Istorijski zapisi, godina LXXI, 1998/3-4

YU ISSN 0021-2652

Dr \uro TO[I]*

PORODICA MILORADOVI]-STJEPANOVI]
IZ VLA[KOG RODA HRABRENA

Sude}i po sadr`aju poslovne kwige ~uvenog dubrova~kog trgovca

Xivana Prip~inovi}a iz sredine 70-ih godina XV vijeka, na podru~ju
dana{we stola~ke, qubiwske i bile}ke op{tine `ivjeli su sqede}i
vla{ki rodovi i bratstva: Burmazi, Vlahovi}i, Ban~i}i, Goduni, Bo-
quni, Nenkovci, Pocrwe, Gle|evci, Primilovi}i, Mirilovi}i, Pre-
dojevi}i, Horojevi}i i Hrabreni.1 Taj prostor je u prvim turskim
popisima registrovan kao nahija Dowi vlasi koji se u doba bosanske
dr`avne samostalnosti ne sre}e pod tim imenom, iako je, imaju}i u vidu
organizaciju `ivota, bio naseqen vlasima jo{ u vrijeme hercegove
vlasti, a mo`da i ranije.2 Najbrojniji me|u navedenim dowovla{kim

* Autor je nau~ni savjetnik u Istorijskom institutu SANU, Beograd.

1 Burmazi - Historijski arhiv Dubrovnika (HAD): Privata 3b fol. 44, 7. V 1477; fol. 45,
25. VIII 1475; fol. 49, 21. V 1476; fol. 60, 20. V 1477; fol. 46, 5. V 1476; fol. 63, 25. VIII
1477; Vlahovi}i - HAD: Privata 3b fol. 46, 5. V 1476; fol. 47-49, 17. V 1476; fol. 60, 25.
V 1477, fol. 61, 1. VIII 1477; fol. 62, 15. VI 1476; fol. 63, 25. VII 1477; Ban~i}i - HAD:
Privata 3b fol. 49, 27. V 1476; fol. 61, 10. VI 1477; fol. 62, 10. VI 1477; Boquni - HAD:
Privata 3b fol. 61, 21. VI 1476; Nenkovci - HAD: Privata 3b fol. 50, 27. V 1476; fol. 60,
24. V 1477; fol. 61, 1. VI 1477; Pocrwe - HAD: Privata 3b fol. 61, fol. 31. V 1477; fol. 63,
25. VII 1477; Gle|evci - HAD: Privata 3b fol. 50, 27. V 1476; fol. 61, 1. VI 1477; fol. 62,
15. VI 1477; fol. 63, 25. VII 1477; Primilovi}i - HAD: Privata 3b fol. 60, 25. V 1476;
fol. 61, 1. VI 1476; Predojevi}i - HAD: Privata 3b fol. 60, 31. V 1476; Horojevi}i -
HAD: Privata 3b fol. 60, 25. V 1477; Hrabreni - HAD: Privata 3b fol. 43, 26. V 1477; fol.
61, 27. VII 1477; fol. 63, 25. VI 1477. Upor: B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim
katunima prema poslovnoj kwizi Dubrov~anina Xivana Prip~inovi}a (O herce-
gova~kim vla{kim katunima), GZM, N. S. Sv. XI, Sarajevo 1956, 29-39.
Ovaj zanimqivi dubrova~ki izvor dobili smo u kserokopijama na uvid dobrotom
i qubazno{}u koleginice dr Ru`e ]uk, na ~emu joj i ovom prilikom najtoplije
zahvaqujemo.
2 N. Filipovi}, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini (Vlasi i uspostava timarskog
sistema), Godi{njak Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, knj. XII, Centar
za balkanolo{ka ispitivanja, knj. 10, Sarajevo 1974, 156.
Jo{ u ratnim doga|ajima 1430. godine kada su Dubrov~ani ratovali s bosanskim
vojvodom Radosavom Pavlovi}em oko Konavala, pored Bobana, Pilatovaca, Kra-
94 Istorijski zapisi

rodovima bili su, sa svoja ~etiri katuna, Burmazi, koji su davali kneza,
dok su najuticajniji, mada ne tako brojni, sa svega jednim katunom,
Hrabreni regrutovali vojvodu za ~itavo podru~je Dowih vlaha. Kao
vla{ki starje{ina ranga vi{eg od kneza, vojvoda je "zapovedao vlasima
vojnicima skupine katuna (nahijske) i predstavqao grupu katuna (nahi-
ju) pred vi{im dr`avnim predstavnicima", pa mu stoga pripada i jedno
od vode}ih mjesta me|u ~elnicima sto~arskih zajednica na teritoriji
isto~ne Hercegovine.3 Zbog toga je, upravo, vojvodski rod Hrabrena i
bio predmet interesovawa brojnih istra`iva~a (poput Ni}ifora
Du~i}a, Vladimira ]orovi}a, Alojza Benca, Vojislava Bogi}evi}a,
Dimitrija Sergejevskog, Bogumila Hrabaka, Nedima Filipovi}a,
Marka Vega, Pavla Vasi}a i Qubinke Koji}), koji su se sa istorijskog,
kwi`evnog, arheolo{kog i kulturnog stanovi{ta zanimali za wihovu
pro{lost, koja je, i pored toga, ostala u dobroj mjeri nerasvijetqena.4
Zato }emo se, polaze}i od rezultata pomenute literature i uz analizu
dosad nekori{}ene i nepoznate izvorne gra|e, pozabaviti u ovom radu
prikazivawem porodice Miloradovi}-Stjepanovi} koja je nekoliko
vijekova ~inila okosnicu najzna~ajnijeg me|u trinaest nabrojanih ro-
dova na podru~ju Dowih vlaha.

***

I danas se jedan od {est zaselaka Doweg Hrasna naziva Rabre-

nima, odakle je vjerovatno poticao pomenuti rod Hrabrena.5 Oni su -
sojevi}a i Pliska (docnije u Bobanima), pomiwu se i vlasi Burmazi, Mirilovi}i
i Pocrwe koji su kasnije igrali veoma va`nu ulogu u Dowim vlasima. K. Jire~ek,
Vlasi i Morovlasi u dubrova~kim spomenicama (Vlasi i Morovlasi), Zbornik
Konstantina Jire~eka I, Beograd 1959, 197.
3 B. Hrabak, ^elnici sto~arskih zajednica u isto~noj Hercegovini (^elnici
sto~arskih zajednica), Zbornik za istoriju BiH 2, Beograd 1997, 160.
4 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, Kwi`evni radovi, kw. I, Beograd 1891, 54-73;
V. ]orovi}, Historija Bosne, Beograd 1940; Isti, Hercegova~ki manastiri,
Manastir @itomi{qi} (Hercegova~ki manastiri), Starinar III serija, tom X-
XI, Beograd 1935-36, 3-36; A. Benac, Radimlja, Sarajevo 1950; V. Bogi}evi},
Vlasteoska porodica Miloradovi}a-Hrabrenih u Hercegovini (Vlasteoska
porodica Miloradovi}a-Hrabrenih), GZM, N. S. Sv. VII, Sarajevo 1952, 139-160;
D. Sergejevski, Slike pokojnika na na{im srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima (Slike
pokojnika), GZM, N. S. Sv. VIII, Sarajevo 1953, 131-139; B. Hrabak, Prilog datovawu
hercegova~kih ste}aka (Prilog datovawu), GZM, N. S. Sv. VIII, Sarajevo 1953,
325-328, Isti, O hercegova~kim vla{kim katunima, 29-39; Isti, Razgranavawe
katuna i stvarawe grupe katuna odnosno plemena u nekada{woj Hercegovini
(XIII-XV vek) (Razgranavawe katuna i stvarawe grupe katuna), Predmet i meto-
di izu~avawa patrijarhalnih zajednica u Jugoslaviji, CANU, 3, Titograd 1981,
181-201; Isti, ^elnici sto~arskih zajednica, 139-172; N. Filipovi}, Vlasi i uspostava
timarskog sistema, 127-221; M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlja kod Stoca
(Kulturni karakter nekropole Radimlje), "Srednjovjekovna Bosna i zapadna kultura",
Zenica 1973, 307-335; P. Vasi}, O nekim vidovima srednjovekovne no{nje u Bosni i
Hercegovini (O nekim vidovima srednjovekovne no{nje), "Srednjovjekovna Bosna i zapad-
na kultura", Zenica 1973, 245-266; Q. Koji}, Manastir @itomisli}, Veselin
Masle{a, Sarajevo 1983.
5 J. Dedijer, Hercegovina antropogeografske studije (Hercegovina), Sarajevo
 Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 95

prema kazivawu N. Du~i}a - pod kasnijim imenom Miloradovi}i, imali

svoje dvore u Crni}ima u Dubravama - gdje su sada Opija~i; neki ogranci
ove brojne porodice stanovali su i na Trijebwu, kao i u @itomisli}u,
dok su im se dobra nalazila u @itomisli}u, u Dra~evu i u Svitavi u
Gabeli, kraj Neretve, a pripadala im je i planina Obrqen - vi{e
Zijemqe - blizu Mostara.6 Ovako detaqno prikazanu i `ivopisno osli-
kanu panoramu rasprostawenosti ovog najzanimqivijeg hercegova~kog
vla{kog roda poku{a}emo provjeriti kroz prizmu savremenih, u prvom
redu turskih i dubrova~kih pisanih izvora, po{to prethodno utvrdimo
redoslijed javqawa onih wegovih ~lanova koji su igrali kqu~nu ulogu
u organizovawu dru{tvenog i javnog `ivota na teritoriji Dowih vlaha
u XV vijeku.
Ali, prije toga da poku{amo rije{iti pitawe odnosa porodi~nih
naziva Hrabrena i Miloradovi}a, od kojih je za posqedwe N. Du~i}
dr`ao da su se pojavili tek u XVII i XVIII vijeku - budu}i da takvog
patronima nije mogao na}i ranije,7 dok je V. ]orovi} pomiwao samo
"nekoliko srpskih vojvoda, kao Petra Stjepanovi}a i Vuki}a Hrab-
rena", ne primje}uju}i uop{te da se radi o dvojici ro|ene bra}e.8 Isti-
ni za voqu, stvari su stajale znatno druga~ije: rodona~elnik porodice
Miloradovi} - Milorad je `ivio ve} u drugoj polovini XIV, a ne tek u
XVII i XVIII vijeku (kako to kazuje N. Du~i}),9 dok su wegovi unuci
"vojvoda Petar, drugi naziv Hrabren, i brat mu Vuki}" (dakle pripad-
nici iste, a ne dvije razli~ite porodice kako ih prikazuje V. ]orovi})
bili 1477. godine starje{ine zajedni~kog xemata od 127 ku}a i 16 neo-
`ewenih vlaha koji su zimovali u mjestima Trebaw, Hrasno, Hvali-
{evo, Gwirac (?), Pqe{evac, Crni}i, Jaso~a, Pa{trokovina (?), Koro-
tu{a i Dubrava, a qetovali u mjestima zvanim Viso~ica i Tuhovija.10
Sve to sasvim jasno pokazuje da naziv Hrabren predstavqa ime roda i
katuna Hrabrena, a oznaka Miloradovi} prezime jedne, u ovom slu~aju
katunarske i vojvodske, porodice u okviru istoga roda, te stoga rod-
stveni~ko ime Hrabren, kao {ire, prethodi u`em porodi~nom imenu
Miloradovi}.11
Osim li~nog imena i pribli`nog vremena u kome je `ivio, za
rodona~nelnika porodice Miloradovi} u Hrabrenima moglo bi se
pretpostaviti i to da je bio starje{ina vla{kog roda ili kakve sku-
pine. O wegovom sinu Stjepanu Miloradovi}u, me|utim, sa~uvana gra|a
pru`a ne{to vi{e pojedinosti i mogu}nosti da se wegova djelatnost
1990, 278.
Ne znamo otkuda podatak M. Vegu (Kulturni karakter nekropole Radimlje, 325) da se
jedan zaselak Gorweg Hrasna naziva Hrabrenima.
6 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, 62, 65.
7 Isto, 60-61.
8 V. ]orovi}, Historija Bosne, 602-603.
9 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 34 i M. Vego, Kulturni karakter
nekropole Radimlje, 330.
10 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis sand`aka vilajeta Hercegovina (Poimeni~ni popis), Sarajevo
1985, 130-131.
11 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 34.
96 Istorijski zapisi

detaqnije prati u prvoj polovini XV vijeka. Tako dubrova~ki izvori

biqe`e vladinu `albu bosanskom knezu Petru Pavlovi}u kako je s
proqe}a 1416. wegova vojska - pred kojom su bili `upan \ura| i Stjepan
Miloradovi} - zajedno sa Turcima, opusto{ila predio oko Slivna12 i
~uvaju uspomenu na katun Stjepana Miloradovi}a iz 1438. godine.13 V.
Bogi}evi} je ispravno prihvatio mi{qewe \ura Dani~i}a da je
Stjepan Miloradovi} ~ovjek Petra Pavlovi}a,14 ali je iz sasvim jasne
stilizacije pomenute dubrova~ke `albe brzopleto zakqu~io da je i
`upan \ura| bio Miloradovi} i na osnovu toga nesmotreno uop{tio da
su Miloradovi}i, kao `upani, spadali "u red bosanskog plemstva i
imali istaknutu ulogu u dru{tvenom `ivotu svoga vremena".15 Istina,
oni su, ali ne u svojstvu `upana, jo{ prije uspostavqawa turske vlasti
postali vlastela, o ~emu svjedo~e ba{tine nekih wihovih istaknutijih
~lanova, o kojima }e malo kasnije biti vi{e rije~i.
O vojskovo|i i katunaru Stjepanu Miloradovi}u, pored pisanih
vijesti iz Dubrova~kog arhiva, govore i neki ostaci materijalne kul-
ture sa~uvani na ovom prostoru. Tako se u jednoj od najqep{ih sredw-
evjekovnih hercegova~kih nekropola Radimqi nalazi nadgrobni spome-
nik u obliku sarkofaga sa podno`jem izra|enim od istog komada kame-
na kao i sarkofag. Na jugozapadnoj {iroj strani ste}ka predstavqen je
{tit, uokviren linijama ispuwenim kosim crticama, uz ~iji se gorwi
desni ugao nalazi malo udubqewe. Preko {tita postavqen je ma~ sa
bal~akom koji se zavr{ava jednom kuglicom, a krsnica, obi~no smje{-
tena iznad {tita, ovdje je unutar wega. Na obje polovine {tita ukle-
sana su po dva zrakasta kruga, od kojih je desni gorwi, ne{to vi{e
smje{ten od lijevog, a ~itava predstava izvedena tehnikom urezivawa.
Iznad ovog {tita usje~en je natpis u dva reda koji glasi:
"Ase le`i StipanÝ a ~inio ka(mi) Miogost† kova~Ý".
Na sjeverozapadnoj u`oj strani sarkofaga izra|en je krst na
trougaonom podno`ju i sa srazmjerno nisko postavqenom krsnicom i
krajwe neobi~no izvedenom ~itavom stilizacijom.16
Po mi{qewu nekih autora, pod ovim ste}kom je morao le`ati
~ovjek koji je bio toliko poznat da kova~u nije bilo potrebno da urezu-
je wegovo prezime, pa stoga pojedini me|u wima tvrde da "nema gotovo
nikakve sumwe da se natpis odnosi na vojvodu Stipana Miloradovi}a,

12 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma (SSPP) I/1, Beograd 1929, 530-531,
br. 550, 23. III 1416; 531, br. 551, 23. III 1416.
13 B. Hrabak, Razgranavawe katuna i stvarawe grupe katuna, 188.
14 \. Dani~i}, Rje~nik iz kwi`evnih starina srpskih, kw. II, Beograd 1864, 64.
15 V. Bogi}evi}, Vlasteoska porodica Miloradovi}a-Hrabrenih, 142. Sve ono {to
Bogi}evi} kazuje (na str. 146) o granama Hrabrena u Zvorniku i Bawaluci ne
treba prihvatiti "novo za gotovo", a wegovo rekonstruisawe veze Dobrijevi}a i
dubrova~ke porodice Hrabrih sa Hrabrenima i porijekla ovih posqedwih iz
zvorni~kog kraja, kao i geneolo{ko povezivawe Miloradovi}a preko
Hrabrenovi}a sa grofovima Ohmu~evi}, predstavqa {kolski primjer nekri-
ti~nosti u na{oj istoriografiji - kako je to primijetio jo{ i B. Hrabak u svome
radu: O hercegova~kim vla{kim katunima, 35, nap. 39.
16 A. Benac, Radimlja, 16-17, 39.
 Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 97

rodona~elnika Stjepanovi}a-Hrabrena"17. No, ipak, Vegova apodik-

ti~ka tvrdwa da je taj vojvoda Stipan umro oko 1470, najkasnije 1477.
godine, mora otpasti, po{to se wegovo ime ne sre}e ni u jednom od
turskih popisa iz 1468/69. i 1475/77. godine.
Koliko god nismo sigurni da pomenuti natpis na ovom ste}ku
pripada Miloradovom sinu Stjepanu - tim prije {to se wegov {tit uve-
liko razlikuje od {tita prona|enog na ste}ku sina mu Radoja - toliko
smo uvjereni da jedan drugi lapidarni spomenik ~uva direktnu uspomenu
na wega. U stvari, u dvori{tu stare pravoslavne crkve sv. Petra i
Pavla u gorwem dijelu sela O{ani}a, pored same radimqske nekro-
pole, na jednoj od dvije kamene stolice uklesane u `ivu stijenu stoji
zabiqe`eno: "A se sto voevode Stipana Miloradovi}a a ponovi ga
voevoda Petar, sinÝ mu". Natpis na kamenoj stolici u O{ani}ima gov-
ori da je tu, upravo pred crkvom - kako je to bio obi~aj u sredwem vijeku
- sjedio i na nekom, mo`da, crkvenom zboru sudio svojoj dru`ini prvi,
po imenu poznati, vojvoda Dowih vlaha.18 On je, vjerovatno, nosio
vojvodsku titulu i onda kada je u proqe}e 1416, zajedno s agresivnim sus-
jedom `upanom \ur|em, plijenio Dubrov~ane u Dowoj Neretvi oko
Slivna, da bi je poslije wegove smrti naslijedio jedan od sinova, vojvo-
da Petar, i u tom svojstvu obnovio o~evu suda~ku stolicu na kojoj je sje-
dio dok je obavqao preuzetu du`nost.
O vremenu smrti Stjepanovog "saborca" u sukobu protiv Dubrov-
~ana, `upana \ur|a, koji je neosporno umro znatno prije wega, mo`emo
ne{to pobli`e re}i. I danas, naime, u sredwevjekovnoj nekropoli sela
Kru{eva stoji ste}ak sa natpisom koji glasi: "A se le`i `upan Juroe
koino pog(i)be na po~ten(i) slu`bi za sv(oga) g(ospo)d(ina). A pobili-
`(i) ga knezÝ"19. Ako se uporedi sadr`aj natpisa sa pomenutom dubro-
va~kom `albom s proqe}a 1416. o pqa~ki vojske kneza Petra Pavlovi}a
- koju su predvodili `upan \ura| i Stjepan Miloradovi} - i o{trim
\ur|evim zahtjevom Dubrov~anima da mu vrate neke dugove dok se bude
nalazio "na Hrasnu" (u neposrednoj blizini sela Kru{eva!), onda proi-
zilazi da je Pavlovi}ev odani `upan nastavio "po~tenu slu`bu" u kojoj
"pog(i)be za sv(oga) g(ospo)d(ina)", pa ga zbog toga knez (svakako Petar
Pavlovi}!) "pobili`(i)" - postavi mu biqeg. Kako je pomenuti Pavlo-
vi} 1420. bio sigurno mrtav,20 to zna~i da je i wegovog vojskovo|u
morala zadesiti ista sudbina izme|u 1416. i 1420. godine, kad mu je nad
mrtvim tijelom i postavqen biqeg sa citiranim natpisom.
Katunar Hrabrena i vojvoda ~itavih Dowih vlaha Stjepan Milo-
radovi} je imao trojicu sinova: Petra, Radoja i Vuki}a. Sredwi po god-

17 A. Benac, Radimlja, 40 i M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlja, 324-325.

18 M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine (Zbornik srednjovjekovnih
natpisa), II, Sarajevo 1964, 13, br. 56. Upor. M. Vego, Novi i revidirani natpisi iz
Hercegovine (Novi i revidirani natpisi), GZM, N. S. Sv. XVII, Sarajevo 1962, 202-203 i
Isti, Kulturni karakter nekropole Radimlja, 329.
19 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 3, Beograd 1984, 16, br. 4823.
20 Petar Pavlovi} je poginuo 1420. u ratu sa Turcima. S. ]irkovi}, Istorija sred-
wovekovne bosanske dr`ave (Istorija Bosne), Beograd 1964, 248.
98 Istorijski zapisi

inama bio je, po svoj prilici, Radoje, ~iji se ste}ak nalazi u pomenutoj
nekropoli Radimqi. To je, u stvari, nadgrobni spomenik u obliku viso-
kog sanduka koji dobiva formu zarubqene i obrnute ~etvorostrane
piramide smje{tene na podno`ju izra|enom od posebnog kamena. Na
{irim stranama ste}ka uklesana su po ~etiri arkadna stupa sa okru-
glim glavicama i ni{ama u podno`ju, dok je sjeverozapadna u`a strana
najqep{e ukra{ena. Na woj se isti~e markantna mu{ka figura, na ~ijoj
je glavi lukom ispuwena crticama ozna~ena kosa, a o~i predstavqaju
udubqewa ispod kojih urezana crta ozna~ava prije brkove negoli nos, za
koju D. Sergejevski smatra da je upravo Radojev lik.21 Desna ruka figure
je podignuta, sa ra{irenim i nesrazmjerno velikim prstima, od kojih je
izme|u palca i ka`iprsta smje{ten plasti~ni krug sa unutra{wim
udubqewem koji bi mogao biti znak vojni~kog ranga porodice kojoj je
pripadao pokojnik. U visini ramena lijeve ruke kojom se predstavqeni
lik podbo~io urezan je luk sa strjelicom, koji su nesumwivo simbol
wegove vojni~ke funkcije. Ispod podlaktice presavijene lijeve ruke
prikazan je ~etvrtasti {tit sa ne{to uzdignutim lijevim uglom, te
dijagonalom koja ga dijeli s desna u lijevo na dva dijela i ma~em od koga
se vidi okrugla glavica i vrh o{trice. Pod nogama figure usje~ene su
tri ni{e okru`ene urezanom linijom.22 I, najzad, posebno svojom gra-
ciozno{}u, isti~e se odijelo sa horizontalnim prugama, koje pred-
stavqaju {irit ili vez, i pojasom koji se, shodno burgundskoj modi koja
je vladala u Evropi XV vijeka, nalazio na svome prirodnom mjestu. Isto
tako, kroj odijela, pa ~ak i vertikalni nagibi koji padaju od pojasa
nani`e ukazuju da je i na ovom ste}ku do{ao do punog izra`aja modni
autoritet daleke Burgundije.23
Lijevo od glave uklesane figure sa jugozapadne i jugoisto~ne
strane spomenika stoji u dva reda zapisano:
"Sie le`i dobri Radoe sin voevode Stipana na svoi ba{tini na
BatnogahÝ.
Si biligÝ postavi na me bratÝ moi voevoda Petar†".24
Citirani sadr`aj natpisa nudi mnogo elemenata za zakqu~ivawe.
Sintagmu "dobri Radoe" B. Hrabak obja{wava ~iwenicom da je poko-
jnik "umro sasvim mlad - jo{ za `ivog oca", u skladu sa vjerovawem u
narodu "da bog uzima dobre mladi}e i devojke sa ovog sveta".25 Me|utim,
ako je Radojev otac vojvoda Stjepan bio `iv u momentu sinovqeve smrti,
bilo bi malo neobi~no da mu "biligÝ postavi" brat vojvoda Petar, a ne
otac kao {to je to bio obi~aj u ono vrijeme. Trebalo bi razmisliti i o
tome da li atribut "dobri" shvatiti u skladu s pomenutim narodnim
vjerovawem, ili mo`da u duhu dobrog junaka Radohne koji je sahrawen
ispod ste}ka u qubinskom selu Miqanovi}ima,26 u prilog ~emu kao da
21 D. Sergejevski, Slike pokojnika, 131-132.
22 A. Benac, Radimlja, 9, 31, 32.
23 P. Vasi}, O nekim vidovima srednjovekovne no{nje, 250.
24 A. Benac, Radimlja, 9, 39.
25 B. Hrabak, Prilog datovawu, 326.
26 [. Be{lagi}, Ste}ci katolo{ko-topografski pregled (Ste}ci), Sarajevo 1971, 380.
 Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 99

govori i lik uzornog ratnika uklesan na Radojevom nadgrobnom spome-

niku. [to se ti~e vremena smrti "dobrog Radoja", u wegovom utvr|i-
vawu bi}e nam od velike pomo}i turski popisi iz 1468/69. i 1475/77.
godine. Po sumarnom bosanskom defteru iz 1468/69. godine vojvoda
Petar je, zajedno sa bratom Radojem, u`ivao timar od pet sela koji im je
donosio rentu od 2.585 ak~i i zbog toga su jahali u rat kao laki oklop-
nici (cebelü). Bra}a su posjedovala ovaj timar do 18. decembra 1475.
godine, kada im je oduzet i pridodat timaru Vuki}a Vladiva{a, oca
carskog ~ohadara (komornika), koji je Vuki} u`ivao u nahiji Zagorje.27
Ovo nije puko re|awe podataka, ve} dokaz da je Radoje sa na{eg ste}ka
bio `iv jo{ i krajem 1475. godine. Me|utim, u poimeni~nom hercego-
va~kom popisu iz 1477. ne sre}emo ga vi{e me|u `ivima, po{to se,
umjesto wega, uz ime najstarijeg Stjepanovog sina - vojvode Petra - jav-
qa tre}i od bra}e, po imenu Vuki}.28 To zna~i da je u vremenu od kraja
1475. do sredine decembra 1477. godine (kada je zavr{en poimeni~ni
popis Hercegova~kog sanxaka) morao umrijeti, ili, mo`da, poginuti
"dobri Radoe sin voevode Stipana" koji i sada po~iva "na svoi ba{tini
na BatnogahÝ". Batonoge se i danas nazivaju zemqi{te od o{ani}ke
crkve sv. Petra i Pavla do potoka Radimqe, gdje se nalazi pomenuta
nekropola sa ste}cima.29 Da su sinovi vojvode Stjepana Miloradovi}a
iz roda Hrabrena zaista imali staru ba{tinu u Batonogama potvr|uje
mulk vinograd i ba{tina koje je po vla{kom obi~aju u`ivao Petar
vojvoda, kao u mulk vinograd i ba{tina koje je, tako|e po vla{kom
obi~aju, posjedovao najmla|i brat Vuki}.30 Istina, selo Batonoge ovdje
je zabiqe`eno kao podru~no Blagaju, a ne Dabru, ali da se radilo o
istom selu pokazuje ~iwenica da je i kod Petra vojvode i kod Vuki}a
nagla{eno da je ulazilo u biv{i timar Vuki}a, sina Vla|a.31 Idu}i
tragom imena biv{eg posjednika timara, u ~iji je sastav ulazilo selo
Batonoge, prona{li smo me|u spomenicima radimqske nekropole jedan
ste}ak koji je pripadao wegovom ocu Vla|u. To je, u stvari, spomenik u
obliku sarkofaga sa o{te}enim }o{kom na sjeveroisto~noj strani na
kojoj je tehnikom urezivawa predstavqen {tit sa ma~em, ~iji je obod
ozna~en pletenim u`etom, a unutra{wost popuwena sa ~etiri zrakasta
kruga obi~nog rasporeda. Od ma~a se vidi krstasti bal~ak, sa okruglom
Sli~an primjer pru`a i natpis u Qusi}ima kod Uloga, u kome se pomiwe "dobri
Pribislav" - u smislu junaka - koji je poginuo za bana Tvrtka. M. Vego, Zbornik
srednjovjekovnih natpisa, III, Sarajevo 1964, 48 br. 182.
27 A. Ali~i}, Sumarni popis Bosne iz 1468/69. godine (Sumarni popis Bosne) - u rukopisu,
str. 328-329.
Rukopis bosanskog sumarnog popisa dobili smo na kori{}ewe od akademika Sime
]irkovi}a, ~im nas je, kao i bezbroj puta dosad, zadu`io svojom nesebi~nom
qubazno{}u.
28 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 130.
29 M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlje, 325.
30 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 265, 464-465.
Napomenimo i to da je N. Filipovi} (Vlasi i uspostava timarskog sistema, 153, 167,
179) pogre{no transkribovao naziv sela Batonoge kao Jatonoge, koje se nigdje
danas ne pomiwe pod tim imenom, ve} samo kao Batonoge.
31 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 265, 464.
100 Istorijski zapisi

glavicom i krugom iznutra, iznad i vrh o{trice ispod {tita. Povrh

likovne predstave {tita sa ma~em stoji, sa lijeve strane malo okrwen,
natpis koji glasi:
(Se le`)i i Vla~Ý Vlahovi~Ý (a sie~e ka)mi Ratko Brati-
vo(n)i~†.32
Ovaj ste}ak sa sli~nim amblemima na {titovima nekih ~lanova
porodice Miloradovi}-Stjepanovi} naveo je M. Vega na zakqu~ak o
bliskom srodstvu Vla|a Vlahovi}a sa katunarima Hrabrena i vojvo-
dama Dowih vlaha, u ~ijoj je slu`bi umro poslije 1490, a mo`da i nakon
smrti vojvode Radosava Hrabrena iza 1500. godine.33 Od svega toga ne bi
se moglo prihvatiti jedino vrijeme Vla|eve smrti, po{to ga ve} 1477. -
kada se wegov sin Vuki} javqa kao ra`alovani timarnik - nije bilo
vi{e me|u `ivima.
Svojim specifi~nim izgledom, egzoti~nim motivima dekora-
tivne izrade i zavodqivim natpisom na sebi, prethodni ste}ak "dobrog
Radoja" je, kako izgleda, ve} odavno privla~io pa`wu qudi razli~itog
zanimawa. Ostaje za `aqewe {to ga je, po svoj prilici, najranije posje-
tio neki radoznalac koji se za sadr`aj groba nije interesovao iz
nau~nih, nego iz nekih drugih pobuda. O~ito nezadovoqan time {to nije
na{ao tra`eno, ovaj beskrupolozni "kopa~ blaga" je ostavio iza sebe u
op{tem neredu sve ispod podizanog ste}ka, tako da je nau~na ekipa
Zemaqskog muzeja u Sarajevu 1950. mogla samo da konstatuje, na `alost
ne jedino, nedjelo nekog nesavjesnog ~ovjeka u~iweno prema ovom raz-
govorqivom svjedoku istorije.34
Poslije smrti vojvode Stjepana Miloradovi}a naslijedio ga je
najstariji sin Petar. Te{ko je odgovoriti na pitawe otkad je on ta~no
po~eo da obavqa funkciju vojvode Dowih vlaha i predstavqa ovu vla{-
ku grupaciju pred organima dr`avne vlasti u Bosni. U literaturi,
dodu{e, stoji zabiqe`eno da je od 1473. do 1486. godine vr{io du`nost
katunara vla{kog roda Hrabrena i vojvode cjelokupne nahije Dowih
vlaha.35 Me|utim, danas je mogu}e na osnovu turske gra|e prvu granicu
Petrovog vojvodovawa pomjeriti za nekoliko godina unaprijed. U suma-
rnom bosanskom defteru iz 1468/69. pomiwe se "timar vojvode Petra,
starje{ine vlaha Humske i wegovog brata Radoja"36, a u poimeni~nom
hercegova~kom defteru iz 1475/7. godine "xemat Petra vojvode - drugim
imenom Hrabrena i (drugog mu) brata Vuki}a", uz napomenu da je pome-
nuti Petar timarnik.37 Dodajmo ovim turskim vijestima i obavje{tewe
iz poslovne kwige Xivana Prip~inovi}a koja sredinom 1477. pomiwe
"Petra Stipanovi}a vojvodu Dowih vlaha" (Petar Stipanovich voyvoda de
Dogni Vlaxi).38 Mada u kori{}enim izvorima ne nalazimo potvrdu za to,

32 A. Benac, Radimlja, 22, 39.

33 M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlje, 324.
34 A. Benac, Radimlja, 42.
35 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35.
36 A. Ali~i}, Sumarni popis, 328.
37 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 130.
38 HAD: Privata 3b fol. 43, 26. V 1477.
 Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 101

vi{e je nego vjerovatno da je Petar i prije uspostavqawa turske vlasti

(1465) nosio katunarsku i vojvodsku titulu koju je preuzeo direktno od
oca. Zanimqivo je da se malo kasnije, uz wega, po~iwe da sre}e brat mu
Vuki} Hrabren (a ne Stjepanovi}!), tako|e sa titulom vojvode iako nije
obavqao funkciju nikakvog vojvode, nego je u najboqu ruku poslije bra-
tovqeve smrti (1488) mogao biti samo katunar Hrabrena.39
Vratimo se sada obe}anoj rekonstrukciji zemqi{nog grunta, koji
su vremenom stekli Petar vojvoda i bra}a mu Radoje i Vuki} - sastav-
qenog dijelom od wihovih starih imawa, koja su od ranije u`ivali kao
ba{tine, a dijelom od novih posjeda dobijenih od Turaka. Pored pome-
nutih vinograda i ba{tina u selu Batonogama, Petar je imao i u praz-
nom dijelu sela Svitave u podru~ju Dabra - koju treba, dakle, razliko-
vati od mezre Svitave na podru~ju Po~iteqa - mulk vinograd i ba{ti-
nu, a mla|i mu brat Vuki} samo ba{tinu, koje su od ranije posjedovali
po vla{kom obi~aju.40 Sve to govori da su bra}a Stjepanovi}i zadr`ali
svoj staro imawe i zemqe i nakon toga {to je Petar vojvoda izgubio
pomenuti timar - sastavqen od pet sela: Seqani, Berkovi}i, Batonoge,
Svitava i @itomisli} - u korist Vladiva{a, oca carskog ~ohadara,
krajem 1475. godine.41 Odgovor na pitawe zbog ~ega su ova dvojica ugled-
nih starje{ina iz vla{kog roda Hrabrena izgubili svoj timar i da li
je taj gubitak mo`da stajao u nekoj vezi sa krizom oko Popova i Trebi-
wa, koja je vremenski koincidirala upravo sa wim, mora}e sa~ekati
neko boqe vrijeme, a mo`da i nekog inventivnijeg istra`iva~a. No,
bilo kako bilo, wihovo dr`awe nije dobilo flagrantne forme otpora
i neprijateqstva. U protivnom, ne bi se Petar vojvoda pomiwao u def-
teru iz 1477. kao timarnik, niti bi dobio unosni zakup la|a od Po~i-
teqa do mora i, zajedno sa bratom Vuki}em, zadr`ao krupan ~iftluk na
koji je pla}ao u{urnu rentu od 400 ak~i.42 Vjerovatno se ovdje radi o
~iwenici da su Miloradovi}i-Stjepanovi}i u ranije vrijeme imali
svoje posjede u predjelima gdje se nalazio wihov pomenuti timar, na {ta
ukazuju dva sela ovog timara - Svitava i @itomisli} - kojima treba
dodati i lokalitet Vojvodina u dana{wem selu Poprate - prozvan tako
po vojvodama iz ove porodice - i pomenuti ~iftluk u mjestu Trijebaw
koje je podru~no nahiji Blagaj.43 Iz svega dosad izlo`enog jasno
proizilazi da su oni sa svojim posjedom ste~enim jo{ u predosmansko
vrijeme izborili status doma}e vlastele koja je u tursko doba nastojala
da naslije|eni posjed pod vidom timara zadr`i u svojim rukama. U
skladu sa tradicionalnim stavom prema starim posjednicima, Turci su
suzbijali i te`wu Stjepanovih sinova da odr`e svoje biv{e ba{tine,

39 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35.

40 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 265, 465.
41 A. Ali~i}, Sumarni popis, 329.
42 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 130, 362. Upor. N. Filipovi}, Vlasi i uspostava timarskog sis-
tema, 154, 167.
43 N. Filipovi}, Vlasi i uspostava timarskog sistema, 154. O nazivu i ubikaciji lokaliteta
Vojvodina u selu Popratima op{irnije vidi: M. Vego, Kulturni karakter nekropole
Radimlja, 326.
102 Istorijski zapisi

time {to su pomenuti timar putem rotacije ustupili novom spahiji

Vladiva{u. Ali, re~eni Petrov i Vuki}ev ~iftluk u selu Trijebaw, s
druge strane, svjedo~i da su Turci znali, ako su im to nalagali intere-
si i zna~aj date li~nosti, praviti kompromise sa biv{im ba{tinici-
ma kojima su u obliku ~iftluka ostavqali dio wihovih posjeda. I daqa
istorija porodice Miloradovi}-Stjepanovi} pokazuje da su neki weni
agilniji ~lanovi ustrajavali u borbi za o~uvawe brojnih posjeda raza-
sutih na podru~ju prostrane nahije Blagaj.
Ve} 1488. vojvode Petra Hrabrena (pomenutog posqedwi put s tom
titulom u maju 1486) nije vi{e bilo me|u `ivima, po{to se 22. maja te
godine u odlukama dubrova~kog Senata sre}e neki Jonus kao vojvoda
Dowih vlaha, s kojim po~iwe serija Turaka ili konvertita koji }e se u
narednim godinama smjewivati na tome dotad u rodu Hrabrena nasqe-
|ivanom polo`aju.44 Poslije Petrove smrti, najzna~ajniji me|u Hrabre-
nima postao je brat mu Vuki}, sa vojvodskom titulom, koju je nosio jo{
za `ivog brata, iako nije mogao, kao {to smo ve} vidjeli, obavqati du`-
nosti ve}e od funkcije vla{kog katunara ni onda kada je bio u najve}em
usponu dru{tvene mo}i. Da titula vojvode s kojom se posqedwi put
pomiwe 1496. Vuki} nije odgovarala funkciji vojvode koju je do smrti
obavqao Petar, pokazuje i to {to se vojvodsko zvawe kod Vuki}a nala-
zilo ispred vlastitog imena (vojvoda Vuki}), a kod Petra iza vlastitog
imena (Petar vojvoda).45
Da je smrt u posqedwe vrijeme ~esto kucala na vrata ove
najvi|enije dowovla{ke porodice svjedo~i i to {to je poslije "dobrog
Radoja", a prije Petra vojvode, jo{ jedan wen ~lan oti{ao na put bez
povratka. Na taj nemili doga|aj i danas podsje}a u radimqskoj
nekropoli smje{teni nadgrobni spomenik u obliku malog sarkofaga sa
podno`jem, izra|en od jednog komada kamena koji je prebijen i djeli-
mi~no o{te}en u predjelu krovne konstrukcije. Na {irim pobo~nim
stranama ste}ka udubqena su po ~etiri arkadna stupa sa okruglim
glavicama izme|u kojih su postavqeni trougaoni ispusti, a ispod
arkadnih stupova urezane ni{e, od kojih svaka stoji izme|u dva stupa. I
sa jugoisto~ne u`e strane su dva takva arkadna stupa sa po jednom ni{om
ispod sebe, a sa jugozapadne tako|e u`e strane predstavqena mu{ka
figura sa potpuno uokvirenom glavom (kapa? ili kaciga?), licem naz-
na~enim jednim urezanim kvadratom, uzdignutom desnom i u laktu pre-
savijenom i podbo~enom lijevom rukom i urezanim duplim }irilskim
slovom V ispod svake ruke.46
I, najzad, na jugozapadnoj strani krova stoji u tri reda usje~en
natpis sqede}e sadr`ine:
"AzÝ rabÝ b(o)`i Radoe Vukovi} sinovacÝ voev(o)de Petra".47
Same dimenzije sarkofaga (du`ina 77 cm, {irina 36 cm, visina 76
44 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35-36 i S. Mi{i}, Humska zemqa
u sredwem veku (Humska zemqa), Beograd 1996, 175.
45 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35.
46 A. Benac, Radimlja, 8.
47 Isto, 9, 39.
 Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 103

cm) i visina uklesane figure (55 cm), kao i ~iwenica da iznad wene di-
gnute desne ruke nema plasti~nog kruga niti u nivou ramena lijeve ruke
postavqenog luka sa strjelicom - kakve figuralne predstave sre}emo
na ste}ku "dobrog Radoja" i nekim drugim ste}cima ove nekropole - po-
kazuju da je ovog mali{ana pretekla smrt prije nego {to je uspio da
napravi bilo kakvu vojni~ku karijeru.48 Pa da vidimo onda koliko je
godina mogao imati u momentu kada je umro. Kako su, u skladu s onovre-
menim obi~ajima, novoro|enoj djeci davana imena umrlih ~lanova poro-
dice, to je i ovaj dje~arac sa ste}ka morao biti ro|en poslije smrti
o~evog brata i svoga strica Radoja - ~ije je ime nosio - koji se, kao {to
smo to ve} naprijed rekli, preselio na onaj svijet u vremenu od kraja
1475. do kraja 1477. godine. Posqedwi dio epitafa pokazuje da je poko-
jnik bio "sinovacÝ voev(o)de Petra", {to zna~i da mu je drugi i jedini
preostali stric, dowovla{ki vojvoda Petar, bio `iv kada je nesre}ni
juno{a umro. To se moralo desiti prije maja 1488, po{to tada ni Petra
nije bilo vi{e me|u `ivima. U najkra}em, ako je ro|en neposredno pos-
lije smrti prvog strica i imewaka Radoja (po~etkom 1476), a umro pred
sam kraj `ivota drugog strica Petra (po~etkom 1488), mali Radoje Vu-
kovi} - neosporno sin jedinog preostalog brata Vuki}a - mogao je imati
najvi{e dvanaest godina kada ga je smrt zadesila, {to se savr{eno pok-
lapa i sa vizuelno izra`enom predstavom wegove mladosti na pome-
nutom ste}ku. Mo`da }e od svega ostati najspornije to {to je pored `i-
vog dje~akovog oca - koji bi po logici stvari trebalo najvi{e da se sta-
ra o podizawu sinovqevog spomenika - na ste}ku zabiqe`eno samo pat-
ronimi~ko prezime Vukovi} i daleko sna`nije istaknuta ~iwenica da
je pokojnik bio "sinovacÝ veov(od)e Petra" negoli sin Radoja.49 Ali, to
ni u kom slu~aju ne zna~i da se stvari u ovoj istaknutoj porodici nisu i
daqe odvijale nekim svojim, jedino wenim ~lanovima znanim, tokovima.
Iako oja|en gubitkom dvojice bra}e, i naro~ito maloqetnog
sina, Vuki} Hrabren je nastavio porodi~nu tradiciju, ali, izgleda, sa
ne{to mawe ugleda nego {to ga je u`ivao najuticajniji me|u wima
Petar vojvoda. No, i pored toga, wegov vla{ki rod nije izgubio moral-
no-politi~ki kredit kod Republike sv. Vlaha, o ~emu svjedo~e i ~esti
darovi namjewivani pojedinim wegovim ~lanovima.50 Vuki} se pomiwe
posqedwi put u izvorima 1496, {to ne zna~i da nije `ivio i koju godinu
du`e. Ve} po~etkom 1501. godine na wega se ~uva samo posredno uspome-
na, zahvaquju}i dubrova~koj odluci o poklonu "sinovcu vojvode Vuki}a
iz Dowih vlaha" (nepoti voevode Vochichi de Dogni Vlassi) koji je darovao
gradu osam {kopaca, pet junica i jednu ko{utu.51 Iako dubrova~ki izvo-

48 Isto, 9, 31, 32.

49 B. Hrabak, Prilog datovawu, 325-326.
Naravno da ne stoji opaska M. Vega (Kulturni karakter nekropole Radimlja, 324) da se
po ovom natpisu "dade zakqu~iti da je Radojev otac Vuk bio stric vojvode Petra
Miloradovi}a", po{to se ne radi ni o kakvom stricu Vuku ve} o ro|enom Petro-
vom bratu Vuki}u.
50 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35.
51 Isto, 36.
104 Istorijski zapisi

ri ne govore ni{ta odre|eno ko je bio "sinovac vojvode Vuki}a", gene-

olo{ka situacija rekonstruisana na osnovu ste}aka porodice Milora-
dovi}-Stjepanovi} bi}e nam od velike pomo}i. Vuki}ev brat Radoje,
koji je umro od kraja 1475. do potkraj 1477. godine, nije ostavio nikakvog
potomstva iza sebe. O tome, pored ostalog, svjedo~i i ~iwenica da se na
wegovom spomeniku ne nalazi nijedna mawa qudska figura, kakve se
vide uklesane pod rukom ve}e figure na drugim ste}cima ove nekropole
i, po mi{qewu stru~waka, predstavqaju nasqednike sahrawenih poko-
jnika.52 Iz toga proizlazi da je pomenuti "sinovac vojvode Vuki}a"
mogao biti samo sin wegovog drugog brata, Petra vojvode, kome, bez
sumwe, odgovara Vukac Petrovi}, ~ije se ime pomiwe tako|e na jednom
od radimqskih ste}aka.53 Da je to zaista tako, potvr|uje i wegovo patro-
nimi~ko prezime Petrovi} - izvedeno od o~evog li~nog imena Petar -
kao {to je i prezime Vuk~evog ro|aka Radoja Vukovi}a izvedeno od
o~evog li~nog imena Vuki}. To pokazuje da se ve} u generaciji Stepano-
vih unuka - Vukca Petrovi}a i Radoja Vukovi}a - po~iwe da gubi op{te
porodi~no prezime Stjepanovi}, umjesto koga postepeno preovla|uju
patronimi~ka prezimena Petrovi} i Vukovi}, {to uveliko ote`ava
istra`iva~u zapo~eto pra}ewe geneolo{ke niti ove zna~ajne porodice
unutar vla{kog roda Hrabrena.
Zbog toga se ni budu}i ~lanovi ovog roda ne mogu dovesti u ~vr{-
}u me|usobnu vezu, niti se mo`e utvrditi ta~an stepen wihovog srodst-
va sa ve} prikazanim pripadnicima porodice Miloradovi}-Stjepano-
vi}. Tako se za nekog \ur|a zna jedino da je bio "ro|ak vojvode Vuki}a"
(consanguineo voyvode Vuchichi)54 , dok se za vojvodu Radosava Hrabrena -
~ije je tijelo sahraweno ispod jedne od dvije plo~e smje{tene u pravo-
slavnoj crkvi sv. Petra i Pavla u O{ani}ima - mo`e re}i toliko da je,
poput Vuki}a, bio samo vojvoda po tituli.55
Sqede}u generaciju Hrabrena - prema narodnoj tradiciji - ~ini-
li su bra}a: spahija Milisav - obnoviteq `itomisli}kog manastira
1563 - vojvoda Radoje - ktitor crkve u Trijebwu 1534 - i Qubisav koji je
navodno sagradio pravoslavnu crkvu sv. Petra i Pavla u O{ani}ima na
uzvi{ici sa sjeverne strane Stoca.56 Narodna tradicija obi~no pri~a
jedno, a istorijski izvori nude ne{to drugo. Na osnovu tih izvora, jo{
je starija istoriografija utvrdila da je spahija Milisav `ivio tek
po~etkom XVII vijeka, od kada poti~e i wegov ~uveni portret (sa crk-
vom u @itomisli}u) koji po no{wi neodoqivo podsje}a na portret
zlatara Jovana Ho~anina u manastiru sv. Trojice u Pqevqima, {to uka-

52 A. Benac, Radimlja, 6, 8, 12, 34.

53 M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlja, 324.
54 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35.
55 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 1, br. 397. Upor. B. Hrabak,
O hercegova~kim vla{kim katunima, 36; V. Bogi}evi}, Vlasteoska porodica
Miloradovi}a-Hrabrenih, 147, 153 i B. Nilevi}, Sprska pravoslavna crkva u Bosni i
Hercegovini do obnove Pe}ke patrijar{ije (Srpska pravoslavna crkva u BiH), Sarajevo 1990,
168.
56 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, 62.
 Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 105

zuje da je vjekovna veza sa srpskim krajevima o~uvala i ovdje kontinu-

itet u odijevawu.57 To daleko poznije Milisavqevo javqawe u pisanim i
likovnim izvorima iskqu~uje mogu}nost da je bio brat pomenutog voj-
vode Radoja - obnoviteqa, a ne ktitora crkve sv. Nikole u Trijebwu -
navedenog u ~uvenom Pomeniku ~lanova roda Hrabrena koji je prona|en
u manastiru @itomisli}u.58 Radojevu djelatnost i petnaestak godina
ranije biqe`i odobrewe dubrova~ke vlade da, uz uobi~ajenu carinu,
mo`e izvesti iz grada 17 lakata karizeja. Budu}i da se u ovoj prilici
naziv vojvoda vezuje za pomen Dowih vlaha i slijedi iza imena (Radoe,
voevoda de Dogni Vlassi)59 - kao nekada u slu~aju "Petra Stipanovi}a voj-
vode Dowih vlaha" - proizlazi da je pomenuti Radoje obavqao neko vri-
jeme vojvodsku du`nost, iako za april 1521. postoji zapis o Tur~inu
Mustafi kao dowovla{kom vojvodi.60
Poslije titularnog vojvode Radosava (1505) i Radoja, stvarnog
"vojvode Dowih vlaha" (1521. i 1534), pripadnici roda Hrabrena se,
naro~ito od kraja XVI vijeka, sre}u u izvorima kao spahije. Zbog sve
sna`nijeg pritiska Turaka, wihove porodice su po~ele da se iseqavaju
iz starog kraja u Rusiju, a oni koji su ostali u @itomisli}u uzimaju
zajedni~ko prezime Qoqi}a i Kuzmana, ili primaju islam, gdje i danas
`ive u stola~kim Dubravama pod imenom Opija~a. Na prisustvo poro-
dice Miloradovi}a-Stjepanovi}a u ovim krajevima dugo su podsje}ali
manastiri i crkve u @itomisli}u, O{ani}ima, Trijebwu i Klepcima
za koje se dr`alo da su zadu`bine pojedinih ~lanova, iako ne najve}eg,
a ono najzna~ajnijeg vla{kog roda Hrabrena na podru~ju Dowih vlaha
koji su im ostavqali brojna zavje{tawa u posjedima.61

57 V. Bogi}evi}, Vlasteoska porodica Miloradovi}a-Hrabrenih, 153; Q. Koji},

Manastir @itomisli}, 23-24 i P. Vasi}, O nekim vidovima srednjovekovne no{nje,
253-254.
58 V. ]orovi}, Manastir @itomisli}, 18.
O Pomeniku kao relevantnom izvoru za istoriju manastira @itomisli}a i izv-
jesnim nejasno}ama u wegovom sadr`aju, uz korisan pregled ranije literature,
vidi op{irnije: Q. Koji}, Manastir @itomisli}, 23-24.
59 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 37 i M. Vego, Kulturni karakter
nekropole Radimlja, 329-330.
60 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 36, 37.
61 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, 61, 63, 64; V. Bogi}evi}, Vlasteoska porod-
ica Miloradovi}a-Hrabrenih, 157-159 i Q. Koji}, Manastir @itomisli}, 23-
25.
106 Istorijski zapisi

Djuro TO[I]

LA FAMILLE MILORADOVIC – STJEPANOVIC

DE LA LIGNEE VALAQUE DES HRABRENA

Résumé

Sur la base d’inscriptions sur les monuments funéraires de l’une des plus belles
nécropoles médiévales hercégoviennes de Radmilje, puis de l’inventaire nominatif hercé-
govien datant de 1475-77, des livres de comptes d’un commerçant renommé de Dubrovnik,
Dzivan Pripcinovic de la moitié des années soixante-dix du XVème siècle , ainsi que d’autres
matériaux de source provenant de Dubrovnik, nous sommes en mesure de présenter l’évolu-
tion historique de la famille Miloradovic-Stjepanovic qui, pendant plusieurs siècles, a été le
pivot le plus important parmi la dizaine de lignées vivant sur le territoire « Donjih vlaha »
(aujourd’hui région des communes de Stolacka, Ljubinska et Bilecka). Plus précisément,
nous avons suivi en continuité sa généalogie, en commençant par le chef de lignée de la
famille, Milorad (deuxième moitié du XIVème siècle), de son fils le voïvoda Stjepan (pre-
mière moitié du Xvème siècle), les fils de Stjepan : Petar, voïvoda de l’ensemble des Donjih
Vlaha, « le bon Radoje » et Vukic (dans le dernier quart du XVème siècle), jusqu’aux petits-
enfants : Radoje Vukovic (fils de Vukic) et Vukac Petrovic (fils de Petar), dont ce dernier
est mentionné au début du XVIème siècle. Cependant, pour les autres, les membres les plus
jeunes de la lignée valaque des Hrabrena – tel un certain Djurdja « cousin du voïvoda Vukic »
(consanguineo voyvoda Vuchichi), voïvoda Radosav Hrabrena (1505), voïvoda Radoje
(1521 et 1534), Ljubisav et Milisav (début du XVIIème siècle) – on ne peut établir des liens
fermes , pas plus qu’on ne peut établir le degré exact de leur parenté avec les membres de la
famille Miloradovic – Stjepanovic ci-dessus mentionnés, dont la présence dans ces régions
est aujourd’hui rappelée par les monastères et les églises à Zitomislic, Osanici, Trijebnju et
Klepci qui furent les fondations de piété de quelques uns de ces illustres Hrabrena.