2 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ

АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ
ПРОБЛЕМЛЯРИ ИНСТИТУТУ Тяртиб едянляр: Бакы Дювлят Сосиал-Игтисад Коллежинин
БАКЫ ДЮВЛЯТ СОСИАЛ-ИГТИСАД КОЛЛЕЖИ «Мцщасибат учоту вя аудит» фянн
бирляшмясинин сядри, мцяллимя
Ибращимова Телназ Якбяр гызы

Бакы Дювлят Сосиал-Игтисад Коллежинин

«Мцщасибат учоту вя аудит» фянн мцяллими
Мащмудова Мярйям Талыб гызы

Ряйчиляр: Азярбайжан Дювлят Игтисад Университетинин

«Мцщасибат учоту вя аудит» кафедрасынын
досенти, и.е.н. Аббасов Г.Я.

ЮЗЯЛЛЯШДИРИЛЯН Азярбайжан Дювлят Игтисад Университетинин

«Мцщасибат учоту вя аудит» кафедрасынын
ЯМЛАКЫН мцяллми, и.е.н., дос. Садыгов Я.А.

УЧОТУ ВЯ АУДИТИ Редактор: Азярбайжан Дювлят Игтисад Университетинин

(Методики дярс вясаити) «Мцщасибат учоту вя аудит» кафедрасынын
мцдири игтисад елмляри доктору, профессор
Сябзялийев С.М.
Азярбайжан Республикасы Тящсил
Назирлийинин «Игтисадиййат» бюлмясинин
19.11.2008-жи ил тарихли (протокол № 35)
ямри иля тясдиг едилмишдир. Ибращимова Т. Я., Мащмудова М.Т. Методики дярс вясаити.
Азярбайжан Республикасы Тящсил Бакы: "Игтисад Университети" няшриййаты, 2008, 200 сящ.
Проблемляри Институту тяряфиндян
18.12.2008-жи ил тарихдя (гриф № 985/03-04)
гриф верилмишдир.

БАКЫ – 2008 © "Игтисад Университети" няшриййаты - 2008

Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 3 4
ЭИРИШ
Son illər ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatına keçilməsi ilə
əlaqədar olaraq mühüm iqtisadi proseslərdən biri özəlləşdirmədir.
Özəlləşdirmə dövlətin mülkiyyət hüququnun dəyişməsi formasıdır.
Özəlləşdirmə bazar yönümlü dövlət müəssisələrinin (yəni bir sıra
strateji obyektlər istisna olmaqla) və ona məxsus xidmət sahələ-
rinin tamamilə və ya qismən şəxsi mülkiyyətə verilməsi prosesidir.
Özəlləşdirmədə əsasən iki üsuldan istifadə edilir: standart və
qeyri-standart. Hərrac, tender, birbaşa və qismən kapitalla satış
üsulları standart üsula, çek, vauçer, sertifikat və kuponlar tətbiq
edilməsi ilə özəlləşdirmə qeyri-standart üsula aid edilir.
Щярражлар васитясиля дювлят ямлакынын сатышы юзялляшдирилян
ямлак барясиндя алыжыдан щяр щансы бир шяртин йериня йетирилмяси
тяляб олунмадан юзялляшдирмядя алыжы кими танынан физики вя
щцгуги шяхслярин мцлкиййятиня ганунверижиликдя мцяййян едил-
миш гайдада юзэянинкиляшдирилмялидир. Бу заман ямлак цзя-
риндя мцлкиййят щцгугу щярражын эедишиндя максимум гиймят
тяклиф етмиш алыжыйа верилир. Алыжы ямлакын щярраж дяйярини пулла
юдяйир. Юзялляшдирилян дювлят ямлакынын сатыжысы кими Азярбай-
жан Республикасынын Дювлят Ямлакы Назирлийи чыхыш едир.
Дювлят юзялляшдирмя чекляри дювлят мцлкиййятиндя олан
ямлакын бир щиссясинин Азярбайжан Республикасы вятяндашларына
явязсиз олараг верилмясини тямин едян гиймятли каьыздыр. Дювлят
юзялляшдирмя чекляри сатыла, баьышлана, эиров гойула, ирсян вериля
вя Азярбайжан Республикасынын мювжуд ганунвеижилийиндя
нязярдя тутулмуш диэяр формаларда юзэянинкиляшдириля биляр.
Чек инвестисийа фондлары дювлят мцяссисяляринин юзялляшди-
рилмяси просесиндя физики вя щцгуги шяхслярин дювлят юзялляшдирмя
чекляри васитяси иля иштиракыны тямин етмяк мягсяди иля чекляри
топламаг цчцн йарадылыр.
Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Ölkəmizdə özəlləşdirmə qanuna uyğun olaraq aşağıdakı
formalar üzrə aparılır:
- əvvəllər icarəyə verilmiş əmlak İİN-nin (İqtisadi İnkişaf
Nazirliyi) razılığı ilə icarəçiyə satılır;
- kiçik müəssisələr əmək kollektivinə satılır;
- orta və iri müəssisələr çek və pul hərraclarına çıxarılır;
- açıq və qapalı tipli səhmdar cəmiyyətlər yaradılır.
Özəlləşdirmə proqramına görə müəssisələrin özəlləşdirilməsi-
nin aşağıdakı formaları müəyyən edilib:
- kiçik müəssisələrin özəlləşdirilməsi;
- orta və iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi;
- səhmdar və payçı bankların özəlləşdirilməsi;
- sahə və sahələrarası investisiya fondlarının səhmlərinin
satışı.
Bu zaman müəssisələr işçilərin sayına görə təsnifiəşdirilir.
Sənayedə 50, 51-300, 300-dən çox tikintidə 25, 26-150, 150-dən
çox, nəqliyyatda 15, 16-75, 75-dən çox, ticarət və xidmət sahəsində
10, 50 vo 50-dən çox olan işçilər müvafiq surətdə kiçik, orta və iri
müəssisələr hesab olunurlar.
Həmçinin obyektlər aşağıdakı qruplara bölünür:
- özəlləşdirilməsi qadağan olunan müəssisə və obyektlər;
- AR prezidentinin qərarı ilə özəlləşdirilən müəssisə və
obyektlər;
- yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə razılaşdırılaraq, İİN-in
qəran ilə özəlləşdirilən müəssisələr, obyektlər;
- özəlləşdirilməsi məcburi sayılan müəssisə və obyektlər.
Цмумиййятля, юзялляшдирмянин ян башлыжа вязифяси юзял-
ляшдирилян дювлят мцяссисяляриндя онларын ямяк коллективляринин
мараьынын тямин едилмяси вя дювлят мцлкиййятинин бюлцшдц-
рцлмясиня сосиал ядалятин олмасыдыр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 5 6
ЮЗЯЛЛЯШДИРМЯНИН
ИГТИСАДИ МАЩИЙЙЯТИ
Республикамызда йаранмыш бющран вязиййятини арадан
галдырмаг, игтисадиййаты йцксялтмяк цчцн юзялляшдирмя меха-
низминин щазырланмасы вя бунун тядрижян щяйата кечирилмяси
обйектив зярурят кими мейдана чыхмышдыр. Еля буна эюря дя
Азярбайжанда 1992-жи илин ахырларында "Юзялляшдирмя щаггында"
Ганун гябул едилмиш вя щямин гануна ясасян илк нювбядя такси
машынларынын юзялляшдирилмяси тямин едилмишдир. Юзялляшдирмянин
бу илкин мярщяляси республика игтисадиййатында еля бир рол ой-
намаса да, щяр щалда ящали арасында беля бир просесин мцм-
кцнлцйц щаггында инам йаратмышдыр. Узун илляр тоталитар Совет
реъиминдя тякмцлкиййятчилик вярдишляриня йийялянмиш ящалидя,
мцлкиййятин диэяр формаларында мювжудлуьу вя щямин мцлкляря
йийялянмяк инамыны йаратмаг олдугжа важиб мясялялярдян бири
олмушдур. Демяли, юзялляшдирмянин щяйат вясигяси алмаг цчцн
онун щцгуги базайа малик олмасы мцщцм мясяля кими гаршыда
дурмушдур.
Беля бир щцгуги базанын йарадылмасында 1995-жи илин ийул
айынын 21-дя "Азярбайжан Республикасында 1995-1998-жи иллярдя
дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмясинин Дювлят програмы"нын
чох бюйцк ящямиййяти олмушдур.
Юзялляшдирмя ижтимаи мцлкиййят дейилян, яслиндя конкрет
сащиби мялум олмайан мцлкиййятин хцсуси мцлкиййятя чеврил-
мяси просесидир. Сюзцн ясл мянасында еля бир просесдир ки, бу-
рада хцсуси бюлмянин габагжыл мювге тутмасы вя цстцн ролу
тямин едилир.
Юзялляшдирмя нязяриййясиндя вя онун цмумиляшдирилмиш
практикасында щям методолоъи, щям дя тятбиги характерли чох-
сайлы дискуссийалар вя щялл едилмямиш проблемляр мейдана чых-
Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
мышдыр. Ян чох кяскин характерли дискуссийалар юзялляшдирмянин
игтисади ислащатдакы йери щаггында мейдана чыхмышдыр. Беля ки,
юзялляшдирмянин нювбялилийи, гиймятлярин либераллашдырылмасы,
юзялляшдирмянин мягсяди, игтисади сямярялиликля сосиал ядалятин
ялагяляндирилмяси вя с. бу кими мясяляляр мцтяхяссислярин фикир
айрылыьы иля йанашдыьы мясялялярдир.
Яслиндя юзялляшдирмя мягсяд дейил, йалныз васитядир. Мяг-
сяд ися дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси йолу иля юлкядя са-
щибкарлар синфини йаратмаг, милли буръуазийаны формалашдырмаг,
бцтцн мцлкиййят формаларынын инкишафына наил олмагдан ибарят-
дир. Бу мясялялярин щяйата кечирилмяси ящалинин мадди рифащ ща-
лынын йахшылашдырылмасы вя дювлятин игтисади гцдрятинин мющкям-
ляндирилмяси цчцн реал аддымларын атылмасыны тямин едир.
Юзялляшдирмя дювлят тяряфиндян щяйата кечирилян игтисади
ислащатын башлыжа елементи олмалыдыр. Юзялляшдирмя щям дя игти-
садиййатын дювлят тянзимлянмясинин ян кясярли аляти функсийасыны
йериня йетирмялидир. Бунун цчцн дювлят тяряфиндян радикал йе-
ниляшмя тядбирляринин щяйата кечирилмяси олдугжа зяруридир.
Икинжи тяряфдян юзялляшдирмя програмы вя юзялляшдирмя
гануну беля гяти тядбирлярин щяйата кечирилмяси сащясиндя йени
мярщяля олмалыдыр.
Цмумиййятля юзяляшдирмя ашаьыдакы мягсядлярин щяйата
кечирилмясини тямин етмялидир:
-Кичик вя орта мцлкиййятчиляр тябягясинин формалашмасы;
-Цмуми мцлкиййятдя дювлят мцлкиййятинин хцсуси чяки-
синин азалдылмасы;
-Дювлятин игтисади функсийаларынын бюлцшдцрцлмяси.
Юзялляшдирмянин игтисади мащиййятинин даща айдын дярк
едилмяси цчцн, бир просес кими онун апарылма зярурятини дярк
етмяк лазымдыр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 7 8
Мцлкиййятин юзялляшдирилмяси базар игтисадиййатына кечидин
ян зярури истигамятляриндян биридир. Беля ки, истещсал ваsitəляри
цзяриндя ижтимаи мцлкиййятин галдыьы бир шяраитдя базар игтиса-
диййатына кечид юз мащиййятини итирир. Яслиндя дювлят мцлкиййя-
тинин юзялляшдирилмяси базар мцнасибятляринин формалашмасы иля
ялагядардыр. Юзялляшдирмя чох мцщцм игтисади амилляр олан
мадди мараг вя мясулиййят щиссляринин мювжуд олмасы цчцн
мягсядяуйьун бир шяраит йарадыр.
Мцлкиййятин мцхтялиф формаларына аид олан мцяссисялярин
фяалиййят эюстярмяси, тякдювлдят мцлкиййятиня аид олан мцясси-
сялярин щеэемон олдуьу бир мцщитя нисбятян тарихи сынагдан
чыхмыш цстцнлцйя маликдир. Сосиалист истещсал цсулунун 70 иллик
тяжрцбяси дедикляримизя яйани сцбутдур. Еля буна эюря ящалинин
истещлак тялябиня уйьун чешиддя мящсул истещсалынын, номенкла-
турунун, кейфиййятин тямизлянмяси мясяляляринин ямр, сярян-
жамларла вя йахуд да жяза вермякля низамланмасы, даьыдыжы бир
сонлугла нятижялянди вя Совет Иггтифагы дейилян бирлик сцгута
уьрады.
Игтисадиййатын "сосиалистжясиня" тянзимлянмяси нятижясиндя
юлкя дцнйяви инкишафындан эери галыр, мящсулларын кейфиййяти
дцнйа стандартларынын тялябляриня жаваб вермядийи цчцн харижи
рягабятя давам эятирмяди.
Эюрцндцйц кими мцлкиййят мцнасибятляринин йенидян
гурулмасы обйектив бир зярурят кими мейдана чыхмышдыр. Бу-
нунла ялагядар мцлкиййят формасыны дяйишмиш мцяссисялярдя ба-
зар мцнасибятялриня уйьун тяфяккцрцн формалашмасы ясас мя-
сялялярдян биридир. Юзялляшдирилмиш мцяссися сащибкарларынын фик-
рини юйряндикжя беля ганятя эялмяк олур ки, онлар щяля дя юз
фяалиййятляриндя йухарыдан эялян ямр вя сярянжамларын тясирин-
дян узаглашмамышлар. Дювлят щимайядарлыьына ясасланан беля
психолоэийа фярди дцшцнжя, сярбяст фяалиййятля бир арайа сыьма-
Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
йан психолоэийадыр. Айдын мясялядир ки, базар мцнасибятляринин
формалашдыьы бир шяраитдя дювлятин фяалиййят характери дяйишир вя
о йалныз низамлайыжы вя ялагяляндирижи функсийаларыны юзцндя
сахлайыр. Мцлкиййятчидя эялирин формалашмасы да юзялляшдирмянин
характерик хцсусиййятляриндян биридир. Беля ки, юзял мцяс-
сисялярдя ялдя едиляжяк эялир мябляьиня даир мцяййян про-
гнозлар олса да, онун яввялжядян мцвафиг норматив ясасында
мцяййянляшдирилмяси о гядяр дя реал эюрцнмцр. Лакин бу са-
щядя мцлкиййятчидя максимал мараг тямин едилмиш олур. Беля
бир мараг, эялир мябляьиня щеч бир мящдудиййят гойулмамасы
нятижясиндя йараныр. Эялирин бир щиссясинин верэи шяклиндя дювлят
бцджясиня дахил олмасы да мцлкиййятчинин мараьыны азалтмыр.
Она эбря ки, о йахшы баша дцшцр ки, эцжлц игтисадиййата малик
дювлятин формалашмасы мящз беля мцлкиййятлярин сямяряли фяа-
лиййятиндян асылыдыр. Юз ямяли фяалиййяти иля дювлят верэиляринин
вахтлы-вахтында юдянилмясинин тямин едилмяси долайы йолла олса
да жямиййятин йашамасында иштирак етмяк демякдир. Демяли
мцлкиййятчиляр сайыын артырылмасы мцстягиллик газанмыш дювлдят
цчцн ян сямяряли игтисади сийасят кими гиймятляндирилмялидир.
Тясадцфи дейилдир ки, инкишаф етмиш дювлятляр олан Йапо-
нийада ящалинин 90%-нин, АБШ-да ися 70%-нин истещсал васитяляри
цзяриндя мцлкиййят щцгугу вардыр. Сосиалист сийасяти мювгейин-
дян гиймятляндирсяк беля нятижя чыхармаг олар ки, Йапон яща-
лисинин 10%-и, америкалыларын ися 30%-и истисмар едиliр. Яслиндя
мцлкиййятчилярin сайынын чохалмасы ящалинин йцксяк щяйат ся-
виййясиня малик олмасыны ифадя едян бир амилдир.
Артыг дцнйа тяжрцбясиндян мялумдур ки, юзялляшдирмя ики
формада щяйата кечирилир:
1.Кичик юзялляшдирмя.
2.Бюйцк мигйасда юзялляшдирмя.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 9 10
Кичик юзялляшдирмя ижтимаи иашя, тижарят, хидмят вя с. бу
кими сащяляря аид мцяссисялярин юзялляшдирилмяси демякдир.
Сона чатмыш кичик юзялляшдирмя заманы 22194 кичик дювлят
мцяссися вя обйекти юзялляшдирилмишдир. Бунлардан 675-и сянайе
мцяссисяси, 335-и тикинти мцяссисяси, 9449-у мяишят хидмят
обйекти, 2278-и тжарят вя ижтимаи иашя мцяссисяси, 582-и чюряк
тижаряти вя чюрякбиширмя обйекти вя с. олмушдур. Бу дюврдя 1065
дювлят мцяссисяси сящмдар жямиййятя чеврилмишдир. Юзял-
ляшдирмядян 450 млрд. манат вясаит дахил олмуш вя республика
цчцн зярури олан мягсядляря йюнялдилмишдир. Юзялляшдирмя про-
сеси башлайандан бу эцня гядяр 9171 дювлят мцяссисяси ижаряйя
верилмишдир.
Харижи инвесторларын республикамыздакы юзялляшдирмя про-
сесиндя иштирак етмяси дя игтисади жящятдян олдугжа ялверишлидир.
Беля ки, дювлятин валйута фондуна кцлли мябляьдя вясаит дахил
олмагла йанашы, щям дя йени техники нцмунялярин вя мцтярягги
технолоэийанын юлкяйя эятирилмяси цчцн ялверишли имкан йаран-
мышдыр. Бундан башга харижи инвестисийанын жялб едилмяси ишсиз-
лик проблеминин дя щялли цчцн ян тясирли васитялярдян биридир.
Юзялляшдирмянин чох мцщцм хцсусиййятляриндян бири дя
онун вердийи игтисади сямяря иля ялагядардыр. Даща конкрет де-
сяк, дювлят бцджясинин тясири ялавя мядахил мянбяляри щесабына
арадан галдырылыр вя кцлли мигдарда щярякятсиз пул кцтляси дюв-
риййяйя жялб едир.
Дювлят ямлакынын хцсуси мцлкиййятя чеврилмясиндя
мцхтялиф цсуллардан истифадя едилир. Бязи щалларда дювлят ямлакы
тамамиля юзялляшдирилир. Башга бир щалда ися онлар сящмдар жя-
миййятиня чеврилир.
Беля щалда биринжи юзялляшдирмя реал юзялляшдирмя, икинжи
юзялляшдирмя ися формал юзялляшдирмя адландырылыр.
Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Яэяр реал юзяляшдирмя ямлак сатын алмаг йолу иля тама-
миля мцлкиййят формасыны дяйишяряк хцсуси мцлкиййятя кечирся,
формал юзялляшдирмя дювлят мцяссисясинин сящмляри щямин мцяс-
сисянин ямяк коллективи цзвляриня сатылыр, галан сящмляр ися дюв-
лят мцлкиййятиндя галыр. Беля сящмлярин башга мцлкиййятчиляр
тяряфиндян алынмасы ися мцяййян вахт тяляб едир.
Ири мцяссисялярин сящмдар жямиййятляриня чеврилмяси цчцн
чох жидди щазырлыг ишляри апарылмасы вя онларын мцстягил фяалиййят
эюстярмяси цчцн тяшкилати имканлар йарадылмалыдыр.
Кичик юзялляшдирмянин эедишиндя ян бюйцк нюгсанлардан
бири ящалийя пайланмыш юзялляшдирмя пайларындан дцзэцн исти-
фадя едилмямяси олмушдур. Юзялляшдирмя пайларынын ящалийя
пайланмасы иля йанашы щямин пайлардан истифадя механизми дя
ишляниб щазырланмалы иди. Беля бир механизм олмадыьына эюря
пайлар гиймятдян дцшмцш вя ящали арасында бядбинлик йарат-
мышдыр. Яслиндя юзялляшдирмя пайлары, ящалинин мцяййян бир
мцлкцн сащиби олмаг функсийасыны йериня йетиря билмямиш вя
яксяриййят чохлуьун ялибош галмасына эятириб чыхармышдыр. Аьыр
мадди чятинликля цзляшмиш ящали юз чеклярини дяйяр-дяймязиня
сатмыш вя юзялляшдирмя кими игтисади щяйатымызда чох мцщцм
рол ойнайан бир просесдян кянарда галмышдыр.
Юзялляшдирмянин икинжи мярщялясиндя йол верилмиш бу нюг-
санлар арадан галдырылмагла ящалидя мцяййян бир мцлкя сащиб
олмаг вя йахуд она шярик олмаг инамы тямин едилмялидир.
Икинжи юзялляшдирмя програмы вя юзялляшдирмя ганунуна
ясасян ири дювлят мцяссисяляринин, сящмдар мцяссисялярин, стратеъи
дювлят обйектляринин юзялляшдирилмяси нязярдя тутулур. Бундан
башга, биринжи дювлят програмында юзялляшдирилмяси нязярдя ту-
тулан, лакин юзялляшдирилмяйян кичик вя орта мцяссисялярин юзял-
ляшдирилмяси давам етдирилмялидир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 11
Тябии ки, икинжи юзялляшдирмя яряфясиндя дя жидди чятинликляр
эюзлянилир: Истещсал сявиййясинин вя мцяссисялярдя рентабеллик ся-
виййясинин ашаьы олмасы, щямин мцяссисялярин дювлятсизляшдирил-
мяси просесини чятинляшдирир. Бундан башга ящалинин ялиндя олан
малиййя ещтийатларынын чатышмамазлыьы да мцяййян манеяляр тю-
рядир.
Лакин сон дюврдя республика игтисадиййатында йаранмыш
дюнцш юзялляшдирмя програмынын мцвяффягиййятля щяйата кечи-
рилмясиня никбин цмидля бахмаьа ясас верир.
12 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Ы ФЯСИЛ
ЯМЛАКЫН ЮЗЯЛЛЯШДИРИЛМЯСИ
1.1. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясинин
цмуми мцддяалары
23 декабр 2000-жи илдя Азярбайжан Республикасында
дювлят мцлкиййятиндя олан ямлакын юзялляшдирилмясинин, игтисади
вя щцгуги ясасларыны мцяййян едян ганун гябул едилмишдир ки,
бурада истифадя едилян ясас анлайышлар ашаьыдакылардыр:
-дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси - дювлят ямлакынын алы-
жыларын мцлкиййятиня верилмясидир, дювлят ямлакынын юзялляш-
дирмя цчцн ачыг елан едилмя аны-дювлят ямлакынын юзялляшдирил-
мяси щаггында мцвафиг ижра щакимиййяти органларынын гярар
гябул етдийи вахтдыр. Юзялляшдирмянин обйекти - юзялляшдирилмяси
гадаьан олунан дювлят ямлакы истисна олмагла, Азярбайжан
Республикасынын яразисиндя вя онун щцдудларындан кянарда
Азярбайжан Республикасынын дювлят мцлкиййятиндя олан ямяк,
мцштяряк мцяссисялярин низамнамя фондундакы дювлятин пайы,
дювлятя мяхсус сящмляр, юзялляшдирилян мцяссисялярин алтында
йерляшян торпаг сащяляридир, мцяссисянин (обйектин), старт гий-
мяти - ганунверижиликля нязярдя тутулмуш гайда тятбиг едилмякля
ямлакын щесабланмыш вя илк щярража чыхарылма гиймятидир,
дювлят юзялляшдирмя пайы - дюрд юзялляшдирмя чекиндян ибарят,
Азярбайжан Республикасынын 1997-жи ил 1 йанвар тарихиня
гейдиййатда олан щяр бир вятяндашына юдянилмядн пайланмыш
вя чекля юзялляшдирилян дювлят ямлакынын орта щесабла 1/8000000
щиссясини ифадя едян адсыз (тягдим едяня), няьд шякилдя бурахы-
лан гиймятли каьызларын мяжмусудур, дювлят юзялляшдирмя оп-
сиону - харижи инвестора дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндя
дювлят юзялляшдирмя чекляриндян истифадя етмяк щцгугу верян,
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 13
наьдсыз формада бурахылан адлы гиймятли каьыздыр, юзялляшдирмя
ягди- бу Гануна уйьун олараг дювлят ямлакынын сатыжысы иля алыжы
арасында баьланылан алгы-сатгы мцгавилясидир, йерли инвестор -
Азярбайжан Республикасынын вятяндашлары, тясисчи (тясисчиляри) вя
йа низамнамя фондундакы пайын 50 фаиздян чоху Азярбайжан
Республикасынын вятяндашларына мяхсус олан щцгуги шяхсляр,
харижи инвестор -яжнябиляр, вятяндашлыьы олмайан шяхсляр, харижи
щцгуги шяхсляр вя онларын нцмайяндяликляри, щабеля низамнамя
пайы 50 фаиздян чох олан Азярбайжан Республикасынын щцгуги
шяхсляридир, стратеъи инвестор - мцяссисяйя йени технолоэийа вя
ноу-щауну жялб етмяк имканына малик, мцяссисянин фяалиййя-
тиндя вя идарячилийиндя билаваситя иштирак етмяк ниййяти олан вя
щямин сащя бюйцк идарячилик вя истещсал тяжрцбясиня малик олан
щцгуги шяхсдир.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясинин ясас мягсяди игтиса-
диййатын либераллашдырылмасы, сащибкарлыьын эенишляндирилмяси,
рягабят мцщитинин формалашдырылмасы, игтисадиййата инвестисийа-
ларын жялб олунмасы йолу иля онун сямярялилийинин артырылмасына,
структур дяйишикликляриня вя ящалинин щяйат сявиййясинин йцксял-
дилмясиня наил олмагдан ибарятдир.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясинин ясас принсипляри
ашаьыдакылардыр:
-юзялляшдирмяйя даир тядбирлярин ашкарлыг шяраитиндя щяйата
кечирилмяси вя онун эедиши цзяриндя дювлят вя ижтимаи нязарятин
тямин едилмяси, дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси просесиндя
ямяк коллективинин ганунверижиликля мцяййян олунмуш мяна-
феляринин горунмасы, саьлам рягабят мцщитинин формалашдырыл-
масы, юзялляшдирмя просесиндя бцтцн алыжылар цчцн бярабяр шяраи-
тин йарадылмасы.
14 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Ашаьыдакы сащяляр юзялляшдирилмиир:
-торпаг фонду (юзялляшдирилян мцяссися вя обйектлярин ал-
тында йерляшян, щабеля физики вя йа гейри-дювлят щцгуги шяхслярин
вясаити щесабына инша едилян обйектлярин йерляшдийи торпаг сащя-
ляри истисна олмагла, дювлят мянзил фонду, файдалы газынты йа-
таглары.
Мцяййян дюврляр цчцн дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси-
нин щяйата кечирилмясиндя юнжцллцкляр (приоритетляр), мящду-
диййятляр, дювлят мцлкиййятинин физики вя щцгуги шяхсляр тяряфин-
дян алынмасы гайдасы мцвафиг ижра щакимиййяти органы тяряфин-
дян тясдиг олунан Дювлят Програмында мцяййян олунур.
Дювлят Програмында ашаьыдакылар нязярдя тутулур.
Ижра щакимиййяти органынын гярары иля юзялляшдирилян ямла-
кын сийащысы мцяййян олунур ки, бунлар да ашаьыдакылардыр:
-дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси цсулларынын сечилмяси,
дювлят юзялляшдирмя пайларынын (чеклярин) истифадя олунмасы,
юзялляшдирмя заманы гойулан мящдудиййятляр, юзялляшдирмя
просесиндя йерли вя харижи инвесторларын (алыжыларын) иштиракы, юзял-
ляшдирилян дювлят ямлакынын щаггынын юдянилмяси гайдалары,
мцяссися вя обйектлярин юзялляшдирмягабаьы реструктуризасийасы
вя саьламлашдырылмасы, юзялляшдирилян дювлят мцяссисяляриндя
ямяк коллективиня верилян эцзяштляр, дювлят ямлакынын юзялляшди-
рилмяси иля баьлы диэяр мясяляляр.
Дювлят мцлкиййятиндя олан ямлак юзялляшдирмя бахымын-
дан ашаьыдакы кими тяснифатлашдырылыр:
-юзялляшдирилмяси гадаьан олунан ямлак, юзялляшдирилмяси
барядя гярар гябул едилян анадяк дювлят мцлкиййятиндя сахла-
нылан ямлак, мцвафиг ижра щакимиййяти органынын гярары иля
юзялляшдирилян ямлак, дювлят ямлакы сатыжысынын гярары иля юзял-
ляшдирилян ямлак, Азярбайжан Республикасынын дювлят мцл-
киййятиндя сахланылан ашаьыдакы ямлак нювляринин юзялляшди-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 15
рилмяси гадаьандыр, йерин тяки, мешя фонду, су ещтийатлары,
дювлят сярщяд золаглары вя цзяриндяки дашынмаз ямлак сярщяд
золаглары вя цзяриндяки дашынмаз ямлак щава мяканы, Хязяр
дянизинин (эюлцнцн) Азярбайжан Республикасына мяхсус олан
секторунун, эеостасионар орбитлярдяки пейк рабитяси васитяляри,
горунан вя хцсуси гайдада истифадя олунан тябият яразиляри,
Азярбайжан халгынын тарих вя мядяниййят абидяляри (йерли ящя-
миййятли тарих вя мядяниййят абидяляри истисна олмагла), дювлят
музейи, дювлят архиви вя мяркязи дювлят китабханасынын експо-
натлары вя фонду, Азярбайжан Республикасынын мцдафиясини вя
тящлцкясизлийини тямин етмяк цчцн сахланылан щярби щиссялярин,
дахили вя сярщяд гошунларынын, эюмрцк органларынын оператив
истифадясиндя олан ямлак, санитар-епидемиолоъи, байтарлыг, мешя
вя битки мцщафизяси идаряляри, патент хидмяти, станлартлашдырма
вя метеоролоэийа мцяссисяляри, дювлят ящямиййятли мелиорасийа
вя су тясяррцфаты обйектляри вя гурьулары, дювлят ящямиййятли ав-
томобил вя дямир йоллары, кюрпцляр вя тунелляр, наркотик вя зя-
щярли маддяляр истещсал едян, щабеля онлары якян, бежярян, емал
едян вя сахлайан мцяссисяляр, токсики вя ионизя шцалары верян
маддяляри, радиоактив туллантылары басдыран мцяссися вя
обйектляр, дювлят эеолоэийа, катографийа-эеодезийа щидромете-
реолоэийа хидмяти, ятраф мцщити вя тябияти мцщафизя хидмяти
мцяссися вя тяшкилатлары, мцлки-мцдафия вя сяфярбярлик обйект-
ляри, ислащ-ямяк вя ихтисаслашдырылмыш мцалижя-истещсалат мцяссися
вя обйектляри, гябиристанлыг вя крематорийалар, ихтисаслашдырылмыш
дювлят ушаг, кюрпяляр вя гожалар евляри, дювлят ижбари цмуми
орта тящсил мцяссисяляри, ящалинин сосиал мцдафиясини тямин едян
дювлят мцяссися вя тяшкилатлары, психиатрийа, психоневролоъи,
йолухужу, онколоъи вя дяри-зющряви хястяликлярин, ИЧВ
йолухмушларын вя ГИЧС хястялярин мцалижя вя профилактикасы
цзря дювлят мцяссисяляри.
16 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Дювлят тящлцкясизлийинин, вятяндашларын саьламлыьынын,
мянявиййатынын, щцгуг вя гануни мянафеляринин горунмасыны
тямин етмяк мягсядиля дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндя бу
барядя гярар гябул едян мцвафиг ижра щакимиййяти органынын
гярары иля мцяййян мящдудиййятляр гойула биляр. Дювлят
мцлкиййятиндя олан мцяссисялярин (обйектлярин) юзялляшдирилмя-
синя мящдудиййятляр ади (сяс щцгугу олан) сящмлярин нязарят
зярфинин (51%-нин) вя мящдудлашдырыжы щиссясинин (25,5%-нин)
дювлят мцлкиййятиндя галмасы васитясиля гойула биляр. Дювлят
мцяссисяляринин (обйектляринин) юзялляшдирилмяси просесиндя
сящмлярин нязарят зярфинин вя мящдудлашдырыжы щиссясинин дювлят
мцлкиййятиндя галмасы васитясиля мящдудиййятляр гойулдугда
дювлятин нцмайяндяляринин щямин сящмдар жямиййятлярин идаря-
етмя органларында иштиракы гайдадлары мцвафиг ижра щакимиййяти
органы тяряфиндян тясдиг олунмуш норматив-щцгуги актлара
уйьун олараг щяйата кечирилир.
Азярбайжан Республикасында дювлят ямлакынын юзялляшди-
рилмяси просесиндя дювлят ямлакынын сатыжысы кими мцвафиг ижра
щакимиййяти органы чыхыш едир. Дювлят ямлакынын сатыжысы ашаьы-
дакы функсийалары щяйата кечирир:
-ганунверижиликдя мцяйян едилмиш гайдайа уйьун олараг
дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси цзря комиссийа йарадылыр,
юзялляшдирмяйя ачыг елан едилмиш дювлят ямлакыны сатылан анадяк
мцяййян едилмиш гайдада идаря едир, юзялляшдирмядян габаг
мцяссисялярин реструктуризасийасы вя саьламлашдырылмасы иля баьлы
тяклифляр щазырлайыр вя бу сащядя юз сялащиййятляри чярчивясиндя
тядбирляр щяйата кечирир, юзялляшдирмягабаьы дювлят мцяссисяля-
ринин идаряетмяйя верилмяси барядя тяклифляр иряли сцрцлцр, мяг-
сядяуйьун щалларда юзялляшдирилмяси нязярдя тутулан дювлят
мцяссисянинин мцфлис елан олунмасына даир тяклифляр иряли сцрцр,
юзялляшдирмя просесиндя сящмдар жямиййятлярин тясисчиси вя
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 17
дювлятя мяхсус сящмляр зярфинин сахлайыжысы кими чыхыш едир,
дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси нятижясиндя ялдя едилян пул вя-
саитинин статистик вя мцщасибат щесабатыны апарыр вя онун дювлят
бцджясиня кючцрцлмясини тямин едир, сящмдар жямиййятляриндя
(вя йа мцштяряк мцяссисялярдя) дювлят ямлак пайынын, щямчинин
дювляр ямлакнынын сатышы заманы алыжыларын алгы-сатгы мцгавиля-
синдя мцяййян едилмиш ющдяликляринин учотуну апарыр, мцясси-
сялярин низамнамя капиталында дювлятя мяхсус пайа вя сящм-
ляря эюря дювлят бцджясиня дивидент кючцрцлмясини тямин едян
тядбирляр щяйата кечирилир, дювлят ямлакы сатыжысынын фяалиййяти
мцвафиг ижра щакимиййяти органы тяряфиндян тясдиг олунмуш
норматив щцгуги акта уйьун олараг тянзимлянир.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси заманы алыжылар кими
ашаьыдакылар чыхыш едир:
-Азярбайжан Республикасынын вятяндашлары, яжнябиляр вя
вятяндашлыьы олмайан шяхсляр, бу Ганунун 9.2-жи маддясиндя
эюстярилянлярдян башга Азярбайжан Республикасында дювлят
гейдиййатына алынмыш бцтцн щцгуги шяхсляр, харижи щцгуги шяхс-
ляр.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси заманы ашаьыдакылар
алыжы кими чыхыш едя билмязляр:
-сящмлярин вя йа низамнамя фондундакы пайын 20%-дян
чоху дювлят мцлкиййятиндя олан щцгуги шяхсляр, ижра щаки-
миййяти органлары, бялядиййя органлары.
Йерли инвесторларын дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясинин
бцтцн форма вя цсулларында мящдудиййятсиз иштирак етмяк
щцгугу вардыр, харижи инвесторлар дювлят ямлакынын юзялляшдирил-
мяси просесиндя бу Ганунла вя Азярбайжан Республикасынын
диэяр ганунверижилик актлары иля мцяййян едилмиш гайдада ишти-
рак едя билмязляр. Дювлят юзялляшдирмя чекляринин тядавцлдя ол-
дуьу мцддятдя харижи инвесторлар дювлят юзялляшдирмя чеклярин-
18 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
дян дювлят юзялляшдирмя опсионлары тягдим етмякля истифадя
едирляр. Дювлят юзялляшдирмя чекляри дювриййядян чыхарылдыгдан
сонракы мцддятдя харижи инвесторларын юзялляшдирмядя иштиракы
гайдалары мцвафиг ижра щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян
олунур. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси заманы алыжылыг щцгу-
гунун сцбут едилмяси вязифяси алыжынын цзяриня дцшцр. Алыжылар
тяряфиндян дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндя иштирак етмяк
цчцн тягдим едилмяли сянядлярин сийащысы вя гайдалары мцвафиг
ижра щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян едилир. Дювлят ямла-
кынын юзялляшдирилмяси заманы мцяййян едилмиш гайдада юзял-
ляшдирмя просесинин тяшкили цчцн мяслящятчи жялб едиля биляр.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси заманы юдямя васитяси
Азярбайжан Республикасынын тядиййя васитяси - манат вя га-
нунверижиликля мцяййян едилмиш гайдада дювлят юязялляшдирмя
пайлары (чекляри) щесаб олунур.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндян ялдя олунан пул
вясаити дювлят бцджясиня кючцрцлцр. Дювлят ямлакынын юзялляшди-
рилмяси просесиндя мцстягил малиййя мяслящятчисинин жялб едил-
мяси, юзялляшдирмя иля баьлы информасийа тяминатынын тяшкили вя
мцяссисялярин юзялляшдирмя габаьы саьламлашдырылмасы цчцн
юзялляшдирмяни щяйата кечирян мцвафиг ижра щакимиййяи органы-
нын щесабына юзялляшдирмядян ялдя едилян вясаитдян айырмалар
нязярдя тутулур. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндян ялдя
олунан пул вясаитиндян верэи тутулмур.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси просесиндя юдямя васи-
тяси кими тягдим олунан чеклярин вя харижилярин тягдим етдикляри
опсионларын тядавцлдян чыхарылмасы гайдалары Дювлят Програмы
иля тянзимлянир.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндя инвестисийалара
дювлят тяминаты вя инвесторларын щцгугларынын вя гануни мяна-
феляринин горунмасы Азярбайжан Республикасынын Конститусийа-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 19
сыа вя Азярбайжан Республикасынын ганунларына уйьун олараг
щяйата кечирилир. Харижи инвесторларын дювлят мцлкиййятинин
юзялляшдирилмяси просесиндя бу Ганунла нязярдя тутулмуш гай-
дада алдыглары мцяссисялярин, онларын щисся вя сящмляринин диэяр
харижи вя (вя йа) йерли инвесторлара сатышына мящдудиййят гойул-
мур. Йерли инвесторларын дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси
просесиндя алдыглары мцяссисялярин, онларын щисся вя сящмляринин
диэяр йерли вя (вя йа) харижи инвесторлара сатышына мящдудиййят
гойулмур. Харижи инвесторлар Азярбайжан Республикасы ярази-
синдя ялдя етдикляри халис мянфяят щесабына опсион тягдим етмя-
дян юзяллляшдирмядя иштирак едя билярляр.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси просесиня дювлят няза-
рятини щяйата кечирмяк мягсядиля Дювлят Комиссийасы йарадылыр.
Комиссийанын фяалиййяти, онун щцгугу вя вязифяляри мцвафиг
ижра щакимийяти органы тяряфиндян тясдиг олунмуш норматив-
щцгуги актла тянзимлянир.
1.2. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси
гайдасы вя цсуллары
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси щаггында гярар мцва-
фиг ижра щакимиййяти органлары тяряфиндян гябул едилир. Юзялляш-
дирмя щаггында гярарда обйектин юзялляшдирилмясинин мягся-
дяуйьунлуьу ясасландырылыр вя цсуллары эюстярилир. Мцяййян сящм
зярфинин дювлят мцлкиййятиндя сахланылмасы мягсядяуйьун ще-
саб едилдийи щалда, бу барядя щямин гярарда гейд олунур.
Юзялляшдирмя обйекти барядя гярар чыхарыларкян, юлкянин мц-
дафиясиня вя дювлятин тящлцкясизлийини тямин етмяк бахымындан
обйеткин ящямййяти, юлкянин игтисади мараглары, обйектин сащя
хцсусиййятляри вя йерли ящямиййяти нязяря алыныр. Дювлят ямлакы-
нын юзялляшдирилмяси барядя гярар гябул едилдикдян сонра га-
20 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
нунверижилийя уйьун олараг юзялляшдирмя комиссийасы йарадылыр.
Юзялляшдирмя комиссийасы ян эежи цч ай мцддятиндя мцяссисянин
(обйектин) юзялляшдирилмяси планы ишляйиб щазырламалыдыр. Юзялляш-
дирмя комиссийасы юз ишиня мцстягил експертляри вя аудиторлары
жялб едя биляр. Юзялляшдирмя планында юзялляшдирилян мцяссисянин
(обйектин) сатышы гайдасы вя цсулу, сатыш мцддяти, обйектин ил-
кин (старт) гиймяти эюстярилир. Юзялляшдирмя планы дювлят ямлакы-
нын сатыжысы тяряфиндян тясдиг едилир.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси ашаьыдакы цсулларла щяй-
ата кечирилир:
-юзялляшдирилян дювлят мцяссисляринин ямлакынын ямяк кол-
лективи цзяриндя вя онларла бярабяр тутулан шяхсляря эцзяштли са-
тышы, дювлят мцяссисляринин фярди лайищяляр цзря юзялляшдирилмяси,
дювлят ямлакынын ихтисаслашдырылмыш чек вя пул щярражларында са-
тышы, дювлят ямлакынын щярражлар васитясиля сатышы, дювлят ямлакы-
нын инвестисийа мцсабигяси васитясиля сатышы, ижаряйя верилмиш
дювлят ямлакынын сатышы.
Дювлят мцяссисяляринин мцфлис елан олунмасы йолу иля сатышы,
дювлят ямлакынын щансы цсулларла юзялляшдирилмяси бу Гануна вя
Дювлят Програмына мцвафиг олараг дювлят ямлакынын
юзялляшдирилмяси барядя гярар гябул етмиш мцвафиг ижра щаки-
миййяти органы тяряфиндян мцяййян едилир.
Юзялляшдирмя просесиндя дювлят мцяссисяляриндя ямяк
коллективи цзвляринин щямин мцяссисялярин ямлакынын вя сящмля-
ринин бир щиссясини, (онун галан щиссясинин сатышы цсулундан асылы
олмайараг) эцзяштли шяртлярля алмаг щцгуглары вардыр. Щямин
эцзяштлярин верилмяси формалары вя щяйата кечирилмяси гайдалары
Дювлят Програмлары иля мцяййян олунур.
Юзялляшдирилян дювлят мцяссисяляринин вя йа щиссяляринин са-
тышында эцзяштляр ашаьыдакы шяхсляря аид едилир:
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 21
-ясас иш йери щямин мцяссися щесаб едилян ишчиляр, шяхсляр,
Азярбайжан Республикасынын ганунверижилийиня мцвафиг олараг,
щямин мцяссисядя яввялки иш йериня гайытмаг щцгугу олан
шяхсляр, юзялляшдирилян мцяссисядя 7 (йедди) илдян чох чалышмыш вя
щямин мцяссисядян тягацдя чыхмыш шяхсляр, 1995-жи ил 1 йанвар
тарихиндян сонра ишчилярин сайы вя йа штатларын ихтисары нятижясиндя
ишдян азад олунмуш вя ишсиз статусу алмыш шяхсляр.
Юлкя игтисадиййаты цчцн бюйцк ящямиййят кясб едян
дювлят мцяссисяляри фярди лайищяляр цзря юзялляшдирилир вя бу за-
ман щямин мцяссисяйя стратеъи инвестор жялб етмяк мягсяди иля
сатыша онун сящмляринин 51 фаизи вя йа даща чох щиссяси чыхарылыр.
Фярди лайищяляр цзря дювлят мцяссисяляринин юзялляшдирилмяси гай-
далары вя бу гайда цзря юзялляшдирилян дювлят мцяссисляяринин
сийащысы мцвафиг ижра щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян
едилир.
Дювлят ямлакынын ихтисаслашдырылмыш чек вя пул щярражла-
рында сатышы юзялляшдирмя просесиндя йарадылмыш сящмдар жя-
миййятляринин вя йа зярфляринин сифаришляр ясасында алыжылара сатыл-
мышдыр. Ихтисаслашдырылмыш чек вя пул щярражларырын кечирилмяси
гайдасы мцвафиг ижра щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян
едилир.
Дювлят ямлакынын щярражлар васитясиля сатышы щямин ямлакын
щяр щансы бир шярт гойулмадан алыжйыа сатышыдыр. Бу заман ям-
лак цзяриндя мцлкиййят щцгугу щярражын эедишиндя максимум
гиймят тяклиф етмиш алыжыйа верилир. Дювлят ямлакынын щярраж васи-
тясиля сатышы баш тутмадыгда (сифариш верилмядикдя вя йа старт
гиймяти иля сатылмадыгда) нювбяти щярражда дювлят ямлакынын
сатыжысы мцяййян олунмуш гайдада старт гиймятини ашаьы сала
биляр. Щярражын кечрилмяси гайдасы мцвафиг ижра щакимиййяти ор-
ганы тяряфиндян мцяййян едилир.
22 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Дювлят ямлакынын инвестисийа мцсабигяси васитясиля сатышы
заманы дювлят ямлакы барясиндя инвестисийа програмынын йериня
йетирилмяси тяляб олунур. Инвестисийа програмына даир игтисади,
сосиал вя еколоъи шяртляр юзялляшдирмя барядя гярар гябул етмиш
мцвафиг ижра щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян едилир. Ин-
вестисийа мцсабигясинин галиби инвестисиийа програмынын шяртляри
дахилиндя инвестисийанын максимум щяжми вя онун сямяряли
гойулушуну юзцндя якс етдирян инвестиисйа програмыны тягдим
едян щесаб олунур.
Азярбайжан Республикасынын ганунверижилийиня уйьун
олараг сонрадан юзялляшдирилмяк шярти иля ижаряйя верилмиш дювлят
ямлакынын сатын алынмасы Дювлят Програмында вя диэяр норма-
тив щцгуги актларда мцяййян едилмиш гайдада мцвафиг олараг
щяйата кечирилир. Ижаряйя верилмиш дювлят ямлакы юзялляшдирмяк
мягсяди иля ачыг типли сящмдар жямиййятиня чеврилдийи щалда
онун сящмляри сатылмаг цчцн илк нювбядя ижарядара тяклиф олу-
нур.
Дювлят мцяссисянин щярраж васитясиля сатышы баш тутмады-
гда, юзялляшдирмя просесиндя дювлят нязарятини щяйата кечирян
Дювлят Комиссийасы дювлят мцяссисясинин мцфлис елан олунмасы
йолу иля юзялляшдирилмяси барядя тяшяббцсц иряли сцря биляр. дювлят
мцяссисяснин (обйектинин) юзялляшдирилмясиня щазырлыг мярщяля-
синдя онун малиййя-тясяррцфат фяалиййятинин эюстярижиляри гейри-
гянаятбяхш (мцфлис) щесаб едилдийи щалда, мцвафиг ижра щаки-
миййяти органы щямин мцяссисянин ганунверижилийя уйьун олараг
мцфлис елан олунмасы барядя гярар гябул едя биляр вя мцяссися
ляьв олуна биляр. Бу заман мцяссисянин ямлакы щярраж васитясиля
сатылыр. Ялдя едилмиш малиййя вясаитинин бир гисми кредиторларын
боржунун юдянилмясиня йюнялдилир. Дювлят мцяссисяляринин
мцфлис елан олунмасы иля юзялляшдирилмяси гайдасы мцвафиг
нормаив-щцгуги актла тянзимлянир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 23
Юзялляшдирилян дювлят ямлакынын гиймятляндирилмяси мцва-
фиг норматив-щцгуги актлара уйьун олараг щяйата кечирилир.
Юзялляшдирмя просесиндя гиймятляндирилян бейнялхалг практи-
када гябул олунмуш цсулларындан да истифадя едиля биляр.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси барядя мялумат рясми
кцтляви информасийа васитяляриндя щямин ямлакын сатышынын щяй-
ата кечирилмяси эцнцня азы 30 эцн галмыш дярж едилмялидир.
Юзялляшдирилян дювлят мцяссисяси (обйекти) барядя мяжбури гай-
дада дярж олунмалы мялуматларын сийащысы Дювлят Програмында
мцяййян едилир. Дювлят мцяссисяляринин (обйектляринин) юзялляш-
дирилмясинин нятижяляри щаггында мялумат 15 эцн мцддятиндя
кцтляви информасийа васитяляриндя дярж олунмалыдыр. Дювлят
мцлкиййятинин нятижяляри щаггында мялуматын мязмуну Дювлят
Програмында мцяййян едилир.
Алыжы юзялляшдирилян дювлят ямлакынын щаггыны бир дяфяйя вя
йа юзялляшдирмя ягдиндя (алгы-сатгы мцгавилясиндя) мцяййян
едилмиш мцддят ярзиндя юдямялидир.
1.3. Азярбайжан Республикасында дювлят ямлакынын
юзялляшдирилмясинин дювлят
програмы (23 декабр 2000-жи илдя)
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясинин ЫЫ Дювлят Програмы
"Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси щаггында" Азярбайжан
Респукбликасынын Ганунуна вя диэяр ганунверижилик актларына
уйьун олараг, щабеля сон илляр юлкядя щяйата кечирилмиш юзялляш-
дирмянин тяжрцбяси нязяря алынараг ишляниб щазырланмышдыр.
Дювлят Програмынын ясас мягсяди "Дювлят ямлакынын юзялляшди-
рилмяси щаггында" Азярбайжан Респукбликасынын Ганунунун
тялябляриня уйьун олараг дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясини
щяйата кечирмякдян, игтисадиййатын структурунун тякмилляшди-
24 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
рилмяси вя рягабят мцщитинин формалашдырылмасы ясасында милли
игтисадиййатын сямярялилийини йцксялтмякдян, базар мцнасибятля-
ринин игтисади ясасы кими юзял мцлкиййятчиляр тябягясини эениш-
ляндирмякдян, игтисадиййата инвестисийалар, о жцмлядян харижи
инвестисийалар жялб етмяк йолу иля онун инкишафына наил олма-
гдан, дювлят ямлакыны дювлят юзяляшдирмя чекляриня сатмагла
юзялляшдирмя просесиня ящалинин максимум эениш тябягялярини
жялб етмякдян, Ы Дювлят Програмы чярчивясиндя юзялляшдирмя
цчцн ачыг елан едилмиш мцяссися вя обйектлярин юзялляшдирилмя-
сини баша чатдырмагдан ибарятдир.
ЫЫ Дювлят Програмы мцяссися вя обйектлярин юзялляшдирмя
бахымындан тяснифатыны, дювлят ямлакынын юялляшдирилмяси
цсулларырын сечилмяси гайдасыны, дювлят юзялляшдирмя пайларырын
(чекляринин) вя дювлят юзялляшдирмя опсионларынын истифадя олун-
масы гайдасыны, юзялляшдирилян дювлят мцяссисяляриндя ямяк
коллективиня верилян эцзяштляри, юзялляшдирилян мцяссися вя
обйектлярин, физики вя гейри-дювлят щцгуги шяхслярин вясаити щеса-
бына инша едилмиш обйектлярин йерляшдийи торпаг сащяляринин са-
тылмасыны, юзялляшдирмя просесиндя йерли вя харижи инвесторларын
(алыжыларын) иштиракы гайдасыны, юзялляшдирмя заманы гойулан
мящдудиййятляри, юзялляшдирилян дювлят ямлакынын щаггынын юдя-
нилмяси гайдасыны, мцяссисялярин юзялляшдирмягабаьы реструкту-
ризасийасыны, саьламлашдырылмасыны вя юзялляшдирилмиш мцяссисяля-
рин дястяклянмясини, юзяляшдирмя просесинин информасийа-мето-
дики тяминатыны, дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси иля баьлы диэяр
мясяляляри мцяййян едир.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси цсуллары ЫЫ Дювлят Про-
грамына уйьун олараг дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси барядя
гярар гябул едян Азярбайжан Республикасынын Президенти вя йа
Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян мцяййян едилир. Дювлят
мцяссисяляри юзялляшдириляркян щямин мцяссисялярдя чалышан ишчи-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 25
лярин щцгуглары вя онларын мцдафияси Азярбайжан Республикасы-
нын ганунверижилийиня уйьун олараг тямин едилир. Юзялляшдирилян
дювлят мцяссисяляринин ишчиляринин щямин мцяссисянин ямлакынын
вя йа сящмляринин 15 фаизини эцзяштли шяртля алмаг щцгугу вардыр.
Эцзяштлярин верилмяси вя мцяссися ишчиляринин юзялляшдирмядя
иштиракы ЫЫ Дювлят Програмында нязярдя тутулмуш гайдалара
уйьун тянзимлянир.
1.4. Дювлят мцяссисяляринин фярди лайищяляр
цзря юзялляшдирилмяси
Юлкя игтисадиййаты цчцн бюйцк ящямиййят кясб едян дювлят
мцяссися вя обйектляри фярди лайищяляр цзря юзялляшдирилир вя бу
заман щямин мцяссисяйя стратеъи инвестор жялб етмяк мягсяди
иля сатыша онун сящмляринин 51%-и вя йа даща чох щиссяси
чыхарылыр. Фярди лайищяляр цзря дювлят мцяссисяляринин юзялляшди-
рилмяси гайдалары, щямин мцяссисялярин сийащысы вя сящмляринин
сатышы нисбяти Азярбайжан Республикасынын президенти тяряфиндян
мцяййян едилир. Фярди лайищяляр цзря юзялляшдирмя просесиндя
Дювлят Ямлакы Назирлийи малиййя мяслящятчиси жялб едя биляр.
Юзялляшдирмя просесиндя дювлят мцяссисяляринин ямяк коллекти-
винин цзвляриня вя онлара бярабяр тутулан шяхсляря "Дювлят ям-
лакынын юзялляшдирилмяси щаггында" Азярбайжан Республикасынын
Ганунуна уйьун олараг ашаьыдакылар аид едилир:
-ясас иш йери щямин мцяссися щесаб едилян ишчиляр, Азярбай-
жан Республикасынын ганунверижилийиня мцвафиг олараг, щямин
мцяссисядя яввялки иш йериня гайытмаг щцгугу олан шяхсляри,
юзялляшдирилян мцяссисядя 7 (йедди) илдян чох чалышмыш вя щямин
мцяссисядян тягацдя чыхмыш шяхсляр, 1995-жи илин 1 йанвар тари-
хиндян сонра ишчилярин сайы вя штатларын ихтисасы нятижясиндя ишдян
азад олунмуш вя ишсиз статусу алмыш шяхсляр.
26 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Дювлят мцяссисяляринин чеврилмяси нятижясиндя йаранмыш
сящмдар жямиййятляринин сящмляринин 15%-и вя йа кичик мцяссися
кими юзялляшдирилян мцяссися вя обйектлярин илкин (старт) гиймя-
тинин 15%-и, диэяр сящмлярин вя щиссялярин сатышы цсулундан асылы
олмайараг ишчиляря бирбаша эцзяштли сатыша йюнялдилир. Дювлят
ямлакынын (сящмлярин вя йа щиссяляринин) эцзяштли сатышы щямин
ямлакын юзялляшдирилмя чекляриня дяйишдирилмясини нязярдя тутур.
Дювлят мцяссисяляринин чеврилмяси нятижясиндя йаранмыш
сящмдар жямиййятляринин сящмляринин ишчиляря эцзяштли сатышы
ашаьыдакы гайдада щяйата кечирилир:
-мцяссисянин юзялляшдирмя комиссийасы тяряфиндян сящмляри
сатын алмаг щцгугу олан шяхслярин там сийащысы тяртиб едилир,
ишчилярин щяр биринин юзялляшдирмя комиссийасына тягдим едяжяк-
ляри юзялляшдирмя чекляринин сайы мцяййянляшдирилир. Бу мягсядля
сон 2 чек щярражында сатылмыш дювлят ямлакынын дяйяри щямин
щярражларда тягдим едилмиш юзялляшдирмя чекляринин сайына
бюлцнмякля бир юзялляшдирмя чекинин гиймяти мцяййян едилир.
Эцзяштли сатыша чыхарылмыш сящмлярин мяжму номинал дяйярини
бир чекин гиймятиня бюлмякля щяр бир ишчинин бярабяр сайда
тягдим едяжякляри чеклярин сайы мцяййян едилир. Щесабламалар
заманы йуварлаглашдырмалар цмуми гайдада щяйата кечирилир,
эцзяштли сатыш юзялляшдирмя щаггында Дювлят Ямлакы Назирлийи
тяряфиндян рясми елан олунмуш эцндян етибарян 25 эцн ярзиндя
щяйата кечирилир вя юзялляшдирмя комиссийасы тяряфиндян тягдим
едилмиш сянядляр ясасында эцзяштли сатышын йекунларына ясасян
сатылмыш сящмлярин сайы мцяййян едилир, эцзяштли сатыша чыхарылан
сящмлярин ямяк коллективинин эцзяштли сатышда иштирак етмямиш вя
гисмян иштирак етмиш цзвляринин сайына мцтянасиб щиссяси Дювлят
Ямлакы Назирлийинин гярары иля юзялляшдирмя планына цйьун ола-
раг диэяр сатыш цсуллары иля юзялляшдирилир, мцяссисянин юзялляш-
дирмя комиссийасынын тягдим етдийи сянядляр ясасында эцзяштли
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 27
сатышын йекунларыны тягдим етмяк цчцн щямин сатышда иштирак
етмиш шяхслярин цмуми йыьынжаьы кечирилир вя мцвафиг йекун ся-
нядляри Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едилир.
Кичик мцяссися вя обйектляр юзялляшдирилдикдя ишчиляря эц-
зяштли сатыш ашаьыдакы гайдада щяйата кечирилир:
-вякил олунмуш шяхс тяряфиндян эцзяштли сатышда иштирак ет-
мяк щцгугу олан шяхслярин там сийащысы тяртиб едилир, ишчилярин
щяр бир вякил олунмуш шяхся бир юзялляшдирмя пайы тягдим едир,
эцзяштли сатыш юзялляшдирмя щаггында Дювлят Ямлакы Назирлийи
тяряфиндян рясми елан олунмуш эцндян 25 эцн ярзиндя щяйата
кечирлир вя вякил олунмуш шяхс тяряфиндян тягдим едилмиш ся-
нядляр ясасында эцзяштли сатышын йекунларына ясасян бюлцшдцрцл-
мцш щисся мцяйян едилир, эцзяштли сатыша чыхарылан ямлакын ямяк
колективинин эцзяштли сатышда иштирак етмиш цзвляринин сайына
мцнасиб щиссяси (бцтцнлцкдя ямяк коллективи цзвляри вя онлара
бярабяр тутулан шяхсляр эцзяштли сатышдан имтина етдийи щалда
щиссялярин щамысы) Дювлят Ямлакы Назирлийинин гярары иля юзял-
ляшдирмя планына уйьун олараг диэяр сатыш цсуллары иля юзял-
ляшдирилир, вякил олунмуш шяхсин тягдим етдийи сянядляр ясасында
эцзяштли сатышын йекунларыны тясдиг етмяк цчцн щямин сатышда
иштирак етмиш шяхслярин йыьынжаьы кечирилир вя мцвафиг йекун ся-
нядляри Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едилир.
Дювлят ямлакынын ихтисаслашдырылмыш чек вя пул щярражла-
рында сатышы юзялляшдирмя просесиндя йарадылмыш сящмдар жя-
миййятляринин сящмляринин вя йа сящм зярфляринин сифаришляр яса-
сында алыжылара сатышыдыр. Ихтисаслашдырылмыш чек вя пул щярражла-
рында сифаришляр 1-жи вя 2-жи нюв сифариш формасында тягдим едилир.
Ихтисаслашдырылмыш чек щярражында бир юзялляшдирмя чекиня дцшя-
жяк сящм цчцн сифаришчи тяряфиндян минимум щядд гойулмады-
гда сифариш 1-жи нюв, беля щядд гойулдугда 2-жи нюв сифариш ад-
ланыр. Ихтисаслашдырылмыш пул щярражында 1-жи нюв сифаришчи юдядийи
28 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
мябляья эюря дцшяжяк сящмлярин мигдарына ашаьы щядд гой-
мур, 2-жи нюв сифаришчи ися алмаг истядийи сящмлярин минимум
мигдарынын щяддини сифаришдя эюстярир. Ихтисаслашдырылмыш чек вя
пул щярражларырын кечирилмяси гайдалары Азярбайжан Республи-
касынын президенти тяряфиндян мцяййян едилир.
Дювлят ямлакынын щярражлар васитясиля сатышы юзялляшдирилян
ямлакын онун барясиндя алыжыдан щяр щансы бир шяртин йериня йе-
тирилмяси тяляб олунмадан юзяллляшдирмядя алыжы кими танынан
физики вя щцгуги шяхслярин мцлкиййятиня ганунверижиликля мцяй-
йян едилмиш мцлкиййятиня ганунверижиликдя мцяййян едилмиш
гайдада пул мцгабилиндя юзэянинкиляшдирилмясидир. Бу заман
ямлак цзяриндя мцлкиййят щцгугу щярражын эедишиндя макси-
мум гиймят тяклиф етмиш алыжыйа верилир. Дювлят ямлакынын сатышы
цзря кечирилян илк ики щярражда сифариш верилмядикдя (вя йа ямлак
сатылмадыгда) Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян цчцнжц
щярражда щямин ямлакын старт гиймяти илкин старт гиймятинин
10% щяжминдя, дюрдцнжц щярражда илкин старт гиймятинин 25%-и
щяжминдя, бешинжи щярражда илкин старт гиймятинин 50%-и щяж-
миндя ашаьы салына биляр. Бу гайдада сатылмайан дювлят мцяс-
сисяляри мцяййян олунмуш гайдада ляьв едилир вя онларын ямлакы
(тикили, аваданлыг, гурьу вя с.) айры-айрылыгда йухарыда эюстярилян
гайдада щярраж васитяси иля сатылыр. Дювлят ямлакынын щярражлар
васитясиля сатышы гайдалары Азярбайжан Республикасынын
президенти тяряфиндян мцяййян едилир.
Дювлят ямлакынын инвестисийа мцсабигяляри васитясиля
юзялляшдирилмяси заманы дювлят ямлакы барясиндя инвестисийа
програмынын йериня йетирилмяси тяляб олунур. Инвестисийа про-
грамына даир игтисади, сосиал вя еколоъи шяртляр мцвафиг олараг
Азярбайжан Республикасынын президенти вя йа Дювлят Ямлакы
Назирлийи тяряфиндян мцяййян едилир. Инвестисийа мцсабигясинин
галиби инвестисийа програмынын шяртляри дахилиндя инвестсийанын
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 29
максимум щяжмини вя онун сямяряли гойулушуну юзцндя якс
етдирян инвестисийа програмы тягдим едян щесаб олунур. Мцса-
бигянин галибиня (алыжыйа) юзялляшдирилян ямлак цзяриндя
мцлкиййят щцгуг йалныз мцсабигянин тяляблярини йериня йетир-
дикдян сонра кечир. Мцсабигя тялябляринин алыжы тяряфиндян йериян
йетирилмямяси щямин ямлакын алыжыйа мцсабигя васитяси иля
сатылмасы барядя баьланмыш мцгавиляйя ганунверижиликдя
мцяййян едилмиш гайдада хитам верилмясиня ясасдыр.
Мцсабигянин галиби юзялляшдирилян дювлят ямлакы цзяриндя
дювлят мцлкиййят щцгугу она кечянядяк щямин ямлакы юзэя-
нинкиляря вя йа онун барясиндя диэяр шякилдя сярянжам веря
билмяз. Мцсабигя васитяси иля юзялляшдирилян дювлят ямлакы цзя-
риндя мцлкиййят щцгугунун алыжыйа кечяжяйи анадяк щямин
ямлака мцнасибятдя сащиблик, истифадя щцгугу вя диэяр мцна-
сибятляр Дювлят Ямлакы Назирлийи иля алыжы арасында ганунверижи-
лийя мцвафиг олараг баьланан алгы-сатгы мцгавиляси иля тянзим-
лянир. Мцсабигядя харижи инвесторларын иштиракы гайдалары мцса-
бигя шяртляри иля мцяййян едилир. Инвестисийа мцсабигясиндя юзял-
ляшдирилян мцяссисянин сящм зярфинин 51%-и вя йа даща чох щис-
сяси чыхарылыр. Мцяссисянин сящмляринин галан щиссясинин сатышы
нисбяти (бюлэцсц) Азярбайжан Республикасынын президенти вя йа
Дювлят Ямлакы Назирлийинин мцяссисянин юзялляшдирилмясиня даир
гябул етдийи гярарда эюстярилир.
ЫЫ Дювлят Програмы тясдиг едилянядяк ижра мцгавилясиня
мцвафиг олараг сатыналынма щцгугу иля ижазя верилмиш дювлят
ямлакынын юзялляшдирилмяси гайдалары ЫЫ Дювлят Програмы вя
диэяр норматив-щцгуги актларла мцяййян едилир. Ижаряйя верилмиш
дювлят ямлакынын сатышы тяряфляр арасында баьланмыш ижаря
мцгавиляляринин шяртляриндян (сатыналма щцгугундан, ижаря
мцддятиндян вя с.) асылы олараг мцхтялиф цсулларла щяйата кечири-
лир.
30 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
ЫЫ Дювлят Програмы гябул едилянядяк баьланмыш вя
мцвафиг гайдада Дювлят Ямлакы Назирлийиндя гейдиййатдан
кечмиш ижаря мцгавиляси ясасында фяалиййят эюстярян мцяссисяляр
ашаьыдакы гайдада юзялляшдирилир:
а) орта вя ири мцяссисялярин сящмляринин 15%-и ямяк кол-
лективиня эцзяштли сатыша йюнялдилир, 30%-и номинал дяйяри иля илк
нювбядя ижарячийя тяклиф олунур, 55%-и ихтисаслашдырылмыш чек
щярражында сатылыр; б) кичик мцяссисялярин дяйяринин (обйектин
старт гиймятинин) 15%-и ямяк коллективиня эцзяштли сатыша йюнял-
дилир, 85%-и ися илкин старт гиймяти иля илк нювбядя ижарячийя тяклиф
олунур.
Ижаря мцяссисясинин структур бюлмясинин айрыжа юзялляшди-
рилмяси щаггында гярар щямин бюлмянин айрыжа фяалиййят эю-
стярмяси, онун технолоъи жящятдян мцяссися иля баьлылыьы, ярази
бахымындан айрылмасынын мцмкцнлцйц вя с. бу кими амилляри
нязяря алмагла Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян гябул едилир.
Бу гярар гябул едилдикдя ижаряйя эютцрцлмцш ямлак 100% дяй-
яри иля ижарячийя тяклиф олунур. Ижарячиляр ижаряйя эютцрдцкляри
ямлакы алмагдан имтина етдикдя щямин ямлак ЫЫ Дювлят Про-
грамында нязярдя тутулмуш гайдада юзялляшдирилир. Юзялляшди-
рилмяси гадаьан олунан дювлят ямлакы истисна олмагла, ижаря
мцгавиляляриня ясасян ижаряйя верилмиш диэяр дювлят ямлакы (ти-
кили, гурьу, аваданлыг вя с.) онун ижаряйя верян мцяссися вя йа
тяшкилатла баьлылыьы, ярази бахымындан айрылмасынын мцмкцнлц-
йц вя с. бу кими амилляр нязяря алынмагла Дювлят Ямлакы Назир-
лийи тяряфиндян ашаьыдакы гайдада юзялляшдирилир:
-ижаряйя верилмиш ямлак 100% дяйяри иля ижарячийя тяклиф
олунур. Ижарячи ижаряйя эютцрдцйц ямлакы алмаьа разылыг вер-
дикдя, онунла алгы-сатгы мцгавиляси баьланыр вя о, 30 эцн яр-
зиндя ямлакын дяйярини юдяйир, ижарячи ижаряйя эютцрдцйц ям-
лакы алмагдан имтина етдикдя вя йа щямин тяклифи алдыьы андан
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 31
30 эцн ярзиндя ямлакын дяйярини юдямядикдя, щямин ямлак
Дювлят Програмынын 4.4.-жц бюлмясиндя нязярдя тутулан гайдада
щярража чыхарылыр вя йа мцяссися иля бирликдя юзялляшдирилир.
Юзялляшдирилян орта вя ири дювлят мцяссисяляри (вя йа онла-
рын структур бюлмяляри) яввялжя сящмдар жямиййятляриня чеврилир
вя сонрадан юзялляшдирилир. Бу заман дювлят мцяссисяляринин
сящмдар жямиййятляриня чеврилмяси технолоъи баьлылыг амили ня-
зяря алынмагла щяйата кечирилир. Дювлят мцяссисяляринин сящмдар
жямиййятляриня чеврилмяси Азярбайжан Республикасынын мцвафиг
гануну иля тясдиг едилмиш Ясаснамя иля тянзимлянир. Дювлят
мцяссисяляринин сящмдар жямиййятляриня чеврилмяси юзялляшдирмя
комиссийалары тяряфиндлян щазырланмыш вя Дювлят Ямлакы Назир-
лийи тяряфиндян тясдиг олунмуш юзялляшдирмя планы ясасында щяйа-
та кечирилир. Дювлят мцяссисяляринин сящмдар жямиййятляриня
чеврилмяси щаггында мцвафиг гярар гябул етдийи эцндян етиба-
рян 10 эцн ярзиндя юзялляшдирмяйя щазырлыг мягсяди иля щяр
мцяссисядя (бирликдя) юзялляшдирмя комиссийасы йарадылыр. Ко-
миссийа ашаьыдакы сянядляри ишляйиб щазырлайыр вя тясдиг олунмаг
цчцн Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едир.
Мцяссисянин рящбяри вя баш мцщасиби Дювлят Ямлакы На-
зирлийиня тягдим олунан ямлакын инвентарлашдырылмасы вя гий-
мятляндирилмяси актынын, щабеля диэяр сянядлярин дцрцстлцйц
цчцн шяхсян мясулиййят дашыйырлар. Йухарыда эюстярилян сяняд-
ляр Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян щазырланмыш ващид мето-
дикайа ясасян тяртиб олунур. Мцяссисянин сящмдар жямиййятля-
риня чеврилмясинин тясис сянядляриня Дювлят Ямлакы Назирлийиндя
бахылыр вя тясдиг едилир. Щямин сянядляр мювжуд ганунверижилийя
жаваб вермядийи щалларда ялавя ишлямяк цчцн эери гайтарылыр.
Дювлят мцяссисяляринин сящмдар жямиййятиня чеврилмяси щаг-
гында мцвафиг гярар гябул едилдийи эцндян етибарян ян эежи 3
(цч) ай мцддятиндя, бу бюлмянин 5.4.-жц бяндиндя эюстярилян
32 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
сянядляр тягдим едилмязся, Дювлят Ямлакы Назирлийинин гярары
иля комиссийа йарыдылыр. Комиссийа илкин сянядляр вя мцяссисянин
балансы ясасында мцвафиг сянядляри щазырлайыр. Зярури щалларда
комиссийа юз ишиня мцстягил експертляри вя аудиторлары жялб едя
биляр. Юзялляшдирмя комиссийасынын йарадылмасы вя фяалиййяти
Азярбайжан Республикасынын мцвафиг ганунверижилик актлары иля
тянзимлянир. Юзялляшдирилян мцяссисялярин дювлят мцлкиййятиндя
сахланылмасы нязярдя тутулмайан сящмляри (щиссяляри) сящмдар
жямиййятинин гейдиййата алындыьы андан сатыша чыхарылыр. Орта вя
йа ири дювлят мцяссисяляри сящмдар жямиййятляриня чеврилмякля
онларын бир гисми фярди лайищяляр цзря вя инвестисийа мцсабигяляри
васитяси иля юзялляшдирилир. Эюстярилян цсулларла юзялляшдирилян
мцяссисяляр истисна олмагла, галан вя йа ири мцяссисляряин
сящмляри бир гайда олараг ашаьыдакы нисбятдя (бюлэцдя) сатылыр:
а) 15% -и ямяк коллективиня эцзяштли сатыша йюнялдилир;
б) 30%-и пул щярражына йюнялдилир; ж) 55%-и ихтисаслашдырылмыш
чек щярражына йюнялдилир.
Пул щярражына чыхарылмыш щисся сатылмадыгда, йухарыда эю-
стярилян сатыш ардыжыллыьына риайят етмякля, сящмляр пул вя ихти-
саслашдырылмыш чек щярражларына аз щяжмдя бярабяр щиссялярля чы-
харыла биляр. Технолоъи хцсусиййтяляриндян вя дяйяриндян асылы
олараг, орта мцяссисяляр кичик мцяссисяляр цчцн мцяййян едил-
миш гайдада юзялляшдириля биляр. Дювлят мцяссисяляринин чеврил-
мяси нятижясиндя йарадылан сящмдар жямиййятляринин сящмляринин
бурахылышы, гейдиййаты вя тядавцлц гайдалары ганунвеижилийя
уйьун олараг Азярбайжан Республикасынын президенти йанында
Гиймятли Каьызлар цзря Дювлят Комитяси цзря Дювлят Комитяси
тяряфиндян мцяййян едилир. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси
заманы сящмдар жямиййятляринин сатышына даир йекун мялумат-
лар тясдиг едилдикдян сонра Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян
Милли Депозит Мяркязиня тягдим едилир. Юзялляшдирмя просесиндя
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 33
сящмдарларын щцгуглары Азярбайжан Республикасынын мювжуд
ганунверижилийи ясасында горунур.
Кичик мцяссисялярин юзялляшдирилмяси ашаьыдакы гайдада
щяйата кечирлир:
- Азярбайжан Республикасынын ганунверижилик актлары иля
мцяййян едилмиш гайдада кичик мцяссисянин низамнамя капи-
талы (обйектин старт гиймяти) мцяййян олунур, кичик мцяссисянин
низамнамя капиталынын (обйектин старт гиймятинин) 15%-и ямяк
коллективи цзвляриня вя онлара бярабят тутулан шяхсляря эцзяштли
сатыша йюнялдилир, кичик мцяссисянин низамнамя капиталынын
(обйектин сатыш гиймятинин) 85%-и сатыш цсулуна уйьун олараг
сатылыр.
Кичик мцяссисялярин юзялляшдирилмяси заманы мцяссисянин
ямяк коллективи онларын щцгугларыны щяйата кечирян вякил едилмиш
шяхс (щцгуги вя йа физики шяхс) мцяййян етмялидир. Юзялляш-
дирмядя вякил едилмиш шяхс - мцяссисянин ямяк коллективи цзвля-
ринин вя юзялляшдирмядя эцзяшт щцгугу олан диэяр шяхслярин
50%-дян чохунун юз сялащиййятлярини гануни сурятдя вердикляри
щцгуги вя физики шяхсляр (етибарнамя мцвафиг формада нотариал
гайдада рясмиляшдирилир).
Юзялляшдирмядя вякил едилмиш шяхс ямяк коллективини
юзялляшдирмяни щяйата кечирян органларда тямсил едир вя ганун-
верижилийя ямяк олунмасына нязарят едир, юзялляшдирмя просе-
синдя зярури ишляри эюрцр (мцяссисянин юзялляшдирилмяси барясиндя
яризяни рясмиляшдирир, юзялляшдирмя просесиндя иштирак едир, зярури
мцгавиляляр баьлайыр вя ющдяликляр низамлайыр, етибарнамяйя
мцвафиг олараг верилян мялуматларын дцзэцнлцйцня эюря мя-
сулиййят дашыйыр). Кичик мцяссисянин щярража чыхарылан щиссясинин
(мцяссисянин низамнамя капиталынын, обйектин старт гиймятинин
85%-нин) щярраж галиби ямяк коллективи олдугда, бу щисся 100%
щесаб едилмякля, щярраж гимятинин 30%-и мцвафиг гайдада алгы-
34 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
сатгы мцгавиляси баьландыгдан сонра ян эежи 5 (беш) банк эцнц
ярзиндя вякил олунмуш шяхс тяряфиндян пуллу юдянилир, щярраж ги-
мятинин 30%-и цзря юдяниши щяйата кечирян алыжылара щярраж гий-
мятинин 30%-и щяжминдя эцзяшт едилир (бу щисся ямяк коллективи
цзвляри арасында бярабяр бюлцшдцрцлмякля явязсиз верилир), 40%
алгы-сатгы мцгавилясиндя мцяййянляшян мцддятдя, лакин 2 илдян
эеж олмайараг вякил олунмуш шяхс тяряфиндян юдянилир.
Алыжынын ющдяликляриня эюря онун ялдя етдийи ямлакын
мцвафиг щиссяси эиров гойулмуш щесаб олунур. Щярражын галиби
кянар шяхс эцзяшт щцгугуну итирмиш ямяк коллективи варса, ям-
лакын щярраж гиймяти бцтювлцкдя алгы-сатгы мцгавиляси имзалан-
дыьы андан етибарян 5 банк эцнц ярзиндя пулла юдянилир. Нцму-
няви юзялляшдирмя планы, етибарнамя вя кичик мцяссисялярин
башга юзялляшдирмя сянядляринин нцмуняляри Дювлят Ямлакы
Назирлийи тяряифндян ишляниб щазырланыр вя тясдиг едилир.
1.5. Инвестисийа мцсабигяси вя онун
кечирилмяси истигамятляри
Инвестисийа мцсабигяси ясасында дювлят мцяссися вя
обйектлярин юзялляшдирилмяси щаггында гярарлар ганунверижилийя
уйьун олараг юзялляшдирмя барясиндя гярар гябул етмяк сяла-
щиййятиня малик олан мцвафиг ижра щакимийяти органлары (Азяр-
байжан Республикасынын Президенти, Азярбайжан Республикасы-
нын Дювлят Ямлакы Назирлийи) тяряфиндян гябул едилир. Щямин
мцвафиг ижра щакимийяти органлары мцсабигя васитясиля юзялляш-
дирилян щяр дювлят мцяссисяси вя обйекти цзря фярди гайдада ма-
лиййя-игтисади, сосиал вя еколоъи мясяляляри ящатя едян шяртляри
мцяййян едирляр. Инвестисийа мцсабигяляриндя дювлят ямлакынын
сатыжысы кими Азярбайжан Республикасынын Дювлят Ямлакы На-
зирлийи (бундан сонра - Сатыжы адландырылажаг) чыхыш едир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 35
Инвестисийа мцсабигяси васитясиля юзялляшдирмя, дювлят
мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси просесиндя дювлят мцяссисяляринин
сящмдар жямиййятиня чеврилмяси нятижясиндя тясис едилмиш сящм-
дар жямиййятинин сящмляринин (сящм зярфляринин) инвестисийа про-
грамына мцвафиг олараг инвестисийа гойулушу вя диэяр шяртлярин
йериня йетирилмяси иля гануна мцвафиг олараг юзялляшдирмянин
субйекти щесаб олунан шяхслярин хцсуси мцлкиййятиня мцсабигя
ясасында сатышыдыр. Мцсабигя иштиракчыларын тяркиби цзря ачыг,
тяклифлярин верилмяси цзря ися гапалы (йяни иддиачыларын инвестисийа
тяклифляри мющкямлянмиш зярфлярдя верилир) кечирилир. Мцсабигя
цзря дювлят ямлакы юзялляшдирилдикдя алыжылар ганунверижилийя
мцвафиг олараг юз нцмайяндяляри васитясиля дя иштирак едя биляр.
Алыжынын нцмайяндясинин сялащиййятляри ганунверижилийя уйьун
олараг алыжы тяряфиндян тясдиг олунмалыдыр. Мцсабигя галибинин
сечилмя мейары бу Ясаснамянин 1.2.-жи бяндиння мцвафиг ола-
раг мцяййян едилмиш инвестсиийа програмынын шяртляри дахилиндя
инвестисийанын максимум щяжми вя онун сямяряли гойулушуну
юзцндя якс етдирян инвестисийа програмы щесаб олунур. Инвестсийа
мцсабигясинин галиби ашаьыдакы тялябляри йериня йетирмялидир:
-мцяссисянин бцджяйя олан боржунун (вя йа мцвафиг ижра
щакимиййяти органларынын мцяййян етдийи боржун) юдяниляжяк
щиссясини (мцсабигя шяртляри мцяййян едилдикдя эюстярилир) 10
(он) банк эцнц мцддятиндя кючцрцлмясинин тямин едилмяси;
-сатылан сящм зярфинин алгы-сатгы Мцгавиляси имзаландыьы
тарихдян 30 (отуз) иш эцнц мцддятиндя инвестисийа щяжминин
цмуми мябляьинин 5 (беш) фаизя гядяринин пул вясаити шяклиндя
мцяссисянин щесаблашма щесабына юдянилмяси (бу пул вясаитля-
ринин мигдары вя истифадя едиляжяйи истигамят тягдим олунан ин-
вестисийа програмында юз яксини тапмалыдыр).
36 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Мцсабигянин кечирилмяси цчцн Сатыжы Азярбайжан Рес-
публикасынын ганунверижилийиня вя бу Ясаснамяйя уйьун олараг
ашаьыдакылары щяйата кечирир:
-мцсабигянин кечирилмяси щаггында мцяййян едилмиш гай-
дада мялуматын щазырланмасыны вя дярж едилмясини тяшкил едир,
иддиачыларын яризялярини мцсабигядя иштирак етмяк цчцн гябул
едир, щяр бир яризяйя вя сянядляря нюмря вя верилмя тарихини
гоймагла (эцн, ай, саат) яризя гейдиййаты ъурналында онларын
гейдиййатыны апарыр, иддиачыларын тягдим етдикляри сянядлярин
дцзэцн тяртиб олунмасыны йохлайыр, иддиачылардан дахил олмуш
яризяляри вя онлара ялавя едилмиш сянядляри яризялярин гябул
мцддяти битдикдян сонра Комиссийайа тягдим едир, мцсабигя-
нин нятижяляри щаггында Комиссийанын Протоколуну тясдиг едир,
мцсабигянин галиби (алыжы) иля алгы-сатгы Мцгавиляси баьлайыр,
мцсабигянин нятижяляри щаггында мялуматы дярж едир, сящмлярин
(сящм зярфинин) мцсабигянин галибиня (алыжыйа) верилмясини тяшкил
едир вя мцсабигянин галибинин мцлкиййят щцгугуну ганунвери-
жиликля мцяййян едилмиш гайдада рясмиляшдирир, мцсабигянин
галиби (алыжы) тяряфиндян мцсабигянин шяртляриня ямял едилмясиня
нязаряти щяйата кечирир. Мцсабигянин кечирилмяси щаггында
мялумат мцсабигянин кечирилдийи эцндян ян азы 30 (отуз) эцн
яввял дярж едилмялидир.
Мцсабигянин кечирилмяси щаггында мялуматда ганунве-
рижиликля мцяййян едилмиш мялуматлардан савайы ашаьыдакылар да
эюстярилир:
-сящмлярин (сящм зярфи) сатылан сящмдар жямиййятинин там
рясми ады, щцгуги цнваны, фяалиййят нювц вя низамнамя капи-
талынын щяжми, сящмдар жямиййятинин бурахылмыш сящмляринин
сайы, нювц вя щяр бир сящмин номинал дяйяри. Мцсабигядя саты-
лан сящмлярин (сящм зярфиндяки сящмлярин) цмуми сайы вя но-
минал дяйяри, мцсабигянин галибиня тятбиг едилян шяртляр, сящм-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 37
дар жямиййятинин кредитор вя дебитор боржларырын щяжми, иддиа-
чыларын яризяляринин гябулунун башланмасы вя битмяси мцддяти
(эцнц вя сааты), иддиачыларын яризя вя диэяр сянядляринин гябул
йерляринин цнваны (телефон нюмряляри вя гябул вахтлары да) эюстя-
рилмякля, иддиачылар тяряфиндян мцсабигядя иштирак цчцн верилян
сянядлярин сийащысы вя онларын тяртибаты цчцн мцяййян едилмиш
тялябляр, мцсабигядя тяклифлярин Комиссийа тяряфиндян гябулу-
нун вя битмясинин мцддяти (тарихи вя сааты), мцсабигя тяклифля-
ринин Комиссийа тяряфиндян гиймятляндирилмясинин тарихи, сааты вя
йери, Сатыжынын вя Комиссийанын йерляшдийи йер (цнван) вя телефон
нюмряляри, мцсабигядя иштирак цчцн верилян яризялярин гябулу
анындан щяр бир иддиачыйа илкин олараг юзялляшдирилян сящмдар
жямиййяти иля таныш олмагдан ютрц Сатыжы тяряфиндян имкан
верилмясинин гайдасы, мцяссисянин юзялляшдирилмя пайы иля таныш
олма йери (цнваны, телефонлары), мцсабигянин кечирилмяси барядя
мялумат кцтляви информасийа васитяляриндя вя хцсуси няшрлярдя
дярж олунур.
Мцсабигянин кечирилмяси цзря Комиссийа щялледижи сяся
малик олан 9 цзвдян ибарят тяркибдя Азярбайжан Республикасы-
нын Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян тяшкил олунур. Онун
тяркибиндя 3 цзв Сатыжы тяряфиндян, 1 цзв Азярбайжан Республи-
касы Малиййя Назирлийиндян, 1 цзв Азярбайжан Республикасы
Игтисадиййат Назирлийиндян, 1 цзв Азярбайжан Республикасы
Дювлят Антиинщисар Сийасяти вя Сащибкарлыьа Кюмяк Комитясин-
дян, 1 цзв Азярбайжан Республикасы Верэиляр Назирлийиндян, 1
цзв ижра щакимиййяти органындан вя 1 цзв юзялляшдирилян мцясси-
сядян вя йа онун табе олдуьу мцвафиг баш идарядян (яэяр мюв-
жуддурса) дахил едилирляр.
Комиссийанын тяркибиня дахил олан шяхсляр тямсил етдийи ор-
ганын (вя йахуд мцяссисянин) рящбяр ишчиси вя йахуд явяз едян
38 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
шяхс олмалыдыр. Комиссийанын сядри Сатыжы тяряфиндян ону Ко-
миссийада тямсил едян комиссийа цзвляриндян тяйин олунур.
Комиссийа:
-Сатыжы тяряфиндян иддиачылардан гябул олунмуш яризяляри
онлара ялавя олунмуш сянядлярля бирликдя арашдырылыр вя онларын
ганунверижилийя уйьун олмасыны мцяййян едир, иддиачыларын
мцсабигядя иштирак етмяси вя йа мцсабигядя иштирак етмясинин
рядд едилмяси барядя гярар гябул едир вя бу щагда иддиачылара
билдириш эюндярилир, мцсабигя иштиракчыларырын мцсабигя тяклифля-
рини гиймятляндирир, мцсабигянин галибини мцяййян едир. Комис-
сийа юз иш регламентини щазырлайыб тясдиг едир. Комиссийанын
ижласында онун цзвляринин ян азы 7-си иштирак етдикдя, Комиссийа
сялащиййятли щесаб едилир. Комиссийанын гярарлары Комиссийанын
ижласында иштирак едян цзвляринин йцздя ики сяс чохлуьу иля гябул
едилир. Комиссийанын щяр бир цзвцнцн сясвермя заманы бир сяси
вардыр. Сясляр бярабяр олдугда сядрин сяси щялледижи щесаб олу-
нур. Комиссийанын цзвляри мцсабигянин нятижялярини мцяййян
етмяк цчцн сясвермя кечирилдикдя битяряф гала вя йа сясвермя-
дян имтина едя билмязляр. Комиссийанын гярарлары онун сядри вя
Комиссийанын ижласында иштирак едян бцтцн цзвляри тяряфиндян
имзаланмыш протоколларла рясмиляшдирилир.
Мцсабигядя дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмясинин
субйектляри щесаб едилян, мцсабигядя иштирак етмяк цчцн яри-
зяни вахтында вермиш вя мцсабигянин шяртлярини йериня йетирмяк
цчцн ющдяликляр тягдим етмиш шяхсляр иштирак едя билярляр.
Мцсабигядя иштирак етмяк цчцн иддиачылар мцяййян едил-
миш мцддятлярдя Сатыжыйа ашаьыда эюстярилян сянядляри тягдим
етмялидир:
-мцяййян едилмиш нцмунядя тяртиб едилмиш яризя, яризяйя
иддиачы тяряфиндян тягдим олунан сянядлярин 2 нцсхядян ибарят
сийащысы ялавя олунмалыдыр, щямин сянядлярин бир нцсхяси Сатыжы
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 39
тяряфиндян яризяйя верилмиш гейдиййат нюмряси ялавя едилмякля
намизядя гайтарылыр, иддиачы тяряфиндян мцсабигянин шяртляринин
ижрасынын тямин олунмасыны тясдиг едян вя мцвафиг гайдада тяр-
тиб олунмуш сяняд, иддиачы олан щцгуги шяхсляр ялавя олараг тя-
сис сянядляринин мцяййян олунмуш гайдада тясдиг едилмиш су-
рятлярини тягдим етмялидирляр, мцгавилядя иштирак етмяк мцса-
бигянин шяртляри вя мейары цзря мцсабигядя тяклифи иддиачы тяря-
финдян мцсабигянин кечирилмяси щаггында мялуматда эюстярилян
мцддят ярзиндя баьлы вя мющцрлянмиш зярфдя Комиссийайа тя-
гдим олунмалыдыр.
Ашаьыдакы щалларда иддиачы мцсабигяйя бурахылмыр:
-иддиачы Азярбайжан Республикасынын ганунларына ясасян
юзялляшдирмя субйекти олмадыгда, мцгавилядя иштирак етмяк
цчцн яризя вя диэяр сянядляр мялуматда эюстярилян мцддят бит-
дикдян сонра верилдикдя.
Бир намизяд мцсабигядя иштирак етмяк цчцн бир яризя вя
бир мцсабигя тяклифи веря биляр. Иддиачы Сатыжыйа йазылы билдириш
вермяк шярти иля яризялярин гябулунун битмяси мцддятинядяк яри-
зясини эери эютцря биляр. Бу щалда яризянин эери эютцрцлмяси Са-
тыжы тяряфиндян гейдя алынмалыдыр. Яризялярин вя бу Ясаснамядя
мцяййян едилмиш диэяр сянядлярин гябулу мялуматда гейд еди-
лян тарихдян башлайыр. Сатыжы иддиачылар тяряфиндян тягдим олун-
муш яризя вя диэяр сянядляря, еляжя дя намизядляр щаггында
мялуматлара, Комиссийанын ижласында бахыланадяк онларын
мяхфилийини вя тящлцкясизлийини тямин едир.
Иддиачыларын тягдим етдийи яризя вя диэяр сянядляр Комис-
сийа тяряфиндян Комиссийанын ишя башламасы щаггында мялума-
тында гейд едилян эцн вя саатдан башлайараг арашдырылмалыдыр.
Иддиачыларын мцсабигянин иштиракчысы кими танынмасы щаггында
Комиссийанын гярары яризялярин гябулу Протоколу иля рясмиляшди-
рилир.
40 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Бу Протоколда ашаьыдакылар гейд едилир:
-иддиачыларын адлары эюстярилмякля гябул олунмуш яризяля-
рин сийащысы, Сатыжы тяряфиндян гябул олунмайан яризялярин сийа-
щысы, иддиачылар тяряфиндян эери эютцрцлмцш яризялярин сийащысы,
мцсабигянин иштиракчысы кими танынмыш иддиачыларын сийащысы, ид-
диачыларын мцсабигяйя бурахылмамаьынын ясасландырылмыш сябяби
(сябябляр) эюстярилмякля, иштирак етмяси рядд едилмиш иддиачыларын
сийащысы.
Комиссийа тяряфиндян яризянин гябулу Протоколу имзала-
дыьы андан иддиачы мцсабигянин иштиракчысы щесаб олунур. Ко-
миссийа мцсабигядя иштирака бурахылмамыш иддиачылара яризянин
гябулу Протоколу имзаладыьы эцндян ян эежи 3 эцн мцддятиндя
мцвафиг билдириш эюндярир.
Мцсабигя ашаьыдакы щалларда баш тутмамыш щесаб едилир:
- мцсабигядя иштирак етмяк цчцн яризя верилмядикдя,
иддиачыларын щяр бири иштиракчы кими танынмадыгда, мцсабигянин
галиби бу Ясаснамя иля мцяййян олунмуш мцддятдя Алгы-сатгы
Мцгавилясини имзаламадыгда.
Мцсбаигя ашаьыдакы гайдада кечирилир:
-мцсабигя иштиракчылары тяряфиндян тягдим едилян зярфляр
ачылмамышдан яввял комиссийа онларын бцтювлцйцнц йохламалы-
дыр вя бу мцсабигянин нятижяляри щаггында тяртиб олунажаг Про-
токолда гейд едилмялидир. Мцяййян едилмиш эцн вя саатда ко-
миссийанын ижласында дахил олмуш тяклифлярдян ибарят зярфляр ачы-
лыр. Зярфлярин ачылмасы мцсабигянин кечирилмяси щаггында мя-
лумат дярж олундугдан ян тези 30 эцн сонра щяйата кечирилмя-
лидир. Мцсабигянин шяртляриня жаваб вермяйян тяклифляр сонрадан
мцсабигядя иштирака бурахылмыр вя бу, протоколда гейд олунур.
Комиссийа мцсабигя иштиакчыларынын тяклифляриня мцсабигянин
мцяййян едилмиш шяртлярини вя галиби мцяййян етмя мейарларыны
рящбяр тутараг бахыр. Мцсабигянин иштиракчысы тяряфиндян верилян
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 41
тяклифляр иштиракчынын онун юзц вя йа нцмайяндяси тяряфиндян
имзаланмалыдыр. Инвестисийанын щяжми рягямля вя йазы иля
эюстярилмялидир. Йазы иля рягям арасында фярг ашкар едилдикдя,
Комиссийа йазы вариантыны ясас эютцрцр:
-мцсабигя кечирилян заман галиби мцяййян етмяк цчцн
инвестисийанынын максимум щяжми ашаьыдакы дцстурла мцяййян
едилир:
Вц =2Во+В1/(1+УД)+В2/{(1+Уд)**2}+……+Вн/{(1+Уд)**н}
бурада:
Во - мцяййян едилян мябляьин щяжми;
В1 - иштиракчы тяряфиндян мцсабигянин шяртляриня уйьун ола-
раг инвестисийа гойулушунун 1-жи дюврц ярзиндя гойулажаг инве-
стисйанын щяжми (Во мябляьи истисна олмагла);
В2 - иштиракчы тяряфиндян мцсабигянин шяртляриня уйьун ола-
раг инвестисийа гойулушунун 2-жи дюврц ярзиндя гойулажаг инве-
стисйанын щяжми;
Вн - иштиракчы тяряфиндян мцсабигянин шяртляриня уйьун
олараг инвестисийа гойулушунун (н) дюврц ярзиндя гойулажаг
инвестисийанын щяжми;
** - гцввятя йцксялтмя ишаряси;
УД - Азярбайжан Республикасы Милли Банкынын мцсаби-
гянин кечирдийи эцня гцввядя олан мяркязляшдирилмиш кредит ре-
сурсларына эюря учот дяряжясидир (инвестисийа гойулушунун
мцддятиндян асылыл олараг айлыг, рцблцк, иллик гябул олунур).
Дцстурда инвестисийа гойулушунун мцддяти мцсабигянин кечи-
рилмяси щаггында мялуматда эюстярилмиш ващид щалда база
мцддяти (айлыг, рцблцк, иллик) кими гябул олунур. Комиссийайа
тягдим олунан тяклифлярля Комиссийанын щяр бир цзвц таныш олур.
Мцсабигянин нятижяляри щаггында Протоколда ашаьыдакылар
гейд олунур:
42 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
-сящмляри (сящм зярфи) сатылан юзялляшдирилян сящмдар жя-
миййятинин там ады, щцгуги цнваны, мцсабигядя сатылан сящм-
ляр (сящм зярфи) щаггында мялумат, Комиссийанын тяркиби, Саты-
жынын ады, мцсабигянин шяртляри, мцсабигя иштиракчыларынын тяк-
лифляри, мцсабигянин галиби (алыжы) щаггында мялумат, галиб тяря-
финдян инвестисийа гойулушунун щяжми, онун щяйата кечирилмя
мцддяти вя мцсабигянин шяртляри эюстярилир, Протоколун тяртиб
олунма тарихи, нцсхялярин сайы.
Мцсабигянин нятижяляри щаггында комиссийанын Протоколу
3 нцсхядя тяртиб олунур. Комиссийанын сядри вя онун ижласында
иштирак едян цзвляри вя мцсабигянин галиби тяряфиндян имзаланыр
вя щямин эцн тясдиг олунмаг цчцн Сатыжыйа тягдим едилир. Про-
токол Сатыжы тяряфиндян тясдиг олундуьу эцндян галибин алгы-
сатгы Мцгавиляси баьлама щцгугуну тясдиг едян сяняд щесаб
едилир. Мцсабигянин нятижяляри щаггында Протоколун ясли Сатыжы
тяряфиндян тясдиг олундуьу тарихдян ян эежи 3 эцн мцддятиндя
Протоколун суряти комиссийайа вя мцсабигянин галибиня (бун-
дан сонра -Алыжы адландырылажаг) тягдим едилир. Мцсабигянин
нятижяляри щаггында Протокол щямчинин мцсабигянин диэяр ишти-
ракчыларына вя йа онларын нцмайяндяляриня тягдим едилир.
Мцсабигянин галиби 15 (он беш) иш эцнц мцддятиндя алгы-сатгы
Мцгавилясини имзаламалыдыр. Бу мцддят ярзиндя о, Мцгавиляни
имзаламагдан имтина едярся, щабеля бу Ясаснамянин 1.8-жи
бяндинин икинжи абзасында мцяййян едилмиш шярти йериня йетир-
мязся, о, мцсабигядя сатылан сящмляри (сящм зярфини) алмаг
щцгугуну итирир вя бу щалда мцсабигянин нятижяляри ляьв едилир.
Алгы-сатгы Мцгавиляси онун айрылмаз щиссяси олан мцса-
бигя шяртляринин йериня йетирилмяси гайдасы иля бирликдя мцсаби-
гянин нятижяляри щаггында Протокол тясдиг олундуьу эцндян 15
(он беш) иш эцнцндян эеж олмайараг мцсабигядя галиб эялмиш
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 43 44 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

шяхс иля Сатыжы арасында баьланыр. Алгы-сатгы Мцгавиляси ашаьы- Мцсабигянин галибинин (алыжынын) мцлкиййят щцгугу Сатыжы тяря-
дакы шяртляри юзцндя якс етдирмялидир: финдян верилян Шящадятнамя (нцмуняси мцяййян едилмиш гай-
-Алыжы вя Сатыжы щаггында мялуматлар, сящмдар жямиййяти- дада тясдиг олунур) иля тясдиг олунур. Алыжы тяряфиндян баьланан
нин там рясми вя гысалдылмыш ады вя щцгуги цнваны, сатылан мцгавилянин шяртляринин (о жцмлядян, мцсабигя шяртляринин) йе-
сящмлярин сайы вя нормал дяйяри, сящмлярин (сящм зярфляринин) риня йетирилмямяси щаггында мцбащисяляря гцввядя олан га-
сатылмасы) шяртляри, ямлак цзяриндя мцлкиййят щцгугунун Алы- нунверижиликля мцяййян едилмиш гайдада бахылыр.
жыйа кечмяси, мцсабигя шяртляринин сийащысы вя онларын йериня
йетирилмяси гайдалары, мцяссисянин боржларынын юдянилмясиня
даир, инвестисийа гойулушунун вя диэяр шяртлярин мязмуну, мяг-
сяди, дяйярля ифадяси вя йериня йетирилмя мцддяти, инвестисийа
гойулушунун вя диэяр шяртлярин йериня йетирилмясинин формасы вя
Алыжынын мцгавиля шяртляринин йериня йетирилмяси цзяриндя няза-
рятин щяйата кечирилмяси гайдасы, тяряфлярин мцгавиля шяртляринин
йериня йетирилмясиня вя йа лазымынжа йериня йетирилмясиня эюря
мясулиййяти, Алыжы тяряфиндян мцсабигянин инвестисийа вя диэяр
шяртляринин йериня йетирилмяси щаггында щесабатын верилмя гай-
дасы, формасы вя мцддяти, Мцгавиляйя хитам верилмясинин вя
онун етибарсыз щесаб едилмясинин ясаслары, ганунверижилийя
мцвафиг олараг диэяр шяртляр.
Сатыжы алгы-сатгы Мцгавиляси имзаландыгдан сонра 15 (он
беш) эцндян эеж олмайараг, мцсабигянин нятижяляри щаггында
мялумат дярж едир. Мялуматда ашаьыдакылар гейд едилир:
-сящмдар жямиййятинин там вя гысалдылмыш рясми ады вя
щцгуги цнваны, бурахылмыш сящмлярин цмуми сайы вя нювц,
сящмлярин (сящм зярфинин) номинал дяйяри, сатылмыш сящмлярин
цмуми сайы вя нювц, мцсабигянин галибинин ады, дювлят тяжрцбя-
синя кючцрцляжяк мябляь, инвестисийанын цмуми щяжми.
Инвестисийа мцсабигясиня аид олан сянядлярин (инвестисийа
мцсабигясиндя иштирак етмяк цчцн яризя, алгы-сатгы Мцгавиляси,
протоколлар вя с.) нцмуняляри Азярбайжан Республикасынын
Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян щазырланыр вя тясдиг едилир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 45 46 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

ЫЫ ФЯСИЛ Ötürücü qurğulara- elektrik ötürücülər və xətlər, boru

ЮЗЯЛЛЯШДИРИЛЯН ЯМЛАКЫН УЧОТУ kəmərləri, enerji, maye və qaz halındakı məhsulların ötürülməsində
iştirak edən bütün növ avadanlıqlar (yerləşdikləri binalardan başqa)
daxil edilir.
2.1. Ясас вясаитлярин учоту Maşın və avadanlıqlara- elektrik enerjisi və istilik hasil edən
maşın- generatorlar, mexaniki mühərriklər, ölçü cihazları, do-
Müəssisənin normal fəaliyyət göstərməsi üçün müxtəlif növ
zatorlar, ampermetrlər, suölçənlər, xüsusi tərəzilər, kassa apa-
vəsaitlərə malik olması vacibdir. Bunlardan ən mühümü əmək
ratları, hesablayıcı maşınlar, dispetçer nəzarəti üçün xətli qurğular,
vasitələri olan əsas vəsaitiərdir.
termostatlar, stabilizatorlar, digər laboratoriya və tibbi avadanlıqlar
Əsas vəsaitlər istehsal sahələrinin əsas ünsürü olmaqla təsər-
və başqaları aid edilir.
rüfat prosesində bir ildən artıq müddəte iştirak edərək, öz dəyərini
Nəqliyyat vasitələrinə- dəmiryol, su, hava və avtomobil
müəyyən edilmiş normalar daxilində yeni yaradiılmış məhsulun
nəqliyyatı vasitələri (gəmilər, paroxodlar, yük və minik avto-
üzərinə keçirir.
mobilləri, təyyarələr, vertolyotlar və s.) daxil edilir.
Mühasibat uçotunda əsas vəsaitlərin hərəkətinin mövcud-
İstehsal alətlərinə və inventarlara- avadanlıqlara quraş-
luğunu ümumiləşdirmək üçün 01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabın-
dırılmış qurğular, elektrik dreli, məngənələr, istehsalat əşyaları, iş
dan istifadə edilir. Müəssisəyə vəsaitin daxil olması hesabın debeti
masaları, ticarət stellajları, dəftərxana və təsərrüfat ləvazimatları,
üzrə, xaric olması isə kreditinə yazılır. Vəsaitlərin qrupları və
xalçalar, əl nərdivanları, çarpayılar və başqaları aid edilir.
növləri üzrə ayrıca subhesab və analitik hesablardan istifadə edilir.
İşçi və məhsuldar heyvanlara- idman atları və nəqliyyat
Əsas vəsaitlərə aid edilən obyektlər və onların tərkibi qanunverici
heyvanları daxil olmaqla inəklər, camışlar, atlar, qoyunlar, keçilər,
və digər normativ aktlarla nizamlanır.
donuzlar, döllük və damazlıq heyvanlar və digərləri aiddirlər.
Hesablar planından da göründüyü kimi, əsas vəsaitlər öz
Kitabxana fonduna- nüsxəsinin dəyərindən asılı olmayaraq,
təyinatlarına görə qruplaşdırılaraq uçota alınırlar. Bunlara binalar,
bütün növ elmi, bədii, tədris və xüsusi növ ədəbiyyatlar, nəşrlər və s.
qurğular (tikintilər), ötürücü qurğular, maşınlar və avadanlıqlar,
daxildir.
nəqliyyat vasitələri, istehsalat alətləri (ləvazimatları) və təsərrüfat
Sair əsas vasitələrə- yaşından asılı olmayaraq, çoxillik mə-
inventarları, işçi və məhsuldar heyvanlar, kitabxana fondu, sair
dəni əkmələr, parklarda, bağlarda əkilən yaşıllaşdırma və dekorativ
əsas vəsaitlər aid edilir.
çoxillik əkmələr, elmi-tədqiqat və başqa məqsədlərlə əkmələr, tor-
Binalara- müəssisənin balansında olan istehsal və qeyri-
paqların yaşıllaşdırılması üzrə məsrəflər, sahələrin təmizlənməsi,
istehsal təyinatlı, inzibati, kitabxana, klub, xəstəxana, muzey, la-
muzey sərvətləri, heyvanlara aid eksponatlar, dəyəri 5 manatdan
boratoriyalar və digər təsərrüfatların yerləşdiyi obyektlər aid edilir.
artıq səhnə vəsaitləri, nümunəvi layihəiər üzrə sənədlər, tədris
Qurğulara (tikintilərə)- su çıxaranlar, stadionlar, hovuzlar,
kinofilmləri, kasettər, vahidinin dəyəri 100 manatdan yuxarı olan
yollar, körpülər, heykəllər və s. obyektlər aiddir.
uşaq oyuncaqları, xüsusi xizəklər və başqaları daxildir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 47
Müsssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planına əsasən 01
yanvar 1996-cı il tərixdən etibarən əldə edilən əsas vəsaitlərin
dəstinin minimum dəyəri 100 manat həcmində olmalıdır.
Vergi Məcəlləsində əsas vəsaitlər aşağıdakı kateqoriyalar üzrə
qruplaşdırılır:
a) binalar, tikintilər və qurgular;
b) maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası;
c) nəqliyyat vasitələri;
ç) iş heyvanları;
d) geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına
hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər;
ə) digər əsas vəsaitlər.
Анжаг Верэи Мяжяллясиндя верэитутма мягсядляри цчцн
истифадя мцддяти бир илдян артыг, дяйяри 100.00 манат вя илин
сонуна галыг дяйяри илкин дяйяринин 5 фаиздян аз олмайан мадди
активляр ясас вясаитляр щесаб олунур.
Misal: İlln sonuna əsəs vəsaitin ilkin dəyəri 5.000.00 manat,
qalıq dəyəri 240,00 manat təşkil edir. Vergitutma məqsədi üçün bu
əsas vəsait hesab edilə bilməz və qalıq dəyəri gəlirdən çıxılmalıdır.
Çünki qalıq dəyəri ilkin dəyərin 5%-dən azdır
(5.000,00x5%=250,00).
Müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətini təmin etmək üçün əsas
vəsaitlərə daim nəzarət etmək onların yerdəyişməsinə, hesablanmış
köhnəlmə məbləğinə, daxil olmasına, işçi vəziyyətdə olması əsaslı
və cari təmirxərclərinə və s. göstəricilərə daimi diqqət yetiril-
məlidir.
Əsas vəsaitlər istifadə edilmə yönümünə görə istehsal və
qeyri-istehsal təyinatlı olurlar. Məhcul istehsalı (xidmət) prosesi ilə
bilavasitə bağlı olanlar istehsal təyinatlı, mədəni-məişət, idman
komplekslərinə görə elmi-tədris binaları və s. qeyri-istehsal təyi-
natlı adlanırlar. Bunlar da öz növbəsində əlamətlərinə görə
48 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
ehtiyatda, istismarda, konservasiyada (fəaliyyəti dayandırılmış)
olan və icarəyə verilmiş əsas vəsailərə bölünür.
Əsas vəsaitlər, onların alınıb quraşdırılmasına çəkilən faktiki
xərclər məbləğində uçota alınır (əsas vəsaitlərin ilk dəyərinə,
onların alınması zamanı digər təşkilatlara ödənilmiş əlavə dəyər
vergisi (ƏDV) daxil edilmir). Təcrübədə əsasən ilk, qalıq və bərpa
dəyərindən istifadə edirlər. İlk dəyər balansda uçota alınan zaman
göstərilən dəyərdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, vəsaitlər işiəndikcə aşınma nəticəsində
öz keyfiyyətlərini itirir. Ona görə də onların real dəyəri ilk
dəyərindən köhnəlmə mənbəyini çıxdıqdan sonra yerdə qalan qalıq
dəyəridir. Bir sıra səbəblərdən asılı olaraq (alınma dövrü, inflya-
siya və s.) əsas vəsaitlər yenidən qiymətləndirilir. Bu müvafiq
dövlət orqanlarının sərəncamı (sonuncu dəfə 2 avqust 1996-cı ildə
Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə artırılmışdır), qiymətləndirmə üzrə
fəaliyyət göstərən müəssisələrin, yaxud müəssisə rəhbərinin
göstərişi ilə ola bilər. Bu vaxt qəbul edilən qiymətlər bərpa dəyəri
adlanır.
Dəyərindən asılı olmayaraq, xidmət müddəti bir ildən az olan
vəsaitlər, istehsal (xidmət) prosesin bir dəfə iştirak edərək öz
natural formasını saxlamayan sərvətlər, dəyərindən və xidmət
müddətindən asılı olmayaraq, balıq ovu alətləri, benzinmotorlu mi-
şarlar, şaxdoğrayan maşınlar, mövsümi yollar, iki il müddətinə isti-
fadə etmək nəzərdə tutulan müvəqqəti evlər, səyyar qazanxana
məntəqələri, geyimlər, yataq ləvazimatları, dəyəri 100,00 manatdan
az olan taralar, kirayə vermək üçün əşyala cavan və kökəldilməkdə
olan heyvanlar, quşlar, dovşanlar, arı ailələri, tinklikdə köçürmə
məqsədilə əkilmiş çoxillik əkmələr əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil
ediimir.
Təsərrüfatın öz müikiyyətində olan torpaq sahələri hesabatda
onların alınmasına çəkilən faktiki xərc məbləğində əks etdirilir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 49
Əsas vəsaitləri müasir səviyyəyə uyğun modernləşdirdikdə bu
məqsədlə çəkilən məsrəflər onun balans dəyərini artıra bilər.
Əsas vəsaitlərin analitik uçotu xüsusi kartoçkalarda
aparılmaqla zəruri olan bütün rekvizitlə yazılmalıdır.
Əsas vəsaitlərin daxil olması - Müəssisələrə əsas vəsaitlər
aşağıdakı mənbələrdən daxil ola bilər:
- təsisçilərin pay qoyuluşu şəklində;
- digər müəssisələrdən (təşkilatlardan) və fiziki şəxslərdən
alındıqda;
- müəssisənin özü inşa (istehsal) etdikdə;
- icarəyə götürdükdə;
- dövlət orqanları tərəfindən verildikdə;
- digər müəssisələrdən (təşkilatlardan), şəxslərdən əvəzsiz
maliyyə yardımı şəklində alındıqda və əsas vəsaitlərin alınması,
inşa edilməsi kapital qoyuluşu hesab edildiyindən, ilk növbədə
onun əldə edilməsinə, quraşdırılmasına çəkilən xərclər 08 №-li
"Kapital qoyuluşu" hesabının debetində əks olunmaqla sonda çə-
kilmiş faktiki məsrəflər məbləğində 01 №-li hesabın debetinə
silinir.
Əsas vəsaitlər təsisçilərdən pay qoyuluşu şəklində qəbul
edildikdə həmin dövrün bazar qiymətləri əsas götürülməklə razılaş-
dırılmış dəyərlə mədaxil olunur. Bu zaman daşınma və quraşdırma
xərcləri müqaviləyə uyğun olaraq təsisçinin, yaxud müəssisənin
hesabına ödənilə bilər.
Kapital qoyuluşu kimi əsas vəsaitlər təsərrüfat və ya podrat
üsulu ilə inşa edilə bilər.
Əsas vəsaitlərin xaric olması- Əsas vəsaitlər aşağıdakı
hallarda müəssisədən xaric edilə bilər:
- digər müəssisə və şəxslərə satıldıqda;
- uzunmüddətli icarəyə verildikdə;
50 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
- mənəvi cəhətdən köhnəldikdə, yaxud istifadəyə yararsız
olduğundan silindikdə;
- digər hüquqi və fiziki şəxslərə əvəzi ödənilmədən verildikdə;
- maliyyə qoyuluşu şəklində digər müəssisənin nizamnamə
kapitalına verildikdə;
- təbii fəlakət və başqa səbəblər üzündən əskik gəldikdə və s.
Əsas vəsaitlərin təmiri- İstehsalın fasiləsizliyini təmin etmək
üçün əsas fondlar vaxtaşırı təmin olunmalıdır. Təmir işləri
müddətindən asılı olaraq müəssisənin özü tərəfindən, yaxud kənar
tərəfindən həyata keçirilə bilər. İlin əvvəlində istehsal avadanlıq-
larında hansı nasazlıqların baş verəcəyini bilmək mümkün olma-
dığından, təmir xərclərinə çəkilən məbləğin nə qədər olacağı
bilinmir.
Ona görə də hər bir təsərrüfat subyekti ilin əvvəlindən əsas
fondların, istehsalın ümumi həcmini alaraq təmir xərcləri smetasını
hazırlamalıdır. Hazırlanmış smetada təmir olunacaq obyektlərin
növbəlilik prinsipinə diqqət yetirilməli, baş verə biləcək hər hansı
bir gözlənilməz hədisələrin aradan qaldırılması üçün tədbirlər
nəzərdə tutulmalıdır. İri müəssisələrdə cari təmir işlərini aparmaq
üçün bu ixtisaslaşmış bölmə fəaliyyət göstərir.
Müəssisələrdə təmir işlərinin uçotunu aparmaq üçün 23№-
li "Köməkçi istehsalat" hesabının tərkibində açılan "əsas vasitə-
lərin təmiri" subhesabından və xərclərin hesabına yaranan 89
№-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar" hesabında
"təmir fondu" subhesabından istifadə edilir. Bir cəhəti qeyd etmə-
liyik ki, görülmüş faktiki təmir işlərinin həcmi, yaradılmış təmir
fondundan az olduqda aradaki fərq "storno" üsulu ilə göstərilir.
Əksinə olduqda, yəni yaradılmış fond təmir xərclərini
ödəmədikdə, fərq gələcəkdə istehsal, tədavül xərclərinə silinmək şərtilə
31№-li "Gələcək dövrlərin" xərcləri hesabının debetinə yazılır.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 51 52 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

Hər bir təmir obyektinə çəkilmiş xərcin uçotu ayrılıqda apa-

08 76 230,00 Alınan vəsait digər fiziki şəxs
rılır. Vergitutma məqsədilə təmirin uçotu gəlirdən çıxılan xərclər
tərəfindən quraşdırılıb
bölməsində ətraflı izah olunub. 76 68 32,20 Gəlir vergtsi hesablanıb
Əsas vəsaitlərin hərəkəti zamanı baş verən mühasibat 68 50,51 144,20 Bu əməliyyatlar üzrə gəlir vergisi
yazılışlarını nəzərdən keçirək. büdcəyə ödənilib
01 08 1.030,00 Əsas vəsait faktiki məsrəflər
məbləğində mədaxil edildikdə
Debet Kredit Məbləğ Əməliyyatın məzmunu 01 87 (88) 180,00 Əvəzsiz olaraq istehsal (qeyri-istehsal)
(manatla) təyinatlı vəsaitlər alındıqda
01 03 420,00 Uzun müddətə İcarəyə götürülmüş 87(88) 02 40,00 Vəsaitin köhnəlmə məbləği nəzərə
vəsaitin dəyəri tam ödənildikdən sonra alınır
xüsusi vəsait kimi mədaxil edildikdə 01 14 120,00 Əsas vəsait yenidən qiymətlən-
01 08 1.200,00 Başa çatmış kapital qoyuluşu əsas dirildikdə
vəsait kimi qəbul ed ildikdə 14 80,88 120,00 Dəyərin artması maliyyə nəticələrinə,
08 60 1.200,00 Podrat üsulu ilə kapital qoyuluşu yaxud yenidənqiymətləndirmə fonduna
aparıldıqda (ƏDV nəzərə alınmadan) aid edilir
19 60 216,00 ƏDV ayrıca əks etdirildikdə 14 01 80,00 Əsas vəsaitin dəyəri azaldıqdə
08 02,10,60, 1.000,00 Əsas vəsait təsərrüfat üsuiu ilə inşa 80,88 14 80,00 Dəyərin azalması maliyyə nəticələrinə,
69, 70 və s. edildikdə yaxud yenidənqiymətləndirmə fonduna
60,70 50,51 400,00 Bəzi xərclər ödəndikdə aid edilir
08 60 1.600,00 Başqa müəssisələrdən alındıqda 01 08 1.000,00 Cavan heyvanlar əsas sürünün
(ƏDV-siz) (naxırın) tərkibinə keçirilir
19 60 288,00 ƏDV nəzərə alındıqda 47 01 300,00 Təzə əsas vəsaitlər maliyyə qoyuluşu
60 51 1.888,00 Əsas vəsaitə görə borc ödənilib eyni şəklində verildikdə
zamanda 47 68 54,00 ƏDV nəzərə alınır
68 19 288,00 Daşınma və quraşdırma xərcləri 06 47 354,00 Müqavilə qiyməti ilə təhvil verildikdə
(ƏDV-siz) 47 01 700,00 İstifadə edilmiş vəsait verildikdə
08 76 60,00 ƏDV üzrə borc əks olunur Borc 02 47 80,00 Köhnəlmə silinir
ödənildikdə 06 47 960,00 Müqavilə qiyməti İlə nəzərə alınır
19 76 10,80 ƏDV nəzərə alınır 47 68 146,44 ƏDV hesablanır
68 19 10,80 7 Borc ödənilir 47 80,83 193,56 Mənfəət nəzərə alınır
76 50,51 0,80 Əsas vəsait faktiki məsrəflər 47 01 520,00 Satış prosesində vəsait ilk dəyərlə
01 08 1.660,00 məbləğində mədaxil edilib silinir
08 76 800,00 Vəsait fiziki şəxsdən alınıb 02 47 120,00 Köhnəlmə silinir
76 68 112,00 Gəlir vergisi tutulub 62 47 552,00 Hesab-faktura alıcıya təqdim olunur
76 50 688,00 Borc ödənib 47 68 84,20 ƏDV hesablanır
76 50 800,00 Fiziki şəxs vergi ödəyicİsi kimi uçota 47 76 72,00 Sətış xərcləri nəzərə alınıb
durub ciddi hesabat blankı (qaimə, 80,88 47 4,20 Satış üzrə zərər silinir
mədaxil qəbzi və s. təqdim etdikdə
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 53 54 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

47 01 1.400,00 Əsas fond uzun müddətə icarəyə Uçotun əsas tələblərindən biri əsas fondların hərəkətinə
verilib (3 il)
(mədaxil edilməsinə, müəssisədaxili yerdəyişməsinə, yenidən
02 47 400,00 Köhnəlmə siiinir
09 47 1.800,00 Müqavilə üzrə icarə məbiəği göstərilir qurulmasına, təsərrüfatdan çıxmasına) nəzarətdir. Bu məqsədlə
47 76 274,58 ƏDV əks etdiriür müəssisələr mövcud və ya öz spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun tərtib
47 83 525,42 Gəlir əks olunur etdikləri formalardan istifadə edə bilərlər.
51 09 600,00 İllik icarə haqqı daxil olub
76 68 91,53 ƏDV hesablanır Əsas vəsaitlər qəbul olunan zaman müəssisə rəhbərliyi
83 80 175,14 Gəlir dövri olaraq maliyyə nəticəsinə tərəfindən ayrılmış xüsusi komissiya tərəfindən aşağıdakı formada
aid edilir akt tərtib olunur:
47 01 500,00 Vəsait əvəzi ödənümədən verilib
02 47 80,00 Köhnəlmə siünib
87,88 47 420,00 Vəsaitin dəyəri silinir «Товуз» ММЖ Тясдиг едирям:____________
47 68 75,60 ƏDV hesablanır (мцяссисянин ады) (мцяссисянин ады)
12 01 120,00 Əsas vəsait azqiyməili və tezköhnələn Ясас вясаитин истисмара гябул едилмяси щаггында АКТ № 4
əşyalar sırastna keçirildikdə 25 ийун 2008-жи ил
02 13 30,00 Köhnəlmə haqq-hesab edilir
47 01 160,00 Yararsız olan vəsaitlər silindikdə
Ашаьыдакы тяркибдя комиссийа:
02 47 120,00 Köhnəlmə silinir
Сядр: директорун мцавини Аьайев Рящман
10 47 20,00 Silinmə nəticəsində yərarlı
Комиссийа цзляри: баш мцщяндис Сейидов Ясяд, мцщасиб Нийазов Щясян
materiallar anbara mədaxil edilib
Мцяссисянин истещсал сехи цчцн 5№-ли тямир Тикинти Идарясинин инша етдийи
47 69, 70, 76 10,00 Silinmə nəticəsində çəkilən xərclər
бинайа бахыш кечирмишляр. Обйект ики мяртябялидир, дашдан тикилиб, цстц
80,88 47 30,00 Silinmənİn maliyyə nəticəsi müəyyən
шифердир. Бцтцн стандартлара вя техники тялябляря жаваб верир. Истисмара
edilib
верилмякля мцяссисянин ясас вясаитляри сырасына гябул едилсин.
47 01 140,00 Vəsaitlər əksik gəldikdə
Комиссйианын сядри:_____________________________________________
02 47 60,00 Köhnəlmə silinir Комиссийанын цзвляри:____________________________________________
84 47 80,00 Çatışmazlıq əks olunduqda Мадди мясул шяхс:_______________________________________________
73 84 80,00 Günahkar şəxsin hesabma aid Мцщасибатлыьын арайышы: Обйект 05 ийун 2006-жы ил тарихдян 05№-ли
edildikdə мцщасибат йазылышы иля мядахил едилсин.
70 73 80,00 Günahkar şəxsin əmək haqqından Мцщасиб: 05 ийун 2008-жи ил.
tutulur Ясас вясаитляр гябул едилдикдя бцтцн ясас эюстярижиляр гейд олунур. Истещсал
20,23 10, 70, 76 500,00 Təmir işləri təsərrüfat üsulu ilə сехиня тикиш машыны алыныб. Эюстярижиляри гябул актунда якс етдиряк.
aparıldıqda
20,23 60 500,00 Podrat üsulu ilə apanldıqda
19 60 90,00 ƏDV əks etdirilir
01 20, 23,26 100,00 Təmir xərci nоrmadan artıq olduqda
Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq
vəsaitin qalıq dəyərinin üzərinə əlavə
edilir
 Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 55 56 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

«Товуз» ММЖ Тясдиг едирям:____________

(мцяссисянин ады) (мцяссисянин ады) “Товуз» ММЖ
(müəssisə, təşkilat)
Ясас вясаитин истисмара гябул едилмяси щаггында АКТ № 4/1 25 ийун 2008-жи ил
Сех, Дебет кредит Мябляь Инвен- Хяр- Кющ- İNVENTAR KARTOÇKASI № 05
сащя синетик аналитик синетик аналитик (манат- тар жин нялмя Тикиш машыны – 1020/2 палтарларын тикиши цчцн
щесаб, учотун щесаб, учотун ла) нюмряси шифри нор- (обйектин там ады вя тяйинаты)
субщесаб шифри субщесаб шифри масы Чайка фирмасы
01 02 3 08 2 1.069.00 15 26-4 25% (истещсалчы мцяссисянин ады)
Сярянжама ясасян Паспорт № - 33455. Бурахылыш № - 3456. Маркасы – 4556
24 ийун 2008-жи илдя бахыш кечирилмиш тикиш машыны – истисмара гябул едилиб. Кющнял- Кющ

Бурахылыш или
(обйектин ады) Ана- мя нял- Аваданлыг, Истисмара

Илкин дяйяри
(манат-ла)
субщесаб
Сех, сащя
литик щесаблан мя алят, верилмяси

Инвертар
нюмряси
Гябул едилмя анында обйектин вязиййяти: истифадяйя йарарлыдыр.

Щесаб,
учо- масы инвентар щаггында
Обйектин йерляшдийи йер: 3№-ли сех тун хяржинин акт
ко- коду
Köhnəlmə məbləği Avadanlığın Buraxılış ili İstismara Fonda köçürülməyə ду нювц коду тарих №-си
267,25 manat növü və şifri daxil başlanılan vaxt
edilib (ay, 02 01 3 5.345.00 15 26 25 2006 2006 05
il) %
Pasport NAQ-05/87 obyektin daxili yerdəyişməsi: Qaimə N- 05/1. 30/09/08.
2006 25/06/2008 01/07/2008 (tarix, N-si)
Alınma (maliyyələşdirmə) mənbəyi vığım fondu hesabına Alınma Obyektin qəbul olunması Çıxışı haqqında qeyd Чыхышын
sənədləri barədə qeyd (mühasibat (mühasibat yazılışı) сябяби
Düzəliş əmsalı
üzrə yazılışı)
Obyektin qısa xarakteristikası:_________________________________ köhnəlmə
Arxa xətt məbləği
Obyekt texniki tələblərə uyğun gəlir (əgərgəlmirsə, səbəbini tarix №-si tarix №-si
göstərməli)____________________________________________ 1.336,25 25/06/08 15
Komissiyanın rəyi: istismara yararlıdır
Əlavə olunur:______________________________________
(obyekt üzrə texniki sənədlər)
Alınma (maliyyələşdirilmə) mənbəyi
Komissiya üzvləri:____________ ________________ ____________ Əsas vəsaitlərin uçotu üçün inventar kartoçkası
vəzifəsi soyadı imza Düzəliş əmsalı
____________ ________________ ____________ Yenidənqurma, Əsash təmir (mühasibat yazıfışı)
vəzifəsi soyadı imza modernləşdirmə
(mühasibat yazıhşı)
Əlavə vəsaiti qəbul etdi: çilingər Qasımov Baqif _______
imza
tarix № məbləğ tarix № məbləğ tarix № məbləğ tarix № məbləğ
Тящвил верди: баш мцщяндис Гулийев Азад _______
imza
Мцщасибин гейди: _____________________________________ Obyektin qısa fərdi xarakteristikası
(китабда йазылыш, йахуд карточка ачылмасы щаггында) Obyekti xarakterizə edən Əsas obyekt Əsas obyektə daxil olan mühüm vəsaitlər
əlamətlər

1 2 3 4 _ 5 6
Hər bir əsas vəsait qəbul olunduqdan sonra onun yerləşmə-
sinə, yerdəyişməsinə və s. daha yaxşı etmək üçün texniki gös-
təriciləri əks etdirmək məqsədiiə inventar kartoçkası açılır. Kartoçkanı doldurdu: ____________ ____________ ____________
vəzifəsi imza soyadı
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 57 58 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

İstehsal prosesindəki vəziyyətdən asılı olaraq əsas vəsaitlərin

Forma N-1Q
daxili yerdəyişməsi baş verdikdə bu aşağıdakı kimi göstərmək olar. Ямлакын (гиймятлилярин) учот карты
Tutaq ki, 1 ədəd kompüter Maliyyə şöbəsindən Satış şöbəsinə Офис баниси
(ады, гыса характеристикасы, завод, йахуд инвентар нюмряляри) Субщесаб: 01-01-03
verilib.
Гиймяти: 46.000.00 манат
Юлчц ващиди: ядяд
“Tovuz” müştərək müəssisəsi Кющнялмя нормасы: 7%
(müəssisənin adı) Истисмар тарихи: 26/04/208
QAİMƏ N-02
Əsas vəsaitin daxili yerdəyişməsi Мядахил вя Мядахил Мяхариж Галыг Кющнял Галыг
01 oktyabr 2008-ci il. мяхариж мигдар мябляь мигдар мябляь мигдар мябляь мя дяйяри
Obyekt Debet Kredit Məbləğ сянядляринин мябляьи
ады, тарихи,
Adı İnventar Hesab, Analitik Hesab, Analitik (manatla) мязмуну
N-si subhesab hesabın subhesab hesabın Акт № 5 1 46.000.00 - - 1 46.000.00 3.220.00 42.780.00
kodu kodu
Kompüter 12 01 4 01 6 600,10

Vəsaitlər təsərrüfat fəaliyyəti prosesində uzun müddət iştirak

Təhvil verdi: ______________ Qəbul etdi: _______________
Qeyd etdiyimiz kirni, təsərrüfət vəsaitlərinə nəzarət məqsədilə
ildə ən azı bir dəfə (eyni oğurluq, yanğın və s. hadisələr olduqda,
maddi məsul şəxslər dəyişdikdə) inventarizasiya aparılmalıdır. Bu
haqda inventarizasiya bölməsində məlumat verilmişdir.
Əmlakın (qjymətlilərin) uçotu üçün Maliyyə Nazirliyinin
təsdiq etdiyi uçot kartından istifadə edilməlidir.
etdikdə mənəvi və fiziki cəhətdən öz keyfiyyətlərini itirir. Onların
yenidən bərpa olunması iqtisadi cəhətdən məqsədə uyğun hesab
edilmədikdə əsas vəsaitin ləğvetmə aktı tərtib olunaraq çıxdaş
edilir. Bunun üçün yenə də müəssisə rəhbərinin sərəncamı ilə xü-
susi komissiya yaradılır və ləğvetmənin səbəbləri göstərilməklə akt
tərtib edilir.
Ləğvetmə nəticəsində istifadəyə yararlı material olduqda
müvafiq sənədləşdirmə aparılaraq anbara mədaxil olunur.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 59 60 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

«ТОВУЗ» ММЖ Форма № 3Г Dövlət müəssisə və təşkilatlarının, habelə nizamnamə kapi-

(мцяссисянин, тяшкилатын ады) Тясдиг едирям: talında dövlətin payı olan müəssisələrin balansında olan yararsız
(вязифяси, сойады, ады, атасынын ады) 25 ийун 2008-жи ил
hala düşmüş əsas vəsaitlərin silinməsi və bu vəsaitlərin sökün-
ЯМЛАКЫН (ГИЙМЯТЛИЛЯРИН) ЛЯЬВИ АКТЫ tüsündən əldə edilən material qiymətlilərinin satışı Nazirlər
25 ийун 2008-жи ил «ТОВУЗ» мцштяряк мцяссисяси Kabineti tərəfindən təsdiq olunmuş qaydaya müvafiq həyata
Ямлакын (гиймятлилярин) истисмар вязиййятини мцяййян етмяк цчцн 25 ийун keçirilir.
2008-жи ил тарихли 15-3№-ли ямрля тяйин едилмиш даим фяалиййятдя олан Bu qayda dövlət əmlakının qorunub saxlanmasını, ondan
комиссийа цзвляри:
Сядр: истещсалат мцдири: Мяммядов Илгар Аьа оьлу səmərəli istifadə olunmasını təmin etmək məqsədi ilə tabeliyindən
Цзвляр: сех ряиси, Бабайев Назим, мцщяндис Щцсейнов Елшян Яли asılı olmayaraq, dövlət müəssisə, idarə və təşkilatlarının, habelə
Мадди-мясул шяхс: Дадашов Фуад ющдясиндя олан ашаьыдакы ямлакын nizamnamə kapitalında dövlətə məxsus payın miqdarı 25,5 faizdən
(гиймятлилярин) истисмар вязиййятини йохладыг. çox olan müəssisələrin (bundan sonra — təşkilat və ya təşkilatlar)
С. Ямлакын Истисмар Юлчц Мигдары Гиймяти Мябляби Йарарсызлыьын
№- ады вя мцддяти ващиди (манатла) (манатла) сябяби balansında olan əsas vəsaitlərin (fondların) sikinməsi, habelə bu
си нишаняляри vəsaitlərin (fondların söküntüsündən əldə edilən material
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Автомобил 10 ил ядяд 1 1.000.00 1.000.00 Йарарсыздыр qiymətlilərinin satışı qaydalarını müəyyən edir.
2 Компцтер 5 ил ядяд 2 220.00 440.00 Технолоъи Müəssisələrdə iqtisadi baxımdan məqsədyönlü sayılmayan,
жящятдян
кющнялиб təmiri və ya bərpası səmərəsiz hesab edilən, əvəzsiz olaraq ve-
Йекуну: 3 1.440.00 rilməsi və satılması mümkün olmayan əsas vəsaitlərin (fondların)
Мябляь: Бир мин дюрд йцз гырх манат tərkibinə cəlb olan fiziki cəhətdən tam köhnəlmiş (aşınmış), fiziki
(йазы иля)
Yuxarıda göstərüən əmtakжn istismar vəziyyətini yoxlаyarkən komissiya belə qərara gəldi və ya mənəvi cəhətdən istifadəyə yararsız hala düşmüş binalar,
ki, bu əmlak köhnəlmış, istismar müddətini itirmiş, tamamilə yararsız hala düşmüş və gələcəkdə qurğular, ötürücü qurğular, maşınlar və avadanlıqlar, nəqliyyat
istifadəsi mümkün olmadığı üçün ləğv edilsin və maddi məsul şəxsin öhdəsinciən silinsin.
Silinmə zamani təhvil verilmişdir; Qiymətli metallar: qızıl____kq, gümüş____kq, vasitələri, istehsal alətləri (ləvazimatları), təsərrüfat inventarları və
platin_____kq, əlvan metal kq, qara metal 500 kq, cında____kq, yanacaq (odun)____kubmetr. digər əsas vəsaitlər (fondlar), eyni zamanda obyektlərin tikintisi ilə
Qəbui-təhvil qaimələri akta ə'avə edüir.
Əlavə qeyd___________________________________ əlaqədar olaraq uçurulmuş binalar və qurğular, həmçinin təbii fə-
Qeyd: Akt üç nüsxədən ibarət tərtib edilir yə birinci nüsxə mühasibatlıga təhvil verilir. lakət zamanı dağılmış əsas vəsaitlər (fondlar) ləğv edilərək balans-
Vahidinin və dəstinin dəyəri 2.000,00 manatadək olan əsas vəsaitlər də bu aktla silinir və
müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. dan silinir.
Əsas vəsaitlərin ləğvindən əldə edilən qiymətli metalların, material qiymətlilərinin və Yararsız hala düşmüş əsas vəsaitlərin (fondların) istifadəyə
ehtiyat hissələrinin qəbul-təhvil sənədləri bu akta əlavə edilir.
Vahidinin və dəstinin dəyəri 2.000,00 manatdan yuxarı olan əmlək yararsız hala düşdükdə yararsızlığını, təmirə mümkünsüzlüyünü müəyyənləşdirmək, həm-
baş idarənin razılığı ilə (əgər baş idarə varsa) hesabdan silinir. Bu zaman əmlakın ləğvi baş çinin onların müəyyən olunmuş qaydada balansdan silinməsi üçün
idarənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.
Sədri: İstehsalat müdiri. Əliyev Pirəli Teyyub oğ[u təşkilat rəhbərinin əmri ilə ən azı 5 nəfərdən ibarət müvafiq ləğv-
(imza və tarix) etmə komissiyası yaradılır. Həmin komissiyanın tərkibinə təş-
Üzvlər: sex rəisi_Məmmədov Nadir. Mühəndis Abbasov Cəmşid
( imza və tarix) kilatın rəhbərinin müavini, baş mühasibi, habelə təşkilatın aidiyyəti
Maddi-məsul şəxs: Osmanov Davud struktur bölmələrinin rəhbərləri daxil edilir. Komissiyanın sədri
təşkilatın rəhbərinin müavini, sədrin müavini baş mühasib
olmalıdır.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 61
Baş idarəetmə orqanı olan təşkilatlarda komissiyanın tərkibinə
baş idarənin nümayəndəsi də cəlb edilməlidir.
Komissiya öz işinə qiymətləndiricilər, müstəqil auditor,
səlahiyyətli qurumların mütəxəssislərini cəlb etmək hüququna
malikdir. Əsas vəsaitlərin silinməsi üzrə komissiyanın vəzifələri
aşağıdakılardan ibarətdir:
- təşkilatın balansından silinməli olan əsas vəsaitlərin
(fondların) baxışını keçirmək, yararsızlığını müəyyən etmək;
- təşkilatların balansında olan yararsız hesab edilən xüsusi
əhəmiyyətli əsas vəsaitlərin (fond mövcudluğunu, miqdarını müəy-
yən etmək;
- əsas vəsaitlərin (fondların) balansdan silinməsi zərurətini
yaradan səbəbləri (köhnəlmə, norma istismar şərtlərinin pozulması
nəticəsində vaxtından əvvəl sıradançıxma, təbii fəlakət, qəza)
araşdırmaq;
- balansdan silinən əsas vəsaitlərin (fondların) ayrı-ayrı
hissələrinin, detallarının və materialların mövcudluğunu, miqdarını
və istifadəyə yararlığını müəyyən etmək, onları bazar dəyərinə
qiymətləndirmək;
- əsas vəsaitlərin (fondların) balansdan silinməsi üçün əmlakın
(qiymətlilərin) ləğvi aktını tərtib etmək. Əsas vəsaitlərin silinməsi
üzrə komissiya tərəfindən təşkilatın mühasibat uçotu sənədi, o
cümlədən əmlakın inventarizasiyasına dair sənədlər, əsas vəsait
obyektlərinin texniki pasportu, (defekt) aktı, inventarizasiya
komissiyasının rəyi əsəsında əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi
barədə əmlakın (qiymətlilərin) ləğvi aktı tərtib edilir.
Vahidinin (dəstinin) ilkin balans dəyəri 5.000.00 manata
qədər olan əsas vəsaitlərin (fond) silinməsinə dair komissiyanın
aktları təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və bundan sonra bu
vəsaitiər balansdan silinir. Bu halda həmin əsas vəsaitlərin
silinməsinə dair Azərbaycan Respublikası Dövlət Əmlakının İdarə
Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin rəyi tələb olunmur.
Vahidinin (dəstinin} ilkin balans dəyəri 5.000.00 manatdan
yuxarı olan əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi zamanı təşkilatda
62 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
yaradılmış komissiya tərəfindən tərtib edilən əmlakın (qiymət-
lilərin) ləğvi.
Dövlət Əmlakınıın İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsindən
müvafiq rəy alındıqdan sonra həmin təşkilatın idarəetmə orqanı
tərəfindən (belə orqan olmadıqda, təşkilatın özü tərəfindən) təsdiq
edilməklə bu əsas vəsaitlərin silinməsi həyata keçirilir.
Avtomobil nəqliyyatı vasitələri üzrə əsas vəsaitlər (fondlar)
təşkilatın balansından bütün hallarda Dövlət Əmlakının İdarə
Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin müvafiq rəyi əsasında silinir.
Təşkilatın balansından əsas vəsaitlərin (fondların) göstərilmiş
hallarda silinməsinə dair rəyin alınması üçün həmin təşkilatın baş
idarəetmə orqanı tərəfindən (belə orqan olmadıqda, təşkilatın özü
tərəfindən) Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət
Komitəsinə aşağıdakı sənədlər təqdim edilməlidir:
- təşkilatın müraciəti;
- əsas vəsaitlərin silinməsi üzrə komissiyanın yaradılması
barədə təşkilatın rəhbəri tərəfindən verilmiş əmrin surəti;
- müvafiq qaydada tərtib edilmiş əmlakın (qiymətlilərin) ləğvi
aktı;
- əsas vəsaitlərin silinməsinə dair digər sənədlər (texniki
pasport, qüsur aktı, səlahiyyətli dövlət təşkilatlarının və inven-
tarizasiya komissiyasının rəyləri).
Əsas vəsaitlərin silinməsinə dair təşkilatlardan təqdim edilən
sənədlər Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi
tərəfindən qəbul edilir, xüsusi kitabda qeydə alınır, baxılır, çatış-
mazlıqlar və ya imtina üçün əsas olmadıqda, qeydə alındığı gündən
başlayaraq, 15 gündən gec olmayaraq əsas vəsaitlərin silinməsi
barədə yazılı rəy verilir.
Təqdim edilmiş sənədlərdə çatışmazlıqlar aşkar edildikdə, bu
barədə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən təşkilata müvafiq olaraq
əsaslandırılmış bildiriş göndərilir.
Xüsusi əhəmiyyətli əsas vəsaitlərin (fondların) müəyyən
edilməsi üçün meyar göstəriciləri Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 63
Xüsusi əhəmiyyətli əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi
barədə Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi
tərəfindən rəyin verilməsi Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabineti ilə razılaşdırılmaqla həyata keçirilir.
Əsas vəsaitlər silinən zaman təşkilatda yaradılmış komissiya-
nın tərtib etdiyi əmlakın (qiymətlilərin) ləğvi aktı bu Qaydaların
tələblərinə əsasən təşkilatın rəhbəri və ya baş idarəetmə orqanının
rəhbərliyi tərəfindən təsdiq edildikdən sonra həmin əsas vəsaitlər
sökülə, hissələrə ayrıla və hesabdan silinə bilər.
Komissiyanın aktı müvafiq qaydada təsdiq edilməyənədək
obyektin sökülməsinə, ləğv edilməsinə və hesabdan silinməsinə
yol verilmir.
Mövcud qanunvericiliyə əsasən ayrı-ayrı əmlak növlərinin
qeydiyyatını və istismarına nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanları
bu növ əsas vəsaitlərin silinməsi zamanı təşkilatlar tərəfindən
müvafiq qaydada məlumatlandırılmalıdırlar.
Əsas vəsaitlərin (fondların) söküntüsündən əldə edilən
material qiymətlilərinin satışı- Əsas vəsaitlərin silinməsi nəticə-
sində onların söküntüsündən əldə edilən mal-materiallar, o cüm-
lədən yararlı ehtiyat hissələri, detallar, aqreqatlar, əlvan və qara
metal qırıntıları, digər materiallar cari bazar dəyəri ilə yaradılmış
komissiya tərəfindən qiymətləndirilərək mədaxil edilməklə
müvafiq hesabda uçota alınır.
Əsas vəsaitlərin (fondların) söküntüsündən əldə edilən yararlı
material qiymətlilərinin satışından əldə edilən gəlir qüvvədə olan
mühasibat uçotunun müvafiq hesabında uçota alınır.
Satışa yararlı olmayan material qiymətliləri təşkilat tərəfindən
tərtib olunmuş məhvetmə aktı əsasında məhv edilir.
Dövlət mülkiyyətində, habelə nizamnamə kapitalında dövlətin
payı 25,5 faizdən çox olan kommersiya təşkilatlarında material
qiymətlilərinin satışından əldə edilən vəsait onların gəlirlərinə aid
edilir.
64 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda əsas vəsaitlərin
söküntüsündən əldə edilən material qiymətlilərinin satışından daxil
olan vəsaitlər həmin qiymətlilərin satışı ilə bağlı xərclər
çıxılmaqla, bütünlüklə dövlət büdcəsinə köçürülür. Büdcədənkənar
dövlət fondlarında isə əsas vəsaitlərin söküntüsündən əldə edilən
material qiymətlilərinin satışından daxil olan vəsaitlər onların
gəlirlərinə aid edilir.
Xüsusi əhəmiyyətli əsas vəsaitlərin (fondların) meyar
göstəriciləri:
1. Ekologiya, yanğından mühafizə və mülki müdafiə təyinatlı
əsas vəsaitlər (ilkin balans dəyəri 200.000.00 manatdan yuxarı
olan).
2. Dövlət və səfərbərlik ehtiyatları saxlanılan tikililər və
qurğular (ilkin balans dəyəri 200.000.00 manatdan (AZN) yuxarı
olan).
3. Respublika əhəmiyyətli ötürücü qurğular-neft və neft
məhsullarının magistral kəmərləri, magistral qaz kəmərləri,
magistral su kəmərləri, 220 kilovatdan yuxarı olan elektrik verilişi
xətləri və qurğuları (ilkin balans dəyəri 500.000.00 manatdan
yuxarı olan).
4. Elektrik və istilik stansiyaları (dəyərindən asılı olmayaraq).
5. Respublika əhəmiyyətli avtomobil və dəmir yolları,
körpülər, limanlar {ilkin balans dəyəri 400.000.00 manatdan
yuxan olan).
6. Nəqliyyat vasitələri (ilkin balans dəyəri 1.000.000.00
manatdan yuxarı olan).
7. Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının, büdcə
təşkilatlarının balansında olan binalar (ilkin balans dəyəri
300.000,00 manatdan yuxarı olan).
8. Tərkibində qiymətli metalların dəyəri 5,000.00 manatdan
yuxarı olan bütün növ əsas vəsaitlər (fondlar).
Misal: “TOVUZ” MMC-yə məxsus 1998-ci ildə alınmış 1
ədəd Zil maşını ləğv edilir. Göstəriciləri aktda edək.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 65 66 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

«Dövlət müəssisə və təşkilatlarının, habelə nizamnamə kapitalında dövlətin payı olan Yuxarıda göstərilən əmlakın (qiymətlilərin istismar vəziyyətini
müəssisələrin batansında olan yararsız hala düşmüş əsas vəsaitlərin silınməsi və bu yoxlayarkən, komissiya belə qərara gəldi ki, əmlaklar (qiymətlilər) köhnəlmiş,
vəsaitlərin söküntüsündən əldə edilən material qiymətlilərinin satışı üzrə istismar rnüddətini bitirmiş, tamamilə yararsız hala düşmüş və gələcəkdə
Qaydalar»a 2 N-li Ələvə istifadəsi mümkün olmadığı üçün ləğv edilsin və maddi-məsul şəxsin öhdəsindən
“TOVUZ” MMC silinsin.
(müəssisənin, təşkilatın adı) Təsdiq edirəm:_______________ Silinən əmlakın (qiymətlilərin) tərkibi: qızıl _ kq, gümüş 2 kq, platin _ kq,
(vəzifəsi, soyədı, adı, atəsının adı)
əlvan metal 750 kq, qara metal, cında _ kq, yanacaq (odun) _ kub metr, ehtiyat
« 10» may 2008-ci il.
hissələri 20 ədəd.
Avtomobil nəqliyyatı vasitələrinin ləğvi aktı Qəbul-təhvil qaimələri akta əlavə edilir. Əlavə qeyd ____
“TOVUZ" MMC nəqliyyat vasitələrinin istismar vəziyyətini müəyyən etmək üçün
Qeyd. Akt üç nüsxədən ibarət tərtib edilir və birinci nüsxə mühasibatlığa
(müəssisənin, təşkilatın adı)
«03» yanvar 2006-cı il tarixli 15/06 N°-li əmrlə təyin edilmiş daimi fəaliyyətdə olan təhvil verilir. Vahidinin (dəstinin) dəyərindən asılı olmayaraq, avtomobil
komissiya üzvləri: nəqliyyatı vasitələri üzrə bütün hallarda əsas vəsaitlər (fondlar) Azərbaycan
Sədr: Bas mühəndis- Bağırov Bəkir Elman oğlu_____________________________________ Respublikası Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin müvafiq
(vəzifəsi, soyadı, adı, atasının adı) rəyi əsasında bu aktla silinir.
Üzvlər: Qaraj müdiri- Kərimov Altay İlqar oğlu, sürücü- Əhmədov İsmavıl Manaf oğlu Əsas vəsaitlərin ləğvindən əldə edilən qiymətli metalların, material
(vəzifəsi, soyadı, adı, atasının adı) qiymətlilərinin və ehtiyat hissələrinin qəbul-təhvil sənədləri bu akta əlavə edilir.
Maddi-məsul şəxs: Anbardar- Əliyev Ağa Əsgər oğlunun öhdəsində olan avtonəqliyyat
Sədr: Baş mühəndis- Bəşirov Ayaz Vüsal oğlu ____________
(vəzifəsi. soyadı, adı, atasının adı)
(soyadı, adı, atasının adı) (imza, tarix)
vasitəsinin istismar vəziyyətini yoxladıq. Buraxılış ili 1998, markası Zil , modeli 5301. tıpi
kuzov. qabariti 2,5 m, yük tutumu 8 ton, yer tutumu 3 nəfər, mühərrik N-si 01502415 , şassi Üzvlər: Qaraj müdiri- Abbasov Kamal İsa oğlu,
N--si 51478542, dövlət nişanı H012009, texniki pasportu AK 05412 15 iyun 1998 olan sürücü- Əzizov Yaşar Qafar oğlu ________________
(seriyası, nömrəsi, tarixi) (vəzifəsi, soyadı, adt, atasının adı) (imza, tarix)
hissələrini, bloklarını, mexanizmlərini, sənədlərini və s. nəzərdən keçirərək qeyd edirik: Olan Maddi-məsul şəxs: Anbardar- Həsənov Qüdrət İsa oğlu ______________
hissələrini, bloklarını, mexanizmlərini, sənədlərini və s. nəzərdən keçirərək qeyd edirik: (vəzifəsi, soyadı, adt, atasının adı) (imza, tarix)
istismar tarixi 01.10.1998, ilkin balans dəyəri 30.000.00 manat, köhnəlmə
hesablanmışdır 21.500,00 manat, qalıq balans dəyəri 8.500,00 manat, əsaslı təmirə sərf
olunmusdur 6,000,00 manat, istismara verildiyi gündən bəri getdiyi yol 219000 km, istismara
verildiyi gündən işlənmiş motosaatların sayı; son əsaslı təmirdən sonra getdiyi yol 15200 km, 2.2. Ясас вясаитлярин кющнялмясинин
istismara veriləndən bəri görülən əsaslı təmirin sayı 3, son görülən əsaslı təmirin tarixi
15.03.2004 , xarici görkəmi normal. ancaq əsaslı təmirə ehtivacı vardır. (амортизасийасынын) учоту
çatışmayan hissələri, qovşaqları, mexanizmləri mühərrikin hissələri, təkər. elektrik sistemi
Əsas hissələrinin texniki vəziyyəti
С Ады Истисмар Тямиря Йарарсыз- Йарарлылар мядахил едилир Яsas vяsaitlяrin tяrkibinя daxil olan (torpaqdan baшqa)
№ вязиййяти ещтийа- лыьын мигдары мцм- мябляьи
(йарарлы жы (вар сябяби кцн
bцtцn obyektler fiziki qцввяnin, texniki vя iqtisadi amillяrin
вя йа вя йа истифадя tяsiri ilя fiziki vя mяnяvi kюhnяlmяyя mяruz qaлыr vя юz
йарарсыз) йох) гиймяти
1 2 3 4 5 6 7 8 keyfiyyяtini qismяn itirяrяk istifadяyя yararsыz vяziyyяtя dцшцr.
1 Мцщяррик йарарсыз вар кющнялиб 1 2.000.00 2.000.00 Bu onlaрыn texniki sяbяblяr, yaxud iqtisadi cяhяtdяn sяrfяli
2 Кузов йарарлы йох нормал 1 2.200.00 2.200.00
3 Диэяр Нормал йох Нормал 5 550.00 2.750.00
olmadыьынdan юz funksiyalarыnы yerinя yetirя bilmяmяlяrini
щисся sцbut edir, K.Marks fiziki (maddi) kюhnяlmяnin iki formasыnы:
Жями: 7 6.950.00
birincisi maшыnыn iшlяmяsi sikkяnin tяdavцl nяticяsindя sцrtцlцb
Мябляь: алты мин доггуз йцз ялли манат yeyilmяsinя, ikincisi isя maшыnыn iшlяmяmяsi, qыlыncын iшlяmя-
yяrяk qыnыnda qalыb paslanmasыna bяnzяtмiшdir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 67
Fiziki kюhnяlmяni яsas vяsaitlяri tяmir etmяk, yenidяn
qurmaq vя modernlяшdiрмяklя qismяn bяrpa etmяk olar. Lakin
bu iшin aparыlmasынdan bir mцddяt keчdikdяn sonra tяmirя
чяkilmiш mяsrяflяr юzцnц юdяmir vя bunun nяticяsindя dя
faydasыz hesab edilir.
Mяnяvi kюhnяlmя fiziki kюhnяlmяyя nisbяtяn baшqa
formada baш verir. Bu nюv kюhnяlmя ilя яsas vяsaitlяr (fondlar)
konstruksiyasыna, mяhsuldarlыьыna, xidmяt vя istismarыna чя-
kilяn xяrclяrin hяcminя gюrя юz yeni sяlяflяrindяn geri qaлыr.
Burada яsas mяsяlя onlarыn mцasir texnikanын buraxacaьы
keyfиyйяtdя mяhsul buraxmaq imkanыna malik olmamasыnы
tяsdiq edir. Bununla яlaqяdar olaraq belя яsas fondlaры, xцsusilя
onlaрын aktiv hissяsini daha mцasir nцmunяlяrlя яvяz еtmяk bir
zяrurяt kimi tяlяb olunur. Bu zaman fiziki kюhnяlmя baшlыca
amil hesab edilmir. Mцasir iqtisadi шяraitdя fondlaрын
dяyiшdirmя zяruriliyi mяnяvi kюhnяlmя vя iqtisadi amillяr hesab
edilir.
Mцhasibat uчotunda kюhnяlmя vя amortizasiya ilя baьlы
mяsяlяlяr яnяnяvi olaraq mцrяkkяb vя qaрышыq olmuшdur. Bu
яsяsяn onlaрын uчotda яks etdirilmя qaydasыныn dяyiшmяsini яks
etdirяn metodiki цsul vя anlayышlarыn birmяnaлы olmasы ilя izah
olunur. Hяtta hal-hazыra kimи nяyin kюhnяlmя vя nяyin
amortizasiya hesab edilmяsi haqda dяqiq razыlaшma yox dяrжя-
sindяdir.
Mяhz bu sяbяbdяn щямин anlayышlarы baшa dцшцlяn dildя
anlamaq цчцn ilk nюvbяdя kюhnяlmя dedikdя яmяk vаsitяlя-
rinin son istifadə mцddяti чatana qяdяr "kюhnяlмя" prosesinin,
amortizasiya (latыn amortisatio-sюzц olub-юdяnilmя demяkdir)
isя яmяk vasiтяlяrinin dяyяrinin itkisi prosesinin яks еtdirilмяsi
baшa dцшцлмялидир. Беляликля, кющнялмя texniki, amortizasiya isя
68 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
maliyyя anlayышы olub юz texniki, iqtisadi, sosial vя diэяr
xцsusiйyяtlяrinя gюrя bir-birляri ilя яlaqяlidirlяr.
Яsas vяsaitlяrin yaradыlmasы vя яldя edilmяsi ilя baьlы olan
mяsrяflяri юdяyяn vя onlarыn kюhnяlmiшlяrinин яvяzinя yeni
nцmunяlяrinin alыnmasыna yюnяldilяn pul vяsaitlяrini, ancaq
mal vя xidmяtlяrin satышыndan alыnan gяlirdяn яldя etmяk olar.
Tяdavцlя daxil olmuш mallarыn dяyяrinя istismarda olaн яsas
vяsaitlяrin dяyяrinin bir hissяsinin юdяnilmsi dя daxil edilir.
K.Marksыn obrazlы ifadяsi ilя desяk, яsas kapitalin bцtцn
dяyяri "pul шяklindя tяdavцl prosesindяn damcы-damcы sцzцr".
Bцtцn bu prosesler bizя bunu qeyd etmяyя яsas verir ki,
яsas fondlarыn hazыr mяhsula hissя ilя keчen dяyяrinin vя onlarыn
kюhnяlmiш nцmunяlяrinin dяyiшdirilmяsinя lazыm olan pul
fondunun toplanmasыnыn iqtisadi mexanizmi amortizasiya
adlanыr.
Amortizasiya ayыrmalarыnыn həcmi əsas vəsaitlərin balans
dяyяrinя nisbяtяn faizlя mцяyyяn edilir vя bunlar amortizasiya
ayыrmalarыnыn normalaры adlanыr. Hazыrda amortizasiya ayыrma-
larыnыn normalaры яsas vяsaitlяrin yalnыz tam bяrpasы цчцn
nяzяrdя tutulmuшdur.
Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы) haqda
yuxaрыda шяrh edilяn mцddяlara яsaslanaraq onlaрыn uчotunun
Beynяlxalq Standartlara uygunluьunu tяyin edib milli uчot
standartlarыnы hazыrlamaq istiqamяtindя юz fikirlяrimizi,
oxuculaрын nяzяrinя чatdыrmaq istяrdik.
01 №-li "Яsas vяsaitlяr" Maliyyя Hesabatыnыn Beynяlxalq
Standartlarыnыn (MHBS) 8-ci maddяsinя mцvafиq olaraq
"Amortizasiya-aktivin onun sяmяrяli xidmяt etmя mцddяti
яrzindя amortizasiya olunan dяйяrinin mцntяzяm azalmasы
demяkdir".
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 69
Belялiklя, iqtisadi mцlahizяlяrdяn belя nяticя чыxarmaq
olar ki, amortizasiya olunan dяyяr :яsas vяsait obyektinин ilk
(bяrpa) dяyяri ilя lяьv dяyяri arasыndakы fяrqdяn ibarяtdir".
MHBS-ya mцvafiq olaraq torpaqdan baшqa bцtцn яsas
vяsaitlяrя amortizasiya hesablanмalыdыr. Hesablaныlan amor-
tizasiyanыn hяcmi яsas vяsaitlяrin sяmяrяli xidmяt mцddяtindяn
asыlыdыr. Яsas vяsaitin sяmяrяli xidmяt mцddяti nяinki onun
fiziki, hяm dя mяnяvi kюhnяlmяsindяn, texnologiyaнын dяyiш-
mяsindяn asыlы olan qiymяtlяndirмя yolu ilя mцяyyяn edilir.
MHBS яsas vяsaitin fяaliyyяt шяraiti vя bazaрын formalaшma-
sыndan asыlы olaraq sяmяrяli xidmяt mцddяtinя yenidяn
baxыlmasыны tяlяb edir.
80 "Uчot siyasяtindя kюklц sяhv vя deyiшikliklяr olduьu
hallarda яldя edilяn mяnfяяt, yaxud zяrяr" MHBS-na mцvafиq
olaraq яsas vяsaitlяrin sяmяrяli xidmяt mцddяtinin dяyiшmяsi
zamanы cari vя gяlяcяk dюvr цчцn toplanmыш amortizasiya
ayырmalarы dцzяldilmяli vя onun цчцn aшaьыdaki mцhasibat
yazыlышы aparыlmaлыдыr :
Debet 80 ''Mяnfяяt vя zяrяr" hesabыnын "Keчmiш iлиn
bюlцшдцrцlmяmiш mяnfяяti" subhesabы;
Kredиt 02 "Ясас vяsaitlяrин kюhnяlmяsi (amoрtizasiйasы) "
щесабы.
Bu yazыlыш dцzяliш aparыlan dюvrя 8-ci MHBS-иn мцддяa-
larынa mцvafиг olaraq tяйин olunmuш toplama yolu ilя
maddilяшmиш amorтizasiya mяblяьи daиrяsindя aparылмалыдыр.
Burada toplanmыш amortizasiyanыn dцzяldilmяsinя dair
hesablamanы, ilk dяйяri sяmяrяli istifadяnin nяzяrdя tutulmuш
mцddяtinя bюlцb, hяqiqi dюvr цчцn hesablanmыш amortiza-
siyaya vuraraq, alыnmыш cavabdan яsas vяsaitin sяmяrяli xidmяt
mцddяtinin dayiшmяsinя qяdяr toplanmыш amortizasiyanы
чыxmaqла апармаг лазымдыр.
70 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
MHBS яsas vяsaitlяrin amortizasiyasы цчцn mцxtяlif
metodlardan istifadяni nяzərdə tutur. Onlar aшaьыdakыlardan
ibarяtdir :
- bяrabяr hesablama metodu ;
- qaлыьын azaldыlmasы metodu ;
- mяlumat mяblяьi metodu.
MHBS яsas vяsaitlяrin istifadяsindяn яldя edilяn iqtisadi
sяmяrя sxeminin dяyiшmяsindяn asыlы olaraq amortizasiyanын
hesablanma metoduna yenidяn baxmaьы nяzяrdя tutur.
Яsas vяsaitlяrin amortizasiyasынын MHBS uygun hesab-
lanmasынын шяrh edilяn metod yя qaydalarынын milli mцhasibat
standartынын hazыrlanmasыnda istifadя edilmяsi, uчotun sяmяrяli
tяшkil olunmasыna geniш шяrait yaratmaqla sюzц gedяn
hesablamanын MHBS uygun qurulmasынa imkanlar yaradar.
Maliyyя vя uчot jurnalыnыn 2004-cц il tarixli 11-ci sayыnda
Azяrbaycan Respublikasы Vergi Mяcяllяsinin 114.3. maddяsi ilя
яsas vяsaitlяrя illik amortizasiya normaлarы onlaрын, yeni яsas
vяsaitlяrin kateqoriyalaры цzrя mцяyyяn edilmяsi nяzяrdя
tuтulmuшdur, fikrini sюylяmiш vя Vergi Mяcяllяsi qяbul olun-
duьu gцndяn bu gцnя kimi amortizasiya qruplaрыna daxil
olunan яsas vяsaitlяrin tяsnifatынын iшlяnilmяmяsini vя tяcrцbяvi
tяtbiqini tapmamасы гейд едилмишдир.
Azяrbaycan Respublikasынын Vergi Mяcяllяsinя яlavя vя
dяyiшikliklяr edilmяsi barяdя Azяrbaycan Respublikasынын 3
dekabr 2004-cц il tarixлi Qanunun 37 vя 38-ci maddяlяrinя
яsasяn Vergi Mяcяllяsinin 114-cц maddяsindя "яsas vяsaitlяr"
sюzlяri "amortizasiya olunan aktivlяr" vя 114.3. maddяsindя
"Яsas vяsaitlяrin kateqoriyalaры" sюzlяri isя "amortizasiya
olunan aktivlяr" sюzlяri ilя яvяz edilmiшdir.
Vergilяr Mяcяllяsindя яvvяllяr istifadя olunmuш "яsas
vяsaitlяr" vя "яsas vяsaitlяrin kateqoriyalarы" tеrminlяrinin
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 71 72 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

yuxaрыda gюstяrilmiш ''amortizasiya olunan aktivlяr" tерmini ilя кющнялмя (амортизасийа) щесабламасынын йени (ачыг) методуну
яvяzlяndirilmяsi daha yaxшы baшa dцшцlяn vя dцzgцn anlayыш тясдиг едирляр.
olmaqla яsas vяsaitlяrin aмortizasiyasыныn MHBS uygun Milli Бу метода ясасян амортизасийа олунан ямлак вя онларын
standartын hazыrlanmasыnda яsas vasitя ola bilяr. там бярпасы цчцн нязярдя тутулан иллик кющнялмя (амортизасийа)
Beynяlxalq tяcrцbяdя яsas vяsaitlяrя amortizasiya hesab- нормалары ашаьыдакы груплар цзря груплашдырылыр:
lamasы xяtti; azaldыlmыш qaлыq; sяmяrяli istifadя mцddяtinin
mяblяьi цzrə dяyяrin silinmяsi; mяhsul (iш) hяcмiня mцtяnasib Сыра Амортизасийа олунан ямлак Айлыг Иллик
сайы амортизасийа амортизасийа
olaraq dяyяrin silinmяsi; yeni (aчыq) metodu ilя yerinя yetirilir. фаизля фаизля
Xяtti metod яsas vяsait obyektinin ilk dяyяri vя obyektin 1 Бина вя онларын структур компо-
sяmяrяli istifadя mцddяtinя gюrя hesablanmыш amortizasiya нентляри 0, 42-я гядяр 5-я гядяр
2 Гурьулар вя онларын структур
normasыndan; azaldыlmыш qaлыq metodu яsas vяsait obyektlяrinin
компонентляри 0,58-я гядяр 7-я гядяр
hesabat ilinin яvvяlinя olan qalыq dяyяrindяn vя obyektin 3 Ютцрцжц гурьулар вя онларын структур
sяmяrяli istifadя mцddяtinя gюrя hesablaныlan amortizasiya компонентляри 0,75-я гядяр 9-а гядяр
normasыndan vя Azяrbaycan Respublikasынын qanunvericiliyi 4 Машын вя аваданлыглар 1,08-я гядяр 13-я гядяр
5 Няглиййат васитяляри 1,25-я гядяр 15-я гядяр
ilя tяsdiq olunmuш sцrətlяndirilmiш яmsaldan; sяmяrяli istifadя 6 Истещсал алятляри вя тясяррцфат инвен-
mцddяtinin mяblяьi цzrя dяyяrin silinmяsi metodu яsas vяsait тарлары 2,08-я гядяр 25-я гядяр
obyektinin ilk dяyяrindяn vя obyektin xidmяt mцddяtinin 7 Торпаг сащясини, иш щейванларынын,
чохиллик биткилярин вя с. йахшылашды-
axыrынa qalan mябляьиnin, xidmяt mцddяti яrziндя hesablaнылан рылмасы цзря капитал гойулушлары 2,08-я гядяр 25-я гядяр
mяblяья bюlцnmяsinin illik nisbяtindяn: mяhsul (iш) hяcminя
Бурада гейд етмяк лазымдыр ки, айлыг кющнялмя (амор-
mцtяnasиb oлаraq silinməsi metodu isя ilk dяyяrdяn vя яsas vяsait
тизасийа) нормасы кющнялмянин иллик нормасыны 12-йя бюлмякля
obyektinin istifadя olunduьu bцtцn müddət яrzindя buraxыlacaq
мцяййян едилир.
mяhsul buraхылышы hяcmindяn istifadя etmяyi nяzяrdя tutur.
Амортизасийа айырмасынын сявиййяси ясас вясаит обйектинин
Respublikamыzda tяtbiq olunan yeni (aчыq) меtod isя
баланс дяйяриндян, амортизасийа нормасындан вя истисмар
aшаьыdakыlara яsaslanыr.
мцддятиндян асылыдыр.
Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 3 iyul
Амортизасийанын бярабяр сявиййядя щесабланмасы заманы
1997-ci il tarixli 71 saylы qяranыna яsasяn Azяrbaycan
иллик амортизасийа (кющнялмя) мябляьи ашаьыдакы кими мцяййян
Respубlikasы Maliyyя Nazirлiyi tяrяtindяn hazыrlanmыш l iyun
едилир:
1998-ci il tarixli И - 46 №-ли яmri ilя tяsdиq olunmuш Kюhnяlmя
ID
(amortizasiya) hesabлanmasынын йени (ачыг) методунун тятбиги Ai = x100%
цря тяминат" а ясасян бцтцн мцяссися вя тяшкилатлар юзляринин IM
балансларында ясас вясиатлярин баланс (илк, бярпа) дяйяриня эюря Бурада Аи – иллик амортизасийа мябляьи;
ИД – обйектин илк дяйяри;
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 73 74 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

ИМ – обйектин хидмят мцддятини ифадя едир. 2004—жц ил декабр айы цчцн ясас вясаитляря амортизасийа
Ахырынжы нязяря алынмагла кющнялмя нормасыны ашаьыдакы щесабланмасы жядвяли
кими мцяййян етмяк олар: Сахланма Амортизасийа Айлыг Айын 1-и Амортизасийа
йерляри цзря нормаларынын амортизасийа тарихиня илк мябляьи
Ai ясас коду нормасы %-ля дяйяр (ман.) (ман.)
x100%
Ni =
ID вясаитлярин
нювляри
Бу чох садя вя тез-тез раст эялинян метод сайылыр. 1 2 3 4 5 (3х4)
Фярз едяк ки, конкрет бир фирма хидмят мцддяти 5 ил олан 1. Биналар 10001 0.42 5 000 000 21 000
1 000 000 манатлыг аваданлыг яддя едилмишдир. Бурада иллик 2. Гурьулар 41001 0.58 4 000 000 23 200
кющнялмя мябляьи 200 000 манат тяшкил едяр, йяни: 3. Машын вя
аваданлыглар 60001 1.08 1 000 000 10 800
Й Е К У Н: 10 000 000 55 000
1000000 Лакин фирма вя мцясисялярин тяжрцбяси эюстярир ки, бу ме-
Ai = = 200000 manat
5 тодун юзцня мяхсус нюгсанлары вардыр.
Бурада иллик амортизасийа нормасы 20% тяшкил едир, йяни: Биринжи, бу нормалар амортизасийа айырмаларынын елас-
200000 тиклийини зяифлядир.
Ni = x100% = 20% Икинжиси, йени (ачыг) метод активляря капитал гойулушуну
1000000
щявясляндирмир.
Айлыг норма ися 1.6% тяшкил едяр, йяни: Цчцнжцсц, ясас вясаитляря айырмаларын мябляьи тикинти
20 апармаг, йахуд обйект тясяррцфатдан чыхдыгдан сонра йени-
x1.6%
N ayliq = синин ялдя едилмясини тямин етмялидир. Бунdan башга, кющнялмя
12
нормасынын «башланьыждан ахырадяк» гайдасында мцяййян
Мцяссися вя фирмалар йени (ачыг) методдан истифадя
едилмяси идаряетмя гярары гябул етмяк цчцн фирма вя мцяссися
едяркян онларын мцлкиййят формасындан асылы олмайараг айры-
рящбяринин йанылмасына сябяб олур.
айры ясас вясаит цчцн щяр бир груп цзря тяйин олунмуш нормалар
Базар игтисадиййаты шяраитиндя ясас вясаитлярин амортиза-
даирясиндя мцхтялиф нормалар тяйин едя биляр. Анжаг мцяссися вя
сийасынын интенсивлик сявиййяси вя онун мящсулунун, ишин, хид-
фирмалар тяряфиндян тяйин едилмиш вя учот сийасятиндя юз яксини
мятинин майа дяйяриня мцнасибяти малиййя механизминин ха-
тапмыш кющнялмя нормасы ил ярзиндя дяйишя билмяз.
рактери вя фирманын стратеэийасы нязяря алынмагла мцяййян едил-
Йени (ачыг) методуну тятбиг етмяк мягсядиля кющнял-
мишдир. Буна эюря дя фирма файдалы тядарцк вя гиймятляндирмя
мянин щесабланмасы цчцн хцсуси жядвял ишляниб щазырланмышдыр.
шяраитиндя аваданлыьын, машын вя диэяр ясас вясаитлярин тез
амортизасийа олунмасына, шяраит писляшдикжя ися амортизасийанын
сцрятинин лянэидилмясиня чалышмышдыр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 75
Иnkiшaf etmiш юlkяlяrin tяcrцbяsi bunun яksinя olan vя-
ziyyяti xarakterizя edir. Bu юлкяlяrin firmalarы yeni mяhsul
istehsалынын mяnimsяnilmяsinin ilk dюvrцndя amortizasiya ayыr-
malarыnы az mяblяьdя hesablayыr, sonra isя mal bazaрыnda юzцnя
layиqлi yer almыш mяhsullarыn satышы artdыqca яvvяl az
hеsablanmыш amortizasiyанын яvяzini юdяyirlяr.
Tяsяrrцfatчылыьыn aparыlmasыna dair чox юлkяlяrin verdik-
lяri qanunverici aktlaрынda firma sahiblяrinя яsas vяsaitlяrin
amortizasiyasынынn xяtti dюvrlяr цzrя bяrabяr hesablanmasыn-
dan бaшqa, onlarыn kюhnялmяsinin sцrяtlяndiriлmiш vя dяyяrin
yavaш-yavaш юdяnilmяsi metodundan istifadя etmяk imkanыna
malik olmaьa vя ondan istifadя etmяyя icazя verir. Ancaq
bцtцn hallarda веrgi orqanlaры amortizasiyanын hяr hansы
metodla hesablanmasыndan asыlы olmayaraq onun цmumi
mяblяьinin яsas vяsait obyektinin ilk mяsrяflяrdяn чox olma-
masы цzяrindя nяzarяti hяyata keчirir.
Яlbяttя bu tяcrцbя sюzц gedən юlkяlяrin tяcrцbяsindя
юzцnц doьrultduьundan vя onun mцяyyяn elementleri юlkя-
mizin qanunvericiliyindя dя юz яksini tapdыьынdan analitikliyi
vя mцntяzяm idarяetmяni tяmin etmяk цчцn hяr bir tяsяrrцfat
subyektinin iшlяyib hazыrladыьы uчot siyasяtindя apaрыlacaq iш vя
nяzarяt funksiyalaрыныn aчыqlaнasыны vя onun hяyata keчiril-
mяsini vermяk mяqsяdяuyьun olar.
Mцяssisяlяr яsas vяsaitlяrя, hяr ay kюhnяlmя hesabla-
дыглары цчцн qеyd edilяn metodlarda nяzяrdя tutulan illik nor-
malar 12 aya bюlцnmяklя ayлыq normaдan mцяyyяnlяшdirirlяr.
Hяr il hesablaнылan amortizasiya mяblяьи istehsaл хяrжlяrinя
daxil edilmя istiqamяtlяri цzrя nяzяrя alыnыr. Amortizasiyanын
цmumi mяblяьini 12-yя bюlmяklя, hяr aya dцшяn amortizasiya
mяblяьи mцяyyяn edilir. Иl яrzindя daxil vя xaric olan яsas vяsait
obyektlяrinin kяmiyyяtindяn asыlы olaraq, amortizasiyanын ayлыq
76 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
mяblяьиndя mцvafиq dцzəliшляr apaрыlыr. Belя ki, яsas vяsait
obyekti istismara verildiyi aydan sonrakы ayda amortizasiya
ayыrmalarыnыn mяblяьи artыrыlыr. Яksinя, яsas vяsaitlяr lяьv
edildikdя, satыldыqda vя йaхud яvяzsiz qaydada verildikdя
amortizasiya mяblяьi sonrakы aydan etibarяn azaldыlыr. Eyni
zamanda яsas вяsait obyektlяrinin ilkin (bяrpa) dяyяри tam
şяkildя юdяnildikdя onlara tam bярpa цчцn amortizasiya hesab-
лamasы dayandыnlыr.
Qeyd etdiyimiz kimi, qцввяdə olan qaydaya gюrя ilkin
dяyяri tam юdяnildikdя (amortizasiya 100 faiz hяcmindя hesab-
laнылдыqda) maшыnlara, avadanлыqlara vя nяqliyyat vasиtя-lяrinя
amortizasiya ayыrmalaрыныn hesablanmasы dayandыrыlыr. Baшqa
sюzlя, yuxaрыda sadaladыьыmыz obyektlяrя ilkin dяyяrindяn artыq
amortizasiya mяblяьinin hesablanmasынa icazя verilmir.
Mцяssisяlяr, malik olduqlarы maшынlara, avadanlыqlara vя nяq-
liyyat vasitяlяrinя sцrяtlяndirilmiш amortizasiya normalarыны
tяtbiq etmяk hцququna malikdirlяr. Bu metodun baшlыca
mahiyyяti amortizasiya normalaрынын ilbяil artырыlmasы ilя
sяciyyяlяndiriлир. Amortizasiya ayыrmalarыnыn maksimum artыmы
гцvvяdя olan normalardan 2 dяfяdяn artыq olmalыdыr. Obyektin
ilkin dяyяrinin tam юdяnilmяsindяn sonra sцrяtlяndirilmiш
aмоrtizийасы hesabлaнмasы dayandыrыlыr. Hяmin obyektя hяr
hansы яlavя (ilk dяyяrdяn artыq) aмortizasiya hesablanmasынa
yol verilmir.
Яsas vяsaitlяrin tяrkibindя uчota alыnan aшaьыdakы
obyektlяrя amortizasiya hesablanыlmыr :
- mяhsuldar mal-qaraya, юkцzlяrя vя kяllяrя;
- kitabxana fondуna;
- elmi-tяdqiqat vя layihя-konstruкtor tяшkilatlaры da daxil
edilmяklя, bцdcя mцяssisяlяrinin яsas vяsaitlяrinя;
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 77
- mцяyyяn olunmuш qaydada konservasiyaya verilmiш
fondлara vя амоrtizasiya ayыrmalarыnыn vя kюhnяlmя mяblя-
ьinin uчotu 02 "Яsas vяsaitlяrin kюhнялmяsi" passiv hesаbda
apaрыlыр. Bu hesabыn tяrkibindя aшaьыdaki iki subhesab nяzяrdя
tuтулур
1. Хцsusi яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы);
2. Uzunmцddяtя icarяyя gюtцrцlmüş яsas vяsaitlяrin
kюhnяlmяsi (amortizasiyasы).
Hяr ay яsas vяsaitlяrя qanunvericiliklя tяyin edilmiш nor-
malarla hesablanmыш kюhnяlmя (amortizasiya) mяblяьi mяh-
sulun, iшin vя xidmяtin maya dяyяrinя daxil edilяrяk istehsal vя
tяdavцl xяrclяrini uчota alan hesablarda яks etdirilir :
Debet 20 "Яsas istehsalat" hesabы ;
Debet 23 "Kюmяkчi istehsalatlar" hesabы ;
Debet 25 "Цmuмistehsalat xяrclяri" hesabы ;
Debet 26 "Цmumtяsərrцfat xяrclяri" hesabы ;
Debet 29 "Xidmяtedici istehsalat vя tяsяrrцfatlar" hesabы;
Debet 44 "Tяdavцl xяrclяri" hesabы ;
Kredit 02 "Яsas vяsaitlяrin kюhnəлмяsi (amortizasiyasы)
hesabы.
Qanunvericiliklя tяyin edilmiш noрмadan artыq kюhnяlmя
(amortizasiya) hesabлamaq zяrurяti yaranan hallarda artыq
hesabлanыlan mяblяь mяhsulуn maya dяyяrи hesabыna deyiл,
mцяssisяnin, firmanыn sяrяncamынda qalan mяnfяяt hesabыna
юdяnilir vя ona aшaьыdaki mцhasibat yazыlышы tяrtib edilir:
Debet 80 "Mяnfяяt vя zяrяr" hesabы;
Kredit 02 "Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы)"
hesabы.
Obyektlяr satыldыqda, яvяzsiz olaraq diэяr tяшkilatlara
verildikdя, чатышmazlыq vя baшqa sяbяblяr цzцndяn tюsviyя
edildikdя onlara hesablaнмыш kюhnяlmя mяblяьи 02 "Яsas vя-
78 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
saitlяrin kюhnяlmяsi" hesabыnыn debetinя, 47 "Яsas vяsaitlяrin
satышы vя xaricolmalar" hesabыnыn kreditinя yazыlыr.
Hazыrda amortizasiya ayыrmalarы fond шяklindя yыьыlmыr vя
onlaрыn sяrf olunmasы mцhasibat uчotunda ayрыca яks etdirilmir.
Satыlmыш mяhsula, iш vя xidmяtlяrя gюrя яldя olunan вясаитlяря
birlikdя amortizasiya mяblяьi mцяssisяnin hesablaшma hesabыna
daxil olur vя oradan da bilavasitя kapital qoyuluшlaрыныn
maliyyalяляшdirilmяsinя, yaxud uzunmцddяtli maliyyя qoyu-
luшlarынa, habelя qeyri-maddi aktivlяrin satыn alынмасына
йюнялдилир.
Beynяlxalq учot standartlarыnыn tяlяblяrinя uyьun olaraq
яsas vяsaitlяrin bяrpa edilmяsi dedikdя obйеktlяrin tяmir (cari,
orta, яsaslы) edilmяsi, modernlяшdirilmяsi vя yenidяn quraшdыrыl-
masы бaшa dцшцlцr.
Яsas vяsaitlяrin tяmiri obyekti iшlяk vяziyyяtdя saxlamaq
цчцn яsas mяqsяdi tяmir ediляn яsas vяsaitin kюhnяlmяsini
azaltmaq, istismar prosesindя bu obyektlяrin itirilяn keyfиy-
йяtinin qismяn bяrpa edilmяsi mцmkцn olan mцntяzяm tяmir
apaрыlmasыны nяzяrdя tutur.
Bir qayda olaraq яsas vяsait obyektinin tяmirini aparmaq
цчцn ilk nюvbяdя onlar mцhяnдis-texniki iшчilяr tяrяfинdяn
baxыlmalы, bцtцn qцsurlar tяyin edilmяli vя tяmir iшinin sяviy-
йяsi mцяyyяn edilmяlidir. Bu zaman aparыlan bцtцn baxышlar vя
tяyin edilяn qцsurlarыn maтеriallarы, apарыlacaq iшin hяcminя
dair tяkliflяr mцяssisя, yaxud tяшkilatыn rяhbяrinя (sahibкаra)
tяqdim edilmяlidir. Verilmiш materiallarы hяrtяrяfli tяdqiq etmяk
цчцn mцяssisя, yaхud tяшkilat rяhbяri (sahibkar) obyektdя
aparыlacaq iшin hяcmi vя xarakteri haqda nяticя, щabelя tеxniki
sяrtlяr gюstяrilmяklя aktыn tяrtibini hяyata keчirяn komissiya
tяyin edя biляr. Bu akta konstruksiya elementlяrinin qцsuru
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 79
haqda siyahы, yaxud avadanlыqlarda mцяyйяn edilmiш kяnarlaш-
malar haqda mяlumatlar яlavə edilmяlidir.
Я1dя edilmiш tеxniki sяnяdlяrя яsasяn layihя vя iшin tяшkili
цzrя qrafиk, elяcя dя digяr зяruri texniki-smeta sяnяdlяri tяrtib
edilmяlidir.
Яsas vяsaitlяrin tяmirini onlarыn nюvləri цzrя pul ifa-
dяsindя vя plan-tapшырыq sistemi яsaсынda formalaшan plana
mцvafиq olaraq apaрмаq mяslяhяt gюrцlцr. Gюstяrilяn plan яsas
vясaitlяrin texniki xarakteristikasы, istismar шяraiti vя diэяr
sяbяblяr nяzяrя alынmaqla tяшkilat тяrяfиndяn iшlяnib hazыrlanыr.
Tяmirin plan-tapшыrыq sistemi, nяqliyyat vasitяlяrinя tеxniki ba-
хыш, maшыnlara, avadanлыqlara, binalara, qurьulara tеxniki
qulluq, yeni яsas vяsait obyektlярinin vaxtыndan яvvяl kюhnяl-
mяsinin qarшыsыnы alan vя onlarы iшlяk vяziyyяtdя saxlamaьa kю-
мяk edяn iшlяr kimi xidmяt цsullarыnы юzцndя яks etdirir.
Tяmirin plaн-tapшырыq sisteminя ayры-ayры daha mцrяkkяb
яsas vяsaiт обйектляринин жари vя яsaslы tяmiri daxil edilir.
Dюvriliyinя gюrя bir ildяn az mцддятя aparыlan тяmiri cari
tяmir adlandыrмаг нязярдя tuтулmuшdur. Onun яsas mяqsяdi
яsas vяsaiт obyektini iшляk vяziyyяtda saxlamаьы тямин
етмякдян ibarятdir.
Orta tamir - tяmir edilяn aqreqatыn qismяn sюkцlmяsi,
yaxud detallaрыn bir hissяsinin dayiшdirilmяsini юzцndя яks
etdirir. Яsaslы tяmir kimi bu tяmir dя dюvrililiyinя gюrя bir ildян
чox mцddяtя apaрыla bilяr.
Avadanlыq vя nяqliyyаt vаsitяlяrinin яsasлы tяmirinя aq-
reqatын tam dяyiшdirilmяsi, baza vя korpus detal vя qovшaqlarын
tяmir edilmяsi, bцtцn kюhnяlmiш detal vя qovшaqlaрыn yenisi,
daha mцasiri ilя dяyiшdirilmяsi, yaxud bяrpa edilmяsi, aqreqatыn
yыьыlmasы, nizama salыnmasы vя sыnaqdan keчirilmяsi kimi iшlяrin
yerinя yetirilmяsi daxil edilir.
80 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Bina vя qurьulaрыn яsaslы tямиri zamanы kюhnяlmiш konst-
ruksiyalar vя detallar dяyiшdirilir, yaxud onlaрыn xidmяt mцd-
dяti daha чox olan (binanыn daш vя beton юzцllяrinin, yeraltы
тruba xяtlяrinin, kюrpц dayaqlarынын vя s.) tam dяyiшdirmяdяn
baшqa obyektlяrdя istisмар imkanыnы yaxшыlaшdыran daha
mюhkям vя sямяrяli hesab edilяn яsas konstruksiyalarla яvяз
edilmяsi yerinя yetiriлir.
Тяmirin (cari, orta vя яsaslы) apaылmasы ilя яlaqяdar olan
xяrclяr dedikdя яsas vяsait obyektini istismarda olduьu dюvrdя
iшlяk vяziyyяtdя saxlamaq цчцn apanlan iшlяrin pulla ifadя
olunan dяyяri baшa dцшцlцr.
Modernlяшdirmя vя yenidяnqurmada яsas vяsait ob-
yektlяrinin яsaslы tяmiri iля modernlяшdirilmяsi dя apaрылa bilяr.
Bu cцr haлda obyektin modernляшdirilmяsi ilя baьlы olaн
mяsrяflяr kapital qoyuluшunun uчotu цчцn nяzяrdя tutulmuш
qaydada yerinя yetiriлir.
Йenidяnqurma dedikdя, elmi-texniki tяrяqqinin nailiy-
yяtlяri vя istehsal gцcцnцn artыrыlmasы, iшlяyяn iшчi heyяtinin
sayыnы artыrmamaqla buraxыlan mяhsulуn keyfиyyяtinin yaxшыlaш-
dырыlmasы vя mцяssisяnin yenidяn qurulmasы layihяsinin hяyata
keчirilmяsi nяzяrя alынmaqla istehsalыn tяkmillяшdirilмяsi vя
onun texniki - iqtisadi sяviyyяsinin yцksяldilmяsi ilя baьlы
fяaliyyяtdя olan яsas, yardыmcы vя xidмяtedici sexlяrin vя
obyektlяrin yenidяn qurulmasы baшa dцшцlцr.
Яsas vяsaitlяrin bяrpa edilmяsi цзrя яmяliyyatlaрыn шяrh
edilяn xarakteristikasы qanunverici sяnяdlяrlя tяnzimlяnir. Bu
baxыmdan sюzц gedяn iшlяrin aparыlmasыna dair Respublika
Nazirlяr Kabineti 2001 vя 2002-ci illяrdя mцvafiq qяrar qяbul
etmiшdir.
Belя ki, Azяrbaycan Respublikasы Nazirlər Kabinetinin
"Gяlirdяn чыxыlmalы olan tяmir xяrclяrinin mяhdudlaшdыrыlan
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 81
hяddi barяdя" 13 yanvar 2001-ci il tarixli 14 №-li Qяrarынын 1-ci
vя "Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin bяzи
qяrarlarынa dяyiшikliklяr vя яlavяlяr edilmяsi barяdя" 28 fevral
2002-ci il tarixli 34 №-li Qяrarыnыn 5-ci bяndlяrinя яsasяn hяr il
цчцn gяlirdяn чыxыlmalы olan tяmir xяrclяrinin mяblяьi яsas
vяsaitlяrin hяr bir kateqoriyasыныn ilin sonuna balans цzrя qalыq
dяyяrinin aшaьыdaki hяddi ilя mяhdudlaшdыrылыr:
- binalar, tikintilяr vя qurьular - 2%;
- maшыnlar, avadanлыqlar vя hesablama texnikasы - 5%;
- nяqliyyat vasitяlяri -5%;
- digяr яsas vяsaitlяr - 3%;
- kюhnяlmiş (amortizasiya) яsas vяsaitlяr - 0%,
Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr "Gяlirdяn чыxыlmalы
olan tяmir xяrclяринин mяhdudlaшdрыlan hяddi barяdя" 13
yanvar 2001-ci il tarixlи 14 №-ли Qяraрынын 2-ci bяndinin 2-ci
abzasынa яsasяn tяmir xяrclяrinin фaktiki mяblяьi mцяyyяn
hяddяn artыq olduqda, bu fяrq hяr bir amortizasiya olunan
aktivlяrin balans цzrя qaлыq dяyяrinin artmasыna aid edilir.
Tяmir xяrclяrinin faktiki mяblяьinin mцяyyяn edilmiш
hяddяn artыq olan vя hяr bir amortizasiya olunan aktivlяrin
balans цzrя qalыq dяyяrinin artыrыlmasыna yюnяldilяn mяblяьinin
(fяrqinin), tяmir iшlяrinin apaрыlmasы ilя baьlы tяtbiq edilяn
цsuлlardan asыlы olmayaraq mцhasibat uчotunda Azяrbaycan
Respublikasы Maliyyя Nazirliyi tяrяfыndяn 20 oktyabr 1995-ci il
tarixli И-94 saylы яmri ilя tяsdiq edilmiш vя l yanvar 1996-cы ildяn
qцввяyя minmiш "Mцяssisяlяrin мцhasibat uчotunun hesablar
planы vя onun tяtbiqinя dair Tяlimaт'da vя Azяrbaycan
Respublikasынын Maliyyя Nazirliyinin 19 sentyabr 2002-ci il 453
saylы яmri vя Azяrbaycan Respublikasы Яdliyyя Nazirliyində 30
sentyabr 2002-ci il 2919 nюmrя ilя qeydiyyata alыnmыш "Gяlirdяn
чыxыlmalы olan tяmir xяrclяrinin mцhasibat uчotunda яks olun-
82 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
masыna dair Tяlimaтda nяzяrdя tutulmuш qaydada mцhasibat
yazылышlaры verilmяlidir.
Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin "Gяlirdяn
чыхыlmaлы olan tяmir xяrclяrinin mяhdudlaшdырыlan hяddi barяdя"
13 yanvar 2001-ci il tarixli 14 №-li Qяrarыnыn 3-cц bяndinя
яsasяn amortizasiya olunmayan, kюhnяlmя (amortizasiya)
hesablanmayan яsas vяsaitlяrin tяmirinя чяkilmiш xяrclяr gяlir-
dяn чыхыlmыr vя onlaрыn balans dяyяrini artыrыr.
Bцtцn yuxaрыda шяrh edilяn цч tяmir nюvц vя modernlяш-
dirmя, yenidяnqurma iшlяri яsas vяsaitlяrin kompleks tяdbir-
lяrinя daxil edilяn plan-ehtiyat tяmir sistemini formalaшdыrыr. Bu
tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsi mцvafиq obyektlяrin iшlяk
vяziyyяtdя olmasыnы tяmin edir.
Tяmir iшlяrinin mцvafiq nюvlяrя aid edilmяsi lazыmы sяnяd-
lяrlя smeta, tяmir iшlяrinin aparыlmasы цчцn mцqavilя, tяшkilatыn
daxili sяrяncamverici sяnяdlяri ilя (mцяssisя rяhbяrinin
sяrancamы, яmri vя s.) tяsdiq olunmalыdыr. Bu sяnяdlяrin olmasы
tяmir xяrcляrinin istehsalat mяsrяflяrinя daxil ediлмяsinə sas
verir. Bununla birlikdя burada яsas vяsait obyektlяrinin
yenidяn quruлмasынa vя avadanlыqlarын tяkmillяшdirilmяsinя
чяkilяn xяrclяrin kapital qoyuluшu hesabыna apaрыlmasыны nяzяrя
aлмaq lazыmdыr. Qцvvяdя olan qaydalara gюrя onlarыn hяyata
keчirilmяsi tяшkilatыn sяrancamынda qalan mяnfяяt vя yaxud
mяqsяdli xarakter daшыyan мяnbяlяr hesabыna apaырlыr.
Яsas vяsaitlяrin tяsnifatы vя struktur quruluшunda obyekti
tяшkil edяn hissяlяrin mцхtяlif xidmяt mцddяtinя malik olmasы
hallaрыna rast gяlinir. Bu cцr halda obyektdя olan hяr bir
hissяyя sяrbяst inventar obyekti (bяrpa olunmaya bяrabяr
tutulan) kimi baxылыr. Bu vя ya diэяr tяmir nюvlяrinя aid edilяn
iшlяrin siyahыsы plan ehtiyat tяmiri haqqыndakы sahя яsasnamяsi
ilя nиzamlanыr.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 83
Tяшkilat vя mцяssisяlяr iri hяcмdя apaрыlan tяmir iшlяrinin
aparыlmasыnыn mяqsяdяuyьunluьunu, yaxud aktiv яsas vяsaitlяrя
sцrяtli amortizasiya hesablamasы metoduna keчilmяsini tяmin
edяn maliyyя imkanlarыны hesablayыb mцяyyяn etmяlidir.
Tяmir iшlяri tяsяrrцfat vя ya podrat цsulу ilя yerinя yetiриlя
bilяr. Яsaslы tяmir iшlяri tяsяrrцfat цsulу ilя apaрыldыqda
mцяssisяnin rяhbяrinin яmri ilя tяmir iшlяrinin icracыsы, onun
baшlanma vя qurtarma mцddяti mцяyyяn edilmяlidir. Tямиr
цчцn яsas olan qцsur cяdvяlиnя яsasяn tяшkilatыn iqtisadiyyat
xidмяti aparыlacaq tяmir iшinin pul ifadяsindя dяyяrиni mцяyyяn
edir.
Гцsur cяdvяli цч nцsxяdяn ibarяt tяrtib edilir. Onun bir
нцсхяси тяmir iшlяrinin yerinя yеtirilmяsinя operativ nяzarяti
tямin etmяk цчцn бaш меxanik xidmяtinя, ikinci nцsxяsi bи-
lavasitя icraчы yerinя vetirяn icracы sexи, цчцncц nцsxяsi isя
apaрылan tяmir iшlяrinin faktiki maya dяyяrini hesablamaq vя
konkret obyekt цчцn xяrclяrin silinmяsinin яsaslы olmasыna
nяzarяt edяn mцhasibatlыьa verilir.
Tяшkilat tяmir olunacaq konkret obyektin maya dяyяrinя
daxil edilяcяk cari mяsrəfляrin фоrmalaшmasыnыn uчot siyasяtini
mцяyyяn edir. Bu zaman tяcrцbяdя dюrd variant tяtbiq etмяk
olar:
Birinci variant - iшin hяcmindяn vя mцrяkkяbliyindяn asыlы
olmayaraq tяmir sexinin istehsalat mяsrяflяriниn birbaшa
mцvafиq obyekt цzrя apaрыlan faktiki tяmir xяrclяrinя daxil edil-
mяsini nяzяrdя tutur. Bu zaman aшaьыdaki mцhasibat yazыlышы
verilir:
Debet 23 "Kюmяkчi istehsalat" hesabы;
Kredit 10 "Materiallar"hesabы;
84 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
70 "Яmяyin юdяniшi цzrя iшчi heyяti iля hesablaшmalar" vя
s. щesablar.
Bu variantын mяqsяdяuyьunluьu ayrы-ayrы tяmir хяrc-
lяrinin birbaшa istehsalat mяsraflяrinя daxil edilmяklя mяhsulуn
(iшin, xidmяtlяrin) kяskin artырыlmasынa sяbяb olmasыndan
ibаrяtdir. Ona gюrя dя bu variant tяmir iшlяrinin hяcmi bir o
qяdяr dя яhяmiyyяtli olmayan tяшkilatlar tяrяfиndяn tяtbiq
edilir.
Иkinci variant - iшlяrin bюyцk hяcmdя aparыlmasы tяlяb
olunan (qяza vя s.) birdяfяlik xarakter daшыyan vя bununla
яlaqяdar qanunauyьun xяrclяr cari uчotda 31 "Gяlяcяk dюvrlя-
rin xяrclяri" hesabыnыn debetindя vя 10 "Materiallar", 70
"Яmяyin юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar" vя s. Hesab-
laрыn kredilindя яks etdиrilir. Bu qayda ilя bir dяfяlik silinmяnin
xarakteri, buraxыlan mяhsulуn vя ya gюstяrilmiш xidmяtin maya
dяyяrinin artырыlmasыna imkan vermяmяsindяn ibarяtdir. Gюs-
tяrilяn mяblяьиn gяlяcяkdя har ay bяrabяr mяblяьdя bцtцn hal-
larda iki ildяn artыq olmamaq шяrti ilя cari mяsаriflяr hesabыna
daxil edilmяsindяn asыlы olaraq aшaьыdakы mцhasibat yazılышы
tяrtib etmяklя rяsmiyyяtя salыnыr:
Debet 20 "Яsas istehsalat" hesabы
25 "Цmumistehsalat xяrclяri" vя s. hesablar Kredit 31
"Gяlяcяk dюvrlяrin xяrclяri" hesabы.
Цчцncц variant - aьыr sяnaye sahяlяri цчцn xarakterik olan
planlы iri tяmirin aparыlmasы, hяmчinin mюvsцmi istehsal
mцяssisяlяrindя tяtbiq olunur. Bu яvvяlcяdяn lazыmи maliyyя
ehtiyatларыныn yaradыlmasыны tяляb edir. Ona gюrя dя mцяssisя
tяmir fondunu yaratmaq цчцn iшlяrin hяyata keчirilmяsini
nяzяrdя tutan xяrclяr smetasыnы hesablamaqla fonda ayыrmanыn
normativini hesablamaлыdыr. Bu metodun tяtbiq olunmasы iшlяrin
tяsяrrцfat vя ya podrat usulу ilя apaрыlmasыndan asыlы
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 85
olmayaraq tяtbiq edilir. Tяmir iшlяrinin yerinя yetirilmяsindян
asыlы olmayaraq hяr ay mцяyyян olunmuш normativlяr цzrя
istehsaлыn vя xidmяtin idarя olunmasы цzrя xяrc mяblяьlяrinin
uчotda яks etdirilmяsinя dair aшaьыdaki mцhasibat yazыlышы
verilir:
Debet 25 "Цmumistehsalat xяrclяri" hesabы;
26 " Цmumitяsяrrцfat xяrclяri" hesab;
Kredit 89 " Qarшыdakы xяrclar vя юdяmяlяr цчцn ehti-
yatlar" hesabыnыn Tяmir fondu" subhesabы.
Tяmir iшlяri tяsяrrцfat цsulу (tяшkilatыn юz gцcц) ilя hяyata
keчirilяn vя onun цчцn tямir fondu yaradыlan hallarda faktiki
tяmir xяrclяri tяmir sexlяri цzrя 23 "Kюmяkчi istehsalat"
hesabыnыn dеbetindя, 10 "Maтеrial", 70 " Яmяyin юdяniшi цzrя
iшчi heyяti ilя hеsablaмаlar" vя s. hesablaрыn kreditindя yazыlыш
edilmяklя uчota alыnыr.
Tяmir iшlяri qurtardыqdan sonra iшlяrin qяbulu цzrя tяyin
olunmuш komissiya-mяsul шяxs vя tяmir sexinin nцmayяndяsi
tяmir olunmuш, yenidяn qurulmuш vя mцаsirlяшdirilmiш ob-
yektlяrin qяbuluna dair qяbul-tяhvil aktы rяsmilяшdiriляrяk onu
юz imzalarы ilя tяsdiq etдиrмяlidirlяr. Bir qayda olaraq im-
zalanmыш akt tяшkilatыn mцhasibatlыьыna tяhvil verilməli, sonra
isя hяmin akt tяшkilatыn baш mцhasibi tяrяfинdяn imzalanaraq
tяsdiq цчцn sяrancamvерижи rяhbяr, yaxud mцvяkkil edilmiш
шяxsя verilmялидир. Акта ясасян тяшкилатын мцщасиби фактики tяmir
xяrclяrini qabaqcadan yaradыlmыш tяmir fondu hesabыna
silmяklя aшаьыdaki mцhasibat yazыlышыnы tяrtиb edir:
Debet 89 "Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar"
hesabыныn
"Tяmir fondu" subhesabы
Kredit 23 "Kюmяkчi istehsalat" hesabы
86 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Tяmir xяrclяri sifariшчinin materialы hesabыna podratчы
tяшkilat, tяrяfиndяn hяyata keчirilяn hallarda iш yerinя yetirilib
qurtardыqdan sonra podratчы tяшkilat materiallaрыn sяrfi vя is-
tifadя olunmamыш material qaлыьы haqqынda sifariшчiyя hesabat
vermяlidir. Material qalыьы qaldыqda o sifariшчiyя qaytaрыlmaлы vя
ya onun razыlыьы ilя material qalыьыныn mяblяьi qяdяr yerinя
yetirilmiш iшin dяyяри azaldыlaraq material qaлыьы onun юzцndя
(podratчыda) saxlaныla bilяr.
Podratчы tяшkilat tяrяfиndяn yerinя yetirilmiш iшin mцqavilя
dяyяrinя aшaыьыdakы mцhasibat yazыlышы tяrtib etmяklя чяkilmiш
tяmir xяrclяri uчotda яks etdirilir;
Debet 89 "Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar"
hesabыnыn;
"Tяmir fondu" subhesabı;
Kredit 60 "Malsatan vя podratчылarla hesablaшmalar"
hesabы.
Adяtяn sюzц gedяn akt iki nцsxяdяn ibarяt tяrtib edilir.
Aktыn birinci nцsxяsi tяшkilatda qalыr, ikinci nцsxяsi isя
podratчыya verilir. Burada eyni zamanda apaрылмыш tяmir iшinя
dair obyektin inventar kartoчkasынda tяmirin aparıлmasы tarixi,
aktыn nюmrяsi vя mяblяьи gюstяrilmяklя mцvafиq qeydiyyatlar
apaрылыr.
Podrad tяшkilatы tяrяfиndяn aparыlmыш tяmir-tikinti iшlяri
sifariшчi tяrяfиndяn iшlяrin uчoтu цzrя ilkin sяnяdlяrя яsasяn
uчota qяbul edilir.
Uчot vя hesabатын apaрыlmasы vя tяrtib edilmяsi prinsip-
lяrinя uyьun olaraq illik hesabat tяrtib olunana qяdяr 89
"Qаршыdakы xяrcляr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar" hesabыnыn
"Tяmir fondu" subhesabы цzrя mяblяьlяrin яsaslы olmasы inven-
tarizasiya aparmaqla tяsdiq edilmяlidir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 87
Tяmir iшlяrinin qurtaрмасыna gюrя tяmir fondu mяblяьи
tam istifadя olunmayan hallarda tяmir fondu цzrя qalan
mяblяь cari mяsrяflяrdяn чыхылmalыdыr (storno qaydasыnda). Яks
halda isя яlavя hesablama apaыlmaлыdыr. Faktiki xяrc mяblяьи ilя
tяmir fondunun azalmasыna silinmiш mяblяь arasыndakы fяrq
яhяmiyyяtli dяrяcяdя чox olan hallarda hяmin artыq olan
mяblяьиn gяlяcяk dюvrцn xяrclяrinя aid ediлmяsi mяqsяdauyьun
sayыlыr vя o uчotda aшaьыdakы yazыlыш vermяklя rяsmiyyяtя salыnыr:
Debet 31 "Gяlяcяk dюvrlяrin xяrcляri" hesabы;
Kredit 23 "Kюmяkчi istehsalat" hesabы vя ya 60
"Malsatan vя podratчылаrla hesablaшmalar" hesabы.
Bundan sonra tяmir fonduna tяляb olunan mяblяь toplan-
dыqca gяlяcяk dюvrlяrin xяrclярi hesabыna yazыlan mяblяья
aшaьыdakы yazыlыш verilmяklя silinmяlidir:
Debet 89 "Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar"
hesabы;
Krediт 31 "Gяlяcяk dюvrляrin xяrclяri" hesabы.
Tяmir fondu tяsяrrцfat vahidlяrindя yaradыlmayan щal-
larda faktikи чяkilmiш tяmir xяrcляри, онларын xarakterindяn vя
tяmir olunan obyektlяrin istismar yerindяn asыlы olaraq xяrclяr
hesabыnda uчota alыnыr vя aшaьыdakы mцhasibat yazыlышlarы
vеrilmяklя яks etdirilir:
Дебет 20 "Яsas istehsalat" hesabы;
23 "Kюmяkчi istehsalat" hesabы;
25 "Цmumistehsalat xяrclяri" hesabы;
26 "Цmumitяsяrrцfat xяrclяri" hesablaры vя s. Kredit 60
"Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar" hesabы. Yerinя
yetirilmiш iшlяr цzrя ЯDV mяblяьi isя:
Debet 19 "Alыnmыш sяrvяtlяr цzrя əlavя dяyяr vergisi"
hesabы;
88 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Kredit 60 "Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar"
hesabы yazыlышы ilə яks etdirilir.
Sifariшчi tяшkilat podratчы tяшkilata qarшыdakы iшin hяcmi
daxilindя avans mяblяьi kючцrdцkdя tяmir iшlяrinin qurtarma-
sыndan sonra verilmiш avans mяblяьinin borcun azaldыlmasыna
yюnяldilmяsи aшаьыdakы mцhasibat yazыlышы verilmяklя uчotda яks
etdirilir:
Debet 60 "Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar"
hesabы;
Kredit 61 "Verilmiш avanslar цzrя hesablaшmalar" hesabы.
Mцvafиq olaraq gюstяrilяn avans mяblяьindяn ЯDV
hesablandыqda hesablanмыш mяblяь aшaьыdakы mцxabirляшmя ilя
uчotda яks etdirilir:
Debet 68 "Bцdcя ilя hesablaшmalar" hesabы;
Kredit 19 "Alыnmыш sяrvяtlяr цzrя яlavя dяyяr vergisi"
hesabы.
Юhdяçiliyin qalan mяblяьinin юdяnilmяsi sifariшчinin
hesablaшma hesabыnda aparыlыr vя ona aшaьыdakы mцhasibat
yazыlышы вerilir:
Debet 60 "Malsatan vя podraчыlarla hesablaшmalar"
hesabы;
Kredit 51 "Hesablaшma hesabы".
Uчot tяcrцbяsindя tяmir fondu цчцn ehtiyatыn yaradыl-
maсыныn Dюrdцncц variantы da mюvcuddur. Bu variant tяmir
apaрмaq цчцn ehtiyatыn yaradыlmasынda olan fяrqlя sяciy-
yяlяnir. Bu fяrq юz xцsusiyyяtinя gюrя aшaаьыdakыlardan
ibarяtdir:
- ehtiyat mяblяьinin яsas vяsaitlяrin ayrы-ayры tяmir
nюvlяrinin apaыlmasы цчцn tяsdiq olunmuш smeta daxilindя
yalnыz hesabat ili цчцn yaradыlmasыndan;
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 89
- ilin sonunda istifadя olunmamыш ehtiyat mяblяьinin
dekabr ayыnda son mцhasibat kючцrmяsi vasitяsi ilя mяnfяяtdяn
vergitutma mяblяьinin artырыlmasыna yюnяldilmяsindян iba-
rяtdir.
Sюzц gedяn ehtiyat mяbляьinin mяnfяяtdяn vergitutma
mяblяьinin artыrыlmasыna yюnяldilmяsi цчцn aшaьыdakы mцhasi-
bat yazыlышы tяrtib edilmяlidir:
Debet 89 "Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar"
hesabыnыn "Tяmir fondu" subhesabы;
Kredit 81 " Mяnfяяtin istifadяsi" hesabы.
Faktiki yerinя yetirilmiш tяmir iшlяrinin hяcmi il яrzindя
hesablanылмыш ehtiyat fondu мяblяьindяn чox olarsa hяmin
mяblяь qяdяr ilin sonunda ehtiyat fonduna яlavя hesablama
apaрыlmaлы vя onun цчцn aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы apaрыl-
malыdыr:
Debet 23 " Kюmяkчi istehsalat" vя s. xяrc hesablarы;
Kredit 89 "Гarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar"
hesabыnыn "Tяmir fondu" subhesabы.
Bцtцn щallarda (tяmir фоndundan fяrqлi olaraq ilin
sonuna hяmin mяqsяd цчцн ещтийат qaлыьы olmamalыdыr.
Buradan belя nяticя чыxartmaq olar ki, tяшkilat юzцnцn iш-
ляyib tяsdiq etdiyi uчot sийасяtinя mцvafиq olaraq daha mц-
rяkkяb tяmir nюvlяri цчцn lazыmи ehtiyat fondu yaratmalыdыr.
Tяmir iшlяri olmadыьы vя hesabat dюvrцndя baшlanыlmыш tяmir
iшlяri qurtaрмадыьы (baшa чatdырылмadыьы) hallarda hяmin mяqsяd
цчцn yaradыlan ehtiyat mяblяьи dцzяldilmялиdir (sтorno
edilmяlidir).
Яsas vяsaitlяrin bяrpa edilmяsi ilя baьlы яmяliyyatlarыn
milli uчot standartlaрыna uygun uчotu problemlяrini яhatя
edяrkяn biz яsasяn hal-hazыrda tяcrцbяdя daha cox istifadя olu-
nan Azяrbaycan Respublikasы Maliyya Nazirliyinin 20 oktyabr
90 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
1995-ci il tarixli И-94 saylы əmrlя tяsdiq olunmuш vя l yanvar
1996-cы ildяn qцввяyя minmiш "Mцяssisяlяrin mцhasibat
uчotunun hesalblaр pлanы vя onun tяtbiqinя daiр" tяlimata яsas-
lanmышыг.
Xarici tяcrцbяdя tяmirя чяkиlяn mяsrяflяr яsas vяsait
obyektlяri цzrя sonradan galan mяsrяflяr adlandыrыlыr. Bu
mяsrяflяr uчot nюqteyi-nяzяrindяn яsaslы mяsrяflяrя vя cari mяs-
rяflяrя bюlцnцr.
Obyektin istismarы nяticяsindя kapitallaшdырыla bilяn gяlir
яsaslы mяsrяflяrlя birbaшa яlaqяdя olur. Kapitalлaшdыrma mц-
vafiq яsas vяsait hesabыnda uygun obyektin artыmыnыn сяviyyя-
sinin uчota alыnmasыnы яks etdirir. Bu cцr artыm ikili formada -
mяlum obyekt hesabыnыn debeti, yaxud hesablanmыш amor-
tizasiya hesabыnыn debeti цzrя яks etdirilir. Bu zaman яsas vяsait
obyektinя чяkilmiш mяhsuldar mяsrяflяr artan щallarda hяmin
mяsrяflяr obyektin ilk dяyяrinя (debet цzrя) яlavя edilir. Hяmin
mяsrяflяr istismar mцddяtindя artan щallarda isя onlar obyekt
цzrя hesablanmыш amortizasiyadan чыxыlыr.
Cari mяsrяflяrя яsas vяsait obyektinin istismarыndan
alыnan gяlirin mцhafиzя edilmяsinя imkan yaradan vя baш
verdikжя uчota alыnan mяsrяflяr aid edilir. Бу mяsrяflяrin яsas
maddяsi cari tяmir vя istismar xяrclяrindяn ibarяt olur.
Qeyd edilяnlяrdяn belя nяticяyя gяlmяk olar ki, яsas
vяsaitin tяmirinin uчotu qaydasыnы mцяyyяn edяrkяn hяr шeydяn
яvval ilk nюvbяdя tяmir iшlяrinin nюvlяri nяzяrя alыnmaqla
onlarыn maliyyяlяшmя mяnbяyini, ikinci nюvbяdя tяmir iшinin
apaылma цsullarынын vя цçцncц nюvbяdя firmanыn aktivinin
tяmiri цzrя xяrclяrin iqtisadi tяbiяtini mцяyyяn etmяk zяruri
sayыlыr.
Qeyd edяk ki, xarici tяcrцbяnin tяmirя чяkilяn xяrclяrinin
tяsniflяшdirilmяsi vя uчotu problemlяrinin mцsbяt tяcrцbяlяrinin
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 91
milli uчot standartlarыnыn hazыrlanmasыnda nяzяrя alыnmasы юlkя
uчotunun Beynяlxalq uчot standartlaрыna uyьunlaшdыrыlmasыnda
mцsbяt hala sяbab ola bilяr.
Rusiya Federasiyasыныn Maliyyя Nazirliyinin 13 oktyabr
2003-cц il tarixli 91n saylы яmri ilя tяsdiq olunmuш vя 1 yanvar
2004-cц il tarixdяn "Яsas vяsaitlяrin mцhasibat uчotu цzrя
Meтodik gюstяriшi" qцvvяyя minmiшdir. Hяmin meтodik gюs-
tяriшdя obyektin cari, orta vя яsaslы tяmir anlayышы, hяmчinin
bununla baьlы apaрыlan яmяliyyatыn siyahыsы verilmiш вя
апарылан тямир ишляринин нювцндян асылы олмайараг бцтцн тямир
хяржляри илкин сянядляря ясасян бир тяряфдян yuxarыda шяrh еdilяn
qaydadakы kimi istehsalat xяrclяrинi uчota alan hesablarыn
debеtinя yazыlыr.
Metodik gюstяriшdя яsas vяsaitlяrin tяmiri цчцn ehtiyat-
larын yaradыlmasы vя onlarыn uчoтda яks etdirilmяsi qaydalarы da
юlkяmizdя tяtbiq edilяn qayda иlя eyniлиk tяшkil edir vя o яsasda
яks etdirilir.
2.3. Юзялляшдирилян ямлакын гиймятляндирилмяси
Юзялляшдирилян дювлят мцяссисялярин (обйектлярин) илкин
гиймятиня тятбиг едилян ямсаллар "Дювлят ямлакынын юзялляшди-
рилмяси щаггында" Азярбайжан Республикасы Ганунуна, "
Азярбайжан Республикасында дювлят ямлакынын юзялляшдирилмя-
синин ЫЫ Дювлят Програмы"на, Азярбайжан Республикасы Прези-
дентинин 2000-жи ил 23 декабр тарихли 432№-ли Фярманы иля тясдиг
едилмиш " Юзялляшдирилян дювлят ямлакынын гиймятляндирилмяси
щаггында Ясаснамя"йя вя диэяр норматив-щцгуги актлара
уйьун олараг мцяййян едилмишдир. Юзялляшдирилян мцяссися вя
обйектлярин старт (сатыш) гиймяти вя йа низамнамя капиталы онла-
рын илкин гиймятиня мцяссисянин малиййя асылылыьы, йерляшдийи яра-
92 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
зинин ялверишлилийи вя саиря эюстярижиляр нязяря алынмагла мцвафиг
ямсаллар тятбиг едилмякля мцяййянляшдирилир. Мцяссисянин старт
(сатыш) гиймяти вя йа сящмдар жямиййятинин низамнамя капиталы
сон щесабат тарихиня тясдиг едилмиш баланс мялуматлары ашаьы-
дакы гайда иля мцяййян едилир:
Сг=(А-П) х Ма х Зя х Хя х Эя
Бурада Сг - мцяссисянин старт (сатыш) гиймяти;
А - мцяссисянин баланс активляринин цмуми дяйяри;
П - мцяссисянин баланс ющдяликляри (пассивляри);
Ма - мцяссисянин малиййя асылылыьы ямсалы;
Зя - мцяссисянин йерляшдийи зона ямсалы;
Хя - мцяссисянин йерли хаммалла тяжщиз олунма ямсалы;
Эя - мцяссисянин эялирлилик ямсалыдыр.
Дювлят мцяссисясинин щцгуги шяхс олмайан структур бюл-
мяси (филиал, истещсал сащяси, сех вя диэяр структур бюлмя) айрыжа
юзялляшдирилдикдя, гиймятляндирмя юзялляшдирмя анына ющдялик-
ляря уйьун тяртиб олунмуш вя баш мцяссися тяряфиндян тясдиг
едилмиш бюлцшдцрцжц актын (балансын) мялуматлары ясасында
апарылыр.
Мцяссисянин илкин гиймятиня ашаьыдакы ямсаллар тяtbiq еди-
лир:
а) Мцяссисянин малиййя асылылыьы ямсалы (Ма) - мцяссисянин
сон щесабат дюврцня олан кредитор боржларынын, юзялляшдирмя
анына онун гиймятляндирлян активляринин дяйяриня олан нисбяти
ясасында мцяййян едилир. Мцяссисянин малиййя асылылыьы ямсалы
йухарыда эюстярилян нисбятин фаизля ифадясиня уйьун олараг
ашаьыдакы гайдада тятбиг едилир:
-10 фаиздян ашаьы олдугда - 1,0, 10-30 фаиз олдугда - 0,8,
30-50 фаиз олдугда - 0,7, 50-70 фаиз олдугда - 0,6, -70 фаиздян
йухары олдугда - 0.5 ямсалы тятбиг едилир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 93
б) Мцяссисянин йерляшдийи зона ямсалы (Зя):
-Бакы шящяриндя йерляшян мцяссисяляр цзря;
1-3-жц зоналарда йерляшян мцяссисяляр цчцн - 1,1, 4-6-жы
зоналарда йерляшян мцяссисяляр цчцн 1,1, 7-жи вя дижяр зона-
ларда (шящяр ятрафы вя шящяр кянары гясябяляр аид едилмякля) йер-
ляшян мцяссисяляр цчцн -1,0, Сумгайыт вя Эянжя шящяриндя йер-
ляшян мцяссисяляр цчцн - 0,8, Республика табели диэяр шящяр вя
районларда йерляшян мцяссисяляр цчцн - 0,7.
ж) Мцяссисянин йерли хаммалла тяжщиз олунма ямсалы (Хя):
-Мцяссися 100 фаиз йерли хаммалла тяжщиз олунма имка-
нына малик олдугда - 1,0, 50-100 фаиз йерли хаммалла тяжщиз
олунма имканына малик олдугда - 0.9, 50 фаизя гядяр йерли
хаммалла тяжщиз олунма имканына малик олдугда - 0.7, бу ям-
сал мцстясна олараг сянайе сащяляриня дахил олан мцяссисялярдя
тятбиг едилир.
ч) Мцяссисянин эялирлилик ямсалы (Эя):
-мцяссисянин сон щесабат дюврцндя олан баланс мянфяяти-
нин, юзялляшдирмя анына онун гиймятляндирилян активляринин олан
нисбяти ясасында мцяййян едилир.
Мцяссисянин эялирлилик ямсалы йухарыда эюстярилян нисбятин
фаизля ифадясиня уйьун олараг ашаьыдакы гайдада тятбиг едилир:
-сон цч илдя мцяссисянин орта рентабеллик сявиййяси 20 фаиз-
дян йухары олдугда -1,1, сон цч илдя мцяссисянин орта рентабел-
лик сявиййяси - 20 фаизя гядяр олдугда -1,0, мцяссися сон щесабат
илиндя фяалиййят эюстярмямиш вя йа зярярля ишлямишдирся - 0,9,
мцяссися сон ики щесабат илиндя фяалиййят эюстярмямиш вя йа зя-
рярля ишлямишдирся - 0,8, мцяссися сон цч щесабат илиндя фяалиййят
эюстярмямиш йа зярярля ишлямишдирся - 0,7.
Дювлят мцяссисяляринин юзялляшдирилмяси заманы юзялляшди-
рилян ямлакын реал гиймятляндирилмясини щяйата кечирмяк мяг-
сядиля малиййя мяслящятчиляри жялб едилдийи щалларда
94 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
гиймятляндирмянин бейнялхалг метод вя цсулларындан истифадя
едилир.
Мцяссисянин старт (сатыш) гиймяти вя йа сящмдар жямиййя-
тинин низамнамя капиталы сон щесабат тарихиня тясдиг едилмиш
баланс мялуматлары ашаьыдакы гайда иля мцяййян едилир:
Сг=(А-П) х Ма х Зя х Хя х Эя
Бурада Сг - мцяссисянин старт (сатыш) гиймяти;
А - мцяссисянин баланс активляринин цмуми дяйяри;
П - мцяссисянин баланс ющдялиkляри (пассивляри);
Ма - мцяссисянин малиййя асылылыьы ямсалы;
Зя - мцяссисянин йерляшдийи зона ямсалы;
Хя - мцяссисянин йерли хаммалла тяжщиз олунма ямсалы;
Эя - мцяссисянин эялирлилик ямсалыдыр.
Мцяссисянин малиййя асылылыьы ямсалы –юзялляшдирмя тарихиня
онун балансында олан кредитор боржларын (бцджяйя, бцджядян-
кянар фондлара, ссуда, ямяк щаггы,иш вя хидмятляря эюря олан
боржлар) онун гиймятляндирилян активляринин цмуми дяйяриня
олан нисбяти кими мцяййян едилир. Мцяссисянин зона ямсалы –
онун йерляшдийи яразийя эюря шярти мцяййян олунмуш ямсалыдыр.
Мцяссисянин йерли хаммалла тяжщизолунма ямсалы – онун йерли
хаммалдан (вя йа идхал олунан хаммалдан) асылылыьыны характе-
ризя едир вя истифадя олунан йерли хаммал нювляринин (хаммал,
йарымфабрикат, комплектляшдирижи мяmуlат вя с.) цмумиликдя
истифадя олунан хаммал нювляриня олан нисбяти кими мцяййян
едилир. Мцяссисянин эялирлилик ямсалы- онун нязярдя тутулан рен-
табеллик сявиййясидир вя прогнозлашдырылан халис эялирин (мянфяя-
тин) истещсал хяржляриня (вя йа майа дяйяриня) олан нисбяти кими
мцяййян едилир. Дювлят мцяссисясинин щцгуги шяхси олмайан
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 95
структур бюлмяси) филиал, истещсал сащяси, сех вя диэяр структур
бюлмя) айрыжа юзялляшдирилдикдя, гиймятляндирмя, юзялляшдирмя
анына олан ющдяликляря уйьун тяртиб олунмуш вя баш мцяссися
тяряфиндян тясдиг едилмиш бюлцшдцрцжц актын (балансын) мялу-
матлары ясасында апарылыр. Юзялляшдирилян дювлят мцяссисясинин
(обйектин) гиймятляндирилян ямлакынын тяркибиня онун ясас вя-
саитляри вя саир дювриййядянкянар активляри, ещтийат вя мясряфля-
ляри, пул вя саир малиййя вясаитляри, диэяр мадди вя гейри-мадди
активляри дахилдир.
Ясас вясаитляря вя саир дювриййядянкянар активляря ашаьы-
дакылар дахилдир: а) биналар, гурьулар, ютцрцжц гурьулар, иш-эцж
машынлары вя аваданлыглары, юлчцтянзимляйижи жищазлар (гурьулар),
щесаблама техникасы, няглиййат васитяляри, атлар, истещсалат-тясяр-
рцфат инвентарлары (лявазиматлары), ишчи-мящсулдар щейванлар, чо-
хиллик якмяляр, торпагларын йахшылашдырылмасына (мелиорасийа,
гурудулма, ирригасийа вя с. ишляр) щабеля башга ишляря гойулан
капитал гойулушлары вя башга ямяк васитяляри; б) балансда якс
олунан гейри-мадди активляр, торпаг, су вя тябии ещтийатлардан
(сярвятлярдян) истифадя щцгуглары, ямлак щцгуглары, патентляр,
лисензийалар, «ноу-щау», програм мящсуллары, инщисар вя имтийаз
(цстцнлцк) щцгуглары (хцсуси фяалиййят нювцня верилян ли-
сензийалар да дахил олмагла), тяшкилати хяржляр, тижарят маркалары,
ямтяя нишанлары вя диэяр гейри-мадди активляр; ж) мцяссисянин
гурашдырылмыш аваданлыглары вя баша чатдырылмамыш ясаслы тикин-
тиси; ч) мцяссисянин узунмцддятли малиййя гойулушлары, о
жцмлядян диэяр мцяссисялярин гиймятли каьызларына (сящм, ис-
тиграз вя с.) дювлят вя йерли боржлар цзря фаизли истигразлара, юлкя
яразисиндя йарадылмыш диэяр мцяссисялярин низамнамя фондла-
рына, мцяссисянин хариждяки капиталıнa вя саиряйя узунмцддятли
малиййя гойулушлары; д) мцяссися балансынын аквтивиндяки «Ясас
96 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
вясаитляр вя саир дювриййядянкянар активляр» бюлмясинин диэяр
маддяляри.
Ещтийатлар вя мясряфляр – истещсал ещтийатлары (хаммал, йа-
нажаг, ещтийат щиссяляри, йарымфабрикат вя комплектляшдирижи
мямулатлар, ясас вя кюмякчи материаллар, таралар вя материал
ещтийатлары), азгиймятли вя тез кющнялян яшйалар, битмямиш истещ-
сал, эяляжяк дюврцн хяржляри, щазыр мящсул, маллар вя мцяссися
балансынын активиндяки «Ещтийатлар вя мясряфляр» бюлмясинин
диэяр маддяляриндян ибарятдир. Пул вясаитляри, щесаблашмалар вя
саир активляря мцяссисянин банклардакы щесабларында вя касса-
сында олан пул вясаитляри, йцклянмиш малларын дяйяри, дебитор-
ларла щесаблашмалары, гысамцддятли малиййя гойулушлары (бир ил-
дян чох олмайан) вя балансын активиндяки «Пул вясаитляри, ще-
саблашмалар вя саир активляр» бюлмясиндя якс етдирилян дювриййя
активляриндян ибарятдир. Гиймятляндирилян ямлакын тяркибиндя
мцяссисянин мцщасибат учотунда мцхтялиф сябəблярдян якс етди-
рилмяйян, ямлак , мцвяггяти олараг тямирдя вя ещтийатда олан
ямлак, ижарядя вя йа мцддятли истифадядя олан ямлак да дахил
едилир. Юзялляшдирилян дювлят мцяссисясинин (обйектинин) йерляш-
дийи торпаг сащяси гиймятляндирилян ямлакын тяркибиня дахил
едилмир вя Азярбайжан Республикасынын мцвафиг ганунверижи-
лийиня ясасян мцяййян едилмиш гайдада айрыжа юзялляшдирилир.
Юзялляшдирилян торпаг сащясинин гиймятляндирилмяси мцвафиг
норматив-щцгуги актларла тянзимлянир. Дювлят мцяссисясинин
ямлакынын ижаряйя верилмяси йолу иля йарадылмыш ижаря мцяссисяля-
ринин вя ижаряйя верилмиш ямлакын юзялляшдирилмяси заманы гий-
мятляндирмя мювжуд гайдайа уйьун олараг апарылыр. Ижарячинин
юз эялири щесабына ялдя етдийи ямлакын тяркиби мцвафиг сянядляр
ясасында Азярбайжан Республикасынын ганунверижилийиня уйьун
олараг Азярбайжан Республикасынын Дювлят Ямлакы Назирлийи
тяряфиндян мцяййян едилир. Мцяссисянин баланс ющдяликляриня
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 97
борж вясаитляри вя кредитляр, кредиторларла щесаблашмалар, алыжы вя
сифаришчилярдян алынмыш аванслар вя саир жялб едилмиш вясаитляр
дахилдир. Ямлакын тяркибиндян чыхарылан баланс пассивляриня гар-
шыдакы хяржляр вя юдямяляр цзря ещтийатлар, эяляжяк дюврцн эя-
лирляри, шцбщяли боржлар цзря ещтийатлар вя саир гысамцддятли пас-
сивляр дя аиддир. Юзялляшдирилян дювлят мцяссисясинин старт (сатыш)
гиймяти вя йа сящмдар жямиййятинин низамнамя капиталы
мцяййян едиляркян ямлакын тяркибиндян пассив маддяляриля йа-
нашы, гцввядя олан ганунверижилийя ясасян, юзялляшдирилмяси га-
даьан олунмуш ямлакын, дювлят мцлкиййятиндя сахланылан, ща-
беля йерли юзцнцидаряетмя (бялядиййя) органларынын вя мцвафиг
тяшкилатларын балансына верилян сосиал-мядяни вя мяишят-комму-
нал тяйинатлы обйектлярин, щабеля мцяссисянин ямлак комплек-
синин тяркибиндян чыхарылажаг айрыжа юзялляшдирилян ямлакын дяй-
яри дя чыхылыр. Юзялляшдирмя просесиндя дювлят мцяссисяляринин
ямлакынын гиймятляндирилмяси мцяссися рящбярлийинин иштиракы иля
юзялляшдирмя комиссийасы тяряфиндян мцяссисянин ямлакынын ин-
вентарлашдырылмасы щяйата кечирилир. Ясас вясаитляр галыг дяйяри вя
йа базар дяйяри иля гиймятляндирилир. Ясас вясаитин галыг дяйяри
онун баланс дяйяриндян (йенидян гиймятляндирмя нязяря алын-
магла) ясас вясаитлярин амортизасийа нормалары ясасында гийmят-
ляндирмя дюврцня щесабланмыш кющнялмя мябляьи чыхылмагла
мцяййян едилир. Бу гайда иля щесабланмыш галыг дяйяри юзялляш-
дирмя комиссийасы тяряфиндян гиймятляндирмя дюврцндя ейни вя
йа аналоъи вясаитлярин базар гиймятляри иля мцгайися едилир. Ясас
вясаитлярин мцщасибат учоту мялуматлары ясасында мцяййян
едилмиш галыг дяйяри базар гиймятляриня уйьун эялмядикдя
(ашаьы вя йа йухары олдугда) мцяссисяни юзялляшдирмя комис-
сийасы гиймятляндирмя вя мцщасибат учоту щаггында Азярбай-
жан Республикасынын ганунверижилийяиня ясасян тякрар
98 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
гиймятляндирмя апарыр вя ясас вясаитин базар дяйярини мцяййян
едир.
Ясас вясаитин базар дяйярини мцяййян етмяк мягсядиля
апарылан тякрар гиймятляндирмя мцяссися рящбярляринин вя йа
юзялляшдирмя комиссийасынын тяшяббцсц иля бу сащядя хцсуси ра-
зылыьа (лисензийайа) малик олан щцгуги вя физики шяхсляр (гиймят-
ляндирижиляр) тяряфиндян щяйата кечириля биляр. Бу мягсядля мцяс-
сися иля гиймятляндирижи арасында «Гиймятляндирмя фяалиййяти
щаггында» Азярбайжан Респуликасынын Ганунуна уйьун ола-
раг мцгавиля баьланылыр. Гиймятляндирижиляр (щцгуги вя физики
шяхсляр) дювлят мцяссисясинин ямлакынын дцзэцн гиймятляндирил-
мясиня Азярбайжан Респуликасынын ганунверижилийиня мцвафиг
олараг мясулиййят дашыйырлар. Ясас вясаитлярин базар дяйяри иля
гиймятляндирилмясиня даир тяртиб едилмиш актлар, гиймятляндири-
жилярин хцсуси ряйи (щесабаты) ялавя едилмякля, юзялляшдирмя ко-
миссийасы тяряфиндян Дювлят Ямлак Назирлийиня тягдим едилир.
Гиймятляндирмя актлары мцяййян олунмуш гайдада тясдиг
едилдикдян сонра статистика учоту вя щесабатларында дцзялишляр
етмяк цчцн истифадя олунур. Ясас вясаитлярин баланс дяйяри ин-
вентарлашманын нятижяляри нязяря алынмагла мцщасибат учоту
мялуматлары (учот китаблары, инвентар картлары вя с.) ясасында
мцяййян едилир. Инвентарлашма нятижясиндя галыг кими ашкар
едилмиш, лакин мцщасибат учотунда якс етдирилмяйян вясаитлярин
баланс дяйяри онларын щазырланмасына, гурашдарылмасына вя
ялдя едилмясиня чякилян хяржляр ясасында мцяййян едилир. Бу за-
ман гцввядя олан тикинти-смета нормативляри, тикинти матери-
алларынын базар гиймятляри, мцвафиг хидмятлярин тарихляри вя
щямин хяржлярин базар дяйяринин мцяййян едилмясиня имкан
верян гиймят, тариф вя диэяр амилляр нязяря алыныр. Мцяссисянин
балансында якс етдирилмяйян бина, гурьу, машын, аваданлыг вя
диэяр нюв ясас вясаитлярин щазырланмасына вя ялдя едилмясиня
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 99
чякилян хяржляр щаггында мцщасибат учотунда мцвафиг мя-
луматлар олмадыгда, онларын дяйяри юзялляшдирмя комиссийасы
тяряфиндян гиймятляндирмя дюврцня олан базар гиймятляри иля
мцяййян едилир. Норматив истисмар мцддяти битмиш, лакин исти-
фадяйя йарарлы олан ясас васитялярин вя йа онларын айры-айры щис-
сяляринин (деталларынын, говшагларын вя с.) эяляжякдя истифадя
олунмаг дяряжяси нязяря алынмагла галыг бярпа дяйяри мцяййян
едилир. Истифадяйя йарарлы олан ясас вясаитлярин галыг бярпа дяйяри
физики ашынма вязиййят нязяря алынмагла мцяссисянин юзялляш-
дирмя комиссийасы тяряфиндян гиймятляндирилир. Баша чатдырыл-
мамыш тикинти обйектляринин вя гурашдырылмамыш аваданлыгларын
юзялляшдирмя дюврцндя дяйяри мцяййян едилир. Юзялляшдирилмяси
нязярдя тутулан, тикинтиси баша чатдырылмамыш перспективсиз
обйектляр юзялляшдирмя комиссийасы вя йа гиймятляндирижи тяря-
финдян онларын тикинтисиня сярф олунмуш йарарлы тикинти материал-
ларынын (конструксийаларынын) базар дяйяри нязяр алынмагла
гиймятляндирилир. Бу заман обйектин перспективсизлик эюстяри-
жиляринин мцяййян едилмяси Азярбайжан Республикасы Назирляр
Кабинети тяряфиндян тясдиг едилмиш гайдалара уйьун апарылыр.
Азгиймятли вя тезкющнялян яшйаларын дяйяри онларын баланс дяй-
яриндян щесабланмамыш кющнялмя чыхылмагла мцяййян едилир.
Узунмцддятли малиййя гойулушлары баланс дяйяри цзря гиймят-
ляндирилир. Гейри-мадди активляр онларын баланс дяйяриндян кющ-
нялмя мябляьи чыхылмагла гиймятляндирилир. Ещтийатлар вя
мясряфляр мювжуд вязиййятя олан баланс дяйяри иля гиймятлян-
дирилир. Пул вясаитляри, щесаблашмалар вя с. дювриййя активляри
баланс дяйяри иля гиймятляндирилир. Мцяссисянин валйута щесабла-
рында олан пул вясаитляри, валйута иля юдянилмяси нязярдя тутулан
дебитор боржлары, гиймятляндирмя тарихиня манатын Азярбай-
жан Респуликасы Милли Банкынын мцяййян етдийи мязянняси яса-
сында гиймятляндирилир. Мцяссисянин щесабланмыш илкин гиймятиня
100 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
тятбиг едилян ямсаллар (базар конйуктуру нязяря алынмагла)
Дювлят Ямлакы Назирлийинин тягдиматы иля Азярбайжан Респу-
ликасы Назирляр Кабинети тяряфиндян тясдиг едилир.
Юзялляшдирилян мцяссисяляр (обйектляр) бина вя тикинтилярин
бир щиссясиндя йерляшдикдя вя мцщасибат учотунда щямин сащя-
лярин баланс дяйяри щаггында мялуматлар олмадыгда, онлара
аид едилян сащяляр (гейри-йашайыш, истещсал вя диэяр тяйинатлы
сащяляр) ашаьыдакы гайдада гиймтяляндирилир.
Бэ=Гд х Йя
Бурада Бэ- бина тикинтиляринин бир щиссясиндя йерляшян
сащянин старт (сатыш) гиймяти:
Гд – бина вя тикинтилярин бир щиссясиндя йерляшян сащянин
галыг дяйярляридир:
Йя - бина вя тикилинин бир щиссясиндя олан мцяссисясинин
(обйектин) йерляшмя ямсалыдыр.
Йашайыш биналарында вя инзибати тяйинатлы биналарда йер-
ляшян гейри-йашайыш сащясинин галыг дяйяри (Гд) ашаьыдакы
дцстурда мцяййян едилир.
Гд=К х Сц х Бя х Щя х Мя х Ая
К - 1м2 сащянин юзялляшдирмя заманы гябул едилян норматив
дяйяридир вя 200000 манат мябляьиндя мцяййян едилир.
Сц - мцяссися вя обйектин йерляшдийи цмуми сащядир вя
обйектин мцяййян олунмуш гайдада тяртиб едилмиш техники пас-
портунун эюстярижиляри ясасында мцяййян едилир.
Бя - бина ямсалыдыр:
а) даш, дямир вя бетон блок вя панеллярдян тикилмиш бина вя
тикилиляр цчцн -1,0;
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 101
б) йцнэцл метал конструксийаларындан вя диэяр материаллар-
дан тикилмиш бина вя тикилиляр цчцн - 0,7 ямсалы тятбиг едилир.
Щя - щцндцрлцк ямсалыдыр:
а) мяртябянин щцндцрлцйц 4,0 метрядяк олдуьу щалда -1,0;
б) мяртябянин щцндцрлцйц 4,0 метрдян йцксяк олдуьу
щалларда -1,2 ямсалы тятбиг едилир.
Мя - мяртябялилик ямсалыдыр:
а) биринжи вя йухары мяртябяляр цчцн - 1;
б) йарымзирзямиляр цчцн - 0,7;
ж) зирзямиляр цчцн - 0,5 ямсалы тятбиг едилир.
Ая - бина вя тикилинин кющнялмя ямсалыдыр:
а) 10 илядяк истисмарда олан биналар цчцн - 1;
б) 10 илдян 25 илядяк дюврдя истисмарда олан биналар цчцн -
0,8;
ж) 25 илдян 50 илядяк дюврдя истисмар олунан бина вя тикили-
ляр цчцн - 0,6;
ч) 50 илдян чох дюврдя истисмар олунан биналар цчцн - 0,5
ямсалы тятбиг едилир.
Юзялляшдирилян мцяссися вя обйектлярин йерляшдийи бина вя
тикилилярдя сон он илдя ясаслы тямир вя тикилийя тятбиг едилян бу
ямсаллар 20% артырылыр.
Бина вя тикинтинин бир щиссясиндя йерляшян сащянин старт (са-
тыш) гиймятиня тятбиг едилян ямсаллар (базар конйунктуру нязяря
алынмагла) Дювлят Ямлакы Назирлийинин тягдиматы иля Азярбай-
жан Республикасынын Назирляр Кабинети тяряфиндян мцяййян еди-
лир. Бина вя тикилилярин бир щиссясиндя йерляшян дювлят мцяссися вя
обйектляринин старт (сатыш) гиймяти вя йа сящмдар жямиййятинин
низамнамя капитылы мцяййян едиляркян онлара аид олан сащяля-
рин (гейри – йашайыш, истещсал вя диэяр тяйинатлы сащялярин) щесаб-
ланмыш галыг дяйяри, гиймятляндирилян ясас вясаитлярин цмуми дя-
йяриня дахил едилир. Мцясисянин юзялляшдирмя комиссийасы тяря-
102 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
финдян ясас вясаитлярин, мал-материал гиймятлиляринин, баша чат-
дырылмамыш тикилилярин, гурашдырлымамыш аваданлыгларын, узун-
мцддятли малиййя гойулушларынын, гейри-мадди активлярин, eщ-
тийат вя мясряфлярин, харижи валйутада пул вясаитляринин (дебитор
боржларынын) гиймятляндирилмяси актлары Дювлят Ямлакы Назир-
лийинин мцяййян етдийи формаларда тяртиб олунур. Юзялляшдирилян
дювлят мцяссисясинин юзялляшдирмя комиссийасы тяряфиндян тягдим
олунмуш ямлакын инвентарлашдырылмасы вя гиймятляндирилмяси
актлары мцяййян едилмиш гайдада експертиза едилдикдян сонра
Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян тясдиг олунур. Дювлят мцяс-
сисясинин рящбяри, баш мцщасиб вя юзялляшдирмя комиссийасынын
цзвляри Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едилян ямлакын ин-
вентарлашдырылмасы вя гиймятляндирилмяси актларынын, щабеля ди-
эяр юзялляшдирмя сянядляринин дцрцстлцйц цчцн Азярбайжан Рес-
публикасынын ганунверижилийиня уйьун мясулиййят дашыйырлар.
Мцяссисянин юзялляшдирмя сянядляриня (юзялляшдирмя планына) га-
нунверижиликдя юзялляшдирилмяси гадаьан олунмуш обйектлярин,
мцяссисянин балансынdа олан вя юзялляшдирилмядян сонра дювлят
мцлкиййятиндя сахланылан, щабеля йерли юзцнцидаряетмя (бяля-
диййя) органларынын вя мцвафиг тяшкилатларынын балансына верилян
сосиал-мядяни вя мяишят-коммунал тяйинатлы обйектляринин,
щабеля мцяссисянин ямлак комплексинин тяркибиндян чыхарылараг
айрыжа юзялляшдирилян обйектлярин сийащысы ялавя едилир. Дювлят
мцяссисясинин (обйектинин) ямлакынын гиймятляндирилмяси акт-
лары, tясдиг едилдийи эцндян онун юзялляшдирилмяси барядя алгы-
сатгы мцгавилясини баьлананадяк вя йа сящмлярин нязарят зярфи
сатыланадяк ясас вясаитлярин силинмяси вя юзэянинкиляшдирилмяси
йалныз мювжуд ганунверижилийя уйьун щяйата кечириля биляр.
Мцяссися рящбярлийи ямлакын (сящмлярин вя йа щиссялярин) сатыша
чыхарылдыьы тарихя мцяссисянин старт (сатыш) вя йа сящмдар жямий-
йятинин низамнамя капиталы щесабланаркян гиймятляндирмя
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 103
актларында эюстярилмиш ямлакын тяркибиндя (дяйяриндя) баш
вермиш дяйишикликляр барядя Дювлят Ямлакы Назирлийиня зярури
мялуматлары тягдим етмялидир.
Йухарыда эюстярилян тялябляря риайят едилмяси Азярбайжан
Республикасы яразисиндя йерляшян бцтцн дювлят мцяссисяляри цчцн
мяжбуридир вя щямин тяляблярин позулмасы юзялляшдирилян
ямлакын гиймятляндирилмясинин етибарсыз щесаб едилмяси цчцн
ясасдыр.
2.4. Сянайедя ямлакын
гиймятляндирмя йоллары
Азярбайжанда базар игтисадиййаты ясас инкишаф йолу кими
сечилдийиндян халг тясяррцфатынын апарыжы сащяси олан сянайедя дя
онун бцтцн тяляб вя тяклифляриндян истифадя едилир. Базар игтиса-
диййаты, инкишафы йени-мцтярягги бир мярщяляси олуб тяляб вя тяк-
лифин ганунлары даирясиндя дювляти игтисади истигамятдя дястяк-
ляйяряк цмумхалг мараьы наминя формалашыр. Бу бахымдан
аьыр сянайедя ямлакын гиймятляндирилмяси йолларынын мцгайисяли
арашдырылмасы важиб мясялядир.
Инкишафыны демократийа вя базар игтисадиййаты мцнаси-
бятляри истигамятиндя гурмуш дювлятлярин щамысында щяр бир ся-
найенин, о жцмлядян нефтгазчыхарманын инкишафы мцхтялиф исти-
гамятлярдя гурмуш дювлятлярин щамысында dиэяр бир сянайенин,
о жцмлядян нефтчыхарманын инкишафы мцхтялиф истигамятляриндя
гурuлур вя тянзимлянир. Буна эюря дя сянайени – обйеткляри,
дювлят тяряфиндян тянзимлянян обйектляря, йахуд дювлят вя йа
гейри-дювлят – юзял секторлара бюлмяк олар. Азярбайжан
мцстягиллик ялдя етдикдян сонра илк нювбядя мянзил фонду, tи-
жарят вя хидмят обйеткляри там юзялляшдирилмишдир. Щал-щазырда
ися сянайе обйектляринин юзялляшдирилмяси просеси (икинжи юзялляш-
104 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
дирмя програмы) щяйата кечирилир. Сюзц эедян нефтгаз сянайеси-
нин мцяййян сащяляринин юзялляшдирилмяси ися йалныз структур
дяйишикликляриндян сонра мцмкцн олажагдыр. Ону да гейд едяк
ки, бу сянайенин йцксяк капитал тутуму олмасыны нязяря алараг,
онун яксяр щиссясинин – ясасян нефтчыхарманын вя эеолоъи кяш-
фиййатын дювлятин ялиндя галмасына щеч бир шцбщя йохдур.
Юзялляшдирмя програмына эюря нефтгаз сянайесинин щяр
щансы бир щиссясинин юзял секторуна кечмяси илк нювбядя онун
ясас истещсал фондларынын гиймятляндирилмяси иля ялагядардыр.
Юзялляшдирмя просесиндя ясас истещсал фондларынын (вя йахуд
ямлакын) гиймятляндирилмяси Дювлят Ямлак Назирлийи тяряфиндян
базарын ганунларына уйьун щяйата кечирилмяси нязярдя тутулур.
Гейд едяк ки, истещсал сащяляринин вя ямлакын гиймятляндирилмяси
дювлят тяряфиндян цмуми шякилдя, йа да «индекс» методу иля
апарыла билмяз. Инкишаф етмиш юлкялярин тяжрцбяси эюстярир ки, бу
тамамиля башга шякилдя олмалыдыр.
Ямлак дедикдя функсийасына, тяйинатына, физики хцсусий-
йятляриня, мцлкиййят формасына вя башга яламятляриня эюря бир-
бириндян фярглянян обйектляр нязярдя тутулур. Истяр инкишафда
олан, исярся дя инкишаф етмиш юлкялярдя ямлакын обйектив вя
дцзэцн гиймятляндирилмяси юзялляшмя просесиндя ясас важиб мя-
сялялярдян биридир. Бу базар игтисадиййатынын тялябиндян иряли эя-
лир. Ян инкишаф етмиш юлкялярдян олан Бюйцк Британийада ямла-
кын гиймятляндирилмясинин 5 методундан истифадя едилир. Бунлар
– мцгайися, инвестисийа, эялир, налог вя подрат методларындан
ибарятдир. АБШ-да ися 3 метод даща чох йайылмышдыр. Бу ме-
тодлары нязярдян кечиряк:
1. Хярж методу. Ямлакын гиймятляндирилмясинин бу ме-
тоду алыжынын обйектин йенидян тикиляжяйи тягдирдя нечяйя баша
эяляжяйиндян артыг пул вермямясиня ясасланыр. Бу йанашма йени
вя йа нисбятян йени обйектляря тятбиг олуна биляр. Беляликля, хярж
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 105
методуна эюря обйектин гиймятини ашаьыдакы дцстурла
мцяййян етмяк нязярдя тутулур:
ХМД=ТЙД-ОАД+ЙТД (1)
вя йа ХМД=ЕОД-ОАД+ЙТД (2)
Бурада: ХМД –хярж методу иля дяйяри;
ТЙД – там йени дяйяри;
ОАД –обйектин ашынма дяйярини;
ЙТД – йерляшдийи торпаьын дяйярини;
ЕОД – ейни эцжлц обйектин дяйярини ифадя едир.
Там йени дяйяр дедикдя ейни дяйярляндирилян обйектя
бянзяр обйектин дяйяри, ейни эцжлц обйектин дяйяри (ЕОД) де-
дикдя ися риск дя нязяря алынмагла мцасир технолоэийа вя стан-
дартлара уйьун олараг ейни эцжя малик бир обйектин дяйяри ня-
зярдя тутулур. Бурада (1) тамамиля йени, (2) ися нисбятян йени
обйекти дяйярляндирмяк цчцн истифадя олунмасы мяслящят эю-
рцлцр. Базар игтисадиййатына кечид дюврцнц йашайан республи-
камыз цчцн бу метод даща ялверишлидир. Онун ялверишли олмасы
диэяр методлара нисбятян даща дцрцст информасийалар вермяси
иля ялагядардыр.
Хярж методундан ашаьыдакы щалларда истифадя етмяк
олур:
-йени тикинтинин нятижяси тящлил олундугда;
-торпагдан истифадя мцгайися едилдкдя;
-бина йенидян гурулдугда;
-верэи юдямяляри щесабландыгда;
-сыьорталанма щесабландыгда;
-тябии фялакятин нятижяси гиймятляндирилдикдя;
-хцсуси тяйинатлы бина вя гурьулар гиймятляндирилдикдя.
Хярж методунун садаланан цстцнлцкляриня бахмайараг
игтисадиййатын сявиййясиня тясир эюстярян мянфи жящятляри дя вар-
дыр. Онлара ашаьыдакылары аид етмяк олар:
106 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
-эяляжякдя ялдя олунажаг эялирдян истифадя етмяйи тямин
етмир;
-кющнялмя щесабланмасыны мцряккябляшдирир;
-торпаьын башга мягсядляря истифадя едилмяси нязяря
алынмыр;
тарихи, бянзярсиз архитектурайа, естетик характеристикайа
вя йа бюйцк ашынмайа малик олан вя она бянзяр обйеткин тикин-
тисинин гиймятляндирилмясини чятинляшдирир.
Сюзцэедян методун истифадя едилмяси заманы ашаьыдакы
ардыжыллыьа риайят олунмалыдыр;
-обйектин юзц вя бцтцн сянядляри иля таныш олунур;
-обйектин там йени вя йа йени эцжлцсцнцн дяйяри гий-
мятляндирилир;
-мяняви, физики, функсионал вя защири ашынма гиймятлянди-
рилир;
-торпаг сащяси, онун абадлашдырма вя йашыллышдарылмасы
гиймятляндирилир;
-нящайят, обйектин (1) вя йа (2) дцстуру иля мцяййян
олунур.
2.Базар методу. Буна башга сюзля мцгайисяли сатыш ме-
тоду да дейилир. Бу метод садя, дягиг вя ялверишлидир. Сатышын
мцгайисяли тящлилиня ясасланан бу методун, pринсипи ашаьыдакы
кимидир. Айдындыр ки, щеч бир алыжы мялум обйектя, ейни хасся-
ляря малик аналоъи обйектин гиймятиндян чох пул веря билмяз.
Башга сюзля десяк, мцгайися цчцн охшар вя йа аналоъи обйект
эютцрцлцр вя онун гиймяти дцзялиш ямсалларына вурулараг сатылан
обйектин гиймяти кими гябул олунур. Бу щесабламаны апармаг
цчцн ашаьыдакы дцстурдан истифадя етмяк мяслящят эюрцлцр.
БМД=АОД • Я1 • ß2 • ßí
Бурада:
БМД – базар методу иля обйектин дяйярини;
АОД - аналоъи обйектин базар дяйярини;
Я1, 2, н - дцзялиш ямсалларыны ифадя едир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 107
Дцзялиш ямсаллары бюйцк вя кичик ола биляр. Яэяр мцгай-
ися обйекти « + »-лара малик олдугда ямсал ващиддян бюйцк, « -
» - Лара малик олдугда ися кичик олур.
Цмумиййятля, гиймятляндирмя просеси ашаьыдакы арды-
жыллыгла апарылыр:
-сатылан обйектля мцгайися олунан сатылмыш обйектляр
цзря информасийа топланыр;
-информасийа бир даща йохланылыр;
-дцзялиш ямсалларынын тяйин едилир;
-базар методу иля дяйяр щесабланыр.
Бу методун чатышмамазлыьы онун щяр бир йердя тятбиг
олуна билинмясиндян ибарятдир.
3. Эялир методу. Бу методла щесабламанын апарылмасын-
дан истифадя алыжынын бу обйект цзря ясас мягсяди газанж ялдя
етмяк олудуьундан эяляжякдя ялдя олуна биляжяк дисконтлашды-
рылмыш эялирин щесабланмасына шяраитин йаранмасы иля ялагядардыр.
Алынмыш обйект алыжыйа ашаьыдакы эялирлярин ялдя едилмясиня шяраит
йарада биляр:
-жари пул дахил олмалары (мядахил);
-верэилярля мцгайисядя гянаят;
-эяляжякдя ижарядян эялян эялир;
-алгы-сатгы иля ялагядар верэилярдян гянаят.
Бу метод ики истигамятдя истифадя едилир. Онлар ашаьыда-
кылардан ибарятдир:
1.Бирбаша капиталлашма методу.
2.Дисконтлашдырылмыш эялир методу.
Биринжи метод чох садя щесаб едилир вя обйектин дяйяри
ашаьыдакы дцстурун кюмяйи иля мцяййян олунур:
БКД = ХЯЭ/КН
Бурада: БКД – бирбаша капиталлашдырманын дяйярини;
ХЯЭ – халис ямялиййат эялирини;
108 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
КН – капиталлашдырма нормасыны ифадя едир.
ХЯЭ дедикдя обйеткин ижаряйя верилмясиндян ялдя олунан
эялирля онун сахланмасына вя мцмкцн чякилян хяржлярин фярги
нязярдя тутулур.
Капиталлашдырма нормасы дедикдя ися ялдя олунан эялирин
жари гиймятини мцяййян етмяк цчцн истифадя олунан норма ня-
зярдя тутулур. Бу сон иллярдя сатылан аналоъи обйектлярин сатыш
гиймяти вя жари эялир нормасы ясасында тяйин едилир.
Бирбаша капиталлашдырылмыш дяйяр методундан истифадя
едилдикдя адятян ялдя олунмуш иллик эялир вя капиталлашдырма нор-
масы мцяййян бир аралыгда дяйишир. Она эюря дя бу методун бир
гядяр тякмилляшдирилмиш формасындан истифадя едилир.
Икинжи методла обйекти дяйярляндирмяйин ясас мягсяди
ону мцяййян бир базар гиймятиня алмаьын мягсядяуйьун-
луьуну ясасландырмагдан ибарятдир. Бунун цчцн халис чеврилмиш
гиймяти (ХЧГ) – дисконтлашдырылмыш эялир иля инвестисийа гойулу-
шунун фяргини ашаьыдакы дцстурла щесабламаг тяклиф олунур.
ХЧГ =  XQ1 XQ2 XQn −1 XQn + SG
+ + ... + + } − IQ 3)
 (1 + DN )
1
(1 + DN ) 2
(1 + DN ) n −1
(1 + DN ) n
Бурада : ХЖГ – халис чевирилмиш гиймяти ;
ДН – дисконат нормасыны ;
СЭ – сатышдан эялири (яэяр о йенидян сатылырса);
ИГ – инвестисийа гойулушуну
ифадя едир.
ХЧГ – нин тятбигинин тящлили просеси эюстярир ки , о, мцс-
бят олан щалларда инвестисийа гойулушу мягсядяуйьун , мянфи
олдугда ися гейри – мягсядяуйьун щесаб едилир. ХЧГ – нин
мцсбят гиймяти ямлака сащиб олмаьын мягсядяуйьунлуьуну
эюстярся дя, гойулмуш инвестисийанын эялирлийини характеризя ет-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 109
мир. Она эюря дя обйектляри гиймятляндирян заман бир сыра
ашаьыдакы зярури мясяляляри арашдырмаг лазымдыр :
-гиймятляндирмянин щансы методунун даща сямяряли ол-
масыны;
-обйектин базар гиймятиня щансы ясас амиллярин тясир ет-
мясини;
-обйектин функсийаларынын нядян ибарят олмасыны;
-мцлкиййятин щансы формайа вя щцгуга малик олмасыны.
Фяалиййятдя олан мцяссисялярин гиймятляндирилмяси бир гя-
дяр чятин олуб ашаэыдакы ики ясас хцсусиййятляря маликдир:
-щяр бир мцяссисянин чохлу мигдарда ямлака малик олма-
сына бахмайараг, ващид бир системдя йерляшиб, мящсул истещсал
етмяйя вя йахуд хидмят эюстярмяйя гадирдир;
-мцяссисянин базар гиймяти ямлакларынын гиймятляринин
жяминдян ибарят олмайыб онун дахили вя харижи базарда тутдуьу
мювгедян асылыдыр.
Дцнйа тяжрцбясиня ясасланыб фяалиййятдя олан мцяссисяля-
рин гиймятляндирилмясиндя ян чох эялир методу истифадя едилир.
2.5. Мцштяряк мцяссисялярин низамнамя
капиталындакы дювлятин пайынын юзялляшдирилмяси
Дювлятин тящлцкясизлийини, вятяндашларын саьламлыьыны, он-
ларын мянявиййатынын щцгуг вя гануни мянафеляринин горунма-
сыны тямин етмяк мягсяди иля дювлят ямлакынын юзяляшдирилмя-
синдя Азярбайжан Республикасынын президенти вя Дювлят Ям-
лакы Назирлийи тяряфиндян мцяййян мящдудиййятляр гойула биляр.
Беля мящдудиййятляр ади (сяс щцгугу олан) сящмлярин нязарят
зярфинин (51%) вя мящдудлашдырыжы щиссясинин (25,5%) дювлят
мцлкиййятиндя галмасы йолу иля гойулур. Юзялляшдирилян мцясси-
сянин нязарят сящм зярфи (51%) вя йа сящмлярин мящдудлашды-
110 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
рыжы щиссяси (25,5%) дювлят мцлкиййятиндя сахланылдыьы щалда,
сящмлярин галан щиссяси (номинал дяйяри 100% щесаб едилмякля)
ЫЫ Дювлят Програмынын 5.8.-жи бяндиндя мцяййян едилмиш нис-
бятдя сатылыр. Дювлят мцлкиййятиндя сахланылан сящм зярфляри
мцяййян мцддятдян сонра Азярбайжан Республикасынын Прези-
денти вя Дювлят Ямлакы Назирлийинин гярары иля юзялляшдириля биляр.
Бу заман сящмлярин галан щиссяси номинал дяйяри цзря 100%
щесаб едилмякля сатылыр. Юзялляшдирмя заманы дювлят мцлкиййя-
тиндя мцяййян пай (нязарят сящм зярфи вя йа мящдудлашдырыжы
сящм зярфи) сахланылмасы гярара алындыьы щалда, щямин мцясси-
сянин идаряетмя органларына дювлят нцмайяндясинин тяйин
едилмяси, щабеля дювлят мцлкиййятиндя сахланылан пайын идаря
олунмасы гайдалары Азярбайжан Республикасынын Назирляр Ка-
бинети тяряфиндян мцяййян едилир. Дювлят мцяссисяляринин иштиракы
иля йарадылмыш мцштяряк мцяссисялярин низамнамя капиталындакы
дювлятин пайы Азярбайжан Республикасынын президентинин вя йа
Дювлят Ямлакы Назирлийинин гярары иля юзялляшдирилир. Бу заман
гярарда дювлятин пайынын (сящм зярфинин) сатышы нисбяти эюстярилир.
Дювлятин пайынын сатышы нисбяти гярарда юз яксини едилмякля са-
тылыр. Юзялляшдирилян дювлят мцяссисяляринин (бирликляринин) вя ляьв
олунан дювлят ширкятляринин вя консернляринин балансында олан
сосиал-мядяни вя коммунал -мяишят тяйинатлы обйектляр
(йатагханалар, мяишят вя мядяниййят биналары, ушаг баьчалары,
идман гурьулары, ателйе, газанханалар вя с.) йерли ижра щаки-
миййяти (вя йа бялядиййя) органларынын вя йа аидиййаты цзря
мцвафиг тяшкилатларынын балансына вериля биляр. Юзялляшдирмя
комиссийасынын тяклифиня ясасян, мцвафиг тяшкилатларын вя йа йерли
ижра щакимиййяти (вя йа бялядиййя) органларынын балансына
верилмяси мягсядяуйьун щесаб едилмяйян сосиал-мядяни вя
коммунал-мяишят (йашайыш биналары, ушаг баьчалары вя кюрпяляр
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 111
евляри истисна олмагла) обйектляри юзялляшдирилян мцяссисялярля
бирликдя вя йа айрыжа юзялляшдирилир.
Юзялляшдирилян дювлят мцяссися вя обйектляринин, щабеля фи-
зики вя гейри-дювлят щцгуги шяхслярин вясаити щесабына инша едил-
миш обйектляринин йерляшдийи торпаг сащяляри ганунверижилийя
уйьун олараг Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян щямин мцяс-
сися вя обйектляринин мцлкиййятчиляриня сатылыр. Бу сащядя мящ-
дудиййятляр олдугда торпаг сащяляринин верилмяси гагунверижи-
ликля нязярдя тутулмуш гайдада щяйата кечирилир. Дювлят Ямлакы
Назирлийи гейри-дювлят щцгуги шяхслярин мцражияти ясасында он-
лара мяхсус торпаг сащяляринин сатышыны щяйата кечиря биляр. Бу
заман ялдя олунмуш ямлак цзяриндя мцлкиййят щцгугуну тяс-
диг едян шящадятнамя Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян ве-
рилир. Яжнябиляр вя харижи шяхсляр Азярбайжан Республикасынын
ганунверижилийи иля мцяййян едилмиш гайдада торпаг сащялярини
йалныз истифадяйя вя йа узунмцддятли ижаряйя эютцря билярляр.
Юзялляшдирмя харижи инвестор щесаб олунан шяхсляр "Дювлят
ямлакынын юзялляшдирилмяси щаггында" Азярбайжан Республика-
сынын Гануну иля мцяййян олунур. Харижи инвесторлар щярраж-
ларда вя инвестисийа мцсабигяляриндя ЫЫ Дювлят Програмында вя
Азярбайжан Республикасынын диэяр ганунверижилик актларында
мцяййян олунмуш гайдалара риайят етмякля иштирак едирляр.
Алыжы юзялляшдирилян дювлят ямлакынын щаггыны бир дяфяйя вя
йа мцяййян мцддят ярзиндя юдяйя биляр. Дювлят ямлакынын
щаггынын юдянилмясиндя мющлят верлмяси мцддяти алгы-сатгы
мцгавилясиндя мцяййян едилир вя бу мцддят 2 (ики) илдян чох ола
билмяз. Алыжы юзялляшдирилян дювлят ямлакынын дяйярини алгы-сатгы
мцгавилясиндя эюстярилян мцддят ярзиндя юдямядийи щалда,
гагунверижиликля мцяййян едилмиш гайдада алгы-сатгы мцга-
виляясиня хитам верилмяси мясяляси галдырыла биляр. Юзялляш-
дирмядян дахил олан вясаитя юзялялшдирилян обйектлярин вя сящм-
112 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
лярин, юзялляшдирмя опсионларынын сатышындан, юзялляшдирмя просе-
синдя рцсумларын юдянилмясиндя ялдя едилян пул вясаити вя диэяр
дахилолмалар аиддир. Юзялляшдирмядян ялдя олунмуш пул вясаити
Азярбайжан Республикасынын дювлят бцджясиня дахил олур.
Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиндя мцстягил малиййя мясля-
щятчисинин жялб едилмяси, юзялляшдирмя иля баьлы информасийа тя-
минатынын вя мцяссисяляринин юзялляшдирмягабаьы саьламлашды-
рылмасы мягсяди иля Дювлят Ямлакы Назирлийинин щесабына бу вя-
саитин 25%-и щяжминдя айырмалар нязярдя тутулур.
Юзялляшдирилян ямлакын (сящмлярин) дяйяри чекля юдяниляр-
кян, щямин чекляр, щабеля харижи инвесторлар тяряфиндян юзялляш-
дирмядя иштирак етмяк цчцн тягдим едилян опсионлар Дювлят
Ямлакы Назирлийи тяряфиндян гябул едилир.
Коммерсийа банкларынын дювлятя мяхсус пайларынын вя
дювлят сыьорта ширкятляринин юзялляшдирилмяси гайдалары Азярбай-
жан Республикасы президенти тяряфиндян мцяййян едилир. Халг
бядии сянят мцяссисяляринин юзялляшдирилмяси йалныз онларын фяа-
лиййят профилинин ян азы цч ил мцддятиндя сахланмасы шярти иля
щяйата кечирилир. Бядян тярбийяси вя идман мцяссися, обйект вя
гурьулары, бир гайда олараг инвестисийа мцсабигяляри васитясиля
юзялляшдирилир вя бу заман сатыжы тяряфиндян мцяссися, обйект вя
гурьунун фяалиййят профилинин сахланмасы шяртляри иряли сцрцлцр.
Тясяррцфат щесаблы елми-тядгигат, лайищя-ахтарыш мцясси-
сяляринин юзялляшдирилмяси онларын профилини сахламаг шярти иля
ашаьыдакы кими щяйата кечирилир. Орта вя ири мцяссисяляр гру-
пуна аид едилдийи щалда ися, онун сящмляринин 15%-и ямяк
коллективиня эцзяштли сатылыр, 30%-и номинал дяйяри иля илк нюв-
бядя ямяк коллективиня тяклиф олунур, 55%-и ихтисаслашдырылмыш
чек щярражларына йюнялдилир.
Юзялляшдирмя просесинин информасийа-методики тяминаты, о
жцмлядян тяблиьат-тяшвигат ишляринин щяйата кечирилмяси Дювлят
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 113
Ямлакы Назирлийи вя онун йерли гурумлары, еляжя дя кцтляви ин-
формасийа васитяляри тяряфиндян апарылыр. Щямин органлара яща-
лини ашаьыдакы информасийаларла тямин етмяк вязифяляри щяваля
едилир:
-юзялляшдирмянин мащиййяти, онун башлыжа мягсядляри вя
ясас вязифяляри, дювлят юзялляшдирмя чекляри вя опсионларындан
истифадя олунмасы щаггында, сящмдарларын (пайчыларын) щцгуг-
лары вя мцлкиййят щцгугунун горунмасы щаггында, мцяссися-
лярин тяшкилати-щцгуги формасынын дяйишдирилмяси вя юзялляшдир-
мянин форма вя цсуллары щаггында, юзялляшдирмянин эедиши,
щярражлар вя мцсабигяляр, онларын кечирилдийи йер, вахт, щярража
чыхарылан мцяссисялярин сящмляри (щиссяляри) щаггында вя с.
Юзялляшдирмянин информасийа-методики тяминаты сащясиндя
вязифяляриn йериня йетирилмяси цчцн бцтцн кцтляви информасийа
васитяляриндян, о жцмлядян телевизийа, радио, гязетляр, ъурналлар,
бцллетенляр, плакатлардан вя с. истифадя олунур. Дювлят кцтляви
информасийа васитяляри Дювлят Ямлакы Назирлийи иля бирликдя
юзяляшдирмянин эедиши барясиндя мцтямади олараг мялуматлар
верилир. Щярражларын вя мцсабигялярин кечирилмясинин план-
графикляри, юзялляшдирилян конкрет мцяссисляр щаггында
мялуматлар, кцтляви информасийа васитяляриндя вя хцсуси няшр-
лярдя мцсабигянин, щярражын вя сящмлярин ачыг сатышынын кечирил-
дийи эцндян азы 30 (отуз) эцн яввял дярж едилир. Харижи инвестор-
ларын мараьына сябяб ола биляжяк мцяссися вя обйектлярин сатыша
чыхарылмасы барядя мялуматлар Дювлят Ямлакы Назирлийинин "Ин-
тернет" шябякясиндяки сайты ваитясиля йайыла биляр. Юзялляшдирилян
мцяссисяляр щаггында ашаьыдакы мялуматлар щюкмян дярж едил-
мялидир:
-юзялляшдирилян мцяссисянин (обйектин) йерляшдийи торпаг
сащяси вя онун цзяриндя йерляшян тикилилярин характеристикасы вя
онларын ющдяликлярля йцклянмяси (яэяр мювжуддурса), мцясси-
114 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
сянин диэяр мцяссисялярдя иштирак пайынын (сящмляр, щиссяляр)
щяжми, гейри-мадди активляр (патент, тижарят маркасы вя с.),
мцяссисянин ющдяликляри (мцгавиля, бцджя, кредит ющдяликляри),
мцяссисянин бурахдыьы мящсулларын (ишлярин, хидмятлярин) ясас
номенклатурасы, ишчилярин сайы, бурахылмыш сящмлярин номинал
дяйяри, мцяссисянин еколоъи вязиййяти, мцяссисянин сящмляринин
сатыш цсулу, сящмлярин сатышында гойулан мящдудиййятляр (бу
жцр мящдудиййятляр мцяййян едилмишся), алыжылары марагланды-
ран диэяр мялуматлары алмаг гайдасы.
Дювлят мцяссисяляринин (обйектляринин) юзялляшдирилмясинин
нятижяляри щаггында мялумат 15 эцн мцддятиндя кцтляви ин-
формасийа васитяляриндя дярж олунмалыдыр. Бу мялумат юзцндя
ашаьыдакылары якс етдирмялидир:
-щярража чыхарылмыш мцяссисянин (обйектин) йерляшдийи
цнван, щярражын нятижяляриня эюря дювлят бцджясиндя юдянилмяли
олан пул вясаитинин мябляьи, щярражын диэяр иштиракчылары иля ще-
саблашмаларын апарылмасы гайдасы вя мцддяти.
Юзялляшдирилмиш мцяссися сящмдар жямиййятиня чеврилдийи
щалда ашаьыдакылар да эюстярилмялидир:
-сящмдар жямиййятинин там вя гысалдылмыш ады вя щцгугу,
бурахылмыш сящмлярин цмуми сайы вя нювц, сатыша чыхарылмыш
сящм зярфинин номинал дяйяри вя сатыш гиймяти, сатылмыш сящмля-
рин цмуми мигдары вя нювц..
Дювлят мцяссисяляринин (обйектляринин) юзялляшдирилмясинин
нятижяляри щаггында мялуматда юзялляшдирмянин айры-айры цсул-
лары щаггында норматив-щцгуги актларда нязярдя тутулмуш вя
йа бу цсулларын хцсусиййтяляриндян иряли эялян мцддяалар да
эюстяриля биляр. Юзялляшдирмя просесиндя йарадылмыш сящмдар жя-
мийятляри Азярбайжан Республикасынын Ядлиййя Назирлийи тяря-
финдян дювлят гейдиййатына алындыьы андан вя кичик мцяссисялярин
юзялялшдирилмяси барядя гярар гябул едилдийи андан мцвафиг
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 115 116 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

мяркязи вя йерли ижра щакимиййяти органларынын щямин мцяссися- 2.6. Ямлакын йенидян гиймятляндирилмяси иля
ляр барясиндя сялащиййятляри гцввясини итирир. Юзялляшдирилян дюв- ялагядар низамнамя капиталынын (фондунун)
лят мцяссисяляриня, обйектляриня вя онларын структур бюлмяляриня
дяйишмясинин учоту
мцлкиййят щцгугуну тясдиг едян шящадятнамяляр, гейри-дювлят
вясаити щесабына инша едилмиш мцяссися вя обйектляр цзяриндя
Sяhmdarlarыn цmumi iclasыnыn qяraры ilя яsas vяsаitlяrin
гейри-дювлят щцгуги вя физики шяхслярин мцлкиййят щцгугуну
yenidən qiymяtlяndirilmяsi nяticяsindя onlarыn dяyяrinin artan
тясдиг едян шящадятнамяляр, щабеля гейри-дювлят вясаити щеса-
mяblяьi qяdяr sяhmdar cяmiyyяtinin nizamnamя fondu artырыla
бына инша едилмиш обйектлярин торпаг сащяляри цзяриндя
bilяr. Nizamnamя fondunun arтырыlmasы iki цsulлa hяyata
мцлкиййят щцгугуну тясдиг едян шящадятнамяляр Дювлят Ям-
keчirilя bilяr. Birinci usul-dюvlət qeydiyyatы zamanы nяzяrdя
лакы Назирлийи тяряфиндян верилир.
tutulmuш vя nominal dяyяrda sяhmlяrin buraxыlмасыna, ikinci
Азярбайжан Республикасында дашынмаз дювлят ямлакынын
цsul isя яvvяllяr buraxыlmыш sяhmlяrin nominal dяyяриnin
Реэистри Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян апарылыр. Азярбай-
artырыlmasынa яsaslaныr.
жан Республикасынын ижра щакимиййяти органлары, дювлят ширкят-
Sяhmlяrin nominal dяyяrinin artыrыlmasы цçцn hяmin
ляри, консернляри, бирликляри, идаряляри, тяшкилатлары вя мцяссисяляри
sяhmlяri vя sertifikatlaры tяdavцldяn gюtцrmяk, onlarы yeni
онларын сярянжамында олан дашынмаз дювлят ямлакы щаггында
nominal dяyяrlяrя malik yeni sяhm vя sеrtifikatlarla яvяz etmяk
зярури олан бцтцн мялуматларын мцяййян олунмуш гайдада
vя sяhmdarlaрыn reyestrinя dяyiшikлik etmяk tяlяb olunur. Bu
Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим олунмасыны тямин етмяли-
zaman qiyмяtli kaьыzlaрын buraxылышынын tяшkili, emissiya pros-
дирляр. Дювлят мцяссисяляри вя бирликляри, щабеля мяркязи вя йерли
pektinin hazыrlanmasы, qiymяtli kaьыz blanklaрынын яldя edilmяsi
ижра щакимиййяти органлары тяряфиндян Дювлят Ямлакы Назирлийи-
ilя яlaqяdar bцtцn xяrclяr sяhmdar cяmiyyяtinin xalis mənfяяti
нин разылыьы олмадан тяшкилати-щцгуги формасындан йарадылма-
hesabыna apaрыr vя bu яmяliyyat uчoтda aшaьыdaki yazыlышla яks
сына, ляьвиня вя йенидян тяшкил едилмясиня йол верилмир. Юзялляш-
etdirilir:
дирмя заманы йарадылан вя йа низамнамя фондуна пай кими
D-t 88 "Bюlцшdцrцlдцрцлмяmiш mяnfяяt (юdяnиlmяmиш
дювлят ямлакы гойулан мцяссисяляр йалныз ачыг типли сящмдар
zяrяr)"hesabынын "Xцsusi tяyinatla fondlar" subhesabы;
жямиййятляри формасында йарадыла биляр.
K-t 76 "Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar"
hesabы vя onun юdяnилmяsi;
D-t 76 "Mцxtяlif debitоr vя kreditorlarla hesablaшmalar"
hesabы;
K-151 "Hesablaшмa hesabы".
Sяhm buraxыlышы yolu ilя nizamnamя fondunun artыrыlmasы
zamanы hяmin buraxылышын qeydiyyatdan keчirilmяsi tяlяb
olunur. Bu qeydiyyat цчцn isя dюvlяt bцdcяsinя sяhmdar cяmiy-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 117
yяtinin xalis mяnfяяti hesabыna юdяnilяn mцяyyяn rцsum
юdяnilmяlidir. Юdяnilmiш rцsum mцhasibat uчotunda aшaьыdaki
yazыlышla яks etdirilir:
D-t 88 "Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш
zяrяr)"hesabынын "Xцsusi тяyinatлы fondlar" subhesabы;
K-t 68 "Bцdcя ilя hesablaшmalar" щеesabы.
Яsas vяsaitlяrin yenidяn qiyмяtlяndirilmяsi nяticяsindя
onlarыn dяyяrinin artan hissяsi nizamnamя fondunun artыrыlmasы
цчцn buraxыlmыш сяhмlяrя, nizamnamя fondunun mяblяьinin
dяyiшdirilmяsi haqqыnda qяraрыn гяbuл edildiyi iclasыn keчirildiyi
tarixя sяhmdarlaрын reyestrindя qeyd edilmiш nizamnamя
fondуndaki sяhmdarlaрыn payыna, sяhmlяrin nюvlяrinя mцtяna-
sib olaraq bюlцшдцrцlцr. Sяhm buraxыlышынын haqqыnda qяrarыn
qяbul edildiyi tarixя sяhmlяrin sahibi dяyiшян щallarda яlavя
buraxыlыш сяhмlяrinin alыnmasы ilя baьlы bцtцn hцquq vя vяzifяlяr
yeni sяhmdara keчir. Bu zaman nizamnamя fondunun
artыrыlmasы ilя baьlы яmяliyyat цчцn aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы
verilir:
D-t 85 "Nizamnamя kapitali" hesabыnыn "Яlavя edilmiш
fond" subhesabы.
K-t 85 "Nizamnamя kapitali" hesabыnыn "Яsas nizam-
namя fondu" subhesabы.
Sяhmlяri ялdя edяnlяrdяn dяyiшdirilяn sящmlяrin nominal
dяyяrinin artmasы ilя baьlы vergi tutulur. Bu vergi hяmin
mцяssisяdя iшlяyяnlяrdяn tutulduqda:
D-t 70 "Яmяk юdяniшi цzrя ишчi heyяti ilя hesablaшmalar"
hesabы K-t 68 "Bцdcя ilя hesablaшmalar" hesabы diэяr hцquqi vя
fiziki шяxslяrdяn tutulduqda isя D-t 75 "Tяsisчilяrlя hesab-
laшmalar" hesabы K-t 68 "Bцdcя ilя hesablaшmalar" hesabы
yazыlышы verilir.
118 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Sяhmdar cяmiyyяtlяri юz яmlakыnыn dяyяrini artыrmaq
yolu ilя nizamnamя fondunu artыra bilяrlяr.
Ямlakыn dяyяrinin artmasы, mцяssisя tяrafиndяn yыьым
fondu hesabыna hяyata keчirilяn uzunmцddяtli investisiyalara
vя maliyyя investisiyalaрынa faktiki vяsait qoyuлuшunun mяb-
lяьi ilя mцяyyяn edilir.
Hesabat dюvrц яrzindя uzunmцddяtli investisiyalara vя
maliyyя investisiyalaрынa faktiki mяsrяflяrin mяblяьi 08
"Kapital qoyuluшlaры"; 06 "Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы"
hesablaрынын vя 61 "Verilmiш avanslar" hesabыnыn (tikinti tяш-
kilatlarыna verilmiш vяsait цzrя) debet dюvriyyяlяri ilя mцяyyяn
edilir. Bu zaman maliyyяlяшdirmя mяnbяyi kimi яsas vясаитляrin
kюhnяlmяsi, qeyri-maddi aktivlяrin kюhnялmяsi vя mяssisяnin
sяrяncamыnda qalan mяnfяяtdяn istifadя edilir.
Qeyd etmək lazыmdыr ki, maliyyяlяшdirmя mяnbяyi kimi
nяzяrdя tutulan яsas vаsitяlяrin kюhnяlmя mяblяьi 02 "Яsas
vasitяlяrin kюhnяlmяsi" hesabыnыn kredit qalыьы ilя deyiл, hяmin
hesabыn hesabaт dюvrц яrzindяki kredit dюvriyyяsi ilя mцяyyяn
edilir.
Hazыrda kюhnялмя, юz dяyяrini hazыr mяhsula hissя-hissя
kecirяn, amortizasiya edilяn aktivlяrin yaradыlmaсынa vя яldя
olunmasыna чяkilяn xяrclяr kimi чыxыш edir.
Amortizasiya ayыrmalarыnыn dюvriyyя vяsaitlяrinя dцшяn
mяblяьi amortizasiya edilяn яmlakla яlaqяsi olmayan sяrbяst
vяsait kimi hяrяkяt edir. Bu mяblяь sяrbяst qala, dюvriyyя
vяsaitlяrinin baшqa nюvlяrinя (mяsяlяn, istehsal ehtiyatlarынa)
qoyula vя ya yenidяn kapital qoyuluшlaрынa yюnəldilя bilяr.
Maliyylяшdirmя mяnbяyi kimi satышdan hesabat dюvrцndя
hesablanmыш kюhnяlmя formasыnda daxil olan gяlirlяrin
tяrkibindя vя mцяssisяnin pul hesablarынda olan vяsaitlяr dя
чыхыш едир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 119
Иkinci mяnbя qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlмяsidiр.
Tяsərrцfat vяsaitlяrinin qeyri-maddi aktivlяrя aid edilmяsi
цçцn aшaьыdaki meyarlarыn gюzlяnilmяsi zяruridir:
a) maddi-яшya quruлушunун olmasы;
b) obyektin uzun mцddяt istifadя edilmяsi; (яsas
vяsitяlяrin istifadя mцddяtinя uygun olaraq);
ж) mцяssisяyя mяnfяяt gяtirmяk qabiliyyяti;
ч) obyektin istifadяsindяn aлыnacaq mяnfяяtin mяblяьinin
son dяrяcя qeyri-mцяyyяn olмасы.
Qeyri-мaddi aktivlяrя mцяssisяnin mцяyyяn haqq юdя-
yяrяk яldя etdiyi intellektual mцлkiyyяt hцququ, tяbii sяr-
vяtlяrdяn, torpaq sahяlяrindяn istifadя hцququ, patentlяr, "nou-
hau", bцtцn nюv fяаliyyяtlяr цчцn лisenziyaлar, proqram
mяhsullaры aid edilir.
Qeyri-maddi aktivlяrin xцsusi qrupu kimi "Tяшkilatи
хяrжlяr", o cцmlяdяn mцlkiyyяt formasыnыn dяyiшdirilmяsi ilя
яlaqяdar xяrclяr чыxыш edir. Bu qrupa mцяssisяnin dövlət qey-
diyyatы цчцn verdiyi haqq, mяslяhяtчilяrin xidmяt haqqы, reklam
tяdbirlяrinя vя sяnяdlяrin hazыrlanmasыna чяkilяn xяrclяr aid
edilir.
Hяrrac yolu ilя alыnmыш obyektlяrin alыш dяyяri ilя qiymяt-
lяndirmя vasitяsilя mцяyyяn edilяn dяyяri arasыndakы fяrq dя
qeyri-maddi aktivlяrя aid olunur.
Bundan baшqa, hяm alыnmыш vя hяm dя mцяssisяnin
юzцndя yaradыlmыш proqram mяhsullarы da qeyri-maddi aktiv
sayылыr.
Qeyri-maddi aktivlяrin inventar dяyяrindяn asыlы olaraq
onlara kюhnяlmя hesablaныr.
Bu aktivlяrin inventar dяyяri onlarыn daxilolma
mяnbяlяrindяn asыlы olaraq mцяyyяnlяшdirilir.
120 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Belя ki, qeyri-maddi aktivlяr kяnardan satыn alıнdыqda,
onlarыn inventar dяyяri bu aktivlяrin alыnmasыna vя hazыr ишчi
vяziyyяtinя gяtirilmяsinя чяkilяn faktiki mяsrяflяrиn mяblя-
ьindяn ibarяt olur.
Qeyri-maddi aktivlяr nizamnamя fonduna pay kimi qяbul
edildiyi zaman onlarыn inventar dяyəri tяrяфlяrin razыlыьы ilя
mцяyyяnlяшdirilir.
Bu aklivlяr яvяzsiz olaraq daxil olduqda isя onlarыn
inventar, dяyяri ekspert vasitяsi ilя mцяyyяn olunur.
Qeyri-maddi aktivляrя kюhnяlmя mцяssisяsinin юzц tяrя-
findяn mцяyyяn edilяn normalar цzrя hesablaныr. Hяmin nor-
maлar isя bu aktivlяrin inventar dяyяrindяn vя onlardan faydalы
istifadяnin planlaшdырыlan mцddяtindяn asылы olaraq мцяyyяnlяш-
dиrilir. Hяr bir qeyri-maddi aktiv цzrя xidmяt mцddяti bu
mцddяt mцяssisяnin юz fяaлiyyяt mцddяtindяn artыq olmamaqla
sяrbяst mцяyyяn edilir. Qeyri-maddi aktivin faydalы xidmяtиni
mцяyyяn etmяk mцmkцn olmadыqda, bu mцddяt, adяtяn 10 il
qяbul edilir.
Qeyri-maddi aktivlяrя kюhnяlmя hesablanmasы uчotda
aшaьыdaki kimi яks etdirilir:
D-t 26 "Цmumtяsяrrцfat xяrclяri" hesabы;
K-t 05 "Qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi" hesabы.
Faydalы xidmяt mцddяti baшa чatdыqdan sonra qeyri-
maddi aktivlяr silinir. Bu яmяliyyat цчцn иsя uчoтda aшaьыdakы
mцhasibat yazыlышы tяrtib olunur:
D-t 05 "Гeyri-maddi aktivlяrin kюhnялмяsи" hesabы;
K-t 04 "Qeyri-maddi aktivlяr" hesabы.
Иnvestisiyalarыn maliyyяlяшdиrmя mяnbяyi kimi baxыlan
qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmя mяblяьi hesabat dюvrц цчцn
05 "Qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi" hesabыnыn kredit dюv-
riyyяsinя яsasяn mцяyyяnlяшdirилir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 121
Иnvestisiya proseslяrinin hяyata keчirilmяsi mяnbяlяrinin
nюvlяri vя mяblяьlяrи mцяyyяnlяшdirilяn zaman яsas vasitяlяrin
vя qeyri-maddi aktivlяrin ilk nюvbяdя, istehsal sfеrasыna
qoyulan kapital гойулушлары цзря мясряфлярин mяnbяyi kimi
чыxыш edir.
Hesabat dюvrц яrzindя yerinя yetirilmiш tikinti iшlяrinin vя
satыn alыnmыш яsas vяsaitlяrin dяyяri hяmin dюvrdя hesablanmыш
kюhnяlmяnin mяblяьinя uygun gяlяn mallarda hяmin hal sadя
tяkrar istehsalыn baш vermesini tяsdiq edir. Sadя tяkrar istehsal
nяticяsindя hesabat dюvrцndя ясas vяsaitlяrin umumi dяйяри
оnlarын ilk dяyяrinя чatdырыlmasы hяyata keчirilir. Maliyyя-
lяшdirmя mяnbяyi kimi mяhsul (iш vя xidmяtlяr) satышыndan яldя
edilmiш mяbляьin tяrkibindя hesabat dюvrц яrzindя hesablanmыш
kюhnяlmя formaсыndan alыnan (яvvяlki dюvrdяn keчяn qalыьы da
nяzяrя almaqla) vяsaitlяr dя чыxыш edir. Bu яmяliyyatлara aшa-
ьыdaki yazыlышlar verilir:
a) яldя edilяn яsas vяsaitlяr цчцn mal gюndяrяnin hesab-
namяsi, hямчinin tikinti цzrя mяsrяflяr akseptlяшdiriлdикdя:
D-t 08 "Kapital qoyuluшlaры" hesabы;
K-t 60 "Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar" hesabы;
b) hesablanmыш kюhnяlmя mяblяьi daxilindя яldя edilmiш
яsas vяsaitlяr цчцn mal gюndяrяnin hesabnаmяsi юdяnildikdя:
D-t 60 "Malsatan vя podratчыlarla hesabлaшmalar" hesabы;
K-t 51 "Hesablaшma hesabы";
ж) яldя edilmiш яsas vяsaitlяr istismara buraxыldыqda
D-t 01 "Яsas vяsaitlяr"1 hesabы;
K-t 08 "Kapital qoyuluшlarы" hesabы;
ч) yerinя yetirilmiш iшlяr цчцn hesablanmыш kюhnяlmя
mяblяьinя uygun gяlяn mяblяьdя tikinti tяшkilatlarыna avans
verildikdя:
D-t 61 "Verilmiш avanslar цzrя hesablaшmalar" hesabы.
122 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
K-t "Hesablaшma hesabы".
Hesabat dюvrц яrzindя kapital qoyuluшlarыna чяkilmiш
faktiki mяsrяflяrin mяblяьi hesablanmыш kюhnяlmя mяblяьindяn
чox olmayan hallarda uчotda heч bir ялavя yazыlыш aparыlmыr.
Belя bir hal мцяssisяnin яmlakыnыn artmamasыnı tяsdiq edir.
Uzun mцddяtli invetisiyalara faktiki vяsait qoyuluшunun
mяbляьi, яsas vяsaitlяrin kюhnялмяsi nяticяsindя onlarыn dяyя-
rinin azalmasы mяblяьindяn чox olmasы geniшlяndirиlmiш tяkrar
istehsalын baш vermяsini sцbut edir. Bu halda maliyyяlяшdirmя
mяnbяyi kimi hяm яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi, hяm dя mцяs-
sisяnin sяrяncamынda qalan mяnfяяtdяn istifadя edilir.
Mцяssisяnin sяrяncamынda qalan mяnfяяt xцsusi tяyinatlы
fondlarыn yaradыlmasынa yюnəldilir vя bir qayda olaraq bu
fondlarын vяsaiti hesabыna bir sыra юdяmяlяr, o cцmlяdяn divi-
dent юdяmяlяri hяyata keчirilir. Mцhasibat uчotunda bu юdяniш
aшaыьыdaki yazыlыш verilmяklя яks etdirilir:
D-t 88 "Bюлцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)"
hesabыnыn "Xцsusi tяyinatlы fondlar" subhesabы;
K-t 51- "Hesabлaшma hesabы",
Mяnfяяt hesabыna yaradыlan yыьыm fondu istehsal vя qeyri-
istehsal tяyinatлы яsas vяsaitlяrin ялde edilmяsinя vя тikilmяsinя
istifade edilir. Bu fondun yaradыlmasы uчotda;
D-t 81 "Mənfəətin istifaдяsi" hesabы.
K-t 88 "Bюлцшдцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)"
hesabыnыn "Xцsusi tяyinatlы fondlar" subhesabы yazыlышы ilя яks
etdirilir.
Yыьыm fondu mцяssisяnin mяnfяяtinin yeni яmlakыn
yaradыlmasынa yюnяldilяn hissяsini юzцndя ifadя edir. Yыьыm
fondunun vяsaiti istehlak fondunda olduьu kimi sonradan geri
qaytarmaq sяrti ilя xяrclяnir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 123
Aktiv 51 "Hesablaшma hesabы" 55 "Bankdakы sair
hesablar", yaxud 52 "Valyuta hesabы" цzrя uчota alыnan pul
vяsaitinin xяrclяnяn hissяsinin яvяzindя diэяr aktiv hesablarыn
(mяsяlяn, 08 "Kapital qoyuluшlarы hesabыnыn) debetindя, yыьым
fonдunun vяsаiti hesabыna yaradыlmыш "Baшa чаtmamыш kapital
qoyuluшlaры" maddяsi цzrя baшqa bir яmlakын dяyяrini uчota
almaq zяrurяti meydana чыxыr. Buna gюrя dя yыьым fondunun
mяbləьи яmlakын яldя edilmяsinin (yaradыlmasынын) maliyyянlяs-
dirilmяsinя istifadя olunmuш pul vяsaitlяrinin mяblяьini
azaltmыr vя щяmin vяsait hesabыna 88 "Xцsusi tяyinatлы fondlar"
hesabынын "Иstifadя edilmiш yыьыm fondu" subhesabынda yara-
dыlmыш яmlakыn maliyyяlяшdirilmя mяnbяyi kimi uчota alыn-
мaqda davam etdirilir. Qeyd ediляn subhesabыn hesabat
dövrцnцн sonuna qядяр balansda яks etdiriлян xцsusi tяyinatлы
fondlaрын qaлыг mяblяьlяrиnя aid edilir.
Цmumiyyяtlя, istehsal xarakterli kapital qoyuluшlarыныn
uчotu aшaьыdaki sxeм цzrя aparылыr;
1. Heсablanmыш kюhnяlmя mяblяьи daxilindя:
a) alыnmыш яsas vяsait vя obyektlяrin tikintisi цzrя
mяsrяflяrя gюrя mal satan vя podratчыlarын hesabnamяlяri
akseptlяшdirildikdя:
D-t 08 "Kapital qoyuluшлarы" hesabы;
K-t 60 "Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar" hesabы;
b) яsas vаsitяlяr istismara verildikdя:
D-t 01 "Яsas vяsaitlяr" hesabы;
K-t 08 "Kapitaл qoyuluшlarы" hesabı;
ж) malsatan vя podratчыlaрыn hesab nюmrяlяri юdя-
nildikdя:
D-t 60 "Malsatan vя podratчыlarla hesabлaшmalar" hesabы;
K-t 51 "Hesablaшma hesabы" vя ya 55 "Banklarda olan
xцsusi hesabлar";
124 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
ч) tикинti tяшkiлatlaры tяrяfindяn yerinя yetirilmiш iшlяrя
verilяn avanslar юdяnildikdя (heсaбlaнмыш kюhnяlмя mяblяьи
daxilindя):
D-t 61 "Verilmiш avanslar" hesabы
K-t 51 "Hesablaшma hesabы" vя ya 55 "Banklarda olan
xцsusi hesabлar".
2. Mцяssisяnin sяrяncamыnda qalan mяnfяяt daxilindя:
a) aлынmыш яsas vяsaitlяr vя obyektlяrin tikintisi цzrя
mяsrяflяr цчцn mal satan vя podratчыlaрын hesabnamяlяri
akseptlяшdirildikdя:
D-т 08 "Kapital qoyuluшlaры" hesabы;
K-t 60 "Malsatan vя podratчыlarлa hesabлaшmalar" hesabы;
b) яsas vasиtяlяr istismara verildikdя:
D-t 01 "Яsas vяsaitlяr" hesabы;
K-t 08 "Kapital qoyuluшlaры" hesabы;
ж) malsatan vя podratчыlaрыn hesabnamяlяri юdяnildikdя:
D-t 60 "Malsatan va podratчыlarla hesablaшmalar" hesabы;
K-t 51 "Hesablaшma hesabы" vя ya 55 "Banklarda olan
xцsusi hesabлar" hesabы;
ч) tikinti tяшkilatlaры tяrяfиndяn yerinя yetirilmiш iшlяrя
verilяn avanslar юdяnildikdя (hesablanmыш kюhnяlmя
mяblяьindяn artыq):
D-t 61 "Verilmiш avanslar" hesabы;
K-t 51 "Hesablaшma hesabы":
д) xяrclяr bilavasitя istifadя edilmiш mяnfяяt hesabыna aid
edildikdя;
D-t 88 "Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)
hesabыnыn "Yaradыlmыш yыьыm fondu" subhesabы.
K-t 88 "Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)
hesabыnыn "Иstifadя edilmiш yыьыm fondu" subhesabы.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 125
"Иstifadя edilmiш yыьыm fondu" subhesabынын kredit mяb-
lяьи istehsal tяyinatlы яmlakыn artыmыnы gюstяrir. Qeyri-istehsaл
tяyinatlы яmlakыn artыmы uчotda baшqa yazышmalarla яks etdirilir.
Belя ki, qeyri-istehsal sferasыna maliyyя qoyuluшlarынын yeganя
mяnbяyi kimi mцяssisяnin mяnfяяti чыxыш etdiyindяn onun
uчotda aшaьыdaki yazыlarla яks etdirilmяsi yerinя yetirilir:
Qeyri-istehsal sferasы obyektlяrinя gюrя mal satan vя
podratчыlarыn hesab nюmrяlяri aspektlяшdirildikdя:
D-t 08 "Kapital qoyuluшları" hesabы
K-t 60 "Malsatan ve podratчыlarla hesablaшmalar" hesabы
Bu qeyri-istehsal sferаsы obyektlяri istismara verildikdя:
D-t 01 "Яsas vяsaitlяr" hesabы
K-t 08 "Kapital qoyuluшlaрı" hesabы
Malsatan vя podratчыlarын hesabnamяsi юdяnildikdя
D-t 60 "Malsatan vя podratlarla hesablaшmalar" hesabы
K-t 51 "Hesablaшma hesabы" vя ya 55 "Banklarda olan
xцsusi hesablar" hesabы
Eyni zamanda bu mяsrяflяrin maliyyяlяшdirilmяsinя istifa-
dя olunmuш mяnfяяt mяblяьи яks etdirildikdя:
D-t 88 "Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdenilmяmiш zяrяr)
hesabыnыn "Yaradыlmыш yыьым fondu" subhesabы.
K-t 88 "Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)
hesabыnыn "Иstifadя edilmiш yыьыm fondu" subhesabы.
Yaшayыш evlяri istisna olmaqla diэяr qeyri-istehsal tяyinatlы
obyektlяr цzrя kюhnяlmя heсablandыqda:
D-t 29 "Xidmяtedici istehsalatlar vя tяsяrrцfatlar" hesabы
K-t 02 "Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi" hesabы mцhasibat
yazыlышы tяrtib edilir.
126 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
2.7. Жяlb edиlяn иnvestиsиyalar hesabыna nиzamnamя
kapиtalыnыn (fondunun) artmasыnыn uчotu
Sяhmdar cяmiyyяtlяrindя ikinci vя sonraki emissiyalar
yalnыz sяhmdarlarыn цmumi yыьыncaьы tяrяfиndяn яvvяlki emis-
siyaныn nяticяlяri tяsdiq olunduqdan, bunдan nяzяrя almaqla
cяmiyyяtin nizamnamяsinя satыlmамыш sяhmlяrin hяqiqi hяc-
minя uygun olaraq nizamnamя fondunun artыrılmasы ilя
яlaqяdar dяyiшiklik edildikdяn vя satыlmamыш sяhmlяrin dяyяри
юdяnildikdяn sonra hяyata keчirilir.
Sяhmdar cяmiyyяtlяrindя nizamnamя fondunun artырыl-
masы yollarыndan biri kimi cяlb olunan investisiyalaрыn dяyяri
qяdяr sяhm emissiyasыныn hяyata keчirilmяsi чыхыш edir.
Sяhm buraxылышы yolu ilя nizamnamя fondunun artыrыlmasы
bu buraxыlышыn mюvcud qanunvericiлiyə uygun surətdя qeydiy-
yatdan keчirилmяsini tяlяb edir. Sяhmlяrin emissiyasыныn qey-
diyyatы цчцn sяhmdar cяmiyyяti bцdcяyя mцяyyяn edilmiш
rцsum юdяmяlidir vя bu rцsumun mяblяьи cяmiyyяtin sяrяnca-
mынda qalan mяnfяяtə silinmяlidir. Bu zaman aшaьыdakы
mцhasibat yazыlышы aparыlmalыdыr:
D-t 88 "Bölцшdцrцlмяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)
hesabыnыn "Xцsusi tяyinatлы фondлar" subhesabы
K-t 68 "Bцdcя ilя hesablaшmalar" hesabы
Emissiyanын qeydiyyatыndan vя sяhmlяrя yazыlышыn baшlan-
masы elan olunduqdan sonra sяhмdar cяmiyyяtinin uчotunda:
D-t 75 "Tяsisчilяrlя hesablaшmalar" hesabы
K-t 85/1 "Nizamnamя kapitalы" hesabы yazыlышы apaрылыr.
Sяhmlяrя yazыlыш цzrя iшtirakчыlarрыn sяhmdar cяmiyyяti ilя
faktiki hesablaшmalarынa яsas vasitяlяr, qeyri-maddi aktivlяr,
maл-material qiymяtlilяri, pul vяsaitlяri, hamчinin baшqa hцquqi
шяxslяrin sяhmlяri vя qiymətлi kaьыzlaры daxil ola bilяr.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 127
Sящmlяrin яvяzindя яsas vяsait daxil olduqda, bu vяsait-
lяrin dяyяri tяrяфlяrin razылыьы ilə mцяyyяn edilir. Qяbul aktыna və
niyйяt protokoluna яsasяn, qeyd edilяn яsas vяsaitlяri qяbul
edяn tяrяf uчоda aшаьыдакы yazылыш aparыr:
D-t 01 "Яsas vяsaitlяr" hesabы
K-t 75 "Tяsisчilяrlя hesablaшmalar" hesabы
Sяhmlяrin dяyяrinin юdяnilmяsi цчцn qeyri-maddi
aktivlяr verildikdя, uчotda:
D-t 04 "Qeyri-maddi aktivlяr" hesabы
K-t 75 "Tяsisчilяrlя hesablaшmalar" hesabы yazыlышы aparылыr.
Bu zaman qeyri-maddi aktivlяrin dəyəri mюvcud bazar
qiyмяtlяri nяzяrя alыnmaqla tяrяflяr arasыndaki mцqavilя ilя
mцяyyяnlяшdirilir.
Sяhмlяrin яvяzиndя sяhmdar cяmiyyяtinя яsas vяsaitlяr
istifadя цчцn dя verilя bilяr. Bu halda яsas vяsaitlяri verяnlяr
onlarыn mцlkiyyяt hцququnu юzlяrindя saxlayыr vя sяhmlяrin
юdяnilmiш dяйяri verilmiш яsas vяsitяlяrin istifadя mцddяti цчцn
icarя haqqынын цmumи mяblяьinя bяrabяr gюtцrцlцr. Bu zaman
sözцgedən яmaяiyyat aшaьыdakы yazыlышlarla uчotda яks etdirilir:
D-t 04 "Qeyri-maddi aktivlяr" hesabы
K-t 75 "Tяsisчilяrlя hesablaшmalar” hesabы
Bununla birlikdя maddi obyekt шяklindя olan яmlak ilk
baшlanьыж dяyяri ilя 001 saylы “Иcarяyя gюtцrцlmцш яsas
vяsaitlяr” balansarxasы hesabыnda uчota alыnыr.
Sяhmlяrin яvяzindя sяhmdar cяmiyyяtinə material, az
qiymяtli vя tez kюhnяlяn яшyalar vя mal verildikdя isя ona
aшaьыdakы mцhasibat yazыlыşы tяrтib olunmalыdыr:
D-t “Materiallar” hesabы
D-t “Az qiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar” hesabы
D-t 41 “Mallar” hesabы
K-t 75 “Tяsisчilяrlя hesablaшmalar” hesabы.
128 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
2.8. Дювлят мцяссисяляринин сящмдар жямиййятиня
чеврилмяси гайдалары
Дювлят мцяссисяляриnin юзялляшдирмя просесиндя сящмдар
жямиййятляриня чеврилмяси ашаьыдакы гайдада щяйата кечирилир:
Дювлят мцяссисяляринин сящмдар жямиййятлярinя чеврилмяси
мювжуд технолоъи вя идарячилик ялагялярини нязяря алмагла
щяйата кечирилир, sярбяст тясяррцфат субйектляринин сящмдар
жямиййятляриня çevrilməsi zamanı heç bir əlavə şərt və
məhdudiyyət qoyulmur.
Игтисади Инкишаф Назирлийи мцяссисянин юзялляшдирмя планына
уйьун олараг сящмдар жямиййятини тясис едир вя тясис сянядлярини
гцввядя олан ганунверижилийя ясасян дювлят гейдиййаты апаран
Ядлиййя Органына тягдим едир.
Дювлят мцясссясинин чеврилмяси нятижясиндя тясис едилян
сящмдар жямиййятинин дювлят гейдиййаты ганунверижиликдя
мцяййян едилмиш мцддятдя щяйата кечирилир.
Səhmdar cəmiyyətinin dövlət qeydiyyatına görə İqtisadi
İnkişaf Naziriiyi dövlət rüsumu ödəməkdən azad olunur.
Dövlət müəssisəsinin özəliəşdirmə prosesində səhmdar
cəmiyyətinə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiy-
yəti dövlət qeydiyyatına alındığı andan nazirliklərin, dövlət
komitələrinin, konsernlərin, şirkətlərin, birliklərin, digər sahə
idarəetmə və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının tabeliyindən
çıxır (səhmlərin nəzarət zərfi dövlətin mülkiyyətində saxlanılan
hallar istisna edilməklə).
Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar
cəmiyyətlərə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiy-
yəti dövlət qeydiyyatına alındığı andan müəssisəyə çevrilmiş, onun
əmlakı isə səhmdar cəmiyyətinin balansına verilmiş hesab olunur.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 129
Səhmdar cəmiyyətinin balansına onun nizamnamə kapitalını
təşkil edən dövlət müəssisəsinin əmlakı verilir.
Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının həcmi qanun-
vericiliyə uyğun təsdiq edilmiş uyğun normativ-hüquqi akta əsasən
müəyyən edilir.
Dövlət müəssisəsinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar
cəmiyyətinə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiy-
yəti çevrilən müəssisənin hüquqi varisi sayılır.
Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsininin sahə xüsu-
siyyətləri nəzərə alınaraq, özəlləşdirməyə məhdudiyyətlər yalnız
adi (səs hüququ olan) səhmləri nəzarət zərflərinin (51%) və məh-
dudlaşdırıcı hissəsinin (25,5%-dən az olmayan) dövlətin mülkiy-
yətində qalması yolu ilə qoyula bilər.
İqtisadi İnkişaf Nazirliyi dövlət müəssisəsinin özəlləşdirmə
prosesində səhmdar cəmiyyətinə çevrilməsi nəticəsində təsis edil-
miş səhmdar cəmiyyətlərində, habelə həmin səhmdar cəmiyyətinin
səhmlərinin nəzarət zərfləri və yaxud səhmlərin digər bir hissəsi
dövlət mülkiyyətində qaldıqda dövlətin adından mülkiyyətçi kimi
çıxış edir və öz nümayəndələri vasitəsi ilə səhmdarların ümumi
yığıncağında və Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə
uyğun olaraq formalaşdırılan səhmdar cəmiyyətinin digər orqan-
larında idarəçiliyi həyata keçirir.
İqtisadi İnkişaf Nazirliyi həmin səhmdar cəmiyyətlərinin
nizamnamə kapitalındakı dövlətin payı həcmində cəmiyyətin
fəaliyyətinə görə cavabdehdir.
Dövlət müəssisəsinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar cə-
miyyətinə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiyyətin
səhmdarların birinci ümumi yığıncağı keçirilənədək səhmdar
cəmiyyətin idarə heyətinin sədri müəssisənin səhmdar cəmiyyətinə
çevrilməsi haqqında qərar qəbul etmiş müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı tərəfindən təyin olunur.
130 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Səhmdar cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvləri dövlət adından
idarəçiliyi həyata keçirən İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən təyin
olunur.
Bu dövrdə səhmdar cəmiyyətinin müşahidə şurasının səla-
hiyyətlərini onun nizamnaməsinə müvafiq olaraq İqtisadi İnkişaf
Nazirliyi yerinə yetirir.
Dövlət müəssisəsinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar cə-
miyyətinə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiyyətin
səhmdarlarının birinci ümumi yığıncağı səhmdar cəmiyyəti döv-
lət qeydiyyatına alındığı gündən 12 (on iki) ay müddətindən gec
olmayaraq keçirilir.
Dövlət müəssisəsinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar
cəmiyyətinə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiyyə-
tin daimi idarəetmə orqanları aşağıdakı abzasda göstərilən hal istis-
na olmaqla səhmdarların birinci ümumi yığıncağında formalaş-
dırılır.
Səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin bir hissəsi dövlətdə qal-
dıqda cəmiyyətin ümumi yığıncağında iştirak etmək üçün döylətin
mülkiyyətində qalan səhmlərin sayına uyğun oiaraq dövlət orqan-
larının nümayəndələri İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən təyin
edilir.
Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar
cəmiyyətlərinə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar
cəmiyyətlərinin sshmlərinin satışı qaydası-Dövlət müəssisəsinin
özəlləşdirilməsi prosesində səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin
(nizamnamə kapitalının hissələrinin) satışından başlandığı anı,
satışı qaydaları və üsulları, özəlləşdirmədə verilən güzəştləri və
s. qanunvericilikdə müəyyən edilir.
Səhmlərin satıcısı kimi dövlətin adından mülkiyyətçi
səlahiyyətlərini həyata keçirən İqtisadi İnkişaf Nazirliyi çıxış edir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 131
Dövlət müəssisəsinin özəlləşdirmə prosesində səhmdar cə-
miyyətə çevrilməsi nəticəsində təsis edilmiş səhmdar cəmiyyətinin
səhmlərinin satışı Milli Depozit Sistemi (səhmdarların reyestrində
müvafiq dəyiliklər etmək) yolu ilə qeydiyyatdan keçirilir. Səhm-
darların tələbi ilə onlara mənsub olan səhmlərə dair şəhadətnamə
(sertifikat) verilir.
2.9. Сящмдарларын рейестрляри
Сящмдарларын тяляби иля онлара мянсуб олан сящмляря даир
шящадятнамя (сертификат) верилир.
Мцяссисяляр юзялляшдириляркян йарадылан ачыг типли сящмдар
жямиййятляринин рейестри апарылмалы вя орада ашаьыдакы мялу-
матлар ломалыдыр:
-сящмдар жямиййятинин теквизитляри;
- сящмдар жямиййятинин низамнамя капиталынын щяжми,
бурахылша елан олунмуш вя тядавцля бурахылмыш сящмлярин
мигдары, номинал дяйяри вя нювляри щаггында мялумат;
- сящмлярин бюлцнмяси вя жямлянмяси щаггында мялумат;
- щяр бир гейдиййатдан кечмиш шяхс щаггында онун
сящмляринин мцлкиййятчи вя йа номинал сахлайыжысы олмасыны,
щямчинин адына йазылмыш сящмлярин мигдарыны, номинал дяйярини,
нювцнц якс етдирян мялумат;
- сящмдар жямиййятин юз щесабына сатын алдыьы сящмлярин
мигдары, номинал дяйяи вя нювц щаггында мялумат;
- дивидендлярин юдянилмяси щаггында мялумат;
- сящмлярин номинал сахлайыжы щаггында мялумат;
- депозитляр щаггында мялумат;
- сящмлярля ягдлярин баш тутмасыны тясдигляйян сянядляр
(разылашдырма депозитинин иштиракы олмадан таразлыгда) щаг-
гында, щямчинин сящмляря мцлкиййят щцгугунун ялдя едилмя-
132 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
синин башга ясаслары вя Азярбайжан Республикасынын ганун-
верижилийиндя нязярдя тутулмуш гайдада сящмлярин ющдяликлярля
йцклянмяси щаггында мялумат.
Сящмдарларын рейестри каьыз дашыйыжылары вя електрон
йазылары формасында апарыла биляр. Рейестрин апарылмасы систе-
миня ашыьыдакылар дахилдир:
- хронолоъи гайдада гейдиййат ъурналларынын апарылмасы;
- гейдиййата алынмыш шяхслярин вя эиров сахлайыжыларын шяхси
щесабларынын апарылмасы;
- сящмлярин наьд бурахылыш формасында сящм сертификатынын
верилмясинин вя онларын ляьвинин гейдиййаты системинин апарыл-
масы;
- сящмдарларын рейестриня йазыларын апарылмасыны ясаслан-
дыран сянядлярин учот вя сахланылмасы гейдиййатынын апарылмасы;
- гейдиййата алынмыш шяхслярдян вя эиров сахлайыжыларындан
алынмыш яризялярин учотунун апарылмасы;
- гейдиййата алынмыш шяхсляря информасийа верилмяси вя
рейестрин мялуматлары иля таныш олунмасы имканынын йарадылмасы.
2.10. Сящмдар жямиййятиня чеврилян дювлят
мцяссисясинин низамнамя капиталы
Гейд етмяк лазымдыр ки, сящмдар жямиййятиня чеврилян
дювлят мцяссисяляринин низамнямяси фондунун формалашды-
рылмасы «Юзялляшдирилян дювлят ямлакынын гиймятляндирлмясиня»
ясасян апарылыр.
Гиймятляндирилмя актына ясасян мцяссися низамнамя ка-
питалынын формалашдырылмасына даир мцщасибат йвзылышлары щяйата
кечирилир. Формалашдырмыш низамнамя капиталы йарадылажаг
сящмдар жямиййятинин тясис сянядляриндя эюстяриляжяк низам-
намя капиталына бярабяр олмалыдыр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 133 134 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

Гиймятляндирилмя актынын тяртиби заманы апарылан инвен-
таризасийа ашкар едилмиш мадди гиймятлиляр вя йа онларын
яскикэялмяляри 80№-ли «Мянфяят вя зяряр» щесабына аид едилир.
Сонра ися мцяссисяляри алынмасы цчцн нязярдя тутулмуш ямлакын
тяркибини мцяййян едян мцвафиг сянядляря ясасян мцвафиг
мцщасибат йазылышлары верилмялидир.
Гаршыдакы хяржляр вя юдянишляр цчцн ещтийат (89№-ли
щесабын галыьы);
Эяляжяк дюврлярин эялирляри (83№-ли щесабдакы галыг).
Сящмдар жямиййятинин низамнамя капиталыны вя йа онун
илкин гиймятини якс етдирян актлар Игтисади Инкишаф Назирлийи
тяряфиндян тясдиг олунур.

Дебет Кредит Ямялиййатын мязмуну 2.11. Тикинтиси дондурулмуш, тикинтисинин норматив

82 80 Шцбщяли боржлар цзря йарадылмыш ещтийатын истифадя
едилмямиш щиссяси мянфяятя силинир мцддятляри ютмцш вя тикинтиси баша чатдырылмамыш
80 81 Истифадя едилмиш мянфяят силинир обйектлярин юзялляшдирилмяси
80 88 Истифадя едилмямиш мянфяят щесабат илинин бюлцш-
дцрцлмямиш мянфяятиня аид едилир
86 85 Мцяссисянин ещтийат капиталы низамнамя капиталынын Тикинтиси дондурулмуш, тикинтисинин норматив мцддятляри
артырылмасына йюнялдилиб ютмцш вя тикинтиси баша чатдырылмамыш обйектлярин (бундан
88 85 Хцсуси тяйинатлы фондларын вя бюлцшдцрцлмямиш
сонра "баша чатдырылмамыш тикилиляр" адландырылажаг) физики вя
мянфяятин вясаитляри низамнамя капиталынын артырыл-
масына йюнялдилир. щцгуги шяхсляр тяряфиндян юзялляшдирилмяси гайдалары Юзялляш-
96 85 Мягсядли малиййяляшмяляр фондунун вясаитляри низам- дирмя Програмында тянзимлянир. Баша чатдырылмамыш тикилилярин
намя капиталынын артырылмасына йюнялдилир юзялляшдирилмяси Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян щяйата
85 88-4 Низамнамя капиталы сосиал сфералар фондунун дювлят
органларынын сярянжамына вериляжяк ижтимаи вя мяишят кечирилир. Бу заман Дювлят Ямлакы Назирлийи баша чатдырылмамыш
тяйинатлы обйектлярин галыг дяйяри мябляьиндя азалдылыр тикилилярин сатыжысы кими чыхыш едир. Баша чатдырылмамыш тикилиляр
юзялляшдирилмяси мяжбури сайылан обйектлярин сийащысына дахил
Низамнамя капиталы иля йанашы балансын пассивиндя едилир вя Азярбайжан Республикасынын Дювлят Ямлакы Назир-
ашаьыдакылар да галмагдадыр: лийинин гярары иля юзялляшдирилир. Назирликляр, дювлят комитяляри,
Кредиторларла щесаблашмалары, борж вясаитляри вя диэяр консернляри вя ширкятляри, баш идаряляр, бирликляр вя мцяссисяляр,
мцвяггяти жялб едилян вясаитляри учота алан щесабларын галыглары щабеля мцвафиг йерли ижра щакимиййяти органлары баша чат-
(60, 90 вя с.); дырылмамыш тикилиляр барядя гыса мялуматы (обйектин лайищя эцжц,
Мцяссисянин балансында олан ижтимаи-мядяни вя мяишят тикинтинин башландыьы ил, йенидян гиймятляндирмядян сонра баша
тяйинатлы обйектлярин галыг дяйяри мябляьиндя 88-4 «Сосиал сфе- чатдырылмамыш тикилинин гиймяти вя с.) рцбдя бир дяфядян эеж
ралар фонду»; олмайараг Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едирляр.
Хцсуси мянбяляр щесабына сярмайя гойулушларынын малий- Юзялляшдирмя мягсядляри иля баша чатдырылмамыш тикилиляр
йяляшдирлмяси мябляьиндя вясаитляр; тягдим едилмиш сянядляр ясасында "Юзялляшдирилян дювлят мцлкий-
йятинин гиймятляндирилмясиня даир Методик эюстяришляр"я уйьун
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 135
олараг гиймятляндириляряк гиймятляндирмя акты тяртиб едилир.
Щямин гиймятляр илкин гиймятляр кими гябул едилир. Ещтийаж
олдугда, баша чатдырылмамыш тикилинин щазырлыг дяряжясини вя
эюрцлмцш тикинти ишляринин щяжмини мцяййян етмяк мягсяди иля
Дювлят Ямлакы Назирлийи обйектин сифаришчиси олмуш назирлийин,
дювлят комитясинин, консернин, ширкятин, бирлийин, мцяссися вя
тяшкилатларынын нцмайяндялярини жялб етмякля, билаваситя йер-
лярдя бахыш кечирир. Бахыш нятижясиндя хцсуси акт тяртиб едилир вя
юзялляшдирмя гиймятляри дягигляшдирилир. Юзялляшдирилян баша чат-
дырылмамыш тикилилярин алыжылары ашаьыдакылар ола биляр:
- Азярбайжан Республикасынын вятяндашлары, дювлят мцяс-
сисяси, бирлийи вя тяшкилаты олмайан щцгуги шяхсляр, низамнамя
капиталында дювлятин пайы 20 фаиздян чох олмайан щцгуги
шяхсляр, харижи щцгуги вя физики шяхсляр.
Юзялляшдирмя заманы бир обйект ики, йахуд бир нечя алыжы
тяряфиндян шярикли сатын алына биляр. Баша чатдырылмамыш тикилилярин
юзялляшдирилмяси иля ялагядар мцражиятляр яризя, йахуд мяктуб
формасында Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едилир. Щямин
мцражиятляря алыжы щаггында мялумат вя онун низамнамя ка-
питалынын тяркибини тясдиг едян сянядляр ялавя едилир. Баша чатды-
рылмамыш тикилиляр ауксионлар вя мцсабигяляр васитясиля юзялляш-
дирилир. Баша чатдырылмамыш тикилинин тамамланмасы вя сонракы
истифадяси мцяййян шяртлярин йериня йетирилмясини тяляб етдикдя
щямин обйект инвестисийа васитясиля юзялляшдирилир. Инвестисийа
мцсабигяси галиби олан алыжы иля мцгавиля баьланыр. Мцгавилядя
алыжы тяряфиндян юдянилян гиймят, тикинтинин баша чатдырылма
мцддяти, обйектин баша чатдыгдан сонра истифадя едилмя профили
вя тяйинаты, йени иш йерляринин йарадылмасы, алыжынын мясулиййяти
вя диэяр хцсуси шяртляр якс олунур.
Щяр щансы баша чатдырылмамыш тикилинин мцсабигядя юзял-
ляшдирилмяси цчцн Дювлят Ямлакы Назирлийиня жями бир мцражият
дахил оларса, обйект бирбаша мцгавиля шяртляри иля щямин нами-
зядя сатылыр. Ортаглыьа верилмиш обйектлярин юзялляшдирилмяси
мцвафиг мцгавиля шяртляри ясасында дювлятин пай щиссяси йенидян
гиймятляндириляряк сатылыр. Баша чатдырылмамыш тикилилярин юзялляш-
136 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
дирилмяси мягсядиля кечирилян ауксионлары вя мцсабигяляри Дювлят
Ямлакы Назирлийи тяшкил едир. Юзялляшдирилмяси цчцн харижи физики
вя щцгуги шяхслярин мцражият етдйийи обйектлярин сатышы хцсуси
ауксионларда вя мцсабигялярдя кечирилир. Бунун цчцн баша чат-
дырылмамыш тикилинин илкин гиймяти бейнялхалг базар гиймятляри
ясасында мцяййян едилир. Юзялляшдирилян баша чатдырылмамыш тикили
цзяриндя мцлкиййят щцгугу башгасына кечдийи цчцн онун
йерляшдийи торпаг сащясиня сащиблик йахуд истифадя етмяк
щцгугу да гцввядя олан ганунверижиликдя мцяййян едилмиш
гайда вя шяртлярля йени мцлкиййятчийя кечир. Щямин щцгунун
алыжйыа кечмяси мцвафиг дювлят органлары тяряфиндян рясми-
ляшдирилир. Баша чатдырылмамыш тикилилярин юзялляшдирилмяси Дювлят
Ямлакы Назирлийинин мцвафиг сярянжамлары иля тясдиг едилир. Баша
чатдырылмамыш тикилиляр ауксион васитясиля юзялляшдирилдикдя алыжы
тяряфиндян онларын сатыш гиймяти там олараг юдянилир вя щямин
мябляь бцтювлцкдя дювлят бцджясиня дахил олур. Юзялляш-
дирмядян ялдя олунан вясаит мцвафиг щесаблара чатдыгдан вя
мцсабигя нятижясиндя баьланмыш алгы-сатгы мцгавилясиндя
эюстярилян шяртляр йериня йетирилдикдян сонра Дювлят Ямлакы
Назирлийи тяряфиндян алыжыйа онун обйект цзяриндя мцлкиййят
щцгугуну тясдиг едян сяняд шящадятнамя верилир.
2.12. Юзялляшдирилян капитал гойулушларынын учоту
Тикинти-гурашдырма ишляриня инвестисийа гойулушу, ава-
данлыгларын, гурьуларын алынмасы, лайищя-ахтарыш, эеолоъи-кяш-
фиййат, газма ишляри, торпаг сащяляринин айрылмасы цзря хяржляр,
йени йарадылан мцяссисяляр цзря кадр щазырлыьы, мящсулдар вя иш
щейванларындан ибарят шцурунун (нахырын) йарадылмасы цзря
хяржляр капитал гойулушлары адланыр. Мцвафиг гойулушларын учоту
цчцн 08№-ли «Капитал гойулушлары» щесабындан истифадя едилир.
Щесабын тяркибиндя торпаг сащяляринин ялдя едилмяси, тябиятдян
истифадя обйектляринин ялдя едилмяси, ясас вясаит обйектляринин
иншасы, ясас вясаитлярин дяйярини артырмайан мясряфляр, гейри-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 137 138 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

мадди активлярин алынмасы, жаван щейванларын ясас сцрцйя 2.13. Ижаряйя верилмиш дювлят
кечирилмяси, йашлы щейванлар цчцн вя диэяр субщесаблар ола биляр. ямлакынын юзялляшдирилмяси
Щесабын дебетиндя йухарыда эюстярилян обйектлярин щазыр вязий-
йятя эятирилмясиня гядяр мясряфляр мцвафиг щесабларла мцхабир-
ляшмякля гейд едилир. Обйект истифадяйя верилдикдян сонра ще- ЫЫ Дювлят Програмы тясдиг едилянядяк мцяййян олунмуш
сабын кредити, диэяр щесабларын (01, 04 вя с.) дебети цзря йазылыш гайдада гейдя алынмайан ижаря мцгавиляляри ясасында фяа-
верилир. Капитал гойулушлары истифадя олунан мцщасибат кючцр- лиййят эюстярян ижарячиляр, мцяссисянин юзялляшдирилмяси просе-
мялярини нязярдян кечиряк. синдя ЫЫ Дювлят Програмында мцяййян едилмиш эцзяшт щцгуг-
ларыны итирир. ЫЫ Дювлят Програмы тясдиг едилянядяк ижаря мцга-
Дебет Кредит Ямялиййатын мязмуну вилясиня мцвафиг олараг сатын алма щцгугу иля ижаряйя верилмиш
08 60 Капитал гойулушлары обйектляри алындыгда вя
йа подрат цсулу иля инша едилдикдя дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси, тяряфляр арасында баьланмыш
1 60 ЯДВ айрыжа якс етдирилир ижаря мцгавиляляринин шяртляриндян (сатыналма щцгугундан,
08 10,69,70, Мцвафиг обйектляр тясяррцфат цсулу иля инша ижаря мцддятиндян вя с.) асылы олараг мцхтялиф цсулларла щяйата
76 вя с. едилдикдя кечирилир. Ижаряйя верилмиш дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси
48 08 Баша чатдырылмамыш гойулушлар сатылдыгда цзря яризяляр ижаря мцгавиляси вя щцгугу шяхсин низамнамяси
76 48 Мцгавиля гиймяти иля алыжынын боржу якс ялавя олунмагла ижарячиляр тяряфиндян Азярбайжан Республикасы
48 68 етдирилир
50,51 76 ЯДВ щесабланыр Дювлят Ямлакы Назирлийинин йерли гурумларына верилир. Дювлят
88 (48) 48 (80) Аылыжыдан вясаитляр дахил олдугда Ямлакы Назирлийинин гурумлары щямин яризяляри ижаря мцгавиля-
Обйектин сатышы цзря зяряр (мянфяят) эюстярилир синин шяртляри, мцяссисялярин тяшкилати-щцгуги формасы вя ганун-
48 08 Баша чатдырылмамыш (чатдырылмыш) обйект верижиликдя дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясиня даир мцяййян
малиййя гойулушу шяклиндя верилдикдя едилмиш диэяр тялябляри нязяря алмагла, онларын юзялляшдирилмяси
06 48 Фактики чякилмиш мясряфляр, йахуд мцгавиля
гиймяти иля тящвил верилдикдя цсулларына даир тяклифляри Дювлят Ямлакы Назирлийиня тягдим едир.
48 68 ЯДВ щесабланыр Ижаряйя верилмиш дювлят мцяссисяляринин (обйектляринин)
01, 04 08 Баша чатдырылан вя йа ялдя едилян обйектляр юзялляшдирилмяси щаггында гярарлар мцвафиг ижра щакимиййяти
мядахил едилдикдя органлары тяряфиндян гябул едилир. Ижаряйя верилмиш дювлят ямла-
08 11 Жаван щейванлар ясас сцрцнцн (нахырын) кынын гиймятляндирилмяси гцввядя олан ганунверижилийя мцвафиг
тяркибиня кечирилдикдя
олараг апарылыр. Ижаряйя верилмиш дювлят ямлакынын тяркиби вя
01 08 Ейни заманда
08 88 Явязи юдянилмядян ялдя едилян капитал щяжми ижаря мцгавиляси ясасында, щямчинин ижаря мцгавиляси
гойулушлары обйектляри мядахил едилдикдя гцввядя олан мцддят ярзиндя дювлят ямлакынын силинмяси вя
сатылмасы щаллары Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян йохланылыр
вя ганун позунтулары ашкар едилдикдя, ганунверижиликдя нязярдя
тутулмуш гайдада лазыми тядбирляр щяйата кечирилир. Ижаря
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 139 140 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

обйекти юзялляшдирмя цчцн ачыг елан олундугда, ижаря мцгави- мцяссися вя йа тяшкилатла мцмкцнлцйц вя саир беля амилляр
ляси ляьв едилмиш щесаб олунур вя мцлкиййят мцнасибятляри Азяр- нязяря алынмагла Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян ашаьыдакы
байжан Республикасынын Мцлки Мяжяллясиня вя "Ижаря щаггында" гайдада юзялляшдирилир:
Азярбайжан Республикасынын Ганунуна мцвафиг олараг тян- -ижаряйя верилмиш ямлак 100 фаиз дяйяри иля ижарячийя тяклиф
зимлянир. Ижарячинин ижаряйя эютцрдцйц ямлакдан истифадя няти- олунур. Ижарячи ижяряйя эютцрдцйц ямлакы алмаьа разылыг вер-
жясиндя ялдя етдийи мящсул вя эялир, щабеля ижаряйя эютцрцлмцш дикдя, онунла алгы-сатгы мцгавиляси баьланыр вя о, 30 (отуз)
ямлакдан алынан эялир щесабына ялдя етдийи ямлак онун эцн ярзиндя ямлакын дяйярини юдяйир, ижарячи ижаряйя эютцрдцйц
мцлкиййятидир вя юзялляшдирилян ямлакын тяркибиня дахил едилмир. ямлакы алмагдан имтина етдикдя вя йа щямин тяклифи алдыьы ан-
Ижаряйя эютцрцлмцш сащядя ижаряйяверянин разылыьы олма- дан 30 (отуз) эцн ярзиндя ямлакын дяйярини юдямядикдя, щямин
дан ижарячинин вясаити щесабына инша олунмуш вя апарылмасы ямлак щярража чыхарылыр вя йа мцяссися иля бирликдя юзялляшдирилир.
мцмкцн олмайан тикилиляр вя гурьулар ижаряйяверяня мяхсусдур Ижарячиляр тяряфиндян алынмыш дювлят ямлакы цзяриндя мцлкиййят
вя юзялляшдирилян дювлят ямлакынын тяркибиня дахил едилир вя щцгугу Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян верилян мцлкиййят
тяркибдя гиймятляндирилир. Ижаряйя верилмиш дювлят ямлакы юзял- щцгугу щаггында шящадятнамя иля рясмиляшдирилир. Дювлят Ям-
ляшдирилмяк мягсядиля ачыг типли сящмдар жямиййятиня чеврилдийи лакы Назирлийи щярражын нятижяляри щаггында мялуматы щярражын
щалда онун сящмляри сатылмаг цчцн илк нювбядя ижарячийя тяклиф кечирилдийи эцндян 15 (он беш) эцн мцддятиндя онун рясми
олунур. мятбу органы олан "Мцлкиййят" гязетиндя дярж етдирир.
Ижаря мцяссисясинин структур бюлмясинин айрыжа юзялляшди-
рилмяси щаггында гярар щямин бюлмянин айрыжа фяалиййят эюс-
тярмямяси, онун технолоъи жящятдян мцяссися иля баьлылыьы, ярази
бахымындан айрылмасынын мцмкцнлцйц вя саир беля амилляр ня-
зяря алынмагла Дювлят Ямлакы Назирлийи тяряфиндян, ижаряйя
эютцрцлмцш ямлак 100 фаиз дяйяри иля ижарячийя тяклиф олунур.
Ижарячиляр ижаряйя эютцрдцкляри ямлакы алмагдан имтина етдикдя,
щямин ямлак нязярдя тутулмуш гайдада юзялляшдирилир. Юзял-
ляшдирилян дювлят мцяссисяляри (обйектляри) тяряфиндян истещсал,
тижарят, ижтимаи-иашя, мяишят хидмяти вя диэяр мягсядляр цчцн
ижаряйя эютцрцлмцш гейри-анлайыш сащяляри щямин мцяссисялярля
(обйектлярля) бирэя юзялляшдирилир.
Юзялляшдирилмяси гадаьан олунан дювлят ямлакы истисна
олмагла, ижаря мцгавиляляри ясасында ижаряйя верилмиш диэяр
дювлят ямлакы (тикили, гурьу, аваданлыг вя с.) онун ижаряйя верян
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 141 142 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

Азярбайжан Республикасы Президентинин 2.14. Юзялляшдирилян ямлакын узунмцддятя ижаряйя

2000-жи ил 23-декабр тарихли 432 нюмряли
Фярманы иля тясдиг едилмиш "Ижаряйя верилмиш верилмясинин учоту
дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси щаггында
Ясаснамя"йя
Ялавя
Бу мягсядля мцщасибат учотунда 03№-ли «Узунмцддятя
ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитляр», 09№-ли «Дахил оласы ижаря
Азярбайжан Республикасынын Дювлят Ямлакы Назирлийи Дювлят Ямлакынын ющдяликляри» вя 97№-ли «Ижаря ющдяликляри» щесабларындан
щцгуги вя физики шяхсляря сатылмасы щаггында
истифадя едилир.
ШЯЩАДЯТНАМЯ Беля ки, дахил олан ижаря обйектляри 03№-ли щесабын де-
бетиндя, 97№-ли щесабын кредити цзря мцщасибат йазылышы вериляряк
Ямлак цзяриндя мцлкиййят щцгугуну тясдиг едян бу шящадятнамя вери-
лир___________________________________________________________ мядахил олунур. Вясаитлярин кющнялмяси ися 02№-ли щесабын
(щцгуги шяхсин ады, «Узунмцддятя ижаряйя эютцрцлмцш вясаитлярин кющнялмяси»
____________________________________________________ субщесабында гейд едилир. Ижаря мцгавиляси цзря щесабланмыш
мцяссисянин рящбяринин, физики шяхсин С.А.А.А.) фаиз мябляьи сярянжамда галан мянфяят щесабына юдянилир.
она эюря ки, о (онлар) щягигятян____________________________________
____________________________________________________ Мцгавиляйя уйьун олараг, сонрадан ижаря обйекти иажяря веряня
(алынмыш ямлакын цнваны вя ады) гайтарыла, йахуд сатыналма щцгугу олдугда ижарядарын
гцввядя олан ганунверижилик ясасында сатын алынмышдыр. мцлкиййятиня кечя биляр.
_______________________________________________________________
09№-ли щесаб ижаряйя верян мцяссисяляр тяряфиндян истифадя
Алынмыш ямлакын тяркиби:__________________________________________
_______________________________________________________________ едилир. Ижаряйя верилмиш обйектин мцгавиля гиймяти иля галыг
_______________________________________________________________ дяйяри арасындакы фярг 83№-ли «Эяляжяк дюврлярин эялирляри»
Ямлакын цмуми сатыш гиймяти: щесабында эяляжякдя малиййя нятижяляриня силинмяк шярти иля якс
манат__________________________________________________________
(сюзля) олунур. Ижаря мцддяти гуртардыгдан сонра 09 вя 83 №-ли
Дювлят ямлакынын алынмасы нятижясиндя щесаблашма щесабы цнванлы Дювлят щесабларда галыг олмамалыдыр. Узунмцддятли ижаря просесиндя
бцджясиня_______________________________________________________ истифадя едилян мцщасибат кючцрмялярини нязярдян кечиряк.
(сюзля)
манат мябляьиндя пул кючцрцлмцшдцр.
Бу шящадятнамя иля рясмиляшдирилян щямин (манатла)
_______________________________________________________________ Дебет Кредит Мябляь Ямялиййатын мязмуну
(обйектин ады) (щцгуги шяхсин ады вя йа физики шяхсин С.А.А.) Ижаряйя веряндя
даими тохунулмаз мцлкиййятдир. 47 01 2.000.00 Обйект 3 ил мцддятиня ижаряйя верилдийиндян илк
Рейестр китабы №__________ сящифя____________ дяйярляр силинир
гейдиййат №_____________ тарих_____________ 02 47 400.00 Кющнялмя дяйяри силинир
09 47 3.600.00 Мцгавиля гиймяти иля щагга-щесаб ижарядара
Назир: М.Й. тягдим олунур (ЯДВ)
_________________ 47 76 549.15 ЯДВ айрыжа эюстярилир
Гейдиййат ижрачысы: _________________
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 143 144 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

47 83 1.450.85 Ижаря мцддяти цзря эялир якс етдирир тутулубса, ижарячи обйектин цзяриндя йенидянгурма ишляри апара
51 06 1.200.00 Илин сонунда иллик ижаря щаггы дахил олур
биляр вя чякилян мясряфляри тягдим етдийи сянядляр ясасында ижа-
76 68 183.05 Дахил олмуш ижаря щаггы цзря ЯДВ щесабланыр
83 80 483.62 Бир иля дцшян эялир малиййя нятижясиня силинир ряйяверяндян ала биляр. Жари ижаря просесиндя баш верян мцща-
(сонунжу цч йазылыш ижарянин сонуна гядяр щяр сибат кючцрмяляри нязярдян кечиряк.
ил тякрар олунур)
09 80 90.00 Ижарядар тяряфиндян фаиз щесабландыгда
50, 51 09 90.00 Щесабланмыш мябляь дахил олдугда Дебет Кредит Мябляь Ямялиййатын мязмуну
Ижаряйя веряндя
Ижарядарда
01-4 01-3 900.00 Вясаит диэяр субщесабдан ижаряйя верилмиш
03 97 1.000.00 Ижаряйя эютцрцлдцкдя вясаитляр субщесабына кечирилдикдя
19 97 180.00 ЯДВ айрыжа эюстярилир 76 80 2.400.00 Ижарядарын цзяриндя щяр ай щесабланмыш ижаря
20 02 600.00 Кющнялмя щесабланыр щаггы (ЯДВ иля)
97 51 1.180.0 Ижаря щаггы юдянилиб 80 68 366.10 ЯДВ айрыжа якс етдирир
68 19 180.00 Хяржляря аид едилян ижаря щаггына дцшян ЯДВ 80 02 96.00 Кющнялмя мябляьи щесабланыр
мябляьи силинир 50, 51 76 2.400.00 Ижаря щаггы дахил олур
02 03 600.00 Вясаит эери гайтарылдыгда кющнялмя мябляьи 76 83 14.400.00 Ижарячийя иллик щагг-щесаб тягдим олундугда
силинир 50, 51 76 1.200.00 Ижаря щаггы дахил олуб
80 03 400.00 Амтортизасийа олунмайан мябляь силинир 80 68 183.05 ЯДВ айрыжа якс етдирилир
80 02 16.32 Кющнялмя мябляьи щесабланыр
01 03 1.000.00 Тяряфляр арасындакы разылашмайа уйьун олараг 83 80 1.200.00 Щяр айа дцшян эялир малиййя нятижясиня аид
обйект ижарядарын мцлкиййятиня кечдикдя едилир (сонунжу дюрд йазылыш щяр ай тякрар
02-2 02-1 600.00 Щесабланмыш кющнялмя мябляьи зачот едилир олунур)
97 03 600.00 Ижаря мцддяти баша чатмыш обйект эери 01-3 01-4 900.00 Сонда обйект ижаряйя верилмиш субщесабындан
гайытдыгда силиндикдя
02 03 400.00 Щесабланмыш кющнялмя мябляьи силинир 01 87 400.00 Ижарядарын вясаити щесабына йенидянгурма
80 03 200.00 Там амортизасийа олмайан дяйяр силинир нятижясиндя обйектин дяйяри артыб
19 87 72.00 ЯДВ нязяря алыныб
87 51 472.00 Ижарядарын мясряфляри юдянилиб
87 76 472.00 Йахуд ижаря щаггы иля зачот едилиб
2.15. Гысамцддятли (жари) ижаря 68 19 72.00 ЯДВ силинир
Ижарядарда
ямялиййатларынын учоту 20, 76 4.000.00 Ижаря щаггы щесабланыб (ЯДВ-сиз)
44, 19 76 720.00 ЯДВ щесабланыб
Обйект жари ижаряйя вреиляркян ижаряйя верянин Балан- 31 76 12.000.00 Ижаря щаггы яввялжядян щесабландыгда
19 76 2.160.00 ЯДВ щесабланыб
сындан силинмяйяряк, диэяр субщесаба кючцрцлдцкдя гейдя 20, 44 31 1.000.00 Щяр айа дцшян мябляь силинир
алыныр. Ижарядарда ися мцвафиг олараг 001№-ли «Ижаряйя эютцрцл- 76 51 1.180.00 Бир айлыг борж юдянилир
68 19 180.00 ЯДВ айрыжа эюстярилир
мцш ясас вясаитляр» балансархасы щесабда учота алыныр. Щесаб- 20, 44 60 1.200.000 Ижарядар обйекти тямир етдикдя
ланмыш кющнялмя мябляьи ижаря щаггындан юдянилир. Ижа- 19 60 216.00 ЯДВ щесабланыр
60 51 1.440.00 Борж юдянилиб
ряйверянин ижазяси олмадан обйект цзяриндя щеч бир дяйишиклик 76 19 219.66 ЯДВ силиниб
апарылмасына ижазя верилмир. Яэяр мцгавилядя нязярдя 76 20, 44 1.200.00 Тямир хяржляри ижаряверянля щагг-щесабда
зачот едилдикдя
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 145 146 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

01 08 1.600.00 Ижарядар вясаитин ясаслы капитал гойулушу Иcarячi tяrяfиndяn qanunvericilikdя nяzяrdя tutulmuш
васитясиля дяйярини артырдыгда
47 01 1.600.00 Вясаит ижаря веряня гайтарылдыгда qaydada icarяyя gюtцrцlmцш vя uчota alыnmыш яsas vяsaitlяr цzrя
02 47 40.00 Кющнялмя мябляьи силиндикдя tяmir xяrcляri mцяyyяn olunmuш hяdd daxilindя gяlirdяn
81, 88 47 1.560.00 Явязи юдянилмядян верилиб
47 68 238.00 ЯДВ щесабланыб чыxыlmalы olan tяmir xяrcляrinin mцяyyяn edilmяsi vя mцha-sibat
50, 51 47 1.560.00 Дяйяри юдянилиб uчotunda яks etdirilmяsi qaydasынa uygun olaraq icarя-чinin
76 47 1.560.00 Ижаря щаггы иля щагг-щесаб заманы зачот
едилиб gяlirindяn чыxыlыr.
Иcarяyя gюtцrцlmцш vя uчota alыnmыш яsas vяsaitляr icarячi
2.16. Ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитляр цзря тямир tяrяfиndяn tяmir olunduqda, bununla alaqяdar хяrclяri tяsdiq-
lяyяn lazыmi sяnяdляr icarяyя verяnя tяqdim edilir.
хяржляринин эялирдян чыхылмасы вя учота алынмасы
Tяmir iшляrinin dяyяri icarяyя verяn tяrяfиndяn birbaшa
юdяnib vя ya bu iшlяr icracыnыn юз vяsaitlяri hesabыna aparыl-
Иcarяyя gюtцrцlmцш яsas vяsaitlяrin tяmiri цзrя xяrcляrin
dыqda, icarя haqqынын aзaldыlmasы yolu ilя kompensasiya ediля
gяlirdяn чыxыlan mяblяьi яsas vяsaitляrin hяr bir kateqoriyasыnыn
biляr.
ilin sonuna balans цzrя qaлыq dяyяrinin gяlirdяn чыхыlmalы olan
Bu яmяliyyat цzrя sahibkarda 60 "Malsatan vя podrat-
tяmir хяrcляrinin mцяyyяn edilmяsi vя mцhasibat uчoтunda яks
чыlarla hesablaшmalar" hesabыnыn debeti, 62 "Alыcыlar vя siфа-
etdirilmяsi qaydasынa uygun olaraq mцяyyяn edilmiш faiz hяddi
ришчилярля hesablaшmalar" vя ya 76 "Mцxtяlif dеbitor vя kreditor
iля mяhdudlaшdыrылыr.
hesablaшmalar» hesabыnыn krediтi iля mцxabirляшir.
Яsas vяsaitляrin icarяyя gюtцrцlmяsi mцddяtляri, шяrtляri,
Иcarяyя gюtцrцlmцш vя uчota alыnmamыш яsas vяsaitlяr цzrя
habeля onlarыn tяmiri цzrя xяrcляr qanunvericilikdя nяzяrdя
tяmir iшляri, hesablama metodu tяtbiq edяn icarяyя verяnin
tutulmuш qaydada icarayя verянля icarячi arasыnda baьlanыlan
hesabыna aparыldыqda, yaxud icaraчinin hesabыna apaрыlaraq
mцqaviля iля razыlaшdыrыlыr. Яsas vяsaitляr baьlanmыш mцqaviлянин
icarя haqqы iля яvяzляшdirildikdя, tяmir xяrcляri mцяyyяn olun-
шяrtlяrиndяn asыlы olaraq uчota alыnыr.
muш hяdd daxilindя gяlirdяn чыxыlmaлы olan tяmir xяrcляrinin
Bir ilдяn artыq mцddяtdя icarяyя gюtцrцляn, gяляcяkdя
mцяyyяn edilmяsi vя mцhasibat uчotunda яks etdirilmяsi qay-
alыnma hцququ olan, yaxud alыnma hцququ olmayan, mцqa-
dasыna uyьun olaraq icarяyя verяnin gяliриндян чыхылыр.
viляdя nяzяrdя tutulmuш qiymяtляrля icarячinin mцlkiyyяtinя
Kassa metodu iля uчot aparan sahibkar цчцn bu hяddin
kечяn obyektляr яsas vяsаitляrя aid edilmяkля icarячи tяrяfиndяn
mцяyyяn edilmяsi яsas vяsaitляrin hяr bir katеqoriyasы цzrя
uчota alыnыr.
чяkiляn tяmir xяrcляrinin юdяnildiyi vaxtdan uчota alыnыr.
Bir iлдяn az mцddяtdя icarяyя gюtцrцляn, alыnma hцququ
Tяmir xяrcляrinin hяqiqi mяbляьi mцяyyяn ediляn hяddяn
olmayan, mцqaviляdя nяzяrdя tutulmuш qiymяtляrля icarячinin
artыq olduqda, artыq olan mяbляь hяr bir kateqoriyaya aid яsas
mцlkiyyяtinя keчmяyяn obyektlяr, onun яsas vяsaitляrinя aid
vяsaitляrin balans цzrя qaлыq dяyяrиnиn artmasыna aid edilir vя
edilmяdiyi цчцn uчota alыnmыr.
bu яmяliyyatlaрыn aparыlmasы цчцn 08 "Kapital qoyuluшlaры"
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 147
hesabыnыn debetinя 33 "Faktiki yerinя yetirilmiш tяmir iшляri"
щесабынын kreditinя mцhasibat yazыlышы verilir.
Tяmir хяrcляrinin hяqiqi mяbляьi mцяyyяn ediляn hяdd
mяbляьindяn az olduqda, gяlirdяn tяmir хяrcляrinin hяqiqi mяbляьi
чыxылыr. Bu halda nюvbяti vergi ilляrindя tяmir xяrcляrinin gяlirdяn
чыxыlan mяbляьi, mцяyyяnляшdirilmiш hяdd цzrя hesablanmыш мяbляь
iля hяqiqi mяbляь arasыndakы fяrq qяdяр artыrыlыr.
Яsas vяsaitляrin hяr bir kateqoriyasыныn ilin sonuna balans
цzrя qalыq dяyяri sыfra bяrabяr olduqda, tяmir xarcляrinin
faktiki mabляьi mцvafиq kateqoriyaya aid яsas vяsaitляrin
balans цzrя qaлыq dяyяrinя aid edilir vя 33 "Faktiki yerinя
yetirilmiш tяmir ишляri» 08 "Kapital qoyuluшlarы", 01 "Яsas
vяsaitляr" hesablarынын debetinя, 60 "Malsatan vя podratчыlarla
hesablaшmalar", 33 "Faktiki yerinя yetirilmiш tяmir iшляri", 08
"Kapital qoyuluшlarы" hesablarынын kreditinя mцhasibat yazыlышы
verilmяkля uчotda яks etdirilir.
2.17. Гейри-мадди активлярин учоту
Мцяссисянин тясяррцфат фяалиййятиндя узун мцддят истифадя
едилян, она эялир ялдя етмяк имканы верян, физики ясасы олмайан,
лакин мцяййян обйектляр цзяриндя истифадя щцгугу вя им-
тийазлар верян обйектляр гейри-мадди активляр адланыр. Бир сюзля,
гейри-мадди активин мябляьи юзцндя обйектляр цзяриндя истифадя
щцгугуну вя имтийазларын дяйярини якс етдирир.
Гейри-мадди активляр мцщасибат учотунда илкин дяйярля,
даща доьрусу, ялдя едилмясиня фактики чякилмиш мясряфляр мяб-
ляьиндя учота алыныр. Галыг дяйяринин мябляьиня щесабат дюврц
ярзиндя кющнялмя щесабланмагла майа дяйяриня аид едилир.
Гейри-мадди активляр алыш гиймяти иля мядахил олунур.
Лакин тижарят нишаны вя с. бу кими активляр чох ашаьы гиймятя вя
148 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
йа пулсуз ялдя едиля биляр. Сонрадан бу активлярин ящямиййяти
артса да, онларын дяйяри балансда артырыла билмяз.
Мцщасибат учотунда мцщцм проблемлярдян бири гейри-
мадди активлярин истифадя мцддяти вя дяйяринин мцяййян
едилмясидир.
Гейри-мадди активляр мцяссисяйя низамнамя капиталына
гойулуш, диэяр щцгуги вя физики шяхслярдян пула, явязсиз вя диэяр
мянбялярдян алынмагла мядахил олунур.
Гейри-мадди активляря торпаг сащяляриндян, тябии ещ-
тийатлардан истифадя щцгуглары, патентляр, лисензийалар, ноу-щау
програм мящсуллары, хцсуси имтийаз щцгуглары, тяшкилати хяржляр,
тижарят нишаны, брокер йери вя с. аид едилир.
Тяшкилатчылыг хяржляри. Мцяссисялярин (сящмдар жямий-
йятляринин) йарадылмасы иля баьлы хяржляр тяшкилатчылыг хяржляриня
аид едилир. Бу нюв хяржляря тясис сянядляринин щазырланмасы цчцн
мяслящятчиляря верилян гонорарлар, тясис йыьынжаьынын кечирлмяси
иля баьлы хяржляр, юдянилмиш рцсумлар вя мцяссисялярин гейдий-
йатдан кечмясиня гядяр апарылмыш диэяр хяржляр аид едилир. Гейд
етмяк лазымдыр ки, мцяссися гейдиййатдан кечдикдян сонра
эяляжякдя апарылан бу жцр хяржляр жари хяржляря аид едилир.
Ноу-щау - истещсалын бир сыра сирляри, истещсалын тяшкили вя
мящсулун бурахылмасында истифадя олуна билян биликлярдир. Ноу-
щау цзяриндя мцяллифлик щцгугу олмур вя онлар анжаг чох аз
адама мялум олур (якс тягдирдя онун щеч бир дяйяри вя
ящямиййяти олмур).
Тижарят нишаны – гейдиййатдан кечмиш рямз вя йа истещсал
едилян мящсулларын, эюстярилян хидмятлярин идентификасийасы цчцн
истифадя щцгугу олан аддыр.
Брокер йери - биръаларда брокер йеринин ялдя едилмяси цчцн
чякилмиш хяржлярдир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 149
Фирманын гиймяти – гярб юлкяляриндя эениш истифадя олунан
терминдир. Мцщасибат учотунда бу термин ялдя едилян
мцяссисянин активляриня реал базар гиймятиндян баща гиймятя
алынмасы нятижясиндя йаранан дяйяр фяргини эюстярир. Термин
щямчинин йахшы идаряетмя, истещсалын сямярялилийини, мцяссисянин
ялверишли йери вя с. бу кими факторлары нязяря алыр, чцнки бунлар
базар нормасындан даща чох мянфяят ялдя етмяйя имкан верир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, мцщасибат учотунда мювжуд
проблемлярдян бири дя гейри-мадди активлярин идентификасийасыдыр.
Мцяййян обйектлярин бу нюв активляря аид едилиб-едилмямяси иля
баьлы проблемлярля разылашмамагдан ютрц гейри-мадди
активлярин бир сыра мцщцм хцсусиййятляри ачыгланмалыдыр.
Онлардан ашаьыдакылары гейд едяк:
- узунмцддятли истифадя;
- эялир ялдя етмяк щцгугу верян;
- фактики чякилмиш мясряфляр дяйяриндя гиймятляндирилмяси;
- мящсул шяклиндя тягдиметмя;
- мцстясна ямлак щцгугу вермяси.
Гейри-мадди активлярин щеч дя щамысы бу хцсусиййтяляри
бцтювлцкдя юзцндя якс етдирмир. Лакин идентификасийа заманы
бу хцсуцсиййятляря истинад етмяк мягсядяуйьундур.
Мисал цчцн лисензийалары нязярдян кечиряк. Щансыса бир
мцяссися мцяййян фяалиййят иля мяшьул олмаг цчцн лисензийа
алыр. Щямин лисензийа ня мящсул шяклиндя тягдим едиля билмяз
(щеч кимя сатыла билмяз), ня дя мцстясна ямлак щцгугу вя
имтийазлар веря билмяз. Бу, садяжя олараг верэи юдянишини
юзцндя якс етдирир вя ону бир чох мцяссисяляр ялдя едя биляр.
Ейни заманда, бунлар гейри-мадди актив кими учота алыныр.
Гейри-мадди активляря имтийаз вя инщисар щцгугу верян лисен-
зийалар аид едилмялидир.
150 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Цмумиликдя ися гейд етмяк лазымдыр ки, бир сыра
обйектлярин гейри-мадди активляря аид едилиб-едилмямяси иля
баьлы мцбащисяляр мювжуддур.
Гейри-мадди активлярин щярякяти иля баьлы мялуматлары вя
онларын учоту 04№-ли «Гейри-мадди активляр» щесабында
апарылыр. Кющнялмяси ися 05№ли «Гейри-мадди активлярин кющ-
нялмяси» щесабында апарылыр. Дахил олмасы 04№-ли щесабын де-
бетиндя, балансдан силинмяси ися кредитиндя якс олунур.
Щесабланмыш кющнялмя мябляьи 05№-ли щесабын кредитиндя,
силинян кющнялмя мябляьи дебетиндя гейд олунур. Гейри-мадди
активлярин учоту демяк олар ки, ясас вясаитлярин учотундакы
йухарыда нязярдян кечирдийимиз щалларла ейнидир. Анжаг гейри-
мадди активлярин сатышы вя диэяр харижолмалар 48№-ли «саир
активлярин сатышы» щесабы васитяси иля йериня йетирилир.
Гейри-мадди активляр ашаьыдакы щалларда хариж ола биляр:
- онлар мцгавиля ясасында разылашдырылмыш гиймятя
сатылдыгда;
- диэяр мцяссисяляря явязсиз верилдикдя;
- диэяр мцяссисялярин низамнамя капиталына пай гойулушу
шяклиндя верилдикдя;
- тясисичинин пай гойулушу эери гайтарылдыгда;
- там кющнялдикдя, йахуд эялир ялдя етмяк имканыны
итирдикдя;
Гейри-мадди активлярин аналитик учоту онларын щяр биринин
нювц цзря айрылдыгда апарылыр.
Гейри-мадди активляр цзря кющнялмя истифадя мцддятиня
мцтанасиб, истифадя мцддятини мцяййян етмяк мцмкцн
олмайан гейри-мадди активляр цзря ися кющнялмя 10 ил мцддя-
тиня (мцяссисянин фяалиййят мцддятиндян чох олмайараг) мцяй-
йян едилир. Гейри-мадди активлярин кющнялмяси учоту айрыжа якс
етдирилир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 151
2.18. Гeyri-maddi aktиvlяrin amortizasiyasыnын
(kюhnяlmяsinin) учоту
Qeyri-maddi aktivляr dя яsas vяsaitляr kimi uzun mцddяt
яrzиndя istifadя olunur vя юzцnцn dяyяrиnи amortizasiya ayыr-
malarы шяklindя hяr ay istehsal olunan mяhsullarын, iш vя xid-
mяtlяrin цzяrиnя keчirir. Amortizasiya hesablanmasы hяr шey-
dяn яvvяl obyektляrin faydalы istifadя mцddяtindяn asыlыdыr. Bяzi
qeyri-maddi akиvlяr, mцяssisялярin юzцndя yaradыlыr. Beля
aktivляr elя hяmin iлin maliyyя nятиcяlяrinя aid edilir.
Цmumiyyяtля, obyektляrin faydalы istifadя mцddяtinin
mцяyyяnlяшdirilmяsindя mцяssisяляr мцсtяqildirляr. Bununla
yanaшы patentляrin, mцялliflik hцquqlarыnыn vя bяzи lisenziya-
laрынын fяaliyyяt mцddяti qanununvericilikdя nяzяrdя tutulan
qaydada tяnzimляnir. Tяcrцbя gюstяrir ki, яksяr щallarda qeyri-
maddi aктиvlяrин bir чoxunun normaтиv фяalиyyяt mцddяtи,
onlarыn iqtisadi fяaliyyяt mцddяtindяn aшaьы olur. Xцsusиlя
bazar rяqabяti шяraitindя aktivляr mяnяvи cяhяtdяn daha sцrяtlя
kюhnяlmяyя mяruz qaлыr. Odur ki, qeyri-maddi aktivляrin
iqtisadi fяaliyyat mцddяti daha mцhцm gюstяricidir. Mяsяляn,
mцялliflik hцququnun nяzяrdя tutulan bцtцn mцddяt яrzиndя
mцяssisяyя sabit gяlir gяtirmяsi az ehtimal olunur.
Qeyri-maddi aktivляrin faydalы istifadя mцddяtini mцяy-
yяn etmяk, hяr bir obyekt юzцnя gюrя bu vя ya digяr mяnada
nadir hesab olunduьundan olduqca чяtиndиr. Beля щallarda
qeyri-мaddi aktivляrin faydalы istifadя mцddяtini 10 il qяbul
etmяk tюvsiyя edilir. Faydalы istifadя mцddяti baшa чatdыqdan
sonra qeyri-мaddi aktivляrя amortizasiya hesablanmasы da-
yandыrыlыr.
152 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Qeyri-maddi aktivляrin amortizasiyasыныn uчotu 05
«Qeyri-maddi aktivляrin amortizasiyasы (kюhnяlmяsi)» adlы
passiv hesabda aparыlыr.
Qeyri-maddi aktivlяrя amortizasiya hesablamasы mцhasi-
bat uчotu hesablarыnda aшaьыdakы kimi qeydя alыnыr:
D-t 20 «Яsas istehsalat» hesabы;
D-t 23 «Kюmяkчi istehsalat» hesabы;
D-t 25 «Цmumistehsalat xяrclяri» hesabы;
D-t 26 «Цmumtяsяrrцfat xяrcляri» hesabы.
D-t 29 «Xidmяtedici istehsalat vя tяsяrrцfatlar» hesabы;
D-t 43 «Kommersiya xяrcляri» hesabы.
K-t 05 «Qeyri-maddi aktivляrin amortizasiyasы
(kюhnяlmяsi)» hesabы.
2.19. Юзялляшдирилян ямлакын инвентаризасийасы
Tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq
Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq,
istehsalat, kommersiya və digər fəaliyyət növləri ilə məşğul olan
hüquqi və fiziki şəxslər, həmçinin onların bölmələri, nümayəndə-
likləri, filialları, təmsilçiləri, törəmə müəssisələr və digər qurumlar
(gələcəkdə «müəssisə» adlandırılacaq) mühasibat uçotu və hesa-
batının doğru və düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün dövrü olaraq öz
əmlakının, öhdəliklərinin, hesablaşmalarının kapitalının və s.
maddi sərvətlərinin və ümumiyyətlə, balansın bütün aktiv və passiv
maddələrin inventarizasiyasını aparmalıdır.
İnventarizasiyasının aparılması məcburi olan hallardan başqa
hesabat ilində inventarizasiyaların sayı, onların aparılma tarixləri,
həmin inventerizasiyaların hər birində yoxlanılacaq əmlakın və
öhdəliklərin sıyahısı müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən müəyyən
edilir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 153
Müəssisənin bütün əmlakı və öhdəlikləri onların olduğu
yerlərdən asılı olmayaraq inventarizasiya olunmalıdır. Bundan
başqa müəssisənin istifadəsində olan və balansarxası hesabda gös-
tərilən (məsuliyyətli mühafizəyə qəbul edilən, müvəqqəti icarəyə
götürülən, təkrar emal və ya yuyulmaq üçür alınan və s.) istehsal
ehtiyatları, əmlaklar, həmçinin bu və ya digər səbəblər üzündən
uçota alınmamış qiymətlilər inventarizasiya olunur.
Əmlakın inventarizasiyası bir qayda olaraq onların olduğu
yerlər və maddi-məsul şəxslər üzə aparılır.
Qiymətli metalların və daş-qaşların inventarizasiyası idarə,
müəssisə və təşkilatlarda xüsusi olaraq qiymətli materialın və daş-
qaşların alınması, istifadə edilməsi, mühafizə olunması və uço-
tunun aparılması qaydaları müəssisənin uçot siyəsəti və müvafiq
normativ-hüquqi aktlarla (sənədlərlə) tənzimlənir.
İnventarizasiya aparılmasında əsas məqsəd müəssisədə əmlak
və öhdəliklərin faktiki mövcudluğunu aşkar etməkdən, onların
mühasibat üçotu hesablarında düzgün əks etdirilməsini yoxlamaq-
dan ibarətdir.
«Mühasibat uçotu haqqında» AR Qanununa müvafiq olaraq
əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyasının" siyasının aparılması
aşağıdakı hallarda məcburidir:
- müəssisənin əmlakı satıldıqda, alındıqda, icarəyə verildikdə;
- qanunvericilikdə nəzərdə tutulduğu qaydada dövlət və
bələdiyyə müəssisəsi, səhmdar cəmiyyət, yaxud başqa qurum
(müəssisə) kimi yenidən təşkil edildikdə;
- illik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtibindən əvvəl 01
oktyabrdan tez olmayaraq əmlakın və öhdəliklərin mövcud və-
ziyyətinin tamamilə başdan-başa yoxlanılması məqsədilə in-
ventarizasiya keçirildikdə;
- müəssisə ləğv edilərkən, ləğv balansı tərtib edilməzdən
əvvəl və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hallarda;
154 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
- maddi-məsul şəxslər dəyişildikdə və yaxud məzuniyyətə
getdikdə (işlərin qəbulu və təhvili günü);
- oğurluq və ya sui-istifadə halları, həmçinin qiymətlilərin
xarab olması faktları müəyyən edildikdə;
- yanğın, təbii fəlakət, qəza və digər fövqəladə hadisələr baş
verdikdə;
- müəssisənin əmlakı və öhdəlikləri yenidən qiymətləndi-
rildikdə;
- məhkəmənin və ya müstəntiqin müvafiq qərarı, yaxud
prokurorun yazılı göstərişi olduqda;
- özəlləşdirmə zamanı, sahibkar və hüquqi şəxsin statusu
dəyişilidikdə inventarizasiya tərəflərin razılığı ilə, yaxud dövlət
əmlakının idərəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilir.
Kollektiv (briqada) üzrə maddi-məsul şəxslərin öhdələrində
olan əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyası kollektivin (briqa-
danın) rəhbəri dəyişildikdə, kollektivin (briqadanın) üzvlərinin
əlli faizdən çoxu tərkibdən çıxdıqda, həmçinin kollektivin (briqa-
danın) bir və ya bir neçə üzvünün tələbi ilə aparıla bilər. Kollektiv
(briqada) üzrə inventarizasiya qaydaları müəssisənin uçot siyasəti
və digər normativ-hüquqi aktlarla (sənədlərlə) tənzimlənir.
Əsas vəsaitlərin inventarizasiyası üç ildən bir, kitabxana
fondunun inventarizasiyası isə beş ildən bir aparıla bilər.
Müəssisə inventanzasıyanın başlandığı və qurtardığı müddət
ərzində yeni yaranan maddi sərvətlərin hərəkəti üzərində nəzarəti
təmin edir.
Muəssisədə inventarizasiyanın aparılması üçün müəssisə
rəhbərinin əmri ilə müəssisənin aparıcı bəlmələrinin yüksək ixti-
saslı mütəxəssislərindən ibarət daimi fəaliyyətdə olan inventa-
rizasiya komissiyası yaradır. Müəssisənin rəhbəri və ya onun
müavinlərindən biri inventarizasiya komissiyasının sədri, xidmə-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 155
tinin rəhbəri isə sədrin müavini olur. Böyük təsərrüfatlarda
inventarizasiya tərkibində bir neçə işçi qrupları yaradılır.
İnventarizasiya komissiyasının və onun tərkibindəki işçi
qrupun yaradılmasına dair əmrdə komissiyanın və işçi qruplarının
hüquqları, vəzifələri, işin təşkili, inventarizasiyanın başlanma və
qurtarma müddəti, işçi qruplarının təlimatlandırılması və onların
gördükləri işlərin nəticələrinin müzakirə vaxtı, hər biri işçi qru-
punun inventarizasiya aparacağı yerin və maddi-məsul şəxsin
ünvanı və s. öz əksini tapır.
Bir çox işçi qrupu yaratmaq zərurəti olduqda, o zaman müəs-
sisənin əsas (aparıcı) bölmələrinin rəhbərlərindən ibarət inventa-
rizasiya komissiyasının işinə əsas nəzarət qrupu yaradılır. Bu qrup
isə işçi qruplarının üzvlərini təlimatlandırır, onların işinin vaxtında
başa çatdırılrnasına şərait yaradır və işçi qruplarının işlərinin
nəticəsini müzakirə etdikdən sonra qanunvericiliyə uyğun rəsmi-
ləşdirir və rəhbərlik qarşısında hesabat verir.
Hər bir işçi qrupu ona həvalə edilmiş işləri icra edərkən
buraxdığı səhvlərə və nöqsanlara cavabdehdir.
İşçi qruplarının sədrləri əsas nəzarət qrupunun tərkibindəki
şəxslərdən ibarətdir. Hər bir işçi qrupu inventarizasiya başlanmaz-
dan əvvəl inventarizasiya aparacağı maddi məsul şəxsin öhdəsində
olan əmlakın inventarizasiya aparılacaq günə uçotda olan qalıq-
larını mühasibatlıqdan alır.
Qalıqları verən mühasib həmin qalıqların düzgünlüyünü öz
imzası ilə təsdiq edir və tarixi yazır. İnventarizasiya başlamazdan
əvvəl maddi-məsul şəxs özündə apardıği uçotu və öhdəsində olan
əmlakın vəziyyəti barədə inventarizasiya komissiyasına məlumat
(izahat) verir. Verilən məlumat (izahat) inventarizasiya komissiyası
tərəfindən nəzərə alınır.
Maddi-məsul şəxs inventarizasiya gününə kimi öhdəsində
olan əmlakın mədaxil və məxaric sənədlərini mühasibatlığa təhvil
156 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
verməlidir ki, mühasibatlıqda onun öhdəsində sayılan əmlakın
qalığı düzgün müəyyənləşdirilsin. Əks halda qalığın düzgünlüyünü
birgə müəyyənləşdirmək məqsədilə inventarizasiya günü mədaxil
və məxaric sənədləri inventarizasiya komissiyasının sədrinə təqdim
edilir.
Maddi məsul şəxs öhdəsində olan əmlakdan kənara borc,
yaxud başqa qaydada saxlanmaq üçün verdikdə və ya kənardan
borc, yaxud başqa qaydada saxlanmaq üçün əmlak aldıqda, eyni
zamanda inventarizasiya yerində onun özünəməxsus əmlakı
olduqda onları aydın şəkildə inventarizasiya komissiyasına verdiyi
izahatda göstərməlidir.
Eyni belə bir izahat əmlak alınması üçün təhtəlhesab məbləğ
və ya vəkalətnamə almış şəxslərə də verilir.
İnventarizasiya aparılan zaman inventarizasiya komissiya-
sının, yaxud işçi qrupunun bütün üzvləri etməlidir.
Əmlakın və öhdəliklərin faktiki mövcudluğuna və onların
mühasibat uçotu hesablarında uçotunun aparılmasına dair iki nüs-
xədən az olmamaqla inventarizasiya siyahısı və yaxud inventari-
zasiya aktı tərtib edilir.
İnventarizasiya komissiyası əsas vəsaitiərin, ehtiyatların,
malların, pul vəsaitinin, digər əmlakların, öhdəliklərin faktiki qa-
lıqları haqqında məlumatların siyahıda və yaxud aktda ətraflı və
düzgün yazılmasını, inventarizasiya materiallarının vaxtında və
düzgün rəsmiləşdirilməsini təmin edir.
İnventarizasiya zamanı əmlakın mövcud qalıqları məcburi
qaydada sıxılmaq, çəkilmək və ölçülmək yolu ilə müəyyən edilir.
Müəssisənin rəhbəri əmlakın faktiki qalığının müəyyən
olunmuş müddətdə düzgün yoxlanmasına (əmlakın vaxtında
sayılması üçün işçi qüvvəsinin səfərbər edilməsinə, çəki alətərinin,
nəzarət və ölçü cihazlarının texniki sazlığının təmin olunması və s.)
şərait yaradır.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 157
Açılmasına icazə verilməyən və zədələnməyən taralarda
saxlanılan malların, materialların və digər əmkakların miqdarı
onların sənədlərinə əsasən naturada seçmə üsulla yoxlanıla bilər.
Üst-üstə yığılmış bu kimi taralarda malların, materialların və digər
əmlakların sənədləri əsasında yoxlamalar keçirilən zaman onların
çəkisinin və həcminin müəyyən edilməsi texniki hesablamalar və
nəzarət ölçü qaydasına əsasən həyata keçirilə bilər. Şübhəli və ya
mübahisəli hallar yarandıqda inventarizasiya başdan-başa lazımi
qaydada aparılır. Spesifik xüsusiyyətlərə malik olan bəzi sahələrdə
(kənd təsərrüfatında, ticarət, topdansatış bazalarında və başqala-
rında) bu qaydalarda nəzərdə tutulmayan spesifik xüsusiyyətə
malik əmlakın inventarizasiya qaydaları və lazımi ilkin uçot
sənədlərinin forma və rekvizitləri həmin uçot siyasəti ilə müəyyən-
ləşdirilir. Baş (yuxarı) idarəetmə orqanı olan müəssisələrdə bu cür
xüsusiyyətə malik olan inventarizasiya işləri baş (yuxarı) ida-
rəetmə orqanlarının normativ-hüquqi sənədləri (qaydalar, təlimat-
lar və s.) əsasında həyata keçirilir.
Əmlakın faktiki qalığının inventarizasiyası maddi-məsul
şəxslərin bilavasitə iştirakı ilə aparılır.
İnventarizasiya gününədək maddi-məsul şəxslər öhdələrində
olan əmlakın (qiymətlilərin) olduğu yerlərdə səliqə-səhman yarat-
malı, qruplaşdırmalar aparmalı, yarlıqlar asmalı və digər lazımi
işlər görməklə inventarizasiyanın vaxtında və düzgün aparılmasına
şərait yaratmalıdır.
İnventarizasiya siyahıları mürəkkəblə, yaxud adi diyircəkli
qələmlə, pozuntu və ləkə salmadan doldurulur.
Siyahılarda inventarizasiya olunan qiymətlilərin və obyekt-
lərin adları, miqdarı və ölçü vahidləri göstərilir.
İnventarizasiya siyahılarında düzəlişlər, bütün nüsxələrdə
düzgün olmayan mətnin üzərindən xətt çəkərək onun üzərində düz-
gün olan mətni yazmaqla həyata keçirilir. Düzəlişlərin apanlmasına
158 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
izahat verilməli və inventarizasiya komissiyasının və ya işçi qru-
punun bütün üzvləri və maddi-məsul şəxs tərəfindən imzalan-
malıdır.
İnventarizasiya siyahılarında doldurulmamış sətirlərin saxlan-
masına yol verilmir və doldurulmamış axırıncı sətirlərin üzərindən
xətt çəkilir.
Siyahının axırıncı sətrində yoxlamanı aparmış şəxsin imzası
ilə qiymətlər, taksirovka və sayılmış yekunlar haqqında qeydlər
edilir.
Siyahıları inventarizasiya komissiyasının bütün üzvləri və
maddi-məsul şəxslər imzalayır. Siyahının sonunda maddi-məsul
şəxslər komissiyanın üzvlərinin iştirakı ilə əmlakın yoxlanıl-
masının təsdiq olunmasına, komissiya üzvlərinə qarşı etirazının
olub-olmamasına və siyahıda göstərilən əmlakı maddi məsuliy-
yətli mühafizəyə götürməsinə dair izahat verir.
Əmlakın faktiki qalığının yoxlanılması zamanı maddi-məsul
şəxslərin dəyişməsi hallarında əmlakı qəbul edən şəxs siyahıda
əmlakı almasına dair, təhvil verən şəxs isə verilməsinə dair imza
edirlər.
Şəxsi və ya məsuliyyətli mühafizəyə götürülən, icarəyə,
yuyulmağa və təkrar emala qəbul edilən əmlaka ayrıca siyahı tərtib
edilir.
İnventarizasiyanın müddəti uzandığı hallarda işin sonunda
komissiya əmlakın yerləşdiyi otağın qapısını qıfıllayıb surqucla
möhürləməli, bu olmadıqda komissiya üzvlərinin imzaları olan
kağızın bir ucunu qapıya, digər ucunu çərçivəyə yapışdırmalı,
yaxud digər nişanələrlə (plomb və s.) qapının komissiyasız
açılmasına mane olmalıdır. İnventarizasiya komissiyasının etdiyi
fasilə zamanı (nahar fasiləsi, gecə vaxtı, başqa səbəblərə görə)
siyahılar inventarizasiya aparılan ağzıbağlı otaqda yeşikdə (şkafda,
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 159
seyfdə) saxlanılmalı, göstərilən nişanələrlə mühafizəsi möhkəm-
ləndirilməlidir.
İnventarizasiyadan sonra maddi-məsul şəxslər siyahıda səhv
aşkar etdikləri halda təcili olaraq (anbarında və digər bağlı
yerlərdə) inventarizasiya komissiyasının sədrinə məlumat verir.
İnventarizasiya komissiyasının sədri göstərilən faktın yoxlanıl-
masını həyata keçirir və onların doğruluğu təsdiq olunduğu hal-
larda, müəyyən olunmuş qaydada siyahıda aşkar olunmuş səhvlərin
düzəlişi aparılır.
Müəssisənin rəhbəri əmrlə daim fəaliyyətdə olan inven-
tarizasiya komissiyasına yararsız düşmüş əmlakın ləğv edilməsi
üçün yaradılacaq daim fəaliyyətdə olan ləğvetmə komissiya-
sının səlahiyyətlərini həvalə edə bilər.
Yararsız hala düşmüş əmlakın qanunvericiliyə uyğun balans-
dan silinməsi inventarizasiya başa çatdıqdan sonra həyata keçirilə
bilər.
İnventarizasiya komissiyası istismara yaramayan, təmir və
bərpa olunmağa lüzumu olmayan əsas vəsaitlərə və digər əmlaklara
(qiymətlilərə) onların istismara verilməsi tarixi və yararsız hala
düşməsi səbəbləri (xarabolma, tam köhnəlmə hesablanması və s.)
göstərilməklə, ayrıca siyahı tərtib edir.
Yararsız hala düşüb balansdan silinməmiş azqiymətli və tez-
köhnələn əşyalar inventarizasiya siyahısına daxil edilmir, lakin
onların istismar müddəti, yararsızlığının səbəbi, təsərrüfatda bu
əşyaların istifadə olunmamasının mümkünlüyü göstərilməklə akt
tərtib edilir.
Siyahıda taralar növləri, məqsədli təyinatı və istismar və-
ziyyətinin keyfiyyəti (təzə, keçmiş istiadə olunan, təmir tələb edən
və s.) üzrə göstərilir.
160 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
İnventarizasiya komissiyası tərəfindən xarabolma səbəbləri
göstəritməklə yararsız hala düşmüş taraların silinməsinə akt tərtib
edilir.
Əsas vəsaitlərin inventarizasiyası- İnventarizasiya başla-
nanadək maddi-məsul şəxslər aşağıdakı göstərilən sənədlər əsa-
sında mühasibatlıqda dürüstləşdirmə işləri aparmalı və öhdələrində
olan əmlakın qalıqlarını üzləşdirmə qaydasında dəqiqləşdirməlidir:
a) inventar kartlarının, inventar kitablarının, siyahıların və
digər analitik uçotun mövcud vəziyyəti;
b) texniki pasportların və ya digər texniki sənədlərin mövcud
vəziyyəti;
c) əsas vəsaitlərin müəssisə tərəfindən icarəyə verilməsinə və
yaxud mühafizəyə götürülməsinə dair cənədlərin mövcudluğu.
Sənədlər olmadığı hallarda, onların alınmasının rəsmiləşdirilməsi
təmin olunmalıdır.
Mühasibat uçotu registrlərındə və yaxud texniki sənədlərdə
fərq və çatışmazlıq aşkar olunarkən müvafiq düzəlişlər və dürüst-
ləşdirmələr aparılmalıdır.
Əsas vəsaitlər inventarizasiya olunarkən komissiya obyekt-
lərə baxış keçirməli və siyahıda onların tam adını, təyinatını, əsas
texniki və ya istismar müddəti göstəricilərini yazmalıdır.
Binafarın, tikililərin və digər daşınmaz əmlakın inventari-
zasiyası zamanı komissiya müəssisənin mülkiyyətində olan ob-
yektləri təsdiq edən sənədlərin mövcudluğunu yoxlayır. Ko-
missiya həmçinin müəssisənin mülkiyyətində olan torpaq sahəsi-
nin, su tutumunun və digər təbii resurs obyektlərinin sənədlərini
yoxlayır.
Əsas vəsaitlərin texniki pasportları mühasibatlıqda daimi
saxlanılır.
Uçotda olmayan və inventarizasiya zamanı aşkar edilmiş
obyektlər və yaxud mühasibat uçotu reqistrlərində xarakteristikası
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 161
barədə düzgün məlumat göstərilməyən obyektlər, komissiya
tərəfindən onların texniki göstəricilər; düzgün göstərilməklə,
siyahilara daxil edilməlidir. Məsələn, binalar üzrə-təyinatı, əsas
tikinti materialı, həcmi (daxili və ya xarici), sahəsi (ümumi yararlı
sahə), mərtəbələrinin sayı (zirzəmili və ya zirzəmisiz, yaxud ya-
rımzirzəmili və s.), inşa edildiyi il və i.a.; kanallar üzrə- uzunluğu,
dərinliyi və eni (dibi və səthi üzrə), qeyri-təbii tikililər, dibi və yan-
ların bərkidilməsi materialları; körpülər üzrə -olduqları yer, ma-
teriallarının növü və ölçüsü; örtük materialı, döşəmənin eni və i.a.
Uçotda olmayan və inventarizasiya zamanı aşkar edilən
obyektlər bazar qiymətlərinə uyğun qiymətləndirilir, köhnəlmə
(köhnəlmə hesablanmayan obyektlərdən başqa) isə obyektin həqiqi
texniki vəziyyəti üzrə hesablanır və müvafiq aktla rəsmiləşdirilir.
Əsas vəsait obyektləri siyahıda adları və təyinatı üzrə yazılır.
Əgər əsas vəsait obyektləri yenidən bərpa olunub və rekonstruksiya
edilibsə, yenidən quraşdırılması genişləndirilibsə və bunların nəti-
cəsində təyinatını dəyişibsə, siyahıda yeni adı və yeni təyinatı
göstərilir.
Əgər əsas xarakterli işlərin (mərtəbələrdə əlavə tikintilər,
yeni otaqların inşası və s.) və yaxud tikililərin və qurğuların qis-
mən ləğv edilməsi hallarının mühasibat uçotunda əks etdirilməməsi
komissiya tərəfindən müəyyən edildikdə müvafiq yeni sənədlər
əsasında obyektiərin balans dəyərinin artması və ya azalması
məbləğləri müəyyən edilməli və siyahıda əks etdtrilməlidir.
Maşın, avadanlıq və nəqliyyat vəsaitləri siyahıda istehsalçı-
müəssisənin texniki pasportu üzrə onların zavod nömrəsi, buraxılış
ili, təyinatı, gücü və s. göstərilməklə fərdi qaydada yazılır.
Eyni tipli, eyni qiymətli və eyni vaxda müəssisənin struktur
bölmələrindən birinə mədaxil olunmuş və tipik inventar kartlarda
analitik uçotu aparılan təsərrüfat əşyalarının, alətlərin, cihazların və
s. siyahıda ümumi miqdarı göstərilməklə adları yazılır.
162 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
İnventarizasiya zamanı öz yerlərində olmayan əsas vəsaitlərin
(uzaq dəniz və su səfərlərində olan gəmilər, hərəkətdə olan dəmir
yolu qatarları, avtomobillər; əsaslı təmirə göndərilmiş maşın və
avadanlıqlar, məsuliyyətli mühafizəyə və icarəyə verilmiş əmlakın
və s.) inventarizasiyası onların muvəqqəti xaric olduğu tarixə
ayrıca aparılır və rəsmiləşdirilir.
Qeyri-maddi aktivlərin inventarizasiyası- Qeyri-maddi ak-
tivlər inventarizasiya olunarkən aşağıdakıların yoxlanılması lazım-
dır:
a) müəssisənin qeyri-maddi aktivlərindən istifadə etmək
hüququnun olmasına dair sənədlərin mövcudluğunu;
b) qeyri-maddi aktivlərin balansda vaxtında və düzgün əks
etdirilməsini.
2.20. Инвентаризасийа нятижяляринин
тянзимлянмяси вя сянядляшмяси
İnventarizasıya cədvəllərinin tərtib edilməsı- Əmlakın
inventarızasiyası zamanı uçot –məlumatlarından kənarlaşma halla-
rını müəyyən etmək üçün müqayisəli cədvəllər tərtib edilir.
İnventarizasiya cədvəllərindən inventarizasiyanın nəticələri,
yeni mühasibat uçotu məlumatları faktiki inventarizasiya məlumat-
ları arasındakı ziddiyyətlər (fərq) göstərilir.
İnventarizasiya cədvəllərində əmlakın (qiymətlilərin) artıq və
əskik məbləğləri onların mühasibat uçotundakı qiymətlərinə
müvafiq göstərilir.
Müəssisənin balansında olan (məsuliyyətli mühafizədə olan,
icarəyə götürülən, yenidən emal olunmaq üçün alınan), lakin müəs-
sisəyə məxsus olmayan əmlaka (qiymətliyə) ayrıca inventarizasiya
cədvəlləri tərtib edilir.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 163
İnventarizasiyanın nəticələrinin tənzimlənməsi və sənəd-
ləşdirilməsi - «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respub-
likasının Qanununa müvafiq olaraq inventarizasiya və digər yox-
lamalar zamanı faktiki əmlakın (qiymətlinin) mühasibat uçotu
məlumatlarından kənarlaşan məbləğləri aşağıdakı qaydada tən-
zimlənir:
- əsas vəsaitlərdən, maddi sərvətlərdən, pul vəsaitlərindən və
digər əmlaklardan artıqgəlmələr, onların səbəbləri və təqsirkar
şəxslər müəyyənləşdirilməklə onlar istismarda olduğu yerdə maddi
məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri
müvafiq olaraq müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə
(mənfəətə), büdcə təşkilatlarında isə maliyyələşmənin (fondların)
artırılmasına yönəldilir;
- müvafiq normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmuş təbii itki
normaları daxilındə xarabolmalar və bu kimi əskikgəlmələr və
itkilər müəssisə rəhbərinin sərəncamına müvafiq olaraq müəssisə-
lərdə istehsalat və ya tədavül xərclərinə, büdcə təşkilatlarında isə
maliyyələşmənin (fondların) azalması hesabına silinir;
- təyin edilməsi mümkün olan, lakin müvafiq normativ
sənədlərdə nəzərdə tutulmayan təbii itki normaları mülkiyyətçi
tərəfindən təyin edilə bilər;
- əsas vəsaitlərdən, maddi sərvətlərdən, pul vəsaitlərindən və
digər əmlaklardan əskikgəlmələr və itkilərin (habelə təbii itki
normalarından artıq xarabolmalar, əskikgəlmələr və itkilər də daxil
olmaqla) səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə on-
ların məbləğləri (əskikgəlmələr və itkilər müəyyən edildiyi vaxtda
bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına yazılır. Təqsirkar
şəxsləri müəyyən etmək mümkün olmadıqda, əskikgəlmələrin və
itkilərin məbləğlərinin müəssisə tərəfindən təqsirkar sayılan şəxs-
dən tutulması məhkəmə tərəfindən ləğv edildikdə və ödənilməsi
mümkün olmayan (ümidsiz) əskikgəlmələr və itkilər müəyyənləş-
164 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
diriidikdə həmin məbləğlər müəssisə rəhbərinin yazılı sərəncamına
müvafiq olaraq müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə
(zərərə), büdcə təşkilatlarında isə maliyyələşmənin (fondların)
azalmasına silinir;
- maliyyə öhdəlikləri və hesablaşmalar üzrə məbləğlər dəqiq-
ləşdirildikcə kənarlaşmalar hesabat ilində mənfəətin (zərərin) artı-
rılmasına (azaldılmasına), yaxud şübhəli borcların ehtiyatı və bu
kimi başqa məqsədli fondlar hesabına nizamlaşdırılır.
Əgər yenidən çeşidləmə üzrə təqsirkar şəxs müəyyən edil-
məzsə, onda məbləğlər fərqi itki normasından yuxarı çatışmazlıq
kimi qəbul edilir və müəssisələrdə tədavül və istehsal xərclərinə,
büdcə təşkilatında isə maliyyələşmənin (fondların) azalmasına
silinir.
Maddi-məsul şəxslərin təqsiri olmadan yenidən çeşidləmə
zamanı çatışmazlıq istiqamətində qiymətlilərin dəyərində yaranmış
fərqlərin təqsirkar şəxslərə aid edilməsi səbəblərinə dair
inventarizasiya protokollarında müfəssəl izahatlar verilməlidir.
İnventarizasiya zamanı mal-material qiymətlilərinin möv-
cud faktiki qalığı ilə mühasibat uçot məlumatları arasında yaran-
mış ziddiyyətlərin tənzimlənməsi haqqında təkliflər baxılmaq
üçün müəssisənin rəhbərliyinə təqdim edilir. Yaranmış fərqlərin
hesaba alınması haqqında sonuncu qərarı müəssisənin rəhbəri verir.
Aylıq inventarizasıyanın nəticəsi inventarizasiya qurta-
ran aylar üzrə mühasibat uçotunda və hesabatında, illik inven-
tarizasiyanın nəticələri isə illik mühasibat hesabatında əks etdiril-
məlidir.
Мцяссисяляр инветаризасийанын нятижялярини ашаьадакы
формада жядвялдян истифадя етмякля рясмиляшдиря билярляр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 165 166 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

«ТОВУЗ» фирмасы
(мцяссисянин, идарянин, тяшкилатын ады) ЫЫЫ ФЯСИЛ
ИНВЕНТАРИЗАСИЙА ЖЯДВЯЛИ № 05 ЯМЛАКЫН ДАХИЛ ОЛМАСЫ ВЯ ИСТИФАДЯСИ
«10» март 2008-жи ил цчцн
Комиссийа щейяти: Сядр- директор мцавини Мяммядов Язиз Гулам, ЦЗРЯ ЯМЯЛИЙЙАТЛАРЫН АУДИТ
Цзвляр – истещсал сехинин мцдири Аьайев Камран Адил
(вязифяси, сойады, ады вя атасынын ады)
ЙОХЛАНМАСЫНЫН МЕТОДЛАРЫ
Мцщасиб Дадашов Вцгар
«01» март 2006-жы ил тарихли 01/05№-ди ямря ясасян
Щазыр мящсул анбары, анбардар Гулийев Малик Адил
3.1. Ясас вясаитлярин аудитинин вязифяси
оьлу_________ющдясиндя вя информасийа мянбяляри
(йохланылан йери, мадди мясул шяхсин вязифясини, сойадыны адыны вя атасынын адыны эюстярмяк)
Олан мадди гиймятлилярини йохламаг.
Мцяссисянин, идарянин, тяшкилатын рящбяринин гярары Ясас вясаитляр (фондлар) сянайенин мадди-техники базасынын
Йохламанын нятижяляри ясас эютцрцляряк щазыр мящсул анбары, анбардар ясасыны тяшкил едир вя истещсал програмынын щяйата кечирилмясиндя
Бабайев Жяфяр Лятиф оьлуна хябярдарлыг олунсун.
Илтизамнамя (инвентаризасийа башламаздан яввял дягигляшдирилир) мцщцм рол ойнайыр. Базар игтисадиййатына кечид дюврцндя
Мян анбардар Бабайев Жяфяр Лятиф оьлу бу илтизамнамя иля билдирирям ки, (еляжя дя базар игтисадиййаты дюврцндя) мювжуд ясас вясаитлярин
инветаризасийа мцддятиня кими ющдямдя олан мадди гиймятлиляря даир саз щалда сахланмасы вя онлардан сямяряли истифадя олунмасы
мядахил вя мяхариж сянядляринин щамысыны мцщасибатлыьа тягдим етмишям.
Кянара вя йахуд башга гайдада сахланмаг цчцн щеч ня вермямишям вя
бюйцк ящямиййят кясб едир.
щеч кимдян борж, йахуд башга гайдада сахланмаг цчцн щеч ня Ясас вясаитлярин мцщафизясинин мющкямляндирилмясиндя,
алмамышам. онларын яскик эялмясинин гаршысныын вахтында алымнмасында,
Мадди мясул шяхсин имзасы________
«10» март 2008-жи ил тарихиня
еляжя дя бу вясаитляр цзяриндя дцзэцн нязарятин тяшкил едилмя-
Йохлама заманы фактики ашкар
Мцщасибатлыьы
н учот
Инвентаризасийанын
нятижяляри
синдя вя бу мягсядля ясас вясаитляр цзря ямялиййатларын вахты-
Инвен-
тар
едилмишдир мялуматлары
цзря Гейд
вахтында аудит едилмясинин бюйцк ящямиййяти вардыр.
Сыра №-си

нюм-
ряси Мадди миг- гий- мяб- миг- мяб- яскикэялмя артыгэялмя
Ясас вясаитлярин аудитинин гаршысында-онларын горунуб
гиймятли-
лярин ады
дары мя-
ти
ляьи дары ляьи
сахланылма вязиййятини вя онун тяляб олунан гайдайа уйьун
миг- мяб- миг- мяб-
дары ляьи дары ляьи олуб-олмамасыны, дахил олан, йерини дяйишян вя тясяррцфатдан
1 05 Телевизор 8 320.
0
2.560.
00
9 2.880
.00
1 320.0
0 чыхан ясас вясаитляр ямялиййатларын ганунауйьунлуьуну, учотда
2 07 Компцтер 6 640.
00
3.840.
00
6 3.840
.00 якс етдирилмясинин дцзэцнлцйцнц, вахтлы-вахтында амортизасийа
3 15 Диск 90 16.0 1.440. 85 1.360 5 80.00
0 00 .00 щесабланмасынын вя щесабланан мябляьин истещсал мясряфляриня
Жями: 104 7.840. 100 8.080 1 320.0 5 80.00
00 .00 0 аид едилмясинин доьрулуьуну; ясас вясаилтлярин тямириня сярф
олунан хяржляр цзря сметайа ямял олунмасыны; онларын сямяряли
истифадя едилмя вязиййятини йохламаг вязифяси гойулур.
Бу вязифялярин лайигинжя йериня йетирилмяси ясас вясаитляр
цзяриндя нязарятин даими олмасыны тяляб едир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 167
Бу мягсядля илк нювбядя ясас вясаттлярин сехлярдя вя исти-
фадя олундуьу йерлярдя сахланма вя мцщафизя олунма вязиййя-
тинин йохланылмасы мягсядя мцвафиг щесаб олунур. Ясас вясатт-
лярин мювжудлуьуну, сахланылма вязиййятини вя техники жящятдян
йарарлылыг сявиййясини мцяййян етмяк цчцн тяжрцбядя инвен-
тарлашмадан истифадя едилир.
Мцщасибат учоту щаггында Азярбайжан Республикасынын
Ганунунда дейилир: «Ясас вясаитляр цч илдян бир, китабхана
фонду беш илдян бир инвентаризасийа едиля биляр».
Бу ганундан иряли эялян вязифяляри йериня йетирмяк цчцн
ясас вясаитлярин алынмасынын мягсядуйьунлуьу, гануна-
уйьунлуьу, вахтында вя дцзэцн мядахил олунма вязиййяти ят-
рафлы йохланылмалыдыр.
Аудит просесиндя, бундан сонра ясас вясаитляря щесабла-
нан амортизасийа вя кющнялмя мябляьляринин дцзэцнлцйц, тямир
хяржляри сметасына ямял олунма вязиййяти, ясас вясаттлярин
тясяррцфатдан чыхмасы вя силинмяси цзря ямялиййатларын дцзэцн-
лцйц нязярдян кечирилмялидир.
Аудитин сон мярщялясиндя ясас вясаитляр цзря мцщасибат
учоту мялуматларынın вя онларын дюври щесабатларда якс етди-
рилмясинин дцзэцнлцйц йохламайа жялб олунмалыдыр.
Ясас вясаитляр аудит едиляркян информасийа мянбяляриндян
истифадя етмяк олар: ясаслы тикинтинин истисмара верилмяси цчцн
тяртиб едилян аткдан, ясас вясаитлярин гябул-тящвил актларындан
(ф.№ ЯВ-1), ясас вясаитлярин мцяссися дахилиндя йердяйишмясиня
тяртиб едилян актлардан (ф.№ ЯВ-2), ясас вясаитлярин гябулуна-
тящвилиня, моделляшдирилмясиня тяртиб едилян актлардан (ф.№
ЯВ-3), ясас вясаитлярин тясвийясиня даир актлардан (ф.№ ЯВ-4),
ясас вясаитлярин инвентар карточкасындан (ф.№ ЯВ-6. ЯВ-7, ЯВ-
8 вя ЯВ -9), инвентар карточкасындан (ф.№ ЯВ-10), ясас
вясаитлярин щярякяти цзря цчот карточкасындан (ф.№ ЯВ-12), ясас
168 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
вясаитлярин инвентар сийащысындан, амортизасийа вя кющнялмя
щесбалашмасына даир жядвялдян, инвентарлашма сийащысындан, 01,
02, 03, 85, 86 сайлы синтетик щесаблар цзря учот реэистрляринин
мялуматларындан вя с.
3.2.Ясас вясаитлярин мцщафизясини тямин едян гайдалара
ямял олунмасы вязиййятинин йохланмасы
Ясас вясаитлярин аудити тяшкил олунаркян илк нювбядя онла-
рын сахланылма вя мцщафизя олунма вязиййяти йохланылмалыдыр.
Бу ишдя яввялжядян жари дюврлярдя апарылан нязарятин ролу
бюйцкдцр.
Ясас вясаитлярин сахланылмасы вя мцщафизя олунмасы гай-
даларына риайят едилмяси цзяриндя яввялжядян апарылан нязарят
мцяссися рящбярлийи, мцвафиг мцтяхяссисляр вя ишчиляр тяряфиндян
щяйата кечирилир. Йохламанын эедишиндя бу вя йа диэяр обйектин
(ясас вясаитин) кимя тящким олунмасы, горунмасы, онларын учо-
тунун тяшкили вя бу учотун апарылма вязиййяти ятрафлы юйрянил-
мялидир. Жари нязарят щяйата кечириляркян, сянядли нязарятля йа-
нашы, нязарят гайдасында инвентарлашманын апарылмасы, вязифяли
шяхслярдян сорьу едилмяси вя фактики нязарятин башга цсулларын-
дан истифаля олунмасы мяслящят эюрцлцр. Реал вязиййятя обйек-
тив гиймят верилмясиндя, ясас вясаитляря йериндя, натурада бахыш
кечирилмясинин ролу бюйцкдцр.
Йохлама заманы аудитиор ясас вясаттлярин инвентар кар-
точкаларырын мялуматларыны, тяснифат груплары цзря учот мялу-
mатлары иля (ф.№ ЯВ-10) тутушдурулмалыдыр. Инвентар карточкА-
сынын щяр щансы бири олмадыгда, аудитор щюкмян бунун сябябини
арашдырмалы, инвентар карточкасы олмайан ясас вясаитин щягигя-
тян мцяссисядя олуб-олмамасыны мцяййянляшдирмяидир. Инвентар
карточкасынын олмамасы, ясас вясаитин сатылмасы, онун пулунун
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 169
мянимсянилмяси вя карточканын онунла бирликдя ясас вясаити
сатын алан шяхся верилмяси иля ялагядар ола биляр.
Она эюря дя бу мясяля дягиг арашдырылмалы, щягиги вязиййят
мцяййян едилмяли вя она обйектив гиймят верилмялидир.
Йохлайыжы ейни заманда сечмя гайдада йохлама апар-
магла ясас вясаитлярин истисмар йериндя вязиййятини вя онларын
мювжудлуьуну мцяййян етмялидир. Бу заман ясас вясаитлярин
чатышмазлыьы ашкар едилярся, онун сябяби айдынлашдырылмалыдыр.
Мясяляйя айдынлыг эятирмяк мягсяди иля чатышмайан ясас вясаитя
жавабдещ олан мадди-мясул шяхсдян йазылы изащат тяляб олун-
малыдыр.
Ясас вясаитлярин дцзэцн мцщафизясинин тямин едилмяси
цчцн онларын истифадя олундуьу вя йерляшдийи сащяляр цзря
мадди-мясул шяхсляря тящким олунмасы мягсядя мцвафигдир.
Бу мягсядля инвенарлашма сийащысы цзря мадди-мясул шяхс-
ляря тящким олунмуш (ф.№ ЯВ-13) ясас вясаитлярин дяйяри 01 сайлы
«Ясас вясаитляр» щесабынын мцщасибат учоту мялуматлары иля
мцгайися едилмялидир.
Бу мцгайися бцтцнлцкдя мадди-мясул шяхсляря тящким
олунмайан ясас вясаитляри ашкар етмяйя имкан веряр.
Мцяссисянин сярянжамында тялябатдан артыг олан вясаитля-
рин дя нормал мцщафизя олунмасы вязиййятиня жидди фикир верил-
мялидир. Ясас вясаитлярин нормал мцщафизя олунмасы мцщасибат
учотунун тяшкил едилмясиндян хейли дяряжядя асылыдыр. Аудитор
йохлама заманы бцтцн мясяляляри диггятля нязярдян кечирмяли
вя щягиги вязиййяти ашкар етмялидир.
170 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
3.3.Ясас вясаитлярин дахил олмасы цзря
ямялиййатларын йохланмасы
Ясас вясаитлярин щярякяти цзря ямялиййатлары йохламагла
ясас мягсяд онларын ганунауйьунлуьуну, дцзэцн вя вахтында
рясмиййятя салынмасыны ашкар етмякдян ибарятдир. Бу ямя-
лиййатларын йохланылмасы башдан-баша апарылмалыдыр. Ясас вясаит-
лярин дахил олмасы, тясяррцфатдан чыхмасы, сатылмасы вя чатыш-
мамасы цзря ямялиййатларын йохланылмасыны нязярдян кечиряк.
Мцяссисяйя ясас вясаитляр тикинти апармаг, сатын алмаг
йолу иля, тясисчилярдян, дювлят органларынын субсидийасы щесабына,
ижаря эюцтцрмяк гайдасына, еляжя дя явязсиз дахил олур. Ясаслы
гойулуш апармаг йолу иля мцяссисяйя дахил олан ясас вясаитляр
цзря ямялиййатларын ганунауйьунлуьу арашдырыларкян мядахил
олунан обйектин тяркиби (сийащысы), титул сийащысынын мялуматлары
иля мцгайисяли гайдада йохланылмалыдыр.
Сатын алынан ясас вясаттляр цзря ямялиййатлар йохланаркян,
онун мцяссися цчцн важиблийи, ямялиййатларын Ганунауйьун-
луьу вя мцщасибат учотунда якс етдирилмясинин дцзэцнлцйц ня-
зярдян кечирилмялидир.
Явязсиз дахил олан ясас вясаитляр цзря ямялиййатлар йохла-
наркян онун мцяссися цчцн важиблийи, бу ямялиййатларын там вя
ганунауйьун рясмиййятя салынмасы, онун мцяссисяйя эятирил-
мясиня сярф олунан хяржлярин учотда якс етдирилмясинин
дцзэцнлцйц йохланылмалыдыр.
Дахил олан ясас вясаитлярин мядахил едилмясинин дцзэцн-
лцйц вя вахтында учотда якс етдирилмяси вязиййяти тящлил едиляркян
аудитор, онларын истисмара верилмясиня даир актын тяртиб
едилмясини, бу ямялиййатларын учотда дцзэцн якс етдирилиб-етди-
рилмямясини диггятля юйрянмялидир.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 171
Ясас вясаитлярин вахтында мядахил едилмяси, онлара вахтын-
да амортизасийа (кющнялмя) щесбаланмасыны лабцд едир ки, бу
да щямин мябляьин мцвафиг щиссясинин истещсал олунан
мящсулларын (йериня йетирилян иш вя хидмятлярин) майа дяйряиня
дахил едилмясиня сябяб олур.
Мцяссисяйя жари илдя дахил олан ясас вясаитляря, нечя мцд-
дят амортизасийа (кющнялмя) щесабланмадыьыны мцяййян етмяк
цчцн онларын ня вахт мцяссисяйя дахил олмасыны эюстярян илк
мцщасибат сянядляри нязярдян кечирилмялидир. Щесабланан
кющнялмя мябляьинин мящсулларын майа дяйяриня дахил олмасы
вя щямин мябляьин дцзэцн мцяййян едилмясиндя онларын илк
дяйяринин ролу нязяря алынараг, ясас вясаитлярин учотда вя щеса-
батда якс етдирилмсинин (гиймятляндирилмясинин) дцзэцнлцйц
диггятля йохланылмалыдыр.
Бу сащядя ашкар олунан нюгсанларын сябябини йохлайыжы
арашдырмалыдыр. Йохлайыжы ижаряйя эютцрцлмцш (верилмиш) ясас
вясаитляр цзря ямялиййатларын ганунауйьунлуьуну, бу щагда
гцввядя олан гайдайа (гануна, тялимата вя с.) ямял олунма
вязиййятини йохламагла йол верилмиш нюгсанлары мцяййян етмя-
лидир. Бу ямялиййатларын йохланылмасы цчцн 001 сайлы «ижаряйя
эютцрцлмцш ясас вясаитляр» адлы балансархасы щесабын вя илк
мцщасибат сянядляринин мялуматларындан информасийа мянбяйи
кими истифадя етмяк олар.
3.4. Ясас вясаитлярин тясяррцфатдан чыхмасы цзря
ямялиййатларын аудити
Аудитор ясас вясаитлярин тясяррцфатдан чыхмасы цзря ямя-
лиййатларын дцзэцнлцйцнц илк мцщасибат учоту сянядляриня, ин-
вентар карточкаларын гейдляриня, гаимяляря (ф.№ЯВ-2), актлара
вя диэяр бу кими сянядляря ясасян йохламадыр. Эюстярилян
172 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
информасийа мянбяляриня ясасян ясас вясаитлярин тясяррцфатдан
чыхмасы иля ялагядар баш вермиш тясяррцфат ямялиййатларына, он-
ларын ганунауйьунлуьуна тясяррцфат важиблийи бахымындан
обйектив гиймят верилмялидир.
Республикамызын базар игтисадиййатына кечмяси, бунунла
ялагяар юлкямиздя игтисади механизмин йенидян гурулмасы,
мцщасибат учотунун ващид щесаблар планында ясаслы дяйишик-
ликлярин баш вермясиня сябяб олду.
Баш верян мцщцм дяйишикликлярдян бири дя, ясас вясаттлярин
тясяррцфатдан чыхмасы вя хцсусян онун сатышы иля ялагядар 47
сайлы «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» синтетик щеса-
бынын мцщасибат учотунун йени щесаблар планына дахил едилмя-
сидир.
Тяжрцбядя ясас вясаитлярин ашаьыдакы сябябляр нятижясиндя
тясяррцфатдан чыхмасы мцяййян олунмушдур: явязсиз верилдикдя;
башга мцяссисяйя малиййя гойулушу кими верилдикдя; мцясси-
сяйя лазым олмадыьына эюря сатылдыгда; тябии фялакят нятижясиндя
мящв олдугда вя с.
Мцяссисядя аудит апаран йохлайыжы ясас вясаитляр цзря баш
верян тясяррцфат ямялиййатларыны, онлара тяртиб едилмяли олан
мцщасибат йазылышларыны йахшы билмяли вя бу щагда гцввядя олан
гайдайа (тялимата, ясаснамяйя) нежя ямял олундуьуну ятрафлы
арашдырмалыдыр.
Щазыркы дюврдя ясас вясаитлярин тясяррцфатдан чыхмасы вя
сатышы иля ялагядар олан ямялиййатлар малиййя органларынын да
диггятини жялб едир. Беля ки, онларын тясяррцфатдан чыхмасы иля
ялагядар мцяййян малиййя нятижяси баш верир вя бу нятижя
гцввядя олан гайдада верэийя жялб олунур. Ясас вясаитлярин
явязсиз верилмяси цзря баш верян ямялиййатлар 47 сайлы щесаб ва-
ситяси иля щяйата кечирилир. Бу щесабын дебетиндя, силинян ясас вя-
саитин илк дяйяри (01 сайлы щесабын кредитиндя якс етдирилмякля) вя
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 173
мясряфлярин характериндян асылы олараг, онларын тясяррцфатдан
чыхмасы иля ялагядар (обйектин сюкцлмяси, дашынмасы вя саир)
чякилмиш хяржляр (23, 60, 68, 69, 70, 71, 76 сайлы щесабларын кре-
дитиндя эюстярилмякля) якс етдирилир.
Ясас вясаитлярин явязсиз верилмяси нятижясиндя 47 сайлы ще-
сабда мцяййян едилмиш итки капиталын азалмасына (87 сайлы ще-
сабын дебетиня, 47 сайлы щесабын кредитиня), бу щесабда кифайят
гядяр вясаит олмадыгда, йыьым фондунун азалмасына (88-3 сайлы
щесабын дебетиня) вя йахуд да кечян илин истифадя едилмямиш
мянфяятиня (88-2 сайлы щесабын дебетиня) силинмялидир. Гейри-ис-
тещсал тяйинатлы ясас вясаитлярин явязсиз верилмясиндян ямяля эя-
лян иткиляр ися сосиал сащяляр фондунун азалмасына (88-4 сайлы
щесабын дебетиня) аид едилмялидир.
Аудит просесиндя йохлайыжы бунлары диггятля нязярдян ке-
чирмяли вя бу сащядяки нюгсанлара обйектив гиймят вермяйя
чалышмалыдыр.
Йохламанын эедишиндя ону да нязяря алмаг лазымдыр ки,
мцяссися юзцнцн ясас вясаитини явязсиз олараг башга мцяссисяйя
вя йа физики шяхся вердикдя (йени гайдайа эюря) она мцяййян
олунмуш сявиййядя ялавя дяйяр верэиси щесабланмалыдыр. Бу ямя-
лиййата ашаьыдакы кими мцщасибат йазылышы тяртиб оунмалыдыр:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир хариж олмалар»
щесабы;
Кредит 68 «Бцджя иля щесбалашмалар» щесабы.
Щесабланмыш мябляьляр бцджяйя кючцрцлмяли вя она
ашаьыдакы мцщасибат йазылышы верилмялидир:
Дебет 68 «Бцджя иля щесбалашмалар» щесабы;
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы».
Гцввядя олан гайдайа ясасян ясас вясаитляр, явязсиз ола-
раг физики шяхсляря верилдикдя онларын йашадыьы (ишлядийи) яразидя
ясас вясаитин мювжуд базар гиймяти иля дяйяри щямин шяхслярин
174 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
эялириня дахил едилмяси вя ямяк коллективи цзвляриндян тясдиг
олунмуш гайдада тутулмасы эялир верэисиня жялб олунмалыдыр.
Бу ямялиййата ашаьыдакы кими мцщасибат йазылышы тяртиб
олунмалыдыр:
Дебет 70 «Ямяйин юдянилмяси цзря ишчи щейяти иля щесаблаш-
малар» щесабы;
Кредит 68 «Бцджя иля щесбалашмалар» щесабы.
Ясас вясаит явязсиз олараг, ямяк коллективинин цзвц ол-
майан физики шяхся верилдикдя щямин шяхслярдян тутулан эялир
верэиси мцяссисянин кассасына юдянилмялидир (верилмялидир). Бу
ямялиййат цчцн ашаьыдакы мцщасибат йазылышы тяртиб едилмялидир:
Дебет 50 «Касса» щесабы;
Кредит 68 «Бцджя иля щесаблашмалар» щесабы.
Щямин мябляьин бцджяйя кючцрцлмясиня ашаьыдакы кими
йазылыш тяртиб олунмалыдыр:
Дебет 68 «Бцджя иля щесаблашмалар» щесабы.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы».
Буну мисалла изащ едяк: Фярз едяк ки, явязсиз верилян ясас
вясаитин илк дяйяри 44,0 млн. манат, кющнялмя мябляьи 10,0 млн.
манат олмушдур. Беля олдугда явязсиз верилян ясас вясаитин
мцяййян едилмиш гайдада тясдиг олунмуш ЯДВ-сиз дяйяри 34,0
манат тяшкил едир.
Бу мялуматлара ясасян ясас вясаитлярин явязсиз верилмяси
нятижясиндя тясяррцфатдан чыхмасы мцяссисядя ашаьыдакы гайда
цзря йазылышлар тяртиб етмякля учотда якс етдирилмялидир:
1.Тясяррцфатдан чыхан ясас вясаитин илк дяйяриня:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы – 44,0 млн. манат.
Кредит 01 «Ясас вясаитляр» щесабы – 44,0 млн. ман.
2.Щямин ясас вясаитин кющнялмя мябляьиня:
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 175
Дебет 02-1 «Хцсуси ясас вясаитлярин кющнялмяси» щесабы –
10,0 млн. манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы – 10,0 млн. манат.
3.Щесабланмыш ялавя дяйяр верэиси мябляьиня (34 млн.
манат х 0,2);
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы – 6,8 млн. манат.
Кредит 68 «Бцджя иля щесаблашмалар» щесабы -6,8 млн.
манат.
1. Бцджяйя кючцрцлян ялавя дяйяр верэисинин мябляьиня:
Дебет 68 «Бцджя иля щесаблашмалар» щесабы -6,8 млн.
манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» -6,8 млн. манат.
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы – 0,4 млн. манат.
Кредит 70 «Ямяйин юдянилмяси цзря ишчи щейяти иля щесаб-
лашмалар» щесабы – 0,4 млн. манат.
6.Кассадан юдянилян ямяк щаггы мябляьиня:
Дебет 70 «Ямяйин юдянилмяси цзря ишчи щейяти иля щесаб-
лашмалар» щесабы – 0,4 млн. манат.
Кредит 20 «Касса» щесабы – 0,4 млн. манат.
7.Сосиал сыьорта щесабланмыш мябляья (0,4 млн. манат х
0,35);
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы – 140 млн. манат.
Кредит 69 «Сосиал сыьорта вя тяминат цзря щесаблашмалар»
щесабы – 140 млн. манат.
8.Мяшьуллуг фондуна щесабланмыш мябляья (0,4 млн. ма-
нат х 0,02):
176 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы – 8 мин. манат.
Кредит 67 «Бцджядянкянар юдянишляр цзря щесаблашмалар»
щесабы – 8 мин. манат.
9.Сосиал сыьорта фондуна кючцрцлян мябляья:
Дебет 69 Сосиал сыьорта вя тяминат цзря щесаблашмалар»
щесабы – 8 мин. манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» – 8 мин. манат.
10.Мяшьуллуг фондуна кючцрцлян мябляья:
Дебет 67 «Бцджядянкянар юдянишляр цзря щесаблашмалар»
щесабы – 8 мин. манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» – 8 мин. манат.
11.Ясас вясаитин дашынмасы цзря няглиййат тяшкилатынын ак-
септ едилян щесаблашма сянядинин мябляьиня (ЯДВ иля бирликдя):
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 350 мин манат;
Кредит 60 «Малэюндярянляр вя подратчыларла щесаблашма-
лар» щесабы - 350 мин манат.
Хяржлярин вя юдянишлярин йекуну – 7706 мин манат.
12.Аксепт едилян щесаблашма сянядинин юдянилян мяб-
ляьиня:
Дебет 60 «Малэюндярянляр вя подратчыларла щесаблашма-
лар» щесабы - 350 мин манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» – 8 мин. манат.
13.Тясяррцфатдан чыхан обйектин (ясас вясаитин) силинмя-
синдян олан иткинин ялавя капитал щесабына силинян мябляьиня:
(44,0 млн.ман.-10,0 млн.ман.+7706 мин манат +6,8
млн.ман.):
Дебет 87 «Ялавя капитал» щесабы – 41706 мин манат.
Кредит 47«Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 41706 мин манат.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 177
Мцяссисядя йохлама апаран мцтяхяссис ясас вясаитлярин
явзсиз верилмясиндян олан малиййя нятижясини щюкмян ашкар ет-
мялидир. Буну ися йухарыда гейд олунан ардыжыллыгла ямя-
лиййатлара якс етдирмякля мцяййян етмяк мцмкцндцр.
Она эюря дя йохлайыжы гцввядя олан бу гайдайа мцясси-
сядя ямял олунма вязиййятини диггятля арашдырмалы, йол верилмиш
нюгсанлары дягиг мцяййян етмяли, нюгсан вя кянарлашмалара
дцзялиш верилмясини тямин етмялидир.
3.5. Ясас вясаитлярин сатылмасы цзря
ямялиййатларын йохланылмасы
Ясас вясаитлярин сатышы иля ялагядар баш вермиш бцтцн ямя-
лиййатларын учоту 47 сайлы «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир хари-
жолмалар» адлы синтетик щесабда апарылыр. Йохлама просесиндя
йохлайыжы бу щесабда якс етдирилян ямялиййатлары, онларын гану-
науйьунлуьуну, сатышдан олан малиййя нятияжсини вя верэийя жялб
олунан мябляьин дцзэцнлцйцнц арашдырмалыдыр.
Бунун цчцн 0,47 сайлы щесабла мцхабирляшмяли олан ще-
саблары, онларын тяйинатыны, хцсусиййятини, бу сащядя баш верян
мцщасибат йазылышларынын дцзэцнлцйцнц йохламалыдыр. Гейд
олундуьу кими 47 сайлы щесаб мцщасибат учотунун сонунжу
щесаблар планына илк дяфя дахил едилмиш йени синтетик щесабдыр. Бу
бахымдан щямин щесабын юзц йени синтетик щесабдыр. Одур ки,
щямин щесабын юзцнцн хцсусиййятляри йохлама заманы нязяря
алынмалыдыр.
Йохлайыжы йадда сахламаыдыр ки, сатылдыьына эюря силинян
ясас вясаитя мцяссисядя ашаьыдакы кими мцщасибат йазылышы тяртиб
едилмялидир:
178 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Гурашдырма тяляб етмяйян, ЯДВ-сиз алынмыш ясас вясаитин
сатылмасына эюря силинмясиня: (фярз едяк ки, сатылмыш ясас вясаитин
илк дяйяри 4,8 млн.манат, кющня мябляьи -1,2 млн манатдыр).
1.Сатылмыш ямлакын илк дяйяриня:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 8 мин манат.
Кредит 01 «Ясас вясаитляр» щесабы -8 млн.манат.
2.Кющнялмя мябляьиня:
Дебет 02-1 «Ясас вясаитлярин кющнялмяси» щесабынын
«Хцсуси ясас вясаитлярин кющнялмяси» субщесабы -1,2 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 1,2 мин манат.
ЯДВ-си цзря юдямя тялябнамяси тягдим едилдикдя:
Ы вариант:
Галыг дяйяриндян ашаьы гиймятя сатылдыгда (3 млн.манат х
0,2):
Дебет 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы – 3,6 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 3,6 мин манат.
Дебет 51 «Щесаблашма щесабы» - 3,6 млн.манат.
Кредит 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы – 3,6 млн.манат.
ЫЫ вариант:
Галыг дяйяри иля сатылдыгда (3,6 млн.манат х 0,2):
Дебет 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы – 4,32 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 4,32 мин манат.
Дебет 51 «Щесаблашма щесабы» - 4,32 млн.манат.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 179
Кредит 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы – 4,32 млн.манат.
ЫЫЫ вариант:
Галыг дяйяриндян йцксяк, лакин илк дяйяриндян ашаьы гий-
мятя сатылдыгда (4 млн.манат х 0,2):
Дебет 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблашма-
лар» щесабы – 4,8 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 4,8 мин манат.
Дебет 51 «Щесаблашма щесабы» - 4,8 млн.манат.
Кредит 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы – 4,8 млн.манат.
ЫВ вариант:
Ясас вясаит базар гиймяти иля сатылдыгда (5 млн.манат х 0,2):
Дебет 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла
щесаблашмалар» щесабы – 6,0 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 6,0 мин манат.
Дебет 51 «Щесаблашма щесабы» - 6,0 млн.манат.
Кредит 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаб-
лашмалар» щесабы – 6,0 млн.манат.
3.Бцджяйя щесабланмалы олан ЯДВ мябляьиня ашаьыдакы
кими мцщасибат йазылышы верилмялидир:
Ы вариант цзря:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,54 мин манат.
Кредит 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,54
млн.манат.
Дебет 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,54
млн.манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» - 0,54 млн.манат.
180 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
ЫЫ вариант цзря:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,64 мин манат.
Кредит 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,64
млн.манат.
Дебет 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,64
млн.манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» - 0,64 млн.манат.
ЫЫЫ вариант цзря:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,72 мин манат.
Кредит 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,72
млн.манат.
Дебет 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,72
млн.манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» - 0,72 млн.манат.
ЫВ вариант цзря:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,9 мин манат.
Кредит 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы -0,9
млн.манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» - 0,9 млн.манат.
Ясас вясаитлярин сатышындан олан малиййя нятижясиня ашаьы-
дакы мцщасибат йазылышлары тяртиб едилмялидир:
Ы вариант цзря: зяряр мябляьиня (3-3,6 млн.манат):
Дебет 80-2 «Мянфяят вя зярярляр» щесабы – 0,6 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,6 мин манат.
ЫЫ вариант цзря: зяряр, мянфяят олмадыгда (нятижя баша-баш
олдугда, 3,6 млн.манат).
Дебет №-ли щесаб –
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 181
Кредит №-ли щесаб –
ЫЫЫ вариант цзря: мянфяят олдугда (4 млн.манат – 3,6
млн.манат=0,4 млн.манат).
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,4 мин манат.
Кредит 80-2 «Мянфяят вя зярярляр» щесабы – 0,4 млн.манат.
ЫВ вариант цзря: мянфяят олдугда (5 млн.манат – 3,6
млн.манат=1,4 млн.манат).
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 1,4 мин манат.
Кредит 80-2 «Мянфяят вя зярярляр» щесабы – 1,4 млн.манат.
Башга бир мисал: фярз едяк ки, сюкцлмяли олан ясас вясаит
сатылыр. Онун илк дяйяри3,5 млн.манат, кющнялмя мябляьи 1,5
милн.манатдыр. Бу ямялиййата ашаьыдакы кими мцщасибат йазы-
лышлары тяртиб едилмялидир:
а) илк дяйяриня:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 3,5 мин манат.
Кредит 01 «Ясас вясаитляр» щесабы -3,5 млн.манат.
б) кющнялмя мябляьиня:
Дебет 02-1 «Ясас вясаитлярин кющнялмяси» щесабы -1,5
млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 1,5 мин манат.
ж) ясас вяситалярин сюкцлцб, йцкляниб алыжыйа эюндярилмяси
иля ялагядар олан хяржляря:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,2 мин манат.
Кредит 23,60, 69, 70, 71, 76-0,2 млн.манат.
ч) ЯДВ дахил олмагла, базар гиймяти иля юдямяк цчцн
юдямя тялябнамясинин юдянишя тягдим олунан мябляьиня:
182 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Дебет 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы -4,8 млн.манат.
Кредит 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар»
щесабы 4,8 мин манат.
Дебет 51 «Щесаблашма щесабы» - 4,8 млн.манат.
Кредит 76-3 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы -4,8 млн.манат.
д) щесабланан ЯДВ мябляьиня:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 0,8 мин манат.
Кредит 68 «Бцджя вя щесаблашмалар» щесабы – 0,8
млн.манат.
Кредит 51 «Щесаблашма щесабы» - 0,8 млн.манат.
е) 47 сайлы щесабы баьлайараг, малиййя нятижясинин «Мян-
фяят вя зярярляр» щесабына силинмясиня:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы 1,8 мин манат.
Кредит 80-2 «Мяняфяят вя зярярляр» щесабы -0,4 млн. ма-
нат.
Биз йухарыда ясас вясаитляринин щцгуги шяхся сатылмасыны
мисалла изащ етдик. Тяжрцбядя онларын физики шяхсляря дя сатыл-
масына да раст эялмяк олур. Йохлайыжы физики шяхсляря сатылан ясас
вясаитляр цзря ямялиййатлары вя онларын сатышындан олан малиййя
нятижясинин дя мцяссися тяряифндян дцзэцн мцяййян олунма вя-
зиййятини диггятля йохламалыдыр. Йохлама просесиндя ясас вяса-
итлярин тясвийясинин гцввядя олан гайдайа (тялимата) уйьун
олуб-олмамасы, силинмясинин важиблийи, мягсядуйьунлуьу ятрафлы
йохланылмалыдыр.
Гцввядя олан гайдайа ясасян силинян ясас вясаитин сюкцл-
мясиндян алынан истифадяйя йарарлы щиссялярин, материалларын вя
азгиймятли яшйаларын сийащысы тяртиб олунмалы, онлар гиймятлян-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 183
дирилмяли вя щямин сийащы ясас вясаитин силинмясиня тяртиб едилян
акта ялавя едилмялидир. Бунлара мцяссисядя ня дяряжядя ямял
олундуьу йохлама просесиндя ятрафлы арашдырылмалыдыр.
Бурада обйектин силинмяси иля ялагядар алынан материалла-
рын, чякилян хяржлярин вя еляжя дя ондан алынан материалларын са-
тышындан ялдя едилян пулун мцвафиг щесбаларда якс етдирилмяси-
нин дцзэцнлцйц вя мцвафиг щесаблара кючцрцлмяли олан вясаитин
вахтында вя там кючцрцлмяси вязиййяти диггятля йохланылмалыдыр.
Ясас вясаитлярин чатышмамасы (яскик эялмяси) цзря олан
ямялиййатларын йохланылмасы.
Ясас вясаттлярин йохланылмасында диггяти жялб едян мц-
щцм мясялялярдян бири дя онларын чатышмамасынын (яскик эялмя-
синин) сябябляринин арашдырылмасыдыр. Тяжрцбядя ясас вясаитлярин
чатышмамасы инвенарлашма апармаг йолу иля мцяййянляшдирилир.
Бу заман чатышмазлыьын сябяби вя бунда тягсири олан шяхс
(шяхсляр) мцяййянляшдирилир.
Бунунла ялагядар ашаьыдакы кими мцщасибат йазылышы тяртиб
едилмялидир:
Илк дяйяриня:
Дебет 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар» ще-
сабы.
Кредит 01 – «Ясас вясаитляр» щесабы.
Кющнялмя мябляьиня:
Дебет 02 - «Ясас вясаитлярин кющнялмяси» щесабынын
«Хцсуси ясас вясаитлярин кющнялмяси» субщесабы.
Кредит 47 - «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар»
щесабы.
Галыг дяйяриня:
Дебет 84 –«Мадди гиймятлилярин яскик эялмяси вя хараб
олмасындан олан иткиляр» щесабы.
184 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Кредит 47 - «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир харижолмалар»
щесабы.
Йохлайыжы йухарыда эюстярилянляря ямял олунмасы вязиййяти
ардыжыллыгла йохламалы, бу сащядя йол верилян нюгсанлары ашкар
етмяли вя бунда тягсири олан шяхсляри мцяййянляшдирмялидир.
3.6. Ясас вясаитлярин кющнялмяси цзря
ямялиййатларын йохланылмасы
Щяр бир мцяссися цчцн ясас вясаитлярдян (фондлардан) там
вя сямяряли истифадя етмяк бу сащядя гаршыда дуран ясас васи-
тялярдян биридир. Ясас вясаитлярдян сямяряли, там вя йцксяк
мящсулдарлыгла истифадя едилмяси мцяссисядя истещсал програмы-
нын вахтында йериня йетирилмясиня мцсбят тясир эюстярир. Бу ба-
хымдан ясас вясаитлярин даим саз щалда сахланылмасы щяр бир
мцяссися цчцн важибдир. Ясас вясаитляр истещсал просесиндя исти-
фадя олундугжа кющнялир, кющнялдикжя дяйяринин вя мящсул-
дарлыьынын бир щиссясини итирир. Бунларын гаршысыны алмаг, ясас
фондлары даими там йарарлы щалда сахламаг мягсяди иля онлар
вахташыры вя планлы гайдада тямир олунмалыдыр.
Ясас вясаитлярин кющнялмя мябляьини учота алмаг вя онла-
рын (баланс) дяйяринин азалан щиссясини учотда якс етдирмяк
цчцн мцщасибат учотунун щесаблар планында 02 сайлы «Ясас
вясаитлярин кющнялмяси» адлы контрактив щесаб нязярдя тутул-
мушдур.
Ясас вясаитлярин кющнялмясини бярпа етмяк вя сырадан чы-
хан ясас вясаитлярин явязиня йенисини алмаг мягсяди иля щяр бир
мцяссисядя мцвафиг ещтийат йарадылыр. Мцяссисяляр буну ясас
вясаитляря норма цзря амортизасийа мябляьи щесбаламаг йолу иля
истещсал олунан мящсулларын (иш вя хидмятлярин) майа дяйяриня
дахил етмялидирляр. Амортизасийа нормасынын щяжми, ясас
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 185
истещсал фондларырын илк (баланс) дяйяриндян вя онларын хидмят
мцддятиндян асылыдыр.
Амортизасийа айырмалары щяр ай, щесабат айынын 1-ня
мцяссисянин балансында олан ясас вясаитлярин илк дяйяриня эюря
щесабланыр. Амортизасийанын айлыг нормасыны мцяййян етмяк
цчцн иллик амортизасийа нормасыны 12-йя бюлмяк лазымдыр.
Йохлама заманы йохлайыжы ясас вясаитлярин кющнялмя
мябляьинин щесабланмасынын вя онун мящсулун (ишин, хидмятин)
майа дяйяриня дахил едилмясинин дцзэцнлцйцнц йохламалы,
мювжуд нюгсанлары мцяййян етмяли вя онлара дцзялиш верилмя-
синя наил олмалыдыр.
Бунун цчцн йохлайыжы мцяссисянин мцщасибатлыьында апа-
рылан щесабламаны вя мцяййян едилян мябляьин щяр биринин
дцзэцнлцйцнц тякрар йохлама апармаг йолу иля мцяййянляш-
дирмялидир.
Мцяссисялярдя ещтийатда олан ясас вясаитляря дя кющнялмя
щесабланыр вя щесабланмыш мябляьин учоту 26 сайлы «Цмумтя-
сяррцфат хяржляри» щесабында апарылыр. Йохламанын эедишиндя ещ-
тийатда олан ясас вясаитляря щесабланан амортизасийа мябляьинин
вя онун мцщасибат учотунда якс етдирилмясинин дцзэцнлцйц
йохланылмалы вя ашкар олунмуш нюгсанлара дцзялиш верилмялидир.
Ясас вясаитляря амортизасийа щесбаланаркян 6 сайлы нцму-
няви формада ишлянмя жядвяли, автомобил няглиййаты цзря ися 9
сайлы формада олан жядвял тяртиб едилмялидир. Буна ямял олун-
масына вя эюстярилян жядвяллярин дцзэцн тяртиб едилиб-едилмя-
мясиня йохлама заманы фикир верилмялидир. Амортизасийа ще-
сабламаларына даир жядвялляря ясасян щяр айын сонунда аморти-
засийа айырмаларынын мябляьиня мцвафиг щесабламаларын дебе-
тиндя вя 02 сайлы щесабын кредитиндя ашаьыдакы кими йазылыш якс
етдирилир:
186 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Дебет – 25, 26, 29, 43;
Кредит 02 – «Ясас вясаитлярин кющнялмяси» щесабы.
Йухарыда тяртиб олунан мцщасибат йазылышларынын вя онларын
щесабларда якс етдирилмясинин дцзэцнлцйцнц нязарят гайда-
сында йохламалыдыр.
3.7. Гейри-мадди активлярин учотунун
тяшкили вязиййятинин аудити
Аудитор йохлама заманы йадда сахламалыдыр ки, гейри-
мадди активлярин учоту 04 «Гейри-мадди активляр» актив синтетик
щесабында апарылыр. Бу щесаб илк дяфя щесаб планына кечмиш
ССРИ Малиййя Назирлийинин вя ССРИ Дювлят Статистика Комитя-
синин 3 май 1988-жи ил тарихли 80/8-09 №-ли мяктубу ясасында
дахил едилмишдир. Сонрадан бу щесаб Азярбайжан Республикасы
Малиййя Назирлийинин 26 феврал 1993-жц ил тарихли А-21 сайлы ямрля
тясдиг едилмиш вя 1 йанвар 1993-жц илдян гцввяйя минмиш
мцщасиат учотунун щесаблар планында юз яксини тапмышдыр.
Азярбайжан Республикасы Малиййя Назирлийинин 20 октйа-
бр 1995-жи ил тарихли 94 сайлы ямриля тясдиг едилмиш вя 1 йанвар
1996-жы илдян гцввяйя минмиш «Мцяссисянин мцщасибат учо-
тунун щесаблар планы вя онун тятбигиня даир тялимат»а ясасян
онун характериндя бязи дяйишикликляр едилмишдир. «Гейри-мадди
активляр» щесабынын дебет галыьы мцяссисянин балансында олан
гейри-мадди активлярин дяйяриня, дебет дювриййяси щесабат
айында мцяссисяйя дахил олан гейри-мадди активлярин дяйярини
кредит дювриййяси ися мцяссисянин тясяррцфат дювриййясиндян чы-
хан вя онун баланысныдан силинян гейри-мадди активлярин илк
дяйярини якс етдирир.
Гейри-мадди активлярин щярякяти ясас вясаитлярин щярякяти
заманы тятбиг едилян илк сянядлярля рясмиййятя салыныр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 187
3.8. Гейри-мадди активлярин дахил олмасы
цзря ямялиййатларын аудити
Мювжуд ганунчулуьа ясасян гейри-мадди активляр мцяс-
сисянин вясаитляри сырасына ашаьыдакы щалларда дахил едиля биляр:
а)-кянар щцгуги вя физики шяхслярдян сатын алындыгда;
б)-мцяссися йарадыларкян вя йа эенишляндириляркян тясисчи
тяряфиндян низамнамя капиталында иштирак пайы кими гойул-
дугда;
ж)-щцгуги вя физики шяхслярдян явязсиз алындыгда.
Йохлама заманы бу гайдайа ямял олунма вязиййяти диг-
гятля нязярдян кечирилмялидир.
Гейри-мадди активлярин мцяссисяйя дахил олмасы заманы
тяртиб едилян мцщасибат йазылышлары ашаьыдакылардан ибарят олма-
лыдыр:
1.Мцяссися алдыьы гейри-мадди активляри юз вясаити щесабына
ялдя етдикдя:
а) кянар щцгуги шяхслярдян;
-гейри-мадди активлярин малсатанларын щесабнамясиндя
(мцгавилядя вя с.) эюстярилдийи дяйяриня (ЯДВ-сиз);
Дебет 08 «Капитал гойулушлар щесабынын;
«Гейри-мадди активлярин ялдя едилмяси» субщесабы;
Кредит 60 «Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» ще-
сабы;
-малсатанын щесабында эюстярилмиш ЯДВ мябляьиня;
Дебет 19 «Алынмыш сярвятляр цзря ялавя дяйяр верэиси» ще-
сабынын, «Алынмыш гейри-мадди активляр цзря ялавя дяйяр верэиси»
субщесабы;
Кредит 60 «Малсатан вя подратчыларла щесбалашмалар» ще-
сабы.
б) физики шяхслярдян:
188 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Гейри-мадди активлярин физики шяхсдян алынмасыны тясдиг
едян ясас сяняд, сатыжы иля йазылы шякилдя баьланмыш алгы-сатгы
щаггында мцгавилядир. Бу мцгавилядя сатыжынын ады, йашайыш
йери, паспорт мялуматлары, вятяндаш сащибкарлыг фяалиййяти иля
мяшьул олан шяхс кими гейдиййата алындыьы тягдирдя, патентин
верилмя тарихи эюстярилмялидир. Аудитор йохлама апараркян бу
дейилянляря мцяссисядя ямял едилмя вязиййятиня хцсуси фикир
вермялидир.
Гейри-мадди активяр мцяссисяйя физики шяхслярдян дя дахил
ола биляр. Мцяссися физики шяхсдян гейри-мадди актив алдыгда
ашаьыдакы мцщасибат йазылышлары верилиб-верилмядийи йохланылыр:
-гейри-мадди актив гябул едилдикдя:
Дебет 08 «Капитал гойулушлары» щесабынын «Гейри-мадди
активлярин ялдя едилмяси» субщесабы;
Кредит 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблашма-
лар» щесабы;
-физики шяхсдян эялир верэиси тутулдугда:
Дебет 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблашма-
лар» щесабы;
Кредит 68 «Бцджя иля щесаблашмалар» щесабы;
-физики шяхся гейри-мадди активлярин дяйяри юдянилдикдя:
Дебет 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблаш-
малар» щесабы;
Кредит 50 «Касса» щесабы.
Ону йадда сахламаг лазымдыр ки, ейни бир шяхсдян ил яр-
зиндя бир нечя дяфя бу жцр вясаитляр алыныб вя она пул юдянил-
мишдирся, онда щяр дяфя эялир верэиси яввялки юдянилмиш верэи
мябляьляри нязяря алынмагла цмуми мябляья эюря щесаб-
ланмалыдыр.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 189
Гейри-мадди активляр мцяссисянин балансына эютцрцл-
дцкдя:
Дебет 04 «Герйи-мадди активляр» щесабы;
Кредит 08 «Капитал гойулушлары» щесабынын;
«Гейри-мадди активлярин ялдя едилмяси» субщесабы йазылышы
верилир.
2.Тясисчи тяряфиндян низамнамя капиталында иштирак пайы
кими гейри-мадди активляр тягдим едилдикдя;
а) низамнамя капиталы елан едилиб тясисчинин пайы мцяййян-
ляшдирилдикдя;
Дебет 75 «Тясисчилярля щесаблашмалар» щесабынын
«Низамнамя (йыьым) капиталына гойулушлар цзря щесаб-
лашмалар» субщесабы;
Кредит 85 «Низамнамя капиталы» ;
б) гейри-мадди активляр тясисчи тяряфиндян тягдим едилдикдя
вя мцяссисянин балансына эютцрцлдцкдя:
Дебет 04 «Гейри-мадди активляр» щесабы;
Кредит 75 «Тясисчилярля щесаблашмалар» щесабынын;
«Низамнамя (йыьым) капиталына гойулушлар цзря щесаб-
лашмалар» субщесабы;
3.Гейри-мадди активляр мцяссисяйя явязсиз верилдикдя:
а) истещсал тяйинатлы:
Дебет 04 «Гейри-мадди активляр» щесабы;
«Явязсиз олараг алынмыш сярвятляр» субщесабы.
б)гейри-истещсал тяйтнатлы:
Дебет 04 «Гейри-мадди активляр» щесабы;
Кредит 88 «Бюлцшдцрцлмцш мянфяят (юдянилмиш зяряр)» ще-
сабынын «Сосиал сферанын фондлары» субщесабы.
190 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
3.9. Гейри-мадди активлярин кющнялмяси
(амортизасийасы) цзря ямялиййатларын аудити
Адятян гейри-мадди активляр тясяррцфатда нисбятян узун
мцддят истифадя олунурлар. Онлар ишлядикдя кющнялир вя бу дювр
ярзиндя онларын кющнялмя мябляьи щисся-щисся истещсал вя йа тя-
давцл хяржляринин тяркибиня дахил едилир. Кющнялмянин щяжми
гейри-мадди активлярин илк дяйяри вя файдалы хидмят мцддяти ня-
зяря алынмагла мцяййян едилмиш нормалар ясасында щяр ай ще-
сабланыр.
Мялум олдуьу кими щялялик республикамызда гейри-мадди
активляря кющнялмя щесабланмасы гайдасыны регламентляшдирян
норматив сяняд йохдур. Она эюря ки, мцщасибат учотунун йени
щесаблар планына мцвафиг олараг гейри-мадди активлярин файдалы
хидмят мцддяти мцяссисянин юзц тяряифндян мцяййян едил-
мялидир. Бу заман йадда сахламаг лазымдыр ки, бу мцддят
мцяссисянин юзцнцн фяалиййят мцддятиндян чох олмамалыдыр.
Гцввядя олан гайдайа ясасян файдалы хидмят мцддяти
мцяййян олуна билмяйян гейри-мадди активляр цчцн бу дювр
он иля бярабяр эютцрцлцр. Гейри-мадди активляря кющнялмя
щесабланмасы просеси онларын илк дяйяринин бцтцнлцкдя истещсал
вя йа тядавцл хяржляриня аид едилянядяк давам етмялидир. Лакин
еля гейри-мадди активляр дя ола биляр ки, онларын илк дяйяри ки-
файят гядяр узун заман интервалында азалмыр (мясялян, тижарят
нишаны).
Дцнйа тяжрцбясиндя гябул едилмиш гайдалара мцвафиг ола-
раг бу жцр гейри-миадди активляр балансда шярти дяйяр ващиди иля
эюстярилир вя онлара кющнялмя щесабланмыр. Бцтцн бунлар аудит
заманы нязяря алынмалыдыр.
Мцщасибат учотунун щесаблар планында гейри-мадди ак-
тивлярин кющнялмясинин учоту цчцн 05 сайлы «Гейри-мадди актив-
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 191
лярин амортизасийасы (кющнялмяси)» пассив щесабы нязярдя ту-
тулмушдур. «Гейри-мадди активлярин кющнялмяси» щесабынын кре-
дит галыьы мцяссисядя мювжуд олан гейри-мадди активляря ще-
сабланмыш кющнялмя мябляьини, кредит дювриййяси щесабат дюврц
ярзиндя онлара щесабланмыш кющнялмя мябляьини, дебет дюв-
риййяси ися щесабат дюврцндя тясяррцфатдан чыхмыш гейри-мадди
активляря щесабланмыш кющнялмя мябляьинин силинмясини эюстярир.
Гейри-мадди активляря кющнялмя щесабланаркян ашаьыдакы
мцщасибат йазылышлары тяртиб едилир:
Дебет 20 «Ясас истещсалат» щесабы;
Дебет 26 «Цмумтясяррцфат хяржляри» щесабы;
Дебет 29 «Хидмятедижи истещсалат вя тясяррцфатлар» щесабы;
Кредит 05 «Гейри-мадди активлярин амортизасийасы (кющ-
нялмяси)» щесабы.
Йохламанын эедишиндя мцщасибат ямялиййатларына мцща-
сибат кючцрмяляринин верилмясинин вя учотда якс етдирилмясинин
дцзэцнлцйцня хцсуси фикир верилмялидир.
3.10. Гейри-мадди активлярин тясяррцфатдан чыхмасы
цзря ямялиййатларын аудити
Гейри-мадди активляр бир нечя сябябляр цзцндян тясяррцфат-
дан чыха биляр. Онлара ашаьыдакылары аид етмяк олар:
а) там кющнялмя вя эялирэятирмя хцсусиййятляринин итирил-
мяси нятижясиндя ляьв едилиб силиндикдя;
б) явязсиз верилдикдя;
ж) диэяр мцяссисялярин низамнамя капиталында иштирак пайы
кими малиййя гойулушу гайдасында тягдим едилдикдя.
Аудитин бу сащядя ян мцщцм вязифяляриндян бири дя гейри-
мадди активлярин тясяррцфатдан чыхмасындан олан малиййя няти-
жясинин дцзэцнлцйцнц мцяййян етмякдян ибарятдир. Бу ямя-
192 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
лиййатдан олан малиййя нятижялярини мцяййянляшдирмяк цчцн
мцщасибат учотунда 48 сайлы «Саир активлярин сатышы» адлы актив-
пассив щесабдан истифадя едилмялидир. Бу щесабын дебетиндя тя-
сяррцфатдан чыхан гейри-мадди активлярин илк дяйяри, онларын са-
тышы иля ялагядар хяржляр, ялавя дяйяр верэиси, кредитиндя гейри-
мадди активлярин сатышындан дахил олан вясаитлярин щяжми вя
онларын кющнялмя мябляьи эюстярилир. Бу, ямялиййат нятижяли
щесаб олундуьундан онун дебет вя кредит дювриййяляринин мц-
гайисяси гейри-мадди активлярин тясяррцфатдан чыхмасындан ялдя
олунан малиййя нятижялярини эюстярир: дебет дювриййяси кредит
дювриййясиндян чох оларса зяряр, кредит дювриййяси дебет дюв-
риййясиндян чох олдугда ися, мянфяят ялдя едилдийини эюстярир.
Щяр ики щалда ялдя олунан малиййя нятижяляри тяйинатына, йяни 80
сайлы «Мянфяят вя зяряр» щесабына силинир.
Аудитор ону да билмялидир ки, гейри-мадди активляр явязсиз
верилдикдя ямяля эялян зяряр мябляьи 80 сайлы щесаба дейил,
обйектин тяйинатындан асылы олараг 87 вя йа 88 сайлы щесаблара
силинмялидир. Цмумиййятля 48 сайлы щесаб щяр айын яввялиня
ачылыр, ай ярзиндя ямялиййатлар орада якс етдирилир вя айын
ахырында баьланыр вя бу щесабда галыг эюстярилмир.
Гейри-мадди активлярин тяясррцфатдан чыхмасы иля ялагядар
ямялийатларын мцщасибат учоту щесбларында якс етдирилмясинин
дцзэцнлцйцнцн аудити дя хцсуси ящямиййят кясб едир. Бу вясаит-
лярин тясяррцатдан чыхмасы иля ялагядар ямялиййатлара ашаьыдакы
гайдада йазылышлар тяртиб едилир:
1.Тясяррцфатдан чыхан гейри-мадди активлярин илк дяйяриня:
Дебет 48 «Саир активлярин сатышы» щесабы;
Кредит 04 «Гейри-мадди активляр» щесабы.
2.Тясяррцфатдан чыхан гейри-мадди активляря тясяррцфатда
олдуглары мцддятя щесбаланмыш кющнялмя мябляьи силиндикдя:
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 193 194 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

Дебет 05 «Гейри-мадди активлярин амортизасийасы (кющ- Кредит 80 «Мянфяят вя зярярляр» щесабы йазылышы тяртиб едилир.
нялмяси)» щесабы; 7.Гейри-мадди активлярин тясяррцфатдан чыхмасындан зяряр
Кредит 48 «Саир активлярин сатышы» щесабы йазылышы верилир. ялдя едилдикдя:
3.Гейри-мадди активлярин сатышындан дахил олан мябляья вя Дебет 80 «Мянфяят вя зярярляр» щесабы;
йа алыжыйа тягдим олунмуш щесабын мябляьиня мцвафиг олараг: Кредит 48 «Саир активлярин сатышы» щесабына йазылыш верилир.
8.Явязсиз олараг верилмиш гейри-мадди активлярин силинмя-
Дебет 50 «Касса» щесабы;
синдян олан зяряр мябляьиня беля йазылыш верилир:
Дебет 51 «Щесаблашма щесабы» щесабы; Дебет 87 «Ялавя капитал» щесабы;
Дебет 62 «Алыжылар вя сифаришчилярля щесаблашмалар» щесабы; Дебет 88 «Бюлцшдцрцлмямиш мянфяят (юдянилмямиш зяряр)»
Дебет 76 «Мцхялиф дебитор вя кредиторларла щесбалашма- щесабы;
лар» щесабы; Дебет 86 «Ещтийат капиталы» щесабы вя йа
Кредит 48 «Саир активлярин сатышы» щесабы йазылыш верилир. Дебет 81 «Мянфяятин истифадяси» щесабы;
4.Щесабланмыш ЯДВ мябляьиня: Кредит 48 «Саир активлярин сатышы» щесабы йазылышы верилир.
Дебет 48 «Саир активлярин сатышы»; Аудитор гейри-мадди активляр цзря баш вермиш бцтцн
Кредит 68 «Бцджя вя щесаблашмалар». ямялиййатлары, онун хцсусиййятляри нязяря алынмагла йохлайар-
Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, гейри-мадди активлярин кян, онларын синтетик учот мялуматларыны, аналитик учот мялу-
матлары иля тутушдурмалы, еляжя дя баш китабын мялуматларыны
аналитик учоту, онларын нювляри цзря аналитик учот карточкала-
мцвафиг баланс маддяси иля гаршылыглы гайдада йохламалыдыр.
рында (ЯДВ-6 сайлы нцмуняви формада) вя 17 сайлы жядвялдя
апарылыр.
Игтисади субйектдя йохлама апаран аудитор гейри-мадди
активлярин тясяррцфатдан чыхмасы иля ялагядар ямялиййатлара
дцзэцн мцщасибат кючцрмяси верилмясини вя онларын мцвафиг
щесабларда дягиг якс етдирилмясини ятрафлы йохламалы вя бу сащя-
дяки мювжуд вязиййяти обйектив гиймятляндирмялидир.
5.Башга мцяссисялярин низамнамя капиталында иштирак пайы
кими малиййя гойулушу гайдасында гейри-мадди активляр тягдим
едилдикдя:
Дебет 06 «Узунмцддятли малиййя гойулушлары» щесабы;
Дебет 58 «Гысамцддятли малиййя гойулушлары» щесабы;
Кредит 48 «Саир активлярин сатышы» щесабы.
6. Гейри-мадди активлярин тясяррцфатдан чыхмасындан
мянфяят ялдя едилдикдя:
Дебет 48 «Саир активлярин сатышы» щесабы;
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 195
ИСТИФАДЯ ОЛУНАН ЯДЯБИЙЙАТЛАР
1. Азярбайжан Республикасынын «Юзялляшдирмя щаггында
Ганун»у, 1992.
2. Азярбайжан Республикасында 1995-1998-жи иллярдя дювлят
мцлкиййятинин юзялляшдирилмиш Ы Дювлят Програмы. 21 ийул
1995.
3. Азярбайжан Республикасынын «Юзялляшдирмя щаггында
Ганун»у, 16 май 2000.
4. Азярбайжан Республикасында дювлят ямлакынын юзялляш-
дирилмясинин Дювлят Програмы. 23 декабр 2003.
5. 25 октйабр 2002-жи ил тарихли; 376-ЫЫ ГД №-ли; 4 март
2005-жи ил тарихли; 854-Ы ГД №-ли; 15 апрел 2005-жи ил
тарихли; 887-ЫЫ ГД №-ли Ганунлара ясасян ялавя вя
дяйишикликлярля.
6. «Мцщасибат учоту щаггында» Азярбайжан Республика-
сынын Ганун. Бакы, 1995.
7. Азярбайжан Республикасынын «Аудиторлар Палатасы щаг-
гында» Ясаснамя. Бакы, 1995.
8. «Азярбайжан Республикасынын яразисиндя аудитор фяалиййяти
иля мяшьул олмаг цчцн лисензийа верилмяси гайдаларынын
тясдиг едилмяси щаггында» Азярбайжан Республикасы
Назирляр Кабинетинин 1998-жи ил 13 йанвар тарихли 9 сайлы
гярары.
9. «Аудиторлар хидмяти щаггында» Азярбайжан Рес-
публикасынын Гануну. Бакы, 1994.
10. Мцяссисялярин мцщасибат учоту щесаблар планы вя онун
тятбигиня даир тялимат. Бакы, Азярбайжан «Билик»
Маарифчилик Жямиййяти, 1996.
11. А.М.Андросов, Е.В.Викулова «Бухгалтерский учет»,
М.Андросов, 2000.
12. Под ред. Проф. П.С. Безруких «Бухгалтерский учет»,
Москва, «Бухгалтерский учет», 2004.
196 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
13. Г.В.Бутова «Учет основных средств, молоценных и
быстроизнашивающих предметов». Москва «Экспертное
бюро», 1997.
14. М.Г.Волков «Учет долгосрочных инвестиций и источни-
ков их финансирования». Москва. Финансы и
статистика, 1994.
15. В.А.Луговой «Учет основных средств, нематериальных
активов, долгосрочных инвестиций. Москва, 1995.
16. В.И.Исайев, Й.Я.Аббасов, М.Ж.Щажыйева. «Мцщасибат
учотунун нязяриййяси». Бакы. Азярняшр, 1998.
17. Г.Аббасов, С.Сябзялийев, Я.Дашдямиров, В.Гулийев,
Я.Садыгов «Мцщасибат (малиййя) учоту». Бакы, 2003.
18. С.М.Сябзялийев. «Мцщасибат (малиййя) щесабы». Бакы,
2003.
19. Я.А.Садыгов, Т.Я.Садыгов, Ш.Я.Жяфярова «Мцщасибат
(идаряетмя) учоту. Бакы, 2005.
20. А.Кяримов «Мцщасибат учоту вя верэиляр». Бакы, 2008.
21. В.Т.Новрузова, Р.Я.Зцлфцгарзадя «Аудитин ясаслары».
Бакы, «Азярбайжан енсиклопедийасы»-НРБ, 1998.
22. «Основы аудита» -Под. Ред.проф. Э.Б.Соколова. М.:
«Бухгалтерский учет», 2000.
23. Аудит – и.е.д., проф. В.Т.Новрузовун елми редактяси иля:
Дярс вясаити. Азярбайжан Милли Енсиклопедийасы. Бакы,
2001.
24. Б.Ш.Щажыйев, С.М.Сябзялийев. Аудитин ясаслары. Бакы, 2004.
25. «Малиййя вя учот» ъурналынын дюври няшрляри.
26. «Аудит» ъурналынын дюври няшрляри.
27. «Игтисади нязяриййя: елми вя практики ъурнал»ын дюври
няшрляри.
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 197 198 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

МЦНДЯРИЖАТ 2.10. Сящмдар жямиййятиня чеврилян дювлят

мцяссисясинин низамнамя капиталы………………………. 132
Эириш………………………………………………………. 3 2.11. Тикинтиси дондурулмуш, тикинтисинин норматив
Юзялляшдирмянин игтисади мащиййяти……………………... 5 мцддятляри ютмцш вя тикинтиси баша чатдырылмамыш
Ы ФЯСИЛ. ЯМЛАКЫН ЮЗЯЛЛЯШДИРИЛМЯСИ …..… 12 обйектлярин юзялляшдирлмяси……………………………… 134
1.1. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмясинин цмуми 2.12. Юзялляшдирилян капитал гойулушларынын учоту……… 136
мцддяалары………………………………………………. 12 2.13. Ижаряйя верилмиш дювлят ямлакынын юзялляшдирлмяси.. 138
1.2. Дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси гайдасы вя 2.14. Юзялляшдирилян ямлакын узунмцддятя ижаряйя
цсуллары……………………………………………………. 19 верилмясинин учоту……………………………………….. 142
1.3. Азярбайжан Республикасында дювлят ямлакынын 2.15. Гысамцддятли (жари) ижаря ямялиййатларынын учоту… 143
юзялляшдирилмясинин дювлят програмы (23 декабр 2000-жи 2.16. Ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитляр цзря тямир
илдя)…………………………………………………..…. 23 хяржляринин эялирлян чыхылмасы вя учота алынмасы………… 145
1.4. Дювлят мцяссисяляринин фярди лайищяляр цзря 2.17. Гейри-мадди активлярин учоту…………………….. 147
юзялляшдирлмяси…………………………………..…….… 25 2.18. Гейри-мадди активлярин амортизасийасынын
1.5. Инвестисийа мцсабигяси вя онун кечирилмяси (кющнялмясинин) учоту…………………………………. 151
истигамятляри……………………………………………… 34 2.19. Юзялляшдирилян ямлакын инвентаризасийасы………….. 152
ЫЫ ФЯСИЛ. ЮЗЯЛЛЯШДИРИЛЯН ЯМЛАКЫН 2.20. Инвентаризасийа нятижяляринин тянзимлянмяси вя
УЧОТУ…………………………………………………. 45 сянядляшмяси……………………………………………… 162
2.1. Ясас вясаитлярин учоту……………………………….. 45 ЫЫЫ ФЯСИЛ. ЯМЛАКЫН ДАХИЛ ОЛМАСЫ ВЯ
2.2. Ясас вясаитлярин кющнялмясинин (амортизасийасынын) ИСТИФАДЯСИ ЦЗРЯ ЯМЯЛИЙЙАТЛАРЫН АУДИТ
учоту……………………………………………………… 66 ЙОХЛАНМАСЫНЫН МЕТОДЛАРЫ……………..…. 166
2.3. Юзялляшдирилян ямлакын гиймятляндирИлмяси……….. 91 3.1. Ясас вясаитлярин аудитинин вязифяси вя информасийа
2.4. Сянайедя ямлакын гиймятляндирмя йоллары…………. 103 мянбяляри…………………………………………………. 166
2.5. Мцштяряк мцяссисялярин низамнамя капиталындакы 3.2. Ясас вясаитлярин мцщафизясини тямин едян гайдалара
дювлятин пайынын юзялляшдирлмяси……………………….... 109 ямял олунмасы вязиййятинин йохланмасы………………… 168
2.6. Ямлакын йенидян гиймятляндирлмяси иля ялагядар 3.3. Ясас вясаитлярин дахил олмасы цзря ямялиййатларын
низамнамя капиталынын (фондунун дяйишмясинин учоту.. 116 йохланмасы……………………………………………….. 170
2.7. Жялб едилян инвестисийалар щесабына низамнамя 3.4. Ясас вясаитлярин тясяррцфатдан чыхмасы цзря
капиталынын (фондунун) артмасынын учоту………………. 126 ямялиййатларын аудити……………………………………... 171
2.8. Дювлят мцяссисяляринин сящмдар жямиййятиня 3.5. Ясас вясаитлярин сатылмасы цзря ямялиййатларын
чеврилмяси гайдалары……………………………………… 128 йохланылмасы………………………………………………. 177
2.9. Сящмдарларын рейестерляри………………………....... 131
Юзялляшдирилян ямлакын учоту вя аудити 199 200 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.

3.6. Ясас вясаитлярин кющнялмяси цзря ямялиййатларын

йохланылмасы………………………………………………. 184
3.7. Гейри-мадди активлярин учотунун тяшкилИ
вязиййятинин аудити……………………………………… 186
3.8. Гейри-мадди активлярин дахил олмасы цзря
ямялиййатларын аудити…………………………………….. 187
3.9. Гейри-мадди активлярин кющнялмяси (амортизасийасы)
цзря ямялиййатларын аудити……………………………….. 190
3.10. Гейри-мадди активлярин тясяррцфатдан чыхмасы цзря
ямялиййатларын аудити…………………………………….. 191 Ибращимова Т.Я., Мащмудова М.Т.
Истифадя олунан ядябиййатлар……….…………………… 195 Юзялляшдирилян ямлакын
Мцндярижат……………………………………………….. 197 учоту вя аудити
------------------------------------------
Методики дярс вясаити

Чапа имзаланыб 25. 12. 2008. Каьыз форматы 60х84 1/16.

Щяжми 12,5 ч.в. Сайы 300. Сифариш 187.
---------------------------------------------------------------------------
" Игтисад Университети " няшриййаты.
АЗ 1001, Бакы, Истиглалиййят кцчяси, 6
_____________________________________________________