι δημσιες συγκοινωνίες στην
περιοχή της πρωτεύουσας στα
δύσκολα χρνια της Kατοχής.
Tων Γ. Nάθενα, A. Kουρμπέλη
 Tης Kατοχής και του Θεάτρου.
«Oπου το γέλιο, το κέφι και η δια-
σκέδαση δίνονται χωρίς δελτίο»
Tης Δηούς Kαγγελάρη
 Φως στο σκοτάδι.
H ζωηρή παρουσία και δράση
του πνευματικού κσμου
στα μαύρα χρνια.
Tης Aλεξάνδρας Mπουφέα
 Στις κινηματογραφικές
αίθουσες.
Aπ τις παραγωγές των χωρών
του Aξονα στην ανασυγκρτηση
του ελληνικού κινηματογράφου.
Tης Eλίζας–Aννας Δελβερούδη
 Στα πανηγύρια της χαράς.
Aπλά παιχνίδια, κουκλοθέατρο,
καραγκιζης: παιδικοί παράδει-
σοι στα χρνια της θλίψης.
Tης Mαρίας Aργυριάδη
 Mάρτυρες και μαρτυρίες.
Aνέκδοτες αφηγήσεις απ
τον καθημεριν γολγοθά
των Aθηναίων.
Tων Kώστα N. Xατζηπατέρα,
Mαρίας Φαφαλιού–Δραγώνα
 H Eικνα του «Aλλου».
Γερμανοελληνική «συνάντηση»
στην κατεχμενη Aθήνα.
Tου Xάγκεν Φλάισερ
Eξώφυλλο: Eικνα καθημερινής ταλαιπω-
ρίας στις αστικές συγκοινωνίες της κατοχι-
κής Aθήνας (συλλογή Nίκου Πολίτη).
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»
EΛEYΘEPIA TPAΪOY
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
H Aθήνα της Kατοχής
H πλη στον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης
Tου Γιώργου Mαργαρίτη
Eπικ. Kαθηγητή στο Πανεπιστήμιο Kρήτης,
Tμήμα Iστορίας–Aρχαιολογίας
H IΣTOPIA της Aθήνας στην κατοχι-
κή περίοδο είναι μεγάλη και περί-
πλοκη. Oι σαράντα δύο μήνες δεν ή-
ταν μνο πλούσιοι σε γεγοντα, σε
αλλαγές, σε ανατροπές καλύτερα,
σε απρσμενες καταστάσεις: και οι
εμπειρίες των ανθρώπων υπήρξαν έ-
ντονες, οριακές και διαρκώς μετα-
βαλλμενες σε τρπο που να θυμί-
ζουν αρχαία τραγωδία. H ίδια η αί-
σθηση του χρνου είχε ανατραπεί. H
ιστορία κυλούσε γρήγορα, η αβέβαιη
Eπιμέλεια αφιερώματος:
EΛEYΘEPIA TPAΪOY
ζωή των ανθρώπων μως κυλούσε
βασανιστικά αργά. Oι γρήγορες αλ-
λαγές στον τρπο ζωής, συμπεριφο-
ράς, σκέψης και αντίληψης, βάρυναν
στη συνείδηση και στη μνήμη και έ-
καναν τους σαράντα δύο αυτούς μή-
νες βαρύτερους απ λους τους υ-
πλοιπους της ζωής τους. Πσες φο-
ρές δεν ακούσαμε τους παλαιτε-
ρους να επικαλούνται και να ανακα-
λούν στη μνήμη τους τον καιρ της
κατοχής! Mε τρπους απλούς, πως
οι γιαγιάδες που μιλούν στα εγγνια
τους, οι γενιές που έζησαν τα χρνια
εκείνα διεκδίκησαν την καταγραφή
της εμπειρίας τους στη συλλογική
μνήμη: «Στην κατοχή εμείς παιδάκι
μου...». Πώς να μιλήσει ο ιστορικς
για μια ιστορία που διάβηκε το κατώ-
φλι του θρύλου...
Kυριακή 27 Aπριλίου 1941. Eξω απ το καφενείο «Παρθενών», στο τέρμα
H Aθήνα υπδουλη Aμπελοκήπων, ο στρατιωτικς διοικητής Aττικής υποστράτηγος X. Kαβράκος
παραδίδει στον πρώτο φρούραρχο – συνταγματάρχη φον Σέφεν την Aθήνα
Στα τέλη του Aπριλίου 1941, η ως πλη ανοχύρωτη (συλλογή M. Γ. Tσάγκαρη).
Aθήνα ήταν ήδη μια «παλαίμαχη»
πρωτεύουσα. Eκλειναν ακριβώς έξι μένου με πυρομαχικά αγγλικού με- στρατευμάτων στη χώρα και την ε-
πολεμικοί μήνες και η πλη, αν και ταγωγικού και την άφιξη τρομαγμέ- γκατάστασή τους στα δύο τρίτα του
«ανοχύρωτη» κάτω απ τη σκέπη νων βομβπληκτων προσφύγων. Στο εδάφους της. O βουλγαρικς στρα-
των αρχαίων της μνημείων, είχε απο- τέλος, γνώρισε τους άνεμους της τς κατέλαβε τη Θράκη και τμήμα
κτήσει πλούσιες εμπειρίες. Eίχε ήττας, την αυτοκτονία του πρωθυ- της ανατολικής Mακεδονίας. Στην
γνωρίσει τον ενθουσιασμ και τη μέ- πουργού Kορυζή και την αναχώρηση Aθήνα, μαζί με τις ιταλικές αρχές,
θη της νίκης, την υποδοχή των αιχ- Eπιτελείου, βασιλιά και κυβέρνησης. παρέμειναν γερμανικές μονάδες, υ-
μαλώτων εχθρών, τη συσκτιση, H κατοχή άρχισε για την Aθήνα πηρεσίες και προσωπικ της αερο-
τους συναγερμούς και τα αυτοσχέ- στις 27 Aπριλίου. O γερμανικς πορίας και του ναυτικού κυρίως.
δια καταφύγια, τους τραυματίες, στρατς μπήκε σε μια πλη που έδει- Oι παραινέσεις των κατοχικών αρ-
τους κρυοπαγημένους, τους χνε έρημη, ελάχιστοι περίεργοι βγή- χών για επάνοδο στην καθημεριν-
Aγγλους συμμάχους. Mέσα σε λίγες καν στους δρμους. Δύο μέρες με- τητα δύσκολα μπορούσαν να εφαρ-
μέρες, τον Aπρίλιο, γνώρισε τον π- τά, μέσα σε γενική ψυχρτητα και μοστούν στην ηττημένη πλη. Στους
λεμο στην πλέον απλυτη, για εκεί- καχυποψία, ορκίστηκε νέα κυβέρνη- δρμους κυκλοφορούσαν πλήθη α-
νους τους καιρούς, εκδοχή του: το ση, της ελληνικής πολιτείας, με επι- ποκλεισμένων απ τις νησιωτικές
ανελέητο καθημεριν σφυροκπημα κεφαλής τον στρατηγ Tσολάκο- πατρίδες τους φαντάρων (απ την
του Πειραιά απ τη γερμανική αερο- γλου. H κατοχή πήρε την τελική της Kρήτη κυρίως), καθώς και πρσφυ-
πορία, την καταστροφή του λιμανιού μορφή τον Iούνιο, ταν οι Γερμανοί γες απ επικίνδυνες ζώνες. (Aρκετοί
απ την τρομερή έκρηξη του φορτω- επέτρεψαν την είσοδο των ιταλικών απ τους 100.000 πρσφυγες που
δημιούργησε η βουλγαρική κατοχή
στην Aνατ. Mακεδονία και Θράκη, έ-
φθασαν, για παράδειγμα, στην Aθή-
να). Πολλές επιχειρήσεις και γρα-
φεία είχαν κλείσει δημιουργώντας
σημαντική ανεργία στα μικροαστικά
ιδίως στρώματα του πληθυσμού. Tα
γερμανικά δημσια έργα που σιγά σι-
γά ξεκίνησαν, ο καθαρισμς και η α-
ποκατάσταση του λιμανιού του Πει-
ραιά, η επέκταση και η βελτίωση του
αεροδρομίου του Xασανίου – Eλλη-
νικού, οι εγκαταστάσεις στην Aμφιά-
λη – Σκαραμαγκά κ.λπ., απορρφη-
σαν μεν τμήμα της ανεργίας αλλά με
δυσμενείς ρους (ευκαιριακή, απα-
σχληση, κακή πληρωμή κ.λπ.).

H επισιτιστική κρίση
Tο κέντρο της Aθήνας άλλαζε γρή-
γορα μορφή καθώς οι δυσκολίες, -
σο κι αν τις απάλυνε το καλοκαίρι,
πολλαπλασιαζντουσαν. Oι κεντρι-
κοί δρμοι γέμισαν μικροπωλητές
στο μέτρο μάλιστα που άδειαζαν οι
προθήκες των καταστημάτων. Aυτο-
σχέδια επαγγέλματα κάθε είδους εμ-
φανίστηκαν, ενώ κουρεία και δικηγο-
ρικά γραφεία αποκτούσαν προοδευ-
τικά νέες ιδιτητες. Mπορούσε να
βρει κανείς εκεί κανένα τενεκέ λάδι,
ίσως κάποιο κεφάλι τυρί, ίσως ένα Mάιος του 1941. Eπίσκεψη ανώτατων αξιωματικών του γερμανικού στρατού κατοχής στην Aκρπολη. Mνο στους
σακί αλεύρι. H κυβέρνηση ανακοίνω- πρώτους οκτώ μήνες της Kατοχής, 120.000 Γερμανοί επισκέφθηκαν την Aκρπολη, σύμβολο του αρχαίου ελληνικού
σε μέτρα επί μέτρων, ριζε με αυ- πνεύματος και της Δημοκρατίας, σύμβολο, επίσης, μιας πλης και μιας χώρας, που οι ίδιοι βύθισαν σε ψυχικ σκτος
στηρτητα τιμές και απειλούσε τους (συλλογή M. Γ. Tσάγκαρη).
κερδοσκπους. Oι ελλείψεις μως
πολλαπλασιαζντουσαν χωρίς οι κυ-
βερνητικοί εξορκισμοί να τις αντιμε-
τωπίζουν. Oι υποσχέσεις για σύντο-
μη επίλυση του επισιτιστικού έπει-
θαν ολοένα και λιγτερους και οι
Aθηναίοι άρχισαν να παίρνουν πρω-
τοβουλίες για να αντιμετωπίσουν εκ
των ενντων το αδιέξοδο.
Tα συσσίτια που οργανώθηκαν απ
επιτροπές, ενώσεις, οργανισμούς, υ-
πηρεσίες ή τον Eρυθρ Σταυρ δεν
μπρεσαν να ανατρέψουν την κατά-
σταση, καθώς οι αντικειμενικές δυ-
σκολίες υπερέβαιναν τις προθέσεις.
Πολύ λίγα απ τα τρφιμα της «συ-
γκέντρωσης» ή τις μικρές εισαγωγές
τροφίμων απ την Tουρκία, την Oυγ-
γαρία και την Iταλία, έφθαναν ως τα
συσσίτια και τις διανομές.
Στις αρχές Δεκεμβρίου, η Eκκλη-
σία ίδρυσε τον Eθνικ Oργανισμ
Xριστιανικής Aλληλεγγύης (EOXA)
που, σε συνεργασία με τις αρχές, α-
νέλαβε να οργανώσει την πρνοια.
Aποτελέσματα υπήρξαν πολύ αργ-
τερα, ταν αποκαταστάθηκαν κάπως
οι επισιτιστικές ισορροπίες.
Tο φθινπωρο οι ελλείψεις μετα-
τράπηκαν σε πείνα που προοδευτικά
απειλούσε ολοένα και περισστερα
τμήματα του πληθυσμού της πλης.
Oι ελπίδες για διοικητικές πρωτο-
βουλίες που θα αντιμετώπιζαν την
κρίση εξανεμίστηκαν πλήρως και η Aθήνα 3 Mαΐου 1941. H επινίκια στρατιωτική παρέλαση των κατακτητών στην πρωτεύουσα των κατακτημένων. Mπρο-
επιβίωση στηρίχθηκε στην επινοητι- στά απ τον Aγνωστο Στρατιώτη. Mοναδικοί θεατές, οι φαιοχίτωνες του ναζισμού. Oύτε ένας Aθηναίος (συλλογή M.
κτητα των Aθηναίων και στη γενί- Γ. Tσάγκαρη).
κευση της μαύρης αγοράς.
Aπ τον Oκτώβριο άρχισε τα ταξί- φέρει μνο 6.700 τννους τροφίμων 300.000 νεκρών που έγινε γενικά δε- λη ανάμεσα στους αποκομμένους
δια του το «Kουρτουλούς», το τουρ- στην Aθήνα – σταγνα στον ωκεαν κτς αμφισβητείται πλέον έντονα Kρήτες φαντάρους), των φτωχών
κικ ατμπλοιο που έφερνε στην των αναγκών της. στις μέρες μας. Oι ενδείξεις οδη- –που δεν είχαν τίποτε να πουλήσουν
Aθήνα τα αγορασμένα στην Tουρκία Aκμα και σήμερα είναι δύσκολο γούν στο συμπέρασμα τι τα θύματα ή να ανταλλάξουν– των μη ενταγμέ-
τρφιμα. Tον Iανουάριο του 1942, να υπολογιστεί με ακρίβεια ο αριθ- της πείνας ανήκαν κυρίως στο χώρο νων στον κοινωνικ ιστ (και κατ’ ε-
στην αιχμή της κρίσης, στο πέμπτο μς των θυμάτων που προκάλεσε η των πρσκαιρων κατοίκων της πλης πέκταση στις πολύμορφες οργανω-
του μλις ταξίδι ναυάγησε έχοντας πείνα στην Aθήνα. O αριθμς των (η θνησιμτητα ήταν ιδιαίτερα μεγά- Συνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

 σμιου πολέμου τρπο. Oι αντίπαλοι
συνασπισμοί αντιμετώπισαν αρχικά
την τραγωδία με αλληλοκατηγορίες.
Για τους Γερμανούς υπαίτιοι της πεί-
νας ήταν οι Aγγλοι και η στρατηγική
του αποκλεισμού που εφάρμοζαν, ε-
νώ για τους Aγγλους υπαίτιοι ήταν οι
Γερμανοί που λεηλατούσαν την κα-
τακτημένη χώρα χωρίς να μεριμνούν
για την τύχη των κατοίκων της. Oταν
η τραγωδία έφθασε στην αιχμή της
οι αντιμαχμενοι, φοβούμενοι δυσά-
ρεστες εξελίξεις, αποφάσισαν να ε-
φαρμσουν ένα σχέδιο επισιτιστικής
βοήθειας προς την Eλλάδα. Σουηδι-
κά πλοία και Σουηδοί αξιωματούχοι,
κάτω απ την σκέπη του Eρυθρού
Σταυρού, ανέλαβαν το δύσκολο έρ-
γο να μεταφέρουν και να διανείμουν
σημαντικές ποστητες τροφίμων
περνώντας μέσα απ τις επικίνδυνες
θάλασσες και αντιμετωπίζοντας, πα-
ρά τις συμφωνίες, τις καχυποψίες
των αντιμαχομένων. H πρώτη διε-
θνής βοήθεια έφθασε στον Πειραιά
το Mάρτιο του 1942, τον Iούνιο οι α-
ντιμαχμενοι συμφώνησαν στις λε-
πτομέρειες και τον Σεπτέμβριο άρχι-
σαν οι κανονικές αφίξεις τροφίμων.
Tα πλοία φρτωναν στον Kαναδά, σι-
τηρά κυρίως. Στην αρχή μεγάλο μέ-
ρος των εξδων καλυπτταν απ ορ-
γανισμούς, τον ΔEΣ ή την καναδική
κυβέρνηση. Aπ τον Iανουάριο μως
του 1943 η οικονομική συμμετοχή
της κυβέρνησης των HΠA επέτρεψε
την σταθεροποίηση του συστήματος
και την τελική απομάκρυνση της α-
πειλής της πείνας.

H διανομή αυτών των τροφίμων

προκαλούσε απ μνη της ένα κοι-
Aθήνα 1941–42. Yποσιτισμένη πως λες οι μανάδες της Kατοχής, η μητέρα της φωτογραφίες θηλάζει το εξαντλημέ- νωνικ και πολιτικ πρβλημα, κα-
νο παιδί της με το γάλα της στέρησης. Φωτογραφία της Bούλας Παπαϊωάννου (1898 – 1990) της κατ’ εξοχήν γνωστής θώς οι υπάρχοντες μηχανισμοί, κρα-
φωτογράφου της Kατοχής. Mε το φακ της απαθανάτισε την αναχώρηση των στρατευμένων Eλλήνων για το αλβανι- τικοί κυρίως, εύκολα μπορούσαν να
κ μέτωπο, τους πρώτους τραυματίες στα νοσοκομεία της Aθήνας και μετά τη γερμανική εισβολή, το φοβερ λιμ του κατηγορηθούν τι ασκούν πολιτική
χειμώνα 1941–42. προς φελος των κατακτητών.
Xρειάστηκαν μεγάλες προσπάθει-
Συνέχεια απ την 3η σελίδα ες απ την πλευρά του Eρυθρού
τικές πρωτοβουλίες με στχο την ε- Σταυρού για να λειτουργήσουν πα-
πιβίωση). Eπίσης σε σους λγω υ- ράλληλα λαϊκές επιτροπές, σχολικά
γείας (φυματικοί κ.λπ.) δεν μπρε- συσσίτια, κρατικές υπηρεσίες και ο
σαν να αντέξουν τις συνθήκες υπο- EOXA της Eκκλησίας. O τελευταίος
σιτισμού, στα βρέφη ή τους γέρο- επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στα
ντες. H περίοδος της πείνας ήταν μία παιδικά συσσίτια της πρωτεύουσας.
σκοτεινή εποχή που, στις μνήμες Oι Σουηδοί αξιωματούχοι του Eρυ-
του πολέμου, χαρακτήρισε τελικά - θρού Σταυρού προέκριναν, προο-
λη την κατοχική περίοδο των Aθη- δευτικά, τη λύση των απευθείας δια-
ναίων. νομών τροφίμων μέσω των παντο-
H τραγική περίοδος της πείνας έ- πωλών και των δελτίων, σε αντικατά-
ληξε στα τέλη της άνοιξης του 1942 σταση των συσσιτίων που απορρο-
με μοναδικ στην ιστορία του παγκ- φούσαν πολύ προσωπικ, προκαλού-

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999


Δεκέμβριος 1941. Συσσίτιο σε κάποια γειτονιά της κατεχμενης Aθήνας. Aρχές του φοβερού χειμώνα του ’41–’42, τ-
τε που η πείνα μέτρησε τα θύματά της κατά χιλιάδες (φωτ.: Bούλα Παπαϊωάννου).
σαν άσκοπες ουρές και καθυστερή-
σεις ενώ, συχνά, ξεσπούσαν ολγυ-
ρά τους προστριβές κοινωνικού και
πολιτικού χαρακτήρα.
H «ομαλοποίηση»
της ζωής
H έξοδος των Aθηναίων απ τη
σκοτεινή περίοδο των στερήσεων
δεν επανέφερε τους κανονικούς
ρυθμούς της ζωής. H υπγεια απέ-
χθεια προς τους κατακτητές, που εί-
χε εκφραστεί στις πρώτες κατοχικές
μέρες με τη συμβολική και επικίνδυ-
νη πράξη του κατεβάσματος της
γερμανικής σημαίας απ την Aκρ-
πολη, καθώς και με τις εκδηλώσεις
συμπαράστασης προς τους Aγγλους
αιχμαλώτους ή φυγάδες, πήρε προο-
δευτικά τη μορφή αντιπαράθεσης.
Στις 28 Oκτωβρίου 1941, πρώτη επέ-
τειο του πολέμου της Aλβανίας, έγι-
ναν μερικές πρώτες περιορισμένες
εκδηλώσεις. Λίγο αργτερα μως,
στις 25 Mαρτίου του 1942, οι διαδη-
λώσεις μεγάλωσαν σε μαχητικτητα
και συμμετοχή προαναγγέλοντας το
ισχυρ διεκδικητικ κίνημα που ακο-
λούθησε. Oι κινητοποιήσεις άρχισαν
απ τους αποκομμένους νησιώτες
φαντάρους, τους φοιτητές και τους
στοιβαγμένους στα νοσοκομεία ανά-
πηρους του αλβανικού πολέμου. Aπ
την άνοιξη του 1942 μως οι κινητο-
ποιήσεις με στχο την εξασφάλιση
στοιχειωδών ρων επιβίωσης απλώ-
θηκαν στον υπαλληλικ χώρο, σε δη-
μσιους υπαλλήλους, τραπεζοϋπάλ-
ληλους, στο προσωπικ των νοσοκο-
μείων και των υπηρεσιών.
Oι απεργίες και οι διαδηλώσεις
κράτησαν ολκληρο το 1942 και συ-
νεχίστηκαν την άνοιξη του 1943.
Προοδευτικά πήραν πολιτικ και α-
ντικατοχικ χαρακτήρα με αποκορύ-
φωμα τις κινητοποιήσεις ενάντια
στην πολιτική επιστράτευση, το Φε-
βρουάριο του 1943. Oι οργανώσεις
της αντίστασης, το Eθνικ Aπελευ-
θερωτικ Mέτωπο ιδιαίτερα, πολλα-
πλασίασαν τις δυνάμεις και τις οργα-
νώσεις τους μέσα απ αυτές τις κι-
νητοποιήσεις και σε συνδυασμ με
τις εξελίξεις στην ύπαιθρο και τον έ-
νοπλο αντιστασιακ αγώνα, βρέθη-
καν στο κεντρικ προσκήνιο των πο-
λιτικών εξελίξεων.
Mε τη βοήθεια του Eρυθρού Σταυ-
ρού, το επισιτιστικ πρβλημα εξο-
μαλύνθηκε. Tα συσσίτια και οι διανο-
μές πολλαπλασιάστηκαν και πρ-
σφεραν μεγαλύτερες μερίδες και
ποικιλία. Oι άνθρωποι δεν πέθαιναν
πλέον απ την πείνα στην Aθήνα.
Aυτ δεν σημαίνει τι ζούσαν σε ε-
ποχή αφθονίας. Oι στερήσεις ήταν
μεγάλες και το δελτίο διανομής τρο-
φίμων παρέμεινε βασικ εργαλείο
για την προμήθεια αγαθών. Σε πολλά
είδη κυριάρχησε η λογική του
EPZATΣ, του υποκατάστατου. H έλ-
λειψη καφέ για παράδειγμα, οδήγη-
σε σε πλήθος συνδυασμούς αφεψη-
μάτων που, στην φαντασία τουλάχι-
στον, θύμιζαν τις παλιές εποχές. Tα
μεταχειρισμένα ρούχα γνώρισαν ε-
ποχές δξας, ενώ τα παπούτσια δέ-
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
χονταν συνεχείς αναπαλαιώσεις με
υλικά EPZATΣ μάλιστα (το σολδερ-
μα ή το καουτσούκ ήταν δυσεύρετα
υλικά).
H κατάσταση των μισθωτών ακο-
λουθούσε τις τύχες της δραχμής. H
τελευταία κράτησε την αξιοπρέπειά
της μέχρι το φθινπωρο του 1943
παρά την οφειλμενη στην πληρωμή
των «εξδων κατοχής» και στο υπο-
χρεωτικ «δάνειο» στο Pάιχ, δημο-
σιονομική κατάρρευση. Tο 1944, η α-
ξία της δραχμής κατέρρευσε και μα-
ζί της οι σε χρήμα αμοιβές. Tο μνο
αξιπιστο νμισμα ήταν η χρυσή λί-
ρα. H αγωνία για εξασφάλιση χρημα-
τικών πρων προκαλούσε απίστευτη
κίνηση στην αγορά ακινήτων. Yπολο-
γίζονται σε 60.000 οι ιδιοκτησίες
(σπίτια, οικπεδα, διαμερίσματα)
που άλλαξαν χέρια στην Aθήνα της
Kατοχής. Γνωρίζουμε καλύτερα ποι-
οι τα πωλούσαν παρά ποιοι τα αγ-
ραζαν. Για τους τελευταίους η αγο-
ρά ακινήτων ήταν ένας σίγουρος
τρπος αποθησαύρισης κερδών και
«ξεπλύματος» χρήματος που προήλ-
θε απ υπγειες ή ανάρμοστες συ-
ναλλαγές. Πηγές μεγάλων εισοδη-
μάτων ήταν η συναλλαγή με τις δυ-
νάμεις κατοχής, τα μεγάλα δημσια
έργα που οι τελευταίες πραγματο-
ποιούσαν (στρατιωτικές εγκαταστά-
σεις, αεροδρμια κ.λπ.), αλλά και η
μαύρη αγορά.
Παρά τις δυσκολίες, το ξεπέρασμα
της φοβερής εμπειρίας του χειμώνα
1941–1942 έφερε στην Aθήνα μία ν-
τα αισιοδοξίας, δίψας για τη ζωή θα
λέγαμε. H άνοιξη και το καλοκαίρι
του 1943 ήταν για τους Aθηναίους η
κατοχική Mπελ Eπκ. Tο τραγούδι,
τα θεάματα, τα νεανικά πάρτι πολλα-
πλασιάστηκαν, έγιναν τρπος ζωής.
Aπρσμενη εξέλιξη ταν, την ίδια α-
κριβώς περίοδο, φούντωσε στα βου-
νά το αντάρτικο και κτίστηκαν οι -
ροι για τις σκληρές αναμετρήσεις
του 1944.
H γερμανική περίοδος
H Iταλία συνθηκολγησε στις 8 Σε-
πτεμβρίου του 1943. Στην Aθήνα οι
χωρίς αποστολή πλέον Iταλοί στρα-
τιώτες παραδθηκαν στους Γερμα-
νούς αφού πρώτα είχαν εκποιήσει
Συνέχεια στην 6η σελίδα
5
Aθήνα, 25 Mαρτίου 1943. Iταλικ ιππικ εφορμά για να διαλύσει τη μεγάλη διαδήλωση στην πλατεία Συντάγματος. Oι Aθηναίοι πλημμύρισαν τους δρμους της
πλης μετά την απλυση της λειτουργίας στις εκκλησίες. Oι κατακτητές χτύπησαν με λύσσα και τα θύματα ήταν πολλά (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπρτερ).

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

στην μαύρη αγορά ,τι πρλαβαν α-
π τα προσωπικά και στρατιωτικά
τους είδη. Στην ουσία οι Γερμανοί,
είχαν αναλάβει τις τύχες της κατε-
χμενης Eλλάδας αρκετ καιρ πριν.
Στις 19 Nοεμβρίου 1942 ο πρωθυ-
πουργς Tσολάκογλου είχε αντικα-
τασταθεί απ τον καθηγητή Λογοθε-
τπουλο, διάσημο για το φιλογερμα-
νισμ του. Στις 7 Aπριλίου του 1943 η
κλονισμένη απ τις κινητοποιήσεις
κυβέρνησή του αντικαταστάθηκε α-
π την αντίστοιχη του Iωάννη Pάλλη.
H τελευταία προανήγγειλε σύντομα
την σκλήρυνση του κατοχικού καθε-
στώτος με την οργάνωση εθελοντι-
κών στρατιωτικών μονάδων, των
Tαγμάτων Aσφαλείας, στην υπηρε-
σία των αρχών κατοχής.

H περίοδος του τρμου

Oι ανατριχιαστικές φήμες απ την
επαρχία που πληροφορούσαν τους
Aθηναίους για την καταστροφή ολ-
κληρων χωριών και τις μαζικές εκτε-
λέσεις των κατοίκων τους (Kομμένο
Aρτας, Kαλάβρυτα κ.λπ.) προετοίμα-
ζαν τους Aθηναίους γι’ αυτ που θα
«Δεν το θέλω. Σκτωσες, τον μπαμπά μου»: σκίτσο του Φωκ. Δημητριάδη απ την περίοδο της Kατοχής στην Aθήνα. επακολουθούσε. Oι εκτελέσεις πα-
Tο μικρ παιδί αρνιέται την ελεημοσύνη που του προσφέρει Iταλς στρατιώτης (πηγή: Φωκ. Δημητριάδη, «Σκιά πάνω τριωτών –κάτω απ διάφορες κατη-
απ’ την Aθήνα», εκδ. «Mαρή»). γορίες– πύκνωσαν απ το φθινπω-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

Aθήνα, 18 Oκτωβρίου 1944. O πρωθυπουργς Γεώργιος Παπανδρέου υψώνει τη γαλανλευκη στον ιστ της στον Iερ Bράχο. Eίναι η στιγμή της συμβολικής
κορύφωσης των αισθημάτων λύτρωσης απ το βραχνά του φασιστικού μεσαίωνα.
ρο του 1943. Tην Πρωτομαγιά του
1944, 200 κρατούμενοι στο στρατ-
πεδο συγκέντρωσης του Xαϊδαρίου,
αποκλειστικά περίπου κομμουνι-
στές, εκτελέστηκαν στο Σκοπευτή-
ριο της Kαισαριανής, προκαλώντας
τρμο αλλά και αγανάκτηση στους
Aθηναίους.
Eνδιάμεσα, οι γερμανικές αρχές ε-
φάρμοσαν και στην Aθήνα την «Tελι-
κή Λύση». Στις 23 Mαρτίου 1944 χίλι-
οι με χίλιοι πεντακσιοι Eβραίοι της
Aθήνας συγκεντρώθηκαν στη Συνα-
γωγή και μεταφέρθηκαν στο Xαϊδά-
ρι. Aπ εκεί, λίγο αργτερα ένα τρέ-
νο τους μετέφερε στο Aουσβιτς και
στο μαρτυρικ θάνατο. Στην Aθήνα
μως, το ποσοστ των διασωθέντων
Eβραίων υπήρξε σημαντικ. Bοήθη-
σε σε αυτ το γεγονς τι δεν διέφε-
ραν απ τους υπλοιπους Aθηναίους
στη γλώσσα και στις συνήθειες, τι
αρκετοί –εκκλησιαστικοί ή κρατικοί
παράγοντες και απλοί πολίτες– βοή-
θησαν την απκρυψή τους, τι η ε-
βραϊκή κοιντητα αντιμετώπισε ευέ-
λικτα την απειλή και τι πολλοί ζήτη-
σαν καταφύγιο στην ύπαιθρο, στα ο-
ρεινά, ή διέφυγαν απ την Eύβοια
προς τα τουρκικά παράλια.
Tο καλοκαίρι του 1944 η Aθήνα ή-
ταν ένα απέραντο πεδίο μίσους και
συγκρούσεων. Tα πολλαπλά κληρο-
δοτήματα της κατοχικής περιδου
χώριζαν, καθώς πλησίαζε η ώρα της
απελευθέρωσης, την πλη σε δύο
αλληλομισούμενα στρατπεδα. Xω-
ρισμς πολιτικς και κοινωνικς
ταυτχρονα. Oι προσφυγικές συνοι-
κίες, οι γειτονιές, οι παραγκουπ-
λεις, ενάντια στο κέντρο, στην ε-
ξουσία, σ’ ένα κσμο που σχεδίαζε
την παγίωση των ανισοτήτων πολ-
λές απ τις οποίες είχαν δημιουρ-
γηθεί στα χρνια της Kατοχής. Tο
μίσος ξεπέρασε εύκολα κάθε ριο
σε μια κοινωνία που οι αγριτητες
του 1944 την είχαν εθίσει στο αίμα
και στο θάνατο.
Oι κατακτητές, απ κοινού με τα
Tάγματα Aσφαλείας εγκαινίασαν την
άνοιξη τα «μπλκα», τις επιδρομές
δηλαδή σε λαϊκές και προσφυγικές
συνοικίες. Kουκουλοφροι υποδεί-
κνυαν αυτούς που έπρεπε να εκτε-
λεστούν, ενώ πολλοί απ τους άλ-
λους έπαιρναν τον δρμο για το Xαϊ-
δάρι και απ εκεί για τη Γερμανία,
για τα στρατπεδα υποχρεωτικής
εργασίας ή εξντωσης. Bαρύτατο τί-
μημα πλήρωσαν περιοχές πως η
Kοκκινιά, ο Yμηττς, η Kαισαριανή, η
Kαλλιθέα, το Δουργούτι. Mεταξύ άλ-
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
λων ξεκληρίστηκαν οι Aρμένιοι πρ-
σφυγες απ τους οποίους, σοι επέ-
ζησαν προτίμησαν να φύγουν, μετά
τον πλεμο για τη σοβιετική Aρμε-
νία. Σε επιστέγασμα των συμφορών,
οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί του Πει-
ραιά, το καλοκαίρι του 1944 γέμισαν
και πάλι άστεγους την Aθήνα.

H περίοδος της Kατοχής έκλεισε
για την Aθήνα με τον ίδιο τραγικ
τρπο που άνοιξε: μέσα στην γενική
αβεβαιτητα, τον πνο και την τρα-
γωδία. H απελευθέρωση δεν έφερε
το τέλος των δεινών. Mετά απ λίγες
μνο εβδομάδες ειρήνης και ελευ-
θερίας, η πλη βρέθηκε και πάλι στη
δίνη του πολέμου: στις 4 Δεκεμβρίου
του 1944 άρχισε η μάχη της Aθήνας,
τα Δεκεμβριανά.
7
Aθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 1942. Tο κτίριο της EΣΠO, στην οδ Πατησίων, αμέσως μετά την ισχυρή έκρηξη που κατέστρεψε τα γραφεία της φιλοναζιστικής αυτής
οργάνωσης και είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυσή της. Tο χτύπημα οργάνωσε και εκτέλεσε η πατριωτική οργάνωση ΠEAN (απ Γερμαν φωτογράφο, συλλογή
N. E. Tλη).
H κατοχική Aθήνα: χρονολ
γιο
1941
Aπρίλιος 23 Aναχώρηση κυβέρνησης Tσου-
δερού (ο πρωθυπουργς Kορυ-
ζής αυτοκτνησε στις 18, ο
Tσουδερς ανέλαβε στις 20) και
του βασιλιά Γεώργιου B΄ για την
Kρήτη και απ εκεί για την
Aγγλία.
Aπρίλιος 27 Eίσοδος των γερμανικών στρα-
τευμάτων στην Aθήνα. Aρχή της
κατοχής της Aθήνας απ τις δυ-
νάμεις του Aξονα.
Aπρίλιος 29 Oρκωμοσία πρώτης κατοχικής
κυβέρνησης με πρωθυπουργ
τον αντιστράτηγο Tσολάκογλου.
Tο βασίλειο της Eλλάδας μετα-
τρέπεται σε ελληνική πολιτεία.
Mάιος 20 Aρχή της μάχης της Kρήτης. Kα-
τάληψη του νησιού στις 28
Mαΐου.
Mάιος 31 Kατέβασμα της γερμανικής ση-
μαίας απ την Aκρπολη απ
τους φοιτητές Mανώλη Γλέζο
και Aπστολο Σάντα. Eρευνες
και απειλές των Γερμανών.
Iούνιος 10 Kάθοδος ιταλικών στρατευμά-
των στην Eλλάδα. Xωρισμς της
χώρας σε τρεις ζώνες κατοχής:
γερμανική, ιταλική, βουλγαρική.
Iούνιος 22 Γερμανική επίθεση κατά της Σο-
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
Eικνα πείνας και εξαθλίωσης, καθημεριντητα
στην Aθήνα τον τραγικ χειμώνα του 1941-42.
Eνας στους δύο θανάτους το χειμώνα εκείνο στην
Aθήνα είχε ως άμεσο αίτιο την ασιτία. Eμμεσα, η
κατοχική πείνα προκάλεσε πολύ περισστερους
θανάτους καθώς οι υποσιτισμένοι υπέκυπταν σω-
ρηδν στη φυματίωση, τη γρίπη και άλλες αρρώ-
στιες (αρχείο Nίκου Πολίτη).
βιετικής Eνωσης.
Iούλιος Παραίτηση του δημάρχου Aθη-
ναίων Aμβροσίου Πλυτά, τον α-
ντικατέστησε ο Mέρμιγγας που
αυτοκτνησε λίγες μέρες μετά.
H χηρεία της δημαρχίας έληξε
στις 22 Aυγούστου ταν ανέλαβε
δήμαρχος ο Aγγελος Γεωργά-
τος.
Iούλιος 6 Παύση του Aρχιεπισκπου Xρυ-
σάνθου με απφαση της Iεράς
Συνδου κατπιν ενεργειών της
κυβέρνησης (είχε αρνηθεί να
την ορκίσει). Aνάδειξη του Δα-
μασκηνού στον αρχιεπισκοπικ
θρνο.
Σεπτέμβριος 9 Iδρυση του Eθνικού Δημοκρατι-
κού Eλληνικού Συνδέσμου στην
Aθήνα απ τον Nαπολέοντα Zέρ-
βα.
Σεπτέμβριος 27 Iδρυση στην Aθήνα του Eθνικού
Aπελευθερωτικού Mετώπου απ
το Kομμουνιστικ Kμμα Eλλά-
δας και τα μικρά κμματα: Σοσια-
λιστικ Kμμα Eλλάδος, Eνωση
Λαϊκής Δημοκρατίας, Aγροτικ
Kμμα.
Oκτώβριος 28 Eκδηλώσεις για την επέτειο της
κήρυξης του Eλληνοϊταλικού πο-
λέμου.
Nοέμβριος 11 Πρώτη άφιξη του τουρκικού α-
 τμοπλοίου Kουρτουλούς στον
Πειραιά με φορτίο τροφίμων.
Δεκέμβριος 7 Iαπωνική επίθεση στο Περλ Xάρ-
μπορ. Eίσοδος των HΠA στον π!-
λεμο.
Δεκέμβριος 26 Aρχή της μεγάλης πείνας στην
Aθήνα.
1942
Iανουάριος 8 Διαδήλωση αναπήρων του πολέ-
μου της Aλβανίας στους δρ-
μους της Aθήνας για την εξα-
σφάλιση στοιχειωδών ρων επι-
βίωσης.
Iανουάριος 21 Nαυάγιο του Kουρτουλούς.
Mάρτιος 20 Πρώτα φορτία τροφίμων απ
διεθνή βοήθεια στην Aθήνα.
Mάρτιος 25 Σημαντικές εκδηλώσεις για την
εθνική επέτειο στην Aθήνα.
Aπρίλιος 12 Aπεργία δημοσίων υπαλλήλων.
Aπρίλιος 28 Συμφωνία εμπολέμων για μερική
άρση του αποκλεισμού στην
Eλλάδα.
Aύγουστος 30 Πρώτη τακτική άφιξη σουηδικών
ατμοπλοίων με επισιτιστική βοή-
θεια για την Aθήνα.
Σεπτέμβριος 7 Mεγάλο απεργιακ κύμα στην
Aθήνα. Aιτήματα οι διανομές
τροφίμων και η λειτουργία συσ-
σιτίων.
Σεπτέμβριος 22 Iσχυρή έκρηξη στην οδ Πατη-
σίων, κατέστρεψε τα γραφεία
της φιλο–ναζιστικής οργάνωσης
EΣΠO (Eθνική Σοσιαλιστική Πα-
τριωτική Oργάνωσις). Σκοτώθη-
καν πολλά άτομα και η οργάνω-
ση διαλύθηκε. Tο χτύπημα το ορ-
γάνωσε και το εκτέλεσε η πα-
τριωτική οργάνωση ΠEAN.
Oκτώβριος 23 Mάχη του Eλ Aλαμέιν. Hττα του
Aξονα στην Aίγυπτο.
Nοέμβριος 8 Συμμαχικές αποβάσεις στη γαλ-
λική β!ρεια Aφρική.
Nοέμβριος 19 Παραίτηση κυβέρνησης Tσολά-
κογλου. H πρωθυπουργία ανατί-
θεται απ τους κατακτητές στον
καθηγητή Λογοθετπουλο.
Nοέμβριος 25 Aνατίναξη γέφυρας Γοργοποτά-
μου.
Δεκέμβριος 17 Nέο απεργιακ κύμα στην Aθή-
να. Σημαντικς οργανωτικς ρ-
λος του EAM.
Δεκέμβριος Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του
KKE στην Aθήνα (Kουκάκι). Tο
κμμα είναι ήδη βασικς παρά-
γοντας της Aντίστασης και της
πολιτικής ζωής της χώρας.
1943
Iανουάριος 1 H κυβέρνηση των HΠA αναλαμ-
βάνει τη χρηματοδτηση των α-
ποστολών τροφίμων μέσω του
Διεθνούς Eρυθρού Σταυρού
στην Aθήνα.
Iανουάριος 14 Στην οδ Πατησίων 86 σκοτώθη-
κε σε συμπλοκή με την ιταλική
χωροφυλακή ο Γιάννης Tσιγά-
ντες, ο πλέον δραστήριος πρά-
κτορας της εξριστης κυβέρνη-
σης και των συμμάχων στην Aθή-
να. Eπιτυχίες της αντικατασκο-
πείας του Aξονα στην Aθήνα.
Φεβρουάριος 4 Συνθηκολ!γηση μιας γερμανι-
κής Στρατιάς στο Στάλινγκραντ.
Φεβρουάριος 23 Iδρυση στην Aθήνα της Eνιαίας
Πανελλαδικής Oργάνωσης Nεο-
λαίας (EΠON), της νεολαίας του
EAM που εξελίχθηκε σε μαζικτα-
τη νεανική οργάνωση αντίστασης.
Aθήνα, 12 Oκτωβρίου 1944. Oι Γερμανοί αποχωρούν απ την πλη. O τελευταίος Γερμανς στρατιώτης
εγκαταλείπει την Aκρπολη, μεταφέροντας τη ναζιστική σημαία. H σβάστικα δεν μολύνει πια τον Iερ
Bράχο (φωτ.: K. Mεγαλοκονμου).
Φεβρουάριος 24 Aρχή των μαχητικών κινητοποιή-
σεων ενάντια στην πολιτική επι-
στράτευση που σχεδίαζαν οι κα-
τακτητές και η κατοχική κυβέρ-
νηση. Oι μαχητικές διαδηλώσεις
και συγκρούσεις λήγουν στις 5
Mαρτίου με πλήρη αναδίπλωση
των κατοχικών αρχών. Yπάρχουν
10 ώς 20 νεκροί και πάνω απ
100 τραυματίες.
Φεβρουάριος 27 Θάνατος του ποιητή Kωστή Πα-
λαμά. H κηδεία του στο Πρώτο
Nεκροταφείο μετατράπηκε σε
μεγάλη πατριωτική αντικατοχική
εκδήλωση.
Aπρίλιος 7 Παραίτηση κυβέρνησης Λογοθε-
τπουλου. H πρωθυπουργία ανα-
τίθεται στον Iωάννη Pάλλη.
Iούνιος 25 Διαδηλώσεις στην Aθήνα ενά-
ντια στην τρομοκρατία και τις ε-
κτελέσεις.
Iούνιος 29 Aρχή στρατολογίας των Tαγμά-
των Aσφαλείας.
Iούλιος 10 Aπ!βαση των συμμάχων στη Σι-
κελία.
Iούλιος 22 Διαδηλώσεις στην Aθήνα ενά-
ντια στην επέκταση της ζώνης
βουλγαρικής κατοχής. Σκληρές
συγκρούσεις με τους κατακτη-
τές. Θύματα με νεκρούς και
τραυματίες.
Σεπτέμβριος 8 Συνθηκολγηση της Iταλίας.
Aφοπλισμς και αιχμαλωσία Iτα-
λών στρατιωτικών απ τους Γερ-
μανούς.
Oκτώβριος 10 O Στρατηγς Στροπ των Eς–Eς
ανέλαβε τη διοίκηση της Eλληνι-
κής Aστυνομίας, της Xωροφυλα-
κής και των Tαγμάτων Aσφαλεί-
ας. Προετοιμασία της γενικής
εκστρατείας ενάντια στην Aντί-
σταση.
Nοέμβριος 30 Eπιχείρηση των Tαγμάτων Aσφα-
λείας εναντίον των αναπήρων
του Aλβανικού πολέμου στα νο-
σοκομεία της Aθήνας.
Δεκέμβριος 13 Eκτέλεση 1.000 ανδρών και εφή-
βων των Kαλαβρύτων. Γενίκευση
τρομοκρατίας.
1944
Mάρτιος 10 Iδρυση της Πολιτικής Eπιτροπής
Eθνικής Aπελευθέρωσης (ΠEEA)
στην Eυρυτανία.
Mάρτιος 23 Συγκέντρωση των Eβραίων της
Aθήνας στη Συναγωγή. Πολλοί
διαφεύγουν. Περίπου 1.500 οδη-
γούνται στα στρατπεδα εξ-
ντωσης της Γερμανίας.
Mάιος 1 Eκτέλεση 200 κομμουνιστών
κρατουμένων απ το στρατπε-
δο Xαϊδαρίου στο Σκοπευτήριο
της Kαισαριανής.
Mάιος 17 Aρχή του Συνεδρίου στο Λίβανο
με εκπροσώπους των αντιστα-
σιακών οργανώσεων και της εξ!-
ριστης κυβέρνησης Παπανδρέ-
ου. Συμφωνία στις 20 Mαΐου.
Mάιος 24 Σύγκληση στο χωρι! Kορυσχά-
δες της Eυρυτανίας του Eθνικού
Συμβουλίου με εκλεγμένους εκ-
προσώπους απ! τις περισσ!τε-
ρες περιοχές της χώρας.
Iούνιος 6 Aπ!βαση των συμμάχων στη
Nορμανδία.
Aύγουστος 17 Tο μεγάλο «μπλκο» της Kοκκι-
νιάς.
Σεπτέμβριος 26 H Συμφωνία της Kαζέρτας. Προ-
ετοιμασία των συνθηκών της α-
πελευθέρωσης. Aπαγ!ρευση της
εισ!δου ανταρτών στην Aττική.
Oκτώβριος 12 Aποχώρηση των Γερμανών απ
την Aθήνα. Mεγάλες διαδηλώ-
σεις του EAM.
Oκτώβριος 18 Aφιξη της Kυβέρνησης Eθνικής
Eντητος με πρωθυπουργ τον
Γ. Παπανδρέου στην Aθήνα.
ΓIΩPΓOΣ MAPΓAPITHΣ
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9
 H μαύρη αγορά
Συνώνυμο της αδίστακτης εκμετάλλευσης, λειτούργησε ως λύση ανάγκης και προϋπθεση επιβίωσης

Kατοχική Aθήνα. Στην οδ Aθηνάς ένα καμινι ξεφορτώνει κάτι πολύτιμο, ίσως ένα φορτίο ρύζι. Γύρω καραδοκούν... αδιάφορα οι μικροί σαλταδροι, σχεδιά-
ζοντας τις κινήσεις του αιφνιδιασμού που ίσως τους αποφέρει κάποια πενιχρή λεία. Στην ισορροπία τρμου της κατοχικής επιβίωσης, οι σαλταδροι, τα μικρά
παιδιά που πηδούσαν στα φορτηγά εν κινήσει για μια γρήγορη και επικίνδυνη λαφυραγωγία, ήταν ο πιο αδύναμος «εταίρος» στο παιχνίδι της ανάγκης – ο μαυ-
ραγορίτης, χορτασμένος και αδίστακτος, βρισκταν στο απολύτως αντίθετο άκρο. Φωτογραφία του Kώστα Παράσχου απ το λεύκωμα «H Kατοχή», εκδ.
«Eρμής», Aθήνα 1997. O παλαίμαχος δημοσιογράφος Kώστας Παράσχος, δουλεύοντας στη διάρκεια της Kατοχής στην εφημερίδα «Πρωΐα» και έχοντας ταυ-
τχρονα το «χμπυ» της φωτογραφίας, τράβηξε απ την κατοχική ζωή, ιδίως της Aθήνας (1941–1944), γύρω στις 850 φωτογραφίες. Σήμερα αποτελούν ένα
ντοκουμέντο απ τα θλιβερά εκείνα χρνια.

Tου Γιώργου Mαργαρίτη
Eπικ. Kαθηγητή στο Πανεπιστήμιο Kρήτης,
Tμήμα Iστορίας – Aρχαιολογίας
H ZΩH στην Aθήνα της Kατοχής είναι
συνυφασμένη, στις αναμνήσεις, τις
μαρτυρίες αλλά και στις επιστημονι-
κές εργασίες, με τη μαύρη αγορά.
Mια αγορά ανεπίσημη, περίπου υπ-
γεια, που λειτουργούσε έξω απ
τους κρατικούς –μερικές φορές και
τους κοινωνικούς– καννες, δεν ε-
λεγχταν απ καμιά αρχή και δεν α-
κολουθούσε άλλη πολιτική κοστολ-
γησης πέρα απ το νμο της προ-
σφοράς και της ζήτησης.
Πίσω μως απ αυτν τον αφαιρε-
τικ ορισμ, κρύβονται πολλές δια-
φορετικές καταστάσεις και λειτουρ-
γίες. Eκείνο που ιδιαίτερα μας ενο-
χλεί δε, είναι τι κρύβονται τελείως
διαφορετικά μεγέθη και αξιολογικά
κριτήρια. Kαθώς, η μαύρη αγορά, ά-
φησε πίσω της κακές ως χείριστες α-
ναμνήσεις σε σους την έζησαν. Kαι
ο ρος μαυραγορίτης έχει και στις
μέρες μας ακμη μάλλον κακή σημα-
σία. Mέσα απ αυτή τη «δικαστική»
οδ βιαζμαστε να χαρακτηρίσουμε
και να καταδικάσουμε πράγματα που
λίγο καταλαβαίνουμε. Γιατί η μαύρη
αγορά στις πλεις της κατεχμενης
Eλλάδας δεν είχε ένα και μνο πρ-
σωπο, μια και μνη λειτουργία. Aς
δούμε τα πράγματα απ κοντά.
Aπ το καλοκαίρι του 1941, λίγο
μετά την κατάρρευση, οι ελλείψεις
βασικών ειδών διατροφής και πρώ-
της ανάγκης έγιναν αισθητές στην
Aθήνα. Oι λγοι της πενίας αυτής ή-
ταν πολλοί: η διακοπή των θαλάσ-
σιων μεταφορών και των εισαγωγών
απ το εξωτερικ, η κακή σοδειά του
1941 αλλά κυρίως, η κατάρρευση του
δικτύου μεταφορών της χώρας, σι-
δηροδρομικού και οδικού που έκανε
αδύνατη τη μεταφορά γεωργικών
προϊντων στην πρωτεύουσα. Στις
συνθήκες αυτές το νομικ και διοι-
κητικ πλέγμα μέσα απ το οποίο η
κατοχική κυβέρνηση του Tσολάκο-
γλου και οι αρχές κατοχής ήλπιζαν -
τι θα βρουν λύσεις στο επισιτιστικ
αδιέξοδο που διαφαινταν, κατέρ-
ρευσε πλήρως. Aκμα και ταν οι πα-
ραγωγοί παρέδιδαν τη συγκομιδή
τους στις τοπικές αρχές, αυτή δεν
μπορούσε να μεταφερθεί στην πρω-
τεύουσα και να διανεμηθεί με οργα-
νωμένο τρπο.
Προϋπθεση επιβίωσης
Στην θέση της επίσημης πολιτι-
κής και των ρητορικών, στις συνθή-
κες της εποχής, κυβερνητικών μέ-
τρων, ξεκίνησε προοδευτικά μια
διαδικασία απευθείας ανταλλαγών
ανάμεσα στους Aθηναίους και
στους κατοίκους της υπαίθρου. Oι
πρώτοι, λο και συχντερα άρχισαν
να ταξιδεύουν στην επαρχία, ατομι-
κά ή σε ομάδες, για να αγοράσουν
με χρήμα ή να ανταλλάξουν σε εί-
δος ταν το τελευταίο έπαψε να εί-
ναι επιθυμητ στους αγρτες που
δεν ήξεραν τι να το κάνουν στις ε-
παρχιακές συνθήκες, τρφιμα, λάδι,
καλαμπκι, στάρι, σπρια. Aπ την
άλλη μεριά οι αγρτες των κοντινών
προς την Aθήνα περιοχών μετέφε-
ραν τα προϊντα τους στην πλη και
τα διέθεταν σε τιμές και σε είδος
που η ανάγκη των Aθηναίων καθρι-
ζε. Aπ την μια πλευρά δημιουργή-
θηκε ένα απίστευτο ρεύμα ανθρώ-
πινης κίνησης που οδηγούσε τους
Aθηναίους ως τον Mοριά, την Θεσ-
σαλία ή και την Mακεδονία και απ
την άλλη, στις περιφερειακές –προ-
σφυγικές κυρίως– συνοικίες της
Aθήνας δημιουργήθηκαν ζώνες α-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

νταλλαγών και ευκαιριών. Για να α-
ξιοποιήσουν τις τελευταίες οι Aθη-
ναίοι και οι Aθηναίες κυκλοφορού-
σαν πάντα στους δύσκολους αυ-
τούς καιρούς με βασικά εφδια: σα-
κίδιο στην πλάτη ή δίχτυ για ψώνια
πάντα έτοιμο στο χέρι.
Kαθώς προχωρούσαν οι κατοχι-
κές εβδομάδες η μαύρη αγορά έγι-
νε τρπος ζωής και προϋπθεση ε-
πιβίωσης για τους Aθηναίους.
Eπρκειτο για φαινμενο μαζικ, -
που δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι
συμμετείχαν. Oι αρχές κατοχής και
η κυβέρνηση Tσολάκογλου ανέχθη-
καν ως και ενθάρρυναν μια κατά-
σταση ανεπιθύμητη μεν πολιτικά
που έλυνε μως, κατά κάποιο τρ-
πο, τα αδιέξοδα που δημιουργούσε
η δική τους αδυναμία. Παρά τη δη-
λωμένη πρθεσή τους να ελέγξουν
κεντρικά και απλυτα την παραγω-
γή και την κατανάλωση των βασικών
ειδών, απελευθέρωσαν προοδευτι-
κά την μετακίνηση μικροποσοτήτων
τροφίμων με πρσχημα την εξυπη-
ρέτηση των «οικογενειαρχών».
Aργτερα, απ το φθινπωρο, ανέ-
χθηκαν ή και ενθάρρυναν τη δημι-
ουργία καταναλωτικών συνεταιρι-
σμών και συσσιτίων, κίνηση που δη-
μιούργησε οργανωτικούς ιστούς,
πολλοί απ τους οποίους ενσωμα-
τώθηκαν αργτερα στα κινήματα α- Mαύρη αγορά στο άπλετο... φως της μέρας. Mαυραγορίτες πουλούν τσιγάρα στην οδ Πανεπιστημίου. Περιουσίες εξα-
ντίστασης. νεμίστηκαν και άλλες περιουσίες φτιάχτηκαν στη μαύρη αγορά της Kατοχής, με το νμο της προσφοράς και της ζήτη-
Oσοι δεν είχαν τα μέσα να μπουν σης να λειτουργεί στην πιο ακραία και ωμή μορφή του (φωτ.: Kώστα Παράσχου, «H Kατοχή», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1997).
στο σύστημα, οι φτωχοί, οι πρσφυ-
των Aθηναίων της κατοχής. προθήκες των καταστημάτων. Aπ ποχές (στην ιταλική κατάρρευση ή
γες, οι απκληροι, οι ξεκομμένοι
Aργτερα απ το καλοκαίρι του λυχνίες ραδιοφώνου ως βενζίνη στις παραμονές της γερμανικής α-
φαντάροι, σοι δηλαδή δεν είχαν τί-
1942 και μετά, ταν λύθηκε σε με- και απ εκλεκτά εδέσματα ως - ναχώρησης). Στον ίδιο χώρο κατέ-
ποτα να ανταλλάξουν και να πουλή-
γάλο βαθμ το επισιτιστικ ζήτημα, πλα. Tα φάρμακα φυσικά, διατήρη- ληγαν συνήθως και τα είδη που έ-
σουν αποτέλεσαν τον κύριο γκο
η μαύρη αγορά έχασε την πολυάν- σαν την πρωτοκαθεδρία. Oι στρα- χαναν τους ιδιοκτήτες τους στα
των θυμάτων της πείνας τον τρομε-
ρ χειμώνα 1941–42. Για τους υπ- θρωπη, μαζική εκδοχή της έπαψε τιώτες των δυνάμεων κατοχής, οι ταραγμένα αυτά χρνια, τα προϊ-
λοιπους η επιβίωση μέσα απ την να αφορά μνο είδη διατροφής και Iταλοί κυρίως και πολύ λιγτερο οι ντα λεηλασιών, κλοπών και πλιά-
μαύρη αγορά ήταν μια οικονομικά ε- προσανατολίστηκε σε ευρύτερο Γερμανοί συνεισέφεραν ενεργά σ’ τσικου, είδη απ τις εβραϊκές περι-
πώδυνη ως καταστροφική υπθεση. φάσμα ειδών, δυσεύρετων τον και- αυτήν την δραστηριτητα εκποιώ- ουσίες κ.λπ. Oι αντιστασιακές ορ-
Προίκες και σπίτια πουλήθηκαν για ρ εκείνο. Mπορούσε κανείς να ντας ακμα και στρατιωτικά είδη, ι- γανώσεις και τα ένοπλα τμήματά
να βρεθούν οι αναγκαίοι για τη συμ- βρει εκεί ,τι απουσίαζε απ τις διαίτερα στις κρίσιμες γι’ αυτούς ε- τους στα βουνά, υπήρξαν σταθεροί
μετοχή στο σύστημα προι. Tα χρυ- και σοβαροί πελάτες της υπγειας
σαφικά και οι χρυσές λίρες ήταν το αυτής οικονομικής κίνησης.
πλέον ζητούμενο. Oλκληρη η πλη Προς το τέλος της κατοχής, απ
έμοιαζε με τεράστιο παζάρι που οι την άνοιξη του 1944 ιδιαίτερα, η
πάντες αγραζαν και πωλούσαν με μαύρη αγορά γνώρισε μία νέα άν-
πιο εμφανείς τους αυτοσχέδιους μι- θηση. H κατάρρευση της αγορα-
κροπωλητές που πρσφεραν απ στικής αξίας της δραχμής επέβαλε
χρτα του βουνού ως καυσξυλα την ταχύτατη μετατροπή των σε
και αυτοσχέδια γλυκά σε κάθε γω- δραχμές εσδων σε καταναλωτικά
νιά της πλης. ή άλλα είδη που διατηρούσαν την
ανταλλακτική αξία τους. Tο σαπού-
«Kαρχαρίες» νι, λγου χάρη, ήταν ένα απ αυτά.
Aπ την άλλη μεριά υπήρξαν οι ι- Eπρκειτο για έναν ιδιμορφο α-
διαίτερα ευνοημένοι στις συναλλα- γώνα δρμου στον οποίο επιδίδο-
γές αυτές. Oσοι βρέθηκαν με απο- νταν μισθωτοί και άλλοι εις χρήμα
θέματα τροφίμων, φαρμάκων και εισπράττοντες, οι οποίοι έπρεπε α-
άλλων απαραίτητων ειδών. Oσοι εκ- μέσως να απαλλαγούν απ τις απα-
μεταλλεύθηκαν τις σχέσεις τους με ξιούμενες δραχμές τους μετατρέ-
τον κσμο της υπαίθρου για να δη- ποντάς τις σε οτιδήποτε. Eιδικά
μιουργήσουν δίκτυα. Πολλοί δικη- Πολύτιμο «στέκια» εξυπηρετούσαν αυτές τις
γροι, για παράδειγμα, μετέτρεψαν απκτημα ανάγκες. Σε άλλα «στέκια» σοι
τα γραφεία τους σε κέντρα συναλ- της ελληνικής πληρωνντουσαν –ως συμπλήρω-
οικογένειας, μα του μισθού κυρίως– σε είδος, έ-
λαγών. Aκμα, σοι είχαν σχέσεις
το ραδιφωνο σπευδαν να ανταλλάξουν αυτ το
με τις αρχές και το στρατ κατοχής πήρε νωρίς
και μπορούσαν να χρησιμοποιούν αντίτιμο της εργασίας τους με άλ-
την άγουσα λα πιο χρήσιμα αγαθά. Oι καπνερ-
άδειες ή και μεταφορικά μέσα των στον πάγκο
κατακτητών. Oι επιχειρήσεις αυτών γάτες ανέβαιναν προς τούτο στο
του μαυραγορί- κέντρο της Aθήνας για να ανταλ-
των «καρχαριών» –πως τους κα- τη για να ικανο-
τάγγελναν οι αντιστασιακές προκη- λάξουν το σε καπν επίδομά τους.
ποιηθούν πιο ε-
ρύξεις– της μαύρης αγοράς πήραν πείγουσες βιο- H μαύρη αγορά ήταν για την Aθή-
μεγάλες διαστάσεις και η κερδο- τικές ανάγκες να της κατοχής, ανάλογα με τις
σκοπία τους καταγράφηκε με τα (αρχείο: Nίκου συνθήκες και την εποχή, ανάσα και
πλέον μελανά χρώματα στη μνήμη Πολίτη). κατάρα, ταυτχρονα.

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11

Oυρά για το τραμ στην Πατησίων (απ το φωτογραφικ άλμπουμ του Kώστα Παράσχου «H Kατοχή – φωτογραφικά τεκμήρια 1941-1944», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1997).
Tραμ και Γκαζοζέν
Oι δημσιες συγκοινωνίες στην περιοχή της πρωτεύουσας στα δύσκολα χρνια της Kατοχής
Tων Γ. Nάθενα – A. Kουρμπέλη
Mελών του Συλλ
γου Φίλων Σιδηροδρ
μου τος), συνολ. μήκους 12 χλμ.
H IΣTOPIA των Δημσιων Συγκοι-
νωνιών κατά τη διάρκεια του Πολέ-
μου και της Kατοχής είναι αρκετά
ενδιαφέρουσα και διαπλέκεται
στενά, πως είναι φυσικ, με τις
περιπέτειες, τα προβλήματα και
την καθημεριντητα του δεινά χει-
μαζμενου λαού της Aθήνας και
του Πειραιά. Oταν ξεκίνησε η σκλη-
ρή αυτή περίοδος (1940–1) δημσια
συγκοινωνία βασικά παρείχαν 3 συ-
στήματα:
α) H Hλεκτρική Eταιρεία Mετα-
φορών (HEM), θυγατρική εταιρεία
του ελληνοαγγλικού ομίλου Πάου-
ερ, που εκμεταλλευταν 17 δρο-
μολογιακές γραμμές τραμ συνολι-
κού μήκους 92,6 χλμ και 14 γραμ-
μές λεωφορείων συνολικού μή-
κους 89,5 χλμ.
β) Oι Eλληνικοί Hλεκτρικοί Σιδη-
ρδρομοι (EHΣ), επίσης θυγατρική
εταιρεία του ομίλου Πάουερ, που α-
νεξαρτητοποιήθηκε και εκμεταλ-
λευταν τη γραμμή του αστικού η-
λεκτρικού σιδηροδρμου Aθηνών –
Πειραιώς, μήκους 10 χλμ, και δύο
τροχιοδρομικές γραμμές στον Πει-
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
ραιά (τραμ παραλίας και Περάμα-
κλοφορία τους άρχιζε απ τις 5.15
γ) Λεωφορειακές γραμμές που τις
εκμεταλλεύονταν ιδιώτες λεωφο-
ρειούχοι, οργανωμένοι σε 16 Kοινές
Διευθύνσεις, των οποίων μία άτυπη
εποπτεία είχε το Tαμείο Προνοίας
Iδιοκτητών Aυτοκινήτων Λεωφορεί-
ων (TΠIAΛ). Tην ευρύτερη περιοχή
Aθηνών εξυπηρετούσε τέλος και ο
σιδηρδρομος του Λαυρίου, που α-
π το 1929 ανήκε πλέον στους Σιδη-
ροδρμους Πελοποννήσου (ΣΠAΠ).
Tα τραμ της HEM
Tην 28η Oκτωβρίου 1940 τα τραμ,
πως είναι γνωστ και απ τα κινη-
ματογραφημένα επίκαιρα της επο-
χής, έγραψαν τη δική τους ιστορία.
Eίναι κλασικές πλέον οι εικνες
των υπερφορτωμένων τραμ με
τους ενθουσιώδεις επίστρατους
που σπεύδουν να καταταγούν για
να πάνε στο μέτωπο. Για ένα μικρ
διάστημα αργτερα σταματούν να
λειτουργούν, αλλά απ τις 30 Aπρι-
λίου 1941 ξαναβγαίνουν στους
δρμους, για να εξυπηρετήσουν
τους κατοίκους της πρωτεύουσας
στα δύσκολα χρνια της κατοχής.
Tην περίοδο αυτή και ταν δεν συ-
νέβαινε κάποιο απροπτο, η κυ-
τέβαινε τις Kυριακές για μπάνιο
το πρωί και τελείωνε στις 10 το
βράδυ. Σε γενικές γραμμές τα πρά-
σινα και τα κίτρινα τραμ του στ-
λου της HEM εξυπηρέτησαν σημα-
ντικά τις συγκοινωνίες της Aθήνας,
τη δύσκολη αυτή περίοδο. Aν και
αρκετά οχήματα, στις κεντρικές
κυρίως αρτηρίες, είχαν διατεθεί α-
ποκλειστικά για τον στρατ Kατο-
χής, τα υπλοιπα προσέφεραν τις
υπηρεσίες τους. Oι επιβάτες έφθα-
ναν ώς τα τέρματα και απ κει περ-
πατούσαν αρκετή ώρα για να πάνε
στα σπίτια τους, λγω έλλειψης άλ-
λων μέσων. Tα οχήματα γέμιζαν α-
σφυκτικά, χι μονάχα μέσα αλλά
και απέξω. Πολλοί επιβάτες κρέμο-
νταν έξω απ τις πρτες και τα πα-
ράθυρα του τραμ σαν σταφύλια,
γατζωμένοι απ οποιοδήποτε στή-
ριγμα ή καβαλώντας πάνω στους
προφυλακτήρες και τα σκαλάκια
(το φαινμενο αυτ ονομάστηκε
«σκαλομαρία»). Στις αφετηρίες και
τα τέρματα σχηματίζονταν πυκνές
και μακρινές ουρές, γιατί τα δρο-
μολγια είχαν αραιώσει για λγους
εξοικονμησης ρεύματος. Iδιαίτε-
ρα τα καλοκαίρια στην πλατεία Συ-
ντάγματος, ταν πολύς κσμος κα-
στο Φάληρο και το Eδεμ, η ουρά
που σχηματιζταν ήταν τεράστια.
Aρχιζε απ την οδ Φιλελλήνων,
προχωρούσε σε ολκληρο το μή-
κος της πλατείας, ανηφριζε στην
οδ Γεωργίου A΄ και απ εκεί συνε-
χιζταν προς τη λεωφρο Aμαλίας,
στο απέναντι πεζοδρμιο του
«Aγνωστου Στρατιώτη».
H συγκοινωνία με τα τραμ αραίω-
σε σημαντικά απ τον Aύγουστο
του 1943, ταν η μεγάλη πυρκαγιά
που ξέσπασε ττε στο αμαξοστά-
σιο της Kαλλιθέας κατέστρεψε 93
οχήματα. Φαίνεται πως προήλθε α-
π βραχυκύκλωμα. Oι Γερμανοί -
μως το απέδωσαν σε σαμποτάζ και
συλλάβανε 50 ομήρους, που για
αρκετ διάστημα απειλούσαν να
τους εκτελέσουν. Mε την ευκαιρία
θα πρέπει να αναφέρουμε τι ένα
σημαντικ ποσοστ των τροχιο-
δρομικών συμμετείχε ενεργά στην
Eθνική Aντίσταση 1941–1944.
Hλθε η Aπελευθέρωση, αλλά τα
δεινά της χώρας και του λαού συ-
νεχίστηκαν. Tα τραμ πτε λειτουρ-
γούσαν και πτε διέκοπταν την λει-
τουργία τους, ιδιαίτερα κατά την
περίοδο των Δεκεμβριανών οπτε
αρκετά οχήματα χρησιμοποιήθη-
καν σαν οδοφράγματα.

Tρένα και τραμ

των EHΣ
Kατά τη διάρκεια της Kατοχής, η
επιβατική κίνηση του «ηλεκτρικού»
αυξήθηκε υπερβολικά λγω μη ύ-
παρξης άλλου παράλληλου συγκοι-
νωνιακού μέσου. Παρά τις κατά και-
ρούς επιτάξεις του απ τις δυνά-
μεις Kατοχής, ο «ηλεκτρικς» απε-
τέλεσε το βασικ συγκοινωνιακ
μέσο για τη διακίνηση των κατοί-
κων της Aθήνας και του Πειραιά.
Tην εποχή αυτή ανεστάλησαν σε
αρκετά δρομολγια οι σταθμεύσεις
στο Mοσχάτο, το Θησείο και το Mο-
ναστηράκι, για οικονομία στην κα-
τανάλωση του ρεύματος. Θα πρέπει
επίσης να αναφέρουμε τι η σήραγ-
γα του «ηλεκτρικού» στην Aθήνα,
χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένα
σαν καταφύγιο στη διάρκεια των
βομβαρδισμών.
Στον επισιτισμ της Aθήνας οι
EHΣ έπαιξαν πρωτεύοντα ρλο,
γιατί μετέφεραν απ τον Πειραιά
στην Aθήνα τα εφδια που έστελνε
ο Eρυθρς Σταυρς με το τουρκικ Kρεμασμένοι απ τις πρτες και τα παράθυρα του τραμ της γραμμής 11 (Iπποκράτους - Kολοκυνθούς). Aθήνα 1944
καράβι «Kουρτουλούς». Tο πλοίο (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπρτερς).
αυτ πλεύριζε στην ελευθέρα ζώνη
του πειραιώτικου λιμανιού. Eκεί πή-
γαινε η υβριδική ηλεκτράμαξα των
EHΣ Nο 31 ή 32 με φορτάμαξες, μέ-
σω της γραμμής του τροχιοδρμου
Παραλίας, και παραλάμβανε τα ε-
φδια (τρφιμα, φάρμακα) για να τα
μεταφέρει στην Aθήνα, στη συνέ-
χεια, μέσω της γραμμής του «ηλε-
κτρικού». Στον παλι σταθμ Θη-
σείου (σημεριν υπηρεσιακ αμα-
ξοστάσιο των HΣAΠ) ο συρμς ξε-
φρτωνε τα εφδια στις παρακεί-
μενες αποθήκες του Eρυθρού
Σταυρού.
Eκτς απ τον «ηλεκτρικ», πο-
λύτιμες υπηρεσίες προσέφερε και
το τραμ του Περάματος που αποτε-
λούσε το μοναδικ μέσο μεταφο-
ράς προς τα εργατικά προάστια του
Δυτικού Πειραιά και για το λγο αυ-
τ κυκλοφορούσε πάντα γεμάτο με
κσμο, που ήταν σκαρφαλωμένος
ακμα και στην σκεπή των βαγο-
νιών. Σε ολκληρη τη διάρκεια της
Kατοχής το τραμ αυτ κυκλοφο-
ρούσε καμουφλαρισμένο σε χρώ-
ματα παραλλαγής. Oι Γερμανοί
χρησιμοποίησαν τη γραμμή του
συνδέοντάς την με το δίκτυο των
ΣEK (Σιδηροδρμων Eλλ. Kράτους)
και το λιμάνι του Kερατσινίου, για
στρατιωτικές εμπορευματικές με-
ταφορές. Oσάκις εκινείτο στρατιω-
τικ γερμανικ τρένο στη γραμμή
Περάματος, τα τραμ αποσύρονταν
απ την κυκλοφορία.
Στις 11–1–1944 οι «Σύμμαχοι»
βομβαρδίζουν ανηλεώς τον Πειραιά
και επιφέρουν μεγάλες απώλειες
σε άμαχο πληθυσμ και τεράστιες
ζημιές σε διάφορες βιομηχανικές
και λιμενικές εγκαταστάσεις. Mετα-
ξύ αυτών καταστρέφονται σχεδν
ολοσχερώς οι εγκαταστάσεις και
μεγάλο μέρος του τροχαίου υλικού Προσπάθεια επιβατών να ανέβουν στη σκεπή του καμουφλαρισμένου τραμ του Περάματος (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορε-
Συνέχεια στην 14η σελίδα πρτερς, συλλογή N. E. Tλη).

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 13

Λεωφορείο γραμμής Aκαδημίας - N. Σμύρνης κινείται με το σύστημα «γκαζοζέν» κατά τη διάρκεια της Kατοχής, στην οδ Πανεπιστημίου (φωτ.: Hνωμένοι Φω-
τορεπρτερς).
Συνέχεια απ την 13η σελίδα
των EHΣ στον Πειραιά (σταθμς,
εργοστάσιο, αμαξοστάσιο, οχήμα-
τα, κ.λπ.). Διακπτεται η λειτουργία
των σιδηροδρμων και των τροχιο-
δρμων (τραμ) των EHΣ, για να α-
ποκατασταθεί στοιχειωδώς, ύστερα
απ υπεράνθρωπες προσπάθειες
του προσωπικού, η μεν σιδηροδρο-
μική συγκοινωνία στις 7–2–1944, η
δε τροχιοδρομική στις 25–1–1945.
Iδιωτικά λεωφορεία
– γκαζοζέν
Oταν κηρύχτηκε ο ελληνοϊταλι-
κς πλεμος του 1940, τα ιδιωτικά
λεωφορεία που λειτουργούσαν στο
πλαίσιο των Kοινών Διευθύνσεων,
επιτάχτηκαν για τις ανάγκες του
Στρατού και του Eρυθρού Σταυρού.
Oι ιδιοκτήτες τους τα ακολούθησαν
στα βουνά και σοι εξ’ αυτών ήσαν
τυχεροί, επέστρεψαν μετά τη λήξη
του μαζί τους στην Aθήνα.
Kατά τη διάρκεια της Kατοχής ση-
μειώθηκε, πως ήταν φυσικ, τερά-
στια έλλειψη υγρών καυσίμων. Eξαί-
ρεση αποτελούσαν κάποιες μικρές
ποστητες που μπορούσε να βρει
κανείς στη «μαύρη αγορά» που
προήρχονταν είτε απ κλοπές, είτε
απ προμήθειες στρατιωτών των
δυνάμεων του Aξονα σε μαυραγορί-
τες. Στην περίπτωση αυτή τα καύσι-
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
μα ήταν νοθευμένα για να αυξηθεί η
ποστητά τους. Aρκετά απ τα πρώ-
ην λεωφορεία έχοντας παρουσιάσει
πολύ μεγάλες βλάβες μπήκαν σε
«τακαρία». Tα υπλοιπα μετατράπη-
καν σε «γκαζοζέν» δηλαδή σε οχή-
ματα που διέθεταν ένα μεγάλο ντε-
πζιτο στη ουρά ή στο καπ, που
παρασκευαζταν αέριο ξυλπνευμα
απ ξηρά απσταξη ξύλων ή λιθάν-
θρακα, το οποίο διοχετευταν στον
κινητήρα. H παροχή ήταν χαμηλή
και ο κινητήρας αδυνατούσε να α-
ναπτύξει την ονομαστική του ισχύ,
με αποτέλεσμα απελπιστικά χαμηλή
ταχύτητα, ιδιαίτερα στις ανωφέρει-
ες. Aρχικά κυκλοφορούσαν 350 λε-
ωφορεία (το 50% του προπολεμικού
στλου), αλλά στη συνέχεια λγω
της γενικευμένης έλλειψης ανταλ-
λακτικών (και ελαστικών) λιγστευ-
αν σιγά–σιγά. Συγκοινωνία εκτελού-
σαν και αρκετά φορτηγά, εφοδια-
σμένα με πάγκους.
H οικτρή κατάσταση που επικρα-
τούσε φαίνεται και απ το Nομοθε-
τικ Διάταγμα 220/1941 που ρύθμιζε
ζητήματα της «δια Kοινών Διευθύν-
σεων Aυτοκινήτων Συγκοινωνίας».
Tο διάταγμα αυτ πρβλεπε τι ο υ-
πουργς Συγκοινωνιών ή ο γεν. δι-
ευθυντής ή ο νομάρχης μπορεί λ-
γω περιορισμού των εργασιών των
«Kοινών Διευθύνσεων» απ έλλει-
ψη καυσίμων ή τροχαίου υλικού και
ανταλλακτικών να προβαίνει σε
συγχωνεύσεις «Kοινών Διευθύνσε-
ων» και μείωση προσωπικού (ει-
σπρακτρων, ελεγκτών). Tο ίδιο
διάταγμα με το άρθρο 12 προέβλε-
πε την αντικατάσταση του TΠIAΛ α-
π τον Oργανισμ Eλέγχου της δι’
Aυτοκινήτων Συγκοινωνιών (OEAΣ),
ο οποίος το 1977 αντικαταστάθηκε
απ τον OAΣ (σημεριν OAΣA).
Aργτερα, το 1943, με το νμο 817
ανατέθηκαν στον OEAΣ ευρύτερα
καθήκοντα ελέγχου της δια παντς
είδους αυτοκινήτων (λεωφορείων,
φορτηγών, πάσης κατηγορίας επι-
βατικών Δ.X. μετά ή άνευ μετρητού)
εκτελουμένης αστικής και υπερα-
στικής επιβατικής μεταφοράς.
Tο 1943 με τη συνθηκολγηση
της Iταλίας, οι Iταλοί πουλάνε στους
Eλληνες καύσιμα και ανταλλακτικά
και αρκετά γκαζοζέν ξανακινούνται
με υγρά καύσιμα.
Στο μεταξύ οι προπολεμικές «Kοι-
νές Διευθύνσεις» κατά τη διάρκεια
της Kατοχής διαλύθηκαν και τα λε-
ωφορεία λειτουργούσαν ατομικά με
υποτυπώδη έλεγχο απ τον OEAΣ.
H απελευθέρωση βρίσκει τις συ-
γκοινωνίες σε απερίγραπτη κατά-
σταση...
Tο τρένο του Λαυρίου
και ο Xαλάνδρης
Θα κλείσουμε με μια επιβαλλ-
μενη αναφορά και στο τρένο του
Λαυρίου, που λειτουργούσε ανελ-
λιπώς μέχρι την υποχώρηση των
Γερμανών το 1944, οπτε υπέστη
καταστροφές και διεκπη για ορι-
σμένα χρνια η λειτουργία του. Στη
διάρκεια της Kατοχής, λγω έλλει-
ψης μεταφορικών μέσων, εκτς α-
π τα δρομολγια Aθηνών – Λαυρί-
ου, επαναδρομολογήθηκε και το
τοπικ δρομολγιο Πειραιά – Xα-
λανδρίου (που υπήρχε και παλαι-
τερα, γνωστ σαν «Xαλάνδρης»
στους παλιούς σιδηροδρομικούς).
Tο τρένο αυτ αναχωρούσε το
πρωί απ το Xαλάνδρι και επέστρε-
ψε το απγευμα για να διανυκτε-
ρεύσει εκεί. Kάποιοι γενναίοι μηχα-
νοδηγοί μετέφεραν κρυφά απ
τους Γερμανούς περισστερο κάρ-
βουνο απ’ σο χρειαζταν η μηχα-
νή τους και το μοίραζαν σε οικογέ-
νειες της περιοχής για τη θέρμαν-
σή τους.
Aυτή είναι συνοπτικά η ιστορία
των δημσιων συγκοινωνιών στην
περιοχή Aθηνών – Πειραιώς – Περι-
χώρων κατά τη διάρκεια της Kατο-
χής. Δεν θα πρέπει μως να ξεχνά-
με τι λγω των αραιών δρομολο-
γίων ή και της (για διάφορους λ-
γους) διακοπής τους αρκετές φο-
ρές, καθώς και της γενικτερης έλ-
λειψης μεταφορικών μέσων, ο βα-
σικς ίσως τρπος μετακίνησης
των κατοίκων της πρωτεύουσας ή-
ταν ο ποδαρδρομος...
 Tης Kατοχής και του Θεάτρου
«Oπου το γέλιο, το κέφι και η διασκέδαση δίνονται χωρίς δελτίο»
H Mαρίκα Kοτοπούλη με στρατιώτες και τραυματίες, σε εκδήλωση στο Zάππειο Mέγαρο, 1941 (φωτ.: Aρχείο Θεατρικού Mουσείου).
Tης Δηούς Καγγελάρη
Θεατρολ γου
«ΤO ΘEATPO μας ανοίγει τις πρτες
του –τέτοια είναι η διαταγή– μα Τε-
τάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, 23, 24,
25 Απριλίου, τις ξανακλείνει. Δύο ει-
σιτήρια την Τετάρτη, ένα την Πέ-
μπτη, κανένα την Παρασκευή. Το
Σάββατο αναβάλλομε απ το πρωί»,
σημειώνει ο Αιμίλιος Βεάκης στο η-
μερολγι του. «... Βγαίνω στο μπαλ-
κνι μου και βλέπω: – ο Αγκυλωτς
Σταυρς κυματίζει μπροστά στον
Παρθενώνα στο ίδιο κοντάρι που ώς
χθες κυμάτιζε η Ελληνική Σημαία.
Δεν μπορώ να πω τι νιώθω. Eνα κεν,
ένα βουβ κεν μέσα μου»1.
Κυριακή 27 Απριλίου 1941, την 8.25
π.μ., ο Γερμανικς Στρατς «εισήλ-
θεν εις Αθήνας»: Η Ιστορία επιβάλλει
τη δική της μέγιστη δράση και στα α-
θηναϊκά σκηνικά δρώμενα.
Θέατρο πολέμου
Hδη απ τις πρώτες μέρες του η-
ρωικού οκτάμηνου αγώνα στα ελλη-
νοαλβανικά σύνορα, οι θεατρικές
σκηνές είχαν άμεσα συντονιστεί με
το «Θέατρο Πολέμου». Στις αυθρ-
μητες πατριωτικές διαδηλώσεις, που
ανήγγελλαν τη θέληση για αντίστα-
ση, συμμετείχαν και οι άνθρωποι του
θεάτρου. Ανάμεσα στους στρατιώ-
τες που, «πλήρεις ενθουσιασμού και
αυτοπεποιθήσεως», κατευθύνονταν
προς το σταθμ και εκείθεν προς τα
σύνορα, περιλαμβάνονταν και νέοι
ηθοποιοί. Ο ανδρικς πληθυσμς
των θιάσων μειώθηκε, ενώ λγω της
επιστράτευσης, το Εθνικ Θέατρο α-
νέστειλε για ένα διάστημα τις παρα-
στάσεις του.
Τα θέατρα λειτουργούσαν υπ τον
ρο «πως άπαντα τα φώτα των είναι
κεκαλυμμένα ούτως ώστε να μην
διακρίνεται ακτίς φωτς» και προ-
σαρμζοντας τις παραστάσεις τους
με το ωράριο κυκλοφορίας, έδιναν
κατ’ αρχάς μνον απογευματινές κα-
θώς και κυριακάτικες πρωινές. Πά-
ραυτα, ο ημικρατικς θίασος Κοτο-
πούλη ανήγγειλε «Τα Πολεμικά Πα-
ναθήναια του 1940», επιθεώρηση α-
νάλογη με τα περίφημα «Πολεμικά
Παναθήναια του 1912–13» με μερι-
κές απ τις θρυλικές τους σκηνές
(«Εις τα σύνορα εμπρς παιδιά» με
την Μαρίκα ως τυμπανιστή, «Ιγώ είμ’
ιγώ ηυζουνάκι γοργ»), να εμπλέκο-
νται με επεισδια εμπνευσμένα απ
τον νέο πλεμο. Το ένα θέατρο μετά
το άλλο προετοίμαζαν πυρετωδώς
πολεμικές επιθεωρήσεις, τα πατριω-
τικά νούμερα προκαλούσαν ζητω-
κραυγές, τα σατιρίζοντα τον Ιταλ
Στις «πολεμικές επιθεωρήσεις» η Σοφία Bέμπο ενθουσίαζε τραγουδώντας τη δικτάτορα τραγουδάκια χειροκρο-
νίκη των «Παιδιών» της Eλλάδος στον ελληνοϊταλικ$ π$λεμο ή σαρκάζοντας τούνταν με ενθουσιασμ και η Σοφία
τον Nτούτσε (φωτ.: Aρχείο Θεατρικού Mουσείου). Συνέχεια στην 16η σελίδα
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 15
Συνέχεια απ$ την 15η σελίδα
Βέμπο μετονομαζταν σε τραγουδί-
στρια της νίκης. Στις 22 Νοεμβρίου ο
ελληνικς στρατς κατέλαβε την
Κορυτσά. Το ίδιο βράδυ στο θέατρο
το κοιν παραληρούσε με τα τετρά-
στιχα για την κατάληψη της Κορυ-
τσάς.
Η Αθήνα μάθαινε να ζει με το σύν-
θημα του συναγερμού και τα θέατρα
φρντιζαν να διαφημίζουν τα ασφα-
λή καταφύγιά τους. Το Εθνικ μετα-
φέρθηκε στο «Παλλάς» που οι έξο-
δοι κινδύνου οδηγούσαν στο κατα-
φύγιο του Μετοχικού Ταμείου Στρα-
τού. Στη σκηνή του ρίγη ενθουσια-
σμού προξενούσε η ρήση με το «Ω
παίδες Ελλήνων, ίτε ελευθερούτε
πατρίδ’». Μετά τις πολεμικές επιθε-
ωρήσεις την εμφάνισή τους έκαναν
τα «πολεμικά έργα» αλλά και ο «πο-
λεμικς φασουλής». Στα νοσοκομεία
ηθοποιοί με απαγγελίες, επιθεωρη-
σιακά νούμερα και τραγούδια, προ-
σπαθούσαν να διασκεδάσουν τους
ηρωικούς τραυματίες.
Τα χρνια της ναζιστικής και φασι-
στικής κατοχής ήταν χρνια πείνας,
συλλήψεων, εκτελέσεων και εκτοπί-
σεων. Oμως, ο κσμος πήγαινε στο
θέατρο. Γιατί το θέατρο είναι ένας
δημσιος χώρος, ένας τπος συνά-
ντησης, και στις στιγμές της υπο-
δούλωσης του ελληνικού έθνους,
αυτή η συνάθροιση ισοδυναμούσε
με πολιτική δράση. Για δύο ώρες ο
κσμος της σκηνής προσέφερε μιαν
άλλη πραγματικτητα, παίζοντας ρ-
λο διορθωτικ απέναντι στα αβάστα- O Kάρολος Kουν (Oσβαλντ) και η Bάσω Mεταξά (κα
Γκαίτε «Φάουστ». Eθνικ$ Θέατρο, 1942. Προτελευταία σκηνοθεσία του Δημή- Tέχνης, 1943 ή πώς ένας νεοσύστατος θίασος αποδ
χτα ατοπήματα της Ιστορίας. τρη Pοντήρη την περίοδο της Kατοχής. H Bάσω Mανωλίδου (Mαργαρίτα) και ποτελέσει συλλογικ$ βίωμα, αφορμή και απ$δειξη
Αν οι Αθηναίοι, την ίδια εποχή, δεν ο Nίκος Δενδραμής (Φάουστ) τον επ$μενο χρ$νο θα σχηματίσουν θίασο με λος, Aρχείο Θεάτρου Tέχνης).
έδειχναν ανάλογο ενδιαφέρον και τον Γιώργο Παππά, με τον οποίο θα συμπράξει και ο μεγάλος Bεάκης (Aπ$ το
για την έβδομη τέχνη, αυτ οφειλ- βιβλίο «Eξήντα χρ$νια Eθνικ$ Θέατρο 1932–1992», εκδ. «Kέδρος», 1992).
ταν, νομίζω, πέρα απ το τι οι κινη-
ματογράφοι κατακλύζονταν απ μενα έργα, είτε πρωττυπα είτε με- Απαγορευταν τα σκηνικά να ανα-
Γερμανούς και Ιταλούς αξιωματι- ταφρασμένα, ως και τα μεμονωμένα παριστάνουν βουνά και πλαγιές για
κούς και στρατιώτες, στο γεγονς - “νούμερα” δέον απαραιτήτως να υ- να αποφεύγονται οι συνειρμοί με τον
τι μνο στο θέατρο μπορούσαν να ε- ποβάλλονται στην Επιτροπή Ελέγ- ένοπλο, αντιστασιακ αγώνα, αλλά
πικοινωνήσουν άμεσα και μάλιστα χου Θεατρικών Eργων προς έγκρι- οι επιθεωρησιογράφοι μας απέδει-
στη δική τους, ελληνική γλώσσα. σιν». Στη συνέχεια, οι θίασοι των ο- ξαν διαβολική εφευρετικτητα. Eτσι
Γιατί η παράσταση, ως τέχνη που δη- ποίων τα έργα είχαν τύχει εγκρίσε- και μνον η αναφορά στο «τσάι του
μιουργεί με έμψυχο υλικ, είναι και η ως, φειλαν να καλέσουν την επι- βουνού» ενθουσίαζε το κοιν, θυμά-
πλέον κοινωνική. Σ’ αυτά τα χρνια τροπή στη γενική δοκιμή «τρεις το ται η ηθοποις και συγγραφέας Ολυ-
της φοβέρας, μέσα στις παγωμένες βραδύτερον ημέρες προ της πρώτης μπία Παπαδούκα, ή η αναφορά στη
αίθουσες, σε σύμπνοια ηθοποιοί και παραστάσεως». Ωστσο οι ίδιοι οι δι- βανίλια–«υποβρύχιο» για να πιάσει
κοιν μάθαιναν να συνομιλούν μέσα ευθύνοντες της «Λαϊκής Διαφωτίσε- το υπονοούμενο για τα συμμαχικά υ-
απ έναν κώδικα υπαινιγμών. ως» ομολογούσαν «την παρατηρου- ποβρύχια. Πώς λοιπν να μην απο-
Πλεναζαν οι επιθεωρήσεις, οι α- μένην καταφανή απροθυμίαν προς ρούν οι ξένοι λογοκριτές, ταν α-
νάλαφρες κωμωδίες, οι οπερέτες και συμμρφωσιν εις τας μέχρι τούδε υ- προσδκητα εμφανίζονταν στην πα-
οι βιεννέζικου τύπου μουσικές κω- ποδείξεις». ράσταση;
μωδίες, με κάποιες σφήνες έργων Ειδικές διατάξεις απαγρευαν Αν και απαγορευμένη η αναφορά
κλασικού ρεπερτορίου. Σημασία - στους θιάσους πρζας να ανεβά- στην πείνα, τα νούμερα έκαναν λγο
μως δεν είχε το τι έπαιζαν αλλά το - σουν έργα συγγραφέων συμμαχικής για «ένα μπουτάκι γάλακτος», για
τι έδιναν το «παρών» σ’ αυτή τη συ- καταγωγής πως και οποιαδήποτε «συσσίτια», για «έναν μη μαυραγορί-
νάντηση. Και ταν απ’ έξω ηχούσε το μνεία στις χώρες τους. Οι μη συμ- τη». Aλλωστε καμιά φορά, διηγείται
«χωνί», η παράσταση σταματούσε μορφούμενοι αιτούντες άλλαζαν την ο συγγραφέας Ασημάκης Γιαλαμάς4,
για λίγο ώστε ν’ ακουστεί η γενναία ταυττητα των κειμένων. Στο ύψος οι επιθεωρησιογράφοι κατρθωναν
φωνή της Αντίστασης. των περιστάσεων το κοιν, ταν κα- και διά της δωροδοκίας να αποτρέ-
ταλάβαινε περί τίνος πρκειται, κρα- ψουν τις περικοπές.
Λογοκρισία τούσε επτασφράγιστο το μυστικ. Παρά τις πιέσεις, λίγα μνον έργα
Oχι μως και ο Σπύρος Μελάς, που Γερμανών συγγραφέων ανεβάστη-
Οι θίασοι είχαν να αντιμετωπίσουν έριξε το καρφί για το αγγλικ έργο καν κι αυτά χι προπαγανδιστικά.
το φβητρο της τριπλής λογοκρισίας «Σύζυγοι με Δοκιμές», το οποίο η κ. Στο κτίριο της οδού Αγίου Κων-
(γερμανικής, ιταλικής και «ελληνι- Κατερίνα είχε ανεβάσει ως γαλλικ: σταντίνου οι Γερμανοί χειροκροτού-
κής»)2. Οι κατακτητές εφάρμοζαν «Aνήκει μάλλον στις ελαφρτερες σαν Γκαίτε, Λέσινγκ, Σέλερ, οι Ιταλοί
αρχικά τον μεταξικ νμο περί ελέγ- δημιουργίες άλλου βορειτερου θε- Γκολντνι και αμφτεροι Μολιέρο O Δημήτρης Mυράτ και ο Δημήτρης Xορν στην «Kυ
χου θεατρικών έργων, με συμπληρω- άτρου». «Γεια σου Μελά, φλογερέ (συνθηκολγηση της Γαλλίας γαρ) γή σπάνιου πλούτου για τα δεδομένα της εποχής,
ματικές διατάξεις, ώσπου εξεδθη ο πατριώτη, που δεν σου ξεφεύγει τί- γράφει ο Αλέξης Σολομς5. «Ο Ερρί- 1943, σε διασκευή-σκηνοθεσία του (σκηνοθέτη της
αναγκαστικς νμος 108/1942 της ποτε», θα τον χαιρετίσει αργτερα ο κος ο Ε΄ του Σαίξπηρ ήταν η τελευ- φίες («μαγευτικές», «εξαίσιες») και κοστούμια («κο
κατοχικής κυβέρνησης. ιστορικς του Νεοελληνικού Θεά- ταία λέξη του Εθνικού Θεάτρου πριν καταγωγής ο Eλληνοαυστριακ$ς M$ρντο είχε υπογ
«Τα διά πρώτην φοράν αναβιβαζ- τρου Γιάννης Σιδέρης3. απ την υποδούλωση (...). Βγάζοντας ως Pενέ Mορέλ (Aπ$ το βιβλίο του Γιώργου Aνεμογ

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999


κα Aλβινγκ) στους «Bρυκ$λακες» του Iψεν, Θέατρο
οδείκνυε $τι «το θεατρικ$ γεγον$ς μπορούσε να α-
η ομαδικής σύμπνοιας» (φωτ.: Nτίμης Aργυρ$που-
Kυρία με τις Kαμέλιες» του A. Δουμά υιού, παραγω-
του θιάσου Kοτοπούλη. Θέατρο Kοτοπούλη - REX,
ης Λυρικής Σκηνής) Pενάτο M$ρντο και σκηνογρα-
κομψοτεχνήματα») Γιώργου Aνεμογιάννη. Eβραϊκής
γράψει τη μουσική κωμωδία του «Aλάτι και Πιπέρι»
ογιάννη «Θεατρική περιπέτεια», Aθήνα 1990).
την πανοπλία του Ερρίκου μετά την
τελική παράσταση, ο Μινωτής μπαρ-
κάρει ευθύς για το Χλιγουντ, που
τον περιμένει η Κατίνα Παξινού. Οι
λιγτερο τυχεροί συνάδελφοί τους
μένουν εδώ για να υποστούν τους
φβους, τα βάσανα και τη μαύρη α-
γορά της Κατοχής».
Συμμετοχή
στην Aντίσταση
Στη συντριπτική τους πλειοψηφία
οι ηθοποιοί και τεχνικοί του Εθνικού
ήταν οργανωμένοι στην Εθνική Αντί-
σταση. Σε συνέλευση λων των ερ-
γαζομένων, τον Δεκέμβριο του ’42, ο
Τζαβελλάς Καρούσος κατήγγειλε
τον Καλλιτεχνικ Διευθυντή Γ. Γιο-
καρίνη ως συνεργάτη των κατακτη-
τών, προτείνοντας στη θέση του τον
μέχρι ττε γραμματέα Aγγελο Τερ-
ζάκη, αίτημα το οποίο έγινε δεκτ.
Επίσης διεκδίκησαν συσσίτια για
τους εν ενεργεία αλλά και για τους
συνταξιούχους ηθοποιούς (συνήθως
νερβραστα φασλια και χυλς και
στις διπλές παραστάσεις λίγο παστέ-
λι και σταφίδες).
Στις εξαντλημένες απ την πείνα
κοπέλες του χορού της Εκάβης, το
’43, η διεύθυνση και ο σκηνοθέτης Σ.
Καραντινς συνιστούσαν να αποσύ-
ρονται διακριτικά στα παρασκήνια.
Μια μέρα οι νεαροί ΕAMίτες ηθοποι-
οί Νίκος Τζγιας, Ασπασία Παπαθα-
νασίου, Αλέκα Παΐζη και Λούλα Ιωαν-
νίδου αποφασίζουν, χωρίς να το
πουν σε κανένα, να διαμαρτυρηθούν
για το θέμα της επιβίωσης με έναν ε-
ξχως θεατρικ τρπο: να «λιποθυ-
μήσει» η Παΐζη επί σκηνής, περ και
εγένετο. «Hταν τέτοιο το αίσθημα
του κινδύνου και της ευθύνης, που
εξαιτίας της αυθυποβολής αυτής -
ντως αρρώστησα», λέει η Α. Παΐζη.
Την ίδια χρονιά, η «ελληνική»
Ασφάλεια συνέλαβε τρεις αγωνί-
στριες, την επικεφαλής του ενδυμα-
τολογικού συνεργείου του Εθνικού,
Ευγενία Λαμπρινού, και τις μοδί-
στρες Βάσω Τσάλλα και Ελένη Μισ-
σιρλή. Τις παρέδωσαν στην Γκεστά-
πο και στάλθηκαν σε γερμανικά
στρατπεδα συγκέντρωσης. Στη συ-
νέχεια, η έφηβος Μισσιρλή πέθανε
στις φυλακές Αβέρωφ.
Στα πρώτα χρνια της Κατοχής
λειτούργησε το πειραματικ Θεατρι-
κ Σπουδαστήριο απ τον Βασίλη
Ρώτα, ο οποίος αργτερα συνέχισε
τη δράση του στο «βουν». Με τα
καροτσάκια του Δήμου, που άλλες
ώρες μετέφεραν αποστεωμένα ή νε-
κρά απ την πείνα παιδιά, η Ελένη
Θεοχάρη–Περάκη και οι μαθήτριές
της (ανάμεσά τους και η Aλκη Ζέη)
μετέφεραν τις κούκλες του Μπάρ-
μπα–Μυτούση.
Μες στο σκοτάδι του ’42 κυοφο-
ρείται και το νέο ξεκίνημα του θεά-
τρου μας. Στο δωματιάκι μιας αυλής,
μέσα στους καπνούς των τσιγάρων,
ο Κάρολος Κουν μοιράστηκε τη στα-
φίδα με παλιούς και νέους μαθητές
του μαζί με τα θεατρικά και ΕAMικά
νειρα και ίδρυσε το Θέατρο Τέχνης.
Στο ρεπερτρι τους τλμησαν να
συμπεριλάβουν Γκρκι καθώς και
Κλντουελ, τον οποίον μεταμφίεσαν
σε Κλοντέλ.
Αλλά θέατρο παιζταν και στα σπί-
τια. Για τη χαρά της συνεύρεσης και
για να συγκεντρωθούν χρήματα για
τον αγώνα. Μάλιστα ο Γιάννης Τσα-
ρούχης («αρχικώς υπέρ της Αντιστά-
σεως, μετά υπέρ του ταμείου μου»)
διέπρεψε ως Αΐντα και Τραβιάτα, για
το κοστούμι της οποίας χρησιμοποί-
ησε την ευζωνική φουστανέλα του
παππού και ένα σεντνι.
Γενικώς, η ανέχεια και η μαύρη α-
γορά άνοιγαν το δρμο στην ευρεσι-
τεχνία. Συνήθως τα κοστούμια προέ-
κυπταν απ μεταποιήσεις και τα υ-
φάσματα δεν τα έκοβαν αλλά τα
προσάρμοζαν με αρατες παραμά-
νες ώστε να ξαναχρησιμοποιηθούν.
«Φως, φως εξησφαλίσθη διά να
φωτίσει τας απογευματινάς παρα-
στάσεις των 4–6 μ.μ.». Οι Γερμανοί έ-
κοβαν το ηλεκτρικ και οι θίασοι έ-
παιρναν τα μέτρα τους. Το κοιν κα-
τανοούσε τα προβλήματα και ζητού-
σε τη συνέχιση της παράστασης ακ-
μα και ταν η Γερμανική περίπολος
απαιτούσε το σβήσιμο των φώτων.
«Απογευματιναί, λαϊκαί, απογευ-
ματιναί προς 300, 200 και 100 δρχ.»
διαβάζουμε σε διαφήμιση στον ημε-
ρήσιο Tύπο της 17 Ιουλίου 1942. Στο
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
H Mιράντα και
η Nτιριντάουα
διαδηλώνουν.
O κύριος $γκος
των ανθρώπων
του θεάτρου
έδωσε με αυτα-
πάρνηση
το «παρών»
στα κοινωνικά
δρώμενα (Aπ$
το βιβλίο
του Eυάγγελου
Mαχαίρα «H τέ-
χνη της Aντί-
στασης», εκδ.
«Kαστανιώτης»,
Aθήνα 1999).
ίδιο φύλλο (τιμή 20 δρχ.) σημειώνε-
ται τι «ενεφανίσθη το πρώτο αργεί-
τικο πεπνι και επωλήθη προς δρχ.
δύο χιλιάδας» ενώ η χλωρή σταφίς
μάλλον αφθονεί και πωλείται προς
1.100 δρχ. κατ’ οκάν. Αν και οι τιμές
άλλαζαν συνεχώς, μπορούμε να συ-
μπεράνουμε απ τις διαθέσιμες μαρ-
τυρίες τι τα αντίτιμα των εισιτηρίων
του θεάτρου είχαν διατηρηθεί σε λο-
γικά για την εποχή πλαίσια ώστε να
μπορεί ο κσμος να ανταποκριθεί. Οι
επτά–οκτώ χειμερινοί θίασοι που α-
ναγράφονταν στις στήλες των αθη-
ναϊκών θεαμάτων τον Απρίλιο του
’41 πριν απ τη Γερμανική εισβολή,
έγιναν δεκατρείς στο τέλος του ’42
και δεκαπέντε στο τέλος του ’43. Και
οι κατακτητές έψαχναν κάθε τσο α-
φορμή για να κλείνουν τα θέατρα.
Κάθε τσο γίνονταν έφοδοι στα
θέατρα και συλλήψεις, και κάθε τσο
μες στο σκοτάδι εξακολουθούσαν να
πετούν προκηρύξεις. Μετά την πα-
ράσταση ηθοποιοί συνέχιζαν στους
δρμους με το «χωνί». Οργανώθη-
καν πανθεατρικές απεργίες (πρε-
δρος του ΣΕΗ ο Σπύρος Πατρίκιος
και γραμματέας ο Θδωρος Μωρί-
δης). Ηθοποιοί, συγγραφείς και σκη-
νοθέτες (λυπάμαι που ο χώρος δεν
επιτρέπει να τους αναφέρω ονομα-
στικά) μέσα απ τις γραμμές του
ΕΑΜ, κυρίως, συμμετείχαν στις με-
γάλες κινητοποιήσεις για την επιβίω-
ση, για την... «κάθοδο» των Βουλγά-
ρων και κατά της επιστράτευσης των
Eλλήνων εργατών για το Ράιχ, αντι-
μέτωποι με τους Γερμανούς και το
Ιταλικ ιππικ. Συνδέοντας την ατο-
μική και καλλιτεχνική τελείωση με το
συλλογικ διάβημα συμμετείχαν ε-
νεργά στο ιστορικ γίγνεσθαι.
Σημειώσεις: 1,5)Λεύκωμα «60 χρ νια Eθνι-
κ Θέατρο», 1932–1992, εκδ. «Kέδρος»,
Aθήνα 1992
2,3) Γ. A Λεονταρίτη, «Tο θέατρο στην Kα-
τοχή», εφ. «Kαθημερινή», 7 Mαρτίου 1993
4) Aσημάκη Γιαλαμά, «E, κάτι κάναμε κι ε-
μείς!», εκδ. «Γλάρος», Aθήνα 1991
Aφιερώνω το κείμενο για το Θέατρο στην
Kατοχή, σ’ έναν απ τους αμέτρητους, «α-
νώνυμους» ήρωες της Mεγάλης Σκηνής
της Eθνικής Aντίστασης: Στον θείο μου
Φώτη Aποστ λου Ξαρχογιανν πουλο
17
 Φως στο σκοτάδι
H ζωηρή παρουσία και δράση του πνευματικού κσμου στα μαύρα χρνια
Tης Aλεξάνδρας Mπουφέα
Δρος Φιλολογίας

ME THN προέλαση των χιτλερικών

στρατευμάτων στην Eλλάδα κι ενώ η
ξενική κατοχή γίνεται ολοένα ασφυ-
κτικτερη, ο Eλληνισμς αναδιπλώ-
νεται κι ανασυντάσσεται. Tη σιωπή
και τον τρμο των πρώτων ημερών
θα διαδεχθεί ο ψίθυρος, η φωνή, η
κραυγή, μια πρωτοφανής πνευματι-
κή έκρηξη, την οποία δεν πρέπει να
περιορίσουμε σε ,τι έχουμε συνηθί-
σει να χαρακτηρίζουμε αντιστασιακή
λογοτεχνία. Eίναι ένα πολύμορφο
φαινμενο πνευματικής παρουσίας
και εθνικής παρρησίας. Kάποιες πτυ-
χές του άγνωστες κι αδιερεύνητες
θα επιχειρήσουμε να αποδώσουμε
πολύ σχηματικά και αυτονητα απο-
σπασματικά στη συνέχεια με επίγνω-
ση τι αδικούμε το εκπληκτικ και
μοναδικ αυτ φαινμενο, προσφέ-
ροντας μια λυμφατική και ωχρή εικ-
να του.

Oι εφημερίδες
Tο πνευματικ κλίμα των ημερών
αποδίδουν στις κύριες εκφάνσεις
του, παρά τη λογοκρισία, οι εφημερί-
δες της εποχής που καταγράφεται
ένας παράλληλος πνευματικς αγώ-
νας απ τις πρώτες σπασμωδικές κι-
νήσεις, μέχρι το ξέσπασμα και το κο-
ρύφωμά του.
Φιλολογικά και λογοτεχνικά κείμε-
να συμπεριλαμβάνονται στις σελίδες
τους και ο ερευνητής εντυπωσιάζε-
ται απ τη μαχητική συστράτευση
του πνευματικού κσμου. Aξιομνη-
μνευτα είναι τα πρωτοσέλιδα χρο-
νογραφήματα που υπέγραφαν στο
Eλεύθερο Bήμα ο Π. Παλαιολγος
και ο Δ. Ψαθάς, στην Πρωία ο K. Bάρ-
ναλης, στα Aθηναϊκά Nέα ο Γρ. Ξεν-
πουλος, στην Kαθημερινή ο Σπ. Mε-
λάς, στην Aκρπολη ο A. Λιδωρίκης Kαλλιτεχνική συντροφιά σε αθηναϊκή ταβέρνα, τις πρώτες μέρες της Kατοχής. Aπ αριστερά: ο Aιμίλιος Bεάκης, ρ-
και στη Bραδυνή ο T. Mωραϊτίνης. θιος, ο Παύλος Παλαιολγος, η Eλένη Παπαδάκη και ο Δημήτρης Ψαθάς. Στα τραγικά χρνια που ακολούθησαν, θα εί-
Tακτικές στήλες κριτικής βιβλίου ναι λοι τους παρντες στο πνευματικ προσκλητήριο της αντίστασης στους κατακτητές (αρχείο «Kαθημερινής», K.Γ.
διαθέτουν το Eλεύθερο Bήμα (M. Mεγαλοκονμου).
Pοδάς), η Bραδυνή (K. Mπαστιάς), τα
Aθηναϊκά Nέα (Γ. Ξενπουλος) και η σελίδες και στήλες στις εφημερίδες, για να σκοτώσουν την ώρα τους». Tα βιβλία πωλούνται σε κεντρικά
Aκρπολις (A. Παπαδήμας), ενώ επι- είναι μως σαφής, πως προκύπτει (Eλεύθ. Bήμα 18.4.42) βιβλιοπωλεία αλλά και σε υπαίθρια
φυλλίδες, μελέτες και άρθρα για κι απ επιστολές αναγνωστών, η δί- Oι μικρές αγγελίες των εφημερί- καροτσάκια. «Aνθρωποι με το τενε-
πρσωπα και θέματα της λογοτε- ψα του κοινού για τα πνευματικά ζη- δων κατακλύζονται απ προσφορές κεδάκι στο χέρι για την ποθητή φα-
χνίας, της ιστορίας, της λαογραφίας τήματα, που παρουσιάζεται ως ανα- για αγορές και πωλήσεις βιβλίων σολάδα ξεχνιούνται μπροστά στον -
φιλοξενούνται στην Πρωία (απ γκαία προϋπθεση και συνειδητή ε- –πολλοί ως γνωστν πωλούσαν τα γκο των βιβλίων και ζουν με τη χαρά
6–11–42, καθημερινές συνεργασίες πιλογή για τη διατήρηση της εθνικής βιβλία τους για να επιβιώσουν, πως των περιεχομένων τους. Tα μάτια
των A. Tερζάκη, Π. Xάρη, H. Bενέζη, φυσιογνωμίας και πολιτιστικής πα- λ.χ. ο Λαπαθιώτης –ή δανεισμ για α- τους βγάζουν φλγες», σημειώνεται
M. Kαραγάτση, Λ. Kουκούλα κ.ά.), ράδοσης. νάγνωση. Διαβάζουμε συχνά: «Δα- στο Eλεύθερο Bήμα (26.6.42), ενώ
στο Eλεύθερο Bήμα (K.Θ. Δημαράς νειστική βιβλιοθήκη. Mε 1.000 δραχ- στα Aθηναϊκά Nέα (9.6.42) επισημαί-
κ.ά.), στον Πρωιν Tύπο (Π. Xάρης Tα βιβλία μές το μήνα παίρνετε στο σπίτι σας νεται: «H πνευματική απασχληση -
κ.ά.), καθώς και στην Kαθημερινή (ο και διαβάζετε σα βιβλία θέλετε»... σο κι αν δεν ισοδυναμεί με ένα πιάτο
T. Παπατσώνης δημοσιεύει σε συνέ- Παρά τις τραγικές συνθήκες του (Aθηναϊκά Nέα 26.11.42), «Nωρίς στο αχνίζουσα φασολάδα, περιφρουρεί
χειες Σκιαγραφήματα 40 χρνων πα- 1942 η αναγνωστική βουλιμία οξύνε- σπίτι για να ’σαι ήσυχος. Mε ένα καλ μως την ανθρώπινη ανωτερτητα,
γκσμιας λογοτεχνίας 1875–1914). ται και «η ζήτησις των βιβλίων κρίνε- βιβλίο περνάς θαυμάσια την ώρα διακρίνει τον άνθρωπο απ τα άλλα
Aρκετς χώρος παραχωρείται και ται ως η πλέον φανερή εκδήλωσις σου. Διαθέτουμε 50 χιλιάδες βιβλία τετράποδα». Xαρακτηριστικ είναι
για τη δημοσίευση μυθιστορημάτων της πνευματικής ανησυχίας της επο- ελληνικά και ξένα. Mπορείτε να γρα- τι απολογιστικά το 1942 κρίνεται ως
σε συνέχειες. H λογοκρισία και η πε- χής... ερριχθήκαμε λοι στο διάβα- φείτε συνδρομητές. Δανειστική Γ. έτος χι γνιμον εις έκδοσιν αλλά
ριορισμένη πολιτική ειδησεογραφία σμα, άλλοι για να γίνουν καλλίτεροι, Tσουκαλά» (Eλεύθερο Bήμα γνιμον εις κατανάλωσιν βιβλίων
οπωσδήποτε ευνοούσαν ανάλογες άλλοι για να παρηγορηθούν, άλλοι 16–8–44). (Πρωινς Tύπος 5.1.43).

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

H κηδεία του Kωστή Παλαμά, στις 28 Φεβρουαρίου 1943, έδωσε την ευκαιρία σε ένα τεράστιο πλήθος να συγκεντρωθεί στο A΄ Nεκροταφείο της Aθήνας, σε μια
αυθρμητη εκδήλωση του αδούλωτου φρονήματος των Eλλήνων. O Aγγελος Σικελιανς, αν και άρρωστος, ήταν παρών για να τιμήσει δημσια το δάσκαλ
του. Tο εγκώμιο που εκφώνησε ήταν ένα σάλπισμα ελευθερίας που διαπέρασε τις ψυχές των υπδουλων: «Hχήστε οι σάλπιγγες, καμπάνες βροντερές, δονή-
στε σύγκορμη τη χώρα πέρα ώς πέρα...». Kαι το πλήθος άρχισε να ψέλνει τον Eθνικ μας Yμνο και να ζητωκραυγάζει για την Eλλάδα και την Eλευθεριά (φωτ.:
K. Mεγαλοκονμου – αρχείο N. Πολίτη).

1943–44
H πνευματική κίνηση κορυφώνεται
το 1943. Γίνεται λγος για πνευματι-
κ οργασμ και στο πλαίσιο της απί-
θανης βιβλιοπαραγωγής του ’43 (Π.
Xάρης, Πρ. Tύπος 24.7.43) το βιβλίο
θεωρείται πλέον «είδος πρώτης α-
νάγκης» (Eλ. Bήμα, 19.5.43», Πρ. Tύ-
πος, 24.7.43). Kυριαρχούν οι νέες
εκδσεις των Eλευθερουδάκη, Aε-
τού, Aλφα και στους εκδτες αποδί-
δεται δικαιολογημένα «μερίδιο επαί-
νου και τιμής που στέρξανε να πει-
ραματιστούν, να ριψοκινδυνεύσουν
ιδίως στις αρχές μιας εποχής το ιδε-
ολογικ μαζί και εμπορικ παιχνίδι
τους» (Aκρπολις 21.1.44). H ποσ-
τητα μως των βιβλίων δεν συνο-
δεύεται και απ ανάλογη ποιτητα
και εύλογα ο Σ. Mελάς επισημαίνει -
τι «αυτ το ενδιαφέρον που φούντω-
σε τσο ραγδαία είναι τώρα σαν ένα
πλατύ ποτάμι που κατεβάζει τα πά-
ντα, ακμη και λάσπη» (Bραδυνή
28.4.43).
Nέο κύμα βιβλίων κατακλύζει το
1944. O Π. Παλαιολγος μιλά για «εί-
κοσι πέντε νέα βιβλία κάθε μέρα»
(Eλ. Bήμα 11.1.44), ο Mελάς για «ο-
ξεία φιλολογίτιδα» (Kαθημερινή Xαρακτηριστικά νεανικά λογοτεχνικά περιοδικά. H «Φωνή των Nέων» είναι το πρώτο του είδους. Hταν χειργραφη και
29.1.44) και «περίοδο αναγνωστικού κυκλοφρησε απ τον Mάρτιο του ’42 ώς τον Iούνιο ’42 (6 τεύχη), με εμπνευστές τον T. Λιγνάδη και τον Aλέξ. Kοτζιά,
πυρετού», ενώ ο Ξενπουλος κολυ- που έκανε και την εικονογράφηση. H «Nεανική Φωνή» κυκλοφρησε απ τον Oκτώβριο του ’43 έως τον Σεπτέμβριο
μπά «στον ωκεαν των νέων βι- του ’44. Συνεργάτες: Γ. Δάλλας, Aλκη Zέη, Mάριος Πλωρίτης, Mανώλης Aναγνωστάκης, Tάκης Λαμπρίας, Kώστας Σκα-
Συνέχεια στην 20η σελίδα λιώρας κ.ά.

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 19

Συνέχεια απ την 19η σελίδα
βλίων» (Aθ. Nέα 1.5.44). O χειμώνας
’43–44 σημαδεύεται και απ την ί-
δρυση νέων εκδοτικών οίκων που -
χι τυχαία επιλέγουν ονματα που-
λιών ως προσωνυμίας τους (Aετς,
Γλάρος, Πελαργς, κ.ά.). Tο 1943 ι-
δρύεται βέβαια κι ο Iκαρος. (Eιδικά
για την εκδοτική κίνηση βλ. το άρθρο
του Δ. Δασκαλπουλου, «Διαβάζω»
αρ. 58 1982.)
Tα λογοτεχνικά
περιοδικά
Πρωτοφανή ακμή γνωρίζει ο λογο-
τεχνικς περιοδικς Tύπος. Xαρα-
κτηριστική η διαπίστωση του Π. Xάρη
(Πρ. Tύπος 1.10.43): «Aν μερικοί με
ρωτούσαν τι παράγει ο τπος μας
στη δύσκολη αυτή εποχή θ’ απα-
ντούσα χωρίς δισταγμ θεατρικά συ-
γκροτήματα και φιλολογικά περιοδι-
κά. Tα τελευταία σημαιοστολίζουν
πανηγυρικά τα κεντρικά κισκια της
Aθήνας». Xωρίς υπερβολή μνο ο
Σολωμικς στίχος «το χάσμα π’ άνοι-
ξε ο σεισμς ευθύς κι εγιμισε άν-
θη», μπορεί να αποτυπώσει την εκ-
δοτική αυτή ευφορία και το μοναδι-
κ και αποφασιστικ ρλο των πε-
ριοδικών. H συγκομιδή πρωτοεκδι-
δμενων περιοδικών υπερβαίνει τα
35 (21 στην Aθήνα, 2 στη Θεσσαλονί-
κη, αλλά και ο Πύργος, η Mυτιλήνη,
η Πάτρα, ο Bλος, τα Γιάννενα, η
Xαλκίδα, ο Πειραιάς έχουν τη δικη
τους φωνή). Στον αριθμδεν περι-
λαμβάνονται η «γηραιά κυρία» των
γραμμάτων μας, η «N. Eστία», η ετή-
σια «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» και
το «Kουαντρίβιο» που εκδθηκε απ
τις ιταλικές αρχές και προσπάθησε
να προσεταιρστεί το ελληνικ πνευ-
ματικ δυναμικ. Σ’ αυτά πρωτοεμ-
φανίζονται λοι σχεδν οι ποιητές
και πεζογράφοι της α΄ μεταπολεμι-
κής γενιάς: Aλεξάνδρου, Aναγνω-
στάκης, Δάλλας, A. Kοτζιάς, A. Zέη,
Παπαδίτσας, Πατρίκιος, Σινπουλος,
Kαχτίτσης, A. Nικολαΐδης, Γ. Παυλ-
πουλος, Θ.Δ. Φραγκπουλος, Kώ-
στας Στεργιπουλος, Σαμαράκης, K.
Kύρου, Λ. Στεφάνου, κ.ά. Eδώ θα κα-
ταθέσουν τις πρώτες ανησυχίες και
οι A. Mάνεσης, M. Πλωρίτης, T. Λι-
γνάδης, K. Σκαλιρας, Eμ. Kάσδα-
γλης, κ.ά. Oχι απλώς συνεργάζονται,
αλλά πρωτοστατούν ως εκδτες ή
μνιμοι συνεργάτες περιοδικών.
Πλάι τους οι καταξιωμένοι Mυριβή-
λης, Kντογλου, Σικελιανς, Kαρα-
γάτσης, Eλύτης, κ.ά.
Bασικς κοινς στχος η αναζήτη-
ση ζωτικού χώρου έκφρασης και πα-
ράλληλα η πνευματική θωράκιση και
σφυρηλάτηση του εθνικού φρονήμα-
τος που υπονομευταν απ την αχα-
λίνωτη ξένη προπαγάνδα. Eνα σπου-
δαίο μέρος της πνευματικής ζωής, η
φωτεινή ψη των δύσκολων ημερών
αποτυπώνεται στα περιοδικά που ρί-
χνονται μποτίλιες στο πέλαγος, με-
ταφέροντας μηνύματα τέχνης, αντί-
στασης, ζωής. Tύπος που εκδίδεται
«στο πείσμα των τυράννων» πως
σημειώνει ο Σεφέρης (Mέρες). Πε-
ριοδικά που τυπώνονται σε ευτελές
χαρτί, με χρήμα απ εισφορές ή απ
την εξαργύρωση της μερίδας του
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
Eνα δείγμα απ τα πολυάριθμα φιλολογικά–λογοτεχνικά περιοδικά που κυ-
κλοφρησαν στα χρνια της δουλείας με κοιν στχο τη σφυρηλάτηση του ε-
θνικού φρονήματος και την υπονμευση της ασύστολης κατοχικής προπα-
γάνδας. Σαν μποτίλιες ριγμένες στη θάλασσα, μετέφεραν στους αποδέκτες
τους μηνύματα τέχνης, ζωής, αντίστασης, ελπίδας.
συσσιτίου και σχεδιάζονται μυστικά.
Bραχύβια τα περισστερα, τσο ανα-
γκαία μως στη συμπλήρωση του λο-
γοτεχνικού μωσαϊκού. Eνδεικτικά α-
ναφέρουμε ορισμένους τίτλους:
Kαλλιτεχνικά Nέα, Φιλολογική Kυ-
ριακή, Φιλολογικά Xρονικά, Nεανική
Φωνή, Φοιτητική Tέχνη, Παλμς,
«Φοιτητική τέχνη», «Ξεκίνημα της
Nειτης» κ.ά. Eνας πραγματικά μυθι-
κς κσμος με φασολάδα χωρίς φα-
σλια και τιμές περιοδικών απ
10.000 το α΄ τεύχος μέχρι 600 εκα-
τομμύρια το τελευταίο μέσα σ’ ένα
χρνο επιμένει να δίνει το πνευματι-
κ «παρών» ακμη και με χιούμορ
και αυτοσαρκασμ. «Kαταστρεπτική
πλημμύρα σημειούται εις τας Aθή-
νας. Πρκειται περί πλημμύρας φι-
λολογικών περιοδικών, η οποία λύει
οριστικώς το πρβλημα του πλήρους
συσκοτισμού των Aθηναίων».
Διαλέξεις – εκδηλώσεις
Xαρακτηριστικ γνώρισμα της
πνευματικής κίνησης, και ο μεγά-
λος αριθμς διαλέξεων που ο Mε-
λάς (Aθ. Nέα 3.4.43) θεωρεί «ένα α-
κμη δείγμα αντίδρασης του κοινού
στην τροφιμολογία της εποχής».
Eχουμε πληροφορίες για τις διαλέ-
ξεις των A. Σικελιανού, Σπ. Mελά,
Στ. Mυριβήλη, κ.ά. που δθηκαν στο
θέατρο Kυβέλη και μάλιστα με εισι-
τήριο και εκδθηκαν σε ξεχωριστά
φυλλάδια. Aνάλογες εκδηλώσεις
και διαλέξεις δίνονταν στο Θέατρο
Tέχνης και σε άλλες αίθουσες επ’
αφορμή και των εκλιπντων τα χρ-
νια αυτά (Παλαμά, Γρυπάρη, Mαλα-
κάση, κ.ά.).
Συγκεντρώσεις
λογοτεχνών – νέα
λογοτεχνικά σωματεία
Oι πνευματικές ζυμώσεις αλλά κυ-
ρίως τα οξυμένα βιοτικά προβλήμα-
τα συνετέλεσαν στη σύσφιγξη των
σχέσεων των πνευματικών ανθρώ-
πων, χωρίς να λείπουν βέβαια και οι
φιλολογικές έριδες και προσωπικές
επιθέσεις. Oι φιλικές παρέες των
λογοτεχνών των Aμπελοκήπων, της
Kαλλιθέας, των Kρητών κ.ά. είναι
ευρύτερα γνωστές (βλ. περ. «Διαβά-
ζω» αρ. 58, 1982) και στις περισστε-
ρες των περιπτώσεων κατέληγαν σε
αντιστασιακές ομάδες. H Bραδυνή
(29.10.43) πάντως φρντιζε να δια-
σκεδάζει τυχν υποψίες των κατα-
κτητών για ύποπτους σκοπούς γρά-
φοντας «επ’ εσχάτων ήρχισαν δημι-
ουργούμενα καθ’ εαυτ λογοτεχνι-
κά πάρτυ, που η φιλολογική συζή-
τησις αποτελεί τον σκοπ των συ-
γκεντρώσεων αποκλειομένων άλ-
λων ενασχολήσεων».
Θρυλικά στη μνήμη των παλαιοτέ-
ρων έχουν μείνει τα περίφημα «φα-
σουλάδα–πάρτυ» των νέων ή αυτά
που διοργανώνονταν με συνεισφο-
ρές πενιχρών φαγητών (σταφίδες,
ελιές, κ.ά.) και που με πρφαση κά-
ποιο λογοτεχνικ διαγωνισμ της
«Διάπλασης» οι νέοι είχαν τη δυνα-
ττητα να συζητούν την ίδρυση νέ-
ων περιοδικών και να σχεδιάζουν
την αντιστασιακή δράση. Πνευματι-
κά στέκια δκιμων λογοτεχνών αλλά
και επίδοξων νέων βρίσκονταν στη
στοά της Θεμιστοκλέους 11 που
στεγαζταν ο εκδοτικς οίκος Aρ.
Mαυρίδη, στο πατάρι του βιβλιοπω-
λείου–εκδ. οίκου Iκαρου, πίσω απ
την Παλιά Bουλή, στο βιβλιοπωλείο
Eλευθερουδάκη, στο βιβλιοπωλείο
της Eστίας, στην ταβέρνα «Mεθυ-
σμένο Kαράβι», της οδού Aφροδίτης
7 στην Πλάκα καθώς και στα γρα-
φεία του Πρακτορείου Πνευματικής
Συνεργασίας του Mάριου Bαϊάνου.
Mοναδική ήταν η ατμσφαιρα στις
σκάλες και τα γραφεία της «Διάπλα-
σης των Παίδων» στην οδ Eυριπί-
δου που συνωστίζονταν οι φανατι-
κοί για γράμματα νέοι της εποχής,
πολλοί απ τους οποίους προχώρη-
σαν σε σύμπηξη διαπλασιακών συλ-
λγων.
H Eστία Λογοτεχνών φρντιζε για
την εξασφάλιση συσσιτίου στα μέλη
της Eταιρείας Eλλήνων Λογοτε-
χνών, ενώ έντονη δραστηριτητα α-
νέπτυξε και ο νεοσύστατος Σύνδε-
σμος Eλλήνων Λογοτεχνών.
Kλείνοντας δεν μπορούμε παρά
να επισημάνουμε πως η πνευματική
κίνηση της Kατοχής δεν ήταν παρά
η αποτελεσματικτερη φυσική άμυ-
να στη βία, στα προτεταμένα πλα
των κατακτητών, στην πείνα, την τα-
πείνωση, τον εξευτελισμ. Oπως εύ-
στοχα σημειώνει ο Mανλης Aνα-
γνωστάκης, «μ’ λη τη δραματικτη-
τά της η Kατοχή ήταν μια εποχή έ-
ξαρσης, ανάτασης, ελπίδας. Tα αν-
θρωπάκια έγιναν ξαφνικά Aνθρωποι,
ο μικρς ο ανώνυμος τεντώθηκε στα
ρια του μεγαλείου. Στην Kατοχή το
χαμγελο δεν έλειψε απ τα χείλη,
το ανέκδοτο έπαιρνε κι έδινε, οι α-
ναμνήσεις μας σήμερα μπλέκονται
με πικρές νοσταλγίες και με ήχους
ακορντεν. Στα κατοπινά χρνια υ-
ποχρεωθήκαμε να πιούμε ώς τον
πάτο το δηλητήριο της απανθρω-
πιάς. H Kατοχή είναι ένας πολύχρω-
μος πίνακας που το μαύρο δένει
αρμονικά με το κκκινο, με το γαλά-
ζιο με λα τα χρώματα της ίριδας».
Σημείωση: H κ. Aλεξάνδρα Mπουφέα έχει
εκπονήσει διατριβή με θέμα «Tα λογοτε-
χνικά περιοδικά της Kατοχής».
 Στις κινηματογραφικές αίθουσες
Aπ τις παραγωγές των χωρών του Aξονα στην ανασυγκρτηση του ελληνικού κινηματογράφου
Tης Eλίζας-Aννας Δελβερούδη O Aιμίλιος
Aν. καθηγήτριας στον τομέα Θεατρολογίας- Bεάκης και
Mουσικολογίας του Πανεπιστημίου Kρήτης η Kαίτη Πά-
νου, πρωτα-
TA KATOXIKA απογεύματα και βρά- γωνιστές
δια, ο κινηματογράφος είναι για τους στη «Φωνή
Aθηναίους η κυριτερη εκτς σπιτι- της καρδιάς»
ού ψυχαγωγία, μαζί με το θέατρο, το (1943). (Aρχείο
Δημήτρη Iω-
βαριετέ και κάποιες ταβέρνες ή ε-
αννπουλου)
στιατρια με μουσική. Aν το θέατρο
προσελκύει θεατές χάρη στους ιδιαί-
τερα δημοφιλείς ηθοποιούς και το
δραματολγι του, που δεν είναι τ-
σο ασφυκτικά ευθυγραμμισμένο με
τις επιταγές των κατακτητών, ο κινη-
ματογράφος το ανταγωνίζεται με το
κατά 4-5 φορές φθηντερο εισιτή-
ριο. Στο θέατρο φαίνεται να διατη-
ρείται μια επιφανειακή συνέχεια και
σταθερτητα, αλλά στον κινηματο-
γράφο τα πράγματα έχουν αλλάξει
πολύ. H εγκατάσταση των Γερμανών
στην Eλλάδα επιβάλλει αλλαγές
στην προέλευση των εισαγμενων
ταινιών. Ως ττε η χολιγουντιανή
και, σε αισθητά μικρτερο βαθμ, η
αγγλική παραγωγή κάλυπταν σημα-
ντικ μερίδιο των κινηματογραφικών
προγραμμάτων· τώρα η εισαγωγή
τους απαγορεύεται. Oι ταινίες δεν έ-
χουν πια την προκατοχική ελκυστι-
κτητα, αφού έρχονται αποκλειστικά
απ τις χώρες του Aξονα. Oι δύο με-
γάλες γερμανικές εταιρείες, η Oύφα
και η Tμπις, καθώς και οι ιταλικές,
είναι πλέον οι βασικοί προμηθευτές
ταινιών στην Eλλάδα. Λίγες τσεχικές
παραγωγές φθάνουν στις οθνες,
καθώς και γαλλικές, της «Kοντινε-
ντάλ», μετά την επαναλειτουργία
των στούντιο του Παρισιού. Hθοποι-
οί γνωστοί και δημοφιλείς ήδη πριν
απ τον πλεμο, πως ο Eμιλ Γιάνιν-
γκς, ο Bίλι Φριτς και η Zάρα Λεάντερ
προσπαθούν να πείσουν το κοιν να
μπει στους κινηματογράφους.
Tον χειμώνα, ορισμένες κεντρικές
κινηματογραφικές αίθουσες, πως
το «Pεξ» και το «Σινεάκ», λειτουρ-
γούν απ τις 10 το πρωί ώς τις 8 το
βράδυ - η απαγρευση της κυκλοφο-
ρίας τους κβει τις βραδινές παρα-
στάσεις. Kαι τα θέατρα, άλλωστε, για
τον ίδιο λγο κάνουν απογευματινή
στις 3 και βραδινή στις 5 η ώρα. Λει-
τουργούν δέκα περίπου αίθουσες
στο κέντρο της πρωτεύουσας και άλ-
λες τσες σε κοντινές και μακρινές
συνοικίες, καθώς και πέντε ακμα
στον Πειραιά. Oι κεντρικές αλλάζουν
πργραμμα μία φορά την εβδομάδα,
οι συνοικιακές πιο συχνά. Tο καλο-
καίρι ο αριθμς των κεντρικών κινη-
ματογράφων μειώνεται στους έξι, ε-
νώ των συνοικιακών ανεβαίνει στους
πενήντα και των πειραϊκών στους ε-
πτά.

Διαφήμιση
Kάθε Kυριακή, παραμονή της αλ-
λαγής των προγραμμάτων στις κε- O Γιώργος Tζαβέλλας (πλάτη) καθοδηγεί τη Zινέτ Λακάτ, στα «Xειροκροτήματα» 1944. (Aρχείο Γιώργου Tζαβέλλα, α-
Συνέχεια στην 22η σελίδα ναδημοσίευση απ το Γιώργος Tζαβέλλας, 35ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, 1994)

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 21

Συνέχεια απ την 21η σελίδα
ντρικές αίθουσες, οι εφημερίδες γε-
μίζουν απ διαφημίσεις των νέων
ταινιών. Aυτές οι διαφημίσεις, εικο-
νογραφημένες, περιέχουν τα απα-
ραίτητα για την προσέλκυση του κοι-
νού στοιχεία, τα ονματα των πρω-
ταγωνιστών, πως επίσης και υπ-
μνηση των μεγάλων επιτυχιών τους,
μέσα απ τις οποίες τους έχει ήδη
γνωρίσει το κοιν. Oι θεατές ενημε-
ρώνονται για τα προγράμματα των
κεντρικών κινηματογράφων μέσω
αυτών των διαφημίσεων και για τους
συνοικιακούς μέσω της στήλης των
θεαμάτων.
Oρισμένοι διανομείς προτιμούν
μία μικρή καταχώριση με κείμενο,
για να διαφημίσουν τις νέες ταινίες
της εταιρείας που εκπροσωπούν.
Aυτά τα σύντομα κείμενα, πως και
ολιγάριθμα άλλα, εκτενέστερα, σχε-
τικά με την ανάπτυξη της κινηματο-
γραφικής βιομηχανίας στη Γερμανία,
έχουν χι απλά διαφημιστικ, αλλά
προπαγανδιστικ χαρακτήρα. Yπο-
γραμμίζουν την ποιτητα των γερμα-
νικών παραγωγών, που δεν υστε-
ρούν σε τίποτε απ τις αμερικανικές,
ακμα και σε είδη που θεωρούνται α-
ποκλειστικ προνμιο του Xλιγου-
ντ, πως οι μουσικές ταινίες. Mε αυ-
τν τον τρπο, παράλληλα με την
προπαγάνδα, επιχειρούν να βεβαιώ-
σουν μεγαλοπρεπώς τους θεατές τι
δεν στερούνται τίποτε σημαντικ, α-
φού η Γερμανία έχει κατορθώσει να
ξεπεράσει τη μητρπολη του κινημα-
τογράφου. Eπίσης, για λγους προ- Διαφημιστικές καταχωρίσεις ξένων και ελληνικών ταινιών της εποχής στην εφημερίδα «Kαθημερινή» (1943-1944).
παγάνδας γιορτάζεται και στην Aθή-
να, την 1η Mαρτίου 1943, η εικοσιπε- Aνθή Mηλιάδου, Aγγελο Λάμπρου. H ρούς, να υπερασπισθούν το δίκαιο άχαρη μοίρα του καλλιτέχνη. Eχο-
νταετηρίς της Oύφα, απ την διανο- ταινία του Mπακπουλου κρίνεται και την ευτυχία των αγαπημένων ντας μαθητεύσει στη σκοτεινή αί-
μέα της «Eλλάς-φιλμ», στον κινημα- θετικ βήμα για την αναζωογνηση τους προσώπων, να επιβάλουν τη θουσα, ο Γιώργος Tζαβέλλας κατα-
τογράφο «Παλλάς», με προσκεκλη- του ελληνικού κινηματογράφου, αλ- θέλησή τους και να κάμψουν κάθε ε- φέρνει να επιτύχει την απδοση της
μένους τα μέλη της εκλεκτής αθη- λά αμέσως επισκιάζεται απ τη Φωνή μπδιο. Xωρίς να προφέρει ούτε μία ιστορίας και των προβληματισμών
ναϊκής κοινωνίας. της καρδιάς, παραγωγή του Φιλοποί- λέξη πατριωτισμού ή αντίστασης, ο του με ρους που ταιριάζουν στο κι-
H παρουσία του ιταλικού κινημα- μενα Φίνου και του Γιώργου Kαβου- κυρ-Σπύρος μπρεσε να αναχθεί σε νηματογραφικ μέσο. H συμπύκνω-
τογράφου είναι σαφώς υποδεέστε- κίδη, σε σενάριο και σκηνοθεσία του σύμβολο του Eλληνα, που υπομένει ση του χρνου με τη βοήθεια των
ρη. Oι γαλλικές παραγωγές, με πρω- Δημήτρη Iωαννπουλου. προσωρινά μνο την καταδυνάστευ- διπλοτυπιών αποκαλύπτει έναν
ταγωνιστές γνωστούς και αγαπη- H επιτυχία της Φωνής της καρδιάς, ση των ισχυροτέρων. Πέρα ίσως απ σκηνοθέτη με κινηματογραφική ο-
τούς στο ελληνικ κοιν πως η μεγαλύτερη απο κάθε προσδοκία, ο- τις προθέσεις των δημιουργών της, πτική, κατακτημένη ήδη απ τα
Nτανιέλ Nταριέ, η Eντβίζ Φεγιέρ, ο φείλεται εν μέρει στους συντελε- η ταινία λειτούργησε στο κοιν της πρώτα του βήματα και κάποιες ιδι-
Mισέλ Σιμν, είναι επίσης αριθμητικά στές της: τον Aιμίλιο Bεάκη, που βρί- εποχής ως αλληγορία για την επιθυ- τητες, που θα αποδειχθούν ιδιαίτε-
περιορισμένες, αλλά διαφημίζονται σκεται στην κορυφή της σταδιοδρο- μητή έκβαση του πολέμου. ρα σπάνιες στο ελληνικ καλλιτε-
αρκετά. μίας του, την αισθαντική Kαίτη Πά- Kάτω απ τη σκιά της επιτυχίας χνικ τοπίο.
Mέσα σ’ αυτ το πλαίσιο ξεκινά νου, τον Λάμπρο Kωνσταντάρα, τον της Φωνής της καρδιάς προβάλλεται H ελληνική κινηματογραφική πα-
δειλά δειλά η ελληνική κινηματογρα- Δημήτρη Xορν, τη Nίτσα Tσαγανέα, και η Mάγια η τσιγγάνα, σε παραγω- ραγωγή στη διάρκεια της Kατοχής
φική παραγωγή της δεκαετίας. H α- τη Σμαρούλα Γιούλη. Eν μέρει επί- γή, σενάριο και σκηνοθεσία του καλύπτει έναν μλις χρνο, απ την
δύνατη πλέον επικοινωνία με τα σης οφείλεται στο σενάριο, μία κλα- Γιάννη Xριστοδούλου, με πρωταγω- άνοιξη του ’43 ώως την άνοιξη του
στούντιο της Aιγύπτου, στα οποία σική για το μεσοπολεμικ θέατρο νιστές τους Pίτα Δημητρίου, Eυγενία ’44 και αριθμεί ελάχιστες ταινίες.
γυρίζονταν ελληνικές ταινίες ώς την σύγκρουση ανάμεσα σε έναν φτωχ Δανίκα, Σούλα Kαραγιώργη και Kώ- Oμως αυτή η παραγωγή δεν στηρί-
κήρυξη του πολέμου και η άδηλη έ- εργάτη και την χι μνο οικονομικά, στα Mπέζο. ζεται σε ένα προϋπάρχον, στέρεα
κβαση της τρέχουσας κατάστασης ε- αλλά και κοινωνικά ισχυρή οικογέ- H παραγωγή της Kατοχής θα ολο- δομημένο σύστημα, αλλά στην πρω-
πιβάλλουν την ανασυγκρτηση των νεια της γυναίκας του. Tο κοιν κα- κληρωθεί το 1944, με μία ακμα ται- τοβουλία κάποιων ανθρώπων, δύο
κινηματογραφικών δυνάμεων και τάφερε ίσως να δει πίσω απ τις ει- νία, που απετέλεσε ταυτχρονα ση- απ τους οποίους, ο Φιλοποίμην Φί-
την εξεύρεση λύσεων στο επίπεδο κνες ένα μήνυμα που το ενθουσία- μαντικ καλλιτεχνικ βήμα για τον νος και ο Γιώργος Tζαβέλλας, θα α-
της παραγωγής. Oι ελληνικές ταινίες σε, μέσα στις συγκεκριμένες περι- ελληνικ κινηματογράφο, τα Xειρο- ποδειχθούν στη συνέχεια εξαιρετι-
θα ήταν μια λύση για τη μερίδα του στάσεις. κροτήματα, παραγωγή του Mαυρίκι- κά σημαντικά κεφάλαια της εθνικής
κοινού, που δεν ανέχεται να βλέπει Σε μια πρώτη ανάγνωση, ο κυρ- ου Nβακ, σε σενάριο και σκηνοθε- κινηματογραφίας. Mέσα σε μία απ
παραγωγές απ τις χώρες του Aξο- Σπύρος, τον οποίο ενσάρκωνε ο Bε- σία του Γιώργου Tζαβέλλα. Tα Xει- τις πιο κρίσιμες και δραματικές στιγ-
να. Tο νέο ξεκίνημα του ελληνικού άκης, δεν ήταν ένας εγκληματίας, ροκροτήματα, σε αντιστοιχία με τη μές της πρσφατης ιστορίας μας, ο
κινηματογράφου προβάλλεται ως υ- φονιάς για λγους τιμής, αλλά ένας Φωνή της καρδιάς, στηρίζονται κατ’ ελληνικς κινηματογράφος ανοίγει
πθεση εθνικής ανάγκης. άδικα διωκμενος άνθρωπος, που ά- αρχήν στην παρουσία ενς βετερά- ένα καινούργιο κεφάλαιο, που αυτή
H πρώτη ελληνική ταινία που γυρί- ξιζε να αποκατασταθεί ηθικά και να νου, του Aττίκ, που πλαισιώνεται α- τη φορά, σε αντίθεση με τα προπο-
ζεται στην κατοχική Aθήνα είναι, το βρει αυτ που του έχουν στερήσει π μια δροσερή και πολλά υποσχ- λεμικά χρνια, θα έχει συνέχεια.
1943, H θύελλα πέρασε, παραγωγή τσα χρνια, την κρη του. Σε ένα μενη νεαρή γυναικεία παρουσία, τη
της «Oλύμπια φιλμ» του Παναγιώτη δεύτερο επίπεδο, θα μπορούσε κα- Zινέτ Λακάζ, και απ τον ήδη δημο- Σημείωση: Tο κείμενο αυτ στηρίζεται σε έ-
ρευνα που έγινε στα αρχεία της Kαθημε-
Δαδήρα, σε σενάριο και σκηνοθεσία νείς να αναγνώσει τι οι ταπεινοί, - φιλή ζεν-πρεμιέ Δημήτρη Xορν. Στη ρινής. Eυχαριστώ θερμά την κυρία Bάση
του Tάκη Mπακπουλου, με πρωτα- ταν δεν τους λείπει η ψυχή και το συνέχεια ξεφεύγουν απ το επίπε- Xατζηγεωργίου και τον κύριο Θάνο Tζα-
γωνιστές τους Γιάννη Aποστολίδη, θάρρος, μπορούν να ορθώσουν το α- δο του αισθηματικού δράματος, βέλλα για την παραχώρηση του φωτογρα-
Eφη Πάλμη, Περικλή Xριστοφορίδη, νάστημά τους απέναντι στους ισχυ- προς έναν προβληματισμ για την φικού υλικού.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

Στα πανηγύρια της χαράς
Aπλά παιχνίδια, κουκλοθέατρο, καραγκιζης: παιδικοί παράδεισοι στα χρνια της θλίψης
Tης Mαρίας Aργυριάδη
Yπεύθυνης του Tμήματος Παιδικής Hλικίας
και Συλλογής Παιχνιδιών του Mουσείου Mπενάκη
ΣTA ΔYΣKOΛA χρ νια της Kατο-
χής, παρ’ λη τη στέρηση, την πεί-
να και το φ βο, τα παιδιά της Aθή-
νας, πως άλλωστε και λης της
Eλλάδας, ζούσαν κάποιες ώρες
ξενοιασιάς, χάρη στην επινοητι-
κ τητά τους να φτιάχνουν παιχνί-
δια απ το τίποτα. Tα βιομηχανικά
και βιοτεχνικά παιχνίδια που χά-
θηκαν για ένα διάστημα απ την
αγορά με το κλείσιμο των λιγο-
στών εργοστασίων και βιοτεχνιών
παραγωγής τους, γρήγορα αντι-
καταστάθηκαν με αυτοσχέδια, -
πως, για παράδειγμα οι β λοι απ
πηλ που έψηναν τα παιδιά στους
φούρνους των πλυσταριών.
Eκτ ς, μως, απ τα παιδιά, υπήρ-
ξαν και ενήλικες που θεώρησαν
το παιχνίδι αναγκαίο στα κατοχικά
χρ νια, κατά τα οποία λα, πλην
των τροφίμων, ήταν περιττά. Xά-
ρη στις προσπάθειές των ανθρώ-
πων αυτών, οι πανηγυριώτικοι πά-
γκοι, το παν ραμα, το κουκλοθέα-
τρο και ο καραγκι ζης συνέχισαν
να δίνουν χαρά στα παιδιά, που α-
ναγκαστικά είχαν μπλεχτεί στη
φρίκη και τον τρ μο του πολέμου.
Στους κατασκευαστές παιχνιδιών
της εποχής εκείνης αναφέρεται
το παρ ν άρθρο, αξιοποιώντας
μαρτυρίες ανθρώπων, που παιδιά
τ τε, έζησαν ώρες χαράς, χάρη σε
αυτούς τους ανθρώπους που πά-
λεψαν με το δικ τους τρ πο προ-
σφέροντας το πετραδάκι τους
στον κοιν αγώνα.
Oι πανηγυράδες
Στην κατοχική Aθήνα τις ημέρες
των Xριστουγέννων και της Πρω-
τοχρονιάς κατά μήκος της οδού
Aι λου, στήνονταν οι πανηγυριώ-
τικοι πάγκοι με παιχνίδια, κατα-
σκευασμένα συχνά απ ξυλάκια,
χρωματιστά χαρτιά, άδεια κουτιά
απ κονσέρβες κ.ά., που έβρισκαν
οι κατασκευαστές τους στα σκου-
πίδια των γερμανικών στρατοπέ-
δων. Eνας απ αυτούς ήταν ο
Λούτρινα, πολύχρωμα μικρά ζωάκια και καρικατούρες του πανηγυριώτη κα-
τασκευαστή Γιώργου Kατέκου. Eποχή 1935–45 (Mουσείο Mπενάκη).
Tσίγκινα και ξύλινα πανηγυριώτικα λαϊκά παιχνίδια. Eποχή 1920–1940 (Mουσείο Mπενάκη).
Aνανίας Aνανιάδης. Στην εσωτε-
ρική πλευρά των παιχνιδιών που
κατασκεύαζε με τσίγκινα κουτιά
και κονσέρβες, υπήρχε η μάρκα
της κοσνέρβας.
Tο κατάστημα της Mαρίας Σταυ-
ροπούλου στην οδ Aδριανού
στην Πλάκα, απορροφούσε τα παι-
χνίδια και τις κούκλες πολλών
Eλλήνων κατασκευαστών. Oι πε-
ρισσ τερες απ τις κούκλες φτιά-
χνονταν απ πεπιεσμένο χαρτί και
ύφασμα και ντύνονταν με ρούχα
απ γυαλιστερές φ δρες. Προορί-
ζονταν για λα τα παιδιά, ενώ υ-
πήρχαν και διάφορες φιλανθρωπι-
κές οργανώσεις που τις αγ ραζαν
σε ποσ τητες για να τις δωρίζουν
στα παιδιά τα Xριστούγεννα.
O Γιώργος Kατέκος στην οδ θίασο κουκλοθεάτρου που ον μα-
Eρμού, ήταν ένας μικρο–κατα-
σκευαστής πανηγυριώτικων παι-
χνιδιών που ειδικευ ταν στα πο-
λύχρωμα μικρά ζωάκια και τις κα-
ρικατούρες απ σύρμα σαν αυτ απ τον σύνδεσμο για τα δικαιώ-
που καθαρίζουν τις πίπες. Eφτια-
χνε και αραπάκια που ανέβαιναν
πάνω σε ένα φοίνικα. Kακγου-
στα, αλλά εκείνη την εποχή ήταν
για εμάς αριστουργήματα. Hταν
και ο μ νος που έφτιαχνε κλωσ -
πουλα, απ μπαμπάκι, με μία χάρ-
τινη μύτη, χάρτινα π δια και δύο
σκάγια για μάτια. Tα κλωσ πουλα
τα άπλωνε συνήθως λα μαζί πά-
νω σε ένα μεγάλο σινί απ λαμαρί-
να. O ίδιος έφτιαχνε και υφασμά-
τινα πασχαλινά αυγά. «Tτε που ή-
μουν μικρή θυμάμαι που ο πατέ-
ρας, μου είχε φέρει ένα πασχαλι-
ν αυγ. Mέσα υπήρχαν κάτι μι-
κρά καραμελάκια απ κορίανδο,
τα οποία είχα ονομάσει μπίρι–μπί-
ρι.
Tο μικρ το μπίρι–μπίρι
θα το πεί του νοικοκύρη
να κλειδώσει να αμπαρώσει
και ψωμί να μην τους δώσει».
Tο κουκλοθέατρο
Συνάντησα πριν απ εννέα χρ -
νια το Nίκο Aκίλογλου, ο οποίος
γύρω στα 1935 δημιούργησε ένα
σε «Θίασο Mαριονετών Zωντανές
Kούκλες». O ίδιος θα αναφέρει.
«Σπούδασα στην Παπαστράτειο
Σχολή η οποία ιδρύθηκε το 1929
ματα της γυναίκας. Συγχρ νως
πήγα τρία χρ νια στη δραματική
σχολή του Kαραντινού που δίδα-
σκε σκηνογραφία ο Σπύρος Bασι-
λείου. Θυμάμαι τι γύρω στο 1935
είχε έρθει στην Aθήνα, “Tο θέα-
τρο των Piccoli”, ένας θίασος με
μαριονέτες του Vittorio Podrecca
και έπαιξε στο Zάππειο ορισμένες
παραστάσεις. Στο Zάππειο κράτη-
Kούκλες θεάτρου του Nίκου Aκίλογλου, ο οποίος τον καιρ της Kατοχής, έ-
δινε παραστάσεις δωρεάν στα παιδικά σισσίτια στην Aθήνα και σε διάφορες
συνοικίες (Mουσείο Mπενάκη).
KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
σαν, ταν έφυγε ο θίασος, δύο α-
π τις κούκλες του και έψαξαν να
βρούν τεχνίτες να τις αντιγρά-
ψουν. Aποτάνθηκαν στη σχολή
μου και επειδή ήμουν καλ ς έ-
στειλαν εμένα. Mαζί με ένα συ-
νεργάτη, παίξαμε αρχικά για δύο
χρ νια στο Zάππειο και στο αλ-
σύλλιο στο Περιστέρι. Kαι ενώ το
πρ γραμμά μας ήταν να παίξουμε
ακ μα ένα χρ νο, συνεχίσαμε τις
παραστάσεις με τις κούκλες που
μας χάρισαν απ το Zάππειο, των
οποίων τα κεφάλια και τα σώματα,
ήταν απ ξύλο.
Eμείς τις φτιάξαμε απ
papier–mache. Oνομάσαμε το θία-
σ μας “Zωντανές κούκλες” και α-
π το 1935–36 μέχρι το 1940 δώ-
σαμε ελεύθερες παραστάσεις στο
θέατρο Pεξ, στο θέατρο Mουσού-
ρη, στο Φάληρο και στο Σεσίλ
στην Kηφισιά. Στον π λεμο του
’40 επιστρατεύτηκα στην Aλβανία
και παράτησα το θίασο στους συ-
νεργάτες μου. Παίξανε για λίγο ε-
δώ στην Aθήνα σε νοσοκομεία,
αλλά επειδή το ρεπερτ ριο ήταν
αντιφασιστικ και αντιχιτλερικ ,
κάποια στιγμή φοβήθηκαν και τα
παράτησαν και ταν γύρισα δεν
βρήκα τίποτα».
Tον Nίκο Aκίλογλου τον ξανα-
βρίσκουμε τους πρώτους μήνες
Συνέχεια στην 24η σελίδα
23
Συνέχεια απ την 23η σελίδα
της Kατοχής, το θλιβερ χειμώνα
του 1941–42, στη μεγάλη πείνα, να
δίνει παραστάσεις με κούκλες ε-
ντελώς δωρεάν στα παιδικά συσ-
σίτια. O ίδιος θα αναφέρει:
«Tην περίοδο της Kατοχής είχα
μια μ νο κούκλα στο σπίτι, ήταν
γαντ κουκλα και χι μαριονέτα.
Hθελα να φτιάξω κούκλες, αλλά
δεν είχα τα υλικά, κυρίως το
papier–mache το οποίο φτιάχνε-
ται απ αλευρ κολλα, παλιά χαρ-
τιά ή εφημερίδες. Παρ’ λα αυτά
με το χυλ που έδιναν στα παιδιά
και με παλιά χαρτιά και εφημερί-
δες, έφτιαξα τις κούκλες και έτσι
άρχισα την πρώτη παράσταση στα
συσσίτια των παλαιών προσκ -
πων, που ήταν στα αποδυτήρια
του Kαλλιμάρμαρου Σταδίου προς
το Παγκράτι. Στα πρώτα αυτά σισ-
σίτια, που είχε ψηφιστεί να γίνο-
νται στην Aθήνα, στο Πολυτεχνείο
και το Mουσείο, πήγαινα με την
ταυτ τητα σαν απ φοιτος της
σχολής Kαραντινού. Σε αυτές τις
παραστάσεις πρωταγωνιστές ή-
ταν τρείς κούκλες, ο
Mπάρμπα–Γιώργης, ο Γαρίδας ο
Eξυπνος – πως λέμε για έναν έ-
ξυπνο άνθρωπο το μάτι σου γαρί-
δα– και ο Xάνος ο Kουτούτσικος.
Δεν είχαμε ρεπερτ ριο. Tα έργα
μας ήταν αυτοσχέδια. Δημιουρ-
γούσαμε τις ιστορίες απ τις κα-
ταστάσεις που βρίσκαμε εκείνη τη
στιγμή. Aπ τα προβλήματα των
παιδιών τα οποία μαθαίναμε απ νο φαναράκι ή κερί, έτσι ώστε να
τα ίδια, ρωτώντας λίγο πριν αρχί-
σει η παράσταση, πού κάθονταν,
πώς τα λέγανε, ακ μα και το ποιος
ήταν και ποιος δεν ήταν ο καλ ς
τους φίλος. Yστερα αρχίζαμε την
παράσταση κάνοντας ως επί το
πλείστον διάλογο με τις κούκλες
και τα παιδιά. Δανειζ μαστε και ι-
στορίες απ τον Kαραγκι ζη.
Eτσι άρχισε να ακούγεται το
κουκλοθέατρ μας και διάφοροι
λ γιοι και συγγραφείς θέλησαν να
μας βοηθήσουν. Πρώτος ήταν ο
Pώτας, ο σπάνιος αυτ ς άνθρω-
πος, ο οποίος έγραψε “Tο Πιάνο”,
ένα πολύ μορφο παραμύθι το ο-
ποίο παίξαμε πάρα πολλές φορές.
Tρεις ήταν οι ήρωες του έργου
αυτού: ο Σπουργίτης κι ο Γαρδέ-
λης, δύο αλητ παιδα της Aθήνας
που πάσχιζαν να ημερώσουν την
πείνα τους με κουτοπονηριές, κι ο
Mπαρμπαγιώργος, ο χοντροκομ-
μένος τσέλιγκας που έχοντας ξι-
παστεί γιατί τα τυροκομικά προϊ -
ντα του είχαν πάρει τ’ αψήλου, ν -
μιζε πως θα μπορούσε να αγορά-
σει τα πάντα. H συνάντηση και οι
σύγκρουση των τριών κατέληγε
πάντα σε φιάσκο».
Tον ίδιο καιρ ο Nίκος Aκίλο-
γλου εντάσσεται στην αντιστασια-
κή οργάνωση EΠON και με τη βοή-
θεια μαθητών των Δραματικών
Σχολών, πως της Aννας Ξένου,
της Aλκης Zέη, του Γιώργη Σεβα-
στίκογλου, του Γιάννη Kύρου και
άλλων, σε συνεργασία με το Bασί-
λη Pώτα, δίνουν παραστάσεις σε
διάφορες συνοικίες της Aθήνας,
κυρίως σε νοσοκομεία και παιδι-
κούς σταθμούς. Aργ τερα τον
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999
βρίσκουμε στο Kαρπενήσι να δίνει
παραστάσεις στην Eλεύθερη
Eλλάδα.
Tο Πανραμα
«Kαμιά φορά ερχταν και το Πα-
νραμα και βλέπαμε σκηνές απ
παραμύθια».
Tο Παν ραμα που θα μπορούσα-
με να το κατατάξουμε στα οπτικά
παιχνίδια, ήταν ιδιαίτερο παιχνίδι
στα πανηγύρια τον καιρ της Kα-
τοχής. Hταν μια απλούστατη μορ-
φή κινηματογράφου που αποτελεί-
το απ έναν ξύλινο κύλινδρο με
πολλές σκαλιστές και ζωγραφισμέ-
νες παραστάσεις απ παραμύθια ή
σκηνές απ την καθημερινή ζωή. O
κύλινδρος ήταν τοποθετημένος σε
έναν κεντρικ ξύλινο άξονα, που
κατέληγε σε μια ξύλινη βάση και
συνδε ταν με ένα ξύλινο γρανάζι
και μια μανιβέλα. Γυρνώντας τη
Mικρά φυλλάδια με κείμενα παραστάσεων του Kαραγκιζη πατριωτικού περιε-
χομένου, κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου (Mουσείο Mπενάκη).
μανιβέλα, λες οι παραστάσεις του
κυλίνδρου περνούσαν διαδοχικά
μπροστά στο θεατή. Tο βράδυ μέ-
σα στον κύλινδρο κρεμούσαν τις
περισσ τερες φορές ένα αναμμέ-
φαίνονται οι παραστάσεις σαν
σκιές πάνω σε ένα τεντωμένο σε-
ντ νι.
O Kαραγκιζης
Διάσημοι καραγκιοζοπαίκτες, -
πως ο M λλας, ο Mανωλ πουλος
ή Γκανής, ο M. Pούλιας κ.ά., δεν έ-
παψαν να στήνουν το μπερντέ
τους και να παίζουν καραγκι ζη,
με ιστορίες τις οποίες δανείζο-
νταν απ’τα γεγον τα της εποχής.
Hταν μεγάλοι καραγκιοζοπαίκτες
που διασκέδαζαν τα παιδιά, δίνο-
ντάς τους το έναυσμα να βρούν α-
πασχ ληση μιμούμενα το έργο και
τα κατορθώματα του καραγκι ζη,
O διάσημος κα-
ραγκιοζοπαί-
κτης Mλλας
(φωτ.), μαζί με
τον Mανωλ-
πουλο (Γκανή)
και τον M. Pού-
λια, δεν έπαψαν
να στήνουν
τον μπερντέ
τους και να παί-
ζουν καραγκι-
ζη με ιστορίες
εμπνευσμένες
απ τις δυσκο-
λίες της Kατο-
χής.
με παραστάσεις πως: O Mπαρ-
μπαγιώργος και ο Kαραγκιζης
βομβαρδίζουν την Pώμη, Kαρα-
γκιζης και Mουσολίνι, το υπο-
βρύχιο «Παπανικολής».Kαι το έρ-
γο του M λλα, ο Θάνατος του
Aθανάσιου Διάκου.
«Παίζαμε κι’ εμείς καραγκιζη.
Mε ένα σεντνι κάθε βραδάκι πα-
ρουσιάζαμε τις ιστορίες του κα-
ραγκιζη στους πιτσιρικάδες που
ερχντουσαν και πλήρωναν μια
δεκάρα. Yπήρχαν κάτι βιβλιαρά-
κια με ιστορίες και φιγούρες του
καραγκιζη τα οποία αγοράζαμε
απ το ψιλικατζίδικο. Tις φιγού-
ρες τις κολλούσαμε πάνω σε ένα
χαρτνι και τις σκαλίζαμε με ένα
κοπίδι που είχαμε φτιάξει απ μια
πρκα την οποία βάζαμε στη
γραμμή του τράμ. Oταν πέρναγε
το τράμ πάνω απ’την πρκα την έ-
κανε κοφτερή σαν κοπίδι».
«O Kαραγκιζης ήταν ένα πολύ
αγαπητ μας παιχνίδι. Eιδικά κάτι
μικρά καραγκιοζάκια που βρίσκα-
με σε πανηγυριώτικους πάγκους.
Tα καραγκιοζάκια αυτά ήταν συ-
νήθως ξύλινα ή χάρτινα. Aπ τα
χέρια τους περνούσε ένας λεπτς
σπάγκος οι δύο πλευρές του οποί-
ου ήταν δεμένες σε δύο παράλλη-
λα μικρά χρωματιστά ξυλάκια. Mε
κάποιο είδος τεχνικής, ταν πίε-
ζες προς τα μέσα τα δύο αυτά ξυ-
λάκια το καραγκιοζάκι άρχιζε να
κάνει τούμπες γύρω απ τον εαυ-
τ του».
Mαρτυρίες Eλένης Mπίστικα, Kυριάκου
Nτελπουλου, Aιμίλιου Mοσχονά, Σιμ-
νης Mποτέρου, Eφίζιου Mποτέρου.
Σημείωση: Eκθεση με παιχνίδια της Kατο-
χής, του Mουσείου Mπενάκη, θα παρου-
σιαστεί τον Iούλιο στα Aνώγεια της Kρή-
της, ένα χωρι που ολοσχερώς κατέστρε-
ψαν οι Γερμανοί, στη γιορτή των Yακιν-
θίων, μαζί με άλλες πλούσιες εκδηλώσεις.
 Mάρτυρες και μαρτυρίες
Aνέκδοτες αφηγήσεις απ τον καθημεριν γολγοθά των Aθηναίων
Tων Kώστα N. Xατζηπατέρα
Mαρίας Φαφαλιού – Δραγώνα

META το θρυλικ φεγγοβλημα της

δξας του Σαράντα ήρθε το πένθιμο
λυκφως της Kατοχής. H άλωση της
Aθήνας απ τους Γερμανούς στις 27
Aπριλίου 1941 εσήμανε την απαρχή
της τετράχρονης στυγνής δουλείας.
Tο Kλεινν Aστυ, επίκεντρο παγκ-
σμιας αίγλης, βυθίστηκε σε ψυχικ
σκτος. Aκάνθινος γίνεται ο δάφνι-
νος στέφανος. H πείνα, οι στερήσεις,
η εκπρθηση της εθνικής και ανθρώ-
πινης αξιοπρέπειας, η αυτοάμυνα. H
μάχη στο μέτωπο γίνεται τώρα μάχη
αυτοσυντήρησης. Aντί δρυ, ασπίδα.
H ζωή εν τάφω.
Oμως η προάσπιση της ελευθερίας
αποτελεί για τον Eλληνα ζωτική ανά-
γκη. Tα κλειστά παντζούρια ταν έ-
μπαινε η θωρακισμένη μεραρχία του
στρατάρχη Λιστ στην πρωτεύουσα,
ήταν η πρώτη αντιστασιακή πράξη
του ελληνικού λαού. Σε λίγες μέρες,
ο Mανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σά-
ντας, ξερίζωναν με τα χέρια, με τα
δντια τους, τη χιτλερική σημαία
που κυμάτιζε στην Aκρπολη.
Bαριά η σκιά της εχθρικής σημαί-
ας, βαρύς ο στεναγμς του σκλαβω-
μένου λαού. Oμως, η σημαία με τον
αγκυλωτ σταυρ δεν άντεξε στον 27 Aπριλίου 1941, η είσοδος των γερμανικών στρατευμάτων στην Aθήνα. Tην ίδια μέρα υψώνεται η ναζιστική σβάστι-
χρνο. Aμείλικτη η ρήση του Γιάννη κα στον Iερ Bράχο. «Θυμάμαι τις χιτλερικές σημαίες, κατακκκινες, που δεν ταιριάζανε με την απαλτητα του αττι-
Tσαρούχη: «Θυμάμαι τις χιτλερικές κού τοπίου. O ήλιος τις επέπληξε και τις ετιμώρησε, ξεθωριάζοντάς τις...», Γιάννης Tσαρούχης.
σημαίες, κατακκκινες, που δεν ται-
ριάζανε με την απαλτητα του αττι-
κού τοπίου. O ήλιος τις επέπληξε και
τις ετιμώρησε, ξεθωριάζοντάς τις,
κάνοντάς τις κεραμιδιές, σαν το
χρώμα του νερωμένου κκκινου
κρασιού. Tις μετέτρεψε σε ταπεινά
χρώματα». H γαλανλευκη, αν και
κρυμμένη στα σεντούκια, νικούσε
σιωπηλά το σύμβολο της βίας, για να
κυματίσει και πάλι θριαμβικά στην α-
πελευθέρωση.
Oι παρακάτω ανέκδοτες μαρτυ-
ρίες αποτελούν αυθεντικά τεκμήρια
της ττε εποχής. Mνήμες αειθαλείς
που δείχνουν, με ανάγλυφο ρεαλι-
σμ, την υπεροχή του πνεύματος επί
της βίας.

Eνας Nεοζηλανδς
θυμάται
Tραυματίστηκα στη Mάχη της Kρή-
της. Oι Γερμανοί με μετέφεραν αε-
ροπορικώς στην Aθήνα σ’ ένα πρώην
παρθεναγωγείο που είχε μετατραπεί
σε νοσοκομείο για αιχμαλώτους πο-
λέμου. Eνώ τα τραύματά μου επου-
λώνονταν, έμαθα για φίλους Eλλη-
νες έξω, που ήταν έτοιμοι να μας
βοηθήσουν. Στο μεταξύ μεταφέρθη-
κα σ’ ένα στρατπεδο αιχμαλώτων
στην Kοκκινιά, χι μακριά απ το νο-
σοκομείο. Eκεί μάθαμε περισστερα
για τις φιλικές διαθέσεις των Aθη- Στιγμιτυπο απ τις πρώτες μέρες της Kατοχής στην Aθήνα: Γερμανοί υπαξιωματικοί και στρατιώτες σε τραπεζάκια
ναίων που έστελναν μυστικά μηνύ- κεντρικού καφενείου της Aθήνας, στην οδ Πανεπιστημίου. Mοιάζουν ενσωματωμένοι σε μια ήρεμη καθημεριντητα,
Συνέχεια στην 26η σελίδα που μως πριν περάσει καιρς θα έχει μεταβληθεί σε εφιάλτη για τους Aθηναίους (συλλογή M. Γ. Tσάγκαρη).

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 25

Συνέχεια απ την 25η σελίδα
ματα προσφερμενοι να μας βοηθή-
σουν και μας έκαναν νοήματα απ
ταράτσες του έξω δρμου. Πράγμα-
τι, βοήθησαν μερικούς απ τους συ-
ντρφους μου, που πέτυχαν να πε-
ράσουν έρποντας κάτω απ το συρ-
ματπλεγμα.
H κατάσταση του ποδιού μου δεν
βελτιωνταν και μ’ έστειλαν πίσω
στο νοσοκομείο αιχμαλώτων πολέ-
μου. Eνα ηλιλουστο απγευμα πα-
ρατήρησα απ την ταράτσα τι οι
Γερμανοί σκοποί φαίνονταν νυσταγ-
μένοι. Aρπαξα το δισάκι μου της α-
πδρασης που περιελάμβανε μεταμ-
φίεση με πολιτικά ρούχα, ένα χάρτη
και τροφή. Kαι σύρθηκα κάτω απ το
συρματπλεγμα χωρίς να με αντιλη-
φθούν οι σκοποί.
Πήγα σ’ ένα κοντιν προάστιο και
μου δθηκε καταφύγιο μέχρι να νυ-
χτώσει απ μια Eλληνίδα νοικοκυρά.
Tο ίδιο βράδυ ο άντρας της με πήγε
σ’ ένα απ τα σπίτια κοντά στο στρα-
τπεδο, που είχα δει φιλικά νοήμα-
τα. Mε υποδέχτηκε μια κοπέλα Eλλη-
νίδα που με οδήγησε στο εμπορικ
τμήμα της Kοκκινιάς. Eκεί με έκρυψε
ένας οδοντίατρος μαζί με δυο απ
τους συντρφους μου που είχαν
δραπετεύσει νωρίτερα. Hταν μέλος
της ομάδας της Λέλας Kαραγιάννη Oι ανήμποροι, τα ανήλικα παιδιά, οι αποκαμωμένες γυναίκες, λοι στον καθημεριν αγώνα της επιβίωσης, στον κα-
σε ένα τομέα που διοικούσε ο Aγγε- θημεριν θάνατο μιας ζωής που δεν έλπιζε σε κάποιο μέλλον και που μετρούσε την ύπαρξη μέρα με τη μέρα (αρχείο
λος Aβέρωφ. O Hλίας και ο αδελφς Aργίνης Γούτου).
του Σωτήρης, αρτοποιοί, ο Kαζάρσης
βετεράνος του A΄ Παγκοσμίου Πολέ-
μου και μετά καταστηματάρχης και η
Hλέκτρα Kαραγιάννη, η κρη της.
Oταν οι Γερμανοί άρχισαν να ψά-
χνουν την περιοχή μεταφερθήκαμε
στον Πειραιά και μετά, με ταχεία με-
ταφορά και με λεωφορείο, στο σπίτι
του Πασχάκη. H κυρία Kαραγιάννη, ο
Aβέρωφ, ένας κοσμηματοπώλης που
τον έλεγαν Πάλλη και ο Παπαστρά-
τος, ο καπνοβιομήχανος καννισαν
για χρήματα να αγοραστεί ένα καΐκι.
Aποβιβαστήκαμε νύχτα απ τον Πει-
ραιά κάτω απ την προστατευτική ε-
πιτήρηση της ελληνικής αστυνομίας.
Tο πλήρωμά μας ήταν ένας ακμη
Hλίας και ο Λευτέρης ο μηχανικς,
δέκα Eλληνες, ένας Eβραίος, ένας
Aυστραλς και δύο Bρετανοί, συ-
μπεριλαμβανομένου του εαυτού
μου. Mε πολύ λίγα τρφιμα, περιορι-
σμένο νερ και ανεπαρκή προμήθεια
βενζίνης, ξεκινήσαμε.
Nιώθω αιώνια ευγνωμοσύνη για
τους Eλληνες, που ρισκάρισαν τσα
πολλά για χάρη μου και για χάρη των
άλλων συμμάχων στρατιωτών κατά
τον B΄ Παγκσμιο Πλεμο. Παρ’ λη
την πείνα, εγώ ποτέ μου δεν πείνα-
σα... Δεν θα μπορούσε κανένας άλ-
λος λας να είναι πιο θαρραλέος.
Roy Farran, Nέα Zηλανδία
Mετάφραση Δημήτρη Bρεττάκου
Kαθημερινή εικνα στην κατεχμενη Aθήνα. Aνεβασμένοι πως πως σε ένα ερειπωμένο καμινι, Aθηναίοι κατευθύ-
Ψάλλουν νονται απ το κέντρο της πλης, στην οδ Pήγα Φεραίου, μεταξύ Eθνικής Bιβλιοθήκης και Πανεπιστημίου, προς τη
συνοικία του Bύρωνα (συλλογή N. E. Tλη).
τον Eθνικ Yμνο
Tρίτη 28 Oκτωβρίου. Σαν σήμερα στο άγαλμα του Πατριάρχη Γρηγορί- σηκώθηκαν ρθιοι και με μια φωνή ένα τσιγάρο, το βάζει στα χείλη της
ένα χρνο πριν. Ποιος μπορούσε να ου E΄ γονατιστούς πολλούς φοιτη- φώναξαν «Zήτω η Eλλάς»! και επιδεικτικά ψάχνει στο σάκο
το φανταστεί; Ποιος; τές. Πλησίασα και στάθηκα και εγώ. Hμερολγιο Mαρίας Mαρκογιάννη της, φανερά για σπίρτα. Eνας γαλά-
Ξεκίνησα πεζή για την Aθήνα. Tο Eκείνη τη στιγμή άρχισαν να ψάλουν ντης Γερμανς αξιωματικς ανάβει
αυτοκίνητο του Ψυχικού χάλασε προ τον Eθνικ Yμνο. Θέλησα κι εγώ να «Kακή συμπεριφορά» τον αναπτήρα του και της προσφέ-
ημερών. Προχωρώντας προς τη λε- τραγουδήσω, αλλά λυγμοί έπνιγαν ρει φωτιά. Eκείνη ξερά αρνείται και
ωφρο Πανεπιστημίου, είδα μπρος τη φωνή μου. Σαν τελείωσε ο ύμνος Στους «Zώναρς» μια κυρία βγάζει ζητεί στο γκαρσνι που περνά την ί-

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

H πείνα της Kατοχής, η κυνική καταδίκη ενς ολκληρου λαού στον αργ θά-
νατο απ υποσιτισμ. O σπαραγμς και η εγκαρτέρηση των μανάδων, τα α-
φανισμένα παιδιά με τα άσαρκα μέλη και τις πρησμένες κοιλιές. Oι πεσντες
στο τελευταίο χαράκωμα της ανθρωπιάς, για τους οποίους δεν στήθηκε ποτέ
επίσημο μνημείο (αρχείο Aργίνης Γούτου).
Στα στερημένα χρνια της Kατοχής το λάδι το πουλούσαν στη Mαύρη Aγορά
και ήταν κάτι σαν χρυσάφι για τους καταπονημένους, απ την επισιτιστική
κρίση και την πείνα του ’41–’42, Aθηναίους (πηγή: Bάσου Π. Mαθιπουλου,
«Eικνες Kατοχής», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1990).

δια ώρα ένα σπίρτο. Aυτή η ιστορία βαλούσαν κουραμάνες με ανοιχτά θέση στο επεισδιο, μια που επρ- στ, το λάδι το πουλούσαν στη μαύ-
έγινε αιτία παραπνων και έφτασε φορτηγά αμάξια. κειτο για το δικ του σώμα. Aν μπο- ρη αγορά και ήταν κάτι σαν χρυσάφι.
μέχρι πρωθυπουργού Tσολάκο- ρούσε ωστσο, να βλέπει και να σκέ- Tην ώρα που κατεβαίναμε, δεν κα-
Περικλής Παπαχατζιδάκης
γλου, ως δείγμα της «κακής συμπε- φτεται πάνω απ την εικνα του, θα τάλαβα πως κάποιος ίσως την έ-
ριφοράς» μας. Tα παιδιά του Iησού ’πρεπε να έχει συγκινηθεί. Θα ήταν σπρωξε τη γυναίκα, και η μπουκάλα
αυτή μια απ τις λίγες φορές που το της γλύστρισε απ τα χέρια και έπε-
Hμερολγιο
Aυτά τα παιδιά άρχισαν να πληθαί- σώμα του δεν θα πήγε χαμένο. σε σπάζοντας με κρτο πάνω στις
Aλεξάνδρας Aντ. Παπαδοπούλου
νουν σιγά σιγά, να κατεβαίνουν κο- «Aφετε τα παιδία ελθείν...». Aλλά, α- πλάκες του πεζοδρομίου. Tο λάδι
O «σαλταδρος» παδιαστά απ τις συνοικίες προς π την επμενη Kυριακή, οι χωροφύ- άρχισε να χύνεται αθρυβα και α-
τους κεντρικούς δρμους και να λακες δεν τα άφηναν. σταμάτητα. H γυναικούλα αλαφια-
Tο είδα με τα μάτια μου. Eνα γερ- τους πλημμυρίζουν τούφες τούφες, σμένη, ουρλιάζοντας, έπεσε στα γ-
Nικηφρος Bρεττάκος νατα και με τις χούφτες της προσπα-
μανικ αυτοκίνητο, φορτηγ, γεμάτο πως οι μύγες στους ακάθαρτους
κουραμάνες (ψωμί) κατεβαίνει τη λε- χώρους. Σχηματίζουν μεγάλες ομά- θούσε –μάταια βέβαια– να περισώσει
ωφρο Aθηνάς και στρίβει για να δες, πεινασμένες αγέλες που μετα-
Kατάθεση ,τι μπορούσε απ το πολύτιμο υ-
μπει Eρμού. Kβει ταχύτητα. O σω- κινούνται διαρκώς, κάθονται, εξα- Kαθώς πεινάγαμε στην Kατοχή γρ. Mε σπαραχτικές κραυγές, με
φέρ διευθύνει απ ένα σκεπασμένο ντλημένα πως είναι απ την πείνα, η Mάνα κι ο Πατέρας μου τρελές κινήσεις, υπακούοντας σε
κουβούκλιο, ανοιχτ μπροστά και και ξανασηκώνονται. Oρίζουνε τους πούλησαν για να ζήσουμε μια παράλογη λογική, γεμάτη αναφι-
στη μέση το κουβούκλιον έχει ένα αρχηγούς τους. τ’ ασημικά και τα χρυσαφικά τους λητά, έσερνε τις χούφτες της πάνω
μικρ παραθυράκι. Bέβαια, υπάρχει H ευφυΐα της δυστυχίας ανιχνεύει στις πλάκες προσπαθώντας να κα-
ο καθρέφτης που βλέπει ο οδηγς την πλη. «Στη Mητρπολη μετά τη Eτσι, δε μ’ άφησαν θυμητικ τορθώσει το ακατρθωτο, ενώ το λά-
πίσω και πλάι. Λοιπν, στη στροφή λειτουργία της Kυριακής, μοιράζουν άλλο απ’ τη χρυσή καρδιά τους. δι αδιάφορα χυνταν και χυνταν
του αυτοκινήτου ένα Eλληνπουλο αντίδωρο». Tο αντίδωρο είναι βέβαια Xρήστος E. Kατσιγιάννης κάτω απ’ τα σαστισμένα βλέμματα
αναρριχάται στο αμάξι και πετά, ρί- μια μπουκιά ψωμί που συμβολίζει το των περαστικών που μαζεύτηκαν και
χνει στον πεινασμένο κσμο κουρα- σώμα του Xριστού και μοιράζεται Για μια μπουκάλα λάδι κοιτούσαν αναστατωμένοι, γιατί λοι
μάνες. Bέβαια, το παληκάρι έχει και στους χριστιανούς. Eνας λχος απ ήξεραν πολύ καλά πως το τίμημα για
την παρέα του. Θα έρριξαν πάνω απ σκελετωμένα παιδιά, περιμένει Mια μέρα κατεβαίναμε με τη μητέ- ένα μπουκάλι λάδι ήταν πολύ βαρύ –
15 κουραμάνες και αθρυβα πηδά μπροστά στην Aγία Πύλη τον ιερέα, ρα μου απ το πράσινο τραμ στο τέρ- άλλοτε η προίκα της κρης, χρυσα-
κάτω στο δρμο, ή μάλλον στο πεζο- να βγει με το δίσκο του. Φτάνει η με- μα Iπποκράτους. Mαζί μας ταξίδευε φικά, έπιπλα, λίρες κι ,τι μικρ θη-
δρμιο, γεμάτος χαρά και ψυχραιμία! γάλη στιγμή. Oρμάνε απάνω του, γί- και μια γυναικούλα χλωμή και κακο- σαυρ έχει ένας άνθρωπος για ώρα
Aυτού του είδους το σαμποτάζ ξανα- νονται λα ένα κουβάρι κάτω στο μοιριασμένη, που κρατούσε σαν πο- ανάγκης.
γένηκε πολλές φορές. Kαι επανελή- δάπεδο, πάνω απ τις μπουκιές. λύτιμο θησαυρ μια μπουκάλα λάδι. Λένα Παππά
φθη εναντίον των Iταλών, που κου- O Xριστς δεν θα έπρεπε να λάβει Tην εποχή εκείνη, πως είναι γνω- Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 27

Συνέχεια απ την 27η σελίδα
Παρά λίγο: Eκτέλεση
Eνας καφετζής και θεατρίνος
προπολεμικά θέλησε να κλείσει τον
πατέρα μου για παραστάσεις στο
καφενείο του. O κσμος ξέχναγε
την πείνα του με τον Kαραγκιζη.
Παλιτερα, ταν ο Kαραγκιζης μι-
λούσε για πείνα, λοι γελούσανε.
Eνώ στην κατοχή πεινούσανε οι θε-
ατές, πεινούσε κι ο Kαραγκιζης. O
καραγκιοζοπαίκτης μως επηρέαζε
τον κσμο με ηρωικά έργα του ’21.
Eβγαινε στο πανί ένας καπετάνιος
και τον καταχειροκροτούσε, γιατί ο
σκλαβωμένος τον έβλεπε σαν δικ
του απελευθερωτή απ τους Γερ-
μανούς.
Eπειτα απ λίγο καιρ, αρρώστησε
ο πατέρας μου και τον αντικατέστη-
σα εγώ, χωρίς να ξέρω καλά καλά α-
π παράσταση. Eτσι ξεκίνησα και τε-
λικά παρέμεινα, παίζοντας πολλά η-
ρωικά έργα παρμένα απ την ιστο-
ρία μας. Mια μέρα, ζωγραφίζαμε με
τον πατέρα μου την αφίσα ενς έρ-
γου μου, της «καταστροφής του
Δράμαλη». Πίσω απ τη σκηνή υπήρ-
χε μια κουζίνα κι ένα δωμάτιο. Ξαφ-
νικά έρχεται ο γιος του θεατρίνου, ο
Σπύρος. «Zωγράφιζε εσύ», μου λέει. Γερμανικ μπλκο σε λαϊκή γειτονιά της Aθήνας. Σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη. Tα αιφνιδιαστικά μπλκα, ο απο-
Tον παίρνω απ πίσω και βλέπω να κλεισμς ολκληρων συνοικιών με στχο τη συγκέντρωση λων των ανδρών στην πλατεία και τις συλλήψεις υππτων
ρίχνει σ’ ένα τσουβάλι χειροβομβί- με υπδειξη των κουκουλοφρων καταδοτών, ήταν ένας μνιμος εφιάλτης που σκίαζε τη βασανισμένη καθημεριν-
δες, σφαίρες κι ένα πιστλι που τα τητα της Aθήνας στην Kατοχή (πηγή: Φωκ. Δημητριάδη, «Σκιά πάνω απ’ την Aθήνα», εκδ. «Mαρή», Aθήνα).
’χε κρυμμένα μέσα στα φούρναλα
και να πηδάει απ το παράθυρο. γιά: «Tι έφερες εσύ; Tαραμοσαλάτα μπουκιά στο στμα μας ακμα, ταν βώς απέναντι άρχιζε το αεροδρμιο.
Eπειτα απ δέκα λεπτά έρχεται ένας απ ελιές;» «Eγώ έφερα ρεβυθοκε- ξαφνικά ακούμε ένα μπουμπουνιτ, Kάτι αεροπλάνα παρκαρισμένα κο-
χωροφύλακας με δυο κομμαντα- φτέδες.» «Kι εγώ κεφτέδες έφερα, ένα κακ, κι αμέσως μετά κάτι σαν ντά στο διαχωριστικ συρματπλεγ-
τούρ και με πάνε γραμμή στην Aθή- μα είναι απ σούπα του μπακάλη.» κεραυνούς να πέφτουνε δίπλα μας. μα είχαν πάρει φωτιά και τα πολυβ-
να, με την κατηγορία τι σκτωνα Aνοίγω κι εγώ το δικ μου φαγητ. «Πέστε λοι χάμω! Bομβαρδισμς λα τους που είχαν ανάψει κι αυτά
Γερμανούς στην παράσταση. Eυτυ- Σε ένα τσικλετάκι έχω φασλια σα- στο αεροδρμιο!» Φωνές, τσιρίδες. γύριζαν γύρω - γύρω αδειάζοντας
χώς με ήξερε ο διερμηνέας, ο οποί- λάτα, πιάζι που τα λέμε εμείς οι Πολί- Eμείς μως δεν βαστιμασταν. Tρέ- τις σφαίρες τους. Πιο πέρα βαθειά
ος εξήγησε στο Φρούραρχο τι είμαι τες, με μπλικες ελιές. Aπλώσαμε ξαμε ως το τέρμα της πλαζ προς το μέσα στο αεροδρμιο είχε ντουμα-
καλλιτέχνης του θεάτρου Σκιών, με χάμω τα φαγιά μας σε κοιν τραπέζι, αεροδρμιο και πεσμένοι στα τέσ- νιάσει ο τπος, καπνοί, κουρνια-
εγκωμίασε και γλύτωσα, γιατί εκεί κρατούμε κοντά μας μνο τη μερίδα σερα σκαρφαλώσαμε ως το ύψος χτς. Παραληρούσαμε απ χαρά.
μέσα ποιος πάταγε το πδι του, πή- μας το ψωμί. του δρμου απ κάτι χυμένα μπάζα Eπιτέλους οι σύμμαχοι αποφάσισαν
γαινε κατευθείαν για εκτέλεση. Δεν είχαμε προλάβει να βάλουμε και χώματα που βρήκαμε εκεί. Aκρι- να ασχοληθούν και με μας. Λες να ε-
Eυγένιος Σπαθάρης τοιμάζονται για απβαση;
Mπροστά προς το Φάληρο έτρεχε
H εκδρομή βγήκε ξινή κσμος πολύς. Oι πιο πολλοί ήταν
εργάτες απ το αεροδρμιο κι ανά-
27 Iουνίου 1943, ημέρα Kυριακή. H μεσά τους μικρά παιδιά που δούλευ-
πλατεία Συντάγματος γεμάτη νεο- αν κι αυτά εκεί για την κουραμάνα.
λαία, σαν κάθε κυριακάτικο πρωιν, Θυμάμαι μάλιστα ένα απ αυτά να
έχει μετατραπεί σε γήπεδο αθλοπαι- προσπαθεί να τρέξει σέρνοντας το
διών. Eδώ μια παρέα παίζει βλεϊ, ποδαράκι του στην άσφαλτο, αφήνο-
παρακεί ποδσφαιρο, άλλοι έχουν ντας πίσω αιματοκηλίδες. Δεν ήταν ο
στήσει χάμω το γραμμφωνο και χο- μνος τραυματίας. Mέσα στους ερ-
ρεύουν, άλλοι παίζουν μπιζ, και ανά- γάτες φαίνεται πως είχε γίνει μεγά-
μεσά τους τρέχουν πιτσιρίκια παίζο- λη θραύση.
ντας κυνηγητ. Στο πιο χαμηλ ση- Nέλλη Iορδανίδου
μείο της πλατείας, ακριβώς απέναντι
απ την Eρμού, είναι η αφετηρία των Eδιναν ,τι είχαν
τραμ για το Φάληρο.
Eμείς, μια μικρή παρέα απ τη μα- Eίχε καταρρεύσει ο Mουσολίνι και
θητική νεολαία της EΠON, έχουμε είχε αναλάβει ο Mπαντλιο. Oι Γερ-
έρθει εδώ απ πολύ νωρίς. Σκούντα μανοί, εκδικούμενοι έπληξαν τους
βρντα μπήκαμε στο τραμ. Oύλεν, Iταλούς στρατιώτες αιχμαλώτους
Φλοίσβος, Mπάτης, Eδεν. Eδώ τελει- των στην Eλλάδα βαναύσως. Eνθυ-
ώνει η διαδρομή. Στο Eδεν δεν μας μούμαι ήταν πρωιν, την ώρα που οι
άρεσε να μείνουμε. Πολυκοσμία, εί- υπάλληλοι και οι εργάτες επήγαιναν
παμε, και προχωρήσαμε με τα πδια στην εργασία τους. Oι Γερμανοί, α-
προς τον Aλιμο. H πλαζ βρίσκονταν «Λαέ της Aθήνας...» καλούσαν τα συνθήματα στους τοίχους της πλης. Oι φού αφπλισαν τους Iταλούς, τους
σε πλήρη εγκατάλειψη. Kολυμπήσα- Aθηναίοι ανταποκρίθηκαν ολψυχα. Kαι με μαχητικές κινητοποιήσεις που πήγαιναν σε στρατπεδο συγκε-
με, παίξαμε τις βουτιές, μουλιάσαμε κράτησαν πάνω απ δέκα μέρες, μπρεσαν να ανατρέψουν τα σχέδια των κα- ντρώσεως, στο Γουδί.
μέχρι που παπουδιάσαμε κι οταν μας τακτητών και της κατοχικής κυβέρνησης για πολιτική επιστράτευση. Hταν μια Kατά μήκος της οδού B. Σοφίας, ή-
έζωσε η πείνα για καλά αποφασίσαμε μοναδική νίκη, μια ηρωική εξαίρεση σε ολκληρη την κατεχμενη Eυρώπη, ταν συγκινητικ να βλέπεις λους
να βγούμε. Bρεγμένοι πως είμα- που το τίμημά της ήταν το αίμα σχεδν είκοσι νεκρών και πάνω απ εκατ τους παρατυγχάνοντας Eλληνας να
σταν και δροσεροί αρχίσαμε να ξετυ- τραυματιών πολιτών (πηγή: Kώστα Παράσχου, «H κατοχή», εκδ. «Eρμής», δίδουν ,τι είχαν, στους αιχμαλώ-
λίγουμε τα πακετάκια μας με τα φα- Aθήνα 1997). τους των Γερμανών Iταλούς στρα-

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

12 Oκτωβρίου 1944, μια καθημερινή που μεταμορφώθηκε σε γιορτή: οι Γερμανοί εγκαταλείπουν την Aθήνα, ένα απ τα τελευταία οχήματά τους διασχίζει την
οδ Πανεπιστημίου με κατεύθυνση την Eλευσίνα. O ήλιος μεσουρανεί, η σβάστικα έχει εξαφανιστεί απ την Aκρπολη, η ελληνική σημαία κυματίζει πάνω α-
π το αέτωμα της Eθνικής Bιβλιοθήκης. Πριν περάσουν λίγα λεπτά, η πλη θα πλέει στη γαλανλευκη και το τεράστιο πλήθος θα παραληρεί απ χαρά (φωτ.:
Hνωμένοι Φωτορεπρτερ).

τιώτες: το κολατσι τους, τα τσιγάρα τανικ, ταν πήρα ένα επείγον τηλε- Γερμανοί που εφρντιζαν για την υ- την Aκρπολιν, είδαμε πως η σημαία
τους, σπίρτα, αναπτήρες, χρήματα. φώνημα απ την αδελφή μου που με γείαν του Λαού, έφερον βαρέως το που θύμιζε κάθε στιγμή την σκλαβιά
επληροφρει τι ολκληρος η Πλα- γεγονς τι υπήρχον λαδέμποροι μας δεν ήταν πια στην θέση της.
Tάσος Παρπαίρης
τεία Aγάμων, που ήταν η κατοικία που έκρυπτον το λάδι και εις ένα Ξαφνικά γέμισε η Σταδίου απ διά-
μας, είχε μπλοκαρισθεί απ μηχανο- δένδρον είχαν κρεμάσει δύο εμπ- φορο κσμο παραληρούντα απ εν-
Προμήνυμα θανάτου κίνητα και τεράστιο αριθμ Γερμα- ρους που είχαν αποθήκη λαδιού, για θυσιασμ, ενώ απ τα διάφορα
Hμουν στη φυλακή, κρατούμενος νών που κρατούσαν πολυβλα και να κτυπήσουν αποτελεσματικά τον μπαλκνια υψωντανε η Γαλαν-
των Γερμανών. Tην παραμονή της άλλα βαρέα πλα. Kαι το αγωνιώδες μαυραγοριτισμν. Kαθείς μπροστά λευκη. Δεν έμεινε μάτι χωρίς να δα-
τραγικής Πρωτομαγιάς του 1944 διε- τηλεφώνημα της αδελφής μου (που του είχεν μία πινακίδα που έγραφεν κρύσει.
δθη, τι θα έπαιρναν για εκτελέσεις εγνώριζε τι μερικάς ασελήνους νύ- EXΘPOΣ TOY ΛAOY. Tα ρούχα τους Hμερολγιο Δημ. M. Δαμαλά
και απ τον δικ μας θάλαμο. Mνον κτας μετά την τακτικήν μου πεζοπο- έμοιαζαν με πυτζάμες και εφαίνονται Aνακοίνωση Δημ. N. Λαϊνά
σοι ζήσανε αυτή την αγωνία μπο- ρίαν είχα το χμπυ να γράφω στους τι είχαν βασανισθεί.
ρούν να νιώσουν τη θέση μας εκείνη τοίχους τας λέξεις EAM και NA Mποστ (Xρύσανθος Mποσταντζγλου) Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Oι μαρτυρίες
τη βραδιά. Iδιαιτέρως θυμάμαι την ο- ΦHΓOYN OI ΓEPMANOI και μάλιστα που παρουσιάζονται στο κείμενο αυτ
ανορθγραφον για να φαίνεται τι προέρχονται απ το αρχείο και το υπ ε-
λονύκτια τρεμούλα και τον ψυχικ
είναι επιτακτική ανάγκη και απαίτη-
Kαι πάλι ελεύθεροι τοιμασία βιβλίο των Kώστα N. Xατζηπα-
τρανταγμ ενς γνωστού ττε ηθο- τέρα και Mαρίας Φαφαλιού – Δραγώνα,
ποιού, ο οποίος έτρεμεν λη τη νύ- σις του αγραμμάτου και αδουλώτου 12 Oκτωβρίου 1944. Στο δρμο με θέμα «Mαρτυρίες 41–44, H Aθήνα της
χτα, ωσάν να είχε πάρει μήνυμα απ Λαού) εγένετο με τον σκοπν να μά- προς το κέντρο της πλεως ακούγα- Kατοχής». Tην εποχή 1940–44 πραγμα-
τον ίδιο το θάνατο. Tο πρωί πήραν α- θει, εάν εις το σπίτι διατηρώ τίποτε με ψιθιριστά απ τους διαβάτας πως τεύονται και τα κάτωθι βιβλία που συνυ-
π τον θάλαμ μας δύο κρατουμέ- προκηρύξεις πατριωτικού περιεχο- οι Γερμανοί φεύγουν σήμερα, πως οι πογράφουν οι ίδιοι:
 «Mαρτυρίες 40–41», εκδ. «Kέδρος», Aθήνα
νους: ένα 17χρονο νέο και τον άτυχο μένου, ώστε να τας κάψει. «Δεν έχω στρατιωτικοί έχουν ήδη φύγει κ.λπ.
1982.
ηθοποι. τίποτε ενοχοποιητικν» της είπα. Mια στιγμή λως τυχαίως, συναντή-  «Mαρτυρίες 40–44, Πλεμος – Kατοχή»,
«Mην κάψεις τίποτα. Eάν θέλεις σώ- σαμε τον Δήμαρχον Aθηνών και εις εκδ. «Kέδρος», Aθήνα 1988.
Θανάσης Mίχας νει και καλά να κάψεις κάτι, κάψε τον ερώτημά μας για τις παραπάνω ειδή-  «Crete 1941 Eyewitnessed», εκδ. «Eυστα-

κουβά. Tην βούρτσαν άστην ανέπα- σεις, μας απαντά: «Nαι, είναι αλή- θιάδη», Aθήνα, 1989.
Mπλκο φον. Eάν κάνουν έρευνα, πες τους θεια. Σε λίγο θα πάμε στον Aγνωστο  «Hμέρες Kρήτης 1941, Eπιχείρηση Eρμής»,
εκδ. «Eυσταθιάδη», Aθήνα 1991.
στην Πλατεία Aγάμων τι είμαι εικαστικς και άνθρωπος για μια σύντομη τελετή για την απο-  «Mαρτυρίες Kρήτη 1941», εκδ. «Kέδρος»,
του χρωστήρος. Eρχομαι». χώρησή των». Aθήνα 1993.
Συνέβη λίγους μήνας πριν αναχω- Σε μισή ώρα ήμουν στην πλατεία, Kατά τας 11 περίπου, έχοντες πά-  «Greece 1940 – 1941 Eyewitnessed», εκδ.
ρήσουν οι Γερμανοί. Hμουν στο Bο- ανάστατος και καταϊδρωμένος. Oι ντα τα βλέμματα εστραμμένα προς «Eυσταθιάδη», Aθήνα 1995.

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 29

 H Eικνα του «Aλλου»
Γερμανο–ελληνική «συνάντηση» στην κατεχμενη Aθήνα
Tου Xάγκεν Φλάισερ
Kαθηγητή Nε τερης Eυρωπαϊκής Iστορίας
Πανεπιστημίου Aθηνών

ΣTIΣ 27 Aπριλίου 1941 τα πρώτα τμή-

ματα της Bέρμαχτ εισήλθαν στην
Aθήνα. H γερμανική προπαγάνδα, α-
π την πρώτη μέρα της εισβολής, εί-
χε διακηρύξει τι δεν στρεφταν ε-
ναντίον των Eλλήνων, αλλά αποκλει-
στικά «κατά των Aγγλων επί ελληνι-
κού εδάφους». Πράγματι, οι Γερμα-
νοί είχαν εντυπωσιασθεί απ την α-
προσδκητα σθεναρή αντίσταση του
ελληνικού στρατού, ιδίως ταν αντε-
λήφθησαν με ποια πενιχρά μέσα εί-
χαν ταπεινωθεί οι Iταλοί εταίροι. H ε-
κτίμηση για τους πρώτους και η απο-
στροφή για τους δεύτερους συνδυά-
ζονται σε τέτοιο βαθμ, ώστε σύντο-
μα ο Mουσολίνι να αγανακτήσει που
οι Γερμανοί είχαν «αυτοανακηρυ-
χθεί σε προστάτες των Eλλήνων».
Στη Aθήνα, για πολλούς Γερμα-
νούς δρούσε επιπλέον ο παράγων
του αρχαίου μεγαλείου. Mνο στους
πρώτους οχτώ μήνες της Kατοχής,
120.000 Γερμανοί επισκέφθηκαν την
Aκρπολη. Oι περισστεροι δεν αι-
σθάνονταν παρείσακτοι, αφού στη
νέα γερμανφωνη εφημερίδα διάβα-
ζαν τι η Bέρμαχτ ανανέωνε την πο-
λιτιστική αποστολή των αρχαίων ελ-
ληνικών φύλων που επίσης είχαν ει-
σβάλει στη χώρα απ βορρά, ενώ και
ττε ο γηγενής πληθυσμς αρχικά έ-
φερνε βαρέως την εισβολή. Tο πρ-
βλημα εντοπιζταν στο τι οι σύγ-
χρονοι «γηγενείς» αντλούσαν νο-
μα, κληρονομιά και καταγωγή απ έ-
ναν πολιτισμ τον οποίο και ο Xίτλερ
διεκδικούσε ως συγγενικ.
Oι ναζιστικές θεωρίες είχαν απορ-
ρίψει τη φυλετική συνέχεια των Nεο-
ελλήνων, έως του διπλωματικές
σκοπιμτητες (οι Oλυμπιακοί Aγώ-
νες του Bερολίνου) επέβαλαν μια
μερική αναθεώρηση. Oταν οι λγοι
αυτοί εξέλιπαν, επικρατούσε σύγχυ-
ση επί του προκειμένου. Πέραν απ
τις «πολεμικές αρετές» πολλοί ανα-
γνώριζαν στους Nεοέλληνες «στα
καλά και στα κακά, τα χαρακτηριστι-
κά των αρχαίων Eλλήνων». Πολεμι-
κς ανταποκριτής-συγγραφέας έ-
βλεπε μια αρμονική σχέση ανάμεσα
στα αρχαία κατάλοιπα και τον σύγ-
χρονο περίγυρο: Kαι η μοντέρνα π-
λη είναι καθαρή, οι λεωφροι «κομ-
ψοί και ευρύχωροι», οι Aθηναίοι ε-
ντυπωσιάζουν με την αεικίνητη ε-
νεργικτητά τους. Aνάμεσά τους
«κλασικές φυσιογνωμίες, γυναίκες
με αριστοκρατικ κάλλος και τέλειες
αναλογίες». H Aθήνα εμφανίζεται ως
αθάνατη, αιωνία: «μια πλη στην ο-
ποία ο πνευματικς κσμος βλέπει
το κέντρο του - μια πλη, κομψή και
καλλιεργημένη, που κλείνει μέσα
της τη σύγχρονη ζωή».
Aλλες περιγραφές μως τνιζαν -
τι η βιτρίνα αυτή ήταν απατηλή: Tο
Aθήνα, Mέγαρο Mαξίμου, αρχές του 1943: Tιμητικ άγημα ευζώνων αποδίδει τιμές στο Γερμαν πρέσβη Aλτενμπουρ-
γκ (αριστερά) και τον πρέσβη της φασιστικής Iταλίας, Γκίτζι. Στην κορυφή της σκάλας ο κατοχικς πρωθυπουργς Λο-
γοθετπουλος. Tην ίδια εποχή ο γερμανς πρέσβης σημείωνε τι το 95% των Eλλήνων βρισκταν πλέον στο συμμα-
χικ στρατπεδο, εξαιτίας της εσφαλμένης και συχνά αυθαίρετης πολιτικής των τριών δυνάμεων κατοχής – κυριολε-
κτικά, μετά τις απανωτές εκτελέσεις Eλλήνων ομήρων και τις αιματηρές αντιφασιστικές διαδηλώσεις.
ξενύχτι, η κίνηση στα ακριβά κέντρα Ωστσο, είχε ήδη επέλθει μια ψυ- πανθρωπιά του γερμανικού λαού
κ.λπ. τροφοδοτούνταν απ στοιχεία χρτητα στο μονπλευρο ειδύλλιο. προς τους άλλους λαούς και προς
παρασιτικά, οι κομψές κυρίες στις Oι αυθρμητες εκδηλώσεις συμπά- τον δικ μας» [Xρηστίδης]. Tο πρ-
κομψές βίλες ανήκαν στην «αγγλ- θειας των Aθηναίων προς τους Bρε- βλημα της ευθύνης του γερμανικού
δουλη πλουτοκρατία»- την οποία τανούς αιχμαλώτους, η έμπρακτη λαού, αν δηλαδή ήταν συνένοχος ή
χώριζε χάος απ τον φτωχ λα (που αλληλεγγύη με τον αγώνα των Kρη- επίσης θύμα, απασχολούσε ιδίως
τον είχε μως παρασύρει στον πλε- τικών (η οποία βρίσκει κτυπητή έκ- τους γερμανοτραφείς. Tο συναί-
μο). Ωστσο, οι λαϊκές μάζες έδιναν φραση στο κατέβασμα της μισητής σθημα έκλινε προς τη δεύτερη εκ-
στη μεγαλούπολη τον «ανατολίτικο» σβάστικας στην Aκρπολη) εξργι- δοχή, η λογική στην πρώτη, αφού
χαρακτήρα που ενοχλούσε πολλούς σαν τη γερμανική διοίκηση που παίρ- «και σ’άλλες χώρες υπάρχουν φρε-
λάτρεις μιας εξιδανικευμένης αρχαί- νει συλλογικά «αντίποινα» (περιορι- νοβλαβείς, αλλά δεν τους παραδί-
ας Eλλάδας, οι οποίοι ζούσαν το ελ- σμ κυκλοφορίας) κατά των Aθηναί- δουν οι λαοί την εξουσία!». Eπειτα,
ληνικ νειρ τους στις «υγιέστερες ων, επειδή περιφρονούσαν συστη- «η ψυχοφθρα μηχανή του Hitler
συνθήκες» της επαρχίας, σε βουκο- ματικά τις φιλικές προσεγγίσεις της κατρθωσε να μετατρέψει τον εύ-
λικά και «αρχέγονα» στιγμιτυπα. Bέρμαχτ... Hδη μως πολλές αυθαι- πλαστο χαρακτήρα του deutsche
Eτσι, ο υπαξιωματικς Eρχαρτ Kέ- ρεσίες, ατομικές και συλλογικές, Michel σ’ένα ηθικ βρβορο» και
στνερ παραπονιταν στον μέντορά των εκπροσώπων της «Nέας Tάξης» πολλούς ιδίως νέους στρατιώτες σε
του, Γκέρχαρτ Xάουπτμαν (22.7.41), συνέτειναν στο να κλονιστεί ο «θο- κτήνη. Eντούτοις ήλπιζαν τι η με-
λησμονώντας τι πολλά μεμπτά ση- λς θαυμασμς» που υπήρχε για ταμρφωση αυτή ήταν πρσκαιρη,
μεία πήγαζαν απ το καθαυτ γεγο- τους Γερμανούς [Θεοτοκάς]. H πί- και τι η «αληθινή Γερμανία» θα συ-
νς της Kατοχής: «H σύγχρονη Aθή- κρα μεγάλωνε με την παράδοση του νέλθει απ τη «νάρκη του νατσιστι-
να είναι τερατούργημα. Συνωστι- μεγαλύτερου μέρους της χώρας κού δηλητηρίου» [Δούνιας].
σμς και τύρβη στους δρμους, στρι- στους Iταλούς, που είχαν ηττηθεί, Aπορεί μως κανείς ταν, μετά τις
μωξίδι, βρισίδι. Mπουλούκια ανθρώ- και στους Bουλγάρους, που δεν εί- πανωλεθρίες της Bέρμαχτ στα τέλη
πων κρέμονται στα τραμ. Πείνα. Eπί χαν πολεμήσει καθλου, αλλά και με του 1942 (Eλ Aλαμέιν, Στάλινγκρα-
ώρες, τρεχάλα για λίγες ντομάτες. τη μαζική πείνα του πρώτου κατοχι- ντ), οι ημερολογιογράφοι αισθάνο-
Bαλκάνια σκέτα. Λεβαντίνοι αυτοί ε- κού χειμώνα. νται «κάποια λύπη» για τον «άμοιρο»
δώ στην Aθήνα: Kάθε άλλο παρά Eτσι, παρ’ λο που «πολλά παλι- γερμανικ λα, για τις τεράστιες α-
Eλληνες»! O Kέστνερ, που μεταπο- κάρια» της Bέρμαχτ «ως άτομα εί- πώλειες σε αίμα και για «το τι τον πε-
λεμικά θα εξελιχθεί στον υπ’ αριθμ ναι συμπαθητικά και αξιοπρεπή» έ- ριμένει –δικαιολογημένα βέβαια». H
ένα «φιλέλληνα» συγγραφέα της πρεπε να αποφευχθεί κάθε προσπά- «παράξενη συμπνοια» συμπληρω-
Γερμανίας, αναγνώριζε πάντως τι ο θεια διάκρισης: «Aν αρχίσουμε ν’ α- νταν μως με την «έκδηλη χαιρεκα-
λας, αν και «εντελώς άσχετος» με ναζητούμε την ενδεχμενη ανθρω- κία» των Aθηναίων που επισημαί-
τους αρχαίους (πως και με το σα- πιά του κάθε Γερμανού, θα κινδυνέ- νουν οι Γερμανοί επιτελείς καταλή-
πούνι!), ήταν «απλς, έξυπνος και ψουμε να μην προσέχουμε πια σο γοντας στην ανάγκη μιας σκληρτε-
φιλικς». πρέπει –και πρέπει απλυτα– την α- ρης στάσης, επειδή οι Eλληνες θα ε-

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

κλάμβαναν κάθε διαλλακτικτητα ως
δείγμα αδυναμίας. Στο πλαίσιο της ί-
διας αντίληψης και με γνώμονα τη
«συλλογική ευθύνη» οι Γερμανοί
(στη φάση αυτή μαζί με τους Iτα-
λούς) εφάρμοζαν, μετά απ πράξεις
δολιοφθοράς, με αυξανμενο ρυθμ
την εκτέλεση ομήρων. O εκφοβι-
σμς λειτουργούσε μνο εν μέρει.
Mετά τον τουφεκισμ οκτώ ομήρων,
τον Iούνιο 1942, αντιστασιακή εφη-
μερίδα σχολίασε: «Oι Oύννοι ξέσπα-
σαν! Oλα τους τα άγρια και αιμοβρα
ένστικτα που φωλιάζουν μέσα στην
ψυχή τους, λο το θανάσιμο μίσος ε-
ναντίον της φυλής μας, βγήκε στην
επιφάνεια». Mετά ένα δεύτερο πα-
ρμοιο γεγονς, αρχές 1943, ο γερ-
μανς πρέσβης σημείωσε τι το 95%
του πληθυσμού βρισκταν πλεν
στο συμμαχικ στρατπεδο, εξαιτίας
της εσφαλμένης και συχνά αυθαίρε-
της πολιτικής των τριών δυνάμεων
κατοχής. Nέες εκτελέσεις προκάλε-
σαν, τον Iούνιο του 1943, κύμα απερ-
γιών και αιματηρών διαδηλώσεων
στην πρωτεύουσα, και η στρατιωτική
διοίκηση συμπεραίνει και αυτή τι οι
ντπιοι, «στην τεράστια πλειοψηφία
τους» έχουν συμπαραταχθεί με τους
Συμμάχους και επομένως έπρεπε Γερμανικ τανκ σε κεντρικ δρμο της Aθήνας, φρουρεί κτίριο επιταγμένο για τις ανάγκες τις κατοχικής διοίκησης.
«να αντιμετωπιστούν ως εχθροί». Tα αισθήματα των Eλλήνων – εκτς απ τους δοσίλογους και τους γερμανοτραφείς – προς τους Γερμανούς ήταν α-
κριβώς τα αισθήματα του κατακτημένου προς τον υπερπτη κατακτητή: αποστροφή που μεταμορφωνταν καθημερι-
Διχογνωμία νά σε εχθρτητα, σο πλήθαιναν οι γερμανικές ωμτητες και οι εκδηλώσεις των πραγματικών αισθημάτων του κατα-
κτητή απέναντι σε ένα λα «τεμπέλη» και απείθαρχο που έπρεπε να αντιμετωπιστεί «ως εχθρς».
Στο σημείο αυτ αναφύεται μάλι-
στα ενδογερμανική διχογνωμία, - απ μίσος... Aν δεν τους πατήσεις συχνά οικογένειες στενών συγγε- τα συνήθισε λα.» (Θεοτοκάς).
πως φάνηκε με την απσυρση της τον κάλο, δε σε πειράζουν... (Aν - νών».
διαταγής για πολιτική επιστράτευση Aυτήν ακριβώς την εντύπωση έδι-
μως..., τετέλεσται.) – Oι Iταλοί έδει- Bέβαια, το «πρισμα» αυτ προη- νε η γερμανική ηγεσία στους φαντά-
λγω των πρωτοφανών απεργιακών
χναν περισστερο ανθρωπισμ, αι- γείται χρονικά των περισσοτέρων ρους τι δηλαδή και στην Eλλάδα, -
κινητοποιήσεων που είχαν προκλη-
σθηματισμούς, συμπνοια, τρυφερ- μαύρων γεγοντων της Kατοχής που πως στις σλαβικές χώρες, «μια αν-
θεί. H στρατιωτική ηγεσία προειδο-
τητες, μως ένιωθες αδιάκοπα τη επισκιάζουν ώς σήμερα τις γερμανο- θρώπινη ζωή συχνά δεν μετράει και
ποιεί τι η πρσκαιρη υποχώρηση
βαθιά αντιπάθειά τους για καθετί ελ- ελληνικές σχέσεις. Mε τη γενικτε- ο εκφοβισμς πετυχαίνεται μνο με
δεν σήμαινε μνιμη «ανοχή της τε-
ληνικ. Oι καλοσύνες τους αφορού- ρη επιδείνωση της στρατιωτικής κα- ασυνήθιστη σκληρτητα». H ξαφνική
μπελιάς των Eλλήνων». Oταν μως
σαν άτομα, απέναντι στην εθντητα τάστασης, η Bέρμαχτ προσφεύγει σε προβολή των θέσεων του Φαλμερά-
θέλησαν να επαναφέρουν τη γενική
μως είχαν μια εμπάθεια... Aμέσως λο και σκληρτερα «αντίποινα»- χι γερ στχευε να υποσκάψει τον διά-
υποχρέωση του (άεργου) πληθυ-
μετά τον πλεμο δε θα δυσκολευ- μνο στα «κέντρα του συμμοριτι- χυτο ακμη σεβασμ για το παρελ-
σμού για προσφορά εργασίας, ο «ει-
μουν καθλου να ξαναπιάσω προσω- σμού» αλλά και στην καρδιά της θν των Eλλήνων («οποία αντίθεση:
δικς πληρεξούσιος» Nιμπαχερ ε-
πενέβη με το επιχείρημα τι οι Eλλη- πικές σχέσεις και φιλίες με τους Aθήνας. Oι απαγχονισμένοι παρέμε- η αρχαία Eλλάς και οι Nεο-Γραικοί»).
νες δεν έπρεπε να θεωρούνται συλ- Γερμανούς, θα ήθελα μάλιστα να ναν στα δένδρα «για παραδειγματι- Tαυτχρονα «νομιμοποιούσε» τις αι-
λήβδην εχθροί και δεν ήταν δυνατν τους γνωρίσω καλύτερα, ενώ με σμ», ενώ «λίγο παραπέρα, μια πα- ματηρές αναλογίες εκτελεσμένων
συνεπώς να εξαναγκαστούν σε αγ- τους Iταλούς αισθάνομαι καταστά- ρέα αγρια έπαιζαν ποδσφαιρο σα Eλλήνων με τις οποίες «εξιλεώνε-
γαρεία. H άποψη αυτή υπερίσχυσε σεις θολές, δυσπιστία, και την ιδιαί- να μη συνέβαινε τίποτα. O αθηναϊ- ται» κάθε φνος Γερμανού.
αυτής της Bέρμαχτ ιδίως στην Aθή- τερη εκείνη αντιπάθεια που χωρίζει κς λας συνήθισε και το κρέμασμα, Λαμβάνοντας υπψη την επακ-
να, εβάρυνε μως λιγτερο σε απο- λουθη κλιμάκωση της κατοχικής
μακρυσμένες περιοχές, που τοπι- βίας, εκπλήττει η τελευταία (αυτ)α-
κοί σατράπες επέβαλαν τον θεσμ πάτη των κατακτητών. Oταν, στις
της αγγαρείας. 12.10.1944, η Bέρμαχτ εκκενώνει την
Tο γεγονς αυτ γίνεται περισσ- Aθήνα, ένα τιμητικ άγημα επιστρέ-
τερο εμφανές μετά την ιταλική συν- φει συμβολικά το κλειδί της Aθήνας
θηκολγηση (8.9.43) που άφηνε τους και καταθέτει στεφάνι στον άγνωστο
Γερμανούς και τυπικά μονοκράτο- Στρατιώτη, «για να γίνει εμφανές τι
ρες. Στην ύπαιθρο, η Bέρμαχτ προέ- οι Γερμανοί δεν είχαν έλθει ως ε-
βαινε σε αιματηρές «εκκαθαριστι- χθροί». Oι «φιλικές» χειρονομίες
κές» επιχειρήσεις, ενώ στην Aθήνα του 1941 επαναλαμβάνονται, μετά α-
ξεκινούσε εκστρατεία καλής θελή- π τριάμιση χρνια σκληρής Kατο-
σεως, που οι Γερμανοί προβάλλο- χής, σαν μακάβρια φάρσα. Mετά την
νταν ως οι αταλάντευτα φιλέλληνες απομάκρυνση των Γερμανών, οι πα-
–σε αντίθεση με τους πρώην εταί- ρευρισκμενοι Aθηναίοι, που δεν τα
ρους που έτρεφαν ιμπεριαλιστικές είχαν «συνηθίσει λα», έσκισαν και
βλέψεις σε βάρος της Eλλάδας. Tέ- ποδοπάτησαν το κίβδηλο σύμβολο.
τοιες προσεγγίσεις δεν προέρχο-
νταν μνο απ την ηγεσία. Kαι απλοί Σημείωση: Tο κείμενο αυτ βασίζεται στις
στρατιώτες, «απαλλαγμένοι απ την πηγές της Bέρμαχτ, στα γραπτά κατάλοι-
ιταλική υποθήκη», προσπαθούσαν να πα Γερμανών στρατιωτικών και απ ελλη-
«κάνουν camarades» κάποτε με επι- νικής πλευράς ιδίως στα ημερολ για των
τυχία –και χι μνο με δοσίλογους. Γ. Θεοτοκά, Xρ. Xρηστίδη, Mίνου Δού-
Oι Γερμανοί λάτρεις μιας εξειδανικευμένης αρχαίας Eλλάδας ένιωθαν ενο- νια. Για το ευρύτερο πλαίσιο, πβ.: Xάγκεν
Eνδιαφέρον είναι το σχετικ «πρι- χλημένοι απ αυτ που έβλεπαν στην κατοχική Aθήνα, αλλά για το οποίο οι ί- Φλάισερ, «Στέμμα και Σβαστικά. H Eλλά-
σμά» του Θεοτοκά: «Oι Γερμανοί εί- διοι ήταν οι πρώτοι υπεύθυνοι: «... Συνωστισμς στους δρμους, στριμωξίδι, δα της Kατοχής και της Aντίστασης 1941-
ναι πολύ σκληροί, μως νιώθεις πως βρισίδι. Mπουλούκια ανθρώπων κρέμονται στα τραμ. Πείνα... Bαλκάνια σκέ- 44» (Eκδ. Παπαζήση, έχουν κυκλοφορή-
η σκληρτητά τους δεν προέρχεται τα... Kάθε άλλο παρά Eλληνες». σει δύο τ μοι).

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 31