MÖVZU: VERGİ UÇOTUNUN TƏŞKİLİ PRİNSİPLƏRİ

PLAN:
1.1. Vergi uçotunun mahiyyəti
1.2. Vergi uçotunun vəzifələri
1.3. Vergi uçotunun təşkili prinsipləri
1.4. Vergi uçotunun məlumat mənbələri

Vergi uçotunun mahiyyəti. Vergi uçotu - ilkin uçot sənədlərinin

nəzərdə tutulmuş qaydada qruplaşdırılmış məlumatlarına əsasən mənfəət
vergisi üzrə vergi bazasının müəyyən edilməsi üçün lazım olan informasiyanın
ümumiləşdirilməsi sistemidir. Əgər vergi məcəlləsində vergitutma məqsədləri
üçün təsərrüfat əməliyyatlarının (obyektlərin) uçotu və qruplaşdırılması qaydası
mühasibat uçotu qaydalarından fəqlidirsə, onda vergi ödəyicisi mənfəət verisi
üzrə vergitutma bazasını vergi uçotunun məlumatlarına əsasən hər hesabat
(vergi) dövrünün yekununa əsasən hesablayır. Ümumiyyətlə vergi
qanunvericiliyi müəssisələrdə ayrıca vergi uçotunun aparılmasını tələb edir.
Mənfəət verisi üzrə vergi bazasının düzgün və vaxtında müəyyən
edilməsi,mənfəət vergisi üzrə hesablaşmaların vaxtında aparılmasını təmin
etmək üçün paralel olaraq vergitutma bazasını artıran gəlirlər (məhsul və digər
aktivlərin satışından olan pul vəsaitləri və satışdankənar gəlirlər) və azaldan
xərclər (məhsulun maya dəyəri və satışdankənar xərclər) ayrıca uçota
alınmalıdır.
“Vergi uçotu” anlayışının özü Vergi Məcəlləsinin IX fəslinin
normalarına əsasən daxil edilmişdir və yalnız vergi qanunvericiliyinin hüquqi
sahəsində tətbiq olunur.Vergi uçotu sisteminin özü və onun məlumatları
qətiyyən maliyyə və idarəetmə uçotlarının informasiya təminatı üçün tətbiq
edilə bilməz. Çünki, vergi uçotundan fərqli olaraq maliyyə və idarəetmə
uçotları təmamilə başqa məqsədlə aparılır. Belə ki,bu uçot formaları başqa
məqsəd güdür və onlar müəssisədə baş verən eyni təsərrüfat proseslərini
müxtəlif cür xarakterizə edir.
Vergi Məcəlləsinin “Gəlirin və xərcin uçotu qaydası” adlanan 130-cu
maddəsinə uyğun olaraq vergi ödəyicisi vergitutulan gəlirin (mənfəətin) dəqiq
əks etdirilməsi üçün sənədləşdirilmiş məlumata əsasən öz gəlir və xərclərinin
uçotunu vaxtlı-vaxtında aparmağa, vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş
uçot metodlarından asılı olaraq, gəlır və xərclərini onların əldə edildiyi və ya
çəkildiyi müvafiq hesabat (vergi) dövrlərinə aid etməyə borcludur. Vergi
ödəyicisinin istifadə etdiyi uçot metodunda gəlirlərin əldə edilmə və xərclərin

17
çəkilmə müddətinə,həmçinin onların uçotu qaydasına dair bütün tələblər nəzərə
alınmalıdır.
Təsəttüfat subyektləri (fərdi sahibkarlar) gəlir və xərclərin uçotu
Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyinə uyğun olaraq aparılır
Vergitutma məqsədləri üçün. gəlir və xərclər Vergi Məcəlləsində nəzərdə
tutulmuş qaydada müəyyən edilir.
Vergi ödəyicisi tərəfindən aparılan vergi uçotu onun təsəttüfat-
kommersiya fəaliyyəti ilə bağlı olan bütün əməliyyatlarının başlanğıc, gedişat
və qurtarmasını müəyyənləşdirmək imkanını təmin etməlidir.
Vergitutulan gəlir ( əgər başqa hallar nəzərdə tutulmamışdırsa) Vergi
Məcəlləsinin tələblərinə əməl etmək üçün zəruri düzəlişlər aparmaq şərtilə,
vergi ödəyicisinin öz mühasibat uçotunda istifadə etdiyi metodla
hesablamalıdır.
Vergi ödəyicisi vergi ili ərzində eyni metodu tətbiq etmək şərtilə
vergilərin uçotunu kassa və hesablama metodu ilə apara bilər.Vergi
ödəyicisinin istifadə etdiyi uçot metodu dəyişdirilərkən vergi məbləğinə təsir
göstərən mühasibat əməliyyatlarına edilən düzəlişlər uçot metodunun
dəyişdirildiyi hesabat (vergi) ilində aparılmalıdır ki, bu əməliyyatlardan heç biri
nəzərdən qaçırılmasın və ya təkrar olaraq hesaba alınmasın.
Vergi uçotunun məqsədi. Vergi uçotunun məqsədi – cari hesabat
(vergi)dövrü ərzində vergi ödəyicisinin həyata keçirdiyi təsərrüfat
əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilməsi,vergilərin hesablanmasının düzgünlüyü,
vaxtında və tam dövlət büdcəsinə keçirilməsi üzərində nəzarət edilməsi,eləcə
də daxili və xarici istifadəçilərin lazımi informasiya ilə təmin edilməsi
məqsədilə,uçotun aparılması qaydası haqqında tam və etibarlı informasiyanın
təmin edilməsindən ibarətdir.
Bundan başqa, nəzərə almaq lazımdır ki, vergi uçotu yalnız müəssisə
mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsi məqsədilə aparılır. Digər vergilər isə ancaq
mühasibat uçotunun məlumatlarına əsasən hesablanır və bunun üçün vergi
uçotu sisteminin tətbiq olunmasına icazə verilmir və onun aparılması tələb
olunmur.
Beləliklə,vergi uçotu - vergi ödıyicisinin hesabat (vergi) dövrü ərzində
həyata keçirdiyi təsərrüfat əməliyyatları üzrə əldə etdiyi mənfəətinin vergiyə
cəlb olunması məqsədilə uçotun aparılması qaydasının müəyyən edilməsinə,
tam (düzgün) və dürüst informasiyanın formalaşmasına, həmçinin verginin
hesablanmasının düzgünlüyünə, tam və vaxtında hesablanmasına və büdcəyə
odənilməsi üzərində nəzarətin həyata keçirilməsinə, daxili və xarici istifadəçilər
üçün zəruri olan informasiyanın təmin edilməsinə xidmət edir.
Müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri və həyata keçirdiyi bütün təsərrüfat
əməliyyatları vergi uçotunun obyektidir və onların qiymətləndirilmiş dəyəri
18
hesabat dövrünün və ya sonrakı hesabat dövrlərinin vergi bazasının həcmini
müəyyən edir.
İnformasiyaları bir neçə hesabat (vergi) dövründə istifadə olunan vergi
uçotu obyektləri vergi uçotu vahidləri hesab olunur.
Vergi uçotunun təşkili prinsipləri .Vergi uçotu sistemi, vergi odəyicisi
tərəfindən vergi onun norma və qaydalarının ardıcıl tətbiq edilməsi prinsipi
nəzərə alınmaqla müstəqil olaraq təşkil olunmalıdır. Başqa sözlə, vergi uçotu
bir hesabat dövründən digərinə qədər ardıcıl olaraq tətbiq olunmalıdır.Vergi
uçotunun aparılması qaydası vergi ödəyicisinin verguqoyma məqsədləri üçün
müəssisə rəhbərinin əmrinə (sərəncamına) uyğun olaraq təsdiq edilmiş uçot
siyasətilə müəyyən edilir..
Vergi uçotu özündə aşağıdakı məlumatları əks etdirməlidir: gəlir və xərc
məbləğlərinin formalaşması qaydasını; vergiqoyma məqsədləri üçün cari vergi
(hesabat) dövründə uçota alınan xərclərin həmin hesabat dövrünə düşən payının
(hissəsinin) və növbəti hesabat (vergi) dövrlərinin xərclərinə aid ediləcək
xərclərin (zərərin) qalıq məbləğinin müəyyən edilməsi qaydasını;yaradılmış
ehtiyyat məbləğinin formalaşması qaydasını;mənfəət vergisinə görə büdcə ilə
hesablaşmalar üzrə borc məbləğini və s.
Vergi uçotunun məqsəd və prinsiplərini müəyyən etdikdən sonra, onun
praktiki olaraq müəssisədə həyata keçirilməsini təşkil etmək lazımdır.Başqa
sözlə,vergi uçotunun məlumat mənbəələri,analitik registrlərinin
forması,informasiyanın vergi uçotu sisteminə daxil edilməsi
ardıcıllığı,mexanizmi və müddətləri,onun sistemləşdirilməsi və
ümumiləşdirilməsi üsulları,sənəd dövriyyəsi qaydası və vergi uçotu
göstəricilərinin formalaşması üzrə əməliyyatların yerinə yetirilməsi
ardıcıllığı,məlumatların maşın daşıyıcılarına verilməsi forması
müəyyənləşdirilməlidir.
Müəssisədə vergi uçotu elə təşkil edilməlidir ki, Vergi Məcəlləsində
müəyyən edilmiş qaydaya müvafiq olaraq, vergi bazasının həcminə təsir edən
(edə biləcək) təsərrüfat fəaliyyəti faktlarını özündə xronoloji qaydada əks etdirə
bilsin.
Bütün məsələlər AR Vergi Məcəlləsi, Mülki Məcəllə və “ Mühasibat
ucotu haqqında” Qanun nəzərə alınmaqla müəssisələr tərəfindən müstəqil həll
olunmalıdır. Vergi orqanları vergi ödəyiciləri üçün vergi uçotu sənədlərinin
məcburi formalarını müəyyən etmək hüququna malik deyildirlər.
Vergi uçotunun məlumat mənbələri .Vergitutma məqsədləri üçün vergi
uçotunun aparılması qaydası ödəyici tərəfindən müstəqil və müəssisə
rəhbərinin sərəncamı ilə təsdiqlənmiş uçot siyasəti ilə müəyyən edilir.Vergi
uçotunun məlumatları üzündə aşağıdakıları əks etdirməlidir:
✓ gəlir və xərclərin formalaşması qaydasını;
19
 ✓ cari vergi (hesabat) dövründə vergitutma məqsədləri üçün
nəzərə alınan xərclərin məbləöinin müəyyən edilməsi
qaydasını;
✓ növbəti vergi dövrlərinin xərclərinə aid ediləcək zərərin qalıq
məbləği;
✓ yaradılmış ehtiyat məbləğlərinin formalaşması qaydasını;
✓ mənfəət vergisi üzrə büdcəyə olan boc məbləğini.
Vergi uçotunun məlumat mənbələri kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
• ilkin uçot sənədləri(o cümlədən mühasibat arayışları);
• mühasibat uçotu reqistrlərinin əsasında formalaşdırılmış vergi
uçotu registrləri. Əgər bu registrlərdə vergi məcəlləsinin
tələblərinə uyğun olaraq vergi bazasının müəyyən edilməsi üçün
lazımi informasiya olmazsa, onda belə hallarda vergi ödəyicisi
müstəqil olaraq tərtib edilən mühasibat uçotu registrlərinə əlavə
rekvizitlər daxil etməklə yeni vergi uçotu registri formalaşdıra
bilər;
• müstəqil analitik vergi uçotu registrləri;
• cari və gələcək hesabat dövrləri üçün mənfəət vergisi üzrə vergi
bazasının haqq-hesabı.
2№li “Mənfəət və zərərlər haqqında” hesabat formasındakı mühasibat
(maliyyə) uçotu məlumatlarına əsasən formalaşmış mənfəət (zərər),vergi və
mühasibat uçotu haqqında qanunvericiliyin tələbləri nəzərə alınmaqla,vergi
uçotunun məlumatlarına əsasən hesablanmış vergi bazasına yalnız qismən
uyğun gəlir. Bu uyğunsuzluq isə heçdə mühasibat uçotu islahatlarının
aparıldığı bu günkü mərhələdə mühasibin səhvə yol verməsini göstərmir
Sonunda qeyd etmək istərdik ki, vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq
vergi uçotu məlumatlarının (o cümlədən ilkin uçot məlumatlarının) məzmunu
vergi (kommersiya) sirri hesab olunur. Vergi uçotu məlumatlarında olan
informasiya ilə tanış olmaq səlahiyyəti olan şəxslər vergi sirrini saxlamağa
borcludurlar. Vergi sirrinin yayılmasına görə onlar qüvvədə olan
qanunvericiliyə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar.

20
 Vergiqoyma və mühasibat uçotu məqsədləri üçün uçot siyasətinin əsas
elementləri
Uçot siyasətinin elementləri Mühasibat uçotu məqsədləri üçün Vergi uçotu məqsədləri üçün

1 2 3
Uçotun aparılması forması Mühasibat uçotu hesablarında ikili Müəssisələrin müstəqil olaraq
yazılış qaydasının yerinə yetirilməsini işləyib hazırladıqları analitik
. təmin edən sintetik və analitik uçot reqistr formalarış.
registrləri.
İkili yazılış qaydası Məcburi Könullü

Gəlir və xərclərin müəyyən Bütün müəssisələr üçün hesablama
edilməsi metodu metodu
Kicik bizneslə məşqul olan müəssisə-
lər üçün kassa metodu.
Gəlir və xərclərin təsnifatı Adi fəaliyyət növləri üzrə xərclər
Əməliyyat xərcləri
Satışdankənar xərclər
Fövqəladə xərclər
Bütün müəssisələr üçün hesab-
lama metodu
Satış pulunu həcmindən asılı
olaraq kassa metodu.
İstehsal və malların(işlərin,xid-
mətlərin),əmlakın,əmlak hüqu-
nun satışı ilə bağlı xərclər
Satışdankənar xərclər

Gəlir və xərclərin müəyyən Bütün qruplar üzrə vahid kriteriya Satışdan olan gəlirlər,satışdan-
(qəbul)edilməsi qaydası. müəyyən edilmişdir kənar gəlirlər və müxtəlif gəlir-
lər üçün ayrıca kriteriya müəy-
yən edilmişdir
Məsrəflərin Elementlər üzrə Fəaliyyətin istiqamətindən,xa-
qruplaşdırılması Texnoloji prosesə münasibətdə rakterindən və həyata keçiril-
Maya dəyərinə daxil edilməsi üsuluna məsi şəraitindən asılı olaraq
görə və s. Elementlər üzrə(istehsal və sa-
tışla əlaqədar olan xərclər
üçün)
Müstəqim və qeyri-müstəqim
xərclər
Müstəqim xərclərin tərkibi Məhsulun (işin,xidmətin) növündən Qruplaşdırılma kriteriyası mü-
asılıdır əyyən edilməmişdir
Qeyri-müstəqim xərclərin Məhsulun maya dəyərinə daxil edilə Qruplaşdırma kriteriyası müəy-
təyinat və təsnifatı bilməz,istehsalın quruluşundan və yən edilməmişdir və müstəqim
texnoloji prosesin xüsusiyyətlərindən xərclərə aid edilməyən bütün
asılıdır; istehsalın idarəedilməsi və xərclər onlara aid edilir
təşkii üzrə xərclərə daxil edilməklə,
ümumistehsalat və ümumtəsərrufat
xərclərinə bölünür
Qeyri-müstəqim xərclərin Ümumistehsalat xərcləri-məhsulların Müvafiq hesabat (vergi) dövrü-
silinməsi qaydası növləri üzrə bölüşdürmək yolu ilə nün gəlirlərinin azalmasına
onların maya dəyərinə daxil edilir aid edilir
Ümuntəsərrüfat xərcləri-məhsul növ-
ləri üzrə bölüşdürmək yolu ilə tam
həcmdə satılmış məhsulların maya
dəyərinə daxil edilir

21
 1 2 3

Bitməmiş istehsalın Faktiki maya dəyəri üzrə
qiymətləndirilməsi Normativ (plan) maya dəyəri
üzrə
Müstəqim (birbaşa)xərc
maddələri üzrə
Xammal,material və yarım-
fabrikatların dəyəri üzrə
Hazır məhsulun Faktiki maya dəyəri üzrə
qiymətləndirilməsi Normativ (plan)maya dəyəri
üzrə
Müstəqim məsrəf maddələri
üzrə
Texnoloji itkilər nəzərə alınmadan ilkin xam
mal üzrə bitməmiş istehsalın müvafiq payı-
nın plan maya dəyərindəki xüxusi çəkisi nə-
zərə alınmaqla,cari dövrdə çəkilmiş müstə-
qim xərclərin məbləği üzrə
Hazır məhsulun hərəkəti və anbardakı qalığı
haqqında ilkin uçot sənədlərinin məlumatla-
rına və bitməmiş istehsal qalığına düşən
müstəqim xərclərin məbləği qədər azaldılmış
carı ayda çəkilmiş müstəqim xərclərin məb-
ləğinə əsasən həyata keçirilir

Yüklənmiş,lakin dəyəri İstehsal maya dəyəri ilə ya- Qiymətləndirmə,yuklənmə yaqqında məlu-
ödənilməmiş naşı məhsulların,işlərin,xid- matlara( natural ölçülərdə) və bitməmiş
(satılmamış)məhsulun mətlərin satışı ilə ilə əlaqədar istehsal qalığına,həmçinin anbardakı hazır
qiymətləndirilməsi olan və müqavilə(kontrakt) məhsul qalığına bölüşdürülən müstəqim
qiyməti ilə ödənilən (onlara xərclərin məbləği qədər azaldılmış cari ayda
daxil edilən) məsrəflərində çəkilmiş müstəqim xərclərə əsasən həyata
daxil edildiyi faktiki (plan, keçirilir. Bu zaman müstəqim xərclərin məb-
normativ) tam maya dəyəri ləği bitməmiş istehsal qalığının ay ərzində
üzrə buraxılmış məhsulların ümumi həcmindəki
(natural ölçülərdə) xüsusi çəkisinə mütənasib
olaraq, plan(normativ) maya dəyəri hesabı ilə
anbardakı hazır məhsullar üzrə bölüşdürülür

Şübhəli (ümidsiz) Debitor borcları inventariza- Əvvəlki hesabat (vergi) dövrünün axırında
borclar üzrə ehtiyat- siyasının nəticələrinə əsasən aparılmış inventarizasiyanın nəticələrinə
ların yaradılması hesabat dövrünün sonunda əsasən, hesabat dövrü ərzində bərabər ölçü-
yaradılır lərdə ayırmalar aparmaqla

Təminatlə təmir və xid- Qəbul edilmiş uçoy siyasətinə Təminatlı malların satıldığı tarixə müvafiq
mətlərə görə ehtiyatla- əsasən hər ay yaratmaq olar ehtiyatlara edilmiş ayırmaların məbləği
rın yaradılması xərclər kimi qəbul olunur.Bu zaman yaradıl
mış ehtiyatın həcmi vergi ödəyicisinin təmi-
natlı təmir və xidmətlər üzrə çəkdiyi faktiki
xərclərin əvvəlki üç il ərzində həmin malla-
rın satışından əldə edilmiş pul vəsaitlərinin
həcmindəki xüsusi çəkisi kimi müəyyən
edilmiş həddən çox olmamalıdır

Əsas vəsaitlərin Amortizasiya hesablanma- Amortizasiya hesablanmasının iki metodu

amortizasiyası sının dörd metodu

Əsas vəsaitlərin təmiri Qəbul olunmuş uçot siyasə- Xüsusi qaydada

tindən asılı olaraq

3
Qeyri-maddi aktivlər Müsbət işguzar aktivlik “Nou-Hau”, məxvi düstura, sənaye kommer-
Təşkilati xərclər,nizamnamə siya və ya elmi sınağa aid informasiyaya ma-
kapitalına maliyyə qoyuluşu- lik olmaq.
nun bir hissəsi
Nou-Hau,məxvi düstur və ya Müsbət işğüzar aktivlik,təşkilati xərclər,
prosesə,sənaye,kommersiya nizamnamə kapitalına qoyuluşun bir hissəsi
və ya elmi sınaqlara aid infor- istisna olmaqla
masiyadan başqa

Qeyri-maddi aktivlə- Amortizasiya hesablanması- Amortizasiya hesablanmasının iki metodu

rin amortizasiyası nın üç metoru Faydalı istifadə olunma müddətinin müəy-
Faydalı istifadə müddətini yən edilməsi mümküm olmadıqda-10 il
müəyyən etmək mümkün
olmadıqda-10 il

Əmtəənin Tədarükat xərcləri də daxil

qiymətləndirtilməsi olmaqla faktiki maya dəyəri Alış dəyəri ilə
ilə

4
 Mövzu: Mühasibat uçotu registrləri - vergi uçotunun informasiya
bazası kimi

Plan:
1. Vergi uçotu registrlərinin tərtib edilməsi qaydası
2. Mühasibat uçotu registrləri
3. İlkin sənədlər – vergi uçotunun informasiya bazası kimi
4. Analitik vergi uçotu registrləri

Vergi uçotu registrlərinin tərtib edilməsi qaydası. AR Vergi

Məcəlləsinə uyğun olaraq istənilən təsərrüfat subyekti müstəqil olaraq
mühasibat uçotu registrlərini formalaşdıra bilər. Bununla yanaşı, əgər
mühasibat (maliyyə) uçotunun məlumatları vergi uçotunun aparılması üçün
lazım olan tələbləri ödəyirsə, onda həmin registrlər dəyişdirilməyə də
bilər.Əgər mühasibat uçotu registrlərindəki mövcud informasiya vergi
bazasının müəyyənləşdirilməsi üçün kifayət deyilsə,onda vergi ödəyicisi
müstəqil olaraq tətbiq olunan mühasibat uçotu registrlərinə lazımi rekvizitlər
əlavə etməklə yeni vergi uçotu registri formalaşdıra bilər.
Beləliklə,mühasib istifadə etdiyi mühasibat (vergi) uçotu registrlərini
vergi uçotunun tələblərinə uyğun gəlməsi baxımından nəzərdən keçirilməli və
əgər imkan daxilində müstəqil vergi uçotu registrləri sistemindən imtina
edilməsi haqqında qərar qəbul edilərsə,onda onları elə şəkildə
modernləşdirməlidir ki, bu registrlərin məlumatından heç bir düzəliş etmədən
və asanlıqla həm mühasibat (maliyyə), həm də vergi uçotu məqsədləri üçün
istifadə etmiş olsun. Bu halda, bir sənəd iki funksiyanı yerinə yetirmiş olacaq.
Lakin, eyni zamanda bu dəyişikliklər qəti surətdə mühasibat (maliyyə)
uçotunun informasiya təminatına təsir etməməlidir (vergi uçotu məlumatlarında
edilmiş düzəlişlərin məbləği mühasibat uçotu hesablarında və mühasibat-
maliyyə hesabatlarında əks olunur).
Mühasibat (maliyyə) uçotunun məlumatlarına əsasən formalaşmış vergi
uçotu məlumatları vergitutma məqsədləri üçün uçot obyektlərinin (o cümlədən,
nəticələri bir neçə hesabat dövründə uçota alınan, yaxud bir sıra illərə keçirilən
əməliyyatların) xronoloji qaydada fasiləsiz olaraq əks etdirilməsi tələblərinə
cavab verməlidir.
Mühasibat uçotu registrləri .Mühasibat (maliyyə) uçotunun aparılma
formasından asılı olaraq uçot registrlərinin göstəriciləri (məzmunu) bir-
birindən fərqlənir və deməli,mühasib vergitutma məqsədləri üçün mühasibat
uçotu registrlərini vergi uçotuna adaptasiya etmək üçün müxtəlif imkanlara
malikdir.

5
 Böyük material resursları məsrəfilə bağlı məhsul istehsalı (işlərin
görülməsi) ilə mışğul olmayan və azsaylı təsərrüfat əməliyyatları (bir qayda
olaraq ayda otuzdan çox olmayan) həyata keçirən kiçik müəssilərdə mühasibat
uçotunun sadə forması tətbiq olunur. Mühasibat uçotunun sadə formasında
bütün təsərrüfat əməliyyatları yalnız təsərrüfat fəaliyyətinin faktlarının uçotu
kitabında-jurnalında (K-1№li forma) qeydiyyata alınmaqla uçota alınır.
Kiçik müəssisələr bu kitabdan başqa, işçilərlə əməyin ödənişi üzrə
hesablaşmaların və gəlir vergisi üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotu üçün
həmçinin V-2№ li forma üzrə əmək haqqının uçotu cədvəlini aparmalıdır.
Mühasibat uçotu registrlərindən istifadə etməklə kiçik müəssisənin
əmlakının mühasibat uçotunun aparılması forması,məhsul (iş, xidmət)
istehsalını həyata keçirən kiçik müəssisələr üçün əlverişlidir.Bura aşağıdakı
mühasibat uçotu registrləri daxildir:
• əsas vəsaitlərin və amortizasiya ayırmalarının uçotu cədvəli V-
1№-li forma;
• istehsal ehtiyyatlarının və malların, eləcədə həmin qiymətlilər
üzrə ödənilmiş ƏDV-nin uçotu cədvəli V-2№-li forma;
• istehsal məsrəflərinin uçotu cədvəli V-3№li forma;
• pul vəsaitləri və formaların uçotu cədvəli V-4№li forma;
• hesablaşmaların və sair əməliyyatların uçotu cədvəli V-5№li
forma;
• məhsul satışının uçotu cədvəli V-6№li forma;
• hesablaşmaların və sair əməliyyatların uçotu cədvəli (yüklənmə)
V-6№li forma;
• malsatanlarla hesablaşmaların uçotu cədvəli V-7№li forma;
• əmək ödənişinin uçotu cədvəli V8№li forma;
• cədvəl (şahmat) –V-9№
Hər bir cədvəl, bir qayda olaraq, istifadə olunan mühasibat
hesablarından biri üzrə əməliyyatların uçotu üçün tətbiq olunur.
Vahid jurnal-order formasının tətbiq olunan nümunəvi formaları 1.1.
saylı cədvəldə verilmişdir.
Uçot registrindən başqa 1.2. saylı cədvəldə göstərilən işləmə cədvəlinin
tətbiq edilməsi tövsiyyə olunur.
1.1. və 1.2. saylı cədvəllərdə göstərilən registrlər bu və ya digər dərəcədə
vergi uçotu məqsədləri üçün modifikasiya oluna bilər.Lakin nəzərə aisaq ki,
qanunvericiliyə uyğun olaraq mühasibat (maliyyə) və vergi uçotunun
formalaşması qarşısında qoyulmuş tələblər əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir və
bəzi mühasibat (maliyyə) uçotu registrinin vergi uçotunun tələblərinə
adaptasiya edilməsi (uyğunlaşdırılması) olduqca əməktutumlu işdir,onda
6
mühasib analitik vergi uçotu registrlərinin aparılması üzrə işlərlə müqayisədə
registr formalarının dəyişdirilməsinin nə dərəcədə məqsədəuyğun olub-
olmadığını müəyyənləşdirməlidir.
İlkin sənədlər – vergi uçotunun informasiya bazası kimi .Təsərrüfat
əməliyyatlarının əks etdirilməsi üçün istifadə olunan ilkin sənədlər, eyni
mühasibat prosedur üsullarından istifadə edilməklə istənilən vahid informasiya
massivini təşkil edir. Vergi uçotu məqsədləri üçün ilkin uçot sənədlərinə
düzəlişlər edilməsi nəzərdə tutulmamışdır. Əgər qanunvericilik vergiqoyma
məqsədləri üçün ayrı-ayrı obyektlərin uçotunun qismən aparılmasını və yaxud
onların daha sonra uçota alınmasını müəyyən edirsə, onda bu informasiyanın
formalaşma mərhələsində ilkin sənədlərdə deyil, modifikasiya edilmiş
mühasibat uçotu registrlərində və ya vergi uçotunun analitik registrlərində
həyata keçirilir.
Bütün ilkin uçot sənədləri yalnız vergi uçotu çərçivəsində hüquqi qüvvəyə
malikdir. Vergiqoyma məqsədləri üçün ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının
qeyd edilməsi əlavə ilkin sənədlərin tərtib olunmasını tələb etmir.İlkin
sənədlərin bir qismi sahəvi ümumiqtisqadi səviyyədə formalaşdırılıb. Bu
sənədlər müvafiq icra hakimiyyətinin və ya nazirliklərin (idarələrin) təsdiq
etdiyi inifikasiya edilmiş formalarda tərtib olunur.
Hal-hazırda aşağıda göstərilən inifikasiya edilmiş ilkin sənəd formaları
təsdiq olunmuşdur:
• əsas vəsaitlərin uçotu üzrə;
• qeyri maddi aktivlərin uçotu üzrə;
• materialların uçotu üzrə;
• əsaslı tikintidəki işlərin yçotu üzrə;
• kənd təsərrüfatı məhsullarının və xammalının uçotu üzrə;
• kassa əməliyyatlarının uçotu üzrə;
• inventarizasiya nəticələrinin uçotu üzrə;
• tikinti maşın və mexanizmlərinin işinin uçotu üzrə;
• avtomabil nəqliyyatında işlərin uçotu üzrə;
• ictimai iaşədəki əməliyyatların uçotu üzrə;
• saxlanma yerlərindəki məhsulların, mal-material qiymətlilərinin
uçotu üzrə;
• ticarət əməliyyatlarının uçotu üzrə;
• əmək və onun ödənişinin uçotu üzrə.
Göstərilən ilkin sənəd formaları mülkiyyət formasından asılı olmayaraq
bütün müəssisələrdə tətbiq olunmalıdır. Hər hansı müəssisənin ilkin uçot
sənədləri yalnız həmin müəssisənin təşkilatlarında (struktur bölmələrində və
filiallarında) tətbiq olunmalıdır. Lakin, buna baxmayaraq, əgər bu və ya digər
7
sənəd forması başqa təşkilatın tələblərinə cavab verirsə, onda həmin sənədlər
onlar tərəfindən istifadə edilə bilər.
Cədvəl 1.1

Registrlər Registrin tərtib

edildiyi fəaliyyət
Nömrə Registrin növü
acıldığı
Sıra

Təchizat
Adı və təyinatı uçot

və satış
Sənaye

Tikinti
№si Jurnal- Cədvəlin

Elm
dövrü
orderin

1 2 3 4 5 6 7 8 9
50 №li hesabın krediti üzrə ay *
1 1 - * * *
50 № li hesab üzrə cədvəl
2 - 1 ay * * * *
51 № li hesabın krediti üzrə
3 2 - -\\- * * * *
51 №li hesab üzrə cədvəl
4 - 2 -\\- * * * *
55,57 №li hesabların krediti
5 3 - üzrə -\\- * * * *

66,67 №li hesabların krediti

6 4 - üzrə -\\- * * * *
60 №li hesabın krediti üzrə(
hər 50-60 hesab-faktura üçün
7 6 -
əlavə qoyulmuş vərəqlə)
-\\- * * * *

Planlı ödənişlər qaydasında

mal satanlarla hesablaşmaların
rüb,
8 - 5 analitik uçoy cədvəli(hər ay * - - *
yarım il,il
üçün əlavə qoyulmuş vərəqlə)

Yerinə yetirilmiş işlərə görə

sigarişçilərlə (baş podratçı ilə)
hesablaşmaların uçotu vədvəli
9 - 5-s
(hər 50-60 hesab faktura üçün
ay - * * -
əlavə qoyulmuş vərəqlərlə)

Fakturalaşdırılmamış
10 - 6-s daşınmaların uçotu cədvəli (hər yarım il - * - -
50-60 hesab faktura üçün əlavə

8
 qoyulmuş vərəqlərlə

Yolda olan materialların uçotu

cədvəli (hər 50-60 hesab
11 - 6a-s
faktura üçün əlavə qoyulmuş
il - * - -
vərəqlərlə
12 7 - 71 №li hesabın krediti üzrə il * * * *
58,73,75,76 №li hesabların
13 8 -
krediti üzrə
-\\- * * * *
Müxtəlif debitor və
kreditorlarla hesablaşmaların
14 - 7 uçotu cədvəli (hər 20 debitor -\\- * * * *
və kreditor üçün nəzərdə
tutulmuş əlavə vərəqlə)
Deponentləşdirilmiş əmək
15 - 8
haqqının uçotu kitabı
-\\- * * * *
Mənzil və yataqxananın
sakinləri ilə hesablaşmaların
16 - 9
uçotu cədvəli (iri müəssisələr
-\\- * * * *
üçün)
17 9 - 79 №li hesabın krediti üzrə ay * * * *
02,05,10,20,21,23,25,26,28,29,
18 10 - 70,94 ,97. №li hesabların -\\- * - - -
krediti üzrə
Anbardakı naterialların uçotu
19 - 10 cədvəli (beşdən çox anbarı -\\- * - - -
olan müəssisələr üçün)
Anbardakı materialların uçotu
20 - 10a cədvəli (beşdən çox anbarı -\\- * - - -
olan müəssisələr üçün)
Sexlərdəki materialların uçotu
21 - 11 -\\- * - - -
cədvəli
Sexlərdəki məsrəflərin uçotu
cədvəli (yalnız 10 №li jurnal-
22 - 12 -\\- * - - -
order üçün,hər sex üçün əlavə
qoyulmuş vərəqlə)
Xidmətedici istehsalat və
23 - 13 təsərrufatların məsrəfinin uçotu -\\- * - - -
cədvəli
İstehsalatdakı itkilərin uçotu
24 - 14 -\\- * - - -
cədvəli

Ümumistehsalat və
25 - 15 ümumtəsərrufat -\\- * - - -
xərcləri,eləcədə gələcək
9
 dövrlərin xərclərininn uçotu
cədvəli.
Pul istifadəsində materialların
hərəkətinin uçotu cədvəli (hər
26 - 10-s 20 maddi-məsul şəxs üçün ay - * * -
nəzərdə tutulmuş əlavə
qoyulmuş vərəqlə)
Müvəqqəti binaların,
qurğuların və tikililərin
27 - 15-s analitik uçot cədvəli (hər 50 il - * * -
obyekt adına görə əlavə
qoyulmuş vrəqlə)
40,41,43,44,45,62,90
28 11 - ay * * - -
hesabların krediti üzrə
Məhsulların
(işlərin,xidmətlərin) satışının
29 - 16 uçotu cədvəli (hər 50-60hesab- -\\- * * * *
faktura üçün əlavə qoyulmuş
vərəqələrlə
63,80,81,82,83,86,96
30 12 - -\\- * * * *
hesabların krediti üzrə
31 13 - 01,91 hesabın krediti üzrə -\\- * * * *
Qeyri-maddi aktivlərin və
amortizasiya ayırmalarının
32 - 17 uçotu cədvəli (hər 50 obyekt il * * * *
üçün əlavə qoyulmuş
vərəqlərlə)
14 №li hesabın krediti üzrə lazım
33 14 * * * *
olduqda
84,98,99 hesabların krediti
34 15 - Ay * * * *
üzrə
07,08,11 hesabların krediti
35 16 -
üzrə
Dövriyyədən kənar aktivlərə
maliyyə qoyuluşları üzrə
rüb,yarım
36 - 18 məsrəflərin uçotu cədvəli (hər * * * *
il
50 obyekt üçün əlavə
qoyulmuş vərəqlə)

10
 Cədvəl 1.2
Registrin Registrlərin tətbiq olunduğu fəaliyyət
Formanın
Sıra №si

nömrəsi
İşləmə cədvəllərinin adı və açıldığı növü
təyinatı uçot Təchizat
dövrü Sənaye Tikinti Elm
və satış
1 2 3 4 5 6 7 8
Əmək haqqının və material
1 İC-1 ay * - - -
məsrəfinin bölüşdürülməsi
2 İC-2 Əmək haqqının bölüşdürülməsi -\\- - * * -
Fəhlə və qulluqçularla
3 İC-3 hesablaşmalar üzrə məlumatların -\\- * - - -
icmalı
İşçilərin tərkibi və kateqoriyalar
4 İC-4 üzrə hesablanmış əmək haqqının -\\- * - - -
yekunu
Fəhlə və qulluqçularla
hesablaşmalar üzrə məlumatların,
5 İC-5 işçilərin tərkib və kateqoriyaları -\\- * * - -
üzrə hesablanmış əmək haqqının
yekunu
Əmək haqqının bölüşdürülməsi
və sığortası üzrə işçilərlə
6 İC-5s hesablaşmaların uçotu, işçilərin -\\- * - - -
tərkibi və kateqoriyaları üzrə
hesablanmış məcmu əmək haqqı
Əsas vəsaitlərin amortizasiyasının
7 İC-6 -\\- * - - -
haqq-hesabı
Əsas vəsaitlərin amortizasiyasının
8 İC-7 -\\- - * * -
haqq-hesabı
Köməkçi istehsalat və
9 İC-8 təsərrüfatların xidmətlərinin -\\- * - - -
bölüşdürülməsi
Ödənilmiş əmək haqqının reyestri Ay üçün
İC-
10 8-10 * * - *
11
nüsxə
Debitor və kreditorlarla Onların
hesablaşmaların analitik uçot şəxsi
İC-
11 kartoçkası hesablar * * * *
12
ının sayı
üzrə
İC- Aylıq
12 13 Açlqlama vərəqəsi 25-30 * * * *
nüsxə

11
 Aylıq
İC-
13 Mühasibat arayışı 25 * * * *
14
nüsxə
Aylıq
İC-
14 Arxiv üçün arayış 25-30 * * * *
15
nüsxə

Digər hallarda isə müəssisələr müstəqil olaraq təsərrüfat fəaliyyətinin əks

etdirilməsi üçün lazım olan şəkildə və sayda ilkin uçot sənəd formaları işləyib
hazırlaya bilərlər. Bu zaman müəssisədə yaradılan sənəd formaları elə
formalaşdırılmalıdır ki, onların məzmunu vergi uçotunu lazımi informasiya ilə
tam təmin etmiş olsun. İlkin uçot sənəd formaları əsasən aşağıdakı tələblərə
cavab verməlidir:
• ilkin uçot sənəd forması müəssisənin ayrı-ayrı təsərrüfat
fəaliyyəti faktlarını müfəssəl və dürüst əks etdirməlidir;
• əgər müəssisənin fəaliyyəti nisbətən stabildirsə, ilkin uçot
sənədlərinin quruluşu uzun müddət ərzində dəyişməz
qalmalıdır;
• ilkin uçot sənədlərindəki mövcud informasiyanın izahı ikili
məna kəsb etməməlidir;
• informasiyanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və istifadənin
əlverişli olması üçün məlumatlar kodlaşdırılmalıdır;
• ilkin uçot sənədlərindəki mövcud informasiyanın ölçü vahidi
(pul və ya natural) məlumatların lazımi dərəcədə dürüst, dəqiq
və aydın olmasını təmin etməlidir;
• bir uçot sənədi digərini təkrarlamamalı, əksinə onu
tamamlamalıdır;
• ilkin uçot sənədləri ozündə adətən istifadə qlunmayan artıq
informasiyanı əks etdirməməlidir;
• ilkin uçot sənəd formaları tətbiq olunan mühasibat uçotu
formasında istifadə üçün əlverişli olmalıdır;
• ilkin uçot sənəd formaları EHM verilməsi və işlənməsi üçün
əlverişli olmalıdır;
• müəssisənin müxtəlif struktur bölmələrinin (xüsusiləşdirilmiş
bölmələr də daxil olmaqla) eyni qəbildən olan təsərrüfat
fəaliyyəti faktlarını əks etdirən ilkin sənəd formaları eyni
olmalıdır;
• ilkin uçot sənədləri vaxtlı-vaxtında tərtib edilməlidir.

12
 Aydındır ki, müəssisənin ayrıca fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyekti
üçün spesifik olan ilkin uçot sənədlərinin normativ tənzimlənməsi mümkün
deyil. Bu istiqamətdə müəssisələrə ilkin uçot sənədlərinin işlənməsində və
tətbiq olunmasında əhəmiyyətli dərəcədə sərbəstlik verilmişdir. Bundan başqa,
lazımi hallarda əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin, material (istehsal)
ehtiyatlarının inifikasiya edilmiş ilkin uçot formaları, uçotun tələblərinə cavab
vermədikdə, həmin sənədlərə müəssisədə işlənib hazırlanmış ilkin uçot
sənədləri əlavə oluna bilər.
İlkin uçot sənədləri inifikasiya edilmiş ilkin uçot sənədlər albomundakı
mövcud formalar üzrə tərtib edildiyi hallarda uçota qəbul olunur. Albomda
nəzərdə tutulmamış sənəd formaları isə özündə aşağıdakı məcburi rekvizitləri
əks etdirməlidir:
a) sənədin adı;
b) sənədin tərtib olunduğu tarix (tarixsiz sənəd hüquqi qüvvəyə
malik deyil, bundan başqa, bu halda təsərrüfat fəaliyyəti
faktını maliyyə və vergi uçotu məqsədləri üçün konkrethesabat
dövrünə aid etmək mümkün deyil);
c) sənədi tərtib edən müəssisənin adı;
d) təsərrüfat əməliyyatının məzmunu (təsərrüfat fəaliyyətinin
düzgün əks etdirilməməsi təsərrüfat və vergi mübahisələrinə
səbəb olur);
e) təsərrüfatların ölçü vahidləri (pul və natural ifadədə);
f) təsərrüfat əməliyyatlarının aparılmasına və onun düzgün tərtib
edilməsinə görə cavabdeh olan məsul şəxslərin adı;
g) cavabdeh vəzifəli şəxslərin şəxsi imzası.
İlkin sənədləri imza etmək hüququna malik olan şəxslərin siyahısı baş
mühasiblə razılaşdırılmaqla müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.
Bundan başqa, pul vəsaitləri ilə aparılan təsərüfat əməliyyatlarını rəsmiləşdirən
sənədlər müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi, yaxud onların həvalə etdiyi
şəxslər tərəfindən imzalanır.
Analitik vergi uçotu registrləri. Vergi uçotu sisteminin istənilən
forması mühasibat (maliyyə) uçotunun modifikasiya edilmiş registrləri ilə
əvəz olunmayan bir neçə müstəqil vergi uçotu registrlərinə malikdir. Bu cür
registrlər dəsti isə, müəssisə fəaliyyətinin xüsusiyyətləri, vergi və mühasibat
(maliyyə) uçotları üzrə normativ bazalar arasındakı fərqlər, vergi və mühasibat
(maliyyə) uçotu məqsədləri üçün müəssisənin uçot siyasətinin məzmunu və
digər faktorlar nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir.
Analitik vergi uçotu registrləri, özlüyündə mühaibat uçotu hesabları
üzrə əks etdirilmədən, AR Vergi Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq
qruplaşdırılmış, hesabat (vergi) dövrü üçün mənfəət vergisinin vergi tutma
13
obyektləri haqqında vergi uçotutnun məlumatlarının sistemləşdirilmiş icmal
formalarından ibarətdir.
Vergi uçotu məlumatlarının formalaşması vergi qoyma məqsədləri üçün
uçot obyektlərinin (o cümlədən, nəticələri bir neçə hesabat ilində uçota alınan,
yaxud bir neçə növbəti ilə keçirilən əməliyyatların) xronoloji qaydada fasiləsiz
olaraq əks etdirilməsini nəzərdə tutur. Bütün müstəqil vergi uçotu registrləri
göstərilən tələblərə cavab verməlidir.
Analitik vergi uçotu registrləri özündə vergi bazasının hesablanmasını
əks etdirən vergi uçotunun analitik göstəricilərinin və uçota qəbul edilmiş ilkin
sənədlərdəki mövcud informasiyanın toplanması və sistemləşdirilməsi üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Analitik vergi uçotu registrləri vergi ödəyicisi tərəfindən
elə təşkil olunmalıdır ki, vergi bazasının formalaşması qaydasını açıqlaması ilə
özündə əks etdirmiş olsun.
Vergi uçotu registrləri xüsusi formalar şəklində kağız informasiya
daşıyıcılarında, EHM-da və ya istənilən maşın daşıyıcılarında aparılır. Bu
zaman vergi uçotu registrlərinin forması ilkin uçot sənəd məlumatlarının,
vergi uçotunun analitik məlumatlarının həmin registrlərdə əks etdirilməsi
qaydası, vergi ödəyiciləri tərəfindən müstəqil işlənib hazırlanır və vergi qoyma
məqsədləri üçün müəssisənin uçot siyasətinə daxil edilməklə müəyyən edilir.
Vergi uçotu sənədləri hesab olunan və vergi bazasının müəyyən
edilməsi üçün tərtib edilən analitik vergi uçotu registr formaları özündə mütləq
aşağıdakı rekvizitləri əks etdirməlidir: registrin adı; tərtib olunma tarixi;
əməliyyatların natural (əgər bu mümkündürsə) və pul ifadəsində ölçü
vahidıəri; təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu; bu registrin tərtib edilməsinə
görə cavabdeh olan şəxsin adı, soyadı, atasının adı və imzası.
Təsərrüfat əməliyyatlarının vergi uçotu registrlərində əks etdirilməsinin
düzgünlüyü, onları tərtib edən və imzalayan şəxslər tərəfindən təmin edilir.
Vergi uçotu registrləri saxlanılarkən onlarda icazəsiz düzəlişlərin
aparılmasına icazə verilmir. Əgər bu registrlərdəmüəyyən düzəlişlər edilərsə,
onda düzəliş aparan şəxs onun hansı əsasla edildiyini və düzəlişin aparılma
tarixini göstərməklə həmin sənədi imzalamalıdır.

14
 MÖVZU: GƏLİR VƏ XƏRCLƏRİN UÇOTU
PLAN:
1. Gəlir və xərclərin uçotunun təşkili əsasları
2. Gəlir və xərclərin hesablama metodu metodu
3. Gəlir və xərclərin kassa metodu

Gəlir və xərclərin uçotunun təşkili əsasları. Hüquqi şəxslərin

mənfəət və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən fiziki
şəxslərin (fərdi sahibkarlıq) gəlir vergisi konkret vergi dövrü üçün hesablanılır.
Vergiyə məhz həmin dövr ərzində əldə edilmiş mənfəət (gəlir) cəlb olunur.
Qanunvericiliyə müvafiq olaraq vergi ödəyicisi olan hüquqi şəxslər üçün
vergitutma obyekti onların gəlirləri və gəlirdən çıxılan xərcləri arasındakı
fərqdən ibarət olan mənfəətdir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, həm
gəlir həm də xərclər məhz həmin hesabat dövrünə aid olmalıdır. Çünki
müxtəlif vergi dövrlərinin gəlir və xərclərinin tutuşdurulması vergitutma
bazası təhrif etməklə yanaşı, eyni obyektin təkrarən vergiyə cəlb olunması ilə
nəticələnə bilər.
Bu baxımdan vergiqoyma məqsədləri üçün gəlir və xərclərin uçotu
qaydası hüquqi şəxslərin mənfəət və sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən fiziki
çəxslərin gəlir vergisinin müəyyənləşdirilməsində həlledici amildir. Qeyd
etmək lazımdır ki, olkəmizin mühasibat uçotu praktikasında vergi uçotu yeni
tətbiq olunur. Gəlir və xərclərin uçotu isə demək olar ki, vergi uçotunun
əsasını təşkil edir.
Dünyanın aparıcı dövlətlərində mütəxəsislər belə bir qənaətə gəlmişlər
ki, mühasibat uçotu heç də bütün hallarda vergitutmanın qarşıya qoyduğu
tələblərə cavab vermir.Bu səbəbdən hər bir subyekt mühasibat uçotu ilə yanaşı
vergi uçotunun da aparmalıdır. Məhz ona görə də iri transmilli şirkətlərdə
mühasibat xidməti ilə yanaşı, vergi xidməti və ya vergilər üzrə menecerlər
(mütəxxəsislər) fəaliyyət göstərir. Kiçik və orta müəssisələrdə isə mühasibatlıq
özü bu işin öhtəsindən gəlir.
Vergi məcəlləsinə uyğun olaraq vergi ödəyicisi vergi uçotunun təşkili
məqsədilə vergitutulan gəlirin (mənfəətin) dəqiq əks etdirilməsi üçün
sənədləşdirilmiş məlumatlara əsasən özünün gəlir və xərclərini onların əldə
edildiyi və ya çəkildiyi müvafiq hesabat dövrlərinə aid etməlidir.Vergi
ödəyicisinin istifadə etdiyi uçot mütodunda gəlirlərin (xərclərin) əldə edilməsi
(çəkilməsi) və uçotu qaydasına dair bütün tələblər nəzərə alınmalıdır.
Hüquqi şəxslər (fərdi sahibkarlar) öz fəaliyyətləri ilə bağlı olan bütün
əməliyyatların başlanğıcı, gedişatı və qurulmasını müəyyənləşdirməyə imkan
verən uçotun aparılmasını təmin etməlidirlər. Vergi ödəyicisinin vergitutulan
gəliri Vergi Məcəlləsinin tələblərini təmin etmək üçün zəruri düzəlişlər
15
aparmaq şərtilə onun öz mühasibat uçotunda istifadə etdiyi metodla
hesablanmalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, vergi ödəyicisi mənfəət vergisi
bəyannaməsinin titul hissəsində gəlir və xərclərini hansı metodla uçota aldığını
bildirmək üçün müvafiq kvadratı qaralamalıdır. Bu gəlir və xərclərin qeydə
alınması (etirafı) üçün çox vacibdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, vergi ödəyicisi hesabat ili ərzində eyni metod
tətbiq etmək şərtilə vergilərin uçotunu kassa və ya hesablama metodu ilə apara
bilər.
Vergi ödəyicisinin uçot metodu dəyişdirildiyi hallarda təsərrüfat
əməliyyatlarından heç birinin nəzərdən qaçırılmaması və ya təkrarən hesaba
alınmaması məqsədilə,vergi məbləğinə təsir göstərən əməliyyatlarda edilən
dəyişikliklər uçot metodunun dəyişdirildiyi vergi ilində aparılır.
Vergi Məcəlləsinin 130-136-cı maddələrində vergi ödəyicisinin
gəlirlərin və xərclərin uçotunun kassa və ya hesablama metodu ilə aparılması
kimi alternativ varinatlara icazə verilməklə bu metodların tətbiqi zamanı
gəlirin və xərcin uçotu prinsipləri müəyyənləşdirilir.
Gəlir və xərclərin müəyyən edilməsinin iki variantı mövcuddur:
• hesablama metodu ( «yükləmə üzrə», yığma metodu);
• kassa metodu ( «ödəmə üzrə», mənimsəmə metodu).
Müəssisə vergiqoyma məqsədləri üçün vergi ödənişi üzrə öhdəliyin
yaranma tarixini yuxarıda göstərilən metodlardan yalnız biri ilə müəyyən edə
bilər.Hesablama və kassa metodları arasındakı fərq 2.1. saylı cədvəldə
verilmişdir.
Hesablama metodu ilə gəlir və xərclərin uçotu . Hesablama metodu
ilə vergi uçotu aparan ödəyicisi gəlirin faktiki əldə edilməsi vaxtından asılı
olmayaraq, gəlir və xərclərini müvafiq surətdə gəlir almaq hüququnun əldə
edildiyi və ya xərcin çəkilməsi öhtəliyinin yarandığı andan (vaxtdan) uçota
alınmalıdır.
Hesablama uçotunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,gəlirlər pul
vəsaitlərinin,başqa əmlakın (işin, xidmətin) və ya əmlak hüququnun faktiki
daxil olub-olmamasından asılı olmayaraq,onların mövcud olduqları hesabat
(vergi) dövrlərinin gəlirləri kimi hesab olunur. Əgər əldə edilmiş gəlir bir neçə
hesabat dövrünə aid edilərsə,yaxud gəlir və xərclər arasındakı əlaqəni dəqiq
müəyyənləşdirmək mümükün deyilsə və ya dolayı yollar müəyyən edilirsə,
onda gəlir və xərclərin bərabər ölçülərdə qəbul ediilməsi prinsipi nəzərə
alınmaqla gəlir ödəyicisi tərəfindən müstəqil olaraq bölüşdürülür.
Əgər müvafiq məbləğ vergi ödəyicisinə qeyri-şərtsiz ödənilməlidirsə,
yaxud sövdələşmə (müqavilə) üzrə bütün öhdəliklər vergi ödəyicisi tərəfindən
yerinə yetirilmişdirsə, bu halda gəlir əldə etmək hüququ alınmış hesab olunur.
16
 Vergi ödəyicisinin müqavilə üzrə iş gördüyü hallarda, müqavilədə
nəzərdə tutulmuş işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsinin tam başa
çatma müddəti gəlirin əldə edilmə vaxtı müəyyən edilir.
Əgər vergi ödəyicisi gəlir əldə edirsə, yaxud faizlərdən və ya əmlakın
icarəyə verilməsindən gəlir əldə etmək hüququna malikdirsə, onda borc (icarə
müqavilələri) üzrə ödəmə müddətinin qurtarma tarixi,gəlir əldə etmək
hüququnun müəyyən olunma vaxtı hesab olunur. Borc öhdəliklikləri və ya
icarə müqaviləsi üzrə ödənişlərin müddəti bir neçə hesabat dövrünü əhatə
etdiyi hallarda, hesablama qaydasına müvafiq olaraq gəlir müvafiq hesabat
dövrləri üzrə bölüşdürülür.

Cədvəl 2.1.

Gəlirin müəyyən edildiyi Xərclərin çəkildiyi

Metod
tarix
Mülkiyyət hüququnun yarandığı
tarix
Onların faktiki olaraq alınıb-
alınmamasından asılı olaraq,
Hesablama
müvafiq hesabat dövrlərində vergi
metodu
ödəyicisində almaq hüququ
yaranmış bütün məbləğlər onun
gəliri hesab olunur.
(qəbul edildiyi) vaxt
Əmlak öhtəliklərinin yarandığı
tarix
Onların faktiki ödəmilib-
ödənilməməsindən asılı
olmayaraq müvafiq hesabat
dövrlərində yaranmış öhtəliklərin
məbləği

Nağd (kassadan) və ya qeyri-nağd

(bank hesabından) formada
Nağd (kassaya) və ya qeyri-nağd
vısaitlərin köçürüldüyü
(bank hesabına), yaxud natural
Kassa (ödənildiyi), yaxud natural-əşyavi
əşyavi formada vəsaitlərin digər
metodu formada malların
şəxslərdən vergi ödəyicilərindən
(işlərin,xidmətlərin) vergi
alındığı tarix
ödəyicisi tərəfindən başqa
şəxslərə verildiyi tarix

Gəlirlərin növündən asılı olaraq vergitutma məqsədləri üçün gəlirlərin

hesaba alınma (müəyyən edilməsi) tarixinin müəyyən edilməsi bəzi
xüsusiyyətlərə malikdir.(cədvəl 2.2.).
Vergi ödəyicisinin xarici valyutada əldə etdiyi gəlirləri, Milli Bankın
həmin gəlirlərin əldə (müəyyən) edildiyi tarixə mövcud olan rəsmi məzənnəsi
üzrə milli valyutaya çevrilir.Xarici valyutada müəyyən olunmuş öhdəliklər
17
(tələblər) və valyuta qiymətləri şəklində olan əmlak bu əmlakla aparılan
əməliyyalar üzrə mülkiyyət hüququnun keçdiyi, öhdəlik və tələblərin isə icra
olunduğu günə, yaxud əvvəllər nə baş verməsindən asılı olmayaraq, hesabat
(vergi) dövrünün sonuncu gününə mövcud olan rəsmi məzənnə üzrə manata
çevrilir.
Yaranmış məbləğ fərqi – yaranmış öhtəliklərin qanunvericilikdə və ya
tərəflərin razılığına əsasən müəyyən edilmiş valyuta məzənnəsi və ya şərti pul
vahidi üzrə manatla hesablanmış məbləğin, manatla daxil olmuş (ödənilmiş)
faktiki məbləğə uyğun gəlmədiyi hallarda vergi ödəyicisində yaranmış fərqdən
ibarətdir.
Hesablama metodunda pul vəsaitlərinin və ya digər ödəniş formasının
faktiki ödənilməsi vaxtından asılı olmayaraq, xərclər onların aid olduqları
hesabat (vergi) dövründə müəyyən edilir. Xərclər konkret icra müddəti
göstərilmiş müqavilənin şərtləri, həmçinin gəlir və xərclərin bərabər ölçülərlə
və proporsional formalaşdırılması prinsipi nəzərə alınmaqla, onların meydana
çıxdığı hesabat (vergi) dövründə müəyyən edilir.
Əgər müqavilədə bir neçə hesabat dövrü ərzində gəlir əldə edilməsi
nəzərdə tutulmuşdursa və bu zaman malların (işlərin, xidmətlərin) mərhələlərlə
verilməsi nəzərdə tutulmuşdursa, onda xərclər gəlir və xərclərin bərabər
ölçülərlə müəyyən edilməsi prinsipi üzrə bölüşdürülür. Xərclərin konkret
olaraq hər hansı vəaliyyət növü üzrə çəkilmiş məsrəflərə bilavasitə aid
edilməsi mümkün olmadığı hallarda isə, onlar müvafiq gəlirin (xərcin) vergi
ödəyicisinin bütün gəlirlərinin (xərclərinin) ümumi həcmindəki müvafiq
payına (xüsusi çəkisinə) mütənasib olaraq bölüşdürülür.
Vergi uçotunun aparılması üçün vergi ödəyicisi hesablama metodundan
istifadə etdikdə, aşagıda göstərilən bütün şərtlərin yerinə yetirilməsi vaxtı
müqavilə üzrə xərclərin çəkilməvaxtı hesab olunur:
• vergi ödəyicisi birmənalı olaraq maliyyə öhtəliklərini qəbul edir;
• maliyyə öhdəliklərinin məbləği dəqiq qiymətləndirilməlidir;
• saziş (müqavilə) iştirakçıları müqavilə üzrə bütün öhtəliklərini
yerinə yetirmişlər, yaxud müvafiq məbləğlər qeyri-şərtsiz
ödənilməlidir.
Müqavilə öhdəlikləri – müqavilədə (sazişdə) göstərilən elə
öhdəliklərdi ki, onların yerinə yetirilməsi üçün digər müqavilə iştirakçısı
müvafiq vəsaitləri pul və ya digər formada ödəməlidir.
Əgər bu öhdəliyi və ya icarə müqaviləsi üzrə ödəniş müddəti bir neçə
hesabat dövrünü əhatə edərsə, onda borc borc öhdəliyi və ya icarə haqqı üzrə
faizlər ödənilərkən, xərclər həmin hesabat dövrləri üzrə məsrəflərin
hesablanması qaydasına müvafiq olaraq bölüşdürülür.

18
 Gəlir növləri Gəlirin müəyyən (qəbul) edilmə tarixi
Malların (işlərin,xidmətlərin,əmlak
1 Satışdan olan gəlirlər hüququnun satılma (verilmə) tarixi
1.1 Komutent vergo ödəyicisi komissiya Komissionerlərin (agentlik) hesabatında
(agent) müqaviləsi üzrə satış həyta göstərilən tarix
keçirdikdə
2 Satışdankənar gəlirlər, o cümlədən:
2.1 əvəzsiz olaraq alınmış əmlak (iş,xidmət) Əmlakın (ışlərin,xidmətlərin) təhvil-
şəklində olan gəlirlər təslim aktının tərəflət tərəfindən
imzalandığı tarix
2.2 • başqa müəssisələrin fəaliyyətindəki Pul vəsaitlərinin ödəyicinin bankdakı
iştirak payından olan dividentlər; hesabına və ya kassasına daxil olduğu
• əvəzsiz olaraq alınmış pul vəsaitləri; (ödənildiyi) tarix
• əvvəllər qeyri-kommersiya
təşkilatlarına ödənilmiş və xərclərin
tərkibinə daxil edilmiş ödəmələrin geri
qaytarılmış məbləğləri;
• sair analoji gəlirlər
2.3 • əmlakın icarəyə verilməsindən, Bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun
intelektual mülkiyyət obyektlərindən olaraq sənədlərin ödəyixi tərəfindən
istifadəyə görə lisenziya ödənişləri banka təqdim edildiyi və ya
şəklində əldə edilən gəlirlər hesablaşmaların aparıldığı tarix
2.4 • kreditlər, borc və borc öhtəlikləri üzrə Borclunu etiraf etdiyi, yaxud məhkəmənin
faiz (kupon) gəlirləri; qanunu qərarının qüvvəyə mindiyi gün
• müqavilə və borc öhtəliklərinin
pozulmasına görə vergi ödəyicisinə
ödənilmiş cərimə,peniya və digər
maliyyə sanksiyaları, eləcə də zərərlərin
(dəymiş ziyanın) ödənilmiş məbləğləri
2.5 • bərba edilmiş ehtiyatların məbləği və Hesabat (vergi) dövrünün sonuncu günü
digər analoji gəlirlər;
• yoldaşlıq cəmiyyətində iştirak zamanı
bölüşdürülmüş gəlirin vergi ödəyicisinə
çatan hissəsi;
• əmlakın etibarlı idarə olunmasından
(DEPO əməliyatlarından) olan gəlirlər

Gəlirin aşkar edildiyi tarix (mövcud

2.6 keçmiş illərin gəlirləri gəlirlərin alınmasını təsdiq edən
sənədlərin alınması və ya aşkar edilməsi)
2.7 dəyəri xarici valyutada işarə olumuş Xarici valyuta və qiymətli mallarla
əmlak və öhtəliklər (tələblər) üzrə müsbət aparılan əməliyyatlar zamanı, xarici
19
 məzənnə fərqləri və qiymətli malların
dəyərinin yenidən qiymətləndirilməsindən
olan gəlirlər
2.8 amortizasiya olunanan istismardan çıxan
əmlakın ləğv edilməsi zamanı alınan
material və ya digər əmlakın dəyəri
2.9 büdcə vəsaitləri istisna olmaqla məqsədli
daxilolmalar və maliyyələşmələr;
xeyriyyə vəsaitləri çərçivəsində (o
cümlədən xeyriyyə yardımı, ianələr)
alınmış və məqsədli təyinatı üzrə istifadə
edilməmiş əmlakın (o cümlədən pul
vəsaitlərinin), iş və xidmətlərin dəyəri
2.10 xarici valyutanın satışından (alışından)
olan gəlirlər üçün
3 Öhtəliklərin verilməsi (satılması) zamanı
3.1 pul öhdəliyini (tələbini) başqasına
verməklə maliyyə agenti tərəfindən
maliyyə xidməti göstərilərkən, eləcə də
yeni kreditor tərəfindən həmin öhdəliyin
(tələb) və maliyyə xidmətləri satılarkən
əldə edilən gəlir üçün
3.2 ödəyicinin (malların satıcısının) borcu
tələb etmək hüququnu üçüncü şəxsə
verilməsindən, yəni faktorinq
əməiyyatlarının əldə etdiyi gəlirlər üçün
4. Qüvvədə olan müddəti bir neçə hesabat
dövrünə aid olan borc müqavilələri
(qiymətli kağızlarda daxil olamaqla) üzrə
əldə edilən gəlirlər üçün
5. Məbləğ fərqi aşkar edildikdə
5.1. vergi ödəyicisi olan satıcıda
5.2. vergi ödəyicisi olan alıcıda
20
valyuta və qiymətli kağızlara görə
mülkiyyət hüququnun keçdiyi tarix və
cari ayın sonuncu günü
Amortizasiya olunan əmlakın ləğv
edilməsi haqqında aktın tərtib olunma
tarixi
Əmlak və ya pul vəsaitlərini alan vergi
ödəyicisi tərəfindən, həmin vəsaitlərdən
faktiki olaraq qeyri-təyinatları üzrə
istifadə olunduğu tarix yaxud alınma
şərtlərinin pozulduğu tarix
Xarici valyutaya görə mülkiyyət
hüququnun keçdiyi tarix
Bu öhdəliyin (tələbin) başqasına
verildiyi, və ya onun icra olunuduğu
sonrakı gün
Tələb etmək hüququnun verilməsi
haqqında tərtib edilmiş aktın tərəflər
tərəfindən imzalandığı gün
Gəlir müvafiq hesabat dövrünün sonunda
alınmış hesab olunur və müvafiq
gəlirlərin tərkibinə daxil adilir
Satılmış mallara (işlərə,xidmətlərə) və
əmlak hüququna görə debitor borcunun
ödənildiyi tarix; qabaqcadan ödəniş
zamanı isə - malların satılma tarixi
Alınmış mallara (işlərə,xidmətlərə) və
əmlak hüququna görə kreditor borcunun
ödənildiyi tarix; qabaqcadan ödəniş
hallarında isə - malların (işlərin,
xidmətlərin), əmlakın və əmlak
hüququnun əldə olunma tarixi
 Qüvvədə olma müddəti bir neçə hesabat dövrünə düşən borc və digər
analoji müqavilələr (qiymətli kağızlar üzrə müqavilələr daxil olmaqla) üzrə
xərclər, müvafiq hesabat dövrünün sonuna çəkilmiş hesab olunur və xərclərin
tərkibinə həmin vaxt daxil edilir. Hesabat dövrünün sonuna qədər
müqavilələrin qüvvədən düşdüyü (borc öhdəliyi ödənildikdə), xərclər
müqaviləd düşdüyü (borc öhdəliyinin ödənildiyi) tarixdə çəkilmiş hesab
olunur və xərclərin tərkibinə daxil edilir.
Xarici valyutada ifadə olunmuş xərclər, müvafiq xərcin qəbul
(müəyyən) edildiyi tarixə Milli Bankın rəsmi məzənnəsi üzrə manata çevrilir.
Xarici valyuta ilə ifadə olumuş öhdəliklər (tələblər), valyuta qiymətləri
şəklində əmlak həmin əməliyyatlar aparılarkən mülkiyyət hüququnun keçdiyi,
öhdəlik və tələblərin isə ödənildiyi (dayandırıldığı) tarixə, yaxud əvvəllər nə
baş verməsindən asılı olaraq hesabat dövrünün sonuncu gününə Milli Bankın
rəsmi məzənnəsi üzrə manatla hesablanılır.

Xərclərin növü Xərclərin qəbul edilmə tarixi

1. Material xərcləri:
1.1 Malların (işlərin xidmətlərin) Xammal və materialların
istehsalına sərf edilmiş xammal istehsala verilmə tarixi
və materiallar
1.2 Xidmətlərin (işlərin) təhvil Ödəyici tərəfindən qəbul aktının
veriməsi (istehsal xarakterli iş və imzalandığı tarix
xidmətlər üçün)
Hesablanmış amortizasiya
2 Amortizasiya məbləği nəzərə alınmaqla hər ay
xərc kimi qəbul edilir
Əməyin ödənişinə çəkilmiş
3 Əməyin ödənişi üzrə xərclər xərclərin hesablanmış məbləği
nəzərə alınmaqla, hər ay
Xərclərin ödənilməsindən asılı
Əsas vəsaitlərin təmirinə olmayaraq, onların həyata
4
çəkilmiş xərclər keçirildiyi hesabat dövründə
qəbul edilir
Siğorta müqavilələri üzrə
5
xərclər
5.1 Məcburi və könüllü siğorta Müqavilənin şərtlərinə görə vergi
(qeyri-dövlət pensiya təminatı) ödəyicisi tərəfindən siğorta
üzrə xərclər (pensiya) ödənişlərinin
ödənilməsi üçün vəsaitlərin
köçürüldüyü (kassadan
21

5.2 Əgər bir ildən çox olan vergi
dövrünə görə bağlanmış
müqavilədə siğorta (pensiya)
ödənişinin birdəfəyə ödənilməsi
nəzərdə tutulmuşdursa, məcburi
və könüllü siğorta (qeyri-dövlət
pensiya təminatı) üzrə xərclər
6 Satışdankənar xərclər:
6.1 vergi məbləğləri (vergi üzrə avans
ödəmələri), yığımlar və digər
məcburi ödənişlər şəklində olan
xərclər üzrə
6.2 ehtiyatlara edilən ayırmaların
məbləği şəklində olan xərclər
üçün
6.3 kommisiyon yığımlarının
məbləği; yerinə yetirdikləri işlərə
(xidmətlərə) görə kənar
təşkilatlara ödəmələr üzrə xərclər;
icarəyə götürülmüş əmlaka görə
icarə haqqları və sair bu kimi
xərclər üçün
6.4 xidməti məqsədlər üçün şəxsi
minik avtomobillərindən
istifadəyə görə ödənilən
kompensasiyalar və yol xərcləri
üçün
6.5 ezamiyyət xərcləri; xidməti
nəqliyyatın saxlanılmasına
çəkilən xərclər; nümayəndəlik
xərcləri üçün
6.6 dəyəri xarici valyuta ilə ifadə
olunmuş əmlak və öhdəliklər
(tələblər) üzrə mənfi məzənnə
fərqləri və qiymətli metalların
dəyərinin yenidən
qiymətləndirilməsinin mənfi
nəticələri üzrə xərclər üçün
22
ödənildiyi) hesabat dövründə
qəbul edilir
Müqavilənin qüvvədə olduğu
dövr ərzində xərclər bərabər
ölçülərlə qəbul olunur
Vergilərin (yığımların)
hesablandığı tarix
Hesablanma tarixi
Müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq
hesablaşmaların aparılma tarixi
və ya hesablaşmaların aparılması
üçün xidmət edən sənədlərin
vergi ödəyicisinə təqdim edilmə
tarixi, yaxud hesabat dövrünün
sonuncu günü
Pul vəsaitlərinin hesablaşma
hesabından (kassadan)
köçürüldüyü tarix
Avans hesabatının təstiq
olunduğu tarix
Valyuta və qiymətli metallarla
əməliyyatlar aparılarkən, valyuta
və qiymətli metallara görə
mülkiyyət hüququnun keçdiyi
tarix yaxud cari ayın axırıncı
günü
 6.7 qiymətli kağızların dəyəri də
daxil olmaqla, onların əldə
edilməsi ilə bağlı olan xərclər
6.8 xarici valyutanın satışından
(alışından) olan xərclər üçün
6.9 cərimə, peniya və müqavilə
(borc) öhdəliklərinin pozulmasına
görə ödənilmiş digər sanksiyalar,
həmçinin ödənilmiş zərərin
məbləği şəklində xərclər üçün
7 Məbləğ fərqi əmələ gəldikdə
7.1 vergi ödəyicisi olan satıcıda
7.2 Vergi ödəyicisi olan alıcıda
hüququna görə kreditor borcunun
ödəniş hallarında isə-əldə edilmə
Qiymətli kağızların satıldığı
(istismardan ) tarix
Valyutaya görə mülkiyyət
hüququnun keçdiyi tarix
Borcunun etiraf etdiyi, yaxud
məhkmənin qərarının qüvvəyə
mindiyi tarix
Satılmış mallara (işlərə,
xidmətlərə) görə debitor
borclarının, əmlak hüququnun
ödənildiyi, əvvəlcədən ödəniş
zamanı isə-əldə edilmə tarixi
Əldə edilmiş mallara (işlərə,
xidmətlərə) əmlaka və əmlak
ödənildiyi tarix, əvvəlcədən
tarixi:

Məlum olduğu kimi, Vergi Məcəlləsində gəlir və xərclərin uçota

alınmasında vergi ödəyicisinə qanunla müəyyən edilmiş iki metoddan hər
hansı birinin seçilməsində sərbəstlik verilib.Belə ki, Vergi Məcəlləsinin 130.4-
cü maddəsində göstərilir ki, vergi ödəyicisi il ərzində eyni uçot metodunu
tətbiq etmək şərti ilə kassa və ya hesablama metodu ilə gəlir və xərclərin
uçotunu apara bilər.
Hər hansı bir metodun seçilməsi istər uçot işlərinin təşkilinə, istərsə də
mühasibat yazılışlarının tərtibinə və əməliyyatların uçotda əks etdirilməsinə öz
təsirini göstərmiş olur. Odur ki, uçot metodu seçərkən istifadə ediləcək
hesablar, onların müxabirləşməsi və təyinatını nəzərə almaq lazımdır. Çunki
hər iki metodda gəlir və xərclərin uçota alınması vaxtı fərqlənir. Burada
diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də hansı metodun tətbiq edilməsindən asılı
olaraq məhsul satışı üzrə əməliyyatların uçotda əks etdirilməsi qaydasının
fəqli olmasıdır. Belə ki, Vergi Məcəlləsinin 135-ci maddəinə uyğun olaraq
hesablama metodundan istifadə olunarkən gəlirin əldə edilməsi vaxtı onun
əldə edilmə hüququnun yarandığı vaxt hesab edilir. Yəni, vergi ödəyicisi
23
müqavilə (əqd) üzrə bütün öhdəliklərini yerinə yetirmişdirsə və müvafiq
məbləğ vergi ödəyicisinə qeyri şərtsiz ödənilmişdirsə, onda gəlir almaq
hüququ əldə edilmiş sayılır. Bu halda malların satışını həyata keçirən müəssisə
alıcılara (sifarişçilərə) göndərdiyi malların (göstərtiyi xidmətlərin, yerinə
yetirdiyi işlərin) dəyərini 40 №-li «Hazır məhsul» hesabı ilə müxabirləşməklə
46 №-li «Məhsul satışı» hesabın debetinə silir. Eyni zamanda satılmış mallara
görə alıcılardan daxil olmuş ümumi məbləğə aşağıdakı müxabirləşmə tərtib
edilir: Dt 62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar»;
Kt 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı».
Nəzərə almaq lazımdır ki, əgər müəssisə əlavə dəyər vergisinin
ödəyicisidirsə, onda daxil olmuş pul vəsaitlərindən hesablanmış vegri
məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:
Dt 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»;
Kt 68, subhesab «ƏDV üzrə büdcə ilə hesablaşmalar».
Sonra ümumi qaydada 46 saylı hesabın debet və kredit dövriyyələri
müqayisə edilərək maliyyə nəticələri 80 saylı hesaba silinir. Gəlirlərin
hesablama metodu ilə uçota alınması onların faktiki olaraq kassa və
hesablaşma hesabına daxil olmadığı halda belə maliyyə nəticələrinin müəyyən
edilməsi və vergiyə cəlb edilməsinə gətirib çıxarır.
Kassa metodu ilə gəlir və xərclərin uçot prinsipləri.Kassa
metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, pul vəsaitlərinin bankdakı hesaba və
ya müssiəsənin kassasına, sair əmlakın (işin, xidmətin) və əmlak hüququnun
daxil olduğu, eləcə də ödəyici qarşısında olan digər debitor borclarının başqa
üsullarla ödənildiyi gün - gəlirlərin əldə olunuduğu tarix hesab olunur.
Məsraflər isə onların dəyəri faktiki ödənildikdən sonra vergi ödəyicisinin
xərcləri kimi uçota alınır.
Vergi ödəyicisinin mahiyyəti öhdəliyinin ləğv edildiyi və ya ödənildiyi
hallara (qarşılıqlı hesablaşmalar aparıldıqda və sair bu kimi hallarda) öhdəliyin
ləğv edildiyi vaxt gəlirin əldə edildiyi vaxt sayılır.
Malların (işlərin, xidmətlərin, əmlak hüququnun) dəyərinin alıcılar
(sifarişçilər) tərəfindən ödənilməsi, bilavasitə bu malların gətirilməsi, işlərin
yerinə yetirilməsi, xidmətlərin göstərilməsi və əmlak hüququnun verilməsi ilə
bağlı ödəyicilərin satıcıların qarşısındakı öhdəliklərin (borclarının) ödənilməsi
(dayandırılması) kimi qiymətləndirilir.
Vergi uçotu mədsədləri üçün vergi ödəyicisi kassa metorundan istifadə
etdikdə, məsrəflərin faktiki çəkildiyi vaxt xərclərin çəkildiyi vaxt hesab
olunur. Başqa sözlə, ödəyici çəkilmiş məsrəflərin dəyərini faktiki olaraq
ödədikdən sonra bu onun xərcləri sayılır. Əgər vergi ödəyicisi pul vəsaitini
ödəyirsə, onda nağd pulların ödənildiyi an, nağdsız ödəmədə isə pul vəsaitinin

24
köçürülməsi haqqındakı vergi ödəyicisinin ödəniş (tədiyyə) tapşırığının banka
daxil olduğu tarix xərcləri çəkildiyi vaxt sayılır.
Vergi ödəyicisi qarşısındakı maliyyə öhdəlikləri ödənildikdə və ya ləğv
edildikdə (qarşılıqlı hesablaşmalar aparıldıqda və sair bu kimi hallarda),
öhdəliklərin ödənildiyi və ya ləğv edildiyi vaxt xərclərin çəkilməsi vaxtı hesab
edilir.

Ödəyicilər tərəfindən çəkilmiş məsrəflər xərclərin tərkibində

aşağıdakı hallarda uçota alınır:

Xərc mövləri Xərcin müəyyən edilmə tarixi

1. Material xərcləri Ödəyicinin hesablaşma hesabından
2. Əməyin ödənişi üzrə xərclər pul vəsa-
3. Borc vəsaitlərindən (bank kreditləridəitlərinin silindiyi, kassadan isə
daxil olmaqla) istifadəyə görə ödənildiyi
4. faizlərin ödənişi borcların digər üsullarla ödənildiyi
Üçüncü şəxslərin göstərdiyi hallarda
xidmətlərin ödənişi isə - bu ödənişin aparıldığı gün
(vaxt)
5. Xammal və materialların əldə edilməsi Həmin xammal və materillar
üzrə xərclər istehsalata
silindikdikdə
6. Amortizasiya (istehsalatda istifadə Hesabat (vergi) dövrü ərzində
olunan və dəyəri ödəyici tərəfindən hesablanır.
ödənilmiş amorti-
zasiya edilən əmlak)
7. Vergi və rüsumların ödənişi üzrə Ödəyici tərəfindən faktii ödənilmiş
xərclər (vergi və ödəmələrin ödənişi məbləğ-
üzrə borclar olduqda, onun lərin həcmində xərclərin tərkibində
ödənilməsinə çəkilən xərclər, uçota
ödəyicinin həmin borcu ödədiyi alınır.
hesabat dövründə və faktiki ödənilmiş
borc məbləği həddində xərclərin
tərkibində uçota alınır).

Əgər borc öhdəlikləri üzrə faizlər, yaxud haqqı ödənilərkən borc

öhdəliyinin və ya icarə müqaviləsinin müddəti bir neçə hesabat (vergi)
dövrünü əhatə edərsə, onda hesabat ilinə gəlirdən çəxılmalı olan və faktiki
ödənilən icarə haqqının (faizlərin) məbləği, həmin il üçün hesablanan icarə

25
haqqının (faizlərin) məbləği deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər gəlir və
xərclərin müəyyən edilməsinin kassa metoduna keçmiş vergi ödəyicisinin
vergi dövrü ərzində satışdan əldə etdiyi pul vəsaitinin məbləği sadələşdirilmiş
vergi üçün müəyyən edilmiş həddən çox olarsa, bu zaman o həmin vergi
dövrünün əvvəlindən başlayaraq gəlir və xərclərin müəyyən edilməsinin
hesablama metoduna keçməlidir.
Əgər meqavilə şərtlərinə görə öhdəlik (tələbnamə) şərti pul vahidiilə
ifadə olunmuşdursa, onda gəlir və xərclərin kassa metodu ilə müəyyən edən
ödəyicilər, vergitutma məqsədi üçün məbləğlər arasındakı fərqi gəlir və
xərclərin tərkibində uçota almırlar.
Gəlirlərin uçotunun kassa metodunun tətbir edən müəssisələr 45№li
“Yüklənmiş mallar” adlı hesabdan istifadə edirlər. Bu zaman alıcılara
göndərilmiş malların dəyəri 45 “Yüklənmiş mallar” hesabının debetinə, 40
“Hazır məhsul” hesabın isə kreditinə əks olunur. Sonralar alıcılar tərəfindən
göndərilmiş mallrın dəyəri ödənildikdə, yəni pul vəsaitləri kassa və ya
hesablaşma hesabına daxil olduqda
Dt 50 “Kassa” hesabı
Dt 51 “Hesablaşma hesabı”
Kt 46 “Məhsul (iş və xidmətlər ) satışı” hesabı müxabirləşməsi
verilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Vergi Məcəlləsinin 132-ci maddəsinə uyğun
olaraq vergi ödəyicisinin nəğd pul vəsaitini aldığı, nəğdsiz ödəmədə isə pul
vəsaitinin bankda onun hesabına, yaxud göstərilən vəsaiti almaq hüququna
malik olacağı hesaba daxil olduğu vaxt gəlirin əldə edilmidiyi vaxt sayılıır.
Bundan başqa, vergi ödəyicisinin maliyyə öhdəliyinin ləğv edildiyi və
ödənildiyi vaxt gəlirin əldə edildiyi vaxt sayılır. Odur ki, gəlirin əldə edildiyi
vaxt 45№li “yuüklənmiş mallar” hesabındakı məbləğlər 46№li hesaba silinir,
yəni mühasibatlıqda
Dt 46 “Məhsul (iş və xidmətlər) satışı” hesabı
Kt 45 “Yüklənmiş mallar” hesabı
müxabirləşməsi tərtib edilir. Sonra 46 №li hesabın debet və kredit dövriyyəsi
arasında fərq 80 №li hesaba silinir. Belə qayda gəlirlərin faktiki əldə edilməsi
ilə maliyyə nəticələrinin vergiyə cəlb ediməsi arasında məntiqi əlaqə yaradır

26
 Mövzu: Vergitutma məqsədləri üçün gəlirdən
çıxılan və çıxılmayan xərclər
Plan:
1. Xərclərin qruplaşdırılması
2. İstehsal və satışla əlaqədar xərclər
3. Müəssisənin bilavasitə istehsal və satışla bağlı olmayan xərclər
(satışdankənar xərclər)
Xərclərin qruplaşdırılması. Vergitutma bazasının hesablanması üçün
vergi ödəyicisi əldə etdiyi gəlirlərini çəkilmiş xərclərin məbləği qədər azaldır.
Vergi ödəyicisinin həyata keçirdiyi əsaslandırılmış və sənədlərlə təsdiqlənən
məsrəflər (zərərlər) onun xərcləri kimi qəbul edilir.
Əsaslandırılmış xərclər dedikdə,pul formasında ifadə olunan və iqtisadi
cəhətdən özünü doğruldan məsrəflər nəzərdə tututlur. Sənədlərlə təsdiq edilmiş
və qanunvericiliyə uyğun olaraq rəsmiləşdirilmiş istənilən məsrəf bir şərtlə
xərc kimi qəbul edilir ki, onlar gəlirlərin əldə edilməsinə yönəldilmiş
təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsilə bağlı olsun.
Xərclər onların xarakterindən,həyata keçirilməsindən və müəssisə
fəaliyyətinin istiqamətindən asılı olaraq aşağıdakı qruplara bölünür:
✓ istehsal və satışla əlaqədar xərclər;
✓ müəssisə fəaliyyətilə bağlı olmayan (satışdankənar) xərclər.
Əgər vergi ödəyicisi bəzi məsrəfləri bərabər əsaslarla eyni zamanda bir
neçə xərc qrupuna aid edə bilərsə, onda həmin xərclərin hansı qrupa aid
edilməsini ödəyici müstəqil həll edir.
Vergi ödəyicisinin dəyəri xarici valyuta ilə (şərti vahidlə) ifadə olunmuş
xərcləri, dəyəri manatla ifadə olunmuş xərclərlə birgə uçota alınır. Xarici
valyuta xərclərinin manata çevrilməsi ödəyici tərəfindən uçot siyasətində
seçilmiş metoddan (kassa və ya hesablama) asılı olaraq həyata keçirilir.
İstehsal və satışla əlaqədar xərclər (xərc elementləri) aşağıdakı qruplara
bölünür:
1. Material xərcləri
2. Əməyin ödənişi üzrə xərclər
3. Hesablanmış amortizasiya məbləği (amortizasiya ayırmaları)
4. Sair xərclər
Mənfəətin vergiyə cəlb edilməsi məqsədilə bakların. Sığorta
təşkilatlarının, qeyri-dövlət fondlarının, qiymətli kağızlar bazarının peşəkar
iştirakçılarının, istehlak kooperasiyası təşkilatlarının və xarici təşkilatların
xərcləri xüsusi qaydada müəyyən edilir.
Material xərcləri. Material xərclərinə aşağıdakı məsrəflər aid edilir:
• malların istehsalında (işlərin görülməsində,xidmətlərin
göstərilməsində) istifadə olunan və onların maya dəyərinin əsasını təşkil edən ,
27
yaxud onların istehsalı zamanı ən mühüm komponent olan xammal və
materialların əldə edilməsinə çəkilən xərclər;
• istehsal olunmuş və satımaq üçün nəzərdə tutulmuş malların
qablaşdırılması və sair hazırlanması; digər istehsalat və təsdərrufat ehtiyacları
üçün (əsas vəsaitlərin sınaqdan keçirilməsi, saxlanması, istismarı) istifadə
olunan materialların əldə edilməsi üzrə məsrəflər;
• alətlərin, ləvazimatların, inventarların, cihazların, labaratoriya
avadanlıqlarının, xüsusi geyimlərin və amortizasiya olunmayan digər əmlakın
əldə edilməsi üzrə məsrəflər;
• quraşdırılmaya məruz qalan komplektləşdirici məmulatların və
ödəyicidə əlavə emal olunan yarımfabrikatların əldə edilməsi üzrə məsrəflər;
• texnoloji məqsədlərə, enerji və istilik istehsalına, eləcə də
enerjinin ransfomasiya edilməsinə və verilməsinə sərf edilən yanacaq, su və
bütün növdən olan enerjinin əldə edilməsinə çəkilən məsrəflər;
• kənar təşkilatlar, eləcə də müəssisənin öz struktur bölmələri
tərəfindən yerinə yetirilən istehsal xarakterli iş və xidmtlərin əldə edilməsinə
(görülməsinə) çəkilən məsrəflər;
• əsas vəsaitlərin və təbiəti mühafizə xarakterli digər əmlakın
saxlanması və istismarı ilə əlaqədar məsrəflər. Əsas vəsaitlərin saxlanması və
istismarı üçün lazım olan materiallara aşağıdakılar aiddir: ehtiyat hissələri,
avadanlığın təmiri üçün istifadə olunan komplektləşdirici materialla, yanacaq,
dütün növdən olan enerji (o cümlədən binanın qızdırılması üçün istifadə
olunan).
Material xərclərinə daxil edilən mal və materiallar vasitəçi təşkilatların
komissiyon mükafatlandırılması,idxal,gömrük rüsum və yığımları, nəqliyyat
xərcləri də daxil olmaqla, onların əldə edilmə (alış) dəyəri (vergi məbləğləri
daxil edilmədən) üzrə qiymətləndirilir.
Əməyin ödənişi üzrə xərclər. Həm ştatda olan əməkdaşlara, həm də
mülki-hüquqi müqavilələr üzrə işlər yerinə yetirən işçilərə pul və ya natural
formada hesablanmış istənilən ödəniş,vergi ödəyicisinin əməyin ödənişi üzrə
xərclərinə daxil edilir.
Əməyin ödənişi üzrə xərclərə aşağıdakılar daxildir:
1. Pul və natural fofmada işçilərə hesablanmış istənilən ödəmə
2. Stimullaşdırıcı hesablamalar və əlavələr
3.Əmək şəraiti və iş rejimi ilə əlaqədar kompensasiya
hesablamaları
4. Mükafatlar və birdəfəlik həvəsləndirici hesablamalar
5. İşçilərin saxlanması ilə əlaqədar əmək müqaviləsində nəzərdə
tutulmuş digər xərclər: ştatdankənar işçilərin mülki-hüquqi müqavilələr (o
cümlədən podrat müqavilələri) üzrə yerinə yetirdikləri işlərə görə əməyin
28
ödənişi üzrə xərclər (fərdi sahibkarlarla bağlanmış müqavilələr üzrə əməyin
ödənişi istisna olmaqla).
6. Kollektiv müqavilədə nəzərdə tutulmuş işçilərin saxlanması ilə
əlaqədar xərclər: müəssisənin olduğu yerdən (toplanış məntəqəsindən)
vaxtadakı iş qrafikində nəzərdə tutulmuş iş yerinə və geriyə qədər yolda
olduqu günlərə görə, müqavilədə nəzərdə tutulmuş vəzifə maaşı (işlər vaxta
metodu ilə yerinə yetirildikdə) və ya tarif dərəcəsi həcmində hesablanmış
ödəniş məbləği.
Əməyin ödənişi üzrə xərclərə həmçinin işəgötürənlərin işçilərin xeyrinə
məcburi və könülü sığortaya (qeyri-dövlət pensiya təminatı müqavilələri) görə
sığorta edənlərlə (dövlət pensiya fondları) bağladığı müqavilələr üzrə həyata
keçirdiyi ödənişlərin məbləği də daxil edilir.
Həmin ödəniş məbləğləri öməyin ödənişi üzrə xərclərə tam deyil,
müəyyən həddə daxil edilir. Belə ki. işçilərin həyatının uzunmüddətli (5 ildən
yuxarı) sığortası, pensiya sığortası və qeyri-dövlət pensiya təminatı üzrə
ümumi ödəniş məbləği, vergitutma məqsədləri üçün əməyin ödənişi üzrə xərc
məbləğinin yalnız 12 faizi həcmində uçota alınır.
Amortizasiya ayırmaları. Amortizasiya ayırmaları amortizasiya
olunan əmlaka görə hesablanılır. Vergi ödəyicisinin mülkiyyət hüququnda
olan və onlar tərəfindən gəlir əldə edilməsi üçün istifadə olunan əsas vəsaitlər
və qeyri-maddi aktivlər amortizasiya olunan əmlak hesab olunur.
Əsas vəsaitlər dedikdə malların istehsalı və satışı, işlərin görülməsi və
xidmətlərin göstərilməsi zamanı, yaxud müəssisənin idarə edilməsi üçün
istifadə olunan,ilkin dəyəri şərti maliyyə vahidinin 100 mislindən yuxarı,
faydalı istifadə olunma (istismar) müddəti isə bir ildən yuxarı olan və istsmar
müddəti ərzidə öz dəyərini hissə-hissə istehsal olunan məhsulun üzərinə
keçirən əmək vasitələri nəzərdə tutulur.
Müəssisənin təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətində uzun müddət istifadə
edilən, ona gəlir əldə etmək imkanı verən, fiziki xassəsi olmayan, lakin
müəyyən obyektlər üzərində istifadə hüququ və imtiyazlar verən obyektlər
qeyri-maddi aktivlər adlanır. Bir sözlə, qeyri-maddi aktivlərin məbləği
özündə obyektlər üzərində istifadə hüququ və imtiyazların dəyərini əks etdirir.
Qeyri-maddi aktivlərə aiddir: torpaq sahəsindən və təbii ehtiyatlardan istifadə
hüququ, patentlər, lisenziyalar, nou-hau, proqram məhsulları, xüsusi imtiyaz
hüquqları, təşkilati xərclər, ticarət nişanı, əmtəə nişanı, broker yeri və s.
Müsbət nəticə verməyən elmi-tədqiqat, sınaq-layihə və texnoloji işlər qeyri-
maddi aktivlərə aid edilmir.
Qeyd etmək lazımdır ki, amortizasiya ayırmalarının hesablanması
qaydası və əsas vəsaitlər üzrə gəlirdən çıxılan məbləğlər Azəraycan
Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114-cü maddəsində müəyyən edilmişdir. Bu
29
maddədə əsas vəsaitlərin kateqoriyalar üzrə amortizasiya normaları müəyyən
edilmişdir.
Sair xərclər. Məhsulun maya dəyərinə daxil edilən sair xərclərin
siyahısı olduqca genişdir. Lakin buna baxmayaraq onların dəqiq
müəyyənləşdirilməsi həm vergitutma məqsədləri üçün, həm də məsrəflərə
düzgün daxil edilməsi baxımından olduqca vacibdir.
Maya dəyərinə daxil edilən sair xərclər aşağıdakılardır:
• borca görə ödənilmiş faizlər və onunla bağlı olan xərclər;
• ümidsiz və şübhəli borclar üzrə ehtiytın məbləği;
• sığorta, bank və kredit təşkilatlarında ehtiyat sığorta fonduna
ayırmaların məbləği;
• elmi-tədqiqat, layihə axtarış və təcrübə-konstruksiya işlərinə
çəkilmiş xərclərin məbləği;
• şərti maliyyə vahidinin 100 mislindən az olan əsas vəsaitlərin
qalıq dəyəri;
• təqdim (ləğv) edilmiş əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri;
• əmlakın təqdim edilməsindən yaranmış zərər;
təmirlə bağlı xərclər.
• həyat sığortası müqaviləsi üzrə sığorta ödəmələrinin məbləği;
• geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq
işlərinə çəkilən xərclər üzrə hesablanmış amortizasiya
məbləği;
• qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərclər və s.
Vergitutma məqsədləri üçün nəzərə alınmayan xərclər. Vergi
Məcəlləsi vergitutma məqsədləri üçün nəzərə alınmayan xərclərin siyahısını
müəyyən etmişdir.Bu xərclər vergitutulan mənfəət hesablanarkən müəssisənin
əldə etdiyi gəliri azltmır, maya dəyərinə daxil edilmir, vergi bazasını və
mənfəət vergisi məbləğini azaltmır. Həmin xərclər mənfəət vergisi
ödənildikdən sonra müəssisənin sərəncamında qalan xalis mənfəət hesabına
maliyyələşir.
Müəssisənin bilavasitə istehsal və satışla bağlı olmayan fəaliyyətinin
həyata keçirilməsinə çəkdiyi əsaslandırılmış məsrəfləri satışdankənar xərclər
kimi qəbul olunur. Xatırladaq ki, satışdankənar xərclərin tərkibinə malların,
işlərin, xidmətlərin istehsalı və satışı ilə, başqa sözlə əsas fəaliyyətlə əlaqədar
olmayan xərclər daxildir. Bu xərclərə labüd və əsaslandırılmış məsrəflər
daxildir.
Satışdankənar xərclərə həmçinin aşağıdakılar aid edilir:
• aktivlərin nizamnamə kapitalına maliyyə qoyuluşu (pay) kimi
verilməsi;

30
 • xarici valyuta öhdəlikləri və qiymətlilərinin, xarici valyutanın
manata olan rəsmi məzənnəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar
aparılmış yenidənqiymətləndirmə zamanı yaranmış mənfi
məzənnə fərqi üzrə xərclər. Valyuta qiymətliləri və öhdəliklər
şəklində əmlakın qiymətinin aşağı salınması və ya xarici
valyuta öhdəliklərinin artırılması zamanı əmələ gəlmiş əmələ
gəlmiş məzənnə fərqi, mənfi məzənnə fərqi kimi qəbul olunur;
• valyutanın alış (satış) məzənnəsinin Milli Bankın valyuta alışı
(satışı) üzrə hərracın keçirildiyi tarixə olan rəsmi
məzənnəsindən kənarlaşmalar şəklində əmələ gəlmiş mənfi
fərq;
• qiymətli metalların və qiymətli daşların müəyyən edilmiş
qaydada qiymətləndirilməsi zamanı yaranmış mənfi fərq;
• faktiki sövdələşmənin mütəşəkkil bazarda tədavül etməyən
maliyyə alətlərinin əldə edilməsi üzrə xərclər;
• şübhəli və ümidsiz borcların silinməsinə görə ehtiyatların
yaradılması üzrə məbləğlər (kassa metodundan istifadə edən
vergi ödəyiciləri borclar üzrə ehtiyatların formalaşdırılmasını
həyata keçirə bilməz);
• sökülmüş əmlakın demontajı, daşınması üzrə xərclər də daxil
olmaqla, istismardan çıxarılmış əsas vəsaitlərin ləğv edilməsi
üzrə xərclər;
• müvəqqəti dayandırılmış (konservasiya edilmiş) istehsal
obyektlərinin (güclərinin) saxlanmasına çəkilən xərclər;
• məhkəmə xərcləri;
• ləgv edilmiş istehsalat sifarişləri, eləcə də məhsul verməyən
istehsala çəkilmiş məsrəflər;
• tara ilə əməliyyatlar üzrə xərclər;
• bank xidmətlərinin ödənişi üzrə xərclər;
• müqavilələrin və borc öhdəliklərinin pozulmasına görə cərimə,
peniya və maliyyə sanksiyaları, eləcə də dəymiş zərərin
ödənilməsi üzrə xərclər.
Qeyd etmək lazımdır ki, satışdankənar xərclərin siyahısı
məhdudlaşdırılmayıb,yəni onların lazımlılığı və əsaslı olması şərtilə vergi
ödəyicisi bu siyahıya digər xərcləri də əlavə edə bilər.
✓ keçmiş hesabat dövrlərinin cari hesabat dövründə aşkar
edilmiş zərərləri;
✓ iddia müddəti qurtarmış debitor borcların, eləcədə tutulması
qeyri real olan borcların məbləği;
31
✓ zay məhsuldan olan zərər;
✓ istehsalatdaxili səbəblər üzrə boşdayanmalardan olan itkilər;
✓ daxili səbəblər üzrə boşdayanmalardan olan itkilərin
günahkarlar tərəfindən kompensasiya edilməmiş hissəsi;
✓ günahkar şəxslərin olmadığı hallarda istehsalatda, anbarlarda
və ticarət müəssisələrində material qiymətlilərinin
çatışmamazlığından, eləcə də günahkarları müəyyən
edilməmiş oğurluqdan olan zərərlər;
✓ təbii fəlakətlərin və fovqəladə halların qarşısının alınması və
ya onun nəticələrinin ləgv edilməsi üzrə məsrəflər də daxil
olmaqla təbii fəlakətdən, yanğından, qəzadan və digər
fövqəladə hallardan olan itkilər;
✓ tələb etmək hüququnun verilməsindən olan itkilər.

32
 Mövzu: Müəssisə gəlirlərinin tərkibi və maliyyə nəticələrinin
formalaşması (müəyyən edilməsi) qaydası
Plan:
1.Mənfəətin iqtisadi mahiyyəti
2. Balans mənfəəti və onun tərkibi
3. Satışdankənar əməliyyatlardan əldə edilən gəlirlər

Mənfəətin iqtisadi mahiyyəti. Bazar iqtisadiyyatının ən başlıca

prinsiplərindən biri də müəssisənin işinin rentabelliyidir.Mənfəət müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini xarakterizə edir. Müəssisələr təsərrüfat
fəaliyyəti prosesində maliyyə nəticələri əldə edirlər ki, bu da mənfəət və ya
zərərlə ifadə olunur. Son maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) dedikdə
məhsulların (iş və xidmətlərin), malların,əsas vəsaitlərin, material
qiymətlərinin, qeyri maddi aktivlərin satışından, eləcə də satışdakənar
əməliyyatlardan olan gəlirlər (bu əməliyyatlar üzrə xərclərin məbləği qədər
azaldılmış) nəzərdə tutulur. Adətən müəssisənin istehsal-təsərrüfat
fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi bir qayda olaraq mənfəətdən ibarət
olur.Lakin, iş prosesində bəzi təsərrüfat əməliyyatları üzrə müəssisə zərər əldə
edir ki,bu da alınmış mənfəəti azaldır və rentabelliyin səviyyəsini aşağı salır.
Beləliklə, indiki yeni şəraitdə mənfəət müəssisənin işini və onun
fəaliyyətinin effektivliyini xarakterizə edən ən mühüm iqtisadi göstəricilərdən
biridir. Mənfəət iqtisadi kateqoriya kimi ümumiləşdirilmiş şəkildə
təsərrüfatçılığın,həmçinin canlı və maddiləşmiş əmək məsrəflərinin
məhsuldarlığını əks etdirir.Müəssisənin böyük məbləğdə mənfəət əldə etməsi
istehsal məsrəflərinin azalmasını və onun rentabellik səviyyəsinin
yüksəlməsini göstərir. Mənfəət büdcə gəlirlərinin formalaşmasının mühüm
mənbələrindən biri kimi çıxış edir. Belə ki, istənilən təsərrüfat subyekti vergi
ödəyicisi kimi əldə etdiyi mənfəətin bir hissəsini dövlət büdcəsinə ödəyir.
Müəssisə də öz növbəsində mənfəət hesabına istehsal və sosial inkişafı həyata
keçirir.
Balans mənfəəti və onun tərkibi. Balans mənfəəti və müəssisənin
sərəncamında qalan xalis mənfəət (zərər) olmaqla mənfəətin iki növü
mövcuddur.
Balans mənfəətini hesablamaq üçün əməliyyat mənfəətinin üzərinə
planlaşdırılmayan gəlirləri gəlib,planlaşdırılmayan itkiləri çıxmaq
lazımdır.Balans mənfəəti - məhsulun, əsas vəsaitlərin, material qiymətlilərinin
və digər aktivlərin satışından əldə edilən mənfəətdən və satışdankənar
əməliyyatlardan olan mənfəətdən ibarətdir.Balans mənfəətinin əsas hissəsini
(90%) məhsulların,iş və xidmətlərin satışından olan mənfəət təşkil
33
edir.Müəssisənin balans mənfəəti sair aktivlərin və satışdankənar əməliyyatlar
üzrə çəkilmiş xərclərin (zərərin) məbləği qədər azaldılır.
Keçmiş illərə aid olan, lakin cari ildə aşkar edilmiş mənfəət (zərər)
hesabat ilinin maliyyə nəticələrinə aid edilir.Hesabat dövründə əldə edilmiş,
lakun növbəti hesabat dövrlərinə aid olan gəlirlər isə gələcək dövrlərin gəlirləri
kimi uçot və hesabatda ayrıca maddə kimi əks etdirirlir.
Hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərəri) və onun istifadə edilməsi
müəssisə balansının passivində (alınmış mənfəət və onun avans olaraq
istifadəsi,bölüşdürülməmiş mənfəət), faktiki alınmış zərər isə aktivində əks
etdirilir.Balansın valyutasına (yekununa) yalnız hesabat dövrünün və keçmiş
illərin ödənilməmiş zərəri, yaxud bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil edilir.
Beləliklə, müəssisələrin əldə etdikləri mənfəətin əsas hissəsi
məhsulların (iş və xidmətlərin) daxili və xarici bazarda satışı prosesində
formalaşmaqla,məhsul satışında alınmış ümumi gəlir və məhsulların
hazırlanmasına (işlərin görülməsinə və xidmətlərin göstərilməsinə) və satışına
çəkilmiş faktiki məsrəflər arasındakı fərqi ifadə edir.
Məhsulların satışından olan mənfəət onların buraxılış (bazar) qiyməti ilə
satışından olan pul vəsaitlərinin məbləği (ümumi gəlir) və həmin məhsullar
üzrə çəkilmiş istehsal (kommersiya) xərclərinin,həmçinin dolayı vergilərin
(ƏDV, aksizlər) məbləği arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Başqa sözlə,
məhsulların satışından əldə edilən mənfəəti hesablamaq üçün satışdan əldə
edilən pul vəsaitlərindən (ümumi gəlirdən) gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı olan
xərcləri və dolayı vergiləri (ƏDV, aksizlər) çıxmaq lazımdır. Yəni, məhsul
satışından olan mənfəət qüvvədə olan qiymətlərlə (ƏDV və aksizlərsiz )
məhsul satışından əldə edilmiş pul vəsaitləri və onun istehsalına (satışına)
çəkilmiş məsrəflər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir (şəkil 1.1).

Satışdan olan gəlir

Satışdan olan məbləğini azaldan = Satışdan olan
- = mənfəət
gəlirlər xərclərin məbləği

Şəkil 1.1. Məhsul satışından olan gəlirlərin formalaşması qaydası

Əsas vəsaitlərin,material qiymətlilərinin (dövriyyə fondlarının),qeyri

maddi aktivlərin və qiymətli kağızların satışından əldə edilən mənfəəti (zərəri)
hesablamaq üçün həmin qiymətlilərin satışından olan (buraxılış qiyməti ilə)
gəlirlərdən onların qalıq dəyərini,kommersiya xərclərini və dolayı vergilərin
(ƏDV və aksizlər) məbləğini çıxmaq lazımdır.

34
 Maddi qiymətlilərin və digər aktivlərin satışından olan mənfəət (zərər)
onların satışından olan (buraxılış qiyməti ilə) pul vəsaitləri və həmin
qiymətlilərin əldə edilməsinə, satışına çəkilmiş məsrəflər və dolayı vergilər
(ƏDV, aksizlər) arasındakı fərq kimi hesablanılır.
Satışdankənar əməliyyatlardan əldə edilən gəlirlər. Müəssisələr
istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində məhsul satışından başqa,qeyd
etdiyimiz kimi satışdankənar əməliyyatlardan mənfəət (zərər) əldə
edirlər.Satışdankənar əməliyyatlardan əldə edilən gəlirlər həmin
əməliyyatlar üzrə çəkilmiş xərclərin məbləği qədər azaldılmış mənfəətdən
ibarətdir(şəkil 1.2)..Satışdankənar əməliyyatlardan əldə edilən gəlirləri
müəyyən etmək üçün əvvəlcə satışdankənar əməliyyatlardan əldə edilən
gəlirləri və bu əməliyyatlar üzrə çəkilmiş xərcləri müəyyən etmək lazımdır

Satışdankənar Satışdankənar Satışdankənar

- = əməliyyatlardan
gəlirlərin məbləği xərclərin məbləği
olan mənfəət

Şəkil 1.2. Satışındankənar əməliyyatlardan olan gəlirlərin formalaşması

qaydası

Satışdankənar əməliyyatlar üzrə gəliri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar

:
✓ maliyyə əməliyyatlarından olan gəlirlər;
✓ əmlak əməliyyatlarından olan gəlirlər;
✓ sair gəlirlər.
Qeyri-satış əməliyyatlarından olan xərclər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
1) Maliyyə əməliyyatlarından olan xərclər:
a) ödəniləsi faizlər:
• digər müəssisələrdən alınmış kreditlərə görə;
• veksellərə görə;
• kommersiya kreditlərinə görə.
b) qiymətli kağızların buraxılışı və yerləşdirilməsi ilə əlaqədar
xərclər:
• səhmlərə görə;
• istiqrazlara görə;
• digər xərclər.
v) valyuta hesabları və xarici valyuta əməliyyatları üzrə mənfi
məzənnə fərqi;
q) xarici valyutaların satışından olan xərclər:

35
 •əmlak əməliyyatlarından olan xərclər;
•tara əməliyyatlarından olan itkilər;
•qiymətlərin aşağı salınmasından olan itkilər;
•mal-material qiymətlilərinin təbii itki normasından artıq
gəlməsindən olan itkilər.
d) sair xərclər (cərimə, peniya və dəbbələmə pulunun ödənilməsi
üzrə xərclər; təbii fəlakətdən olan itkilər; debitor borcların silinməsindən olan
itkilər; keçmiş illərin zərərləri; digər itkilər)..

Satışdankənar
Əsas vəsaitlərin və Qeyri maddi əməliyyatlardan olan və
Məhsulların digər əmlakın aktivlərin satışından bu əməliyyatlar üzrə
satışından olan satışından olan olan maliyyə xərclərin məbləği qədər
maliyyə nəticələri maliyyə nəticələri nəticələri azaldılmış maliyyə
nəticələri

Son maliyyə nəticələri

Şəkil 1.3. Son maliyyə nəticələrinin formalaşması

Satışdankənar əməliyyatlardan olan gəlirlər

Digər müəssisələrin Müəssisəyə malik Əmlakın Məhsul istehsalı və Alınmış

fəaliyyətindəki pay olan qiymətli icarəyə satışı ilə bağlı cərimə,
iştirakından olan kağızlar üzrə verilməsindən olmayan peniya və
gəlirlər gəlirlər olan gəlirlər əməliyyatlardan əldə dəbbə
edilmiş gəlirlər məbləğləri

Valyuta hesabı və xarici valyuta əməliyyatları Hesabat ilində aşkar edilmiş keçmiş illərin
üzrə müsbət məzənnə fərqi mənfəəti

Şəkil 1.4. Satışdankənar əməliyyatlardan olan gəlirlərin tərkibi

Müəssisənin sərancamında qalan xalis mənfəət - balans mənfəəti və

onun hesabına ödənilən vergi məbləği arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
Müəssisənin sərancamında qalan mənfəət onun nizamnaməsinə və təsisedici

36
sənədlərə uyğun olaraq ehtiyat,yığım,istehlak və digər xüsusi təyinatlı fondlara
yönəldilə bilər.
Satışdan və satışdankənar
əməliyyatlardan əldə edilən ümumi gəlir

Satışdan olan ümumi gəlir Satışdankənar gəlirlər

_ _

Satışdankənar əməliyyatlar üzrə xərclər

Maddi məsrəflər Dolayı vergilər
=

=
Satışdankənar əməliyyatlardan olan mənfəət

Balans mənfəəti

Mənfəət vergisi

_ Xalis mənfəət

Xalis mənfəətdən
ödənilən vergilər _
Dividendlər

Müəssisənin sosial-istehsal
siyasətinə uyğun olaraq
bölüşdürülməli olan xalis
mənfəət qalığı

Şək.1.5. Satışdan olan gəlir və onun istifadə olunması istiqamətləri

37
 Mövzu: Vergi auditinin mahiyyəti və vəzifələri
Plan:
1. Vergi nəzarətinin əmələ gəlməsi zəruriliyi
2. Vergi auditinin mahiyyəti
3. Vergi autitinin məqsəd və vəzifələri
4. Vergi auditinin mərhələləri
5. Vergi auditinin prinsipləri

1. Vergi nəzarətinin əmələgəlmə zəruriliyi

Bazar münasibətlərinə keçid ölkənin maliyyə sisteminin keyfiyyət
islahatına səbəb olmuşdur. Müasir şəraitdə maliyənin təşkilində ümumi
rəhbərlik və müvafiq olaraq maliyyə nəzarəti funksiyaları da Azərbaycan
Respublikasının dövlət hakimiyyəti orqanları apasında bölüşdürülmüşdür.
Son illərdə respublikamızda bazar münasibətlərinin təşəkkülü
nəticəsində təbii olaraq audit sistemi də formalaşmağa başlamışdır. Audit –
müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanması və bu barədə auditor
rəyinin verilməsidir. Auditin əsas məqsədi müəssisənin maliyyə hesabatının
etibarlı və düzgün olmasının müəyyən edilməsi, eləcə də iqtisadi subyekt
tərəfindən təsərrüfat hüququna dair qüvvədə olan qanun və normalara, vergi
qanunvericiliyinə riayət olunmasına nəzarət etməkdir.
Təsərrüfat subyektlərinin tam müstəqillik əldə etdiyi indiki yeni şəraitdə
vergitutma sferasında nəzarət fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin forma və
metodları əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Belə ki, mövcud nəzarət
formaları (metodları) hüquqi əhəmiyyətə malikdir və öz əksini vergi
qanunvericiliyində tapır.
Vergi və digər səlahiyyətli orqanların fəaliyyəti Vergi Məcəlləsinə
uyğun olaraq hüquqi-prossesual formaların çərçivəsinə daxil edilir. İlk dəfə
olaraq qanunvericilik praktikasında vergi nəzarətinin forma və vasitələri
rüqlamentləşdirilmiş, müxtəlif vergi nəzarəti obyektlərinə münasibətdə vergi
yoxlamalarının spesefik xüsusiyyətlərinin məzmunu müəyyən edilmişdir.
Dövlət mülkiyyətinin kütləvi surətdə özəlləşdirilməsi, təsərrüfatçılığın
bazar prinsiplərinin formalaşması və iqtisadiyyatda baş vermiş bu kimi əsaslı
dəyişikliklər iqtisadiyyat üzərində dövlət nəzarət sisteminin köklü surətdə
yenidən qurulmasını şərtləndirir.
İqtisadi idarəetmənin ən vacib ünsürlərindən (funksiyalarından) sayılan
uçot və nəzarət bazar münasibətləri şəraitində daha aktual xarakter daşıyır.
Maliyyə vəsaitlərinin idarə edilməsi üzərində nəzarət tənzimləmə sisteminin
ayrılmaz hissəsidir.
Aparılmış iqtisadi islahatlar nəticəsində çoxsaylı müstəqil
təsərrüfayçılıq subyektlərinin meydana çıxması, iqtisadi münasibətlərin
38
tənzimlənməsində xüsusi (kollektiv) mülkiyyətə istinad edən qeyri-dövlət
sektorunun fəaliyyəti yalnız maliyyə-vergi üsulları ilə tənzimlənə bilər. Lakin
bu, təsərrüfat subyektlərinin üzərində nəzarətin zəifləməsi demək deyildir.
Təsərrüfat subyektlərinin tam kommersiya hesabı ilə fəaliyyət gösrərdiyi idiki
bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlar əmlakın qorunmasında və ondan
səmərəli istifadə edilməsində daha maraqlıdırlar. Lakin dövlət və ayrı-ayrı
təsərrüfat subyektlərinin mənafeləri (xüsusilə də vergilərin ödənilməsi
məsələsində) heç də həmişə üst-üstə düşmür.
İndiki bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində təsərrüfat subyektləri
hər tərəfdən çoxsaylı vergri və digər məcburi ödəmələrə cəlb olunur. Bu
dövlətin fiskal siyasəti ilə bağlıdır və iqtisadi böhran, inflyasiya prosesləri və
büdcə kəsirinin artımı ilə müşahidə olunan bazar iqtisadiyyatına keçid
şəraitində labüddür. Ona görə praktikada müəssisələrdə “vergilərin
optimallaşdırılmasının” qanuni və qeyri-qanuni metodlarından istifadə edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, vergilərin hesablanması və ödənilməsi olduqca
mürəkkəb, eyni zamanda əməktutumlu prosesdir. Vergi qanunvericiliyinin
qeyri-təkmil olması, Vergi orqanlarının müxtəlif şərhləri arasındakı
zidddiyətlər, lazımi informasiyanın və ixtisaslaşdırılmış köməyin olmaması
olmaması konkret vergi məsələsinin düzgün həll edilməsində vergi agentləri
funksiyasını yerinə yetirən mühasibləri çıxılmaz vəziyyətdə qoyur.
Vergigitutma məsələləri üzrə yeni qanunverici aktların və şərhlərin çıxması,
vergi qanunvericiliyində tez-tez dəyişikliklərin edilməsi yeni vergi səhvlərinin
buraxılması üçün potensial imkan yaradır. Vergi səhvlərinin qarşısının
alınması üçün müəssisələrin auditor firmalarının məsləhət xidmətləri ilə təmin
edilməsi lazımdır.
Demokratiyanın inkişafı, əhalinin hüquqi mühafizə səviyyəsinin
artması, bilavasitə hər bir ölkədə qüvvədə olan, maliyyə vəsaitlərindən
istifadə edilməsi üzərində nəzarət mexanizmi ilə bağlıdır.Maliyyə sisteminin
sabitləşdirilməsi, büdcənin ardıcıl olaraq gəlirlərlə təmin edilməsi, fiziki və
hüquqi şəxslərin dövlət qarşısında öz öhdəliklərinin tam yerinə yetisilməsi
üçün vergi intizamının gözlənilməsi kimi tələblər dövlət maliyyə intizamının
yeni bir istiqamətinin – vergi auditinin meydana çıxmasını zəruri edir.

39
 2. Vergi auditinin mahiyyəti
Vergi auditi dedikdə, iqtisadi subyektlərin mühasibat və maliyyə
hesabatlarının nəzərdən keçirilməsi üzrə auditor təşkilatının xidmətlərinin
yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. Onun əsas məqsədi iqtisadi subyekt
tərəfindən vergilərin hesablanması, mühasibat uçotunda əks etdirilməsi və
büdcəyə köçürülməsinin düzgünlüyü və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş
vormalara müvafiqliyi və etibarlılığı barədə fikirlərin ifadə edilməsindən
ibarətdir. Vergi auditi dövlət idarəçiliyinin əsas elementlərindən biri kimi,vergi
qanunvericiliyinin keyfiyyətli icrası və optimallaşdırılması məqsədilə,
təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti üzərində müşahidə
sistemidir.
İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən idarə olunması funksiyasının yerinə
yetirilməsi və vergi qanunvericiliyinin icra edilməsi üzərində nəzarət
fəaliyyətinin həyata keçirilməsi vergi auditinin mahiyyətini təşkil edir.
Vergi auditinin subyekt və obyektləri arasında birbaşa və əks əlaqə
mövcuddur. Birbaşa əlaqə idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanması üçün
istifadə edilən nəzarətin təsiri nəticələrini təmin edir. Əks əlaqə həyata
keçirilən vergi auditinin keyfiyyətini müəyyənləşdirir və onun obyektə təsir
səviyyəsini xarakterizə edir. Birbaşa əlaqənin xüsusiyyətlərindən praktikada
fəal istifadə olunur. Əks əlaqə isə əvvəla, ümumiqtisadi xarakter daşıyan və
iqtisadi ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyini (nəzarət obyektinin
fəaliyyətinin optimallaşdırılmasını) təmin edən, ikincisi isə təşkilati xarakter
daşıyan və vergi orqanlarının (nəzarət subyektlərinin) fəaliyyətinin
təkmilləşdirilməsini təmin edən qərarların işlənib hazırlanmasına xidmət edir.
İqtisadi ədəbiyyatda vergi auditinin mahiyyətinin yalnız vergi
qanunvericiliyinə əməl olunmasının və vergilərin düzgün hesablanıb vaxtında
ödənilməsinin yoxlanmasında görən konsepsiya geniş yayılmışdır. Vergi
orqanları fəaliyyətinin sözügedən funksional istiqamətlərinin vacibliyi vergi
auditinin mahiyətini yalnız qanunçuluğun gözlənilməsi ilə məhdulaşdırmağa
əsas vermir. Çünki bu halda vergi auditinin fəal iqtisadi təsir imkanları heçə
endirilir. Vergi orqanları yalnız passiv müşahidəçi rolunu oynaya bilməz. Belə
ki, vergi auditi prosesində adətən təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin miqdar
göstəriciləri ilə yanaşı, həhdə bu fəaliyyətin qanunauyğunluğu,
məqsədyönlüyü, keyfiyyəti və iqtisadiyyatın vergi potensialının artırılmasının
əsas istinad nöqtəsi kimi vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti qiymətləndirilir.
“Dövlət vergi xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa
müvafiq olaraq vergi xidməti orqanları vergi qanunvericiliyinə əməl olunması,
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş vergi və digər məcburi ödənişlərin
hesablanması və büdcəyə ödənilməsinin düzgünlüyü üzərində vahid nəzarət
40
sistemi kimi müəyyən edilmişdir. Deməli, vergi orqanlarının fəaliyyətində
nəzarət funksiyası aparıcı yer tutur.
Vergi auditi vergi orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən vergi
ödəyicilətinin və vergitutma obyektlərinin uçota alınması, vergi yoxlamaları,
vergi ödəyiciləri barəsində məlumatların əldə edilməsi, uçot və hesabat
məlumatlarının təhlili, vergitutma obyektlərinin və gəlir əldə edilmək üçün
istifadə edilən obyektlərin aşkar edilməsi məqsədilə istehsal sahələri və
ərazilərinin yoxlanması yolu ilə həyata keçirilir.
Beləliklə, vergi auditi dövlət idarəetmə funksiyalarından biri olmaqla
vergi qanunvericiliyinə düzgün əməl olunması üçün vergi ödəyicisinin
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin optimallaşdırılması məqsədini güdən
müşahidə sistemidir.

3. Vergi autitinin məqsəd və vəzifələri

Audit vergi orqanları işinin əsas məzmunu olmaqla özünü onların
fəaliyyətinin bütün istiqamətlərində biruzə verir ki, bu da vergi auditinin
taktiki məqsəd və vəzifələrinin müxtəlifliyi ilə müəyyənləşdirilir.
Vergi auditi vergi orqanları və ya auditor təşkilatı (firması) tərəfindən
vergi ödəyicisi olan iqtisadi subyektin (sifarişçinin) mühasibat və vergi
hesabatlarının nəzərdən keçirilməsi üzrə xüsusi auditor tapşırığının yerinə
yetirilməsidir. Onun məqsədi iqtisadi subyektlər tərəfindən müxtəlif səviyyəli
büdcə və büdcədənkənar fondlara ödənilən vergilərin (ayırmaların)
formalaşması və uçotda əks etdirilməsinin mövcud qanunvericilikdə müəyyən
edilmiş nonmalara (normativ aktlara) uyğunluğu və etibarlıq dərəcəsi haqqında
auditor rəyinin tərtib edilməsidir.
Vergi auditinin əsas məqsəd və vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
✓ vergi qanunvericiliyinə əməl olunması;
✓ vergi və digər məcburi ödənişlərin hesablanmasının
düzgünlüyünün yoxlanması;
✓ vergitutma obyektlərinin mühasibat uçotunun qurulması və
aparılmasının keyfiyyətinin yoxlanması;
✓ ödənilməli olan vergi məbləğlərinin büdcəyə tam və vaxtında
köçürülməsinin təmin edilməsi;
✓ kriminal hadisələrin mümkün inkişaf yollarının aşkara
çıxarılması və onların qarşısının alınması;
✓ vergi qanunvericiliyini pozanlara qarşı maliyyə və inzibati
sanksiyaların tətbiq edilməsi.

41
 4. Vergi auditinin mərhələləri
Vergi auditi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
➢ vergi ödəyicilərinin qeydiyyatı və uçotu;
➢ mühasibat və vergi hesabatlarının qəbulu;
➢ kameral yoxlamaların aparılması;
➢ ödənilməli olan vergilərin hesablanması;
➢ hesablanmış vergilərin vaxtında ödənilməsi üzərində nəzarət;
➢ səyyar (sənədli) yoxlamaların aparılması;
➢ yoxlama materiallarının icra edilməsi, tətbiq edilmiş maliyyə
sanksiyaları və kəsilmiş inzibati cərimələrin ödənilməsi
üzərində nəzarət.
Yuxarıda göstərilən vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün dövlət vergi
xidmətinin əməkdaşlarına geniş səlahiyyətlər və nəzarət tədbirlərinin həyata
keçirilməsi üçün lazımi imkanlar vermişdir.
Vergi işçilərinə tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı
olmayaraq bütün təsərrüfat subyektlərində (o cümlədən xarici investisiyalı
birgə müəssisələrdə) vergilərin hesablanması və ödənilməsi üzrə sənədləri
yoxlamaq səlahiyyəti verilmişdir. Audit yoxlaması zamanı vergi müfəttişi
təsərrüfat subyektindən izahat, arayış və onun təsərrüfat-kommersiya
fəaliyyətinə aid edilən və vergilərin düzgün hesablanması üçün lazım olan
digər lazımi məlumat və sənədlər tələb edə bilər.
Vergi orqanları öz səlahiyyətlərini həyata keçirərkən ərazisindən asılı
olmayaraq istehsal, anbar, ticarət və gəlir əldə etmək üçün istifadə olunan
istənilən difər sahələri tədqiq etmək (daxil olmaq) ixtiyarına malikdir.
Vətəndaşlar vergi xidməti orqanlarının vəzifəli şəxslərini yoxlama aparmaq
üçün obyektə buraxmadıqda, onların vergiyə cəlb olunan gəlirləri analoji
fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin gəlirləri barədə sənədlərə əsasən
müəyyənləşdirilə bilər.
Vergi orqanları vergilərin hesablanması, tutulması və büdcəyə
köçürülməsinə görə cavabdeh olan vergi agentlərini və vergi ödəyicilərinin
tapşırığına əsasən vergilərin büdcəyə köçürülməsinə, yəni büdcənin kassa
icrasına məsul olan bank və digər kredit təşkilatlarını, bəzi müqavilələr
(əqdlər) barədə vergi orqanlarına məlumat verməyə borclu olan natariusları
yoxlamaq hüququna malikdirlər. Vergi orqanları yoxlanılan müəssisələrin
rəhbərindən və digər vəzifəli şəxslərdən (fərdi sahibkarlardan) yoxlama
zamanı aşkar edilmiş qanun pozuntularının aradan qaldırılmasını tələb etmək
hüququna malikdirlər.

42
 5. Vergi auditinin prinsipləri
Vergitutma sahəsində nəzarət qədbirlərinin səmərəliliyi təşkilati-
metodoloji amillərdən bilavasitə asılıdır. Vergi auditinin qarşısında duran
vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün onun əsas prinsipləri gözlənilməlidir. Bu
prinsiplərdən ən başlıcası qanunçuluqdur. Belə ki, vergi orqanları nəzarət
fəaliyyətini öz hüquqları və qanunvericilikdə müəyyən edilmiş səlahiyyətləri
çərçivəsində həyata keçirməlidirlər.
İkinci mühüm təşkilati prinsip vergi auditinin hərtərəfli və tam
olmasıdır. Büdcəyə daxil olan vergilərin həcmindən asılı olmayaraq bütün
vergi növləri və istisnasız olaraq bütün vergi ödəyiciləri nəzarətlə əhatə
olunmalıdır.
Üçüncü prinsip vergi ödəyicisinə zərər yetirilməməsinə əməl
olunmasıdır. Vergi auditi vergi sisteminin fiskal və iqtisadi istiqamətlərinin
optimal qarşılıqlı əlaqə imkanlarını nəzərə almaqla həyata keçirilməlidir. Vergi
sisteminin fiskal tərəfinə üstünlük verilməsi işgüzar fəallığın zəifləməsinə və
potensial vergitutma obyektlərinin azalmasına gətirib çıxara bilər.
İqtisadiyyatın struktur dəyişikliklərinə məruz qaldığı indiki yeni şəraitdə bu
istiqamətə üstünlük verilməsi olduqca təhlükəlidir.
Dördüncü prinsip kimi preventivlik (qarşısını almaq) prinsipini
göstərmək olar. Vergi orqanları vergi qanunvericiliyinin pozulmasının
qarşısının alınması istiqamətində profilaktik iş aparmalıdır. Bu baxımdan vergi
auditinin beşinci prinsipi vergi orqanlarının gündəlik işi ilə onların nəzarət
fəaliyyətlərinin uzlaşdırılması prinsipi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Vergi qanunvericiliyinə əməl olunması üzərində nəzarətin
səmərələşdirilməsi prosesi iki əsas istiqamət üzrə həyata keçirilir. Əvvəla,
vergi auditinin obyekt və subyektləti arasındakı qarşılıqlı əlaqəni daha yaxşı
tənzimləmək imkanı verən vergi qanunlarının keyfiyyət səviyyəsinin
yüksəldilməsi yolu ilə. İkncisi, vergi orqanlarının fəaliyyətinin
optimallaşdırılması yolu ilə. Bu məqsədlə vergi auditinə təşkilati, uçot, təhlil,
nəzarət və tənzimləmə fəaliyyətlərinin uzlaşmasını təmin edən idarəetmə
sistemi kimi baxılmalıdır.
Vergi auditi eyni zamanda idarəetmə sisteminin səmərəlik səviyyəsinin
qiymətləndirilməsi, ərazi vergi orqanlarının kompleks yoxlanması, yəni
idarədaxili nəzarətin köməkliyi ilə həyata keçirilir. Belə yoxlamaların məqsədi
ərazi vergi orqanlarının fəaliyyətinin dövlətin vergi siyasətinin əsas
istiqamətlərinə uyğunluğunu müəyyən etməkdir. Dövlət vergi orqanlarının
kompleks yoxlanması müvafiq vergi orqanları tərəfindən ildə iki dəfə həyata
keçirilir.

43
 Kompleks yoxlama zamanı vergi orqanlarının işinin keyfiyəti aşağıdakı
istiqamətlər üzrə təhlil edilir:
❖ vergi ödəyicilərinin vaxtında və tam uçota alınmasının təmin
edilməsi. Bu zaman aşağıdakılar qiymətləndirilir: vergi ödəyicisi kimi uçota
alınmayan fiziki və hüquqi şəxslərin aşkarlanması üsullarının tətbiqi; vergi
uçotundan yayınma hallarının aradan qaldırılması üzrə tədbirlər; uçota alınmış
ödəyicilərin say dinamikası və ona təsir göstərən amillərin təhlili;
❖ vergi və məcburi ödəmələrinyığılmasının təşkili keyfiyyətinin
və tədiyyəçilərin ödəmə intizamının yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin
yoxlanması. Bu zaman ödənilməmiş vergi məbləğləri və bu borcların
yaranmasını şərtləndirən səbəblər təhlil edilir;
❖ hesablanmış vergilərin ödəyicilərin göstəriciləri ilə
üzləşdirilməsinin keyfiyyətinin yoxlanması;
❖ nəzarət işinin təşkilinin yoxlanması. Bu zaman mühasibat
hesabatlarının, vergi bəyannamələrinin və vergi haqq-hesablarının təqdim
edilmə müddərlərinin gözlənilməsi, kameral yoxlamaların aparılıb-
aparılmaması, onların nə dərəcədə keyfiyyətli olması, kameral yoxlamaların
səthi və formal xarakter daşıyıb-daşımaması öyrənilir;
❖ səyyar (sənədli) yoxlamaların təşkilininyoxlama obyektlərinin
seçilməsi, sistemlilk və səmərəlilik nöqteyi-nəzərindənqiymətləndirilməsi;
❖ vergi yoxlamaları materiallarının rəsmiləşdirilməsi
keyfiyyətinin araşdırılması. Bu zaman kəsilmiş cərimələrin düzgünlüyü, əlavə
hesablanmış vergi məbləğləri və maliyyə sanksiyalarının vaxtında və tam
həcmdə alınmasının vəziyyəti təhlil edilir;
❖ vergi müfəttişliyinin fəaliyyəti haqqında hesabat
məlumatlarının düzgünlüyü və tamlığının yoxlanması.
Vergi orqanlarının vəzifəsi, həmçinin kriminal hadisələrin mümkün
inkişaf yollarını aşkara çıxarmaq və onların qarşısını almaqdan ibarıtdir. Bu
məqsədlə sosial-iqtisadi sahədəki dəyişikliklər, gəlirlərin vergi potensialını
təşkil edən mühüm təsərrüfatçılıq sahələri, xarici-iqtisadi fəaliyyətin
intensivliyi, respublikada strateji resursların mövcudluğu, maliyyə-kredit
sahəsinin vəziyyəti və bu kimi digər məsələlər təhlil edilməlidir. Bununla
yanaşı, iqtisadi cinayətkarlıq haqqında məlumatlar, vergidən yayınmanın aşkar
edilmiş ənənəvi üsulları ilə yanaşı, prinsipcə yeni formaları da araşdırılmalı,
onların mexanizmi öyrənilməli və qarşısının alınması yolları
müəyyənləşdirilməlidir.

44
 Mövzu: Vergi auditinin forma və üsulları

Plan:
1. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatəetmə
səviyyəsinə görə vergi yoxlamalarının təsnifatı
2. Planlaşdırma (təyinat) üsuluna görə vergi yoxlamalarının təsnifatı
3. Aparılma vaxtına görə nəzarət tədbirlərinin təsnifatı
4. İlkin sənədlərin və mühasibat uçotu reqistrlərinin yoxlanması
metoduna görə vergi yoxlamalarının təsnifatı
5.Vergi auditinin informasiya təminatının müxtəlifliyi baxımından
vergi yoxlamalarının təsnifatı
6. Aparılması yerinə görə vergi auditinin təsnifləşdirilməsi

Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatəetmə

səviyyəsinə görə vergi yoxlamalarının təsnifatı. Vergi auditi qarşısında
duran vəzifələrin daha səmərəli yerinə yetirilməsi üçün onun təşkilinin
müxtəlif formalarından istifadə edir. Vergi auditinin təşkili formalarının
təsnifatı yalnız nəzəri deyil, həm də vergi nəzarəti üçün mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Bu və ya digər formanın seçilməsi nəzarət subyektinin konkret
vəziyyətə vergi yoxlamasının son məqsədlərinə əsaslanaraq müstəqil surətdə
qəbul etdiyi qərardan asılıdır.
Vergi auditi formaları müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir.
Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatəetmə səviyyəsinə
görə vergi auditi tam və qismən olmaqla iki yerə bölünür. Axırıncı
müxtəlifliyinə görə həm də tematik adlanır. Bu formalardan hansının seçilməsi
vergi auditinin istiqamətindən asılıdır. Tematik yoxlamalar, hüquq-mühafizə
orqanlarından daxil olmuş operativ informasiyaya əsasən, yuxarı vergi
orqanlarının qərarına əsasən aparılır. Hüquq-mühafizə orqanlarının tələbinə
əsasən aparılan tematik yoxlamalar maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin
əvvəlcədən müəyyən edilmiş konkret məsələlərinin araşdırılması ilə
məhdudlaşır.
Tematik yoxlamalar zamanı maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı
məsələləri, ayrı-ayrı əməliyyatların mühasibat uçotunda əks etdirilməsi
(məsələn, valyuta əməliyyatları, əvəzsiz olaraq alınmış vəsaitlərdən vergi
tutulması və s.) tədqiq olunur.
Vergi ödəyicisi haqqında daha deniş informasiyanın hərtərəfli
öyrənilməsini nəzərdə tutan kompleks vergi yoxlamaları maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətinin qarşılıqlı əlaqəaə olan elementlərinin örənilməsini əhatə edir.

45
 Planlaşdırma (təyinat) üsuluna görə vergi yoxlamalarının təsnifatı.
plandankənar (qəfil). Vergi yoxlamalarının əksər hissəsini təşkil edən planlı
yoxlamalar təqvim ili üçün işlənib hazırlanan vergi orqanının rəhbərliyi
tərəfindən təsdiq edilən yoxlama qrafikinə əsasən aparılır. Plandankənar
yoxlamalar aşağıdakı halarda aparılır:
✓ mühasibat hesabatlarında, bəyannamələrdə, vergi haqq-
hesablarında və ya vergi orqanlarına təqdim olunmuş digər sənədlərdə olan
uyğunsuzluqların araşdırılması sənədli yoxlama aparılmadan mümkün
olmadıqda;
✓ uçotdan yayınan vergi ödəyiciləri aşkar edildikdə;
✓ vergi qanunvericiliyi və dövlət qiymət intizamına aid qanun
pozuntuları barədə anonim olmayan ərizə, şikayət və məlumatlar daxil
olduqda;
✓ hüquqi şəxslərin ləğv edilməsi barədə məhkəmə orqanının
qərarı və ya vergi ödəyicisinin rəsmi ərizəsinə əsasən;
✓ vergi ödəyiciləri tərəfindən ardıcıl olaraq altı ay müddətində
fəaliyyətlərinin olmaması barədə məlumatlar (vergi hesabatları, haqq-hesablar)
təqdim edilmədikdə;
✓ qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər hallarda.
Aparılma vaxtına görə nəzarət tədbirlərinin təsnifatı. Aparılma
vaxtına görə nəzarət tədbirləri ilkin (qabaqcadan), cari və sonrakı olmaqla üç
hissəyə bölünür.
İlkin zəzarət – maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin baş verməsindən əvvəl
həyata keçirilir. Onun əsas məqsədi qeyri-qanuni hərəkətlərin, çatışmamazlıq
və qanun pozuntularının qarşısını almaqdır. İlkin nəzarətdən optimal qərarların
qəbul edilməsi üçün vergi auditinin planlaşdırılması mərhələsində istifadə
olunur. Bu nəzarət formasının əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, nəzarət tədbirləri
daha keyfiyyətlə həyata keçirilir.
Cari nəzarət – operativ idarəetmənin ayrılmaz tərkib hissəsidir və qısa
müddət ərzində (istehsal, təsərrüfat və maliyyə əməliyyatlarının başvermə
prosesində) aparılır. Vergi işi praktikasında cari nəzarət tədqiqat, xronometraj,
empirik müşahidələr metodları ilə həyata keçirilir və vergi yığımlarının
artırılması üçün istifadə edilir. Belə ki cari nəzarət təsərrüfat əməliyyatlarının
(proseslərinin) kəmiyyət və keyfuyyət baxımından qarşılıqlı əlaqəsini təmin
edir.
Sonrakı nəzarət – müəyyən hesabat dövrü bitdikdən sonra həyata
keçirilən nəzarət formasıdır. Vergi auditinin bu forması əsasən, vergi
ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarını dərindən araşdırmaq və onun
çatışmamazlıqlarını aşkar etmək imkanı verən sənədli yoxlama üsulu ilə
aparılır.
46
 İlkin sənədlərin və mühasibat uçotu reqistrlərinin yoxlanması
metoduna görə vergi yoxlamalarının təsnifatı. İlkin sənədlərin və mühasibat
uçotu reqistrlərinin yoxlanması metoduna görə vergi nəzarəti tam (kompleks)
və seçmə olmaqla iki yerə ayrılır. Tam (kompleks) yoxlama bütün ilkin
sənədlərin, sintetik və analitik uçot registrlərindəki yazılışların yoxlanmasını
nəzərdə tutur. Vergi auditinin bu formasına məsuliyyətziz və vergi
qanunvericiliyinin pozulması ehtimalı daha çox olan müəssisələrin təsərrüfat
əməliyyatları məruz qalır. Bir qayda olaraq pul vəsaitlərinin hərəkəti üzrə
kassa və bank əməliyyatları, maliyyə dəyəri və müəssisənin maliyyə
nəticələrinin formalaşması üzrə əməliyyatlar bu qəbildən olan əməliyyatlara
aid edilir. Yoxlama proqramında nəzərdə tutulduğu hallarda debitor və
kreditorlarla hesablaşmalar, eləcə də müəssisə fəaliyyətinin digər sahələri
başdan-başa metodu ilə yoxlana bilər.
Seçmə yoxlama forması iki cür təşkil oluna bilər: ya hesabat ilinin
ayrı-ayrı dövrlərinin bütün sənədləri, ya da bütün hesabat ili sənədlərinin bir
qismi yoxlanılır. Əgər seçmə üsulu ilə yoxlama zamanı əhəmiyyətli qanun
pozuntuları müəyyən edilərsə, onda dövlətə dəymiş ziyanın tam aşkar edilməsi
məqsədilə yoxlama kompleks şəkildə aparılır.
Vergi auditinin informasiya təminatının müxtəlifliyi baxımından
vergi yoxlamalarının təsnifatı. Vergi auditinin informasiya təminatının
müxtəlifliyi baxımından onun sənədli və faktiki kimi formalarını müəyyən
edilmişdir. Sənədli nəzarət yoxlanılan obyekt haqqında ilkin sənədlərdəki
məlumatların yoxlanmasına əsaslanır.
Sənədli yoxlama aşağıdakı üsullarla həyata keçirilir:
• sənədlərin formal, məntiqi və cəbri (riyazi) yoxlanması;
• sənədlərdə əks etdirilmiş təsərrüfat əməliyyatlarının hüquqi
cəhətdən qiymətləndirilməsi;
• qarşılıqlı yoxlama (sənədlərdə əks etdirilmiş əməliyyatların
kontragent müəssisənin analoji sənədlərdə və ya bu
əməliyyatın digər sınəd və uçot registrlərində əks
etdirilməsinin aydınlaşdırılması);
• ilkin sənədlədə göstərilən məlumatların mühasibat
yazılışlarında əks etdirilməsinin güzgünlüyünün
qiymətləndirilməsi;
• iqtisadi təhlil.
Vergi praktikasına sənədlərin öyrənilməsinin iki üsulu tətbiq edilir:
➢ ilkin sənədlərdən uçot göstəricilərinə (analitikdən sintetik
uçota), daha sonra isə mühasibat hesabatı göstəricilərinə
doğru;

47
 ➢ hesabat göstəricilərindən uçot registrlərinə, daha sonra isə ilkin
sənədlərə doğru.
Müəssisə fəaliyyətinin hərtərəfli öyrənilməsi, ilkin sənədlərin
mükəmməlliyi və onlardakı məlumatların düzgünlüyü sənədlərin xüsusi
faktiki nəzarət üsulları ilə müəyyən edilir. Faktiki nəzarətin metodlarına
aşağıdakılar aiq edilir:: inventarlaşdırma, tədtiqat və ekspertiza.
Vergi auditində gəlir və digər vergitutma obyektlərinin gizlədilməsi
faktlarının yoxlanması, müəssisə borclarının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
zamanı inventarlaşdırma xüsusilə böyük rol oynayır. İnventarlaşdırma
prosesində vergi ödəmələrinin düzgün hesablanması üçün lazım olan kəmiyyət
göstəricilərinin sayılması, ölçülməsi, çəkilməsi və digər analoji dəqiqləşdirmə
formaları tətbiq oluna bilər. Bundan başqa, təsərrüfat subyektlərində və fərdi
sahibkarlarda faktiki mal qalığının müəyyən edilməsi və aktlaşdırılmasında
inventarlaşdırma metodu əsas rol oynayır
Tədqiqat üsulu vergi ödəyicisi fəaliyyətinin fakt və hadisələri ilə vergi
müfəttişinin şəxsən tanış olmasına əsaslanır. Tədqiqat vergitutma
obyektlərinin aşkara çıxarılması məqsədilə istehsal sahələrinin nəzərdən
keçirilməsi, vergi ödəyiciləri və digər şəxslərin sorğuya cəlb edilməsi yolu ilə
həyata keçirilə bilər.Tədqiqat prosesində işlərin və materialların istehsala
buraxılmasının sınaq yolu ilə yoxlanması, xronometraj, iş gününün
fotoqrafiyası və digər nəzarət üsulları həyata keçirilə bilər.
Vergi qanun pozuntusu faktlarının sübut edilməsini və onların kəmiyyət
müəyyənləşdirməsini tələb edən mürəkkəb hallarda, mütəxəssislər cəlb
edilməklə ekspertiza formasında aparılan yoxlamalar xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. Qeyd etmək lazımdır ki, audit yoxlaması aparan vergi müfəttişi bəzən
yoxlama nəticələrinin əsaslandırılmasında çətinlik çəkir. Çünki yoxlama
nəticələrinin əsaslandırılması, qarışıq iqtisati və hequqi sahəsində və ya
konkret istehsal prosesinin təşkili və texhalogiyasıda xüsusi biliklərin olmasını
tələb edir. Əks halda yoxlayıcının səriştəsizliyi vergidənyayıma vasitələrinin
gizlədiməsi kanallarının yaratmaqla, qanun pozuntusunun ört-bastır edilməsi
taktiki səhvlərlə nəticələnə bilər. Aydındır ki, belə problemlərlə üzləşən vergi
müfəttişi yuxarıda göstərilən sahələrdə kifayət qədər lazımi biliklərə malik
olmadığı üçün və taktiki səhvlərə yol verməmək məqsədilə vergi yoxlamasına
mütəxəssislər cəlb edir. Məhz bu səbəbdən ekspertiza vergi auditinin
səmərəliliyini artıran metodlardan biri hesab olunur.
Aparılması yerinə görə vergi auditinin təsnifləşdirilməsi. Vergi
auditinin onun həyata keçirilməsi yeri üzrə təsnifləşdirilməsi kameral və
səyyar vergi yoxlamalarının təşkili forması və metodikasındakı fərqə əsaslanır.
Beləliklə,aparılması yerinə görə vergi auditi iki cür olur: kameral və səyyar.

48
 Kameral yoxlama nəzarət obyektinə getmədən vergi ödəyicilərinin
təqdim etdikləri sənədlərin (mühasibat balansı və hesabat formaları, vergi
bəyannamələri və hesablamaları, arayışlar və s.) məlumatlarına əsasən, həmin
sənədlər vergi orqanlarının vəzifəli şəxsi tərəfindən qəbul edilən vaxt vergi
orqanında aparılır. Kameral yoxlama zamanı əsasən vizual və analitik nəzarət
metodları tətbiq edilir. Bu metodların tətbiqi aşağıdakılar aydınlaşdırılır:
✓ balans və vergi bəyannamələri göstəriciləri arasındakı
uyğunluq;
✓ vergi akladının (başa çatmış hesabat dövrü ərzində konkret
vergi ödəyicisinin ödəməli olduğu vergi məbləğlərinin)
düzgünlüyü;
✓ güzəştlərinin tətbiqinin düzgünlüyü;
✓ hesablanmış vergilərin tamlığı;
✓ mühasibat və vergi hesabatlarının vaxtında təqdim edilib-
edilməməsi.
Kameral yoxlamaların nəticələri vergi bəyannaməsinin “Vergi
xidmətinin məlumatları üzrə” adlanan xüsusi sütunda əks etdirilir. Əgər vergi
orqanı və ödəyicilərinin məlumatları uyğun gəlmirsə, onda hesablamalarda
edilmiş düzəlişlər bir qayda olaraq aktlarda əks etdirilir. Kameral yoxlama
vergi orqanlarında olan məlumatlara və vergi ödəyicisinin izahatına əsasən də
aparıla bilər.
Nəzarət obyektinə çıxmaqla aparılan səyyar vergi yoxlaması vergi
bəyannamələrinin düzgünlüyünü daha obyektiv qimətləndirmək imkanı verir.
(mühasibat hesabatı, sintetik və analitik uçot, eləcə də ilkin uçot
sənədlərindəki məlumatlarla müqayisə edilməsi yolu ilə). Ümumiyyətlə,
yerlərdə aparılan səyyar vergi yoxlaması vergi auditinin ən əsas və səmərəli
üsulu hesab olunur. Səyyar vergi yoxlaması zamanı sənədli forma ilə yanaşı,
faktiki auditin üsullarından da geniş istifadə olunur.
Sənədli yoxlama dörd mərhələ üzrə aparılır: yoxlamaya hazırlıq,
yoxlamanın aparılması, yoxlama nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi və yoxlama
materiallarının realizə edilməsi.
Hüquq pozuntularının əksəriyyəti vergi orqanı işçilərindən
vergitutmadan yayınma cəhdlərinin qarşısının alınması məqsədilə yeni
səmərəli metod və üsulların işlənib hazırlanmasını tələb edir. Bu baxımdan
yoxlamaya hazırlıq sənədli audit yoxlamasının ən mühüm mərhələsidir. Belə
ki, vergi orqanının rəhbəri və ya onun müavini tərəfindən təsdiq edilən
proqram məhz vergi yoxlamasının bu mərhələsində müəyyən edilir
(dəqiqləşdirilir).
Hazırlıq mərhələsində göstəriciləri əvvəlki hesabat dövrlərinin analoji
göstəriciləri ilə müqayisədə ödəyicilərin vergi bəyannamələri və şəxsi
49
hesablarının öyrənilməsi həyata keçirilir. Bundan başqa, bu mərhələdə daxili
məlumatlar kənar informasiya mənbələrindən alınmış materiallarla, iqtisadi
subyektin inkişaf tempi analoji müəssisələrin inkişaf tempi ilə müqayisə edilir.
Balans gösrəricilərinin və yoxlanılan dövrdə onlarda baş vermiş
dəyişikliklərin, eləcə də əvvəlki hesabat dövrünün göstəriciləri ilə müqayisəli
təhlili xüsusi metodoloji əhəmiyyətə malikdir. Yoxlama zamanı iqtisadi
subyektin gəlirlilik göstəriciləri, satışdan olan nəticələr, kapital və maliyyə
qoyoluşunun olub-olmaması, ehtiyatların və borc öhdəliklərinin vəziyyəti,
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən digər göstəricilər vergi
orqanlarında xüsusi maraq doğurmalıdır.
Vergi auditi obyektinin seçilməsi üçün aşağıdakı meyarlardan istifadə
oluna bilər:
1.Təqdim edilmiş hesabatların vizual öyrənilməsi. Məsələn,
müəssisə aktiv fəaliyyət göstərir, bazar konyukturası əlverişlidir,
ötən ili gəlirlə başa vurmuşdur, lakin hesabatda onun zərərlələ
işlədiyi göstərilir.
2.Nisbətən kiçik xərclərlə çox böyük gəlir əldə edilmişdir. Belə
vəziyyət qiymət intizamının pozulmasından irəli gələ bilər.
3.Yoxlanılan müəssisənin ödədiyi ödənişlərin müvafiq ərazidə
dövlət büdcəsinə daxil olmuş ümumi vergi daxilolmalarındakı
payı qiymətləndirilir.
4.Azad edilmiş işçilərdən daxil olmuş siqnallar, kütləvi informasiya
vasitələrində dərc olunmuş materiallar təhlil edilir.
5.Bankdan alınmış informasiya təhlil edilir.
6.Yoxlanılan müəssusə ilə qarşılıqlı işgüzar münasibətlərdə olan
digər müəssisələrdə aparılmış qarşılıqlı yoxlamaların nəticələrinin
təhlili.
7.Sorğularvə digər vergi orqanlarının məlumatı, hüquq-mühafizə
orqanlarının informasiyası və digər materialların öyrənilməsi.
Yoxlamaya başlamazdan əvvəl vergi orqanının vəzifəli şəxsinə
müəyyən formalı yazılı vəsiqə verilir. Vəsiqə yoxlama zamanı nəzarət
hərəkətlərinin aparılması üçün vergi müfəttişinə müəyyən səlahiyyətlərin
verilməsini təsdiq edən ciddi sənəd formasıdır. Vəsiqənin əsas rekvizitləri
yoxlamanın yekunları üzrə tərtib edilmiş aktda əks etdirilir.
Təşkilati tədbirlərlə yanaşı, vergi auditinin mühüm elementlərindən biri
də vergi yoxlamasının aparılması taktikasıdır. Nəzarət metodlarının
xarakteri, onların tətbiq edilmə ardıcıllığı və mümkün olan digər texniki
üsullar yoxlamanı aparan vergi müfəttişi tərəfindən müstəqil müəyyən edilir.
Bu zaman müfəttiş müvafiq vergi orqanının metodiki göstərişləri və yoxlama
proqramının tələblərini əldə rəhbər tutmalıdır. Bu vergi müfəttişləri tərəfindən
50
fərdi metodiki üsulların tətbiqi və öz dəsti-xəttinin işlənib hazırlanması üçün
şərait yaradır ki, bu da heç də vergi ödəyiciləri ilə münasibətlərdə və nəzarət
işinin nəticələrində müsbət əksini tapmır.
Vergi işi praktikası yoxlayıcıları potensial vergi hüquqpozuntularına
yönəldən strateji istiqamətlər formalaşdırmışdır. Məsələn, müəssisənin alqı-
satqı fəaliyyəti yoxlanılarkən eyni zamanda onun əsas tərəf müqabilləri
yoxlanılır, malların əldə edilmə və satılma mənbələri təhlil edilir. Qarışıq
mülkiyyət formalı müəssisələr yoxlanılarkən təsisçi müəssisə ilə yeni
yaradılmış müəssisənin rəhbərlərinin eyni olduğu hallarda birgə aparılmış
əməliyyatların qarşılıqlı yoxlamasının aparılması məqsədəuyğundur. Xoldinq
şirkətlər birliti yoxlanılarkən transfert qiymətləndirmə metodu ilə
vergidənyayınmanın qarşısının alınması məqsədilə törəmə kompaniyalarla
əsas müəsisənin birgə yoxlanması daha məqsədyönümlüdür.
Sənədli yoxlamanın aparılma müddəti nəzarət obyektinin həcmindən,
iqtisadi subyektin fəaliyyət növündən və vergi müfəttişlərinin hazırlıq
səviyyəsindən asılı olaraq müəyyən edilir. Səyyar (sənədli) vergi
yoxlamasının müddəti otuz gün müəyyən adilmişdir, lakin müstəsna hallarda
bu müddət vergi orqanı rəhbərliyinin müvafiq qərarına əsasən doxsan günə
qədər uzadıla bilər.
Təsnifləşdirici əlamətlər

Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin Planlaşdırma (təyinat)

müxtəlif tərəflərini əhatəetmə üsuluna görə Aparılmavaxtına görə
səviyyəsinə görə
İlkin
Tam (tematik) Planlı
Cari
Qismən Plandan kənar
Sonrakı

İlkin sənədlərin və mühasibat Vergi auditinin informasiya

uçotu reqistrlərinin yoxlanması təminatının müxtəlifliyi Aparılması yerinə görə
metoduna görə baxımından

Kameral
Kompleks Sənədli Faktiki
Seçmə
Səyyar

51
 Mövzu: Maliyyə nəticələri auditinin aparılması metodikası

Plan:
1.Mənfəət vergisi yoxlamasının aparılma mərhələləri
2. Faktiki mənfəətin yoxlanması
3.Maya dəyərinin formalaşmasının düzgünlüyünü yoxlanması
4.Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından əldə edilmiş gəlirin
formalaşmasının düzgünlüyünü yoxlanması
5. Sair satışdan olan maliyyə nəticələrinin düzgünlüyünün yoxlanması
6.Təsərrüfat əməliyyatlarının vaxtında əks etdirilməsinin
dürüstlüyünün yoxlanması

Mənfəət vergisi yoxlamasının aparılma mərhələləri. İstehsal

xərclərinin hesablanması və məhsul satışı ilə bağlı olan maliyyə təsərrüfat
fəaliyyəti sferası vergi hüquq pozulmalarının potensial sahəsi kimi vergi
orqanlarının diqqətini xüsusilə cəlb edir. Bir çox hallarda mənfəət vergisinin
hesablanmasının düzgünlüyünü, tam və vaxtında büdcəyə köçürülməsini
yoxlayarkən həm məsrəflərin maya dəyərinə düzgün aid edilməməsi, həm də
istehsal xərclərinə aid edilən məsrəf normalarının artırılması ilə əlaqədar
kənarlaşma hallarına rast gəlinir. Bu qəbildən olan qanun pozuntularına daha
çox əsas vəsaitlərin və digər əmlakın dəyəri və onlar üzrə köhnəlmə məbləği,
ezamiyyə xərclərinin məbləği, nümayəndəlik xərcləri və digər analoji xərclər
müəyyən edilərək yol verilir.
Qüvvədə olan normativ sənədlər rəhbər tutmaqla mənfəət vergisinin
hesablanmasının düzgünlüyünü və büdcəyə ödənilməsini yoxlayarkən
əsasən aşağıdakılar xüsusi olaraq yoxlanılmalıdır:
1) özündə müəssisə fəaliyyətinin qısa xarakteristikasını,
müəssisənin Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçmə və yerli (regional)
vergi orqanlarında uçota durma və vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsinin
alınma tarixini əks etdirən təsis sənədləri; müəssisənin hansı fəaliyyəti növü ilə
məşğul olduğu; onun qanunverciliyə uyğun olub-olmaması və təsisedici
sənədlərlə təsdiqlənməsi;
2) müəssisənin bank və digər kredit müəssisələrindəki hesablaşma
hesabının (valyuta, cari) vəziyyəti, açılmış hesabların sayı və onların qanuni
olub-olmaması;
3) yoxlama aktında müəssisə haqqında, onun hüquqi ünvanın,
struktur bölmə və filialları, eləcə də digər təsərrüfat subyektləri haqqında
konkret məlumatın olub-olmaması;

52
 4) müəssisənin hansı vaxtdan sahibkarlıq fəaliyyətinə başlaması,
onun nizamnamə kapitalının formalaşması və hansı təsisçilər tərəfindən təsis
edilməsi və s.
Daha çox səciyyəvi olan səhvlər, bir çox hallarda isə bilərəkdən
vergitutulan mənfəətin azaldılması məqsədilə edilən hərəkətlər aşağıdakılardır:
• qanunvericilikdə müəyyən edilmiş normalardan artıq məsrəflərin
istehsal (tədavül) xərclərinə aid edilməsi;
• məsrəflərin tərkibi haqqında qaydada nəzərdə tutulmamış
məsrəflərin istehsal (tədavül) xərclərinə aid edilməsi;
• ayrı-ayrı məsrəflərin istehsal (tıdavül) xərclərinin tərkibində
uçota alınması;
• əsas vəsaitlərin düzgün olmayaraq az qiymətli və tezköhnələn
əşyaların və əksinə ATƏ əsas vəsaitlərin tərkibinə aid edilməsi;
• amortizasiya və köhnəlmə məbləğinin düzgün hesablanmaması;
• xüsusi təyinatlı fondların formalaşması normalarının düzgün
tətbiq olunmaması və s.
Müəssisənin faktiki mənfəətini yoxlayarkən vergi müfəttişi ilkin
sənədləri, vergi uçotunun uçot registrlərini, mühasibat uçotu və hesabatında
müəsisənin mənfəətini təsdiq edən digər məlumtları yoxlamalıdır.
Faktiki mənfəətin yoxlanmasının əsas məsələləri aşağıdakıların
düzgünlüyünün müəyyən edilməsindən ibarətdir:
• əsas məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan faktiki satış
pulunun (ümumi gəlirin) hesabatda əks etdirilməsinin;
• satılmış məhsulun istehsalına çəkilən faktiki məsrəflərin hesabatda
əks etdirilməsinin;
• sair satışdan olan mənfəətin hesabatda əks etdirilməsinin;
• satışdankənar gəlirlərin hesabatda əks etdirilməsinin;
• əsas fəaliyyətlə məşğul olan işçi heyətinin əməyinin ödənişinə
çəkilən xərclərin onların normalaşdırılmış həcmindən artıq olub-
olmamasının.
. Tam təsərrüfat (kommersiya) hesabıda olmayan təsərrüfat-kommersiya
fəaliyyətindən gəlir əldə edən müəssisə və təışkilatları yoxlayarkən vergi
müfəttişi bu əməliyyatların mühasibat uçotunun harada aparıldığını və xüsusi
bölməyə ayrılıb-ayrılmadığını, eləcə də onların rəsmiləşdirilməsi üçün nəzərdə
tutulmuş ilkin sənədlərin hara verildiyini müəyyənləşdirməlidir. 46 hesabın
krediti üzrə satış pulunun mühasibat uçotu registrlərindən əks olunmadığı
aşkar edildiyi hallarda (belə əməliyyatlar olduqda) vergitutmadan
yayındırılmış (gizlədilmiş) gəlirin məbləğini müəyyən etmək lazımdır.

53
 Vergi orqanları tərəfindən aparılan yoxlamanın əsas istiqamətlərindən
biri də istehsal və tədavül xərclərinin formalaşmasının düzgünlüyü üzərində
nəzarətdən ibarətdir.
Müfəttiş xərclərin hansı hesabların kreditindən maya dəyərinin
formalaşdığı hesabların debetinə silindiyini və onların uçot registrlərində
(jurnal-orderdə, cədvəllərdə, kitablarda, mühasibat yazılışlarında) əks
etdirilməsinin qanuniliyini yoxlamalıdır.
Məhsulun maya dəyəri müəssisə fəaliyyətinin keyfiyyət
göstəricilərindən biridir. Maya dəyərinin səviyyəsi, mənfəətin həcminə və
mənfəət vergisinin məbləğinə birbaşa təsir edir. Məhz bu səbəbdən
yoxlamanın əsas məqsədi məhsulun istehsal və satışına aid edilən məsrəflərin
nə dərəcədə məqsədəuyğun olub-olmamasını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
Məhsulun maya dəyərinə aid edilən məsrəflərin tərkibi “Məhsulların (işlərin,
xidmətlərin) maya dəyərinə aid edilən məsrəflərin tərkibi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 111 saylı 16 avqust 1996-cı il
tarixli Qaydası ilə müəyyən edilir.
Maya dəyərinin formalaşmasının düzgünlüyünü yoxlayarkən 10, 10/1
və 10a №li jurnal-orderlərin məlumatlarından istifadə etmək lazımdır. Çünki,
bu jurnal-orderlərdə istehsal məsrəflərini uçota alan hesablarla
(20,23,25,26,28,31) qarşılıqlı surətdə material qiymətlilərini (10,12,15,16),
azqiymətli və tezkönələn əşyaların köhnəlməsini (13), əmlak və şəxsi sığorta
üzrə hesablaşmaları (65), sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmaları (69),
əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaları (70), əsas vəsaitlərin və
qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsini uçota alan hesabların (02,05) kredit
dövriyyəsi əks olunur. Yoxlama zamanı istifadə olunmuş hesabların siyahısına
və onlarda əks olunmuş məsrəf məbləğlərinin düzgün və tamlığlna xüsusi
diqqət yetirmək, xərc elementləri və məsrəf maddələri üzrə informasiyanın
analitikliyinin təmin edilməsini qiymətləndirmək lazımdır.
Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından əldə edilmiş gəlirin
formalaşmasının düzgünlüyünü yoxlamaq üçün ilk növbədə gəlirin hansı
üsulla hesablanmasını, başqa sözlə müəssisənin uçot siyasətində satış pulunun
müəyyən edilməsinin hansı metodunu seçdiyini müəyyən etmək lazımdır. Belə
ki, mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq müəssisənin gəliri (mənfəəti)
aşağıdakı üsullardan yalnız biri ilə müəyyən edilə bilər: “ödəmə üzrə”;
“yükləmə üzrə”.
“Yükləmə üzrə” və məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı üzrə
əməliyyatların uçotu 16, 16a №li cədvəllər və 11№li jurnal-order nəzərdə
tutulmuşdur. 16a №li cədvəl məhsul satışından əldə edilən pul vəsaitinin
yükləmə üzrə metodu ilə müəyyən edildiyi zaman aparılır. Bu cədvəldə
alıcılarla hesablaşmaların (62) və məhsul satışının (46) uçotu birgə aparılır.
54
 16a №li cədvəl məhsulların yüklənməsi zamanı satış pulunun “ödəmə
üzrə” müəyyən edilməsi zamanı istifadə olunur və yüklənmiş məhsulllara görə
tərtib edilmiş hesablaşma sənədlərinin yığılması və qruplaşdırılması üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
11 №li jurnal-orderdə müxabirləşən hesabların (40,41,43,45,62)
kreditləri üzrə aylıq yekunlar əks olunur. Bununla yanaşı jurnalda 16 və 16a
cədvəllərində məhsulların yüklənməsi, buraxılışı və satışı üzrə məlumatlar
ümumiləşdirilir.
Satış pulunun formalaşdırılmasının düzgünlüyünə 11 №li jurnal orderdə
aparılmış aşağıdakı yazılışlara əsasən nəzarət edilir:
Dt 62 “Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar”;
Kt 46 “Məhsulların satışı” (“yükləmə üzrə”metodu zamanı);
və yaxud:
Dt 50 “Kassa”, 51 “Hesablaşma hesabı”, 52 “Valyuta hesabı”;
Kt 46 “Məhsulların satışı” (“kassa üzrə”metodu zamanı).
Satılmış və alınmış mallar üçün tərtib edilmiş ilkin mühasibat
sənədlərində vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsinin (VÖEN)
göstərilməsinə xüsusi fikir vermək lazımdır.
Bundan başqa, yoxlama zamanı əsas məhsulların (işlərin, xidmətlərin)
satışından əldə edilmiş pul vəsaitlərinin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün
aşağıdakı ilkin sənədlərdən, uçot registrlərindən və hesabatlardan istifadə
etmək lazımdır.
• hesabat dövrü üçün müəssisənin uçot siyasəti haqqında əmri;
• 2 №li “Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə haqqında”
hesabat;
• Baş kitab və dövriyyə cədvəlləri;
• 1,2 və 11№li jurnal-orderlər (uçotun jurnal-order forması
zamanı);
• anbardan hazır məhsulların buraxılışına görə tərtib edilmiş
ilkin sənədlər (məxaric qaimələri, əmtəə-nəqliyyat qaimələri);
• hesablaşama hesabında pul vəsaitlərinin hərəkəti üzrə bank
çıxarışları;
• yüklənmiş məhsullara görə alıcılar tərəfindən kassaya
ödənilmiş nağd pul vəsaitlərinin kassaya ödənilməsi barədə
kassa mədaxil orderləri (kassa kitabı);
• yüklənmiş məhsulların ödənişi üçün tərtib edilmiş tədiyyə
tələbnamə tapşırıqları;
• müəssisənin ərazisindən hazır məhsulların buraxılışı üçün
tərtib edilmiş buraxılış vərəqələri;
55
 • zəmanət məktubları, qiymətin razılaşma protokolları;
• satılmış hazır məhsulların kalkulyasiyası;
• hesablar üzrə memorial-orderlər (mühasibat uçotunun
memorial-order forması zamanı);
• alıcı və sifarişçilərlə bağlanmış müqavilələr və s.
Vergi müfəttişi yuxarıda göstərilən ilkin uçot və hesabat sənədlərinə
əsasən məhsulların satışından əldə edilmiş gəlirlərin düzgünlüyünü aşağıdakı
qaydada yoxlamalıdır.
1. 2№li “Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə olunması haqqında”
hesabat formasında məhsulların satışından olan ümumi gəlir maddəsindəki
göstəricisi (hesabatın birinci bölməsi, kod sətiri 010), Baş kitabın (dövriyyə
balansının) 46 saylı hesabın kredit göstəricisi ilə tutuşdurulur. Kənarlaşmanın
məbləği ƏDV bəyannaməsindəki “Satılmış məhsullara görə hesablanmış
ƏDV” sətirində göstərilən məbləğə və 2№li “Maliyyə nəticələri və onlardan
istifadə olunması haqqında” hesabat formasının 015 kod sətirindəki ƏDV-nin
və 020 kod sətirindəki “Aksizlər” maddəsindəki məbləğlərə bərabər olmalıdır.
Başqa sözlə, kənarlaşmanın ümumi məbləği aksizlər və əlavə dəyər vergisinin
(dolayı vergilərin) ümumi məbləğinə bərabər olmalıdır. Baş kitabda 46 saylı
hesabın krediti üzrə əks olunmuş məbləğin 2№li hesabat formasının müvafiq
sətirində göstərilən satış pulu (ümumi gəlir) məbləğinə (ƏDV və aksizlər
nəzərə alınmadan) uyğun gəlmədiyi hallarda yoxlayıcı bu uyğunsuzluğun
səbəblərini müəyyən etməli və bu barədə aktda müvafiq qeyd etməlidir.
2. Baş kitab üzrə məlumatlar 11 №li jurnal-orderin (hesabdarlığın
jurnal-order forması zamanı) və ya 46 №li hesabın krediti üzrə hazır məhsul
satışının məbləğini əks etdirən uçot registrlərindəki məlumatlar tutuşdurulur.
Hesabat məlumatlarını uçot registrlərində əks olunmuş məlumatlarla
tutuşdurulduqdan sonra yoxlayıcı hazır məhsulun (işin, xidmətin) yüklənməsi
(görülməsi, göstərilməsi) və ödənişi üzrə əməliyyatların rəsmiləşdirilməsinin
düzgünlüyünün yoxlanmasına başlayır. Bu zaman aşağıdakı ilkin sənədlər
nəzərdən keçirilməlidir: hazır məhsul anbarının məxarici qaimələri, yükün
daşınma barədə əmtəə - nəqliyyat qəimələri,vəkələtnamələr və s.).
Yoxlama apararkən nəzərə almaq lazımdır ki, hazır məhsulların (işlərin,
xidmətlərin) daşınmasına görə tərtib edilmiş müqavilələr təstiq edilmiş uçot
siyasətinə uyğun gəlməlidir.
Əsas yoxlama növlərindən biri də sifarişçilərə (alıcılara) təqdim edilmiş
hesablaşma sənədlərdə 46 №li “Məhsul satışı” hesabının krediti üzrə əks
olunmuş məbləğlərin mühasibat uçotunda 62№li “Malalan vəsifarişçilərlə
hesablaşmalar” hesabının debeti ürə əks olunmuş məbləğlərin
üzləşdirilməsidir.

56
 Nəzərə almaq lazımdır ki, 46 hesab üzrə kredit dövriyyəsi ödənilməmiş
satış pulunun məbləği qədər korrektə olunur. Bundan başqa, xarici valyuta
aparılan mal dəyişmə əməliyyatları üzrə veksellərdən istifadə etməklə aparılan
əməliyyatların mühasibat uçotu registrlərindəki dövriyyəsini (şərti vahidlərlə),
yoxlayıcı yadda saxlamalıdır ki, əksər hallarda Mühasibat uçotunda 46№li
hesab üzrə (“yükləmə üzrə” metodu zamanı) əks olunmuş məbləğ vergiqoyma
obyektlərinin həcminə uyğun gəlmir.
Ilkin sənədlərə əsasən yüklənmiş və dəyəri ödənilmiş məhsulların
müvafiq üçot sənədlərində 46№ “Məhsul satışı” hesabının krediti üzrə əks
etdirilməsi faktiki aşkar edildiyi hallarda, yoxlayıcı, auditor faktiki əldə
edilmiş gəlirin yenidən hesablanmasını təmin etməli, vergitutmadan
yayındırılmış (gizlədilmiş) gəlir məbləğini müəyyən etməli və
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş tədbirlər görülməklə həmin faktlar yoxlama
aktında əks olunmalıdır.
Yoxlama zamanı yarımfabrikatların kənara satılıb-satılmaması faktına
fikir vermək lazımdır. Bunun üçün seçmə üsulu ilə alıcı müəssisələr tərəfindən
dəyəri ödənilmiş yarımfabrikatların mələği, malsatanın 46№li hesabının
kreditində əks olunmuş məbləğlə müqayisə edilməlidir.
Xarici valyuta əldə edilmiş satış pulu (satışdan gəlir) yoxlanılarkən
nəzərə almaq lazımdır ki, bu gəlir məbləği valyuta məzənnə fərqi məbləğinin
artıb-azalması nəzərə alınmaqla göndəriş sənədlərinə əsasən 46№li hesabın
kreditindəki məbləğə bərabər olmalıdır.
Valyutanın mütləq satışını həyata keçirən müəssisələr 46 №li hesabın
krediti üzrə əldə edilən gəliri bank müəssisəsinin sənədləri ilə təstiqlənən
manat ekvivalenti ilə əks etdirirlər.
Valyutanın mütləq satışını həyata keçirən müəssisələr 46 №li hesabın
krediti üzrə əldə edilən gəlirin bank müəssisəsinin sənədləri ilə təstiqlənən
manat ekvivalenti ilə əks etdirilir. Valyutanın müvəkkil banklar tərəfindən
sərbəst satışı zamanı bu satışın nəticələri valyutanın satış və balansda əks
etdirilmiş məzənnə fərqləri arasında əmələ gəlmiş fərq (müsbət və ya mənfi)
məbləğləri 83 saylı hesabın “Məzənnə fərqi” subhesabında uçota alınır. İlin
sonunda isə bu hesabda yığılmış məzənnə fərqinin məbləği satışdankənar gəlir
(zərər) kimi 80 “Mənfəət və zərərlər” hesaba silinir.
Mal mübadiləsi və barter üsulu ilə dəyəri ödənildikcə müəsisəyə daxil
olan məhsullar (mallar, əsas vəsaitlər və sair əmlak), təhvil alınmış iş və
xidmətlər uçota alınmaqla müvafiq hesabların (01,10,12,40,41) debeti ilə
müxabirləşməklə 60 “Malsatan və podraçılarla hesablaşmalar”, yaxud 76
“Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabının kreditinə əks
olunur. Eyni zamanda, müvafiq olaraq 46 və 48 saylı hesabların krediti, 60
saylı hesabın debeti üzrə əks olunan borclar, mal mübadiləsi qaydasında satış
57
üçün yola salınmış malların, yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin
maya dəyəri müvafiq satış hesablarının debetinə silinir.
Barter əməliyyatları dəyəri ödənilmədən yola salınmış məhsullara,
təhvil verilmiş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə həyata keçirildikdə,
onların dəyəri müvafiq satış hesablarının krediti ilə müxabirləşməklə 60 (76)
saylı hesabın debetində əks etdirilir. Eyni zamanda, satış hesabının debeti yola
salınmış məhsulları uçota alan hesabların krediti ilə müxabirləşir. Bu
əməliyyatlar üzrə maliyyə nəticələri həmçinin 80 saylı hesaba silinir.
Mal mübadiləsi şəklində müəssisəyə daxil olmuş mallar (işlər,
xidmətlər, məhsullar) müvafiq hesabların debeti ilə müxabirləşməklə 60 (76)
hesabın kreditində uçota alınırlar. Xarici şəxslərlə bağlanmış müqavilələrə
(kontraktlara) əsasən həyata keçirilən konsiqnasiya yolu ilə ixrac
əməliyyatları, ölkə ərazisində malların müəyyən müddət ərzində ixracını
nəzərdə tutulur.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən əsas vəsaitlərin satışından əldə
edilən və 47 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olması” hesabda uçota alınan
gəlirlər və sair aktivlərin saışından əldə edilən və 48 “Sair aktivlərin satışı”
hesabda uçota alınan gəlirlər sair satışdan əldə edilən gəlirlərə aid edilir.
Sair satışdan olan maliyyə nəticələrinin düzgünlüyünün yoxlanması
zamanı aşağldakı sənədlərə diqqət yetirmək lazımdır:
• “Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə haqqında” 2№ li hesabat
forması;
• Baş kitab (dövriyyə balansı);
• kənara satılmaq üçün materialların, kompleksləşdirici detalların və
digər əsas vəsaitlərin, mal-material qiymətlilərinin anbara mədaxil
edilməsinə görə tərtib edilmiş qaimələr;
• əsas vəsaitlərin satışı və ya əvəzsiz olaraq digər müəssisələrə
verilməsi zamanı tərtib edilmiş təhvil-təslim aktları(ƏV-1№ li
forma);
• səhmlər, istiqrazlar və digər qiymətli kağızlar, qısa və
uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarının dəyərini təsdiq edən ilkin
sənədlər;
• hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin hərəkəti üzrə bank
çıxarışları;
• əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin və material qiymətlilərinin
nağd satışına görə kassaya ödənilmiş pul vəsaitləri üçün tərtib
edilmiş mədaxil orderləri (kassa kitabı);

58
 • əsas vəsaitlərin və mal-material qiymətlilərinin müəssisə
ərazisindən kənara çıxarılmasına görə tərtib edilmiş buraxılış
vərəqələri;
• 1,2,8,9,13№ li jurnal-orderlər (uçotun jurnal-order forması
zamanı);
• əsasında sair satışdan olan nəticələrin 47 və 48 saylı mühasibat
uçotu heablarında yazılışların aparıldığı digər ilkin uçot sənədləri.
Sair satışdan olan faktiki satış pulu məbləğini, satılmış əsas vəsaitlərin
və sair aktivlərin maya dəyərini müəyyən edərkən yoxlama şağıdakı qaydada
aparılır.
47 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olma” hesabının krediti üzrə əks
olunan əsas vəsaitlərin satışından olan mənfəət (zərər) məbləği, “Maliyyə
nəticələri və onlardan istifadə haqqında” 2№ li hesabat formasının “Sair
satışdan olan nəticələr” adlı maddəsində (kod sətri 060) və 47 hesabın
kreditində əks olunmuş və satılmış əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri qədər
azaldılmış (47 hesabın debeti) məbləğlə müqayisə etmək lazımdır.
Əgər 2№ li hesabın formasında əks olunmuş məbləğ müəyyən edilmiş
qaydada hesablanmış məbləğdən az olarsa, onda vergitutmadan yayındırılmış
gəlirin məbləğini müəyyən etmək lazımdır.
Yoxlama zamanı əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri və onların satışdan daxil
olmuş pul vəsaitləri arasındakı fərqin müəyyən edilməsinin düzgünlüyünə fikir
vermək lazımdır. Bunun üçün bank çıxarışındakı və ya kassa məxaric
orderlərindəki məbləği əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktındakı (ƏV - 1№li
forma), məbləğlə eləcə də bina, tikili və ötürücü qurğuların inventar uçotu
kartoçkaları, yaxud digər əsas vəsaitlərin uçotu üçün nəzərdə tutulmuş ƏV -
7№ li əsas vəsaitlərin investor uçotu kartoçkaları ilə tutuşdurmaq lazımdır.
Təhvil-təslim aktlarında və əsas vəsaitlərin uçot kartlarında göstərilən
məbləğlər arasında kənarlaşma aşkar edildiyi hallarda isə onun səbəblərini
müəyyən etmək lazımdır. Müsbət fərq zamanı, vergitutmadan yayınma halının
olub-olmamasını müəyyən etmək məqsədilə ilkin dəyərlə başqa əsas vəsaitin
satılıb-satılmadığını (qeyri-rəsmi şəkildə əsas vəsaitin verilib-verilməməsini)
araşdırmaq lazımdır. Mənfi fərq oduqda isə yaranmış zərərin nə dərəcədə
qanuna uyğun olub-olmadığını müəyyən etmək lazımdır.
Əgər alınmış pul vəsaiti təhvil-təslim aktında (ƏV - 1№ li forma)
göstərilən məbləğdən az olarsa, onda vergitutulan mənfəətin azaldılmış
məbləğini müəyyənləşdirmək lazımdır.
Əksinə alınmış pul vəsaitlərinin aktda göstərilmiş məbləğdən çox
olduğu hallarda isə yoxlayıcı təhvil-təslim aktındakı məbləği 47 hesabın
krediti üzrə əks olunmuş məbləğlə tutuşdurmaqla vergitutulan mənfəətin
hesablanmasının düzgünlüyünü müəyyən edir.
59
 Əsas vəsaitlərin başqa müəssisələrə, eləcə də özünün hesablaşma
(valyuta) hesabı ilə müstəqil balansa malik olan filial və struktur bölmələrinə
əvəzsiz olaraq verilməsi faktiki aşkar edildiyi hallarda, bu əməliyyatdan olan
maliyyə nəticələrinin sair satışdan olan nəticələrə aid edilib-edilmədiyini
müəyyən etmək lazımdır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin İ-94
№ li 20 oktyabr 1995-ci il tarixli əmrilə təsdiq edilmiş mühasibat uçotu
hesabatının tətbiq olunması haqqında təlimata və Azərbaycan Respublikası
Vergilər Nazirliyinin təsdiq etdiyi “Müəssisə və təşkilatların mənfəətinə görə
verginin hesablanması və büdcəyə köçürülməsi qaydaları haqqında” təlimata
uyğun olaraq, qiymətlilərinin əvəzsiz olaraq verilməsindən olan maliyyə
nəticələri (zərər) vergitutulan mənfəətin azalmasına deyil, xüsusi
maliyyələşmə mənbələrinə (88, 87) silinir. Əsas vəsaitlərin əvəzsiz olaraq
verilməsindən olan zərərin “Sair satışdan olan gəlir” maddəsində əks olunduğu
hallarda isə 2№ li “Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə olunmas haqqında”
hesabat formasında və 47 saylı hesabda əks olunmuş mənfəət (zərər) məbləği
qədər azaldılmalıdır.
48 “Sair aktivlərin satışı” hesabının kreditində müəssisənin malik
olduğu mal-material qiymətlilərinin, qiymətli kağızların, qeyri-maddi
aktivlərin satışından olan, 46 və 47 hesablarda əks olunmayan maliyyə
nəticələri əks olunur.
2№ li “Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə olunması haqqında”
hesabat fornasının “Sair satışdan olan nəticələr” maddəsində (şifrə kodu 060)
əks olunmuş məlumatlar, sair aktivlərin balans dəyəri qədər azaldılmış (48
saylı hesabın debet dövriyyəsi) və Baş kitabda 48 saylı hesabın krediti üzrə əks
olunmuş məbləğlə tutuşdurulur.
Başqa müəssisələrdəki iştirak payının (başqa müəssisələrin Nizamnamə
kapitalına uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu), səhm depozitlərindən, istiqraz və
digər qiymətli kağızlardan, eləcə də maliyyə qoyuluşlarından (həm qısa, həm
də uzunmüddətli) istifadə etmək hüququnun satışı zamanı, auditor onlara aid
olmayan məsrəflərin silinməsi hesabına həmin qiymətlilərin nominal və ya
balans dəyərlərinin artırılıb-artırılmamasını müəyyən etməlidir. Bunun üçün
06 “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları” və 58 “ Qısamüddətli maliyyə
qoyuluşları” hesabının debetində hesaba alınan məbləğləri 48 “Sair aktivlərin
satışı” hesabının debeti üzrə əks olunan məbləği tutuşdurmaq lazımdır.
Kənarlaşmaların aşkar edildiyi hallarda (o cümlədən 48 hesabın
debetindəki məbləğin 06 və 58 hesabların debetindəki məbləğdən çox olarsa)
yoxlayıcı vergiqoymadan gizlədilən gəlirin həcmini müəyyən etməlidir. Eyni
zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, səhm, istiqraz və digər qiymətli kağızların
dəyəri 06 və 58 hesablarda əks olunan dəyəri onların nominal dəyərinə uyğun
gəlməlidir.
60
 Yoxlama zamanı auditor mühasibat sənədlərinin və təsərrüfat
əməliyyatlarının vaxtında əks etdirilməsinin dürüstlüyünü yoxlamalıdır.
Bunun üçün aşağıdakı sənədlərin tarixini yoxlamaq lazımdır:
• əsas vəsaitlərin ləğv edilməsindən alınmış komplektləşdirici detalların
və hissələrin , əsas vəsaitlərin və kənara satılmaq üçün nəzərdə tutulmuş digər
mal-material qiymətlilərinin material anbarından buraxılması üçün tərtib
edilmiş qaimənin;
• əsas vəsaitlərin və mal-material qiymətlilərinin müəssisə ərazisindən
çıxarılması üçün tərtib edilmiş buraxılış vərəqinin;
• hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin hərəkəti üzrə bünk çıxarışları
və ya əsas vəsaitlərin, material qiymətlilərinin, qeyri-maddi aktivlərin,
qiymətli kağızların və 47, 48 hesablarda uçota alınan digər qiymətlilərin satışı
üzrə hesabların ödənişi kimi müəssisənin kasasına nağd pulun mədaxili üçün
tərtib edilmiş mədaxil orderləri;
• Baş kitabda (dövriyyə balansında) və hesabdarlığın jurnal-order
forması ilə apardığı zaman 8, 9 və 13№ li jurnal-orderlərdə əks olunmuş
məlumatlar.
Bu sənədlərin mühasibat uçotunda əks olunmuş tarix və dövriyyələrinin
uyğun gəlməməsi faktı aşkar edildiyi hallarda, yoxlayıcı bu uyğunsuzluğun
2№ li hesabat formasında əks olunmuş sair satışdan olan mənfəətin ümumi
məbləğinə təsirini təhlil etməlidir. Dəyəri ödənilmədən və ya hesabların
kreditinə əks olunmadan əsas vəsaitlərin, mal-material qiymətlilərinin və
qiymətli kağızların ilkin dəyərinin mühasibat uotunda 47 və 48 saylı
hesabların debetinə əks olunması faktı aşkar edildikdə, vergitutmadan
yayındırılmış mənfəət məbləğini müəyyən etmək lazımdır.

61
 İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLARIN SİYAHISI

1. Аудит. Али мяктябляр цъцн дярс вясаити. – Б.: 2001

2. Аудит. Ганунверичилик вя норматив сянядляр Б.: 2002
3. Бухгалтерский учет: Учебное пособие / Под общ. ред. И.Е.Тишкова МН.:
Выш. шк., 1994 .
4. Бухгалтерский учет: Учебник / Под ред. П.П.Новиченко. – 2-е изд.
Перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1990
5. Бухгалтерский учет. Учебник / Под ред. А.Д.Ларионова. – М.: ''Проспект'',
1999.
6. Багиров Д. ''Налоговый аудит'' Б.: ''Маариф'', 1999.
7. Багиров Д. ''Налоговые проверки'' Б.: 1997
8. Климова М.А. Налоговый учет. Практическое руководство.- М.:
''Налоговый вестник'', 2003
9. Ногина О.А. Налоговый контроль: Вопросы теории. – СПб.; Питер, 2002.
10. Новиков Д.Ю. «Налог на прибыль в 2000 году»., «Главбух».,-М.: 2000
11. Т.Ф.Юткина ''Налоги и налогообложение'' ИНФРА - М.: 2001
12. Черник, Алексеев и др. ''Налоги'', 2003 г.
13. Пипко, Бережной. ''Бухгалтерский учет (финансовый) учет'', 2002.
14. Суйц В.Р. ''Аудит: общий, банковский, страховой'' М.: 2002.
15. Kарп Малоговый мененджмент

62