VADEMECUM MATURZYSTY

GEOGRAFIA
ROMAN DOMACHOWSKI
DOROTA MAKOWSKA

Wydanie piąte zmienione

WYDAWNICTWO „OŚWIATA"
 SPIS TREŚCI

OD AUTORÓW .......................................................................................................... 11

Część 1. Geografia fizyczna ogólna - DOROTA MAKOWSKA .................................. 13

1.1. Geografia jako nauka ........................................................................................... 13
1.2. Mapa jako źródło informacji geograficznej .......................................................... 15
Cechy i składniki mapy ........................................................................................ 15
Rodzaje siatek kartograficznych ........................................................................... 17
Rodzaje map .................................................................................................. ./. . 19
Przedstawianie cech ilościowych na mapach ................................................./. . . 20
1.3. Układ Słoneczny....................................................................................... / . . . 23
1.4. Kształt i ruchy Ziemi oraz ich następstwa ............................................... / ........... 24
Kształt Ziemi........................................................................................................ 24
Ruchy Ziemi ......................................................................................... | ............. 25
Następstwa ruchu obrotowego Ziemi................................................................... 26
Orientacja na Ziemi ............................................................................................. 26
Dobowa rachuba czasu......................................................................................... 29
Następstwa ruchu obiegowego Ziemi ................................................................... 30
Kalendarz .......................................................................................................... 32
1-5. Budowa atmosfery ............................................................................................... 33
1-6. Temperatura powietrza......................................................................................... 36
Bilans cieplny Ziemi ........................................................................................... 36
ZróŜnicowanie temperatury powietrza .................................................................. 37
1-7. Ciśnienie atmosferyczne i wiatry ......................................................................... 40
Rozkład ciśnienia na poziomie morza .................................................................. 40
Ogólne krąŜenie powietrza .................................................................................. 41
Masy powietrza ................................................................................................... 43
KrąŜenie monsunowe i lokalne............................................................................ 44
'•8. Wilgotność powietrza i opady ............................................................................. 46
Wilgotność powietrza .......................................................................................... 46
Chmury i opady .................................................................................................... 47
1.9. Strefy klimatyczne .............................................................................................. 49
1.10. Obieg wody w przyrodzie .................................................................................. 51
1.11. Oceany i morza .................................................................................................. 52
Wielkość i rodzaje mórz ..................................................................................... 52
Zasolenie mórz i temperatura wód powierzchniowych.......................................... 53
Prądy morskie ..................................................................................................... 53
Falowanie ......................................................................................................... 56
Pływy .................................................................................................................. 56
1.12. Bilans wodny obszarów lądowych ..................................................................... 57
1.13. Wody podziemne ................................................................................................ 60
Warunki występowania wód podziemnych .......................................................... 60
Źródła.................................................................................................................. 62
1.14. Rzeki ................................................................................................................ 63
Warunki występowania rzek ............................................................................... 63
Ustroje rzeczne ................................................................................................. 64
1.15. Jeziora ............................................................................................................. 66
1.16. Lodowce.............................................................................................................. 69
1.17. Budowa wnętrza Ziemi ....................................................................................... 72
1.18. Teoria płyt litosfery ............................................................................................ 74
1.19. Minerały i skały .................................................................................................. 77
Minerały i ich cechy ........................................................................................... 77
Rodzaje skał ....................................................................................................... 78
1.20. Procesy geologiczne wewnętrzne. Struktury tektoniczne ..................................... 82
Zjawiska plutoniczne ........................................................................................ 82
Zjawiska wulkaniczne ......................................................................................... 82
Ruchy górotwórcze (orogeniczne)........................................................................ 85
Ruchy lądotwórcze (epejrogeniczne).................................................................... 87
Trzęsienia ziemi .................................................................................................. 88
1.21. Procesy geologiczne na powierzchni Ziemi ......................................................... 89
Wietrzenie ........................................................................................................... 89
Grawitacyjne ruchy masowe ............................................................................... 91
Działalność wiatru .............................................................................................. 92
Działalność wód płynących ................................................................................. 93
Zjawiska krasowe ................................................................................................ 96
Działalność lodowców ......................................................................................... 97
Działalność morza ............................................................................................. 101
1.22. Rozwój rzeźby .................................................................................................. 104
1.23. Ukształtowanie powierzchni Ziemi.................................................................... 105
Ukształtowanie dna oceanów ............................................................................ 106
Ukształtowanie powierzchni lądów ................................................................... 108
1.24. Dzieje Ziemi ..................................................................................................... 110
1.25. Gleby .............................................................................................................. 115
1.26. Formacje roślinne .............................................................................................. 117
Strefy klimatyczno-glebowo-roślinne................................................................. 118
 Piętra roślinności w róŜnych strefach klimatycznych ......................................... 120
1.27. Świat zwierzęcy lądów i mórz .......................................................................... 122
Fauna lądowa .................................................................................................... 122
Świat organiczny mórz i oceanów ..................................................................... 124

Część 2. Geografia fizyczna Polski - DOROTA MAKOWSKA............................... 126

2.1. Terytorium Polski i jej połoŜenie geograficzne.................................................... 126
Terytorium Polski ............................................................................................... 126
Granice Polski .................................................................................................... 127
PołoŜenie geograficzne Polski ............................................................................ 129
2.2. Budowa geologiczna i ukształtowanie powierzchni ............................................. 129
Główne rysy ukształtowania terenu ..................................................................... 129
Platforma wschodnioeuropejska (prekambryjska) ................................................ 131
Platforma paleozoiczna ....................................................................................... 132
Karpaty ............................................................................................................... 134
Osady i formy czwartorzędowe .......................................................................... 137
2.3. Klimat ................................................................................................................. 138
2.4. Szata roślinna i gleby ......................................................................................... 140
2.5. Sieć wodna Polski .............................................................................................. 144
2.6. Środowisko geograficzne wybranych krain ......................................................... 145
Tatry ................................................................................................................... 147
WyŜyna Kielecka ............................................................................................... 150
Nizina Mazowiecka ............................................................................................ 154
Pojezierze Suwalskie ........................................................................................... 157,
śuławy ............................................................................................................. 159
/
Część 3. Geografia ekonomiczna Polski - ROMAN DOMACHOWSKI .................. 1^2
\
3.1. Przemiany ludnościowe w Polsce po drugiej wojnie światowej .......................... 1«2
Liczba ludności .................................................................................................. 1612
Przyrost naturalny ludności .................................................................................. Ifył
Struktura demograficzna ..................................................................................... I(t6
Struktura zawodowa ........................................................................................... 168
Ruchy migracyjne ludności i urbanizacja w Polsce .............................................. 172
Osadnictwo wiejskie ........................................................................................... 174
3.2. Przemysł Polski .................................................................................................. 176
Rozwój przemysłu .............................................................................................. 176
Struktura produkcji ............................................................................................. 178
Restrukturyzacja przemysłu ................................................................................ 180
3.3. Baza surowcowa Polski ....................................................................................... 181
Zasoby surowcowe Polski................................................................................... 181
Surowce energetyczne ......................................................................................... 181
Surowce metaliczne ............................................................................................ 185
Surowce chemiczne............................................................................................ 186
 Surowce skalne ................................................................................................. 187
3.4. Przemysł energetyczny ..................................................................................... 188
3.5. Produkcja maszyn i urządzeń ........................................................................... 193
3.6. Przemysł chemiczny ......................................................................................... 197
3.7. Przemysł włókienniczy ..................................................................................... 199
3.8. Okręgi przemysłowe Polski .............................................................................. 199
3.9. Dostosowanie polskiego przemysłu do gospodarki rynkowej ............................ 203
3.10. Warunki rozwoju rolnictwa w Polsce .............................................................. 207
Przyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa .......................................................... 207
Czynniki społeczno-ekonomiczne ..................................................................... 210
3.11. Rolnicze uŜytkowanie ziemi .............................................................................. 216
3.12. Produkcja roślinna w Polsce ............................................................................. 217
3.13. Chów zwierząt gospodarskich w Polsce ............................................................ 225
Rolnictwo ekologiczne ................................................................................... 227
3.14. Leśnictwo i gospodarka leśna. Przemysł drzewny ............................................. 229
Lasy w Polsce .................................................................................................. 229
Przemysł drzewny ............................................................................................. 232
Przemysł celulozowo-papierniczy ..................................................................... 233
3.15. Komunikacja .................................................................................................. 233
Transport kolejowy ........................................................................................... 234
Transport drogowy ........................................................................................... 235
śegluga śródlądowa ......................................................................................... 236
śegluga morska ................................................................................................ 237
Transport przesyłowy ....................................................................................... 238
Transport lotniczy ............................................................................................. 239
3.16. Zanieczyszczenie i ochrona środowiska przyrodniczego .................................... 239
Zanieczyszczenie powietrza.............................................................................. 240
ZagroŜenie lasów ............................................................................................. 243
ZagroŜenie gleb................................................................................................ 245
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych ................................ 246
ZagroŜenie zdrowia i Ŝycia człowieka .............................................................. 248
Ochrona środowiska.......................................................................................... 249
3.17. Handel zagraniczny ........................................................................................... 253
Udział Polski w światowych obrotach handlowych........................................... 253
Geograficzne kierunki handlu zagranicznego..................................................... 254
3.18. Integracja Polski ze strukturami europejskimi .................................................... 257
3.19. Turystyka i wypoczynek.................................................................................... 261
3.20. Warunki bytu ludności ...................................................................................... 264
Kryteria oceny poziomu Ŝycia .......................................................................... 264
Mieszkalnictwo .................................................................................................. 264
Dostępność usług .............................................................................................. 266
Jakość środowiska ............................................................................................. 269
Część 4. Człowiek i jego działalność
Wewspółczesnym świecie - ROMAN DOMACHOWSKI .......................................... 271
4.1. Świadoma współpraca niezbędnym warunkiem dalszego rozwoju świata .......... 271
4.2. Środowisko geograficzne jako podstawa działalności człowieka ...................... 273
Wpływ środowiska geograficznego na człowieka ............................................. 274
Wpływ działalności ludzkiej na środowisko ..................................................... 274
4.3. Lasy i gospodarka leśna.................................................................................... 282
Zalesienie świata ............................................................................................ 282
Gospodarka leśna ............................................................................................. 284
4.4. Gospodarka zasobami surowców mineralnych ................................................. 286
Surowce energetyczne świata ........................................................................... 287
Surowce metaliczne w świecie ......................................................................... 290
Inne surowce dla przemysłu ............................................................................. 291
4.5. Rozwój zaludnienia świata ................................................................................ 292
4.6. Rozmieszczenie ludności na świecie i źródła utrzymania .................................. 294
Rozmieszczenie ludności .................................................................................. 294
Źródła utrzymania ludności.............................................................................. 295
4.7. Warunki rozwoju gospodarki rolnej .................................................................. 297
Obszary uŜytkowane rolniczo i charakterystyczne uprawy ............................... 297
Warunki rozwoju rolnictwa ............................................................................. 298
4.8. Produkcja roślinna ........................................................................................... 300
ZboŜa ............................................................................................................. 300
Rośliny korzeniowe .......................................................................................... 303
Rośliny cukrodajne.......................................................................... f ............... 304
Rośliny tłuszczodajne.................................................................... / ................. 304
Warzywa i owoce........................................................................ ./ .................. 305
4.9. Chów zwierząt gospodarskich ...................................................... /.................... 305
Chów bydła ........................................................................... . / ...................... 305
Chów owiec ..................................................................................................... 306
Chów trzody chlewnej ...................................................................................... 306
Drobiarstwo ...................................................................................................... 307
Chów koni ....................................................................................................... 307
4.10. Rybołówstwo .......................................................................................................... 307
4.11.
MoŜliwości wyŜywienia wzrastającej liczby ludności świata............................ 308
4.12.
Procesy urbanizacyjne ...................................................................................... 310
4.13.
Światowe problemy energetyczne ..................................................................... 313
4.14.
Regiony przemysłowe świata ............................................................................ 317
4.15.
ZróŜnicowanie świata ze względu na poziom rozwoju gospodarczego ................ 320
Terytorialny podział świata.............................................................................. 320
Poziom rozwoju krajów świata.......................................................................... 322
Organizacje integracji gospodarczej .................................................................. 325
Wykaz zalecanej literatury ........................................................................................ 328
Wykaz źródeł ilustracji .............................................................................................. 330
 OD AUTORÓW

KsiąŜka ta jest przeznaczona głównie dla osób, które wybierają

geografię jako przedmiot maturalny. Będzie równieŜ uŜyteczna dla
tych, którzy mają zamiar przygotować się do egzaminu wstępnego
Z geografii na wyŜszą uczelnię.
Efekty uczenia się zaleŜą nie tylko od rodzaju poznawanych treści,
ale między innymi od pewnych regul, których warto przestrzegać, aby
osiągane wyniki byty korzystne w stosunku do nakładu sił i czasu.
Uczeń ostatniej klasy szkoły średniej powinien odznaczać się znaczną
samodzielnością i umiejętnością organizowania własnej pracy.
Głównym celem tego opracowania jest takie ujęcie materiału, aby
maksymalnie ułatwić samodzielne uczenie się.
Aby uczenie się było efektywne, uczący się powinien posiadać:
- świadomość celu, do którego dąŜy (czego chce się nauczyć i na
jakim poziomie),
- umiejętność wyboru określonych metod postępowania w zaleŜno
ści od rodzaju poznawanych treści i innych warunków wpływają
cych na efekt uczenia się,
~ zdolność wybierania metod postępowania, które najskuteczniej
przybliŜają osiągnięcie załoŜonego celu.
Uczenie się jest działaniem indywidualnym i moŜe być skuteczne jedynie
przy aktywnej postawie uczącego się, a jego wyniki moŜemy poprawić
przez lepsze zorganizowanie własnego warsztatu pracy. W czasie
kilkunastu lat nauki miałaś(łeś) bardzo duŜo okazji wzbogacenia swojej
wiedzy. Pamiętaj jednak, Ŝe wiedza ma wartość tym większą, im lepiej
umiesz z niej korzystać i posługiwać się nią na co dzień.
Zakres opracowania został określony przez treści wyznaczające
poziom średniego wykształcenia z geografii. KsiąŜka ta pomyślana
została jako praktyczna pomoc w procesie przygotowania się do
egzaminu. Ma teŜ charakter inny niŜ podręczniki, z których korzys-
tałaś(łeś) w ciągu lat nauki szkolnej. Zawiera wybraną i uporząd-
kowaną wiedzą Z geografii na poziomie średniej szkoły ogólnokształ-
cącej. Charakter tej ksiąŜki najlepiej oddaje łacińskie wyraŜenie
„vade mecum" - pójdź za mną. Jest to rodzaj przewodnika, który
pomoŜe Ci przypomnieć sobie, utrwalić i uzupełnić wiedzę niezbędną
do zdania egzaminu z geografii.
śyczymy Ci powodzenia

AUTORZY
 Dorota Makowska

Część 1.

GEOGRAFIA FIZYCZNA OGÓLNA

1.1. GEOGRAFIA JAKO NAUKA

Ziemia jako planeta, budowa globu ziemskiego, cechy fizyczne całości
i poszczególnych części Ziemi, a takŜe procesy zachodzące we wnętrzu
oraz na jej powierzchni są przedmiotem badań nauk o Ziemi. Do nauk
0Ziemi naleŜą: geofizyka, geologia, geodezja i geografia. Wyniki badań
kaŜdej z tych dyscyplin słuŜą pozostałym (rys. 1-1).
Przedmiotem badań geofizycznych są wszelkie procesy i zjawiska
fizyczne zachodzące we wnętrzu Ziemi, litosferze, hydrosferze i atmosfe-
rze. Przedmiotem nauk geologicznych jest skorupa ziemska, jej budowa,
dzieje powstawania i procesy przemian. Do podstawowych nauk geolo-
gicznych zalicza się: geologię dynamiczną, geologię historyczną, geolo-
gię regionalną i geologię stosowaną. Kształt i rozmiary Ziemi to przed-
miot badań nauk geodezyjnych.
Przedmiotem badań nauk geograficznych jest zewnętrzna powłoka
Ziemi, jej przestrzenne zróŜnicowanie pod względem przyrodniczym
i społeczno-gospodarczym oraz związki, jakie zachodzą pomiędzy śro
dowiskiem geograficznym a działalnością społeczeństw.
Zewnętrzna powłoka Ziemi stanowi przestrzeń geograficzną, którą
tworzą — przenikające się wzajemnie na powierzchni globu — litosfera,
atmosfera, hydrosfera oraz biosfera wraz z produktami działalności
człowieka (antroposfera). Zasięg tej przestrzeni wyznacza się od dolnej
granicy skorupy ziemskiej po górną granicę troposfery, praktycznie zaś
jest to sfera oddziaływania człowieka. Nazywa się ją równieŜ powloką
Rys. 1-1. Schemat podziału nauk geograficznych i ich związki z innymi naukami (wg
Leszczyckiego)

krajobrazową lub w skrócie krajobrazem. JeŜeli rozpatruje się tę powło-

kę z punktu widzenia potrzeb człowieka i z uwzględnieniem zachodzą-
cych pod jego wpływem przemian warunków naturalnych, określa się ją
mianem środowiska geograficznego.
Przyrodnicze zróŜnicowanie powłoki krajobrazowej jest przedmio-
tem badań nauk fizycznogeograficznych. Geomorfologia, czyli nauka
o ukształtowaniu powierzchni, klimatologia, hydrologia, oceanologia,
biogeografia i geografia gleb to wyspecjalizowane dziedziny geografii
fizycznej zajmujące się poszczególnymi składnikami powłoki krajobra-
zowej. Geografia fizyczna kompleksowa bada krajobraz jako efekt
wzajemnego oddziaływania poszczególnych jego składowych z uwzglę-
dnieniem działalności człowieka.
Społeczno-gospodarcze zróŜnicowanie przestrzeni geograficznej to
dziedzina badań geografii społeczno-ekonomicznej. W ramach tych nauk
wyspecjalizowały się działy zajmujące się poszczególnymi formami spo-
łecznej i gospodarczej działalności człowieka, np.: geografia zaludnie-
nia, rolnictwa, przemysłu, transportu. Badania geograficzne, zarówno
fizycznogeograficzne, jak i społeczno-ekonomiczne, mogą mieć charak-
ter globalny, bądź teŜ mogą dotyczyć określonych regionów. Specyfiką
badań geografii regionalnej jest całościowe ujmowanie problematyki
przyrodniczej, społecznej i gospodarczej regionu, który moŜe być roz-
patrywany w skali od lokalnej po globalną.
Do nauk geograficznych zalicza się geografię matematyczną i astro-
nomiczną, a takŜe kartografię, obejmującą równieŜ geograficzną inter-
pretację map oraz zdjęć lotniczych i satelitarnych.
Nauki geograficzne ze względu na przedmiot swych badań stoją na
pograniczu przyrodniczych nauk o Ziemi oraz nauk społecznych i eko-
nomicznych. Dzięki temu wzrasta ich praktyczne znaczenie, szczególnie
w tych dziedzinach działalności ludzkiej, które wymagają całościowego
spojrzenia na przyrodę i gospodarującego w niej człowieka, jak np.
planowanie przestrzenne, ochrona i kształtowanie środowiska.

1.2. MAPA JAKO ŹRÓDŁO INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ

CECHY I SKŁADNIKI MAPY

Mapa jest obrazem powierzchni Ziemi wykonanym na płaszczyźnie,

W zmniejszeniu określonym przez skalę, z uwzględnieniem krzywizny
Ziemi. Dobrane — zgodnie ze skalą i przeznaczeniem mapy — przed-
mioty terenowe, zjawiska przyrodnicze oraz zagadnienia gospodarcze
i społeczne są przedstawione za pomocą umownych znaków.
Podstawowymi cechami mapy, decydującymi o jej szerokim zastoso-
waniu w nauce i innych dziedzinach Ŝycia i odróŜniającymi ją od innych
obrazów powierzchni Ziemi, takich jak np. zdjęcia lotnicze i satelitarne,
jest:
— zastosowanie znaków umownych do prezentacji treści mapy;
— dokonany dobór i uogólnienie elementów treści mapy, czyli
generalizacja;
— moŜliwość określenia połoŜenia geograficznego dzięki zastosowa-
niu odwzorowania kartograficznego konstrukcji mapy, opartego na
regułach matematycznych;
— moŜliwość odczytywania i pomiaru róŜnych cech ilościowych
i jakościowych dzięki kartograficznym metodom prezentacji oraz skali.
Podstawowymi elementami mapy są:
— osnowa (podstawa) matematyczna, na którą składają się: od
wzorowanie kartograficzne, skala mapy i punkty geodezyjne;
— treść mapy;
— legenda.
Zmniejszeniu i odwzorowaniu kartograficznemu podlega obraz rze-
czywistej powierzchni Ziemi rzutowany na powierzchnię odniesienia.
Jest nią powierzchnia kuli, m.in. dla map świata, lub elipsoidy obroto-
wej, tj. bryły, którą moŜna opisać matematycznie w odróŜnieniu od
rzeczywistej powierzchni Ziemi, dla map topograficznych.
O wielkości zmniejszenia informuje skala mapy. WyraŜa ona stosu-
nek między odległością punktów na mapie a rzeczywistą odległością
między tymi punktami na powierzchni odniesienia. Skala mapy jest
ułamkiem; zatem im większy jest mianownik ułamka, tym mniejsza jest
skala mapy. Na mapie skala moŜe być zapisana w postaci skali liczbo-
wej, np. l: 100000 (czytaj: jeden do stu tysięcy), skali mianowanej, np.
l cm — l km (czytaj: l cm na mapie odpowiada l km w terenie), lub teŜ
podziałki, w postaci odcinka podzielonego na części, którym są przypi-
sane wartości odpowiadające określonym odległościom rzeczywistym.
Odwzorowanie kartograficzne polega na przeniesieniu połoŜenia
punktów z powierzchni kuli (elipsoidy) ziemskiej na płaszczyznę mapy
z zastosowaniem określonych metod matematycznych, np. rzutowania
geometrycznego. W praktyce odwzorowanie kartograficzne polega na
matematycznym przeniesieniu na płaszczyznę mapy siatki geograficz-
nej. Siatkę geograficzną tworzą wybrane południki i równoleŜniki.
Południki są półokręgami jednakowej długości zbiegającymi się na bie-
gunach, a równoleŜniki okręgami na powierzchni kuli, których płasz-
czyzny są prostopadłe do osi ziemskiej, o obwodzie malejącym ku
biegunom.
Odwzorowana na mapie siatka geograficzna staje się siatką karto-
graficzną. Siatkę kartograficzną moŜna otrzymać drogą rzutowania
geometrycznego siatki geograficznej. Obraz siatki kartograficznej zale-
Ŝy m.in. od zastosowanej powierzchni odwzorowania oraz od połoŜenia
na powierzchni globu punktu lub linii styczności.
RODZAJE SIATEK KARTOGRAFICZNYCH
Ze względu na zastosowaną powierzchnię, na którą odwzorowuje się
siatkę geograficzną, wyróŜnia się siatki płaszczyznowe (zwane teŜ azy-
mutalnymi), stoŜkowe i walcowe (rys. 1-2). Istnieje teŜ grupa siatek

tyś. l- 2. Główne rodzaje siatek: a) płaszczyznowa (azymutalna), b) walcowa, c) stoŜ-

kowa [2]
zwanych umownymi, których obraz jest wynikiem określonych załoŜeń
matematycznych modyfikujących rzut geometryczny. Wśród nich są
siatki pseudowalcowe Mollweidego (por. atlas geograficzny — okładka).
W zaleŜności od połoŜenia na kuli ziemskiej punktu lub linii stycz-
ności mapy wyróŜnia się siatki w połoŜeniu:
— normalnym, tzn. osie stoŜka i walca są zgodne z osią biegunową
Ziemi, a płaszczyzna jest styczna do kuli na biegunie;
— poprzecznym — płaszczyzna jest styczna na równiku, a osie
stoŜka lub walca pokrywają się z płaszczyzną równika;
— ukośnym — punkt styczności płaszczyzny znajduje się pomiędzy
równikiem a biegunem, a osie walca i stoŜka znajdują się w połoŜeniu
pośrednim pomiędzy równikiem a biegunem.
Mimo róŜnego kształtu siatek kartograficznych, w kaŜdym z odwzo-
rowań linie południków i równoleŜników zawsze prawidłowo wskazują
kierunki główne stron świata i połoŜenie geograficzne punktów na
mapie. Zniekształceniu ulegają natomiast zarysy geometryczne
obiektów.
W wyniku przedstawienia powierzchni kulistej na płaszczyźnie ma-
py powstają zniekształcenia kartograficzne. Na mapie nie moŜna jedno-
cześnie zachować wierności kątów, odległości i powierzchni. JednakŜe
jest moŜliwe dobranie takich zniekształceń, Ŝe przynajmniej jeden z wy-
mienionych elementów będzie przedstawiony wiernie. Stąd ze względu
na charakter zniekształceń kartograficznych wyróŜnia się odwzoro-
wania:
— wiernoodleglościowe, w których uzyskano wierne przedstawienie
odległości wzdłuŜ pewnych kierunków (nie jest bowiem moŜliwe uzyska
nie wierności odległości we wszystkich kierunkach);
— wiernokątne, w których kąty (kierunki) wyznaczone na mapie
odpowiadają rzeczywistym;
— wiernopowierzchniowe, w których wiernie są przedstawione pola
powierzchni figur;
— dowolne, w których nie są zachowane wierności ani kątów, ani
powierzchni, ani teŜ odległości, ale ich zniekształcenia są stosunkowo
niewielkie.
RODZAJE MAP
Ze względu na skalę wyróŜnia się mapy:
— wielkoskalowe — powyŜej l: 200 000,
— średnioskalowe — poniŜej l: 200 000 i powyŜej l: l 000000,
— małoskalowe — poniŜej l: l 000 000.
Uwzględniając związaną ze skalą mapy generalizację, mapy wielkoska-
lowe naleŜą do map szczegółowych, a małoskalowe do przeglądowych.
Ze względu na treść mapy, wyróŜnia się mapy ogólnogeograficzne
i tematyczne.
Na mapach ogólnogeograficznych jest przedstawiony obraz powierz-
chni globu, tj. ukształtowanie poziome (zarysy lądów) i pionowe (rzeźba
terenu), sieć wodna, osiedla, drogi komunikacyjne itd.
Wielkoskalowymi, szczegółowymi mapami ogólnogeograficznymi
są mapy topograficzne; wykonane w duŜych skalach, w odwzorowaniach
wiernokątnych, mają minimalne zniekształcenia odległości i pól, toteŜ
moŜliwe są na nich dokładne pomiary. Mapy te, oprócz siatki kartogra-
ficznej, zawierają takŜe siatkę topograficzną (współrzędnych prostokąt-
nych) ułatwiającą dokładne określenie połoŜenia obiektów.
Treść map topograficznych jest zwykle nanoszona na podstawie
zdjęć lotniczych i bezpośrednich pomiarów w terenie. Pomiary te nawią-
zują do istniejącej osnowy geodezyjnej, to jest sieci punktów, których
połoŜenie geograficzne i wysokość bezwzględna zostały dokładnie wy-
znaczone metodami geodezyjnymi. W nawiązaniu do sieci punktów
wysokościowych, rzeźbę terenu przedstawia się za pomocą poziomic.
Poziomice są liniami wyznaczającymi na mapie połoŜenie punktów
O jednakowej wysokości bezwzględnej, tj. wysokości liczonej względem
poziomu morza. W obrębie jednego arkusza mapy wartości sąsiednich
poziomic róŜnią się o stałą liczbę metrów. RóŜnica ta nazywa się cięciem
poziomicowym. Stosowane na mapach topograficznych symbole nazy-
wa się znakami topograficznymi. Wśród nich wymienia się znaki po-
wierzchniowe, punktowe, liniowe.
Ogólnogeograficzne mapy przeglądowe obejmują większe obszary
niŜ mapy topograficzne i pozwalają na dojrzenie przewodnich rysów
powierzchni globu.
Stopień generalizacji map przeglądowych zaleŜy równieŜ od ich
Przeznaczenia, np. na mapach ściennych jest większy niŜ na mapach
Przeznaczonych do uŜytku indywidualnego, a wykonanych w tej samej
skali. Na mapach przeglądowych, do przedstawienia rzeźby nie stosuje
się juŜ równego cięcia poziomicowego, lecz wybiera się poziomice tak,
aby charakteryzowały główne nierówności terenowe. Często stosuje się
barwienie obszarów połoŜonych pomiędzy poziomicami, według przyję-
tej skali barw, zwanej skalą hipsometryczną.
Mapy tematyczne są to mapy przedstawiające wybrany element lub
elementy naleŜące do treści mapy ogólnogeograficznej, np. roślinność,
sieć wodną lub elementy przedstawiające róŜnorodne zjawiska przyrod-
nicze, społeczne, gospodarcze, nawet takie, których nie uwzględnia się
na mapach ogólnogeograficznych. Mapy tematyczne, oprócz treści bę-
dącej głównym tematem, zawierają wybrane elementy treści ogólnogeo-
graficznej (najczęściej są to linie brzegowe mórz, jezior, sieć wodna),
które stanowią podkład mapy i słuŜą lepszej lokalizacji przedstawio-
nych na mapie zjawisk.
RóŜnorodność map tematycznych jest tak wielka, jak wielkie jest
zróŜnicowanie środowiska geograficznego i działalności gospodarczej
i społecznej człowieka. Ze względu na treść najczęściej wyróŜnia się
mapy przyrodnicze, np. geologiczne, klimatyczne, glebowe, oraz mapy
społeczno-gospodarcze, np. mapy gospodarcze rolnictwa, przemysłu,
rozmieszczenia ludności, tras komunikacyjnych itp. Obecnie podział ten
nie jest wystarczający, gdyŜ pojawiają się mapy naleŜące do obu grup,
np. ukazujące związki środowiska przyrodniczego z działalnością gos-
podarczą człowieka.
PRZEDSTAWIANIE CECH ILOŚCIOWYCH NA MAPACH
Ilościową charakterystykę zjawisk przedstawiają mapy zwane statysty-
cznymi, do których zalicza się kartogramy, kartodiagramy, mapy izaryt-
miczne i mapy kropkowe.
JeŜeli dane liczbowe przedstawimy w postaci wykresu (diagramu),
a diagram ten umieścimy na mapie, to otrzymamy kartodiagram. Diag-
ramy są najczęściej figurami geometrycznymi, których wielkość (wyso-
kość, powierzchnia lub objętość) wyraŜa przedstawianą wartość. Umie-
szczane są na mapie w konkretnym miejscu występowania charaktery-
zowanego zjawiska lub w środku obszaru, np. jednostki administracyj-
nej, do którego odnoszą się dane (rys. 1-3). Stosuje się równieŜ diagramy
liniowe. Ilustrują one ilościowe zmiany zjawisk występujących wzdłuŜ
pewnych linii, np. tras przewozów. Tu zmienna szerokość pasa obrazuje
zmiany wartości liczbowych. Diagramy kołowe często uŜywane są do
jednoczesnego przedstawiania wartości ogólnej, którą wyraŜa powierz-
 Rys. 1-3. Rodzaje karto-
diagramów: a)
prosty, b) złoŜo-
ny, c) sumarycz-
ny strukturalny
[30]

chnia koła, oraz procentowego udziału jej składowych. Jest to wtedy

diagram strukturalny (rys. 1-3 c.).
Wykresy w układzie współrzędnych prostokątnych stosowane są na
mapach rzadko; często poza mapą jako jej uzupełnienie. Przedstawiają
daną wartość liczbową w zaleŜności od innych wartości, którymi mogą
. być miary czasu, wieku, liczebności populacji itp.
Kartogramy (rys. 1-4) są mapami, w których za pomocą barw lub
kreskowań (szrafu) przedstawiono ilościowe zróŜnicowanie zjawiska
w odniesieniu do wyróŜnionych na mapie jednostek terytorialnych.
W odróŜnieniu od kartodiagramów, kartogramy pozwalają na odczyta-
nie jedynie przedziału wartości, w jakim mieszczą się wartości rzeczywis-
te. Dla uszeregowanych przedziałów wartości ustala się skalę barw lub
szarości zazwyczaj tak, aby coraz ciemniejsze barwy lub bardziej gęste
kreskowania wskazywały coraz wyŜsze wartości.
Na mapach wykonanych metodą kropkową kaŜda kropka (lub inny
symbol) przedstawia określoną wartość liczbową, czyli ma przypisaną
Wagę. Kropki rozmieszczone są w miejscach występowania zjawiska.
 Rys. l- 4. Kartogramy o róŜnych polach odniesienia [13]

Na mapach izoliniowych przedstawia się cechy ilościowe zjawisk wy-

stępujących w zasadzie w sposób ciągły, holinie są to linie łączące pun-
kty o jednakowych wartościach liczbowych. Gdy wartości te odnoszą się
do ukształtowania terenu, są to izohipsy, ciśnienia — izobary, tempera-
tury — izotermy, sum opadów — izohiety itd. Przebieg wybranych
wartości izolinii wyznacza się drogą interpolacji na podstawie wartości
pomierzonych lub obliczonych w punktach pomiarowych (rys. 1-5).
Rys. 1-5. Interpolacja izolinii [30]

1.3. UKŁAD SŁONECZNY

Układ Słoneczny powstał ok. 5 miliardów lat temu z chmury gazu

zawierającego resztki materii wcześniej istniejących gwiazd. Ciałem cen-
tralnym układu jest Słońce, którego masa stanowi aŜ 99,9% masy całego
układu. Dzięki oddziaływaniu grawitacyjnemu wokół Słońca krąŜą pla-
nety (wraz z obiegającymi je księŜycami), planetoidy, komety1 oraz
materia międzyplanetarna.
Słońce naleŜy do gwiazd małych o średnicy l 392 000 km, co odpo-
wiada 109 średnicom Ziemi. We wnętrzu Słońca, przy temperaturze
kilkunastu milionów stopni i odpowiednio wielkim ciśnieniu, zachodzą
termojądrowe przemiany wodoru w hel, w czasie których wyzwala się
energia promienista. Stanowi ona główne źródło światła i ciepła na
planetach.
Planety mają kształt zbliŜony do kuli. KrąŜą po orbitach kołowych
lub eliptycznych i jednocześnie obracają się wokół własnej osi. Jest to
ruch prawoskrętny. Planety róŜnią się budową fizyczną, wielkością,
prędkością ruchów, a takŜe warunkami termicznymi panującymi na ich

1
Nie wszystkie komety występujące w Układzie Słonecznym krąŜą wokół Słońca;
niektóre mają orbity paraboliczne lub hiperboliczne.
powierzchni (rys. 1-6).
 Cztery najbliŜsze Słońca planety, tj. Merkury, Wenus, Ziemia i Mars,
mają podobne rozmiary i budowę. Są planetami stałymi z metalicznym
jądrem i skalną skorupą. Wszystkie w przeszłości były aktywne wulkani-
cznie i sejsmicznie. Dziś aktywna jest jedynie Ziemia. Gazy wulkaniczne
stworzyły atmosferę Wenus, Ziemi i Marsa. Merkury, ze względu na
małe rozmiary i małą odległość od Słońca, prawie nie posiada atmo-
sfery.
Kolejne cztery planety — Jowisz, Saturn, Uran i Neptun — naleŜą do
planet olbrzymich. Ich masa łącznie stanowi 99% masy wszystkich
planet. Są gazowymi kulami zbudowanymi głównie z wodoru, helu,
metanu, amoniaku, wody. We wnętrzu planet gazy przechodzą w stan
płynny i stały. Największe z planet wypromieniowują więcej ciepła niŜ
pobierają od Słońca.
Pluton osiąga największą odległość od Słońca (5,9 mld km) i jedno-
cześnie jest najmniejszą i najchłodniejszą planetą. Orbita Plutona okre-
sowo przecina się z orbitą Neptuna.
Większość planet układu słonecznego posiada księŜyce; nie mają ich
tylko Merkury i Wenus. Między orbitą Marsa i Jowisza krąŜą ciała
niebieskie (o średnicy poniŜej 1000 km) zwane planetoidami. Ziemia,
mimo wspólnego pochodzenia i budowy podobnej do innych planet, jest
planetą wyjątkową. Tylko na niej rozwinęło się Ŝycie i powstał gatunek
ludzki.

1.4. KSZTAŁT I RUCHY ZIEMI ORAZ ICH NASTĘPSTWA

KSZTAŁT ZIEMI
Danych o kształcie i rozmiarach naszej planety dostarczają po-
miary grawimetryczne (siły cięŜkości) oraz geodezyjne (triangulacyj-
ne i niwelacyjne) wykonywane na jej powierzchni, a takŜe z kosmosu
z wykorzystaniem sztucznych satelitów i promieni laserowych. Bryłę
Ziemi określa się mianem geoidy (rys. 1-7). Jej kształt określa po-
wierzchnia oceanu, przedłuŜona pod lądami, prostopadła w kaŜdym
miejscu do siły cięŜkości (pionu). Matematyczną figurą najbliŜszą
kształtowi Ziemi jest elipsoida obrotowa o promieniu biegunowym
krótszym o 21 km od promienia równikowego, którego długość wynosi
6378 km.
 Rys. l- 7. Przebieg geoidy względem elipsoidy [22]

RUCHY ZIEMI
Ziemia wykonuje jednocześnie następujące ruchy (prawoskrętne):
— obrotowy (wirowy) wokół własnej osi i
— obiegowy wokół Słońca po orbicie eliptycznej.
W czasie ruchu obiegowego Ziemia utrzymuje stałe nachylenie osi
obrotu do płaszczyzny orbity. Podczas obiegu odległość Ziemi od Słoń-
ca zmienia się od ok. 147 min km w połoŜeniu najbliŜszym (perihelium)
do 152 min km w połoŜeniu najdalszym
(aphelium). Okres obrotu Ziemi wokół osi
wynosi 23h56min4s i nazywa się. dobą, a
okres obiegu wokół Słońca 365 dni 5
godzin 49 minut i nazywa się rokiem.
O ruchu obrotowym Ziemi świadczy
odchylenie na wschód kierunku swobo-
dnego spadania ciał z wysokich wieŜ.
Świadczy o tym takŜe zmiana płyszczyz-
ny wahań wahadła swobodnego w kie-
runku zgodnym z ruchem wskazówek
zegara. Dowodem na istnienie ruchu
obiegowego Ziemi jest roczna paralaksa
gwiazdy (rys. 1-8). Jest to róŜnica mię-
dzy kierunkiem do gwiazdy ze Słońca i Rys. l- 8. Paralaksa roczna gwia-
z Ziemi. zdy [22]
NASTĘPSTWA RUCHU OBROTOWEGO ZIEMI
Ruch obrotowy Ziemi powoduje szereg następstw fizycznych. Dzięki
działaniu siły odśrodkowej Ziemia jest spłaszczona na biegunach. Działa-
nia siły bezwładności zwanej siłą Coriolisa, powodują zmianę kierunku
poruszania się dal, w prawo na półkuli północnej i w lewo na półkuli
południowej, wpływając m.in. na układy krąŜenia powietrza, prądów
morskich. Ruch obrotowy Ziemi wywołuje takŜe przemieszczanie się fali
plywów spowodowanych grawitacyjnym oddziaływaniem KsięŜyca
i Słońca. Prawie na całym globie (poza obszarami podbiegunowymi)
ruch obrotowy powoduje dobową zmianę oświetlenia, tj. następstwo
dnia i nocy oraz dobowy rytm zmian wysokości Słońca nad horyzontem.
Wraz ze zmianą oświetlenia zmienia się teŜ przebieg wszystkich proce-
sów zaleŜnych od dostawy energii słonecznej.
Bezpośrednie fizyczne następstwa ruchu obrotowego Ziemi mają
zatem swoje dalsze konsekwencje geograficzne, i to zarówno przyrodni-
cze, jak i społeczne, a nawet gospodarcze. Ruch obrotowy Ziemi stał się
równieŜ podstawą orientacji na Ziemi i dobowej rachuby czasu.

ORIENTACJA NA ZIEMI
Oś obrotu Ziemi wyznacza na jej powierzchni dwa nieruchome punkty
— bieguny geograficzne. Pozostałe punkty na Ziemi poruszają się z za-
chodu na wschód w płaszczyznach prostopadłych do osi ze stałą prędko-
ścią kątową 15°/h. Linie łączące bieguny to południki — wyznaczają
kierunek północ—południe. Prostopadle do nich przebiegają równoleŜ-
niki wyznaczające kierunek wschód—zachód. Przez dany punkt na
Ziemi moŜna poprowadzić tylko jeden południk i jeden równoleŜnik.
Stąd określając współrzędne geograficzne, czyli długość i szerokość geo-
graficzną, jednoznacznie wyznacza się połoŜenie geograficzne punktu
na Ziemi.
Szerokość geograficzna (rys. 1-9) jest to kąt zawarty między płasz-
czyzną równika a promieniem ziemskim danego miejsca (danego rów-
noleŜnika) .
Kąt ten przyjmuje wartości od 0° na równiku do 90° na biegunach, na
półkulach południowej i północnej.
Długość geograficzna jest to kąt dwuścienny zawarty między pólpłasz-
czyznami południka początkowego i południka przechodzącego przez
określony punkt na powierzchni Ziemi (rys. 1-10).
Kąt ten przyjmuje wartości od 0° na południku początkowym, czyli
obecnie południku Greenwich, do 180° na wschód i na zachód od tego
południka.
PołoŜenie geograficzne określa się na podstawie obserwacji sfery
niebieskiej i jej względnego (pozornego, widomego) ruchu. Obserwacje
te prowadzi się w układzie horyzontalnym. Płaszczyzna horyzontu
jest prostopadła do pionu, czyli promienia ziemskiego w miejscu obser-
wacji. Oddziela ona widoczną od niewidocznej części sfery niebieskiej.
Obserwując przestrzeń kosmiczną z obracającej się wokół osi Ziemi
ulegamy złudzeniu, Ŝe wszystkie ciała niebieskie znajdują się w jednako-
wej od nas odległości, tworząc czaszę kuli — sferę niebieską, oraz Ŝe
wykonują obrót ze wschodu na zachód wokół wspólnej osi. Oś ta, zwana
osią niebieską, jest przedłuŜeniem osi ziemskiej na sferze niebieskiej.
Punkty przecięcia osi niebieskiej ze sferą to bieguny niebieskie; są one
jedynymi nieruchomymi punktami na sferze, tak jak bieguny ziemskie
są jedynymi nieruchomymi punktami na Ziemi. Z kolei płaszczyzna
południka ziemskiego wyznacza na sferze niebieskiej południk niebieski.
W ciągu doby wszystkie ciała niebieskie zmieniają wysokość nad hory-
zontem; największą wysokość osiągają w momencie przekraczania po-
łudnika — jest to punkt górowania.
Wysokość jest to kąt pomiędzy płaszczyzną horyzontu a kierunkiem na
dane ciało, czyli prostą prowadzoną z miejsca obserwacji na dane ciało.
Obraz sfery niebieskiej zmienia się wraz z szerokością geograficzną
miejsca obserwacji, stąd na podstawie obserwacji sfery niebieskiej,
a w szczególności wysokości bieguna niebieskiego nad horyzontem
i wysokości górowania Słońca, moŜna określić szerokość geograficzną
(patrz rys. 1-9).
Wysokość bieguna (h) jest równa szerokości geograficznej ((p) miej-
sca obserwacji.
Wysokość górowania Slońcajest równa kątowi prostemu pomniejszo-
nemu o kąt róŜnicy szerokości geograficznej danego punktu i równoleŜ-
nika, na którym Słońce góruje w zenicie.
PRZYKŁAD. W dniu 21 III i 23IX Słońce góruje w zenicie na równiku; w pozostałych
szerokościacji geograficznych h = 90 — (p.
Gdy Słońce góruje w zenicie na zwrotniku, o szerokości geograficznej 23°30' (połu-
dniowej lub północnej), o taki sam kąt zmienia się (wzrasta lub maleje) wysokość górowa-
nia Słońca w pozostałych szerokościach geograficznych, w porównaniu z wysokością
pomierzoną w dniach równonocy (21 III i 23 IX).
DOBOWA RACHUBA CZASU
Długość geograficzną (patrz rys. 1-10) określa się na podstawie róŜnicy
czasu lokalnego południka początkowego i południka miejsca obserwa-
cji. RóŜnicy czasu 1h odpowiada 15° długości geograficznej.
Rachuba czasu lokalnego wiąŜe się z południkiem miejsca obserwa-
cji. Jako średnią dobę słoneczną określono bowiem czas, jaki mija pomię-
dzy kolejnymi górowaniami Słońca; czas ten dzieli się na 24 godziny,
początek doby cywilnej (godzinę 0) przyjmuje się 12 godzin wcześniej,
stąd w momencie górowania, czyli w południe, jest godzina 12°°.
Oznacza to, Ŝe w danym momencie na Ziemi w kaŜdej długości
geograficznej jest inny czas lokalny (miejscowy), róŜniący się o 4 minuty
co jeden stopień długości geograficznej (+ 4 min na wschód od miejsca
Obserwacji i —4 min na zachód od danego miejsca). '-, W miarę jak
zwiększała się prędkość i zasięg podróŜowania, taka rachuba czasu
stawała się niewygodna. Wydzielono więc na Ziemi 24 południkowe
strefy czasowe. W obrębie kaŜdej strefy, obejmującej 15° długości
geograficznej, jest ten sam czas strefowy (czas środkowego południka tej
strefy). RóŜni się on o pełną godzinę od czasu sąsiedniej strefy; zegarki
przestawia się więc o l godzinę po przekroczeniu granicznego południka
strefy. Pierwsza strefa czasu obejmuje obszar połoŜony pomiędzy
7°30'W (dł. geogr. zach.), a 7°30'E (dł. geogr. wsch.); środkowym jest
południk 0°. Czas tego południka, a więc i tej strefy jest nazywany
czasem uniwersalnym. W stosunku do czasu uniwersalnego określa się
czas pozostałych stref czasu, dodając pełne godziny na półkuli
wschodniej, a odejmując na półkuli zachodniej. Na przykład czas
środkowoeuropejski, czyli czas strefy od 7°30'E do 22°30'E, ze środko-
wym południkiem 15°E — to czas uniwersalny U+ lh.
' Czas strefowy stosuje się na morzach. Natomiast na lądach stosowa-
ny jest czas urzędowy. Czas urzędowy jest ustalony umownie dla jakie-
goś obszaru; najczęściej ustala się go tak, aby cała jednostka administra-
cyjna miała jednakowy czas. Państwa o duŜej rozciągłości równoleŜni-
kowej i w związku z tym duŜej róŜnicy czasu miejscowego wprowadzają
na swym terenie strefy czasu urzędowego, a granice ich dostosowują do
Wewnętrznych granic administracyjnych.
W niektórych państwach, w tym równieŜ w Polsce, ze względu na
Oszczędność energii wprowadza się urzędowo czas letni przesunięty
® godzinę w stosunku do czasu zimowego. Czas zimowy w Polsce jest
Czasem środkowoeuropejskim, a letni — wschodnioeuropejskim U+ 2h.
 Ze strefami czasu wiąŜe się potrzeba ustalenia granicy zmiany daty
na Ziemi. Jako międzynarodową linię zmiany daty przyjęto linię przebie-
gającą w zasadzie wzdłuŜ południka 180° z pominięciem półwyspów
i wysp, które w całości znalazły się po jednej albo po drugiej stronie linii
(rys. 1-11). Przekraczając tę linię zawsze zmienia się datę. Gdy przecho-
dzi się z półkuli wschod-
niej na zachodnią, zyskuje
się jeden dzień, prze-
chodząc zaś z półkuli za-
chodniej na wschodnią —
traci się jeden dzień, gdyŜ
po drugiej stronie linii jest
ta sama godzina, lecz na-
stępnego dnia.

Rys. 1-11. Międzynarodowa linia

zmiany daty [26]

NASTĘPSTWA RUCHU
OBIEGOWEGO ZIEMI
Ruch obiegowy Ziemi przy stałym nachyleniu jej osi obrotu do płasz-
czyzny orbity sprawia, Ŝe warunki oświetlenia Ziemi zmieniają się w ryt-
mie rocznym, a więc występują pory roku oraz strefy o swoistym cha-
rakterze zmian oświetlenia.
Wskutek nachylenia osi ziemskiej płaszczyzna równika nie pokrywa
się z płaszczyzną orbity ziemskiej. Kąt nachylenia obu płaszczyzn wyno-
si 23°27'; wyznacza go stopień nachylenia osi do płaszczyzny orbity
wynoszący 66°33'. Płaszczyzna orbity przecina Ziemię pomiędzy
23°27'N i S. Graniczne równoleŜniki nazwano zwrotnikami, a zawartą
między nimi strefę — międzyzwrotnikową. Tylko w tej strefie Słońce
góruje w zenicie na coraz to innej szerokości geograficznej w ciągu roku;
na równiku w dniach 21 III i 23IX, na zwrotniku Raka 21 VI, na
zwrotniku KozioroŜca 22 XII. Roczny rytm zmian szerokości geografi-
cznej, w której Słońce góruje w zenicie, powoduje roczny rytm zmian
wysokości górowania Słońca we wszystkich szerokościach geograficz-
nych, czyli występowanie astronomicznych pór roku, którym towarzyszy
takŜe zmiana długości trwania dnia i nocy. W strefach podbiegunowych,
czyli poza kołami podbiegunowymi (szer. geogr. 66°33'N i S), czas
trwania dnia lub nocy przekracza nawet dobę; występują tam dnie lub
noce polarne.

Pory roku. W dniach, gdy Słońce góruje w zenicie na równiku, na całej Ziemi dzień
trwa tak samo długo jak noc, są więc to dni równonocy. Rozpoczynają one astronomiczną
wiosnę (21 III) lub astronomiczną jesień (23IX). Wtedy oświetlona jest cała Ziemia, a na
biegunach Słońce znajduje się w płaszczyźnie horyzontu.
W dniu 21 VI, gdy Słońce góruje w zenicie na zwrotniku Raka, rozpoczyna się
astronomiczne lato. W tym dniu, zwanym dniem przesilenia letniego, na półkuli północnej
jest najdłuŜszy dzień w roku, a na południowej — najkrótszy. Strefa cienia w tym dniu nie
obejmuje wcale obszarów połoŜonych poza 66°33'N; tam trwa dzień polarny. Natomiast
na półkuli południowej poza kołem podbiegunowym trwa noc polarna.
W dniu 22X11 Słońce góruje w zenicie na zwrotniku KozioroŜca; rozpoczyna się
wtedy astronomiczna zima. Jest to dzień przesilenia zimowego — najkrótszy dzień na
półkuli północnej i najdłuŜszy na południowej. Poza kołem podbiegunowym północnym
trwa noc polarna, a poza kołem podbiegunowym południowym — dzień polarny (patrz
rys. 1-12).
Na półkuli północnej astronomiczne pory roku pokrywają się z porami kalendarzo-
wymi, natomiast na półkuli południowej pory kalendarzowe przesunięte są w stosunku do
astronomicznych o pół roku, czyli astronomicznej zimie odpowiada tam kalenda-
rzowe lato.
Strefy oświetlenia. Zwrotniki i koła podbiegunowe wyznaczają na Ziemi 5 stref
o charakterystycznych zmianach warunków oświetlenia w ciągu roku:
— strefa międzyzwrotnikowa — tylko w niej Stonce góruje w zenicie. Najmniejsze
wysokości górowania Słońca w tej strefie wynoszą od 66°33' na równiku do 43° na zwrot
niku. Niewielkie są teŜ róŜnice w czasie trwania dnia i nocy; na równiku przez cały rok
dzień jest równy nocy, a na zwrotnikach róŜnice zwiększają się do 2 godzin;
— strefy umiarkowanych szerokości geograficznych — róŜnica w wysokości górowa
nia Słońca w ciągu roku wynosi 47° w całej strefie. W miarę wzrostu szerokości geograficz
nej wzrasta róŜnica czasu trwania dnia i nocy, lecz zawsze jest zachowany dobowy rytm
oświetlenia. Pory roku są wyraźnie zaznaczone;
— strefy podbiegunowe (polarne) — tylko tu dzień lub noc mogą trwać dłuŜej niŜ
dobę (czyli wtedy brak dobowego rytmu zmian oświetlenia), czas trwania dni lub nocy
'4X>larnych wzrasta ku biegunom, gdzie dochodzi do pół roku. Maksymalna wysokość
Słońca w tej strefie waha się od 23°27' na biegunie do 47° na kole podbiegunowym.
JednakŜe w czasie drugiego dnia polarnego warunki oświetlenia są tu korzystniejsze niŜ
* niŜszych szerokościach geograficznych przy takiej samej wysokości Słońca.
Rys. 1-12. Oświetlenie Ziemi w dniach równonocy, przesilenia letniego i zimowego [2]

KALENDARZ
Okresowo powtarzające się zjawiska astronomiczne widomego ruchu
Słońca i KsięŜyca stały się podstawą wyróŜnienia jednostek czasowych
dłuŜszych niŜ doba, tj. miesiąca i roku.
Miesiącem w języku polskim nazywano KsięŜyc. Obserwacje Księ-
Ŝyca, rytmicznych zmian jego faz, stały się bowiem podstawą do wyzna-
czenia tej jednostki czasowej. Pełny obrót KsięŜyca wokół Ziemi trwa
ok. 27 dni. W czasie obiegu zmieniają się jego fazy, czyli widoczna
z Ziemi część powierzchni KsięŜyca oświetlona promieniami słoneczny-
mi (rys. 1-13). Ze względu na ruch obiegowy KsięŜyca wraz z Ziemią
wokół Słońca, okres pomiędzy jednym nowiem a drugim wynosi 29 dni.
jlSt to miesiąc księŜycowy (synodycz-
«*). Stał się on podstawą rachuby
czasu u wielu ludów pasterskich, a do
^jś w krajach muzułmańskich rok
tiwa 12 miesięcy księŜycowych, tj.
ofc. 354 dni.
W krajach rolniczych podstawą
kalendarza był rok słoneczny wyzna-
cjjpny na podstawie pozornego ruchu
Słońca na tle gwiazd i zmian wysoko-
ść górowania Słońca.

>? Rys. 1-13. Fazy KsięŜyca [26]

Kalendarz powszechnie stosowany współcześnie, zwany grego-

riańskim, stanowi modyfikację kalendarza juliańskiego.
Podstawą kalendarza juliańskiego była próba „pogodzenia" roku
księŜycowego z rokiem słonecznym (zwrotnikowym). Juliusz Cezar
w 46 r. p.n.e. określił długość poszczególnych dwunastu miesięcy kalen-
darzowych na 28,30 lub 31 dni (niezgodnie z fazami KsięŜyca). Rok taki,
zwany rokiem zwykłym, trwał 365 dni. Co 4 lata luty miał 29 dni, a rok
taki miał 366 dni i był rokiem przestępnym. W tym kalendarzu róŜnica
między przeciętnym rokiem a rokiem słonecznym juŜ nie była duŜa, lecz
jednak po 128 latach urastała do jednej doby.
W roku 1582 papieŜ Grzegorz XIII zreformował kalendarz juliański
ustalając, Ŝe lata, których liczba porządkowa jest podzielna przez 4, są
latami przestępnymi, z wyjątkiem tych lat, których liczba porządko-
wa jest podzielna przez 100, a nie jest podzielna przez 400, np. rok 1900
nie był przestępny, a 2000 będzie przestępny. Średnia długość tak wy-
znaczonego roku kalendarzowego juŜ tylko minimalnie (rzędu dziesię-
ciotysięcznych części doby) róŜni się od roku słonecznego.

1.5. BUDOWA ATMOSFERY

Atmosfera składa się z mieszaniny gazów zwanej powietrzem oraz
z
drobnych cząstek stałych i ciekłych, czyli aerozoli.
Stałymi składnikami powietrza atmosferycznego, tzn. zachowujący-
mi stały udział w jego całkowitej objętości, są: azot (78%), tlen (21%),
argon (l %) oraz neon, hel, metan, krypton, wodór (występujące w tysię-
cznych i stutysięcznych częściach procenta). Udział składników stałych
nie zmienia się do wysokości ok. 80 km.
Zmiennymi składnikami, tj. takimi, których zawartość zmienia się
zarówno w czasie jak i przestrzeni, są: para wodna, dwutlenek węgla,
tlenek węgla, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, ozon.
Cechy fizyczne atmosfery, tj. ciśnienie, gęstość i temperatura powie-
trza, zmieniają się wraz z wysokością. Na podstawie charakteru zmian
temperatury w kierunku pionowym wyróŜniono warstwy atmosfery
(sfery) podzielone strefami przejściowymi, zwanymi pauzami (rys. 1-14).
NajbliŜej powierzchni Ziemi znajduje się troposfera, która sięga do
7 km nad biegunami i do ok. 16 km nad równikiem. Temperatura w tej
sferze spada — w miarę zwiększania się wysokości — od średnio 15°C
przy powierzchni do — 50°C w górnej granicy. W troposferze zawarta
jest prawie cała para wodna znajdująca się w atmosferze.
Pomiędzy troposfera a wyŜej leŜącą stratosferą znajduje się warstwa
przejściowa — tropopauza.
Stratosfera sięga do 50 km. Początkowo utrzymuje się w niej stała
niska temperatura. Wzrost temperatury do ok. 0°C jest związany z po-
chłanianiem promieniowania nadfioletowego przez ozon. Największa
koncentracja ozonu występuje na wysokości 20—30 km i warstwę tę
nazywa się ozonosferą. W dolnej stratosferze zachodzą silne poziome
ruchy powietrza, zwane prądami strumieniowymi.
Stratopauza ma stałą temperaturę ok. 0°C i oddziela od stratosfery
leŜącą wyŜej mezosferę.
W mezosferze, sięgającej do ok. 80 km, w miarę zwiększania się
wysokości następuje spadek temperatury do ok. -110°C.
Strefą oddzielającą mezosferę od połoŜonej nad nią termosfery jest
mezopauza.
W termosferze temperatura rośnie wraz z wysokością osiągając na
wysokości ok. 400 km 1500°C, co wiąŜe się z pochłanianiem promienio-
wania słonecznego przez cząsteczkowy tlen i azot. Powietrze w termo-
sferze jest silnie zjonizowane — stąd nazywa się ją takŜe jonosferą.
Występują tu równieŜ zjawiska zorzy polarnej, czyli świecenia zjoni-
zowanych atomów tlenu i azotu. Górną granicę atmosfery — ze względu
na jej gazowy charakter — jest trudno ustalić. Do wysokości 2000 km
wyróŜnia się jeszcze egzosfere.
 Rys. 1-14. Budowa atmosfery (wg Rungego) [12]

Atmosfera stanowi parasol ochronny dla Ŝycia na Ziemi. Na styku

z litosferą i hydrosferą w troposferze zachodzą główne procesy kształtu-
jące pogodę i klimat.
Pogoda jest to aktualny stan atmosfery w danym miejscu. Określają stan jej składni-
ków, do których naleŜą: temperatura powietrza, ciśnienie, wilgotność, wiatr, zachmurze-
"*> opady i osady atmosferyczne oraz inne zjawiska, np. burze. Pogoda zmienia się wraz
2
dobowymi i rocznymi zmianami cech jej składników.
 Zaobserwowany na podstawie wieloletnich obserwacji przebieg po-
gody w ciągu roku nazywamy klimatem. Składniki klimatu są takie same
jak składniki pogody. Klimat na Ziemi kształtują procesy klimatotwór-
cze, do których naleŜą: obieg ciepła, obieg wilgoci, krąŜenie powietrza.
Efektem procesów klimatotwórczych i wpływu czynników geografi-
cznych jest charakterystyczny przebieg i rozkład na Ziemi poszczegól-
nych składników klimatu, tj. temperatury, ciśnienia i opadów.

1.6. TEMPERATURA POWIETRZA

BILANS CIEPLNY ZIEMI
Głównym źródłem ciepła na Ziemi jest promieniowanie słoneczne w po-
staci promieniowania krótkofalowego. Jest ono pochłaniane przez
powierzchnię Ziemi, która — ogrzewając się — sama staje się źródłem
promieniowania, tym razem długofalowego — cieplnego, ogrzewa-
jącego powietrze. Ciepło przenoszone jest wyŜej drogą przewodnic-
twa, a takŜe dzięki ruchom konwekcyjnym. Ciepło jest wydzielane
równieŜ w procesie kondensacji pary wodnej oraz w efekcie spręŜa-
nia się powietrza w czasie jego ruchu zstępującego (adiabatyczne zmia-
ny temperatury).
W skali całego globu ilość otrzymanej energii slonecznej równa się
ilości energii wypromieniowanej przez Ziemię (rys. 1-15).

Rys. 1-15. Bilans promie-

niowania [2]

Do powierzchni gruntu dociera tylko ok. połowa promieniowania

krótkofalowego dopływającego do górnej granicy atmosfery. Pozostała
część ulega odbiciu lub pochłonięciu przez atmosferę (głównie przez

36
chniury). Grunt pochłania część promieniowania, tym większą, im ciem-
niejsza jest jego powierzchnia. Biały lód i śnieg odbijają do 90% promie-
niowania. Stosunek promieniowania odbitego do promieniowania pa-
dającego na daną powierzchnię, wyraŜony w procentach, nosi nazwę
albedo. Średnie albedo Ziemi wynosi 30%. Pochłonięte promieniowa-
nie krótkofalowe, wypromieniowane potem w postaci promieniowania
cieplnego, jest zuŜywane na parowanie wody, bezpośrednie ogrzanie
przyziemnej warstwy powietrza i pośrednie ogrzanie wyŜszych warstw.
G^ęść ciepła zostaje wypromieniowana w przestrzeń kosmiczną. Ener-
gia słoneczna dociera tylko w ciągu dnia, a jej ilość zmniejsza się wraz ze
ZBiniejszaniem się wysokości Słońca nad horyzontem. Nocą następuje
Utrata ciepła.
Strefa międzyzwrotnikowa ma bilans cieplny dodatni. W strefie
umiarkowanej bilans jest dodatni w lecie a ujemny w zimie, natomiast
strefy podbiegunowe mają bilans ujemny. Dzięki krąŜeniu powietrza
i prądom morskim w ciągu roku następuje wymiana ciepła pomiędzy
strefami i zrównowaŜenie bilansu w skali całego globu.
ZRÓśNICOWANIE TEMPERATURY POWIETRZA
Oświetlenie Ziemi jest głównym czynnikiem kształtującym temperaturę
powietrza, lecz nie jedynym. Wraz ze strefowymi zmianami oświetlenia,
roczna temperatura powietrza na poziomie morza jest zróŜnicowana
strefowo, obniŜa się ona od strefy międzyzwrotnikowej ku biegunom
od powyŜej 30°C do poniŜej -30°C, średnio o 0,5°C na 100 km (rys. 1-
16). W poszczególnych strefach oświetlenia temperatura wykazuje
charakterystyczny przebieg w ciągu doby i roku nawiązujący do rytmu
.zmian oświetlenia. NajniŜsza temperatura przypada tuŜ przed wscho-
dem słońca, a najwyŜsza po górowaniu, ok. godziny 14°°.
W czasie ruchów pionowych powietrza, wskutek jego spręŜania lub
rozpręŜania, następują adiabatyczne zmiany temperatury, czyli zmiany
temperatury bez wymiany ciepła z otoczeniem. Dla powietrza wilgotne-
go wynoszą one 0,6°C/100 m, a dla powietrza suchego 1°C/100 m. Stąd
w strefach wyŜów dynamicznych (por. rozdz. 1.7) dzięki zstępującym
Prądom suchego powietrza temperatura przy powierzchni jest wyŜsza
niŜ wynikałoby to tylko z oświetlenia obszaru.
Temperatura powietrza wpływa na wielkość parowania i zawartość
pary wodnej w atmosferze oraz warunki powstawania chmur. Proces
Parowania prowadzi do obniŜania temperatury powierzchni, z której
w&te ParuJe' a Proces powstawania chmur i kondensacji pary prowadzi do
wydzielania się ciepła w atmosferze i podniesienia temperatury. 2
kolei warstwa chmur ogranicza ilość promieniowania docierającego do
powierzchni gruntu i przyczynia się do obniŜenia temperatury, szcze-
gólnie w ciągu dnia. Nocą natomiast warstwa chmur przeciwdziała
utracie ciepła i powoduje dodatkowe ogrzanie powietrza promieniowa-
niem odbitym od podstawy chmur.
Na zmniejszenie dopływu promieniowania do powierzchni wpływa
równieŜ zapylanie atmosfery, zarówno naturalne, jak i spowodowane
działalnością człowieka. Do pochłaniania ciepła w atmosferze przyczy-
nia się przede wszystkim dwutlenek węgla. Wzrost zawartości tego gazu,
spowodowany emisją zanieczyszczeń, powoduje wzrost średniej tempe-
ratury na Ziemi. Zjawisko to określa się jako efekt cieplarniany.
Na temperaturę powietrza oddziałuje takŜe krąŜenie wód oceanicz-
nych. Prądy morskie przenosząc ciepłe wody w wyŜsze szerokości geo-
graficzne wpływają tam na podwyŜszenie temperatury powietrza, a prą-
dy zimne obniŜają temperaturę powietrza w niskich szerokościach geo-
graficznych.
Wpływ ukształtowania powierzchni na temperaturę zaznacza się jej
spadkiem wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnych średnio o 0,6°C
na 100 m wzniesienia. W obrębie duŜych form na zróŜnicowanie tempe-
ratury powietrza mają wpływ nachylenie i wystawa stoków. Stoki stro-
me o wystawie północnej pozostają często przez długi czas w cieniu i nie
nagrzewają się. W naszej strefie klimatycznej najcieplejsze są stoki łago-
dne o wystawie południowej i południowo-zachodniej. W kotlinach zaś
często występuje inwersja temperatury, jest w nich chłodniej niŜ na wyŜej
leŜących stokach, a w szczególności na stokach o wystawie południowej.
Rodzaj podłoŜa wpływa na temperaturę między innymi poprzez swo-
ją barwę. Jasne, białe powierzchnie odbijają nawet do 90% promie-
niowania słonecznego, przez co nagrzewają się duŜo mniej niŜ ciemne
i oddają mniej ciepła do atmosfery. Stąd stale utrzymująca się pokrywa
śnieŜna na obszarach podbiegunowych przyczynia się do obniŜania
temperatury tych obszarów.
Istnieją równieŜ róŜnice w sposobie nagrzewania się i utraty ciepła
Przez lądy i morza. Suchy ląd nagrzewa się szybko i silnie, lecz tylko
w
przypowierzchniowej warstwie, nocą zaś następuje szybka utrata
^epła i duŜe wychłodzenie powietrza. Wody nagrzewają się wolniej, ale
strefa nagrzana sięga głębiej, dłuŜej teŜ oddają ciepło. Stąd nad lądami
dobowe i roczne amplitudy temperatury są większe niŜ nad morzami,
a na lądach wzrastają w miarę oddalania się od wybrzeŜy.

1.7. CIŚNIENIE ATMOSFERYCZNE I WIATRY

ROZKŁAD CIŚNIENIA NA POZIOMIE MORZA
Jako normalne ciśnienie powietrza przyjmuje się ciśnienie słupa rtęci
na poziomie morza przy temperaturze 0°C. Jego wartość wynosi 1013 hPa,
czyli 760 mm Hg. Ciśnienie spada wraz ze wzrostem wysokości. Stąd,
aby móc porównać rozkład ciśnienia na Ziemi, dokonuje się jego reduk-
cji do poziomu morza. Na mapie, w poziomym rozkładzie ciśnienia
przedstawionym za pomocą izobar, moŜna wyróŜnić wyŜe i niŜe barycz-
ne (rys. 1-17). W wyŜu barycznym wartości ciśnienia wzrastają ku

Rys. 1-17. Układy barycz-

ne, ciśnienie wy-
raŜone w hPa
(wg Milaty) [4]

środkowi, w niŜu zaś spadaj ą ku środkowi. RóŜnice ciśnienia wymuszają

poziomy ruch powietrza od ciśnienia wyŜszego do niŜszego. Jest to
ruch nazywany wiatrem.
PołoŜenie układów barycznych na Ziemi zmienia się, moŜna jednak
wyróŜnić strefy stale obniŜonego lub stale wysokiego ciśnienia:
— strefę niŜów okołorównikowych;
 — strefę wyŜów podzwrotnikowych (w szer. ok. 30°);
— strefę niŜów szerokości umiarkowanych;
— strefę wyŜów okołobiegunowych.
Trwałość stref ciśnienia wiąŜe się ze strefowym rozkładem tempera-
tury oraz z krąŜeniem (cyrkulacją) powietrza. W strefach tych występują
równieŜ wiatry stałe, czyli niezmiennie wiejące z jednego kierunku.
OGÓLNE KRĄśENIE POWIETRZA
RóŜnica ciśnień wywołana róŜnym stopniem nagrzania powierzchni
Ziemi stanowi motor krąŜenia powietrza (rys. 1-18). Powoduje ona

Rys. 1-18. Schemat ogólnego krąŜenia powietrza. Na schemacie uwzględniono zakłóce-

nia w przebiegu ciśnienia spowodowane wielkością kontynentu Eurazji (wg
Bordas) [2]
przemieszczanie się wzniesionego nad równikiem powietrza górą ku
wyŜszym szerokościom geograficznym oraz zimnego powietrza dołem
od biegunów ku niŜszym szerokościom. Wskutek ruchu obrotowego
Ziemi, wywołującego zmianę kierunku poruszania się powietrza, obraz
cyrkulacji jest w rzeczywistości bardziej złoŜony.
W strefie międzyzwrotnikowej cyrkulacja powietrza przebiega w na-
stępujący sposób: Powietrze unoszone nad równikiem i odpływające
górą ku biegunom juŜ w podzwrotnikowych szerokościach geograficz-
nych (ok. 30°) przybiera kierunek zbliŜony do zachodniego. W górnej
troposferze i dolnej stratosferze rozwija się zachodni prąd strumieniowy.
Wobec stałego napływu powietrza znad równika, przy mniejszym ob-
wodzie globu, powietrze niesione prądem strumieniowym osiada. Przy
powierzchni powstaje obszar wysokiego ciśnienia i związany z nim pas
ciszy. RóŜnica ciśnień pomiędzy strefą wyŜów a równikowym pasem
niskiego ciśnienia powoduje przepływ powietrza ku równikowi. Powstają
wiatry zwane pasatami. Na półkuli północnej są to wiatry północno--
wschodnie, a na półkuli południowej — południowo-wschodnie. W po-
bliŜu równika pasaty z obu półkul spotykają się. W strefie zbieŜności
pasatów przewaŜają wznoszące ruchy powietrza, a przy powierzchni
występują jedynie cisze lub słabe wiatry. W ten sposób zamyka się
krąŜenie powietrza obejmujące strefę międzyzwrotnikową, a nawet wy-
kraczające poza nią.
PołoŜenie pasa njskiego ciśnienia i stref wyŜów zmienia się w ciągu
roku wraz ze zmianami szerokości geograficznej, w której Słońce góruje
w zenicie. Latem strefa zbieŜności pasatów przesuwa się na półkulę
północną, a w ślad za nią przesuwają się ku północy strefy wyŜów. Zimą
cały układ krąŜenia przesuwa się ku południowi. -
W umiarkowanych szerokościach geograficznych, pomiędzy wyŜami
podzwrotnikowymi a podbiegunowymi, powstają obszary obniŜonego
ciśnienia, ku którym kieruje się osiadające w wyŜach powietrze — cieple
od zwrotników i zimne od biegunów. Siła Coriolisa powoduje zmianę
kierunku tych wiatrów: podbiegunowych na kierunek wschodni, a wie-
jących od wyŜów podzwrotnikowych — na zachodni, ograniczając jed-
nocześnie południkowy zasięg ich wpływów. Są to wiatry silne, przy
czym szczególną siłą odznaczają się wiatry zachodnie na półkuli połu-
dniowej, nie hamowane barierami lądów. W strefie umiarkowanej, ok.
60° szer. geogr., następuje kontakt ciepłego powietrza niesionego wiat-
rami zachodnimi i zimnego powietrza niesionego wiatrami wschodnimi.
VV strefie kontaktu powietrza ciepłego i zimnego (front atmosferyczny)
powietrze ciepłe wznosi się odpływając górą ku biegunom, a przy powie-
rzchni powstaje pas niskiego ciśnienia (rys. 1-19). Przy poruszającym się
w przeciwnym kierunku powietrzu
występują zawirowania, które
powodują, Ŝe pas niskiego ciśnienia
zostaje rozbity na pojedyncze
ośrodki niŜowe przesuwające się
powoli na wschód. Jest to strefa
wędrownych niŜów, w której wiatry
mfcją zmienne kierunki.

Rys. 1-19. Stadia rozwojowe niŜu barycz-

nego (wg Bjerknesa): a) front
stacjonarny, b) powstanie po
czątkowej postaci niŜu wędro-
- wnego, c) wyraźnie wykształ-
cony niŜ wędrowny z dobrze
wyodrębnionym wycinkiem
ciepłego powietrza, d) szybciej
poruszający się front zimny
dogania front ciepły, następuje
okluzja frontu [4]

W obszarach podbiegunowych
następuje osiadanie powietrza z wyŜszych warstw troposfery. Powstaje
uklad wysokiego ciśnienia. Odpływają^ od niego zimne powietrze
zmienia pod wpływem siły Coriolisa -kierunek na wschodni.
MASY POWIETRZA
Stałość stref krąŜenia powietrza powoduje, Ŝe rozległe części troposfery
Oiają prawie jednorodne właściwości. W meteorologii nazywane są one
'masami powietrza. Pomiędzy podłoŜem a powietrzem nad nim zale-
.Jjającym lub powoli przemieszczającym się następuje bowiem wymiana
llppła i wilgoci, a po pewnym czasie ustala się charakterystyczny dla
danej masy powietrza rozkład temperatury i wilgotności. Wąska strefa
przejściowa pomiędzy masami powietrza o róŜnych cechach nazywa się
frontem atmosferycznym.
WyróŜnia się masy powietrza:
— arktycznego i antarktycznego, uformowane w strefach wyŜów
podbiegunowych;
— polarnego, uformowane w umiarkowanych szerokościach geo
graficznych z wymieszania zimnego i ciepłego powietrza;
— zwrotnikowego, powstałe w strefie wyŜów podzwrotnikowych;
— równikowego, występujące w strefie zbieŜności pasatów.
Największe róŜnice temperatur zaznaczają się w obrębie frontu pola-
rnego oddzielającego powietrze zwrotnikowe od polarnego. Mniej wy-
raźny jest front arktyczny, oddzielający powietrze arktyczne od polar-
nego, czy teŜ front międzyzwrotnikowy oddzielający dwie masy powie-
trza równikowego.
W obrębie masy powietrza ukształtowanej w jednej strefie wyróŜnia
się ponadto odmiany powietrza morskiego powstającego nad morzami
oraz kontynentalnego powstającego nad lądami.
Wraz z sezonowym przesuwaniem się układów ciśnienia, masy po-
wietrza i fronty zmieniają swoje połoŜenie, co ma wpływ na zmianę
temperatur i wilgotności na obszarach, na które wkraczają. Gdy przesu-
wające się powietrze chłodniejsze wypiera powietrze cieplejsze, mówimy
0 przejściu frontu zimnego, a gdy napływa powietrze cieplejsze od istnie
jącego — przechodzi front ciepły.
KRĄśENIE MONSUNOWE I LOKALNE
Przedstawiony schemat ogólnego krąŜenia powietrza nie uwzględniał
wpływu wielkich lądów i sąsiadujących z nimi oceanów na zróŜnicowa-
nie ciśnienia. Latem, wskutek silniejszego nagrzewania lądów niŜ wody,
nad lądami ciśnienie jest niŜsze niŜ nad oceanami w tej samej strefie
ciśnienia. W zimie przeciwnie — nad lądami jest wyŜsze. Na wielu
, obszarach nadmorskich te sezonowe zmiany ciśnienia powodują sezo-
nową zmianę kierunku krąŜenia powietrza i kierunkirwiatrów. Nazywa
się je krąŜeniem monsunowym, a wiatry monsunami. Monsun letni wieje
zawsze znad oceanu na ląd, przynosząc ze sobą wilgotne powietrze
1 opady, zaś monsun zimowy wieje z lądu w kierunku oceanu (rys.
1-20).
Podobnie jak monsuny, ale w znacznie mniejszej skali, powstają
Rys. 1-20. Monsunowy układ ciśnienia w Azji Południcwo-Wschodniej (wg Rippera) [4]

wiatry lokalne. NaleŜą do nich m.in. bryzy (rys. 1-21), czyli wiatry na
wybrzeŜu wiejące w ciągu dnia znad morza na ląd (bryza dzienna,
morska) a w nocy z
lądu (bryza nocna,
lądowa) oraz wiatry
zboczowe w górach.

Rys- 1-21. Schemat bryz:

a) morska (dzien-
na), b) lądowa
(nocna) [12]
Wiatrem lokalnym,
nie występującym okresp$0p4ec3Nzwiązanym 2 Aktualnym układem
ciśnienia po obu stronachl^cuch^ góiskiego, jest
ł'^ \.^ •"'\
fen (w Polsce — halny). Jest to silny, porywisty, suchy i ciepły wiatr
spadający z gór. Powstaje wtedy, gdy na drodze powietrza przemiesz-
czającego się od obszaru wysokiego ciśnienia do obszaru niskiego ciśnie-
nia stoi bariera górska. Przy przekraczaniu gór, w czasie ruchu wznoszą-
cego, temperatura powietrza wilgotnego spada średnio 0,6°C na 100 m
wzniesienia. Spadek temperatury prowadzi do kondensacji pary wodnej
w powietrzu, powstania chmur i opadów. Powietrze, które przekracza
barierę górską jest pozbawione wilgoci i opadając jako suche po drugiej
stronie gór ogrzewa się średnio o 1°C na 100 m (rys. 1-22).

Rys. 1-22. Schemat fenu-

wiatru halnego
[26]

1.8. WILGOTNOŚĆ POWIETRZA I OPADY

WILGOTNOŚĆ POWIETRZA
Temperatura oraz krąŜenie powietrza i wiatry odgrywają waŜną rolę
w obiegu wody w atmosferze.
Zawartość pary wodnej w atmosferze wyraŜona w gramach w jednost
ce objętości powietrza nazywa się wilgotnością bezwzględną.
Jej miarą moŜe teŜ być ciśnienie wywierane przez parę wodną, czyli
pręŜność pary wodnej określana w mm Hg lub hPa. Wilgotność bez
względna zaleŜy z jednej strony od ilości wody podlegającej parowaniu,
intensywności parowania, z drugiej zaś strony od temperatury powie
trza. Im niŜsza temperatura, tym mniejsza ilość pary nasyca powietrze;
w temperaturze — 30°C zaledwie 0,5 g, a w temperaturze 30°C — 30 g.
Miarą stopnia nasycenia powietrza parą wodną jest wilgotność wzglę
dna. WyraŜa ona stosunek aktualnej wilgotności do wilgotności, która
nasyciłaby powietrze w danej temperaturze. ,
Wilgotność powietrza nasyconego wynosi 100%. Dalsza dostawa
pary wodnej powoduje stan przesycenia i prowadzi do jej skroplenia,
czyli kondensacji. Przy danej zawartości pary wodnej wzrost tempera-
tury powietrza powoduje spadek wilgotności względnej, a spadek tem-
peratury — wzrost wilgotności.
CHMURY I OPADY
fgmperatura, przy której następuje kondensacja pary wodnej jest okreś-
lana jako punkt rosy. Gdy spadek temperatury do punktu rosy nastę-
puje w czasie nocnego wychładzania się powietrza, powierzchnię przed-
miotów pokrywa rosa lub szron (przy temperaturach ujemnych). Tem-
peratura spada równieŜ w czasie ruchów wznoszących powietrza; wtedy
na określonej wysokości, zwanej poziomem kondensacji, przy obe-
cności jąder kondensacji, którymi są mikroskopijne cząstki lodu lub py-
łów, powstają chmury. Gdy kondensacja nastąpi w przypowierzchnio-
wej warstwie powietrza, tworzy się mgła. Przyczyną kondensacji pary mo-
Ŝe być równieŜ napływ ciepłego powietrza nad obszary chłodniejsze. W tej
sytuacji równieŜ tworzą się mgły i chmury, np. wzdłuŜ linii frontu ciepłe-
go. Chmury mogą być zbudowane z kropel wody lub kryształków lodu,
w zaleŜności od temperatury panującej w miejscu ich powstawania.
Opady mogą wystąpić wtedy, gdy poszczególne elementy chmur
osiągną takie rozmiary, Ŝe grawitacja przewyŜszy siły utrzymujące krop-
lew powietrzu. Chmurami dającymi opady są przede wszystkim chmury
warstwowe piętra niskiego, chmury warstwowe piętra średniego oraz
wysoko rozbudowujące się chmury kłębiaste burzowe. Nie dają opadów
chmury piętra wysokiego, tj. pierzaste, oraz kłębiaste piętra średniego
(rys. 1-23).
 Występowanie opadów jest związane głównie z ruchami wznoszący-
mi powietrze. Zachodzą one zarówno w strefach frontów atmosferycz-
nych (opady frontalne, rys. 1-24), jak i w następstwie silnego lokalnego
nagrzania powierzchni (opady burzowo-konwekcyjne). Mogą powstać

Rys. 1-24. Przekrój przez front chłodny i ciepły. Tworzenie się chmur i opadów między
ciepłym i chłodnym powietrzem [28]
Na froncie chłodnym powietrze chłodne wypycha ku górze powietrze ciepłe. Na froncie ciepłym
powietrze ciepłe przesuwa się ku górze ponad powietrzem chłodnym

takŜe w przypadku wznoszenia powietrza wymuszonego ukształtowa-

niem powierzchni — na wybrzeŜach i na stokach gór (opady orogra-
ficzne).
NajwyŜsze roczne sumy opadów na Ziemi występują w równikowej
strefie zbieŜności pasatów (ok. 3000 mm) oraz u podnóŜa gór w zasięgu
monsunów letnich (południowe stoki Himalajów otrzymują opady rzędu
16 m). DuŜe opady otrzymują zachodnie wybrzeŜa w strefie umiarko-•
wanej (ok. 1000 mm). Najmniejsze opady występują w strefach wyŜów
okołozwrotnikowych (zstępujące prądy powietrza uniemoŜliwiają rozwój
chmur opadowych) oraz w obszarach podbiegunowych ze względu na
niską zawartość pary wodnej w zimnym powietrzu. Suche są teŜ wnętrza
kontynentów, szczególnie, gdy są otoczone górami. W wysokich górach
wzrost opadów występuje tylko do pewnej wysokości, powyŜej której
— wskutek niskiej temperatury i braku wilgoci — ilość opadów maleje.
Jest to tzw. inwersja opadowa. Obszary połoŜone po zawietrznej
stronie wzniesień znajdują się w cieniu opadowym, mają opadów mniej,
a w skrajnych przypadkach powstają tam pustynie, np. Gobi. Na wzrost
opadów wpływa równieŜ występowanie ciepłych prądów morskich, nad
którymi powstają prądy konwekcyjne. Zimne prądyt morskie natomiast
przyczyniają się do zmniejszenia opadów, np. na wybrzeŜach Ameryki
Południowej i Afryki, obmywanych zimnymi prądami, powstały
pustynie.
1.9. STREFY KLIMATYCZNE
Na przebieg procesów klimatotwórczych wpływa zróŜnicowanie oświet-
lenia Ziemi, co jest skutkiem kształtu i ruchów Ziemi oraz zróŜnicowa-
nia jej powierzchni. Czynniki te powodują strefowe i astrefowe zróŜni-
cowanie klimatu.
Do geograficznych czynników klimatycznych zalicza się przede wszyst-
kim: szerokość geograficzną oraz rozkład lądów i mórz, wysokość nad
poziomem morza, ukształtowanie terenu, prądy morskie, szatę roślin-
ną a takŜe pokrywę śnieŜną i lodową.
Począwszy od staroŜytności aŜ do XIX wieku strefy klimatyczne
identyfikowano ze strefami oświetlenia, czyli z szerokością geograficz-
ną. W XX w. powstało wiele klasyfikacji klimatów. W polskich atlasach
geograficznych w klasyfikacji klimatów wyróŜnia się na kaŜdej półkuli
5 stref klimatycznych, a w kaŜdej z nich kilka typów klimatu. Podstawą
do określenia typu klimatu są: rozkład opadów w ciągu roku, wartości
i przebieg temperatury oraz charakter roślinności.
I — Strefa klimatów równikowych
W strefie tej średnia temperatura wszystkich miesięcy przewyŜsza 20°C,
a dobowe i roczne amplitudy temperatury nie przekraczają kilku stopni.
Opady są najwyŜsze przy zenitalnym połoŜeniu Słońca. Pory roku są
wyznaczone przez pory opadów. W strefie tej wyróŜnia się trzy podsta-
wowe typy klimatów: równikowy wybitnie wilgotny, podrównikowy wil-
gotny i podrównikowy suchy. Bezpośrednio przy równiku występuje
klimat wybitnie wilgotny, o opadach całorocznych. W miarę oddalania
si? od równika opady występują sezonowo i jednocześnie maleje ich
suma. Strefa klimatów równikowych obejmuje duŜe obszary Afryki (od
ók. 20°S do 15°N), Ameryki Południowej i Środkowej, Archipelag
Malajski i Półwysep Malajski, Filipiny, Północną Australię i prawie cały
Madagaskar.
D — Strefa klimatów zwrotnikowych
Przy średniej rocznej powyŜej 20°C temperatura najchłodniejszego mie-
siąca waha się od powyŜej 20°C do 10°C; latem, zwłaszcza w klimacie
suchym występują duŜe amplitudy dobowe. Notuje się tu temperatury
wyŜsze niŜ w pozostałych strefach. Opady przypadają na półrocze letnie
lub są bardzo skąpe, sporadyczne. Klimat tej strefy kształtują dynamicz-
ne wyŜe okołozwrotnikowe, stąd przewaŜająca część tej strefy ma klimat
suchy i skrajnie suchy. W niej teŜ występują najliczniejsze i największe
pustynie: Sahara, Pustynia Arabska, Wielka Pustynia Australijska,
Kalahari. Na zachodzie kontynentów pustynie dochodzą do samego
brzegu morskiego, co wiąŜe się z występowaniem u tych wybrzeŜy
zimnych prądów morskich. Wschodnie wybrzeŜa mają klimat wilgot-
niejszy, gdyŜ wiatry wschodnie przynoszą tam wilgotne powietrze znad
oceanu. W obszarach monsunowych tej strefy, obejmujących subkonty-
nent Indyjski, Półwysep Indochiński oraz niewielki fragment poludnio-
wo-wschodnich Chin, występuje klimat zwany monsunowym z duŜymi
sumami opadów przypadającymi na porę monsunu letniego.
III — Strefa klimatów podzwrotnikowych
Średnia roczna temperatura wynosi od 10 do 20°C, a temperatura
najchłodniejszego miesiąca od powyŜej 10°C (w klimatach morskich) do
poniŜej 0°C (w kontynentalnych). Latem w klimatach suchych panują
bardzo wysokie temperatury. W klimacie śródziemnomorskim, naleŜą-
cym do klimatów morskich, opady przewaŜają w półroczu zimowym,
a lato jest gorące i suche. Tego typu klimat występuje w basenie Morza
Śródziemnego, w wąskim pasie wybrzeŜy wschodnich i zachodnich obu
Ameryk, na południowych krańcach Afryki i Australii. Klimat kontynen-
talny suchy mają: WyŜyna Irańska, Kotlina Kaszgarska i Tybet. Odmia-
na monsunowa z ciepłymi i wilgotnymi latami oraz suchymi i zimnymi
zimami występuje we wschodniej Azji.
IV — Strefa klimatów umiarkowanych
Klimaty tej strefy są kształtowane w duŜej mierze przez układy niŜowe
przemieszczające się znad oceanów w kierunku wschodnim. Przy śred-
niej rocznej temperaturze od 0°C do 10°C, temperatura najcieplejszego
miesiąca przekracza 10°C. WyróŜnione tu klimaty morskie i przejściowe
mają amplitudę roczną poniŜej 25°C, a kontynentalne wyŜszą od 25°C
i sięgającą 35—45°C w warunkach skrajnie kontynentalnych. W klima-
tach morskich opady są całoroczne, lecz przewaŜają jesienno-zimowe,
a w przejściowych, kontynentalnych i monsunowych — letnie. W wyró-
Ŝnionej w tej strefie grupie klimatów ciepłych temperatura trzech miesię-
cy letnich przekracza 15°C, a w grupie klimatów chłodnych morskich
temperatura dwóch miesięcy letnich waha się od 10°C do 15°C. Zasięg
występowania klimatów morskich zaleŜy od ukształtowania powierzch-
ni; przy równoleŜnikowo połoŜonych górach Europy klimat morski
sięga aŜ po centrum kontynentu.
y _ Strefa klimatów okołobiegunowych
\y tej strefie, przy średniej rocznej temperaturze poniŜej 0°C, temperatu-
ra najcieplejszego miesiąca jest niŜsza od 10°C. Opady są całoroczne,
z przewagą śnieŜnych, o małych sumach ok. 250 mm. WyróŜnia się
klimat subpolarny, o temperaturach najcieplejszego miesiąca powyŜej
0°C, i polarny z temperaturą najcieplejszego miesiąca poniŜej 0°C.
W zasięgu klimatu tej strefy znajduje się cała Antarktyda, Grenlandia,
północne krańce Ameryki Północnej oraz Azji i niewielkie obszary
w północnej Europie.
W kaŜdej strefie klimatycznej moŜna wyróŜnić klimat górski. Cechu-
ją go zmiany klimatyczne zachodzące piętrowo wraz ze wzrostem wyso-
kości.

1.10. OBIEG WODY W PRZYRODZIE

Zasoby wodne Ziemi oceniane są na ok. 1,4 mld km3. Stanowią one
hydrosferę, która nie jest powłoką ciągłą. Prawie 94% objętości to wody
oceanów. Na lądach wody powierzchniowe stanowią mniej niŜ 2%
objętości hydrosfery, w tym wody jezior 0,2%, lodowców 1,6%, wody
spływające rzekami zaledwie 0,0001 %. Wody podziemne gromadzą ok.
4%. Woda zawarta w atmosferze w postaci pary wodnej i chmur stano-
wi (|,001%.
Woda tworząca hydrosferę jest w ciągłym ruchu (rys. 1-25). KrąŜe-
nie wody obejmuje: parowanie z powierzchni zbiorników wodnych,
z powierzchni terenu i z organizmów, przemieszczanie się pary wodnej
w atmosferze, opad, wsiąkanie, spływ powierzchniowy i podziemny.
Djgęki krąŜeniu wszystkie wody na Ziemi stanowią jedność i podlegają
stałej wymianie. Rocznie w wymianie tej bierze udział ok. 512 tyś. km3
wody.
Część wody opadowej zostaje zatrzymana pod powierzchnią ziemi,
a
część uwięziona w postaci lodowców, zostaje więc okresowo wyłączo-
na 2 obiegu wody, czyli zretencjowana. JednakŜe nawet wody pod-
zittnne i wody zawarte w lodowcach podlegają bardzo powolnej wy-
mianie. -•'Zestawienie strat i zysków wody w ciągu roku na określonym
obszarze
nazywa się bilansem wodnym.
Gdy rozpatrujemy bilans dla całego globu to po stronie strat mamy
 Rys. 1-25. Schemat obiegu wody w przyrodzie [12]

parowanie, a po stronie zysków opady. Podobnie przedstawia się bilans

wodny obszarów bezodpływowych. Na pozostałych obszarach lądów
natomiast zyski wody w postaci opadów tracone są wskutek parowania,
a takŜe wskutek odpływu wód do oceanów. W oceanach straty wody na
parowanie są wyŜsze niŜ dostawy wody w postaci opadów, jednakŜe
dzięki wodzie, która dopłynęła z lądów, bilans się równowaŜy.

1.11. OCEANY I MORZA

WIELKOŚĆ I RODZAJE MÓRZ
Powierzchnia oceanów wraz z morzami wynosi 361 min km2, co stanowi
71% powierzchni globu ziemskiego. Ocean Spokojny, Ocean Indyjski
czy Ocean Atlantycki są częściami jednego oceanu zwanego Wszechoce-
anem lub Oceanem Światowym. Wodne granice pomiędzy wymieniony-
mi oceanami są prowadzone umownie wzdłuŜ południków 148°E,
68°W i 20°E.
Do Oceanu Światowego naleŜą równieŜ morza i zatoki będące często
(lecz nie zawsze) częściami mórz.
WyróŜnia się morza:
 _ otwarte, szeroko połączone z oceanem, jak Morze Północne;
. wewnętrzne, inaczej śródziemne, połączone z oceanami tylko
cieśninami, a wśród nich między kontynentalne, jak Morze Śródziemne,
Morze Czerwone, Morze Arktyczne, oraz wewnątrzkontynentalne, jak
Morze Bałtyckie;
-— przybrzeŜne — oddzielone od oceanu wyspami lub półwyspami,
jak Morze Beringa, Ochockie, Japońskie;
— międzywyspowe, np. morze Celebes.

ZASOLENIE MÓRZ I TEMPERATURA WÓD

POWIERZCHNIOWYCH
Pod względem chemicznym wody morskie są roztworem soli, w których
skład wchodzą wszystkie pierwiastki chemiczne w zmiennych ilościach.
Najwięcej (ok. 78% wagowych) jest chlorku sodu, który nadaje wodzie
słony smak, poza tym w znaczących ilościach występują siarczany,
a takŜe pierwiastki: magnez, wapń, potas, stront, brom, fluor. Pozostałe
pierwiastki występują w ilościach śladowych.
StęŜenie soli w wodzie morskiej, czyli zasolenie, wynosi średnio 35%o.
W otwartym oceanie zasolenie waha się pomiędzy 32%o w strefach
klimatu wilgotnego a 38%o w strefach klimatu suchego. W morzach
zamkniętych zróŜnicowanie jest znacznie większe. Największe zasolenie
(43%o) występuje w Morzu Czerwonynrw strefie klimatu zwrotnikowe-
go gorącego skrajnie suchego, najmniejsze (4%o) w Bałtyku, w strefie
klimatu umiarkowanego, gdzie przy słabej wymianie wód z oceanem
następuje duŜy dopływ wód słodkich z lądów.
Temperatura wód powierzchniowych wynosi średnio 17,4°C i zmienia
się od minus 2°C w obszarach podbiegunowych do ok. 30°C w najcieplej-
szych morzach. Oceany nagrzewają się i stygną wolniej niŜ lądy, dla-
tego teŜ amplitudy temperatury wód są mniejsze niŜ powietrza nad
ladami danej strefy. Strefowy rozkład temperatury wód powierzchnio-
wych jest w wielu obszarach oceanu zaburzony, głównie dzięki prądom
morskim.
PRĄDY MORSKIE
"My powierzchniowe to jakby potęŜne słone rzeki, tworzące skompli-
kowany system cyrkulacji, łączący się, rozgałęziający i zamykający
^olbrzymie wiry. System ten obejmuje swym zasięgiem obszar całego
Oceanu Światowego. Powstanie głównych prądów powierzchniowych
wiąŜe się z ruchem obrotowym Ziemi i występowaniem wiatrów stałych,
które wywołują postępowy ruch cząstek wody. Prądy niosące wody
cieplejsze od otaczających wód oceanicznych są prądami ciepły mi, a nio-
sące wody chłodniejsze są prądami zimnymi (rys. 1-26). Prądy powierz-
chniowe przyczyniają się do wymiany wód pomiędzy niskimi i wysokimi
szerokościami geograficznymi. Wpływają teŜ na klimat wybrzeŜy (por.
rozdz. 1-9).
Na półkuli północnej wyraźnie zaznaczają się wielkie kręgi cyr-
kulacji w niskich szerokościach geograficznych. Obejmują one na
Atlantyku: prądy ciepłe — Północnorównikowy, Zatokowy i Północ-
noatlantycki oraz zimny Prąd Kanaryjski; na Pacyfiku zaś ciepłe prądy:
Północnorównikowy, Kuro-siwo i Północnopacyficzny oraz zimny
Prąd Kalifornijski. Mniejsze wiry występują w wyŜszych szerokoś-
ciach geograficznych. Na Atlantyku tworzą je m.in.: ciepły Prąd Za-
chodniogrenlandzki oraz zimne prądy Wschodniogrenlandzki i Labra-
dorski; na Pacyfiku — zimne prądy Oja-siwo, Subarktyczny i ciepły
Alaskański.
Na półkuli południowej, w wyŜszych szerokościach geograficz-
nych występuje zimny prąd — Dryf Wiatrów Zachodnich, który na
skutek braku barier kontynentów opływa całą Ziemię z zachodu na
wschód. Od niego, u zachodnich wybrzeŜy kontynentów, odgałęziają się
zimne prądy: Peruwiański, Benguelski, Zachodnioaustralijski. Prądy te
zasilają wody Prądu Południoworównikowego, który u wschodnich
wybrzeŜy kontynentów skręca na południe jako prąd ciepły: Brazylijski,
Mozambicki, Wschodnioaustralijski. Na Oceanie Indyjskim, na północ
od równika, kierunki prądów są sezonowo zmienne wraz ze zmianami
monsunów.
Pomiędzy prądami równikowymi półkuli północnej i południowej,
niosącymi wody ze wschodu na zachód, rozwinął się Prąd Równikowy
Wsteczny skierowany z zachodu na wschód. Uzupełnia on ubytek wód
wywołany przez prądy równikowe.
Prądy głębinowe wywołane są zróŜnicowaniem gęstości wody i prze-
noszą bardzo powoli chłodne wody głębinowe z wysokich do niskich
szerokości geograficznych. U wybrzeŜy kontynentów, szczególnie tam,
gdzie wiatry odpychają od lądu ciepłe wody powierzchniowe, występują
prądy wstępujące wynoszące chłodne wody głębinowe ku powierzchni.
W strefach prądów wstępujących istnieją korzystne warunki do rozwoju
organizmów morskich.
FALOWANIE
Powierzchnia wód oceanu ulega falowaniu, a takŜe podnosi się i opada
w rytm przypływu i odpływu. Falowanie zachodzi pod wpływem tarcia
wiatru o powierzchnię wody. Cząstki wody zostają wprawione w ruch
kołowy. Wiele kołowych ruchów cząstek wody tworzy przemieszczającą
się falę. Pod wpływem słabego wiatru powstają fale niskie i krótkie1.
W miarę jak wzrasta siła wiatru, fale są coraz dłuŜsze i wyŜsze. Na
otwartym oceanie wysokość fal wynosi zwykle kilka metrów, a długość
— do kilkuset metrów. NajwyŜsza z dotychczas zanotowanych fal na
otwartym oceanie mierzyła 34 m. Po sztormie falowanie nie zanika od
razu. Przez długi czas utrzymuje się martwa fala wędrująca po oceanie
na ogromne odległości.
Falowanie obejmuje zaledwie kilkudziesięciometrową warstwę wo-
dy i jest w zasadzie ruchem pionowym wody. Jedynie przy bardzo silnym
wietrze, powodującym załamywanie się fali, a takŜe w fali przyboju, na
wybrzeŜach następuje ruch postępowy wody.
Fale powstają nie tylko pod wpływem działania wiatru; mogą być
równieŜ wywołane wybuchami wulkanów, trzęsieniami ziemi, obsunię-
ciami mas skalnych. Fale takie, zwane tsunami, przemieszczają się zwyk-
le z wielką prędkością kilkuset kilometrów na godzinę, a przy brzegach
mogą osiągnąć wysokość kilkudziesięciu metrów. Groźne tsunami czyni
na wybrzeŜach ogromne spustoszenia.
PŁYWY
Szczególnym rodzajem fali jest fala pływowa wywołana wzajemnym
przyciąganiem KsięŜyca, Słońca i Ziemi. Przyciąganie KsięŜyca, a w mniej-
szym stopniu Słońca, powoduje na Ziemi podnoszenie się poziomu wód
(przypływ) w częściach globu ku nim zwróconym oraz w połoŜonych po
przeciwnej stronie. W tym czasie na pozostałym obszarze następuje
obniŜenie poziomu wód (odpływ). Wraz z ruchem obrotowym Ziemi
zmienia się połoŜenie obszarów przypływu i odpływu, a w danym miej-
scu w ciągu doby księŜycowej, tj. w ciągu 24 godz. 50 min., dwukrotnie
występuje przypływ i odpływ (rys. 1-27).
Na otwartym oceanie przypływ jest nieznaczny i wynosi 0,5—l m.
Wzrasta natomiast u wybrzeŜy. Wielkość przypływu zaleŜy równieŜ od

1
Wysokość fali mierzymy od jej grzbietu do sąsiedniego dna fali, natomiast dłu-
gość fali jest to odległość pozioma miedzy sąsiednimi grzbietami.
 Rys. 1-27. Pływy a wzajemne połoŜenie KsięŜyca,'Słońca i Ziemi [2]

wzajemnego połoŜenia KsięŜyca i Słońca. Największy przypływ jest

w czasie pełni i nowiu KsięŜyca, gdy Słońce, Ziemia i KsięŜyc znajdują
się w linii prostej, a ich siły przyciągania sumują się; najmniejszy — gdy
kierunki od Ziemi do Słońca i KsięŜyca tworzą kąt prosty; wtedy siły
przyciągania Słońca i KsięŜyca wzajemnie się osłabiają. Największy
średni przypływ, notowany w Zatoce Fundy w Kanadzie, wynosi ok. 14 m.
Liczne są teŜ miejsca, gdzie przypływ powoduje spiętrzenie wód prze-
kraczające 10 m. Zwykle ma to miejsce w głębi zatoki lub lejkowatego
ujścia rzeki, czyli estuarium. Fala przypływu w estuarium powoduje
spiętrzenie wód i powstanie wysokiej fali wędrującej w górę rzeki, często
na dziesiątki kilometrów.

1-12. BILANS WODNY OBSZARÓW LĄDOWYCH

Rozmieszczenie wód na lądach, ich formy występowania i zasoby zaleŜą
°d klimatu, a takŜe od ukształtowania terenu i jego budowy geologicz-
nej. Dostępne wody słodkie stanowią zaledwie 0,3% objętości hydro-
sfery, tj. ok. 4 min km3. Są to głównie wody rzek, jezior, lodowców
i częściowo wody podziemne. Dzięki krąŜeniu wody ulegają one odno-
wie i częściowemu oczyszczeniu w procesach parowania i wsiąkania.
WaŜna jest teŜ duŜa aktywność wymiany wód. Dzięki temu np. rzeki
mogą dostarczyć w ciągu roku znacznie więcej wody niŜ zawierają jej
w danej chwili.
Występowanie powierzchniowych wód słonych na lądach ogranicza
się praktycznie do strefy klimatu suchego, gdzie duŜe parowanie sprzyja
koncentracji soli, szczególnie w jeziorach bezodpływowych.
Głównym źródłem zasilającym wody powierzchniowe i podziemne
jest ta część opadów, która nie uległa wyparowaniu. Nie wszystkie
obszary lądowe dostarczają takich ilości wód do wyparowania, aby
mogły one nasycić powietrze. Tam parowanie rzeczywiste jest mniejsze
od parowania potencjalnego, czyli moŜliwego do osiągnięcia przy da-
nych warunkach atmosferycznych.
Obszary, w których parowanie potencjalne przewyŜsza opady, mają
ujemny bilans wodny (straty przewyŜszają zyski wody) (rys. 1-28).

Rys. 1-28. Średni roczny

rozkład połud-
nikowy parowa-
nia (P), opa-
dów (O) i od-
pływu całkowi-
tego (OC) [32]
ga to obszary suche, pustynne. Wody powierzchniowe na pustyniach
występują okresowo lub nawet tylko sporadycznie po opadach, a stałe
ich występowanie jest moŜliwe tylko wtedy, gdy mają źródła zasilania
poza strefą pustynną.
Tereny, na których opady są wyŜsze niŜ parowanie, mają dodatni bilans
wodny.
NadwyŜki wody są gromadzone w jeziorach i pod powierzchnią oraz
odpływają rzekami do mórz.
Obszar, z którego rzeki odpływają do jednego morza (oceanu), jest
jego zlewiskiem.
Rozmiary zlewisk poszczególnych oceanów są zróŜnicowane i zaleŜą od
ukształtowania powierzchni i przebiegu głównych działów wód na kon-
tynentach. Nie wszystkie wody powierzchniowe docierają do mórz,
część z nich kończy swój bieg w osadach pustynnych lub jeziorach
bezodpływowych.
Te części lądu, z których nie ma odplywu do mórz, nazywane są
obszarami bezodpływowymi.
Zajmują one prawie 30 min km2, tj. ok. 20% powierzchni wszystkich
lądów. Występowanie obszarów bezodpływowych jest wprawdzie uwa-
runkowane ukształtowaniem powierzchni (są to zamknięte kotliny, nie-
cki lub depresje), jednak zasięg ich występowania ogranicza się prawie
wyłącznie do strefy klimatu suchego i półsuchego. W klimacie wilgot-
nym, przy duŜych dostawach wody opadowej, działalność erozyjna rzek
w większości przypadków doprowadza do połączenia tych obszarów
z morzem. Z tego teŜ względu rozmieszczenie obszarów bezodpływo-
wych na poszczególnych kontynentach jest nierównomierne. Najwięcej
znajduje się na lądach połoŜonych w strefie klimatu zwrotnikowego
suchego i skrajnie suchego (Australia, Afryka) oraz w Azji, gdzie wy-
stępują równieŜ w strefie klimatu umiarkowanego kontynentalnego,
w centrum olbrzymiego lądu.
Bilans wodny poszczególnych obszarów lądowych, uwarunkowany
klimatem, decyduje o ich zasobności w łatwo dostępną wodę słodką.
Miarą tej zasobności moŜe być wielkość odplywu calkowitego, traktowa-
na jako róŜnica między opadami a parowaniem. Z gospodarczego punk-
tu widzenia największe znaczenie ma woda zatrzymana (zretencjowana)
nadanym obszarze w zbiornikach wód powierzchniowych oraz w posta-
<* wilgoci glebowej i w poziomach wodonośnych.
ZróŜnicowane warunki klimatyczne na Ziemi powodują, Ŝe woda, to
podstawowe bogactwo naturalne, jest bardzo nierównomiernie rozmie-
szczona. Obfitość wody w klimatach o korzystnych dla człowieka wa-
runkach sprzyjała skupianiu się tam ludności. DuŜy przyrost ludności
na tych obszarach przyczynia się jednak do pogarszania się warunków
zaopatrzenia w wodę słodką. Do państw o największych potencjalnych
zasobach wód przypadających na jednego mieszkańca moŜna zaliczyć
Liberię (198 tyś. m3), Kanadę (128), Norwegię (97); do najuboŜszych
zaliczamy Egipt (0,12 tyś. m3), Węgry (0,8), zachodnie Niemcy (1,4),
Tunezję (0,89). Niewielkie są teŜ zasoby Polski (1,8), Włoch (2,9).

1.13. WODY PODZIEMNE

WARUNKI WYSTĘPOWANIA WÓD PODZIEMNYCH
Szacuje się, Ŝe wody związane w skałach płaszcza i skorupy ziemskiej
przekraczają ponad 10-krotnie objętość wód Wszechoceanu. Natomiast
całkowita objętość wód podziemnych, nie związanych w skałach, jest
szacowana na 60 min km3, z czego znaczna część naleŜy do wód głębino-
wych, nie biorących aktywnego udziału w krąŜeniu wody. Woda zgro-
madzona w szczelinach, soczewkach między warstwami, w pułapkach
skalnych, tworzy niekiedy całe jeziora podziemne. Bardzo często są to
wody zasolone, mające nawet charakter solanki. Zasoby tych wód — ze
względu na bardzo długi okres wymiany trwającej tysiące a nawet
miliony lat — naleŜy uznać za nieodnawialne.
Wody podziemne znajdujące się płycej aktywnie uczestniczą w krąŜe-
niu wód. Okres ich wymiany waha się w bardzo duŜych granicach: od
corocznej wymiany wilgoci zawartej w glebie oraz w płytkich pozio-
mach, po setki i tysiące lat dla głębszych poziomów wodonośnych.
Średnio przyjmuje się 300—500 lat. Źródłem zasilania tych wód są
przede wszystkim opady, stąd teŜ są to wody słodkie (poza nielicznymi
wyjątkami). Ich zasoby szacuje się na ok. 4 min km3, co stanowi 7% wód
podziemnych, lecz jednocześnie 14% wszystkich wód słodkich.
Część wód podziemnych jest związana w postaci lodu. Na rozległych
obszarach północnej Azji i Ameryki występuje zjawisko wieloletniej
zmarzliny. Do głębokości 500 m, a miejscami nawet głębiej, wody
podziemne występują tam w stanie stałym tworząc wraz z zamarznięty-
mi skałami nieprzepuszczalną warstwę. Wody te w większości są rów-
nieŜ wyłączone z krąŜenia.
 Rozmiary zasilania wód podziemnych zaleŜą zarówno od warunków
klimatycznych, jak i ukształtowania terenu oraz przepuszczalności pod-
łoŜa. Warunki klimatyczne decydują o wielkości opadów, ich intensyw-
ności i rozłoŜeniu w ciągu roku, a takŜe o rozmiarach parowania.
Decydują zatem o wielkości odpływu całkowitego. Przepuszczalność
podłoŜa i ukształtowanie terenu (jego nachylenie) decydują zaś o tym,
jaka część tego odpływu przypadnie na zasilanie podziemne. Na stopień
przepuszczalności podłoŜa ma wpływ nie tylko rodzaj skały, jej porowa-
tość czy uszczelinienie, lecz równieŜ stopień nawilgocenia oraz charakter
pokrycia roślinnością. Na przykład gleby suche mogą w pierwszej fazie
deszczu przyjmować cały opad, po nasączeniu wodą stają się mniej
przepuszczalne i woda opadowa zaczyna spływać powierzchniowo.
Spływowi powierzchniowemu sprzyja równieŜ pokrycie terenu roślin-
nością darniową, natomiast las sprzyja wsiąkaniu wody wzdłuŜ rozbu-
dowanych korzeni.
Mocno uszczelinione skały powodują, Ŝe całość wód opadowych
znika pod ziemią. Zjawisko to obserwuje się np. na terenach krasowych.
Z kolei obszary górskie, a przede wszystkim strome stoki, nie sprzyjają
wsiąkaniu wód. Tu szybko organizuje się spływ powierzchniowy. Na
terenach płaskich i w zagłębieniach wody mogą spokojnie wsiąkać przy
przepuszczalnym podłoŜu, lecz tam często następuje nasycenie gruntu
wodą i równieŜ ograniczenie wsiąkania.
Wsiąkająca woda zatrzymuje się na nieprzepuszczalnych lub słabiej
przepuszczalnych warstwach skalnych. PowyŜej nich powstaje warstwa
wodonośna — strefa nasycona wodą wypełniającą wolne przestrzenie
i pory skał. Jest to tzw. woda gruntowa. MiąŜszość warstwy wodonośnej
zaleŜy między innymi od wielkości opadów. Po długotrwałych, intensy-
wnych opadach zwierciadło wody podziemnej, czyli górna granica warst-
wy wodonośnej podnosi się. Długotrwała susza powoduje jego obniŜe-
nie. PowyŜej zwierciadła wód występuje strefa sucha, napowietrzona,
przez którą przesiąkają wody. W Polsce ma ona zwykle od kilku do
kilkunastu metrów. W klimacie suchym wody podziemne gromadzą się
tylko na większych głębokościach. Silne nagrzewanie i długie okresy
bezopadowe sprzyjają podsiąkaniu płytko zalegających wód i ich paro-
waniu z powierzchni. W klimacie zimnym, na obszarach objętych wiecz-
n
$ zmarzliną, wody nasycają tylko warstwę, która w czasie krótkiego
lata odmarza, tzw. warstwę czynną. Głębokość rozmarzania dla obsza-
rów tundry wynosi 0,5—l m, co powoduje, Ŝe tereny te są zabagnione.
RównieŜ na terenach płaskich, o Bardzo duŜych opadach w ciągu całego
roku, pierwszy poziom wód podziemnych zalega płytko. Sprzyja to
powstaniu bagien.
ŹRÓDŁA
Wody podziemne rzadko pozostają w bezruchu. Przez warstwy słabo
przepuszczalne wody bardzo powoli przesączają się w głąb zasilając
głębsze poziomy wodonośne. Sączą się równieŜ w kierunku odpływu.
Zasilają podziemne rzeki i jeziora oraz — pod naporem ciśnienia hydro-
statycznego lub tylko siły cięŜkości — wypływają na powierzchnię w po-
staci źródeł (rys. 1-29).

Rys. 1-29. Niektóre typy źródeł i schemat niecki artezyjskiej [29]

Kropkowane - utwory przepuszczalne, kreskowane - nieprzepuszczalne. Strzałki wskazują
kierunek spływu wód.

Miejsce wypływu źródła zaleŜy od rzeźby terenu i budowy geologicz-

nej, a przede wszystkim formy, jaką tworzy warstwa nieprzepuszczalna.
Pod naporem ciśnienia hydrostatycznego wypływają na przykład wody
artezyjskie. Są to wody znajdujące się w niecce geologicznej, w warstwie
wodonośnej pomiędzy dwiema warstwami nieprzepuszczalnymi. W źró-
dłach warstwowych wypływ wody najczęściej następuje z dolnej części
warstwy wodonośnej. Źródła krasowe wyprowadzają wody z kanałów
. gLgzeiin w skałach krasowiejących. Gdy wypływ następuje pod ciśnie
niem hydrostatycznym, to źródło takie nazywa się wywierzyskiem.
Źródła najczęściej moŜna spotkać u podnóŜa wzniesień oraz w dolinach
u podnóŜa zboczy lub w korytach cieków. •
Wody źródlane mają na ogół stałą temperaturę w ciągu roku, odpo-
wiadającą średniej rocznej temperaturze powietrza. Temperatura wód
podziemnych krąŜących głęboko lub w pobliŜu obszarów wulkanicz-
nych jest wyŜsza i moŜe dochodzić nawet do kilkudziesięciu stopni.
Źródła ciepłych wód nazywane są cieplicami lub termami. NaleŜą do
nich równieŜ gejzery — gorące źródła obszarów wulkanicznych, w któ-
rych woda samoczynnie wytryskuje w regularnych odstępach czasu.
Wody podziemne, a szczególnie zmagazynowane na większych głę-
bokościach, nie są chemicznie czyste. Wody przesączając się przez skały
wypłukują wiele związków chemicznych. Do wód mineralnych zalicza się
te wody, które zawierają ponad 0,1 g soli mineralnych na l litr lub
mniejsze ilości pierwiastków lub związków aktywnych leczniczo. Ze
względu na skład chemiczny wyróŜnia się: solanki — zawierające sól
kamienną i sole magnezu, szczawy — zawierające kwaśne węglany
wapnia i sodu oraz związki Ŝelaza, wody siarczane — zawierające
siarczki sodu i wapnia, wody arsenowe, wody radoczynne.

1.14. RZEKI
WARUNKI WYSTĘPOWANIA RZEK
Rzeki stanowią znikomą część hydrosfery 0,0001 %, zawierając zaledwie
2,1 tyś. km3 wody. Są jednak najbardziej ruchliwym elementem hydro-
sfery. W ciągu roku odprowadzają ponad 30-krotnie więcej wody niŜ
niosą jej w danej chwili. Wymiana wód rzecznych następuje średnio co
l1 dni. Zatem występowanie rzek stałych jest uzaleŜnione od zasilania,
które musi przekraczać straty wody na parowanie oraz wsiąkanie. Rzeki
mogą być zasilane spływającymi powierzchniowo wodami opadowymi,
wodami roztopowymi pochodzącymi z tajania śniegu lub lodowców,
wodami jezior oraz wodami podziemnymi. Gdy straty przewyŜszają
zasilanie, rzeki giną nie docierając do ujścia. W strefie suchej występują
rzeki okresowe, prowadzące wodę w porze deszczowej, a w skrajnie
suchej — rzeki epizodyczne, którymi spływa woda nawalnych sporady-
cznych opadów. Zasilanie rzek zaleŜy głównie od warunków klimatycz-
n
ych. DuŜą rolę odgrywają równieŜ: rzeźba terenu, budowa geologiczna
i roślinność, które z jednej strony wpływają na rozmiary spływu powie-
rzchniowego, a z drugiej — na zasilanie podziemne. Spływ powierzch-
niowy jest tym większy, im większe jest nachylenie terenu, a podłoŜe
mniej przepuszczalne.
Rzeka uchodząca wraz z dopływami do morza lub kończąca swój bieg
na obszarze bezodpływowym tworzy system rzeczny. Obszar, z które-
go spływają wody do jednej rzeki, nazywa się dorzeczem. Dorzecza
wszystkich rzek uchodzących do jednego morza lub oceanu tworzą
zlewisko tego morza (oceanu). Poszczególne zlewiska i dorzecza roz-
graniczone są przez dział wód.
Systemy rzeczne kształtują się w zaleŜności od rozmiarów lądów, u-
kształtowania powierzchni, budowy geologicznej i klimatu. Największy
system rzeczny tworzy Amazonka dzięki połoŜeniu w wilgotnej strefie
klimatycznej i ukształtowaniu powierzchni dorzecza, które zajmuje ok.
7 min km2, w większości nizinnej niecki geologicznej. Posiada liczne
dopływy w całym swym biegu, w tym kilkanaście powyŜej 1000 km
długości.
USTROJE RZECZNE
ZaleŜność zasilania rzek od klimatu powoduje, Ŝe ilość wody w rzece
zmienia się wraz z rocznym rytmem zmian temperatury i opadów.
Zmienia się wtedy przepływ rzeki, a wraz z nim wody w korycie. W
hydrografii pod pojęciem przepływu rozumie się objętość wody, która
przepływa przez profil koryta rzecznego w jednostce czasu, np.
m3/s.1 Roczny rytm wahań związanych z zasilaniem oraz towarzyszące
mu zjawiska, np. zlodzenie, określają ustrój rzeki (rys. 1-30).
W ustroju deszczowym oceanicznym strefy umiarkowanej, dzięki
obfitemu i równomiernemu w ciągu roku zasilaniu przez deszcze, rzeki
prowadzą duŜo wody, a ich przepływy są wyrównane. Latem notuje się
nieco niŜsze stany wody niŜ zimą, co ma związek z silniejszym letnim
parowaniem. Ustrój ten jest typowy dla rzek Europy Zachodniej, np.
Tamizy, Sekwany, Wezery, Loary.
W ustroju deszczowym śródziemnomorskim maksimum przepływów
wiąŜe się z zimowym maksimum opadów. Latem stan wody znacznie się

1
Miesięczny współczynnik przepływu oznacza, ile razy przepływ w danym miesiącu
jest większy od średniego przepływu.
Rys. 1-30. Przykłady ustrojów rzecznych: [4]
a) prostych: Se — ustrój deszczowy oceaniczny (Sekwana w ParyŜu), D — ustrój śnieŜny nizinny
(Dniepr), R — ustrój śnieŜny górski (Ren w Felsbergu), Ro — ustrój lodowcowy (Rodan w Gletsch)
b) złoŜonych: D - - ustrój deszczowy śnieŜny (Doubs), & — ustrój śródziemnomorski (Sechia),
Ca — ustrój śnieŜno-deszczowy (Gave d'Arge), Dr — ustrój śnieŜny przejściowy (Drack)

obniŜa, mniejsze rzeki mogą nawet wysychać ze względu na niewielkie

ilości opadów i wysokie temperatury. Taki ustrój mają np.: Tag, Gwa-
dalkiwir, Tyber.
Dla ustroju deszczowego monsunowego charakterystyczne są duŜe
wahania stanów wody, z tym Ŝe maksimum przepływów przypada na
porę letniego monsunu, niosącego znaczne ilości opadów (Brahmaput-
ra, Ganges, Jangcy).
Rzeki o ustroju deszczowym równikowym niosą przez cały rok ogro-
nuie masy wody, najwięcej w porach zenitalnego górowania Słońca
(wiosna, jesień). W strefie podrównikowej wahania stanów wody są
większe. Maksimum przepływów przypada na letnią porę deszczową
związaną z zenitalnym górowaniem Słońca (Amazonka, Kongo).
Rzeki o ustroju śnieŜnym, jak np. rzeki Syberii, Europy Wschodniej,
Kanady, przez większą część roku są zamarznięte. W czasie wiosennego
tajania pokrywy lodowej i śniegów osiągają najwyŜsze stany, które
znacznie obniŜają się latem, by minimum osiągnąć jesienią i zimą.
W ciągu lata rzeki te są zasilane przez deszcze.
Rzeki o ustroju śnieŜno-deszczowym charakteryzują się dwukrotnymi
wezbraniami w ciągu roku. Związane są one z porą topnienia śniegu
i lodów (wiosna) oraz letnim maksimum opadów. Przykładem moŜe być
Wisła i Odra.
Ustrój lodowcowy mają rzeki biorące swój początek w lodowcach,
a wahania przepływu wiąŜą się w nich głównie z intensywnością topnie-
nia lodowców. Rzeki takie, jak górny Rodan, górny Ren, biorące swój
początek w lodowcach Alp, najwięcej wody prowadzą latem, gdy najsil-
niej zachodzi topnienie lodowców.

1.15. JEZIORA

W jeziorach gromadzi się ok. 280 tyś. km3 wody. Powierzchnia ich
wynosi 2,7 min km2, co odpowiada l ,8% powierzchni lądów. Jeziora są
głównym dostawcą pary wodnej na lądach.
Jeziora są zasilane wodami uchodzących do nich rzek, wodami
opadowymi oraz niekiedy wodami podziemnymi. Jeziora, które nie
odprowadzają wód drogą powierzchniową (w postaci wypływających
z nich rzek), są jeziorami bezodpływowymi. Gdy zaś odprowadzają nad-
miar wód rzeką lub rzekami, są jeziorami przepływowymi.
Zagłębienie jeziorne moŜe być stale wypełnione wodą — mamy
wtedy do czynienia z jeziorem stałym. Jeśli w okresach suszy zbiornik
wysycha całkowicie lub częściowo, jezioro takie nazywa się okresowym.
Na przykład jezioro Czad w Afryce jest jeziorem bezodpływowym
i okresowym — ze względu na duŜe zmiany zasięgu (l l—12 tyś. km2)
i poziomu wód (4—12 m).
Jeziora słone występują przede wszystkim w klimacie suchym, tam
gdzie parowanie przewyŜsza dostawę powierzchniowych wód słodkich
(rzecznych i opadowych) oraz gdzie brak jest zasilania podziemnego.
 Zasolenie jezior wzrasta w miarę ubytku wody. W klimacie umiarkowa-
nym wilgotnym występują zwykle jeziora słodkowodne. Wysladzane
są nawet jeziora, których wody są pochodzenia morskiego.
W zaleŜności od składu chemicznego wód, ich temperatury i napo-
wietrzenia w poszczególnych jeziorach istnieją zróŜnicowane warunki
do rozwoju Ŝycia. Stąd wyróŜnia się:
— jeziora Ŝyzne — eutroficzne, latem mają one wody zielonkawe;
— jeziora oligotroficzne ubogie w składniki pokarmowe, o wodach
błękitnych,
— jeziora dystroficzne o wodach brunatnych, w których warunki
beztlenowe sprzyjają gniciu substancji organicznej.
Występowanie jezior jest uwarunkowane specyficznym ukształto-
waniem powierzchni, tj. występowaniem zagłębienia, w którym mogą
gromadzić się wody powierzchniowe. Powstanie tych form terenu wiąŜe
sięzarówno z ruchami skorupy ziemskiej i procesami w niej zachodzący-
mi, jak z przebiegiem procesów geologicznych na powierzchni Ziemi.
Niektóre jeziora są pozostałościami po dawnych zbiornikach mors-
kich, np. Jezioro Aralskie, Kaspijskie; nazywa się je jeziorami relikto-
wymi. Ze względu na sposób powstania jeziora te są zaliczane do grupy
jezior pochodzenia tektonicznego, gdyŜ wskutek ruchów tektonicznych
połączenie tych jezior z oceanem zostało przerwane. Inne jeziora tekto-
niczne to: Bajkał, Tanganika, Bałchasz, Malawi, Jezioro Wiktorii. Je-
ziora są połoŜone na róŜnych wysokościach, np. Morze Martwe w dep-
resji, a Titicaca w Andach — na wys. 3800 m n.p.m. Są to jeziora wielkie
i głębokie, wśród nich najgłębsze — Bajkał (1620 m) jest kryptodepresją
(tzn. dno jego sięga poniŜej poziomu morza).
Istnieje równieŜ grupa wielkich jezior pochodzenia tektoniczno-polo-
dowcowego, np.: Jezioro Górne, Huron, Michigan, Erie, Ontario, Wiel-
kie Niewolnicze, Wielkie Niedźwiedzie, Winnipeg w Ameryce czy We-
ner, Wetter, Ładoga, Onega w Europie. Te jeziora powstały w zagłębie-
niach pochodzenia tektonicznego, lecz później przekształconych przez
lądolód.
Jeziora wulkaniczne występują w kraterach, kalderach wygasłych
. wulkanów, a takŜe w zaklęśnięciach pól lawowych i w dolinach zatara-
sowanych jęzorami lawowymi.
Są równieŜ jeziora pochodzenia kosmicznego, ich wody wypełniają
kratery meteorytowe, np. Ungave w Kanadzie.
Jeziora lodowcowe, zwane teŜ polodowcowymi lub glacjalnymi, wype-
łniają zagłębienia terenu powstałe wskutek działalności lodowców i lądo-
lodów. Wśród nich są jeziora zastoiskowe, rynnowe, morenowe, wytopis-
kowe — na nizinach oraz jeziora cyrkowe, morenowe, końcowe — w gó-
rach.
Jeziora polodowcowe na nizinach są spuścizną ostatniego zlodowa-
cenia. Stanowią najliczniejszą grupę jezior, jest ich wiele setek tysięcy,
lecz są na ogół małe. Występują gromadnie tworząc pojezierza, np.
fińskie, meklemburskie, polskie, litewskie — w Europie, czy kanadyjskie
w Ameryce Północnej. Mniej liczne są jeziora polodowcowe w górach,
z których lodowce juŜ ustąpiły.
Jeziorami pochodzenia morskiego są jeziora nadbrzeŜne, które two-
rzą się przez odcięcie mierzeją zatok lub ich części od morza, np. jezioro
Sarbsko. NadbrzeŜne jeziora, jak Łebsko, Gardno, powstają równieŜ
wskutek podnoszenia się poziomu wód gruntowych wywołanego pod-
noszeniem się poziomu morza. W ten sposób powstają wpierw bagna,
które — przy dalszym podniesieniu poziomu wód — przekształcają się
w jeziora.
Niekiedy powstanie jezior wiąŜe się z zatamowaniem odpływu rzeki
przez wielkie osuwiska; tworzą się wówczas jeziora zaporowe. Pocho-
dzenia rzecznego są takŜe starorzecza, zwane teŜ jeziorami zakolowymi,
gdyŜ powstają przez odcięcie zakola rzecznego.
Jeziora, a szczególnie jeziora płytkie, są zjawiskiem krótkotrwałym
w skali czasu geologicznego. Wypływające z nich rzeki erodują i mogą
doprowadzić do zdrenowania jeziora. Ulegają równieŜ zasypaniu mate-
riałem niesionym przez wody powierzchniowe oraz zarastają i prze-
kształcają się stopniowo w bagna i torfowiska. Na przykład rozległe
obszary bagien w Afryce (Okawango, Bangwelu) są pozostałościami po
dawnych jeziorach.
Bagna i jeziora są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi. Gro-
madzą wody spływające po powierzchni wtedy, gdy jest ich nadmiar,
i oddają je w okresach bezopadowych. Regulują więc odpływ rzek
i wyrównują go w czasie. Oddziałują równieŜ na klimat lokalny. Tworzą
swoiste ekosystemy.
Jeziora mają waŜne znaczenie gospodarcze. Ze względu na walory
przyrodnicze i gospodarcze jezior buduje się sztuczne jeziora zaporowe.
Obecnie na świecie zgromadzono w sztucznych zbiornikach ok. 5 tyś.
km3 wody. Największe z nich zbudowano na zasobnych w wodę rzekach
Afryki, Azji i Ameryki.
1.16. LODOWCE
\y postaci lodu, tworzącego lodowce, jest zgromadzone 24 min km3
wody słodkiej. Stanowi to l, l % hydrosfery i prawie 96% lądowych wód
powierzchniowych. Współczesne pokrywy lodowe zajmują ok. 10%
powierzchni lądów.
W nieodległej przeszłości geologicznej (plejstocen) lodowce pokry-
wały niemal połowę Europy, znaczną część Azji i ponad 1/3 powierzchni
Ameryki Północnej. Ośrodkiem zlodowacenia europejskiego była Skan-
dynawia, skąd potęŜne masy lodowe spływały na tereny północno--
wschodniej i środkowej Europy. Stale niszczone Góry Skandynawskie
dostarczały lodowcom ogromnych mas materiału skalnego, który został
rozniesiony tak daleko, jak sięgał lodowiec.
Pokrywy lodowe, tworzące lodowce górskie lub lądolody, powstają
tam, gdzie ukształtowanie terenu sprzyja gromadzeniu się duŜych ilości
Śniegu, który wskutek niskich temperatur nie zostaje stopiony w cią-
gu lata.
Granica, powyŜej której panują w ciągu roku zbyt niskie temperatury, nie
pozwalające na stopienie całego zapasu nagromadzonego w danym roku
śniegu, nazywa się granicą wiecznego śniegu. Przebieg tej granicy na
Ziemi zmienia się — najwyŜej sięga tam, gdzie są najwyŜsze
temperatury (zredukowane do poziomu morza) oraz małe opady. W
wysokich szerokościach geograficznych granica wiecznego śniegu
schodzi do poziomu morza (rys,; 1-31).

Rys. 1-31. Granica wiecznego śniegu na kuli ziemskiej

w przekroju południkowym [2]
 Gromadzący się śnieg, pod wpływem panującej temperatury i przy
duŜej wilgotności powietrza oraz ciśnienia nadległych warstw, prze-
kształca się w firn, a następnie w lód lodowcowy. W miarę gromadze-
nia się coraz to większych pokładów lodu — lodowiec w postaci jęzorów
lub pokryw zaczyna spływać w dół, wykorzystując obniŜenia terenu!
Lód pod wpływem ciśnienia zachowuje się jak ciało plastyczne, na
powierzchni natomiast jest kruchy. W czasie ruchu lodowca, szczególnie
przy przekraczaniu progów skalnych, na jego powierzchni powstaje sieć
szczelin. Lód lodowcowy porusza się z prędkością liczoną w centyme-
trach lub metrach na dobę, np. lodowce alpejskie 0,1—0,6 tn/dobę,
najszybsze lodowce Grenlandii 31—38 m/dobę.
Lodowiec, który wykracza jęzorami poza obszar zasilania i znajduje
się poniŜej granicy wiecznych śniegów, ulega ablacji. Proces ablacji
obejmuje topnienie lodu oraz jego sublimację, czyli przejście lodu bez-
pośrednio w stan gazowy. JeŜeli dopływ lodu przewyŜsza topnienie,
czoło lodowca przesuwa się ku przodowi — następuje transgresja
lodowca. Gdy straty lodu spowodowane topnieniem są równowaŜone
dopływem lodu — lodowiec nie zmienia swojego zasięgu. Mówimy
wtedy o postoju lodowca, mimo Ŝe lód w jego wnętrzu porusza się ku
brzegom. Cofanie się czoła lodowca następuje wtedy, gdy ablacja jest
większa niŜ dostawa nowego lodu. Dzięki takiemu mechanizmowi ru-
chu, lodowce mogą występować poniŜej granicy wiecznych śniegów,
nawet w klimacie ciepłym.
Lodowce górskie występują we wszystkich strefach klimatycznych.
W ich budowie wyróŜnia się: pole firnowe, połoŜone zawsze powyŜej
granicy wiecznego śniegu, a więc w strefie zasilania, i jęzor lodowcowy.
W zaleŜności od ukształtowania powierzchni terenu oraz ilości opadów
śniegu, lodowce przybierają róŜne formy. Lodowce alpejskie najczęściej
mają rozłoŜyste, wklęsłe pole firnowe i wypływający z nich długi jęzor
o wypukłym profilu poprzecznym (rys. l-32a). Lodowce himalajskie
mają liczne długie jęzory, które łączą się ze sobą jak dopływy rzek
w rzekę główną. W Skandynawii na płaskich grzbietach górskich po-
wstały lodowce w postaci czapy z krótkimi jęzorami — przestawiają one
typ norweski (rys. 1-326). Nieco podobne są lodowce na Spitsbergenie;
występuje tam centralne pole firnowe i rozpływające się na zewnątrz
liczne i stosunkowo długie jęzory lodowca. Z kolei na Alasce występują
lodowce zwane podgórskimi (piedmontowymi) (rys. l-32c). Powstają
przez połączenie się lodowców spływających z gór w jedno pole lodowe
ftys. 1-32. Lodowce górskie: a) lodowiec alpejski, b) lodowiec norweski, c) lodowiec
l piedmontowy [9]

. u podnóŜa gór; typowym przykładem jest lodowiec Malaspina.

Lądolodami lub lodowcami kontynentalnymi nazywane są potęŜne
tarcze lodowe Grenlandii i Antarktydy, jak równieŜ tarcze lodowe
pokrywające w plejstocenie Europę i Amerykę Północną. Lądolódantar-
ktyczny zajmuje obszar ok. 13,5 min km2, a grubość pokrywy przekracza
4000 m. Lądolód grenlandzki jest znacznie mniejszy — ok. l ,7 min km2,
a średnia jego grubość przekracza 2000 m. Ruch lodu w lądolodach
°dbywa się ku brzegom. Po dotarciu lodu do płytkiego morza powstają
todowce szelfowe, a na morzu głębokim odrywają się góry lodowe. Do-
a
erąją one prądami morskimi nawet do umiarkowanych szerokości
geograficznych.
Masa wody zawarta w lodowcach górskich i kontynentalnych jest
tak znaczna, Ŝe jej stopienie spowodowałoby podniesienie poziomu
Oceanu Światowego o 66 m.

1.17. BUDOWA WNĘTRZA ZIEMI

Na podstawie badań geofizycznych, a w szczególności analizy zapisów
przebiegu fal sejsmicznych obiegających cały glob, we wnętrzu Ziemi
wyróŜnia się trzy główne strefy: jądro, płaszcz i skorupę ziemską
(rys. 1-33).

Rys. 1-33. Budowa wnętrza Ziemi ze szczególnym uwzględnieniem jej sfer płytszych [10]
JW—jądro wewnętrzne, JZ jądro zewnętrzne, P — warstwa perydotytowa, E warstwa perydoty-
towa (eklogit), BO - bazalt i osady (dno oceaniczne), G R granulit, G granity, gnejsy i starsze osady
(kontynent i szeif kontynentalny), NO najmłodsze osady o duŜej miąŜszości (rów oceaniczny),
MOHO - powierzchnia (nieciągłość) Mohorovićićia

Jądro zajmuje ponad połowę średnicy Ziemi. Oblicza się, Ŝe na

granicy jądra temperatura osiąga 4500°C, a we wnętrzu jest jeszcze
wyŜsza. Panuje tam równieŜ bardzo wysokie ciśnienie, rzędu 3,6 min
atmosfer. Materia budująca jądro Ziemi jest — jak się przypuszcza
— metaliczna i osiąga gęstość 16—20 g/cm3. Przyjmuje się, Ŝe jądro
wewnętrzne, leŜące poniŜej 5100 km, jest ciałem stałym, a jądro zewnę-
tjzjje — ciekłym. Górną granicę jądra wyznacza — połoŜona na głębo-
kości 2900 km — wyraźna powierzchnia nieciągłości (nieciągłość Guten-
berga).
Powierzchniami nieciągłości nazywa się powierzchnie oddzielające we
wnętrzu Ziemi warstwy róŜniące się właściwościami fizycznymi.
Płaszcz Ziemi to warstwa połoŜona pomiędzy nieciągłością Guten-
befga a nieciągłością Mohorovićićia. Ta ostatnia jest powierzchnią od-
dzielającą płaszcz od skorupy ziemskiej. Materia płaszcza jest mineral-
na, ma cechy ciała stałego spręŜystego, o gęstościach od 6 g/cm3 w grani-
cy dolnej do 3,5 g/cm3 w górnej. WyróŜnia się płaszcz dolny oraz płaszcz
górny, leŜący powyŜej głębokości 900 km. Górną część płaszcza budują
skały zwane perydotytami, złoŜone z ciemnych minerałów (krzemianów
Ŝelaza i magnezu). W płaszczu górnym na głębokości poniŜej 80—100 km
występuje astenosfera, warstwa odznaczająca się plastycznością przy
długotrwałych naciskach i spręŜystością przy nagłych wstrząsach.
Skorupę ziemską budują skały o średniej gęstości 2,7 g/cm3. Są to
głównie skały o duŜej zawartości glinokrzemianów, stąd skorupę ziems-
ką nazywa się równieŜ sialem (od Si — krzem i Al — glin). Dolna granica
skorupy pod kontynentami jest połoŜona na głębokości od 30 do 80 km,
a pod oceanami — 5 do 10 km. RóŜnica wynika z odmienności powsta-
wania i budowy kontynentów i dna oceanicznego.
Wraz ze wzrostem głębokości wzrasta ciśnienie, średnio co 3,7 m o l at-
mosferę. Rośnie równieŜ temperatura, średnio co 33 m o 1°C. Stopień
geotermiczny, czyli liczba metrów głębokości przypadająca na wzrost
temperatury o 1°C, jest dość znacznie zróŜnicowany (od kilkunastu do
ponad 100 m) w zaleŜności od budowy geologicznej.
Skorupa ziemska jest w ciągłym ruchu. Poszczególne jej fragmenty
przemieszczają się zarówno w poziomie, jak i w pionie.

Budowa geologiczna to rodzaj skał, ich wiek i wzajemne ułoŜenie w skorupie ziem-
skiej. Podstawowym źródłem informacji o budowie geologicznej są odsłonięcia warstw
skalnych na powierzchni Ziemi (tzw. odkrywki), odsłonięcia w kopalniach oraz rdzenie
ertnicze. Do badań geologicznych wykorzystuje się teŜ geofizyczne metody pośrednie;
Srawirnetryczne, określające zróŜnicowanie siły grawitacji, oraz sejsmiczne — określające
oznicowanie mas skalnych na podstawie zmian prędkości i rodzaju fal sejsmicznych
Przebiegających przez skorupę ziemską.
1.18. TEORIA PŁYT LITOSFERY

Ogólną budowę skorupy ziemskiej oraz jej ruchy wyjaśnia teoria płyt
litosfery. W teorii tej stosuje się podział górnych warstw Ziemi na
litosferę i astenosferę.
Litosfera obejmuje nie tylko cala skorupę ziemską, lecz równieŜ leŜącą
powyŜej astenosfery sztywną część górnego płaszcza, tzw. warstwę
perydotytową, i jako całość zachowuje się jak ciało sztywne. Całą
litosferę budują warstwy skał o grubości od 10 do ponad 100 km.
Litosfera podzielona jest głębokimi, sięgającymi płaszcza, pęknięciami
(rozłamami) na bloki, zwane krotni lub płytami litosfery. W obrębie
litosfery wyróŜnia się sześć płyt wielkich, o powierzchni od kilkunastu
do kilkudziesięciu milionów km2, i kilka mniejszych (rys. 1-34).
Płyty litosfery wykonują ruchy poziome (rys. 1-35). Poziomy ruch
płyt jest moŜliwy dzięki plastycznym właściwościom as-tenosfery, a wy-
woływany jest prądami konwekcyjnymi materii w płaszczu Ziemi.
W miejscu, w którym strumień ciepła dociera do litosfery, następuje jej
osłabienie i pękanie; powstają ryfty. Poziomo skierowane odcinki prą-
dów konwekcyjnych powodują poziome przemieszczanie się, odsuwanie
się od siebie fragmentów litosfery tworzących płyty. W miejsca pęknięć
z astenosfery wdziera się magma, która wylewa się w postaci law wzdłuŜ
szczelin ciągnących się wiele kilometrów. W oceanach w tych miejscach
powstają grzbiety śródoceaniczne, a wylewające się lawy dobudowują
dno oceaniczne. Zstępujący ruch prądów konwekcyjnych prowadzi do
ugięcia litosfery, tam gdzie ma ona niewielką grubość, np. w obrębie
oceanów. Następuje wciąganie płyty jednej pod drugą. W miejscu wcią-
gania powstają rowy oceaniczne. Kolizje płyt litosfery przemieszczają-
cych się w przeciwnych kierunkach powodują fałdowanie osadów
oceanicznych i „dolepianie" ich do kontynentów. Z ruchami płyt zwią-
zane są równieŜ zjawiska wulkaniczne i trzęsienia ziemi.
Pionowe ruchy fragmentów litosfery są wywołane przede wszyst-
kim dąŜeniem do zachowania równowagi izostatycznej w skorupie
ziemskiej, czyli zachowania równowagi mas skalnych. Skały o większej
gęstości równowaŜone są przez większą objętość skał o mniejszej gęstoś-
ci. Zachwianie równowagi izostatycznej prowadzi do pionowych ru-
chów skorupy ziemskiej, wypiętrzających lub obniŜających w celu odzy-
skania równowagi. Utrzymanie równowagi izostatycznej jest moŜliwe
dzięki plastyczności astenosfery. Teoria izostazji tłumaczy.równieŜ duŜe
Rys. 1-35. Ruchy płyt litosfery [9]
K.D. — rozprzestrzenianie się dna oceanicznego, S.B. — strefa Benioffa, M.M. — morze marginalne

róŜnice w grubości skorupy ziemskiej na kontynentach i pod dnem

oceanów (rys. 1-36).

Rys. 1-36. Schemat równowagi izostatycznej w skorupie ziemskiej (wg Pratta i Airy'ego. za
C. Ollierem, 1986): a) teoria izostazji Pratta, wyjaśniająca topograf!? f
istnienia bloków o róŜnej gęstości — powyŜej podstawowego poziomu kom-
pensacji; b) teoria izostazji Airy'ego, wyjaśniająca topografię istnieniem blo-
ków o jednakowej gęstości i róŜnej miąŜszości nierównomiernie zanurzonych
 1.19. MINERAŁY I SKAŁY
MINERAŁY I ICH CECHY
Skorupa ziemska jest zbudowana ze skał, skały natomiast składają się
z minerałów.
Minerałem nazywa się naturalny elementarny składnik skorupy ziem-
skiej o ustalonym składzie chemicznym, określonych właściwościach
fizycznych i jednorodnej budowie.
Minerały, które mają duŜy udział w budowie skał, a zatem odgrywają
równieŜ waŜną rolę w budowie skorupy ziemskiej, nazywa się minerała-
mi skałotwórczymi. Spośród kilkunastu tysięcy znanych minerałów tyl-
ko 250 zalicza, się do skałotwórczych, a zaledwie kilkanaście do pospoli-
tych skało twórczych. Do tych ostatnich naleŜą: kwarc SiO2, kalcyt
CaCO3, dolomit Ca Mg (CO3)2, minerały iłowe (uwodnione tlenki krze-
mu i glinu), skalenie (glinokrzemiany i krzemiany potasu, Ŝelaza, mag-
nezu), pirokseny i amfibole (krzemiany Ŝelaza, magnezu i in.), oliwin
(krzemiany Ŝelaza i magnezu).
Z gospodczego punktu widzenia istotne są równieŜ minerały stano-
wiące surowiec do produkcji róŜnorodnych wyrobów, zwane minerała-
mi złoŜowymi. Nagromadzenie takich minerałów w ilościach nadających
się do ich wykorzystania nazywa się złoŜem mineralnym. Do podstawo-
wych minerałów złoŜowych naleŜą: rudy Ŝelaza (piryt, limonit, magne-
tyt, hematyt), rudy aluminium (boksyty), rudy cynku i ołowiu (galena,
blenda cynkowa), kruszce metali kolorowych, np. miedzi, kruszce metali
szlachetnych, np. złota, platyny, srebra, tzw. kamienie szlachetne, np.
diamenty, szmaragdy.
Znaczna większość minerałów ma budowę krystaliczną, do wyjąt-
ków naleŜą minerały zwane ciałami bezpostaciowymi o bezładnej
budowie wewnętrznej (np. bursztyn, asfalt, wosk ziemny). Skład chemiczny
i cechy budowy krystalicznej decydują o właściwościach fizycznych
danego minerału, jego barwie, połysku, przezroczystości, twardości,
™pliwości, gęstości, a w rezultacie o jego odporności na niszczenie .
Mechaniczne i chemiczne (rys. 1-37). W skali twardości Mohsa naj-
twardszym minerałem jest diament (10), a najmniejszą twardość ma
talkd).
•Minerały powstają w procesach krystalizacji ze stopów krzemiano-
wych — magmy (np. kwarc, skalenie) i z roztworów nasyconych (np.
Rys. 1-37. Postać krystalograficzna niektórych minerałów i ich cechy fizyczne [23]

kalcyt), w wyniku procesu wietrzenia chemicznego (minerały iłowe)

oraz w procesach metamorfozy (przeobraŜenia).
RODZAJE SKAŁ
Ze względu na pochodzenie wyróŜnia się skały: magmowe,
osadowe i metamorficzne (przeobraŜone).
Skały magmowe powstają w wyniku krystalizacji mirierałów z mag-
my lub lawy.
Magma jest gorącym stopem krzemianowym, który występuje lokalnie w
obrębie skorupy ziemskiej. Zawiera równieŜ substancje lotne, np. parę
wodną, chlor, dwutlenek węgla. Odgazowana magma znajdująca się na
powierzchni lub do l km pod nią nazywa się lawą. Ze względu na
miejsce krystalizacji, a więc i warunki krystalizacji, wyróŜnia się
skały magmowe głębinowe oraz skały magmowe wylewne
(wulkaniczne).
Skaly magmowe głębinowe krystalizują na duŜych głębokościach
•(rzędu kilku, kilkunastu km), w warunkach wysokiego ciśnienia i powoli
obniŜającej się temperatury. Stąd budujące je minerały są dobrze wi-
doczne gołym okiem. Ze względu na chemiczny skład magmy i lawy,
decydujący o mineralnym składzie skał, wyróŜnia się skały kwaśne,
obojętne i zasadowe.
Z magmy kwaśnej, tj. zawierającej duŜo krzemionki (powyŜej 60%),
powstają skały kwaśne z duŜym udziałem kwarcu nadającego skale
jasną barwę. Poza kwarcem występują głównie skalenie i miki (jasna
— muskowit i ciemna — biotyt). W magmie uboŜszej w krzemionkę,
obojętnej i zasadowej, wzrasta udział skaleni i minerałów ciemnych ze
związkami Ŝelaza, jak np. biotyt, pirokseny i amfibole. Stąd skały obo-
jętne i zasadowe są najczęściej ciemne i trudno w nich rozpoznać
minerały.
Najpospolitszą skałą magmową jest granit. NaleŜy do skał głę-
binowych kwaśnych. Głównymi składnikami mineralnymi są: kwarc,
skalenie i miki. Obojętną skałą głębinową jest gabro o barwie prawie
czarnej.
Skaly magmowe wylewne powstają w wyniku krystalizacji lawy,
a poniewaŜ proces ten postępuje stosunkowo szybko, w skład skał
wchodzą minerały tak drobne, Ŝe w większości nie moŜna ich rozpoznać
gołym okiem.
Wśród skał magmowych wylewnych najpospolitszy jest bazalt. Na-
l^Ŝy do skał obojętnych, ma barwę prawie czarną, a minerały są tak
drobne, Ŝe trudno je wyróŜnić i rozpoznać. Do obojętnych skał wylew-
Dych naleŜą równieŜ andezyty i melafiry. W andezytach występują pra-
kryształy skaleni, piroksenów i amfiboli, świadczące o tym, Ŝe ich
Krystalizacja rozpoczęła się jeszcze w warunkach głębinowych. Me-
lafiry mają liczne pory, w których dawniej były gazy wulkaniczne.
"Ulewnymi skałami kwaśnymi są porfiry kwarcowe zawierające wi-
doczne gołym okiem prakryształy kwarcu. Barwa porfirów jest naj-
częściej czerwona.
Skały magmow.e ze względu na duŜą odporność na niszczenie me-
chaniczne mają zastosowanie w budownictwie, drogownictwie, a ze
względu na wykształcenie minerałów o róŜnych barwach — jako mate-
riał dekoracyjny.
Skały osadowe powstają w wyniku osadzania, zwanego sedymen-
tacją, minerałów lub okruchów skał w zbiornikach wodnych lub w śro-
dowisku lądowym. Ze względu na pochodzenie wyróŜnia się skały osa-
dowe: okruchowe, pochodzenia organicznego (organogeniczne), po-
chodzenia chemicznego.
Skaly okruchowe powstają w wyniku nagromadzenia produktów
niszczenia innych skał. Początkowo są to skały luźne, które w zaleŜności
od rozmiarów okruchów nazywa się gruzem, Ŝwirem, piaskiem, mulem
lub ilem. Z luźnych skał okruchowych mogą powstać skały zwięzłe, np.
z gruzu — brekcja, ze Ŝwiru — zlepieniec, z piasku —piaskowiec, z mułu
— mułowiec, z iłu — ilowiec; są to skały złoŜone z okruchów scemento-
wanych spoiwem (lepiszczem). Cementacja zachodzi pod wpływem
ciśnienia nadległych warstw skał oraz chemicznego oddziaływania wody
i roztworów przesączających się przez luźne skały, powodujących upa
kowanie okruchów i powstanie koloidalnego lepiszcza1. Iły stoją na
pograniczu skał okruchowych i chemicznych. Zawierają minerały ilaste
powstające w wyniku wietrzenia chemicznego oraz materiał okruchowy
— głównie kwarcowy. Iły zawierające domieszkę piasku nazywa się
gliną. Gliny polodowcowe morenowe zawierają nawet Ŝwiry i głazy.
Mułowymi skałami okruchowymi są lessy powstające w wyniku osadza
nia pyłów wywianych z pustyń.
Skaly organogeniczne powstają z nagromadzenia szczątków roślin-
nych i zwierzęcych, jak równieŜ w wyniku działalności organizmów. Do
najpospolitszych naleŜą:
— wapienie powstające z wapiennych szkieletów organizmów, np.
wapienie muszlowe, koralowe, kreda pisząca;
— skaly krzemionkowe powstałe z krzemionkowych szkieletów or
ganizmów, np. gąbek, radiolarii, okrzemek, jak np. radiolaryty, diato-
mity (ziemia okrzemkowa);

1
Proces ten nazywa się diagenezą.
 _ . węgle — z nagromadzenia i uwęglenia roślinnych szczątków
organicznych; torf, węgiel brunatny lub węgiel kamienny (róŜnią się
coraz wyŜszym stopniem uwęglenia);
_ węglowodory, takie jak: ropa naftowa, gaz ziemny, wosk ziemny,
asfalt powstające przy współudziale organizmów.
Skaly pochodzenia chemicznego powstają w wyniku nagromadzenia
minerałów wytrąconych z roztworów wodnych. NaleŜą do nich wapie-
nie, dolomity, gipsy, anhydryty, sole kamienna i potasowa.
Wiele skał osadowych stanowi cenny surowiec budowlany, np. pias-
kowce, piaski, Ŝwiry, wapienie, gipsy. Przemysł ceramiczny wykorzystuje
iły i muły, np. glinki ogniotrwałe, iły kaolinowe; przemysł cementowy
— wapienie, margle. Surowcami energetycznymi są np. ropa naftowa,
węgiel brunatny i kamienny, a surowcami przemysłu chemicznego
— sól, siarka, węglowodory, węgiel.

Skały przeobraŜone, czyli metamorficzne powstają w wyniku oddzia-

ływania wysokiego ciśnienia i temperatury, a czasem takŜe czynników
chemicznych na skały juŜ istniejące — magmowe lub osadowe. Przebu-
dowa skał odbywa się w zasadzie w stanie stałym i tylko częściowo skały
mogą być upłynnione.
PrzeobraŜenie skał następuje w róŜnych warunkach. Powoduje je
sąsiedztwo gorącego ogniska magmowego — jest to metamorfizm
kontaktowy. Gdy przeobraŜenie następuje w wyniku bocznego nacis-
ku fałdujących się warstw skalnych, mamy do czynienia z metamorfiz-
mem dynamicznym. O metamorfizmie regionalnym mówimy
wtedy* gdy przeobraŜeniu ulegają duŜe partie skał, które wskutek ru-
chów skorupy ziemskiej dostają się na większe głębokości, gdzie panują
wysokie temperatury i ciśnienie.
Do najbardziej znanych skał metamorficznych naleŜą marmury, po-
wstające z przeobraŜenia wapieni, kwarcyty powstałe w wyniku meta-
niorfozy piaskowców, gnejsy powstające głównie z granitów, a takŜe
innych skał magmowych i osadowych, lupki — ze skał ilastych.
Skały przeobraŜone mają liczne zastosowania ze względu na duŜą
°dporność na niszczenie, a takŜe z uwagi na walory estetyczne, np.
^Wrnury. Niektóre łupki są wykorzystywane jako dachówki i nawet
nc
*zą nazwę łupków dachówkowych.
1.20. PROCESY GEOLOGICZNE WEWNĘTRZNE.
STRUKTURY TEKTONICZNE
Procesy geologiczne wewnętrzne (endogeniczne) obejmują zjawiska plu-
toniczne, zjawiska wulkaniczne, ruchy górotwórcze i lądotwórcze (epej-
rogeniczne), zjawiska izostatyczne, trzęsienia ziemi.
Wynikiem procesów zachodzących w głębi Ziemi są m.in. specyficz-
ne układy warstw skalnych oraz deformacje ich pierwotnego układu,
czyli struktury tektoniczne.
ZJAWISKA PLUTONICZNE
Plutonizm obejmuje ogół zjawisk związanych z powstawaniem i krys-
talizacją intruzji magmowych wewnątrz skojupy ziemskiej. Intruzją
nazywa się wtargnięcie magmy pomiędzy juŜ istniejące skały. Intruzje
magmowe tworzą róŜne struktury. Największe są batolity — zakrzepłe
ogniska magmowe. Magma przedzierająca się z ogniska ku powierzchni
tworzy po zakrzepnięciu kominy, Ŝyły, soczewki, lakkolity itd. (rys. 1-38).
Wciskanie się magmy powoduje nie tylko przeobraŜenie sąsiadujących
skał niemagmowych, ale równieŜ deformacje ich ułoŜenia.

Rys. 1-38. Intruzje magmowe (wg Geografia fisica X)

ZJAWISKA WULKANICZNE
Wulkanizm to ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na po-
wierzchnię Ziemi lawy i innych stałych i gazowych produktów wybuchu
wulkanów. Lawa i inne produkty wulkaniczne wydobywają się albo
otworem, zwanym kraterem, będącym zakończeniem komina,sięgają-
ocSP d° ogniska magmowego, albo szczelinami. Na powierzchni lawy
budują pokrywy lawowe lub góry wulkaniczne o kształcie kopuł lub
stoŜków (rys. 1-39).

Rys. 1-39. Przekrój przez wulkan [9]

Pokrywy lawowe powstają wskutek wylewów zasadowych law wzdłuŜ

szczelin. Zasadowe lawy tworzą teŜ płaskie stoŜki wulkaniczne, zwane
wulkanami tarczowymi. Strome kopuły (patrz rys. 1-38) są zbudowane
z law kwaśnych, a strome stoŜki wulkaniczne — z popiołów wulkanicz-
nych lub warstw lawy i popiołów.
Przebieg wybuchu wulkanu zaleŜy od rodzaju lawy i ilości zawartych
w niej gazów. Gwałtowne wybuchy, pod duŜym ciśnieniem gazu, dopro-
wadzają do rozpylenia lawy i powstania popiołów wulkanicznych. Po-
pioły są wyrzucane na wielkie wysokości, aŜ do stratosfery, i rozprze-
strzeniają się na duŜych obszarach. Innymi stałymi produktami wybu-
chu wulkanu są pyły, piaski, kamyki i bomby wulkaniczne o masie
dochodzącej niekiedy do kilkudziesięciu ton. Gwałtowne wybuchy mo-
gą, teŜ doprowadzić do zniszczenia górnej'części wulkanu i powstania
kaldery. Wśród gazów wydobywających się z wulkanu najwięcej jest
Pary wodnej; oprócz tego występują: chlor, siarkowodór, dwutlenek
siarki, dwutlenek węgla, wodór, metan. Gazy wydobywają się z wulka-
nu znacznie dłuŜej niŜ trwa wypływ lawy. Wraz z podgrzanymi wodami
podziemnymi obszarów wulkanicznych naleŜą do tzw. zjawisk powul-
kanicznych.
Występowanie wulkanów jest związane z ruchem płyt litosfery. Naj-
więcej wulkanów występuje w miejscach rozstępowania się płyt, czyli
w grzbietach śródoceanicznych oraz dolinach ryftowych na lądach
(Afryka Wschodnia, Islandia). Ogniska magmowe tworzą się równieŜ
w miejscach wciągania płyty litosfery w astenosferę, gdzie skały litosfery
ulegają przetopieniu. Stąd wulkanizm towarzyszy rowom oceanicznym.
W miejscach, gdzie płyta oceaniczna podchodzi pod kontynentalną,
zjawiska wulkaniczne występują na kontynencie, np. wzdłuŜ wybrzeŜy
Pacyfiku, w Europie Południowej. Tam, gdzie jedna płyta oceaniczna
podsuwa się pod inną, wulkany budują łańcuchy wysp, np. Wyspy
Japońskie, Filipińskie (rys. 1-40). Wulkany występują równieŜ w obrę-

Rys. 1-40. Wulkany a ruchy płyt litosfery [9]

bie oceanicznych płyt litosfery w miejscach, gdzie strumień ciepła z pła-

szcza przebija cienką litosferę. Przesuwanie się płyty litosfery nad takim
strumieniem ciepła (plamą gorąca) powoduje powstanie szeregowo uło-
Ŝonych stoŜków wulkanów podmorskich lub wulkanów tworzących
wyspy wulkaniczne, np. Hawaje.
RUCHY GÓROTWÓRCZE (OROGENICZNE)
powstawanie łańcuchów górskich o budowie fałdowej jest związane
z kolizjami płyt litosfery. Nacisk lub opór płyt powoduje sfałdowanie
osadów dna oceanicznego.
Pierwotne ułoŜenie warstw skał osadowych jest prawie poziome.
Pod wpływem bocznych nacisków na poziome warstwy skalne tworzą
się fałdy; wyniesiona część fałdu nazywa się antykliną (siodłem), na-
tomiast wgięta ku dołowi synkliną (łękiem). Fałdy mogą mieć bar-
dzo róŜną wielkość i kształt. Sfałdowany obszar, który tworzy nieckę
to synklinorium, a obszar wyniesiony po sfałdowaniu to antykli-
norium. Fałdy wielkich rozmiarów, sfałdowane powtórnie i przesu-
nięte często na znaczne odległości od miejsca utworzenia, noszą nazwę
plaszczowiny.
Sfałdowana strefa zwiększa obciąŜenie litosfery, która ulega
wgnieceniu w astenosferę. Góry, jako formy rzeźby, powstają do-
piero później, czasem wiele milionów lat później, gdy pionowe ruchy
izostatyczne doprowadzą do wypiętrzenia się sfałdowanego obszaru,
a procesy erozji do jego selektywnego niszczenia, zgodnie z odpor-
nością skał.
Góry fałdowe mogą powstać w wyniku kolizji dwu płyt lito-
sfery typu kontynentalnego (rys. l-41a), np. alpejskie pasma gór-
skie Europy Południowej, Afryki Północnej i Południowej Azji. Do
budowy tych gór posłuŜyły skały osadowe tworzące się w Oceanie
Tetydy, na obszarze wielkiej geosynkliny (morze o stale obniŜają-
cym się dnie). Nagromadzone przez cały mezozoik osady o bardzo duŜej
grubości warstw (miąŜszości) dały początek łańcuchom bardzo wy-
sokich gór (Alpy, Himalaje). Pozostałością Tetydy jest dziś Morze
Śródziemne.
Inna jest sytuacja, gdy następuje kolizja płyty kontynentalnej, sztyw-
nej i o duŜej grubości z płytą oceaniczną o znacznie mniejszej grubości
(rys. 1-416). Wtedy płyta oceaniczna podsuwa się pod kontynentalną,
osady jej są zdzierane, fałdowane, przemieszczane i w końcu „doklejo-
ne" do juŜ istniejącego kontynentu. W ten sposób łańcuch Kordylierów
^dobudował" Amerykę.
W przeszłości geologicznej kilkakrotnie zachodziły potęŜne ruchy gó-
rotwórcze. Towarzyszyła im intensywna działalność wulkaniczna i sejsmi-,
^tta. Epoki najsilniejszej górotwórczości to orogenezy: kaledońska (górny
syhir), hercyńska (przełom karbonu i permu) i alpejska (trzeciorzęd).
 Rys. 1-41. Schemat powstawaniu cór: [11]
a) basen sedymentacyjny typu geosynklinalnego (I), jego sfałdowanie i częś
ciowe wgniecenie w podłoŜe litosfery (II), późniejsza reakcja izostatyczna
— pionowe dźwignięcie i utworzenie gór (III);
b) powstanie orogenu kolizyjnego (stadia I i II):
B.K r i II blok kontynentalny / i //, S.k. — skorupa kontynentalna, S.o. — skorupa oceaniczna,
P.I. I i // płyta litosfery / i //;
c) powstanie orogenu kordylierowego:
S.k. skorupa kontynentalna, S.o. — skorupa oceaniczna, P.l.k. płyta litosfery kontynentalna,
P.l.o. — płyta litosfery oceaniczna

RUCHY LĄDOTWÓRCZE (EPEJROGENICZNE)

Ruchy lądotwórcze to powolne ruchy pionowe wielkich obszarów kon-
tynentów. Powodują one przy ruchu obniŜającym transgresję morza
— wkraczanie morza na ląd. Ruchy wypiętrzające prowadzą do ustąpie-
nia morza z lądu, czyli jego regresji.
Równomierne wypiętrzanie pozwala na zachowanie pierwotnego,
poziomego układu warstw skalnych, a obszar o takim ułoŜeniu warstw
ma budowę płytową. Przy wypiętrzaniu silniejszym z jednej strony, po-
wstaje monoklina, którą tworzą warstwy łagodnie nachylone w jedną
stronę. Nierównomierne wypiętrzanie prowadzi równieŜ do powstania
Wi^lkopromiennych deformacji, np. niecek (warstwy skalne nachylone
S
4 ku środkowi), czy teŜ — będących ich odwrotnością — kopuł.
Ruchy lądotwórcze prowadzą do zmiany linii brzegowej i oddziałują na
przebieg procesów rzeźbotwórczych na lądach przez zmiany połoŜe-. nią
podstawy erozji (por. str. 95).
'_ Występowanie ruchów epejrogenicznych jest wiązane między inny-101 z
dąŜeniem do zachowania równowagi mas skalnych w litosferze,
z izostatyczną reakcją na zmiany obciąŜenia. Ruchy izostatyczne mogą
obejmować równieŜ mniejsze fragmenty litosfery. Na przykład współ-
cześnie obserwuje się izostatyczne podnoszenie się Skandynawii, która
została uprzednio obniŜona pod naciskiem mas lądolodu plejstoceńs-
kiego.
Pionowe i poziome ruchy skorupy ziemskiej powodują równieŜ po-
wstawanie pęknięć, wzdłuŜ których następują przesunięcia warstw skal-
nych; tworzą się uskoki, rowy, zręby, kotliny i zapadliska. Struktura
tektoniczna powstała wskutek pionowego lub poziomego przesunięcia
warstw skalnych, z przerwaniem ich ciągłości wzdłuŜ pęknięcia w skoru-
pie ziemskiej, nazywa się uskokiem. Uskoki rzadko występują pojedyn-
czo; obszar wyniesiony pomiędzy dwoma równoległymi uskokami tworzy
zrąb tektoniczny, a obszar obniŜony — rów tektoniczny (rys. 1-42).
Obszary obniŜone wzdłuŜ
nieregularnie
przebiegających u-skoków
tworzą kotliny i zapadliska,
np. zapadlisko
przedkarpackie. JeŜeli w
postaci zrębu zostanie
wyniesiony obszar o bu-
dowie fałdowej, to po-
wstają góry fałdowo-zrę-
bowe.

Rys. 1-42. Układ warstw skal-

nych: a) układ pły-
towy, b) uskok, c)
rów tektoniczny i
zręby [28]

TRZĘSIENIA ZIEMI
Ruchowi fragmentów litosfery przeciwdziałają: spoistość skał i siły
tarcia. W skałach powstają ogromne napręŜenia. Gwałtowne rozłado-
wanie tych napręŜeń wywołuje rozchodzenie się fali sejsmicznej, powo-
dującej drgania skorupy ziemskiej, czyli trzęsienie ziemi. Miejsce, w któ-
rym powstają fale sejsmiczne, nazywa się ogniskiem (hipocentrum).
Głębokość ogniska bywa róŜna i wynosi od kilku do kilkuset kilomet-
rów. Punkt na powierzchni Ziemi najwcześniej uderzony przez fale
sejsmiczne to epicentrum trzęsienia. W epicentrum trzęsienie jest naj-
silniejsze; w miarę oddalania się od epicentrum siła wstrząsów maleje.
Intensywność trzęsienia ziemi oznacza się w 12-stopniowej skali
Mercallego, określającej przyśpieszenie fali. Stosuje się teŜ skalę Richte-
ra, określającą wielkość trzęsienia ziemi na podstawie amplitudy drgań.
KaŜdy kolejny stopień skali Richtera oznacza siłę trzęsienia dziesięcio-
krotnie większą od poprzedniej. Skutki trzęsienia ziemi zaleŜą nie tylko
od jego siły, lecz takŜe od stopnia zagospodarowania obszaru dotknięte-
go kataklizmem. Obszary o szczególnie częstych i silnych trzęsieniach
ziemi nazywane są obszarami sejsmicznymi. Występowanie stref sejsmi-
cznych pokrywa się z reguły z granicami płyt litosfery (por. atlas).
Najczęstsze i najsilniejsze trzęsienia ziemi mają miejsce w rejonach
grzbietów śródoceanicznych, rowów oceanicznych i towarzyszących im
łańcuchów wysp i młodych pasm gór fałdowych.

1.21. PROCESY GEOLOGICZNE NA POWIERZCHNI ZIEMI

Do procesów geologicznych zewnętrznych (egzogenicznych) zalicza się:
— wietrzenie skał zachodzące pod wpływem czynników atmosfery
cznych;
— grawitacyjne ruchy masowe, czyli przemieszczanie się produk
tów wietrzenia pod wpływem grawitacji;
• — erozję, czyli mechaniczne niszczenie podłoŜa materiałem trans-
portowanym przez wodę, wiatr czy lodowiec;
— transport, czyli przenoszenie produktów niszczenia innych skał;
— akumulację, czyli osadzanie materiału skalnego.

WIETRZENIE
Skały wystawione na działanie promieniowania słonecznego, powietrza,
Wody i organizmów podlegają wietrzeniu. Gdy następuje rozpad skały
bez zmiany jej składu mineralnego (chemicznego), mamy do czynienia
2
wietrzeniem fizycznym (mechanicznym), które prowadzi do powstania
PPkryw gruzowych. Dzięki rozdrobnieniu skały zwiększa się powierzch-
™* oddziaływania procesów chemicznych, takich jak ilp. utlenianie,
umodnienie, rozpuszczanie. Procesy te, zwane wietrzeniem chemicznym,
prowadzą do zmian składu mineralnego skały, czyli do jej rozkładu. Na
przykład wapienie ulegają rozpuszczaniu (krasowieniu — patrz str. 96),
a skalenie zostają przekształcone w minerały iłowe. Produktem wietrze-
nia chemicznego są zwietrzelinowe pokrywy gliniaste, składające się
z produktów całkowitego lub częściowego rozkładu skał.
W procesach wietrzenia, oprócz czynników atmosferycznych, duŜą
rolę odgrywają organizmy, które przyczyniają się zarówno do mechani-
cznego niszczenia skał (np. przez wzrost korzeni następuje rozszerzanie
się szczelin), jak i do przemian chemicznych, oddziałując wydzielanymi
substancjami chemicznymi. Stąd niekiedy wydzielane jest odrębnie wie-
trzenie biologiczne (organiczne).
Charakter wietrzenia i jego intensywność zaleŜą od klimatu. Na
przykład w klimacie zimnym, a szczególnie przy częstych wahaniach
temperatury poniŜej i powyŜej 0°C, przewaŜa wietrzenie fizyczne, głów-
nie w postaci zamrozu. Zamarzająca w szczelinach woda zwiększa swą'
objętość i poszerza szczeliny. Wielokrotnie powtarzające się zamarzanie
i rozmarzanie rozsadza skałę, powodując jej rozpad na bloki, mniejsze
fragmenty lub nawet pojedyncze ziarna minerałów. Ten typ wietrzenia
przewaŜa równieŜ w wysokich górach, a jego produktem jest gruz
(nagromadzenie ostrokrawędzistych okruchów) tworzący blokowiska
(gołoborza), rumosze.
W klimacie gorącym suchym równieŜ przewaŜa wietrzenie fizyczne,
lecz spowodowane bardzo duŜymi dobowymi wahaniami temperatury
powierzchni skał (dochodzą one do 70°C) i rozszerzalnością cieplną
wody pochodzącej głównie z wilgoci atmosferycznej. Jego efektem jest
rozpad ziarnisty lub łuszczenie się powierzchniowej warstwy skał.
Do rozluźnienia skał przyczyniają się równieŜ podsiąkające wody
gruntowe zawierające sole mineralne. Silne parowanie powoduje krysta-
lizację soli, które zwiększając swą objętość rozszerzają szczeliny. Proces
ten moŜe doprowadzić nawet do rozpadu skał na bloki. Z kolei krystali-
zujące na powierzchni sole tworzą (w zaleŜności od ich składu) róŜno-
barwne polewy, wykwity, skorupy, tzw. lakiery pustynne.
Ciepło i duŜa wilgotność sprzyjają wietrzeniu chemicznemu. Stąd
w wilgotnych i okresowo wilgotnych klimatach strefy ciepłej, przy ma-
łych wahaniach temperatury, jest to dominujący typ wietrzenia skał.
W takich warunkach powstawały gliniaste pokrywy zwietrzelinowe
osiągające niekiedy znaczne grubości (do 50 m), a wśród nich: lateryto-
we, zawierające duŜo związków Ŝelaza, kaolinowe z minerałem kaolini-
tem, który jest surowcem do produkcji porcelany, czy teŜ bogate w zwią-
zki glinu boksyty, stanowiące surowiec do produkcji aluminium.
W klimacie umiarkowanym, o wyraźnie zaznaczonych porach roku,
zimą przewaŜa wietrzenie fizyczne, głównie w postaci zamrozu, a latem
. wietrzenie chemiczne, choć mniej intensywne niŜ w klimacie gorą
cym- Gliniaste pokrywy zwietrzelinowe o barwach brunatnych, szarych
składają się juŜ z innych minerałów iłowych.
GRAWITACYJNE RUCHY MASOWE
Działanie grawitacji powoduje, Ŝe luźny materiał skalny i inne produkty
wietrzenia przemieszczają się w dół stoku. Zjawisku temu przeciwdziałają
siły tarcia i spoistość osadów. Gdy te przeciwstawne siły równowaŜą się,
materiał skalny na stoku nie przemieszcza się. KaŜde natomiast
zaburzenie tej równowagi, spowodowane zwiększeniem nachylenia sto-
ku, zmniejszeniem siły tarcia czy teŜ spoistości materiałów, powodują
grawitacyjne przemieszczanie się skał. Ruchy te, zwane grawitacyjnymi
ruchami masowymi, mogą przybierać róŜne postacie, np. odpadanie,
staczanie, spelzywanie (rys. 1-43), osuwanie, dając teŜ róŜnorodne efekty

w
rzeźbie terenu. Na stoku przemieszczający się materiał eroduje i po-
wstają formy erozyjne, np. Ŝleby, nisze osuwiskowe, a u podnóŜa — for-
^y akumulacyjne, np. piargi, blokowiska, jęzory osuwiskowe.
DZIAŁALNOŚĆ WIATRU
Wszędzie tam, gdzie luźne, suche skały lub zwietrzelina nie są osłonięte
przez roślinność, wiatr moŜe porywać cząstki mineralne. Wywiewanie,
czyli deflacja materiału, prowadzi do obniŜenia powierzchni terenu;
powstają róŜnego kształtu misy deflacyjne, bruki.
Transportowane wiatrem ziarna, uderzając z duŜą siłą o przeszkodę,
niszczą jej powierzchnię. Takie niszczenie nazywa się erozją eoliczną
(korazją). Szybszemu niszczeniu ulegają zwietrzałe, mniej odporne par-
tie skał, dzięki czemu pierwotne formy rzeźby przybierają często fanta-
zyjne kształty.
Gdy cięŜar niesionego materiału przekracza siłę transportową wiat-
ru, następuje akumulacja niesionego materiału. Wpierw osadzają się
piaski od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, najpóźniej i najdalej
od miejsc wywiewania osadzają się pyły.
Na obszarach suchych wywiewanie drobnego materiału z pokryw
zwietrzelinowych, zawierających róŜnych rozmiarów gruz, prowadzi do
powstania/JHsfyw kamienistych, zwanych na Saharze hamadą, lub pustyń
Ŝwirowych serir. Pustynie piaszczyste (ergi) są obszarami akumulacji
piasku. Tu wiatr usypuje z piasku wydmy o rozmaitych kształtach
i rozmiarach. W wyniku przetaczania piasku następuje przesuwanie się
całej wydmy, zgodnie z kierunkiem wiatru. Dla suchych, gorących
pustyń charakterystyczne są barchany (rys. 1-440), zaś tam, gdzie jest
nieco więcej wilgoci i występuje nieciągła pokrywa roślinna, powstają
wydmy paraboliczne (rys. 1-446). Pustynie ilaste, zwane takyrami, są
często zasolone, a wykwity soli tworzą na nich róŜnobarwne polewy.
Występowanie wydm nie ogranicza się tylko do pustyń. Powstają

Rys. 1-44. Rodzaje wydm: a) barchany, b) wydmy paraboliczne [19]

 fównieŜ na pozbawionych roślinności wybrzeŜach morskich (wydmy
nadmorskie) lub jeziornych, a takŜe na odsłoniętych piaskach rzecznych
gzy rzecznolodowcowych (wydmy śródlądowe).
Akumulacja pyłów wywianych z pustyń następuje często w duŜej od
nich odległości, na ogół w strefie półsuchej. Pyły zatrzymane przez
roślinność trawiastą tworzą pokrywy lessowe, np. lessy WyŜyny Chińs-
kiej pochodzą z pustyni Gobi.
DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH
Wody opadowe, spływając po pochyłościach terenu, spłukują najdrob-
niejszy materiał zwietrzelinowy i przenoszą go w dół stoku. W luźnych
utworach strugi wód opadowych Ŝłobią formy erozyjne — Ŝłobki desz-
czowe, wąwozy, a wyniesiony materiał osadza się w postaci stoŜków na
spłaszczeniu stoku lub u jego podnóŜa. Na obszarach lessowych wąwo-
zy osiągają niekiedy znaczne głębokości i długości. Na pustyniach
— sporadycznie pojawiające się wody płynące po nawalnych deszczach
przyczyniają się do przenoszenia nagromadzonej zwietrzeliny, szczegól-
nie w korytach suchych dolin (zwanych uedami na Saharze lub creeks
w Australii).
Rzeźbotwórcza działalność rzek prowadzi do powstawania dolin
rzecznych i ich modelowania. Efekty tej działalności zaleŜą m.in. od
spadku rzeki i ilości niesionej przez nią wody (rys. 1-45).
Spadek rzeki jest to stosunek zmniejszania wysokości bezwzględ-
nej do przyrostu długości rzeki; wyraŜa się go w metrach na kilo- '
metr — %0.
Spadek rzeki wjejgórskimodcinkujest zwykle znaczny i niewy ró-
wnany. Przy duŜym spadku i obfitości wody rzeka moŜe transportować
duŜo luźnego materiału, pochodzącego zarówno ze zboczy, jak i wyero-
'dowanego z koryta. W czasie przetaczania z duŜą energią rumoszu
skalnego po dnie następuje Ŝłobienie dna — erozja denna, wgłębna.
Powstają wąskie, stromościenne doliny w kształcie litery V, w których
koryto rzeki często zajmuje całe dno. Szersze doliny tworzą się jedynie
w
skałach mniej odpornych na erozję.
Wielkość spadku rzeki wiąŜe się równieŜ z odpornością skal; skały
°dporne tworzą progi w dnie, a na rzece powstają bystrza lub wodospa--
4
v- Rzeka dąŜąc do wyrównania spadku niszczy progi wskutek erozji
™8tecznej; spadająca z duŜą energią woda podcina próg u podstawy, a
kruszejąca powyŜej podcięcia skała odrywa się, co powoduje cofanie
 Ry"s. 1-45. Działalność rzeki wzdłuŜ jej biegu [2]

się progu. Erozja wsteczna rozwija się równieŜ wokół źródeł, a jeŜeli
przekroczy dział wodny, moŜe doprowadzić do „zdobycia", przeciąg-
nięcia (kaptaŜu) sąsiedniej rzeki.
Niesione przez rzekę rumowisko osadza się w miarę zmniejszania się
siły transportowej rzeki — najpierw materiał najgrubszy, a dalej coraz
Drobniejszy. JeŜeli spadek rzeki maleje gwałtownie lub szybko opadają
wody powodziowe, wtedy rzeka przeciąŜona niesionym rumowiskiem
zrzuca jednocześnie gruby i drobny materiał. Górskie rzeki, uchodząc
do rzek o mniejszym spadku, tworzą często ze zrzucanego materiału
stoŜki napływowe.
W środkowym biegu rzeki maleje jej spadek, lecz wzrasta prze-
pływ wody. PrzewaŜa wtedy działalność transportująca nad erozją wgłę-
bną. Dominuje tu erozja boczna, czyli podcinanie wklęsłego brzegu
 zakola i boczne przesuwanie się koryta rzeki. Erozji towarzyszy akumu-
lacja osadu w wypukłej części zakola, co powoduje przesuwanie się
Voryta w dnie doliny i jej poszerzanie oraz wypełnianie dna osadami
rzecznymi, czyli aluwiami. W czasie powodzi akumulacja zachodzi w ca-
jyin dnie doliny. Osady zwane namułami rzecznymi nadbudowują
równinę nadrzeczną, zwaną równiną zalewową lub tarasem zale-
wowym* W czasie opadania wód powodziowych rzeki często zmie-
niają swoje połoŜenie w dnie doliny, zachodzi wtedy równieŜ erozja
wgłębna.
W dolnym biegu rzeki, przy duŜej ilości wody, lecz bardzo małym
spadku, rzeka przede wszystkim osadza niesiony materiał, częściowo na
równinie zalewowej, a w całości zrzuca go przy ujściu.
Charakter ujścia rzeki zaleŜy nie tylko od samej rzeki, lecz równieŜ
od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi, oraz ruchów wód
morskich.
Ujścia deltowate powstają, gdy zbiornik wodny, do którego uchodzi
rzeka, jest płytki, a przy jego brzegach nie występują silne prądy ani
pływy. Materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje
dno zbiornika aŜ do powierzchni wody. Rzeka wydłuŜa wtedy swój bieg,
rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stoŜek
napływowy, zwany deltą. Rzeki wynoszą ogromne ilości materiału i del-
ty osiągają znaczne rozmiary, np. delta Amazonki obejmuje powierzch-
nię 100 tyś. km2, a delta Wisły 1,6 tyś. km2.
Ujścia lejkowate — estuaria powstają w strefach pływów, gdyŜ
wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi i roz-
sserza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje
wynoszony daleko od brzegu. Lejkowate ujścia powstają równieŜ wte-
dy; gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.
Poziom ujścia rzeki wyznacza jej podstawę erozyjną, czyli poziom,
PPBizej którego nie moŜe sięgnąć erozja wgłębna rzeki. KaŜde podnie-
sienie lub obniŜenie podstawy erozji wywołuje zmiany spadku profilu
PodłuŜnego rzeki i tym samym wpływa na przebieg procesów erozji i
'akumulacji w całym jej biegu. Przy obniŜaniu się podstawy wzrasta
spadek rzeki, a więc wzrasta równieŜ erozja wgłębna. MoŜe ona dopro-
wadzić do rozcięcia dna doliny i uformowania nowego dna na niŜszym
Poziomie. Wtedy dawne dno doliny tworzy półkę, zwaną tarasem rzecz-
Wfinadzalewowym, wznoszącą się niekiedy wiele metrów ponad aktual-
Jy°» dnem doliny (rys. 1-46).
 Rys. 1-46. Dolina rzeczna [9]

ZJAWISKA KRASOWE
Wody powierzchniowe i podziemne są zdolne do rozpuszczania niektó-
rych skał, takich jak wapienie, dolomity, gipsy a takŜe sole kamienne.
Procesy rozpuszczania skał to procesy krasowe lub krasowienie1.
Najbardziej rozpowszechnionymi skałami ulegającymi krasowieniu
są wapienie. Zawarty w nich węglan wapnia (CaCO3) rozpuszcza się
w wodzie zawierającej dwutlenek węgla (CO2). Wody opadowe pobierają
ten gaz z atmosfery, a wsiąkając w g\ą\) wzbogacają się w glebie w
dwutlenek węgla pochodzący z korzeni roślin i gnijących resztek
organicznych. W wyniku procesów krasowych powstaje charakterysty-
czny zespół form rzeźby (rys. 1-47).
Skrasowiałą powierzchnię urozmaicają liczne zagłębienia powstałe
wskutek rozpuszczania skał (Ŝłobki, lejki), a takŜe wskutek ich zapada-
nia się nad pustkami podziemnymi (kotły zapadliskowe). Z połączenia
wielu lejów krasowych powstają rozległe obniŜenia zwane poljami. Po-
toki z rzeki wpływają pod powierzchnię szerokimi szczelinami —pono-
rami, a wypływają w dnach obniŜeń tworząc źródła krasowe — wywie-
rzyska.
Podziemne rzeki rozpuszczają skały, Ŝłobią i poszerzają szczeliny
drąŜąc w skałach studnie, kominy, komory i korytarze — tworzą
jaskinie. Są to typowe formy krasu podziemnego. W wielu jaskiniach,

1
Termin kras pochodzi od nazwy płaskowyŜu w Górach Dynarskich z charakterys-
tycznym zespołem zjawisk i form krasowych rozwiniętych w wapieniach.
Rys. 1-47. Powierzchniowe i podziemne formy krasowe [19]
.1 — studnia, Ik — lej korozyjny, Iz lej zapadliskowy, k — komin krasowy, M — uwala, d dolina. pl -
polje, t — tunel, g — galeria, p pieczara, pn — ponor, \v - wywierzysko

wskutek wytrącania się węglanu wapnia z przesączających się szczelina-

mi wód krasowych, powstaje bogata szata naciekowa. Tworzą ją pokry-
wy i skorupy kalcytowe oraz stalaktyty i stalagmity.
NajdłuŜszą jaskinią świata jest Mammoth Cave (Jaskinia Mamuto-
wa) w Stanach Zjednoczonych, o długości ok. 500 km. W Polsce naj-
dłuŜsze jaskinie znajdują się w Tatrach i mają ponad 9 km długości; są
to: Za Siedmioma Progami, Miętusia, Wielka ŚnieŜna, Bandzioch Ko-
miniarski. Zjawiska krasowe rozwijają się najpełniej w obszarach, gdzie
skały mają duŜą miąŜszość i są silnie spękane. Typowymi obszarami
krasowymi w Europie są wapienne pasma Gór Dynarskich, Gór Jura
i Tatr. W Polsce poza Tatrami kras występuje na WyŜynie Krakowsko--
Częstochowskiej, w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach, a kras
gipsowy w Niecce Nidziańskiej koło Buska Zdroju. - Szczególny
wpływ na przebieg procesów krasowych wywiera klimat. W ciepłym i
wilgotnym klimacie rozpuszczanie wapieni jest tak intensywne, Ŝe z
pierwotnie zwartej powierzchni skał pozostają izolowane,
stromościenne wzgórza ostańcowe — mogoty. Formy te znane są z kra-
sowych obszarów Jamajki, Kuby, Chin, Wietnamu.
DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW
Niszcząca (erozyjrja) działalność lodowca polega przede wszystkim na
Ŝłobieniu podłoŜa i zboczy dolin materiałem skalnym wmarzniętym w lód
w czasie jego ruchu. Materiał skalny zawarty w lodowcu nazywa się
"noreną; pochodzi on ze zwietrzelin dostających się postaci lawin, obry-
wów lub innych ruchów masowych na pole firnowe czy na jęzor lodów-
cowy, jak równieŜ ze zwietrzelin wmarzniętych w lód od spodu. Na
twardych skałach niszcząca działalność lodowca objawia się w postaci
wyglądów (barańców, rys. 1-48)
i rys skierowanych zgodnie z
ruchem lodowca.

Rys. 1-48. Baranieć [9]

W dolinach zajętych przez jęzor lodowcowy profil podłuŜny dna jest

niewyrównany, z licznymi przegłębieniami, gdyŜ lód, w przeciwieństwie
do wody, moŜe poruszać się równieŜ pod górę. W górnym odcinku
doliny znajduje się przegłębienie cyrku lodowcowego powstałe w miejscu
występowania pola firnowego. Po ustąpieniu lodowca często cyrk lodo-
wcowy wypełnia się wodą tworząc jezioro, np. Czarny Staw pod Rysa-
mi. Przegłębienia występują takŜe w miejscu długiego postoju czoła
lodowca. Powstaje wówczas tzw. zagłębienie końcowe, które później
wypełniają wody jezior, np. jeziora Como lub Garda w Alpach. Profil
poprzeczny doliny lodowcowej ma kształt litery U (Ŝłób lodowcowy);
dno doliny jest wklęsłe, a zbocza strome. Uchodzące do doliny głównej
dolinki boczne są często zawieszone, gdyŜ boczne lodowce, jako mniej-
sze, niszczą z mniejszą siłą (rys. 1-49). Doliny lodowcowe zalane przez
morze tworzą głębokie, wąskie, o stromych ścianach zatoki, zwane
fiordami.
Rys. 1-49. Tworzenie się form glacjalnych w wyniku zlodowacenia górskiego: a) przed
zlodowaceniem, b) podczas zlodowacenia, c) po ustąpieniu lodowca [21]

Na obszarach erozji lądolodów, np. w Skandynawii czy Kanadzie,

powstały wyrównane powierzchnie ze zdartą wierzchnią pokrywą skał.
Materiał ten został przetransportowany przez lądolód na wielkie odle-
głości i osadzony na jego przedpolu w postaci akumulacyjnych form
polodowcowych.
Transport materiału w lodowcu przebiega odmiennie niŜ w rzekach.
Ilość materiału i rozmiary transportowanych bloków skalnych zaleŜą od
masy lodu.
Akumulacja lodowcowa jest wynikiem topnienia i zaleŜy od jego
przebiegu. W lodowcach górskich w czasie postoju lodowca, u jego
czoła, usypywane są wały, pagóry morenowe, zwane morenami czołowy-
mi. Przy zboczach doliny tworzą się moreny boczne, a na dnie, po
stopieniu lodowca — moreny denne.
Lądolody tworzą tylko moreny czołowe i denne (rys. 1-50). Powierz-
chnię moreny dennej urozmaicają wyŜłobione przez wody płynące pod
lodowcem zagłębienia rynnowe lub kotły wytopiskowe oraz zoriento-
wane zgodnie z ruchem lodowca wały ozów (rys. 1-51) i drumlinów
(rys. 1-52) oraz pagóry kemów, zbudowane głównie z piasków, Ŝwirów,
rzadziej glin, przy udziale wód roztopowych.

W czasie powolnego topnienia lądolód często dzieli się na oddzielne

bryły lodu, zwane bryłami martwego lodu. Wytopiony z nich materiał
buduje wzgórza kemów, a zagrzebane bryły, po wytopieniu lodu, two-
rzą zagłębienia wytopiskowe.
Na przedpolu lądolodu, głównie w czasie jego długiego postoju,
wypływające z lodowca wody, przeciąŜone niesionym materiałem, usy-
pują rozległe stoŜki napływowe, zbudowane głównie z piasków i Ŝwi-
rów, zwane sandrami.
W Europie, na przedpolu lądolodu występują równieŜ pradoliny
biegnące równolegle do czoła lodowca. W sytuacji, gdy odpływ rzeczny
zgodny z nachyleniem terenu był hamowany barierą lodowca, a swobo-
dny odpływ wód roztopowych "uniemoŜliwiało ukształtowanie terenu,
tymi potęŜnymi, szerokimi dolinami odbywał się odpływ wód polodow-
cowych i rzecznych.
Zatamowanie przez wkraczający lodowiec odpływu rzecznego pro-
wadzi do powstania jezior zastoiskowych, w których gromadzą się iły
warwowe.
 Na przedpolu lądolodu panują warunki peryglacjalne. Klimat pola-
rny, obecność wieloletniej zmarzliny i brak szaty roślinnej sprzyjają
intensywnym procesom niszczącym — wietrzeniu, ruchom masowym,
wywiewaniu pyłów i piasków. W takich warunkach np. w Polsce po-
wstawały pokrywy lessów i pola śródlądowych wydm parabolicznych.
DZIAŁALNOŚĆ MORZA
Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim
pas graniczny lądu i morza, czyli wybrzeŜe. Granice wybrzeŜa w części
nadwodnej i podwodnej są wyznaczone przez zasięg oddziaływania fal,
prądów i pływów, które modelują pierwotną rzeźbę brzegu morskiego.
Efekty działalności morza zaleŜą równieŜ od rzeźby wybrzeŜa. Na wy-
brzeŜu wysokim przewaŜa niszcząca działalność morza, a na niskim
— budująca.
WybrzeŜa wysokie, stromo wznoszące się na duŜą wysokość ponad
poziom wody, o dnie głębokim, są atakowane przez fale z całą ich
energią. Działanie fali przyboju prowadzi do podcinania brzegu, obry-
wania się podciętych stoków i powstawania stromych ścian, zwanych
klifem (rys. 1-53). Ściany te nadal atakowane przez morze cofają się.

V ich podnóŜa rozbudowuje się platforma brzegowa, zwana teŜ abrazyj-

°4 . Powstaje bowiem wskutek erozyjnej działalności morza, które
1
Abrazją nazywa się erozję morską.
szorując materiałem zgromadzonym u podnóŜa klifu, szlifuje i niszczy
dno nadając mu kształt platformy.
WybrzeŜa wysokie powstają najczęściej wskutek zanurzenia obsza-
rów wyŜynnych lub górskich o urozmaiconej rzeźbie. Wśród nich wyró-
Ŝnia się wybrzeŜa: dalmatyńskie, riasowe, fiordowe, limanowe, klifowe.
W przypadku zalania gór ułoŜonych równolegle do linii brzegowej
powstaje wybrzeŜe typu dalmatyńskiego (rys. l-54a). Gdy góry ułoŜone
są skośnie do brzegu, powstaje wybrzeŜe riasowe (rys. 1-546). W przy-
padku zalania U-kształtnych dolin polodowcowych powstaje wybrzeŜe

Rys. 1-54. Niektóre typy wybrzeŜy: a) dalmatyńskie, b) riasowe, c) fiordowe [9]

fiordowe (rys. l-54c). Z kolei tam, gdzie morze zatopiło ujścia rzek
rozcinających głębokimi jarami obszar o budowie płytowej, powstało
wybrzeŜe Kmanowe. Krawędzie wyŜyn, a w szczególności o budowie
płytowej, tworzą wybrzeŜa klifowe.
Strefa brzegowa wybrzeŜa niskiego i płaskiego, nazywana plaŜą, obej-
muje obszar pomiędzy zasięgiem fal sztormowych a najniŜszym pozio-
mem wody. Na plaŜę stale napływają fale niosące piasek, którego część
zostawiają na linii najdalszego zasięgu fali, a resztę unoszą z powrotem;
w ten sposób plaŜe zostają nadbudowywane. Do niszczenia plaŜy przy-
czyniają się silne fale sztormowe, które mogą zabierać więcej piasku niŜ
go przyniosły, oraz prądy przybrzeŜne.
WybrzeŜa niskie są nadbudowywane nie tylko osadami niesio-
nymi przez fale, jak np. wybrzeŜa plaŜowe czy mierzejowe, ale rów-
nieŜ rozbudowują się przy współudziale rzek, jak wybrzeŜa lagu-
nowe i deltowe, lub teŜ przy udziale organizmów, np. koralowe,
namorzynowe.
WybrzeŜe mierzejowe powstaje, gdy linia brzegowa jest niewyrówna-
na, a osady przesuwają się wzdłuŜ brzegu wskutek skośnego uderzania
fal lub prądów przybrzeŜnych. Osadzają się w postaci półwyspu, mierzei
zamykającej stopniowo zatokę. Odcięta mierzeją zatoka staje się Ŝale-
wem (Zalew Wiślany), a całkowicie zamknięta zatoka — jeziorem, np.
jezioro Sarbsko.
WybrzeŜe lagunowe powstaje w płytkich zatokach, w których
podwodne wały plaŜowe przekształcają się w wynurzone wały, zwa-
ne lido, odcinające część zatoki, zwanej teŜ laguną. Z czasem
płycizny w lagunie wynurzają się tworząc liczne .wyspy. Na takich
wyspach w lagunie zbudowano Wenecję, w której kanały zastępują
ulice.
WybrzeŜa namorzynowe występują tylko w strefie ciepłej. Są to
wybrzeŜa płaskie porośnięte często lasami i zaroślami namorzynowymi
(mangrowia). Roślinność wkracza nawet w ten obszar dna, który odsła-
nia się w czasie odpływu, osłaniając brzeg przed działalnością fal. Wśród
plątaniny korzeni gromadzą się osady.
WybrzeŜa koralowe występują równieŜ tylko w strefie ciepłej. W cie-
płych morzach wybrzeŜa są bowiem dobudowywane przez rafy koralo-
we utworzone przy współudziale korali i innych zwierząt morskich
Ćszkielecie wapiennym, a Ŝyjących na dnie blisko brzegu. Rafy tworzą
teŜ bariery w pewnym oddaleniu od brzegu, a wtedy na nich skupia się
największa energia fal i brzeg jest chroniony przed ich niszczącą działal-
nością.
ZróŜnicowanie procesów zachodzących na wysokim i płaskim brze-
gu prowadzi na wybrzeŜach o urozmaiconej rzeźbie, gdzie wysokie
przylądki przeplatają się z niskimi, płytkimi zatokami, do wyrównania
Unii brzegowej. W wyniku cofania się wybrzeŜy wysokich i nadbudowy-
wania niskich powstaje wybrzeŜe wyrównane.
Osady denne. Działalność morza w strefie brzegowej przyczynia się
równieŜ do formowania i transportowania osadów składanych później
na jego dnie.
Osady denne, jakie gromadzą się w strefie przybrzeŜnej, skła-
dają się z:
— materiału okruchowego pochodzącego z niszczenia brzegów
oraz przyniesionego przez rzeki i lodowce;
— osadów organicznych powstałych z obumarłych organizmów
Ŝyjących w tej strefie lub przy ich współudziale;
f — osadów wytrąconych z wody morskiej.
W strefie przybrzeŜnej powstają zatem zlepieńce, piaskowce, mułow-
**> a takŜe wapienie i margle, gipsy, dolomity, sole.
 Osadami głębokowodnymi są głównie iły i muły. Głebokomorskie iły
i muły tworzą się z:
— osadów pochodzących z niszczenia lądu, a przyniesionych z prą
dami głębinowymi;
— opadających na dno pyłów wulkanicznych, pyłów pochodzących
z atmosfery i kosmosu;
— szczątków organizmów lub ich skorupek.
W osadach głebokomorskich występują równieŜ konkrecje Ŝelazowo--
manganowe. Miejscem koncentracji wielu metali pochodzących z wul-
kanów podmorskich są grzbiety śródoceaniczne.

1.22. ROZWÓJ RZEŹBY

Ukształtowanie powierzchni naszej planety jest efektem przeciwstawnego oddziaływania
procesów wewnętrznych i zewnętrznych na powłokę skalną. Procesy te powodują stałe
przekształcanie aktualnie istniejącej rzeźby. O ile procesy wewnętrzne prowadzą zwykle
do zwiększenia urozmaicenia powierzchni litosfery, o tyle procesy zewnętrzne dąŜą do
wyrównywania i stopniowego obniŜania tej powierzchni.
Rodzaj i charakter procesów denudacyjnych, obejmujących wietrzenie, erozję,
ruchy masowe i przemieszczanie zwietrzeliny z obszarów wyŜszych ku niŜszym, zaleŜą
w duŜej mierze od klimatu, a takŜe od stopnia odporności skał i ułoŜenia warstw skalnych.
Efekty denudacji będą róŜne w zaleŜności od warunków klimatycznych. W klimacie
wilgotnym, gdzie głównym czynnikiem rzeźbotwórczym są wody płynące, końcowym
etapem rozwoju rzeźby jest peneplena, czyli powierzchnia zrównania. Wzniesienia stopnio-
wo obniŜane przyjmują łagodne, zaokrąglone kształty. Przedzielone są płytkimi szeroki-
mi dolinami wypełnionymi osadami denudacyjnymi i rzecznymi. W klimacie suchym
natomiast produkty wietrzenia gromadzą się u podnóŜa stoków, tworząc łagodnie nachy-
lone pokrywy gruzowe. Ponad nimi wznoszą się strome, cofające się ściany skalne. Często
tylko pojedyncze góry „świadki" wskazują istnienie dawnej powierzchni.
Na zróŜnicowanie przebiegu procesów rzęźbotwórczych wpływa takŜe róŜna od-
porność skał. W danych warunkach klimatycznych (rzęźbotwórczych) tempo przekształ-
cania rzeźby, czyli jej rozwoju, będzie większe w skałach mniej odpornych na niszczenie
mechaniczne i na rozkład chemiczny. Skały najbardziej odporne, w końcowym sta-
dium rozwoju rzeźby, tworzą wzniesienia twardzielcowe, górujące ponad zrównaną po-
wierzchnią.
Efekty rozwoju rzeźby zaleŜą równieŜ od ułoŜenia warstw skalnych. Na przykład
w obszarach o budowie monoklinalnej warstwy odporne tworząprogi (kuesty) wzno-
szące się ponad obniŜeniami wypreparowanymi w niniej odpornych skałach. W obszarach
o budowie płyt owej powstają góry stołowe (mesety), a w obszarach o budowie fałdowej
często dochodzi do inwersji rzeźby — antyklina, wskutek erozji, staje się dnem obniŜenia
(por. rys. 2-5).
JednakŜe nawet stadium starości rzeźby nie jest trwałe. Zmieniają się zarówno warunki
klimatyczne, pociągające za sobą zmianę czynników rzeźbotwórczych, jak i warunki
tektoniczne danego obszaru. Ruchy skorupy ziemskiej, powodujące zmianę połoŜenia
podstawy erozji, wpływają na rozmiary erozji w całym dorzeczu. WzmoŜenie erozji
prowadzi do rozcinania istniejących powierzchni, czyli do odmłodzenia rzeźby. Odmłodze-
nie stopniowo obejmuje coraz większy obszar, sięgając od dolin do wierzchowiny. Ponadto
odmłodzenie moŜe następować w róŜnych etapach rozwoju rzeźby, nie tylko w stadium
końcowym. Stąd rzeźba, którą obserwujemy, jest często róŜnowiekowa, tzn. posiada
elementy w róŜnym stadium rozwoju i nosi teŜ ślady zmian klimatycznych danego
obszaru.

1.23. UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI ZIEMI

Największymi formami ukształtowania powierzchni Ziemi są kontynen-
ty i baseny oceaniczne (rys. 1-55). Powierzchniowy zasięg lądów i mórz

Rys. 1-55. Krzywa hipso-

graficzna Ziemi
[9]

nie pokrywa się jednak z ich granicami. Części kontynentów, a miano-

wicie szelfy i stoki kontynentalne, znajdują się poniŜej poziomu wód;
stanowią one w sumie 13% powierzchni Ziemi. Powierzchnie zajęte
Przez wody oceaniczne i morskie zdecydowanie przewaŜają nad obsza-
rami lądowymi (tab. 1-1). Lądy zajmują tylko 149 min km2 (29%), na
wody przypada 361 km2 (71%).
Rozmieszczenie lądów jest nierównomierne. Na półkuli północnej
'łdy obejmują 39,4% powierzchni, natomiast na półkuli południowej
^dział lądów spada do 18,7%. Na półkuli wschodniej lądy stanowią
3
M%, a na zachodniej —jedynie 18,6%.
 Tabela 1-1
Wielkości lądów i oceanów
Azja 44 min km2 Ocean Spokojny 180 min km2
Ameryka Pn. i Pł. 42 min km2 Ocean Atlantycki 106 min km2
Afryka 30 min km2 Ocean Indyjski 75 min km2
Antarktyda 14 min km2
Europa 10 min km2
Australia z Oceanią 9 min km2
Kontynenty razem 149 min km2 Wszechocean 361 min km2

29% 71%

UKSZTAŁTOWANIE DNA OCEANÓW

Do wielkich form ukształtowania dna oceanicznego zalicza się: szelfy,
stoki kontynentalne, baseny oceaniczne, rowy, wyspy oraz grzbiety
śródoceaniczne.
Szelf jest to łagodnie opadający przybrzeŜny fragment dna sięgający
do głębokości ok. 200 m (miejscami głębiej). Od strony oceanu jest
ograniczony stokiem kontynentalnym, którego nachylenie jest znacznie
większe. Przy niektórych częściach lądu szelf rozciąga się szeroko, przy
innych nie ma go prawie wcale, np. u wybrzeŜy chilijskich w sąsiedztwie
Rowu Atakamskiego. Szelfy moŜna uznać za zalane przez morze części
lądu. Występują na nich ślady działalności rzek z okresów, kiedy po-
ziom oceanu był niŜszy. Szelfy i stoki kontynentalne są zbudowane
z tych samych skał co lądy.
Powierzchnię stoków kontynentalnych miejscami urozmaicają pod-
wodne kaniony. Są to głębokie, strome doliny V-kształtne. Głębokość
ich moŜe osiągać kilka kilometrów, a długość — dziesiątki i setki kilo-
metrów; np. kanion u ujścia rzeki Hudson ciągnie się 240 km w kierunku
otwartego oceanu. Powstanie tych kanionów przypisuje się działaniu
prądów zawiesinowych, które przypominają nieco lawiny na lądach.
Stwierdzono, Ŝe woda zawierająca znaczne ilości zawiesiny, a taką jest
woda rzeczna, nie miesza się od razu z czystą wodą morską, lecz spływa
po dnie Ŝłobiąc zbocze kontynentalne. Dzięki prądom zawiesinowym
luźny, drobnoziarnisty materiał pochodzenia lądowego moŜe być prze-
noszony na znaczne głębokości i odległości od lądu. Ruszenie lawiny
 prądu zawiesinowego moŜe nastąpić równieŜ i w innych częściach stoku,
' op- P°d wpływem trzęsienia ziemi.
Strefa przej ściowa między stokiem kontynentalnym a basenem ocea-
nicznym jest nazywana podnóŜem kontynentu.
Baseny (głębie oceaniczne) wraz z grzbietami i rowami są formami
związanymi z powstawaniem i kształtowaniem się dna oceanicznego.
Zbudowane są głównie ze skał bazaltowych i pokryte stosunkowo cien-
ką warstwą osadów głębokomorskich.
Grzbiety śródoceaniczne (rys. 1-56) tworzą rozległy, zajmujący 11%

Rys. 1-56. Dolina ryftowa

(DR) i grzbiet
oceaniczny [9]

gpwierzchni oceanu, ciągły system wzniesień. Ocean Światowy jest opa-

sany łańcuchem wzniesień o długości ponad 60 000 km, czyli tak drugim,
jak łączna długość lądowych łańcuchów górskich. Szerokość grzbietów
śtódoceanicznych dochodzi do 3000 km. Wznoszą się one ponad dna
basenów oceanicznych, sięgając 2000—3000 m poniŜej poziomu morza,
a tylko niekiedy tworząc wyspy, np. Azory, Islandia. W ukształtowaniu
grzbietów charakterystyczne są występujące w ich osiowej części rozpa-
dliny — ryfty o szerokości 30 do 60 km i ponad 2000 m głębokości
w Stosunku do grzbietów. Grzbiety są obszarami aktywnymi wulkanicz-
nie i sejsmicznie.
• Baseny oceaniczne są połoŜone na głębokości 4000—6000 m, zajmują
72% powierzchni oceanu. Stanowią najmniej urozmaicony obszar
dna; wolny jest on od trzęsień ziemi. Niekiedy powierzchnię dna uroz-
maicają pojedyncze stoŜki wygasłych wulkanów podmorskich.
Najgłębsze miejsca oceanów występują nie w ich części centralnej,
ani nawet w środku basenów oceanicznych, lecz na obrzeŜach — w ro-
wach oceanicznych. Rowy oceaniczne mają 300 do 5000 km długości,
30—100 km szerokości i przewaŜnie ponad 7000 m głębokości. Najwięk-
S2
ą głębię zanotowano w Rowie Mariańskim 11 022 m. Rowy ciągną się
yzdłuŜ brzegów kontynentów, np. Atakamski, lub są połoŜone w pobli-
^2u liniowo rozciągniętych archipelagów, zwanych lukami wyspowymi.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI LĄDÓW
Wielkimi formami ukształtowania terenu na lądach są niziny, wyŜyny
i góry. Rozmieszczenie obszarów nizinnych, wyŜynnych i górskich na
poszczególnych kontynentach jest niejednakowe. Niziny przewaŜają
w Europie, w Australii z Oceanią oraz Ameryce Południowej; zajmują
ok. połowę powierzchni. Najmniejszą zaś powierzchnię mają niziny na
Antarktydzie oraz w Afryce, w której przewaŜają wyŜyny. Wysokie góry
stanowią zwykle mały procent powierzchni lądów, największy w Azji.
Niziny są to obszary połoŜone nisko — do 300 m n.p.m. Mogą być
płaskie (wtedy nazywane są równinami), faliste lub pagórkowate. Naj-
częściej niziny rozciągają się wzdłuŜ wybrzeŜy (niziny nadmorskie),
a niekiedy zajmują wielkie przestrzenie w obrębie lądów, np. Nizina
Amazonki 5 min km2.
Budowa geologiczna nizin i ich pochodzenie są róŜne. Są niziny,
które powstały wskutek niewielkiego wynurzenia obszaru plaftformy,
np. Nizina Wschodnioeuropejska czy Zachodniosyberyjska. Inne niziny
to obszary o skomplikowanej nieraz budowie geologicznej, obniŜone
tektonicznie i zasypane osadami akumulacji rzecznej, lodowcowej, jak
np. NiŜ Środkowoeuropejski. Niziny takie, jak np. Wielka Nizina Wę-
gierska, Mezopotamia, Nizina Amazonki, powstały przez wypełnienie
kotlin, zatok czy odnóg morskich osadami przynoszonymi z gór przez
rzeki. Inne jeszcze niziny to nisko połoŜone fragmenty starych tarcz czy
powierzchni zrównań.
Do nizin zalicza się równieŜ depresje, czy obszary połoŜone poniŜej
poziomu morza. Największą powierzchnię (710 tyś. km2) zajmuje depre-
sja nadkaspijska, a najniŜej połoŜoną depresją jest rów Jordanu wraz
z Morzem Martwym (392 m p.p.m.), Depresje zalane przez jeziora
nazywa się kryptodepresjami; a najniŜej połoŜoną kryptodepresją jest
niecka jeziora Bajkał (l 164 m p.p.m.).
WyŜyny to obszary wzniesione ponad 300 m n.p.m., przewaŜnie
słabo rozczłonkowane, często równinne. Budowa geologiczna wyŜyn
moŜe być bardzo róŜna. Na przykład wyŜynami o budowie płytowej są
WyŜyna Kolorado czy Wielka Kotlina; wyŜyny na Islandii, WyŜyna
Meksykańska czy Dekan są zbudowane z pokryw skał wulkanicznych.
Najczęściej wyŜyny są odmłodzonymi przez wypiętrzenie powierzchnia-
mi zrównań, a ich budowa geologiczna jest nierzadko bardzo skompli-
kowana, np. WyŜyna Środkowosyberyjska, Tybet, WyŜyna Brazylijska.
 WyŜyny zajmują niekiedy znaczne obszary, np. Mongolska 3 min
wn2 Tybet 2 min km2, Irańska 2,5 min km2. Wzniesienie wyŜyn nad
ooziomem morza jest róŜne; wyŜyny europejskie połoŜone są przewaŜ-
nie 300—600 m n.p.m. NajwyŜej połoŜoną wyŜyną jest Tybet 4500—5000
m n.p-m. Wysoko wznoszą się równieŜ wyŜyny w Afryce, np. WyŜyna
Południowoafrykańska 1500—3000 m n.p.m., czy w Ameryce — WyŜy-
na Meksykańska 2000 m n.p.m.
WyŜynami są równieŜ odpowiednio wysoko połoŜone kotliny. Kotli-
ny są zwykle formami tektonicznymi, powstałymi przez obniŜenie ob-
szaru, Tctóry pozostaje otoczony przez wzniesienia, najczęściej góry, np.
WyŜyna Syczuanu, Kalahari.
Górami nazywa się wysoko wzniesione części powierzchni Ziemi,
mniej lub bardziej rozczłonkowane i odgraniczone od przyległych ob-
sŹarów nizinnych lub wyŜynnych. Góry tworzą kulminacje powierzchni
Ziemi. Rzeźbę swą zawdzięczają oddziaływaniu czynników niszczących
(woda, lód, wiatr) na silnie wzniesione fragmenty skorupy ziemskiej.
Górami pojedynczymi są izolowane stoŜki wulkaniczne lub izolowa-
ne masywy górskie (Wogezy). Najczęściej góry tworzą ciągi i łańcuchy
górskie.
Ze względu na wysokość wyróŜnia się:
— góry niskie o wysokości do 500 m (Góry Świętokrzyskie);
— góry średnie o wysokości do 1500 m (Beskidy, Sudety, Ru
dawy);
— góry wysokie sięgające powyŜej 1500 m (Tatry, Alpy, Hi
malaje).
NajwyŜsze góry tworzą wielkie lańcuchy opasujące kontynenty. Pas-
jpa okołopacyficzne mają przebieg południkowy (np. Andy, Kordylie-
__*S?), a łańcuchy europejsko-azjatyckie — równoleŜnikowy (np. Alpy,
Karpaty, Himalaje). Są to góry fałdowe powstałe w orogenezie al-
Pejskiej.
Góry zrębowe ifaldowo-zrębowe są rozczłonkowanymi, zaznaczają-
fcymi się w rzeźbie zrębami, np. Wogezy, Sudety, Góry Świętokrzyskie.
Występują często na przedpolu obszarów fałdowych, na obszarach
fałdowanych w poprzednich orogenezach.
1.24. DZIEJE ZIEMI
Odtwarzaniem dziejów skorupy ziemskiej zajmuje się geologia history-
czna. Bada ona rodzaj skał, sposób ich ułoŜenia i wiek zdarzeń oraz
panujące w przeszłości warunki środowiska.
Przy odtwarzaniu przeszłości geologicznej stosuje się zasadę aktu-
alizmu, w myśl której przyjmuje się, Ŝe mechanizm procesów geologicz-
nych był w przeszłości taki sam jak procesów współczesnych. Stąd skały
są świadectwem ówczesnych warunków panujących na Ziemi, a struktu-
ry tektoniczne — zapisem ruchów skorupy ziemskiej.
Wiek bezwzględny skal, czyli czas, jaki minął od ich powstania,
określa się metodą radiometryczną. Polega ona na oznaczeniu w skale
zawartości pierwiastka promieniotwórczego i produktów jego rozpadu,
a następnie, po uwzględnieniu okresu połowicznego rozpadu danego
pierwiastka, na obliczeniu czasu, jaki minął od jego powstania.
W skałach magmowych rozpad pierwiastków promieniotwórczych rozpoczyna się
z chwilą krystalizacji minerałów z magmy. Najczęściej bada się w skale zawartość izotopu
uranu 238, dla którego okres połowicznego rozpadu wynosi 4,5 mld lat, i produktu jego
rozpadu, tj. ołowiu. Stosuje się teŜ badania izotopów potasu i strontu. Wiek młodszych
skał osadowych zawierających szczątki organiczne moŜna oznaczyć za pomocą badań
zawartości izotopu węgla 14C. Izotop ten jest pochłaniany przez organizmy z atmosfery,
a okres jego połowicznego rozpadu po obumarciu organizmów wynosi zaledwie 5,5
tyś. lat.
W badaniach geologicznych powszechnie stosuje się określanie wie-
ku względnego skał. Ustala się, które skały tworzyły się wcześniej, a któ-
re później, m.in. na podstawie ich wzajemnego ułoŜenia (metoda straty-
graficzna). Uznaje się, Ŝe w obszarach o budowie płytowej lub lekko
zaburzonej skały osadowe leŜące wyŜej są młodsze od skał leŜących
niŜej. Przyjmuje się równieŜ, Ŝe na obszarach zaburzonych tektonicznie,
wiek zaburzeń jest młodszy niŜ wiek skał nimi objętych.
Wiek względny skał określa się równieŜ na podstawie występujących w
skałach skamieniałości przewodnich (metoda paleontologiczna). Do
skamieniałości przewodnich zalicza się skamieniałości tylko tych
organizmów, które jako gatunki pojawiły się na krótko (z geologicz-
nego punktu widzenia), lecz występowały powszechnie i mają swoją
ustaloną pozycję w historii rozwoju Ŝycia na Ziemi. Rozwój świata
organicznego na Ziemi stał się podstawą podziału jej dziejów na ery,
okresy, piętra i inne mniejsze jednostki czasu geologicznego (tab. 1-2).
Skamieniałości przewodnie, występujące w skałach,
jszwalają wi?c na przypisanie skałom wieku odpowiadającego określo-Lj
jednostce czasu geologicznego.

^- Tabela 1-2
ipdzial dziejów Ziemi
Czas trwania
Ery Okresy
w min lat
czwartorzęd
łCenozoiczna trzeciorzęd 65

kreda
Mezozoiczna jura 165
trias
perm
karbon
dewon
Paleozoiczna sylur 370
ordowik
kambr

Proterozoiczna ok. 2000

Archaiczna ok. 2400

Czas trwania poszczególnych jednostek, er czy teŜ okresów, nie jest

jednakowy w ciągu dziejów Ziemi. Granice er wyznaczyły bowiem
wielkie ruchy skorupy ziemskiej (orogenezy) lub zasadnicze zmiany
świata organicznego spowodowane zmianami klimatycznymi. Okres
geologiczny to czas, w którym nie nastąpiły w świecie zwierzęcym Ŝadne
większe zmiany.

Czas powstania globu ziemskiego ocenia się na ok. 4,6 mld lat temu.
Dwie najstarsze ery archaiczna i proterozoiczna, nazywane łącznie pre-
KMnbrem, trwały ok. 4 mld lat. W tym czasie z ostygającego gorącego
globu zaczęła formować się skorupa ziemska, atmosfera i hydrosfera.
Pojawienie się Ŝycia organicznego, przypadające na okres pomiędzy
3 a 4 mid iat temu przyczyniło się do dostarczenia atmosferze tlenu. Pod
Doniec prekambru Ŝycie organiczne rozkwitło bujnie, lecz były to orga-
niŜmy morskie, prymitywne i delikatne, które nie zostawiły skamienia-
łości. Uformowane zostały cokoły kontynentów, stanowiące dziś tarcze
(kanadyjską, gujańską, brazylijską, południowoafrykańską, bałtycką,
chińską, australijską) oraz podłoŜa prekambryjskich platform, np.
wschodnioeuropejskiej, saharyjskiej. Są one zbudowane ze skał głównie
magmowych i metamorficznych, rzadziej osadowych, silnie zaburzonych
tektonicznie, ze śladami wielokrotnych ruchów górotwórczych. W ska-
łach prekambryjskich występuje wiele złóŜ mineralnych pochodzenia
magmowego i metamorficznego, np. złota (Kanada, Syberia), Ŝelaza
(Krzywy Róg), miedzi (Jezioro Górne), apatytów (Półwysep Kolski).
Era paleozoiczna trwała 370 min lat. Rozwijające się organizmy
pozostawiły liczne skamieniałości zwierząt i roślin morskich, a takŜe
pierwszych organizmów lądowych. Dla kambru i ordowiku skamieniało-
ściami przewodnimi są trylobity, dla syluru — graptolity i pierwsze ryby
pancerne oraz pierwsze rośliny lądowe — psylofity, dla dewonu — pier-
wsze zwierzęta lądowe, ryby pancerne i dwudyszne, staroraki, trylobity,
koralowce czteropromienne, głowonogi oraz pierwsze rośliny nagona-
sienne, paprotniki. W karbonie następuje wielki rozwój paprotników
(lasy karbońskie). Rozwijają się owady i pajęczaki na lądach, a w mo-
rzach ramienionogi, otwornice. Na perm przypada rozwój nagonasien-
nych. Pod koniec ery wymarło ok. 50% wszystkich Ŝyjących wówczas
gatunków zwierząt, w tym graptolity i trylobity.
W paleozoiku zalewy morskie wielokrotnie obejmowały prekambry-
jskie cokoły kontynentów. Powstawała osadowa pokrywa platform
prekambryjskich. Dwukrotnie miały miejsce ruchy górotwórcze, które
objęły obszary połoŜone na pograniczu platform i ówczesnych oceanów.
Sfałdowane i wypiętrzone osady paleozoiczne powiększyły powierzch-
nię kontynentów. Pod koniec syluru były to ruchy kaledońskie, a na
przełomie karbonu i permu — hercyńskie. W Europie strefa fałdowań
kaledońskich obejmuje m.in. Góry Skandynawskie, góry Szkocji (w tym
Góry Kaledońskie) i częściowo Góry Świętokrzyskie. Fałdowania her-
cyńskie obejmują obszar od Irlandii, Kornwalii, Płw. Iberyjskiego przez
Francję, Niemcy do Polski (Sudety, Góry Świętokrzyskie). W karbonie,
w strefie fałdowań hercyńskich, w zapadliskach śródgórskich i przed-
górskich gromadziły się ogromne ilości paprotników drzewiastych, z któ-
rych powstały pokłady węgla kamiennego, eksploatowane dziś w zagłę-
biach Europy Zachodniej i Środkowej (podobnie na innych kontynen-
tach, np. appalachijskie, chińskie).
 Orogenezom towarzyszyła silna działalność magmowa, powstały li-
ezne wielkie intruzje granitowe, np. Alp, Tatr, Karkonoszy, Przedgórza
Sudeckiego, i towarzyszące im złoŜa kruszców cyny, cynku, ołowiu,
miedzi. W permie, w klimacie gorącym, suchym, w wysychających
zbiornikach morskich powstały łupki miedzionośne, pokłady soli ka-
ińiennej i potasowej, gipsów, anhydrytów, dolomitów, których złoŜa
eksploatowane są m.in. w Polsce.
W Azji sfałdowane w paleozoiku skały budują m.in. góry Ałtaj, '
Sajany, Tienszań, podłoŜe platformy zachodniosyberyjskiej, w Ameryce
— Appalachy, WyŜynę Patagońską, w Afryce częściowo góry Atlas i
Góry Smocze, w Australii — Góry Wododziałowe.
Era mezozoiczna trwała 165 min lat. W tym czasie następowały
znaczne przemieszczenia ówczesnych kontynentów. Prawie wszyst-
kie kontynenty znalazły się w strefie klimatu ciepłego (rys. 1-57). Po-
wstał Ocean Atlantycki w obecnych kształtach, oddzielając Amerykę od
Europy i Afryki. Uformowaną w paleozoiku Eurazję oddzielał od Afry-
ki, Płw. Arabskiego i Płw. Indyjskiego wielki Ocean Tetydy. Liczne
i zalewy płytkich mórz obejmowały swym zasięgiem znaczne obszary
lądowe, przyczyniając się do nadbudowywania osadowej pokrywy plat-
form prekambryjskich, a takŜe paleozoicznych. Zalewy morskie obej-
mowały nawet zdenudowane hercyńskie pasma górskie.
W triasie pojawiły się pierwsze ssaki, w jurze pierwsze ptaki, a w kre-
dzie — ssaki łoŜyskowe. Nastąpił wielki rozwój fauny uskorupionej,
w tym amonitów i belemnitów, oraz gadów lądowych, morskich i latają-
Jiych. Bogata fauna morska przyczyniła się do powstania pokładów skał
wapiennych. Z końcem ery wyginęły wielkie gady lądowe (dinozaury) i
wielkie głowonogi (amonity) oraz wiele innych gatunków.
Na obszarze Polski w dolomitach triasowych występują bogate złoŜa
rud cynku i ołowiu, a w skałach jurajskich — niewielkie ilości rud Ŝelaza.
Era kenozoiczna zaczęła się 65 min lat temu i trwa do dzisiaj. W niej
uformował się ostatecznie dzisiejszy obraz rozmieszczenia lądów i ich
ukształtowania. W świecie zwierzęcym dominują ssaki. Pojawia się
równieŜ człowiek. W trzeciorzędzie na znacznych obszarach Europy
Panują warunki lądowe, lecz pojawiają się zalewy mórz od strony Atlan-
tyku i Oceanu Tetydy. Z nimi wiąŜe się powstanie np. utworów solnych,
gipsów i anhydrytów zawierających złoŜa siarki rodzimej w południowej
Polsce. W tym czasie na lądach, w warunkach klimatu ciepłego i wilgot-
Dego, tworzyły się pokłady węgla brunatnego. Na okres trzeciorzędowy
Rys. l -57. Zmiany połoŜenia kontynentów (wg Dietza, Holdena i in., 1970): a) przypusz-
czalny rozkład lądów w końcu permu, b) w końcu triasu, c) w jurze,
d) w końcu kredy, e) stan obecny

przypadają główne fazy alpejskich ruchów górotwórczych. Powstały

wówczas największe łańcuchy górskie wszystkich kontynentów w wyni-
ku przyjmowania przez kontynenty ich obecnego połoŜenia. I tak nacisk
płyty afrykańskiej na europejską spowodował sfałdowanie osadów Oce-
anu Tetydy i wypiętrzenie ich w postaci łańcuchów górskich Pirenejów,
Alp i Karpat. Nacisk płyty indyjskiej na azjatycką sfałdował i wy-
piętrzył Himalaje. Podsuwanie się płyty pacyficznej pod amerykań-
ską spowodowało powstanie pasm Kordylierów i Andów. Pod koniec
jwzeciorzędu układ lądów i mórz był juŜ zbliŜony do współczesnego.
W czwartorzędzie następowały znaczne wahania klimatu. W starszym
czwartorzędzie — plejstocenie,wEuropiena Półwyspie Skandy-
nawskim i w Ameryce Północnej na Labradorze czterokrotnie miały
miejsce silne zlodowacenia typu kontynentalnego. W swym najdalszym
zasięgu lądolód objął obszary Europy Środkowej aŜ po Karpaty i Sudety
oraz ląd Ameryki po obecny Nowy Jork. Lodowcom kontynentalnym
towarzyszyło powstanie lodowców górskich, np. w Alpach, a w Polsce w
Tatrach i Sudetach. Po ustąpieniu najmłodszego zlodowacenia, juŜ w
młodszym czwartorzędzie — holocenie, powstał Bałtyk, początkowo
jako jezioro, a ok. 7 tyś. lat temu jako morze.

1.25. GLEBY

Proces glebotwórczy zaczyna się z chwilą wkroczenia organizmów,

a głównie roślinności, na powierzchniową wietrzejącą warstwę litosfery.
Obejmuje on mineralizację materii organicznej, powstawanie próchni-
cy, a takŜe przemieszczanie — wraz z wsiąkającymi i podsiąkającymi
wodami — związków mineralnych i organicznych. Na przebieg procesu
glebotwórczego mają wpływ róŜnorodne czynniki glebotwórcze, do
których naleŜą: klimat, wody, organizmy Ŝywe a takŜe ukształtowanie
powierzchni, rodzaj skały, działalność człowieka i czas oddziaływania
na skałę wyŜej wymienionych czynników.
W wyniku procesu glebotwórczego, trwającego odpowiednio długo,
powstaje gleba o wykształconym profilu, z wyraźnie zaznaczonymi
poziomami zróŜnicowania. Cechy poziomów zaleŜą od rodzaju
procesu glebotwórczego.
We wszystkich glebach występuje przypowierzchniowy poziom próch-
"fc&y, główne miejsce akumulacji próchnicy. Jej zawartość decyduje o
Ŝyzności gleby, tj. zdolności do przekazywania substancji pokarmo-
•Wych roślinom. Wsiąkające wody opadowe przyczyniają się do wypłuki-
wania lub rozpuszczania składników pokarmowych i przenoszenia ich ^
głąb gleby. Przy intensywnie przebiegającym procesie wymywania, w
glebie, poniŜej poziomu próchnicznego, powstaje warstwa zuboŜona -
"W przyswajalne składniki pokarmowe, zwana poziomem wymywania
'e*W*ialnym). Warstwa gleby, w której następuje odkładanie i nagroma-
"Zanie związków przenoszonych przez wodę wsiąkającą, a takŜe podsią-
kającą, nazywa siępoziomem wmywania (iluwialnym). Ta część zwietrze-
liny skalnej lub skały, która nie podlega procesom glebowym, nazywa
się skalą macierzystą (rys. 1-58).

Rys. 1-58. Profile glebowe: a) gleba laterytowa, b) gleba brunatna, c) gleba bielicowa [2]

Istotny wpływ na przebieg procesów glebotwórczych wywierają wa-

runki klimatyczne i związana z nimi roślinność naturalna. Od klimatu
zaleŜą między innymi: charakter zwietrzeliny, nawilgocenie gleby, okres
i warunki wegetacji roślin, przyrost masy biologicznej i tempo jej rozkła-
du. Rodzaj roślinności decyduje z kolei o odczynie ściółki i jakości
rozkładającej się materii organicznej. Strefowe zróŜnicowanie tych
 gjementów środowiska prowadzi do powstania strefowych typów gleb.
Do gleb strefowych naleŜą: gleby tundrowe, bielicowe, brunatne, czar-
goziemy, kasztanowe, czerwonoziemy, Ŝóltoziemy, buroziemy, szarozie-
nty i inne. Nazwy gleb najczęściej pochodzą od charakterystycznego
zabarwienia profilu glebowego (gleby te zostaną omówione wraz z cha-
rakterystyką poszczególnych stref klimatyczno-glebowo-roślinnych).
Poza glebami strefowymi wyróŜnia się gleby astrefowe, które powstają
w specyficznych warunkach w róŜnych strefach, naleŜą do nich:
— gleby górskie, stale zachowujące cechy gleb młodych w wyniku
silnego spłukiwania na stokach;
— gleby bagienne, oglejone, powstające w warunkach silnego na
wilgocenia i płytko zalegających wód gruntowych;
— mady — na namułach rzecznych;
— rędziny, powstające na skałach wapiennych.

1.26. FORMACJE ROŚLINNE

W danych warunkach ekologicznych — zaleŜnych od klimatu, gleb,

rodzaju skał podłoŜa, rzeźby terenu i stosunków wodnych — rośliny
„tworzą zbiorowiska odznaczające się charakterystycznym składem
gatunkowym i postaciami oraz specyficznymi wymaganiami Ŝyciowy-
mi. Są to formacje roślinne. Ze względu na ich zaleŜność od strefowych
zmian warunków klimatycznych wyróŜnia się strefowe formacje roślin-
HC: leśne, sawannowe, bezdrzewne i pustynne.
• Formacje leśne występują w tych strefach klimatycznych, w których
temperatura najcieplejszego miesiąca przekracza 10°C, a jednocześnie
występują dostateczne ilości opadów. Niedostatek wilgoci prowadzi do
Powstawania/or/nac/ibezdrzewnych, np. stepu, a w warunkach skrajnie
suchych — do formacji pustynnych. Niskie temperatury są takŜe przy-
fczyną powstawania pozbawionych roślinności pustyń (pustynie zimne)
lub formacji bezdrzewnych, takich jak np. tundra. Występowanie nie-
których formacji roślinnych jest ograniczone tylko do jednej strefy
*&natycznej, np. tundra. Inne zaś formacje, np. leśne, występują w kilku
strefach. Wykazują wtedy znaczne zróŜnicowanie w zaleŜności od panu-
jących warunków klimatycznych. Największa jest róŜnorodność forma-
cji leśnych, począwszy od bujnych, zawsze zielonych, wilgotnych lasów
JOwnikowych po ubogą gatunkowo tajgę dalekiej północy.
STREFY KLIMATYCZNO-GLEBOWO-ROŚLINNE

W strefie klimatu równikowego, wybitnie'wilgotnego, występują wilgot-

ne zawsze zielone lasy równikowe, pod którymi rozwinęły się Ŝółtozie-
my, czerwonoziemy i czerwonoŜółte gleby laterytowe. Lasy te charakte-
ryzują się ogromną liczbą gatunków i róŜnorodnością postaci Ŝycio-
wych. PrzewaŜają rośliny drzewiaste (drzewa, liany), a wśród nich wiele
drzew cennych: mahoniowe, kauczukowe, heban, balsa, kakaowiec i in-
ne. Roślinność lasu tworzy układ wielowarstwowy, a najwyŜsza warst-
wa sięga 40—50 m.
W strefach klimatu podrównikowego występują róŜne typy lasów
lub sawann oraz duŜa róŜnorodność gleb, np. czerwone laterytowe,
czarne tropikalne, czerwonobure. W klimacie monsunowym tej strefy
i przy dłuŜszej porze suchej występują lasy zrzucające liście w porze
suchej, a pod nimi tworzą się czerwone gleby laterytowe. W miarę
dalszego zmniejszania się opadów i większej ich nieregularności, lasy
stają się coraz niŜsze i rzadsze. Przy niskich i nieregularnych opadach
lasy te przechodzą w kolczaste zarośla, nazywane w Afryce buszem,
w Australii — skrubem, w Ameryce Południowej katingą (caatinga).
Sawannę, formację charakterystyczną dla strefy podrównikowej, poras-
tają przede wszystkim róŜne gatunki traw i roślin zielnych oraz mniej
liczne gatunki drzew i krzewów, które rosną pojedynczo, grupami lub
tworzą zagajniki. Korony drzew mają często kształt parasola. W porze
deszczowej roślinność bujnie się rozwija, natomiast w porze bezdeszczo-
wej — zasycha. W miarę jak roczne sumy opadów maleją, sawanny
zmieniają się od wysokich i wilgotnych, przez niskie, do ciernistych
pustynnych. Bogatsza roślinność utrzymuje się w dolinach rzek. Są to
w wilgotniejszym obszarze lasy galeriowe, zbliŜone składem gatunko-
wym i wyglądem do lasów równikowych.
Gleby tej strefy są uŜytkowane rolniczo, zazwyczaj ekstensywnie,
pod uprawę ryŜu, trzciny cukrowej, manioku, kawy, bananów, anana-
sów, bawełny.
W klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym występują pustynie o bar-
dzo skąpej roślinności, nigdzie nie tworzącej zwartej pokrywy. Na pus-
tyniach najczęściej brak gleby lub są to gleby bardzo prymitywne,
czasem zasolone.
W strefie podzwrotnikowej, w warunkach klimatu śródziemnomors-
kiego, typową roślinnością są*twardolistne lasy i zarośla, przez cały rok
jgelone, rosnące na glebach brązowych (cynamonowych). Występują tu:
oliwka, dąb korkowy, sosna śródziemnomorska, palmy, krzewy lauro-
we, bukszpany, oleandry. Zniszczone lasy dębowe, charakterystyczne
dla tej strefy, zostały zastąpione przez twardolistne zarośla zwane ma-
kią w rejonie śródziemnomorskim ichaparralw Ameryce Północnej.
W strefie podzwrotnikowej uprawia się winorośl, oliwki i rośliny cytru-
sowe. W klimacie monsunowym tej strefy występują bujne lasy monsuno-
we z licznymi stale zielonymi gatunkami. W podszyciu rosną liczne
krzewy i gęste bambusy.
W strefach klimatu umiarkowanego ciepłego w zaleŜności od wilgot-
ności, występują:
— w zasięgu klimatu morskiego — lasy liściaste zrzucające liście na
zimę i lasy mieszane na glebach brunatnych;
— w klimacie kontynentalnym — stepy lesiste na czarnych glebach
leśnych, stepy na czarnoziemach, suche stepy na glebach kasztanowych;
— w klimacie skrajnie kontynentalnym — półpustynie i pustynie
z buroziemami i glebami szaroburymi.
W strefie lasów zrzucających liście na zimę, w zasięgu klimatu oceani-
cznego, w Europie występują lasy liściaste z bukami, a dalej na wschód
— w miarę zwiększania się kontynentalizmu klimatu — kolejno: lasy
mieszane z grabem, lasy z dominacją dębu szypułkowego i lipy drobnoli-
stnej. Na północnej granicy tych lasów mogą występować lasy mieszane
Kściasto-iglaste. Gleby brunatne, występujące w tej strefie, rozwinęły się
na utworach zasobnych w węglan wapnia (np. na glinach morenowych)
t odznaczają się wysoką urodzajnością. Lasy mieszane — przy zwiększa-
jącym się kontynentalizmie klimatu — przechodzą w stepy lesiste. Są to
najczęściej dąbrowy i płaty stepu łąkowego, pod którymi wykształciły
się Ŝyzne szare gleby leśne i czarnoziemy (pod roślinnością stepową).
Gleby te w duŜym stopniu znajdują się pod uprawą.
Roślinność stepowa, składająca się głównie z roślin zielnych, rozwi-
nęła się w klimacie kontynentalnym umiarkowanie suchym. Na utwo-
f&ch zasobnych w wapń, a zwłaszcza na lessach, pod roślinnością stepo-
wą rozwinęły się czarnoziemy; naleŜą do najŜyźniejszych gleb ze względu
na duŜą zawartość próchnicy (6—8%, a nawet do 20%) i mineralnych
składników pokarmowych, jak równieŜ doskonałą strukturę i korzystne
Warunki wodno-powietrzne. Na czarnoziemach uzyskuje się wysokie
plony wartościowych roślin uprawnych (pszenica, buraki cukrowe, roś-
Hny przemysłowe).
 Na południe od stepów wilgotnych, przy mniejszych opadach, roz-'
winęły się suche stepy ostnicowe o roślinności niŜszej i mniej zwartej.
LeŜące pod nimi gleby kasztanowe, o charakterystycznej kasztanowej
barwie poziomu próchnicznego odznaczają się dość wysoką zasobnoś-
cią w składniki pokarmowe. Mogą być wykorzystywane rolniczo, nawet
bez nawodnień, pod uprawę takich roślin, jak pszenica, kukurydza,
proso, rośliny oleiste oraz pod bawełnę.
W klimacie skrajnie kontynentalnym tej strefy, na utworach lesso-
wych lub piaszczystych — pod roślinnością bylicowo-ostnicową o niepeł-
nym zwarciu — występują buroziemy, a na pustyniach gleby szarobure.
Wartość uŜytkowa gleb półpustyń i pustyń jest bardzo niska, m.in. ze
względu na zasolenie. Buroziemy znajdują się przewaŜnie pod pastwis-
kami (hodowla owiec, bydła). Przy nawadnianiu i jednoczesnym odsa-
laniu mogą być brane pod uprawę warzyw i roślin zboŜowych..
W klimacie umiarkowanym chłodnym występuje strefa lasów iglas-
tych (tajga). Panują tu zimozielone świerk, jodła, sosna oraz zrzucający
igły na zimę modrzew. Domieszkę stanowią gatunki drzew zrzucające
liście na zimę — brzoza, wierzba i topola. Warstwę runa tworzą głównie
krzewinki z rodziny wrzosowatych oraz mszaki i porosty. W strefie tej
na utworach lodowcowych i wodnolodowcowych rozwinęły się gleby
bielicowe. Są to gleby mało Ŝyzne, ubogie w próchnicę (ok. l %), zakwa-
szone.
W strefie okołobiegunowej, w klimacie subpolarnym, występuje tund-
ra. Jest to formacja roślinna charakteryzująca się bardzo niskim wzros-
tem roślin. Wśród nich licznie występują wieloletnie krzewinki — wierz-
ba polarna, brzoza karłowata oraz zawsze zielone borówka i brusznica.
PrzewaŜają jednak mchy i porosty. Tundra porasta tereny pokryte
wieloletnią zmarzliną. Gleby tundrowe są kwaśne, ubogie, często oglejo-
ne. Rolnictwo w strefie tundry jest bardzo ograniczone. Tundra jest
wykorzystywana głównie jako pastwiska dla reniferów.
W klimacie polarnym występują pustynie lodowe. .Roślinność jest
bardzo skąpa, przewaŜają mchy i porosty. Gleby tej strefy naleŜą do
prymitywnych, są bardzo płytkie i kamieniste.

PIĘTRA ROŚLINNOŚCI W RÓśNYCH STREFACH

KLIMATYCZNYCH
W górach, wraz ze wzrostem wysokości i piętrowo zmieniającymi się
warunkami klimatycznymi, zmienia się równieŜ charakter roślinności.
pkład pięter roślinnych i ich skład gatunkowy nawiązują do roślinno-
pi występującej na danym kontynencie i w danej strefie klimatycznej
iys. 1-59). • .

Rys. 1-59. Strefy i piętra roślinne (wg Trolla) [27]

W górach strefy międzyzwrotnikowej dolne piętra tworzą górskie

wilgotne lasy równikowe. Lasy górskie są bujne, bogate gatunkowo,
z licznymi epifitami zwisającymi z gałęzi drzew. Występują w nich
paprocie drzewiaste, palmy, bambusy. W występującym powyŜej piętrze
Alpejskim spotyka się początkowo zarośla karłowatych drzew i krze-
wów, a wyŜej zioła. Wraz z wysokością szata roślinna staje się coraz
mniej zwarta. Górna granica występowania roślinności znajduje się na
wysokości 4000—4500 m n.p.m. PowyŜej występują pustynie lodowe
z polami wiecznych śniegów i lodowcami. Rosną tu jedynie porosty
Pokrywające miejscami odsłonięte skały. W Andach tej strefy piętro
alpejskie nazywa się paramo. Jest ono stale wilgotne, mgliste i chłodne.
Tam gdzie jest mniej opadów w strefie zwrotnikowej i w centrum gór,
PpwyŜej górnej granicy lasów występuje/or/mzc/a trawiasta zwanapuną.
W klimacie umiarkowanym ciepłym dolne piętro tworzy las dębowy
Przechodzący wyŜej w las bukowy % domieszkąjodly (regiel dolny) i w bór
świerkowy (regiel górny). PowyŜej górnej granicy lasu, w piętrze alpejs-
tam występują początkowo krzewy i drzewa karlowate (kosodrzewina)
a wyŜej murawy alpejskie (hale). Granica wiecznego śniegu wyznacza
górną granicę piętra alpejskiego. W występującym powyŜej piętrze śnie-
Ŝnym, na skałach nie pokrytych śniegiem początkowo występują frag-
menty muraw alpejskich, a wyŜej rośliny poduszkowe oraz mchy i po-
rosty.
W strefie klimatów okołobiegunowych roślinność górska reprezentu-
jąca piętro alpejskie jest identyczna z roślinnością tundry.

1.27. ŚWIAT ZWIERZĘCY LĄDÓW I MÓRZ

FAUNA LĄDOWA

Świat zwierzęcy lądów przystosował się do panujących na nich warun-

ków klimatyczno-wodnych oraz charakteru roślinności i zasobów po-
karmowych. Jednocześnie — w obrębie poszczególnych stref klimatycz-
no-roślinnych — zaznacza się zróŜnicowanie faunistyczne wynikające
z historii geologicznej danego lądu, jego izolacji lub łączności z pozosta-
łymi kontynentami. Na przykład odrębność faunistyczna Australii jest
właśnie efektem długotrwałej, niemal całkowitej izolacji tego kontynen-
tu od reszty świata.
Na podstawie podobieństwa i róŜnic w faunie poszczególnych ob-
szarów wyróŜnia się 6 krain zoogeograficznych: nearktyczną i neotropi-
kalną w Nowym Świecie (Ameryka), palearktyczną, etiopską, oriental-
ną w Starym Świecie (Europa, Afryka, Azja) oraz australijską (por.
atlas geograficzny).
Mimo odrębności faunistycznej krain zoogeograficznych, świat zwie-
rzęcy poszczególnych stref klimatyczno-roślinnych wykazuje pewne
podobieństwa wynikające z przystosowania się zwierząt do warunków
Ŝycia.
Świat zwierzęcy w strefie wilgotnych lasów równikowych jest najboga-
tszy gatunkowo. Szczególnie uderzające jest bogactwo ptaków, a takŜe
owadów i ślimaków. Większość gatunków zwierząt zamieszkuje tylko
określone piętro lasu. Najbogatsza jest fauna piętra drzew; np. nadrzew-
ny tryb Ŝycia prowadzą Ŝywiące się pyłkami nietoperze, owocoŜerne
tukany, papugi, małpy czy teŜ liścioŜerne leniwce. Do największych
zwierząt zamieszkujących dolne piętro lasów moŜna zaliczyć hipopota-
my, goryle, okapi Ŝyjące w Afryce czy teŜ amerykańskie tapiry, kapibary
i jaguary. Lasy te obfitują równieŜ w gady (krokodyle i Ŝółwie) i płazy
(a zwłaszcza Ŝaby).
 fc Strefę sawann zamieszkują przede wszystkim wielkie roślinoŜerne
1
Zwierzęta kopytne tworzące stada lub grupy. W sawannach afrykańs-
kich występują: wiele, gatunków antylop, zebry, słonie, Ŝyrafy, nosoroŜ-
ce. Pojawiają się takŜe drapieŜniki — lwy, lamparty, gepardy, serwale,
4 takŜe zwierzęta padlinoŜerne — hieny, szakale, sępy. Wśród owadów
pospolite są szarańczaki, mrówki i termity.
Świat /wierząt pustyń strefy gorącej jest podobny do występującego
na sawannach, lecz znacznie uboŜszy. Występują między innymi szaka-
Ie, hieny oraz skoczki pustynne z róŜnych niespokrewnionych ze sobą
rodzin, róŜne gatunki gadów (węŜe) i wiele gatunków owadów, np.
szarańcza i niektóre chrząszcze. Doskonale przystosowane do pustyn-
nego środowiska są wielbłądy — afrykański dromader i azjatycki dwu-
garbny baktrian.
Zwierzęta stepów to przede wszystkim szybkobiegacze, jak suhaki,
gazele, widłorogi (ratujące się przed wrogiem ucieczką), oraz gryzonie,
jak susły, bobaki, pieski preriowe, myszy, nornice chroniące się w no-
rach. Występują tu równieŜ drapieŜcy — wilki, rysie, lisy. Wśród pta-
ków pospolite są skowronki, przepiórki, kuropatwy oraz dropie; duŜo
jest teŜ ptaków drapieŜnych. Z owadów najliczniejsze są szarańczaki
i mrówki. Dawniej na stepach występowały duŜe stada wielkich zwierząt
kopytnych, np. dzikich koni w Eurazji i bizonów na amerykańskich
preriach.
Fauna lasów liściastych strefy umiarkowanej to liczne zwierzęta rośli-
noŜerne: dziki, sarny, jelenie, łosie, Ŝubry. Bogaty tu świat owadów jest
poŜywieniem licznych gatunków ptaków owadoŜernych. Bezkręgowce
Ŝyjące w ściółce leśnej są pokarmem dla kretów, jeŜy i ryjówek. Wśród
drapieŜników występują wilki, lisy, rysie i niedźwiedzie.
Fauna tajgi w porównaniu z innymi lasami jest uboga. Tylko niektó-
re gatunki ptaków, jak np. mysikrólik, sikory, głuszce i sójki, zamieszku-
J%tejgę przez cały rok, inne odlatują na zimę w cieplejsze rejony. Bardzo
hozne są tu gryzonie, np. zające i Ŝywiące się nasionami wiewiórki,
a takŜe niewielkie drapieŜniki — kuny, sobole i rysie. Typowe owady to
krówki, kleszcze i komary. Największymi zwierzętami zamieszkujący-
"^ tajgę są niedźwiedzie.
Świat zwierząt tundry w porównaniu z tajgą jest znacznie uboŜszy.
,<?zas'e krótkiego lata przylatują tu ptaki wodne i błotne. Skąpa
roślinność dostarcza poŜywienia lemingom, reniferom, pardwom. Poją-
wiają się teŜ drapieŜcy: gronostaj, lis polarny, sowa polarna. Wśród
owadów charakterystyczne jest występowanie komarów i mustyków.
ŚWIAT ORGANICZNY MÓRZ I OCEANÓW

RóŜnorodność świata zwierzęcego w morzu jest znacznie większa

niŜ na lądzie. Najliczniejsze są organizmy planktonowe, chociaŜ nie
brak tu gatunków wyŜej rozwiniętych, np. ssaków. ZróŜnicowanie
biocenoz w środowisku morskim jest w duŜej mierze wynikiem warun-
ków siedliskowych panujących na dnie oraz w toni wód na róŜnych
głębokościach.
Strefa przybrzeŜna — literalna odznacza się największym boga-
ctwem Ŝycia organicznego. śyją tutaj:
— roślinność wodna i zwierzęta osiadłe, np. koralowce, gąbki, gor-
gonie, ukwiały;
— zwierzęta pełzające, np. małŜe i ślimaki;
— zwierzęta wędrujące — ośmiornice, kraby, raki, krewetki, roz
gwiazdy, jeŜówce;
— zwierzęta pływające — liczne gatunki ryb: w strefie umiarkowa
nej np. śledzie, flądry, dorsze, gatunki wędrowne sposobem rozrodu
związane z rzekami —jesiotry, łososie, a w strefie międzyzwrotnikowej
— barakudy, niektóre gatunki rekinów, manty.
W strefie głębokowodnej — abisalnej brak jest roślin, a zwierzęta są
mało zróŜnicowane, prezentują natomiast szereg przystosowań do Ŝycia
w ciemnościach i w warunkach duŜego ciśnienia.
Organizmy Ŝyjące na dnie tworzą bentos.
W toni wód natomiast Ŝyje plankton, obejmujący niewielkie organi-
zmy, w tym niezliczone larwy zwierząt wodnych, najczęściej biernie
unoszone przez prądy i fale, oraz n e k t o n, do którego naleŜą zwierzęta
pływające — głowonogi, ryby i ssaki.
Do planktonu naleŜą zarówno rośliny jak i róŜnorodne tkankowce,
np. okrzemki. Plankton roślinny odgrywa duŜą rolę w biocenozach
morskich. Stanowi podstawę wyŜywienia innych organizmów, dostar-
cza mniej więcej tyle tlenu atmosferze co rośliny lądowe. Organizmy
nektonu są w róŜnorodny sposób przystosowane do pływania. Nektoni-
czne głowonogi to wyłącznie kałamarnice, często pływające stadami.
Wśród ryb liczne są makrelowate (makrela), tuńczykowate (tuń-
czyk, bonito), ryby latające oraz znacznie rzadziej występujące Ŝaglice,
marliny, mieczniki. W otwartych wodach spotyka się teŜ rekiny,
•W takŜe delfiny i wieloryby reprezentujące nieliczne ssaki morskie.
Oprócz głębokościowego zróŜnicowania biocenoz, w warunkach
przybrzeŜnych zaznacza się równieŜ zróŜnicowanie strefowe. W miarę
' oddalania się od równika obserwuje się uboŜenie składu gatunkowego
roślin i zwierząt.
 Dorota Makowsk\\

Część 2.

GEOGRAFIA FIZYCZNA POLSKI

ł
2.1. TERYTORIUM POLSKI I JEJ POŁOśENIE GEOGRAFICZNE
TERYTORIUM POLSKI
Terytorium państwa polskiego zmieniało się wielokrotnie w ciągu dziejów
(rys. 2-1). Zawsze jednak obejmowało obszary połoŜone w dorzeczu

Rys. 2-1. Zmiany terytorialne Państwa Polskiego X—XX wiek [35]

 Warty i Wisły, pomiędzy Karpatami a Bałtykiem. Te naturalne granice
wyznaczyły równoleŜnikowy kierunek zmian terytorialnych. W dobie
piastowskiej powierzchnia państwa wynosiła początkowo ok. 250 tyś. km2;
największą powierzchnię zajmowało państwo polskie w XVI—XVIII
wieku, osiągając w niektórych okresach l min km2. Polska przedrozbio-
rowa, wg niektórych badaczy, zajmowała 733 tyś. km2 powierzchni.
Powstałe na nowo w 1918 r. państwo polskie obejmowało w swych
granicach powierzchnię 388 tyś. km2.
Współczesne terytorium Polski zostało wyznaczone w wyniku usta-
leń zwycięskich mocarstw po drugiej wojnie światowej. Granice Polski
zostały przesunięte na północ i zachód — północna po Bałtyk, Warmię
i Mazury, zachodnia aŜ po Odrę i Nysę ŁuŜycką, wschodnia na linię
środkowego Bugu. Przyłączone do Polski tzw. Ziemie Odzyskane lub
Północne i Zachodnie o powierzchni ok. 100 tyś. km2 obejmują Warmię
i Mazury, Pojezierze Pomorskie, Ziemię Lubuską, Dolny Śląsk i część
Górnego Śląska. Poza granicami państwa znalazło się ok. 170 tyś. km2
terytorium II Rzeczypospolitej (Wileńszczyzna, Polesie, Wołyń, Podo-
le). W wyniku tych zmian współczesne terytorium Polski obejmuje
obszar połoŜony pomiędzy Bałtykiem na północy a Sudetami i Karpata-
mi na południu, w dorzeczu Odry i Wisły — podobnie jak za czasów
piastowskich.
Do Polski naleŜy równieŜ, zgodnie z Konwencją Prawa Morza, pas
wód terytorialnych, który od 1978 r. ma 12 mil morskich szerokości (mila
morska to 1852 m). W strefie tej Polska ma pełną suwerenność, czyli
wyłączne prawo do gospodarowania wszelkimi dobrami. Strefa ta obej-
muje równieŜ przestrzeń powietrzną, znajdującą się nad morzem teryto-
rialnym, jak i odpowiedni wycinek skorupy ziemskiej.
Powierzchnia lądowa zajęta przez Polskę wynosi 312 683 km2, mors-
kie wody wewnętrzne 1885 km2, a morze terytorialne 8682 km2. Kształt
państwa zbliŜony jest do koła, którego środek geometryczny leŜy ok. 20
km na»NW od Łodzi. Rozciągłość Polski z północy na południe wynosi
649 km, a z zachodu na wschód wzdłuŜ 52°N — 689 km.
GRANICE POLSKI *~

Ogólna długość granic lądowych wynosi 3021 km, a łącznie z granicami

morskimi całkowita długość granicy państwowej — 3520 km.
Obecnie Polska na zachodzie graniczy z RFN na odcinku 461,6 km
przebiegającym wzdłuŜ Odry i Nysy ŁuŜyckiej. Granica ta została usta-
łona na konferencji w Poczdamie w 1945 r., a wytyczono ją i ratyfikowa-
no w 1950 r. na podstawie porozumienia między Polską a NRD. W 1991 r.,
po zjednoczeniu Niemiec, trwałość tej granicy została potwierdzona
traktatem z RFN. Granica zachodnia zaczyna się na północnym brzegu
wyspy Uznam, przecina Zalew Szczeciński i zatokę Warpno, na północ
od Gryfina osiąga koryto Odry (ramię zachodnie), którym biegnie
w górę rzeki aŜ do ujścia Nysy ŁuŜyckiej i dalej wzdłuŜ tej rzeki, aŜ do
zbiegu z granicą z Czechami1.
Granica południowa z Czechami i Słowacją jest w zasadzie dawną
granicą państwa Czecho-Słowacji sprzed 1938 r. Problem Spornych
obszarów (Śląsk Cieszyński) miał być uregulowany w traktacie pokojo-
wym. Granica ta zaczyna się nad Nysą ŁuŜycką, przecina liczne pasma
Sudetów i Karpat aŜ po szczyt Krzemieniec w Bieszczadach. Długość
granicy z Czechami wynosi 785,7 km, a ze Słowacją 517,7 km.
Granica wschodnia i lądowa północna została wytyczona na podstawie
porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR z dnia 16 VIII 1945 r. W 1951 r.
zmodyfikowano jej przebieg. Polska uzyskała część Karpat Wschodnich
w okolicach Ustrzyk Dolnych w zamian za tereny na zachód od Bugu
koło Sokala. W 1958 r. wytyczono północny odcinek granicy na wschód
od Zalewu Wiślanego. Po uzyskaniu niepodległości przez Litwę i rozpa
dzie ZSRR (XII 1991 r.) — Polska graniczy na wschodzie z Ukrainą
i Białorusią, naleŜącymi do Wspólnoty Niepodległych Państw, oraz;
z Litwą, a na północy z Rosją, równieŜ naleŜącą do WNP, poprzez i
Obwód Kaliningradzki.

j
Granica z Ukrainą, o długości ok. 520 km, prowadzi początkowo j
głównym grzbietem Bieszczadów aŜ po szczyt Piniaszkowy nad Przełę-
czą UŜocką, po czym schodzi w dolinę Sanu; po opuszczeniu Karpat
przecina wschodni kraniec Kotliny Sandomierskiej oraz pasmo Rozto-':
cza i dochodź^ do Bugu. Dalej biegnie Bugiem.
Od okolic Sóbiboru zaczyna się 407,5 km odcinek granicy z Białoru-
sią. W pobliŜu Janowa Podlaskiego granica opuszcza Bug, dalej bieg- j
nie przez Podlasie, przecina Puszczę Białowieską, Kanał Augustowski, j
Na północ od Kanału Augustowskiego rozpoczyna się 102,4 kra j
odcinek granicy z Litwą biegnący lukiem od BierŜnik do WiŜajn.

1
Do l stycznia 1993 r. z Czecho-Słowacją.
 Dalszy odcinek granicy z Rosją, o długości ok. 209,7 km, został
poprowadzony prawie prostolinijnie od Zalewu Wiślanego i Bałtyku.
Pod względem zajmowanej powierzchni Polska^znajduje się na 9
miejscu w Europie — po Rosji, Ukrainie, FranejiTl-Iiszpanii, Szwecji,
TkFN, Finlandii i Norwegii. Polskę zamieszkuje ok. 39 min mieszkań-
ców, co stawia Polskę pod względem liczby ludności na 8 miejscu |
y Europie — po Rosji, RFN., Włoszech, Wielkiej Brytanii, Francji,
Ukrainie i Hiszpanii.
POŁOśENIE GEOGRAFICZNE POLSKI
Matematyczne połoŜenie Polski określają współrzędne geograficzne
jkrajnych punktów. Wynoszą one: 54°50'N (Przylądek Rozewie),
'49°00'N (Szczyt Opołonek w Bieszczadach), 14°07'E (na zach. od Cedy-
ni), 24°08'E (kolano Bugu na wsch. od StrzyŜowa). RównoleŜnikowa
rozciągłość, wynosząca 10°01', powoduje występowanie 40-minutowej
róŜnicy czasu lokalnego między skrajnymi punktami. Czas urzędowy
w Polsce jest czasem środkowoeuropejskim (U+ lh). Rozciągłość połud-
nikowa powoduje róŜnicę długości trwania dnia, dochodzącą do l,5h
(w zimie dzień jest dłuŜszy na południu, a w lecie na północy), a takŜe
róŜnicę wysokości górowania Słońca.
PołoŜenie Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych
w centrum kontynentu europejskiego powoduje określone konsekwen-
cje przyrodnicze (klimatyczne, geologiczne, geomorfologiczne, hydro-
graficzne itd., por. rys. 2-2). Ma równieŜ wpływ na kształtowanie się
obrazu polityczno-gospodarczego kraju.

2.1 BUDOWA GEOLOGICZNA I UKSZTAŁTOWANIE

POWIERZCHNI

GŁÓWNE RYSY UKSZTAŁTOWANIA TERENU

Polska połoŜona jest w strefie przejściowej między pozaalpejską Europą
Zachodnią a Europą Wschodnią, w miejscu największego przewęŜenia
pomiędzy Europą Północną i Śródziemnomorską. Od północy obramo-
wana Bałtykiem, a od południa pasmami górskimi Sudetów i Karpat
jest w większości krajem nizinnym. Do wysokości 300 m n.p.m. jest
połoŜone ponad 91 % powierzchni kraju, od 300 do 1000 m — ok. 8,5%,
a ponad 1000 m zaledwie 0,2%.
 Niziny w większości naleŜą do NiŜu Środkowoeuropejskiego, jedy-
nie niziny północno-wschodnie i Polesie do NiŜu Wschodnioeuropejs-
kiego. Na południe od nizin występuje pas wzniesień (Sudety z przedgó-
rzem, WyŜyna Śląsko-Krakowska i WyŜyna Małopolska), który geolo-
gicznie naleŜy do zachodnioeuropejskiego pasa zrębów, rozdzielonych
rowami i nieckami, oraz do wschodnioeuropejskiej WyŜyny Wołyńskiej

Rys. 2-2. Polska na tle jednostek geologicznych Europy [14]

na wschodnich krańcach. Pas ten jest oddzielony kotlinami przedgórski-
mi od pogórzy i pasm górskich Karpat (rys. 2-2). Na terenie Polski
występuje północna część łuku Karpat, a przez Przełęcz Łupkowską
przebiega granica między Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi.
Ukształtowanie Polski, przewaga nizin, równoleŜnikowy układ form
rzeźby, nisko połoŜone działy wodne ułatwiają powstawanie szlaków
komunikacyjnych w kierunku wschód—zachód. PołoŜenie na pograni-
czu Europy Zachodniej i Wschodniej sprawiło, Ŝe Polska znajduje się na
szlaku tranzytowym pomiędzy Europą Zachodnią i Wschodnią oraz
Północną i Południową.
Główne rysy ukształtowania Polski są efektem jej połoŜenia na
pograniczu głównych geologicznych jednostek strukturalnych Europy,
do których naleŜą:
— prekambryjska platforma wschodnioeuropejska;
— paleozoiczna platforma Europy Środkowej i Zachodniej;
— łuk Karpat (obszar fałdowań alpejskich).

PLATFORMA WSCHODNIOEUROPEJSKA (PREKAMBRYJSKA)

Silnie sfałdowane i zmetamorfizowane skały prekambryjskie tworzą
krystaliczny trzon platformy. Jego powierzchnia znajduje się na róŜnych
głębokościach pod pokrywą skał osadowych, które gromadziły się tu od
paleozoiku po kenozoik. Najpłycej (na głębokości kilkuset metrów)
zalega platforma w obrębie jednostek zwanych wyniesieniami (wyniesie-
nie Łeby, mazursko-suwalskie, Sławatycz). Pomiędzy wyniesieniami
podłoŜe platformy znajduje się na większych głębokościach (kilku kilo-
metrów), a jednostki te nazywane są obniŜeniami (obniŜenie perybałtyc-
kie, podlaskie, nadbuŜańskie). Zachodnią granicę platformy stanowi
prawie 100-kilometrowej szerokości strefa ciągnąca się od Kołobrzegu
po Przemyśl, w której podłoŜe prekambryjskie zapada się schodowe.
Jest to strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. W strefie tej,
w obrębie pokrywy platformowej, uformowały się niecki brzeŜne (mazo-
wiecka, lubelska, rys. 2-3).
W podłoŜu prekambryjskim na terenie Polski, w obrębie wyniesienia
mazursko-suwalskiego rozpoznano występowanie rud Ŝelaza z domiesz-
kami cennych metali — tytanu i wanadu. Pokrywa platformowa jest
względnie uboga w surowce mineralne. Występuje tu węgiel kamienny
w utworach karbońskich niecki lubelskiej oraz surowce skalne: margle
kredowe (WyŜyna Lubelska), iły, piaski, Ŝwiry polodowcowe.
PLATFORMA PALEOZOICZNA
Platforma paleozoiczna stanowi odrębny element skorupy ziemskiej, o
znacznie niniejszej grubości i stabilności niŜ platforma prekambryjska.
Podloie platformy formowało się od końca prekambru; podlegało s fał-
dowaniu w czasie orogenez kaledońskiej i hercyńskiej na obszarze j
pomiędzy masywem czeskim a platformą prekambryjską. Powstawaniu
jór towarzyszyło powstawanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich,
w których tworzyły się pokłady węgla kamiennego. Paleozoiczne struk-
tury fałdowe odsłaniają się na powierzchni w Sudetach, będących częścią
masywu czeskiego, i w Górach Świętokrzyskich. Na WyŜynie Śląskiej
natomiast odsłania się karbońska niecka zapadliska przedgórskiego.
Tworzenie się pokrywy platformowej, wspólnej dla obu platform,
przypada na młodszy paleozoik i — w głównej mierze — na mezozoik
i kenozoik. Osadzone utwory największą grubość osiągały w depresji,
zwanej bruzdą polsko-duńską, przebiegającej w strefie granicznej plat-
formy prekambryjskiej.
W końcu mezozoiku pokrywa platformowa uległa deformacjom
tektonicznym. Obszar bruzdy został wyniesiony w postaci wału — an-
tyklinorium środkowopolskiego; w tym teŜ czasie powstały pnie solne na
Kujawach (rys. 2-4). Po obu stronach wału powstały niecki; po wschod-

niej — mazowiecka i lubelska, po zachodniej — szczecińsko-łódzko--

miechowska. Na przedpolu wznoszącego się masywu czeskiego utwo-
rzyła się monoklina przedsudecka. Osie tych struktur mają kierunek
NW—SE, zgodny z kierunkiem krawędzi platformy prekambryjskiej.
Deformacje te są następstwem fałdowych ruchów górotwórczych w Kar-
patach. Przed silniejszymi deformacjami pokrywę chroniło stosunkowo
sztywne paleozoiczne podłoŜe platformy.
Obecnie struktury mezozoiczne uwidocznione są w rzeźbie WyŜyny
Śląsko-Małopolskiej, w obrębie której wyróŜnia się:
— WyŜynę Śląską, która geologicznie jest niecką karbońska,
a przykrywające ją utwory triasowe tworzą bardzo łagodnie nachyloną
monoklinę;
 — WyŜynę Krakowsko-Częstochowską, zbudowaną z monoklinal-
nie nachylonych wapieni jurajskich;
— Nieckę Nidziańską, będącą niecką geologiczną z utworami kredy
i trzeciorzędu na powierzchni;
— WyŜynę Przedborską, geologicznie będącą przedłuŜeniem Niecki
Nidziańskiej i otaczających ją pasm wzniesień z utworów kredowych
i jurajskich;
— WyŜynę Kielecką, w obrębie której występuje świętokrzyski trzon
paleozoiczny, sfałdowany w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej,
oraz tzw. otoczka mezozoiczna sfałdowana w mezozoiku (rys. 2-5).

Na pozostałym obszarze platformy struktury mezozoiczne są ukryte

pod osadami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi. Przebudowa plat-
formy, polegająca na wyniesieniu pasa wyŜyn i powstaniu obniŜenia
depresji centralnej, jest równieŜ następstwem fałdowania i nasuwania si?
Karpat. W depresji centralnej, w trzeciorzędzie, w warunkch lądowych,
powstawały złoŜa węgla brunatnego (Konin, Bełchatów, Zielona Góra,
Turoszów) oraz iłów, stanowiących surowiec ceramiczny.
KARPATY
Obszar fałdowań alpejskich w Europie obejmuje południową część kon-
tynentu. Główna faza orogenezy alpejskiej przypadła na początek
trzeciorzędu. Z alpejskich łańcuchów górskich na terenie Polski znajduje
się część Karpat, obejmująca Tatry, Podhale i Pieniny, które naleŜą do
Karpat Wewnętrznych, oraz Beskidy i Pogórza Karpat Zewnętrznych.
Na terenie polskich Karpat, na Przełęczy Łupkowskiej, wyznacza sif
 l jranicę między Karpatami Zachodnimi a Wschodnimi, do których
'• naleŜą tylko Bieszczady.
W budowie geologicznej Karpat Wewnętrznych wyróŜnia się tatrzański
trzon krystaliczny, dwie serie wapienne: wierchową i reglową, flisz \
podhalański oraz pieniński pas skałowy (rys. 2-6).
Granitowy trzon krystaliczny Tatr powstał w czasie orogenezy her-
cyńskiej jako intruzja magmowa. Na zrównany w permie ląd, w okresie
triasowym wkroczyło morze Oceanu Tetydy, w którym gromadziły się
serie skał osadowych. Na północnych krańcach zbiornika powstawała
tzw. seria wierchowa, czyli seria skał budujących dziś „wierchy". W znaj-
dującym się dalej na południe głębszym zbiorniku powstawała tzw. serit
reglowa. Pod koniec kredy, w wyniku nacisków od południa nastąpiło
sfałdowanie osadów i przesunięcie ich po podłoŜu krystalicznym,
w postaci plaszczowin, wiele kilometrów na północ. Najwcześniej nastą-
piło nasunięcie serii wierchowej. Później zostały nasunięte, ponad
trzonem krystalicznym i płaszczowinami wierchowymi, płaszczowiny
reglowe.
Na początku trzeciorzędu, na obszar dzisiejszych Tatr wkroczyło
ponownie morze, w którym powstawał między innymi flisz podhalański
(karpacki). Na przełomie starszego i młodszego trzeciorzędu Tatry uleg-
ły wypiętrzeniu.
Pieniński pas skałkowy występuje pomiędzy Karpatami Wewnętrz-
nymi a Zewnętrznymi. Jest to wąskie pasmo skał jurajskich i kredowych
silnie sfałdowanych najpierw w kredzie, a później w trzeciorzędzie. Pas;
skałkowy został wyciśnięty spod fliszu wskutek nacisków bloku Tatr od
południa i oporu sztywnych skał podłoŜa na północy. Odporne wapienie
tkwią wśród łupków i piaskowców, tworząc dziś malownicze skałki,
np. Pienin czy przełomu Białki. Towarzyszą im skały wulkaniczne, np.
andezyty góry WŜar, będące świadectwem działalności wulkanicznej
towarzyszącej ruchom górotwórczym.
Karpaty Zewnętrzne są zbudowane ze skał fliszowych, które groma-
dziły się od górnej jury. Fałdowanie nastąpiło tu dopiero w późnym
trzeciorzędzie. Płaszczowiny budujące Beskidy nasunięte są kilkadzie-
siąt kilometrów ku północy. Nacisk fałdów spowodował ugięcie się
przedpola i powstanie zapadliska przedkarpackiego, w które wkraczało
od wschodu morze. W brzeŜnej części tego morza powstawały złoŜa soli
(Wieliczka), a na północnym skłonie złoŜa gipsów, w których powstały
później złoŜa siarki (Tarnobrzeg). Nasunięcie zewnętrznego łuku Kar- „
pat wkroczyło ostatecznie i na brzeŜną część zapadliska. Dziś środkowa-
część zapadliska, wyraźnie czytelna w rzeźbie, to Kotliny Oświęcimska i
Sandomierska. W sfałdowanych osadach fliszowych powstały równieŜ

1
Flisz — zespół osadów znacznej miąŜszości, utworzonych w głębokim zbiorniku
morskim. Charakteryzuje się naprzemianległym występowaniem osadów gruboziarnis-
tych (piaskowców, zlepieńców) i drobnoziarnistych (mułowców, iłowców).
 złoŜa gazu ziemnego i ropy naftowej (okolice Gorlic, Jasła, Krosna,
Mielca, Lubaczowa) oraz liczne wody mineralne.
Pod koniec trzeciorzędu uformowały się główne rysy ukształto-
wania obszaru, nawiązujące do struktur tektonicznych fałdowań
alpejskich i związanych z nimi przekształceń starszych jednostek tekto-
nicznych.
OSADY I FORMY CZWARTORZĘDOWE
Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu nastąpiło wyraźne ochłodze-
nie klimatu, które w starszym czwartorzędzie — plejstocenie doprowa-
dziło do powstania w Górach Skandynawskich lodowca kontynentalne-
go. Wahania klimatyczne powodowały nierównomierny rozwój i zanik
pokrywy lodowej. Zlodowaceniom kontynentalnym odpowiadało cza-
sowo zlodowacenie gór, które w normalnych warunkach klimatycznych
połoŜone są poniŜej granicy wiecznego śniegu.
Najstarsze zlodowacenie podlaskie objęło swym zasięgiem północno-
•wschodnią Polskę, sięgając po Podlasie; stąd jego nazwa.
Największy zasięg miało kolejne zlodowacenie południowopolśkie,
zwane teŜ krakowskim. Lądolód oparł się o Karpaty i Sudety, sięgając
do wysokości ok. 400 m n.p.m.
W czasie następnego zlodowacenia środkowopolskiego lądolód za-
trzymał się na pasie wyŜyn środkowopolskich, sięgając dalej na południe
jedynie obniŜeniami: po Sandomierz w dolinie Wisły i Bramę Morawską
w dolinie Odry.
Zasięg najmłodszego zlodowacenia bałtyckiego wyznaczają pojezie-
rza (rys. 2-7).
W czasie kaŜdego zlodowacenia zasięg lądolodu wielokrotnie się
zmieniał; lodowiec wycofywał się i wkraczał ponownie, zaznaczając
swój postój i pobyt materiałem morenowym i rzeczno-lodowcpwym,
pochodzącym z topniejącego lodowca, oraz zespołem form rzeźby polo-
dowcowej (por. rys. 1-50 do 1-52). Formy polodowcowe, zbudowane
z luźnych skał (Ŝwirów, piasków, glin, iłów), są mało odporne na nisz-
czenie, które przebiega szczególnie intensywnie w warunkach klimatu
peryglacjalnego, czyli zimnego na przedpolu lodowca. Stąd z poby-
tów starszych lądolodów pozostały głównie osady zachowane lokalnie.
Zdenudowaną rzeźbę polodowcową nazywamy staroglacjalną, a rze-
źbę ostatniego zlodowacenia, najmniej przekształconą — rzeźbą mło-
doglacjalną.
Rys. 2-7. Mapa głównych elementów geologicznych plejstocenu (wg Riihlego) [29]

2.3. KLIMAT
Klimat Europy kształtują:
— połoŜenie w umiarkowanej strefie półkuli północnej, strefie przewagi cyrkulacji
niŜowej i zachodnich wiatrów;
— morza otaczające kontynent z północy, południa i zachodu oraz wielki kontynent
Azji na wschodzie;
— ciepły prąd morski (Północnoatlantycki i Norweski);
— przewaga równoleŜnikowo ułoŜonych łańcuchów górskich i brak łańcuchów uło
Ŝonych południkowe.
W tej strefie cyrkulacji przewaŜają masy powietrza polarnego morskiego i kontynen-
 talnego, których równoleŜnikowego przemieszczania nie ograniczają bariery górskie.
Jednocześnie równoleŜnikowy układ gór zmniejsza wpływy ciepłego powietrza zwrotniko-
wego na północ, a zimnego arktycznego na południe kontynentu. Klimat w Europie
zmienia się z północy na południe — od subpolarnego strefy okołobiegunowej na
północnych wybrzeŜach, przez umiarkowany chłodny w Skandynawii i pomocnej części
Europy Wschodniej, umiarkowany ciepły w Europie Zachodniej i Wschodniej na północ
od Pirenejów, Alp i Karpat, do podzwrotnikowego na półwyspach Europy Południowej.
W kaŜdej ze stref, wraz z przesuwaniem się ku wschodowi, klimat zmienia się od morskie-
go, poprzez przejściowy do kontynentalnego (por. atlas Polski).

Polska, połoŜona w centrum Europy, ma klimat umiarkowany ciep-

ły, przejściowy między morskim a kontynentalnym. Średnie roczne tem-
peratury powietrza wynoszą 7—8,5°C, średnia roczna suma opadów ok.
600 mm. O przejściowości klimatu świadczą:
— podobny udział mas powietrza polarnego morskiego i kontynen
talnego w kształtowaniu pogody w ciągu roku;
— duŜa zmienność typów pogody w ciągu roku, szczególnie na
. przełomie jesieni i zimy oraz zimy i wiosny; stąd wyróŜniono dwie
dodatkowe pory roku (przedzimie i przedwiośnie z temperaturami po-
między O a 5°C);
— zmienność typów pogody w kolejnych latach; lata o pogodzie
typowej dla klimatu kontynentalnego — z mroźną zimą i upalnym latem
—przeplatają się z latami o pogodzie typowej dla klimatu morskiego, tj.
z łagodną zimą i chłodnym deszczowym latem;
— roczny przebieg zachmurzenia typowy dla klimatu morskiego,
przy rocznym rozkładzie opadów charakterystycznym dla klimatu kon
tynentalnego;
— wzrost rocznych amplitud temperatury w miarę przesuwania się
ku wschodowi.
Przejściowość klimatu jest wynikiem połoŜenia Polski w strefie ście-
rania się wpływu powietrza polarno-morskiego z polarno-kontynental-
nym. Na kierunki przemieszczania się mas powietrza wpływają
ośrodki baryczne w Europie, tj. niŜ islandzki, wyŜ azorski i sezonowe
azjatyckie: wyŜ zimowy i niŜ letni. Sezonowość ośrodków azjatyckich
i sezonowe przesuwanie się ośrodków atlantyckich, a takŜe ich róŜny
rozwój w poszczególnych latach, powodują częste zmiany cyrkulacji
powietrza, nie tylko w ciągu jednego roku, ale równieŜ w latach kolej-
nych.
ZróŜnicowanie klimatyczne Polski zaznacza się zarówno z zachodu
na wschód, wraz ze wzrostem kontynentalizmu klimatu, jak i z północy
na południe — w miarę oddalania się od wpływów Bałtyku i wzrostu
wysokości bezwzględnych. Na zachodzie kraju występuje przewaga
wpływów oceanicznych, są mniejsze amplitudy roczne temperatury,
wczesna wiosna i lato, krótka zima. Na wschodzie jest przewaga wpły-
wów kontynentalnych, roczne amplitudy większe, rosnące ku wschodo-
wi, długie lato, zwłaszcza na południu, chłodna i długa zima. Na półno-
cy kraju występuje przewaga wpływów morskich (bałtyckich), duŜe
zachmurzenie, amplitudy roczne i dobowe wzrastają w głąb lądu, lato
jest łagodne i krótkie, a zima krótka na zachodzie i długa na wschodzie.
Na południu zaznacza się przewaga wpływu wyŜyn i gór, są niŜsze
temperatury, większe opady oraz duŜe zróŜnicowanie warunków klima-
tycznych w zaleŜności od wysokości i ekspozycji.
Wraz ze zróŜnicowaniem klimatycznym zmienia się długość okresu
wegetacyjnego; średnio trwa on 200 dni, w północno-wschodniej Polsce
spada do 180, w górach trwa jeszcze krócej, a na Nizinie Śląskiej
wydłuŜa się do 220 dni.
Najwięcej opadów (powyŜej 1000 mm) otrzymają obszary górskie
połoŜone na wysokości 1500—2000 m n.p.m., stosunkowo duŜo pojezie
rza i wyŜyny; średnio na kaŜde 100 m wzniesienia przybywa 70 mm
opadu, ponadto więcej opadów otrzymuje strona dowietrzna. Przy
przewaŜających wiatrach zachodnich, niosących wilgotne powietrze,
więcej opadów ma np. zachodnia część Pojezierza Pomorskiego niŜl
część wschodnia i Pojezierze Mazurskie. Najmniejsze ilości opadów j
otrzymują tereny połoŜone nad środkową Wartą i Notecią po doliny
środkowej Wisły, nawet poniŜej 500 mm, co jest spowodowane brakiem j
wzniesień i połoŜeniem w cieniu opadowym Pojezierzy Zachodniopo- j
morskiego i Lubuskiego.

2.4. SZATA ROŚLINNA I GLEBY

Dzisiejszy obraz szaty roślinnej Polski jest wyrazem warunków środowi--

ska i społeczno-gospodarczej działalności człowieka. Poszczególne ele-j
menty środowiska są wyznaczone przez połoŜenie Polski w centrum!
Europy. Stąd teŜ wynikają niektóre znamienne cechy szaty roślinnej, do]
których naleŜą:

j
— typowość w stosunku do szaty roślinnej Europy; j
— przejściowość; j
 — róŜnice pomiędzy szatą roślinną niŜu i gór.
Polska w przewaŜającej większości jest połoŜona w strefie lasów
mieszanych środkowoeuropejskich, jedynie jej część północno-wschod-
nia — w strefie lasów mieszanych wschodnioeuropejskich (ze świerka-
mi), a część południowo-wschodnia — w strefie stepów lesistych oraz
lasów liściastych wschodnioeuropejskich. Na terenie Karpat i Sudetów
występuje roślinność górska (rys. 2.8).

Rys. 2-8. Strefy roślinności w Europie [14]

 Roślinność endemiczna, czyli występująca tylko na terenie Polski,
jest bardzo nieliczna, występuje głównie w górach.
Najwyraźniejszą cechą szaty roślinnej Polski jest przejściowość
w stosunku do przyległych obszarów. Jest ona wynikiem historii rozwoju
roślinności oraz braku granic naturalnych. Następuje tu bowiem
przenikanie się elementów europejskich północnych i południowych
oraz zachodnich i wschodnich.
Na terenie Polski wygasają liczne zbiorowiska związane z klimatem
oceanicznym: buczyny, zbiorowiska jodłowe, ubogie lasy dębowe. Na
ich miejsce pojawiają się lub nabierają większego znaczenia zbiorowi-
ska związane z klimatem kontynentalnym — bory sosnowe, mieszane,
niŜowe świerczyny. Zasięgi niektórych drzew leśnych ukazuje mapa
(rys. 2-9).
ZróŜnicowanie roślinności wiąŜe się nie tylko ze wzrostem konty-
nentalizmu klimatu, lecz równieŜ jest efektem zmian klimatycznych
zachodzących w czwartorzędzie. Roślinność trzeciorzędowa była ciep-
łolubna. W czasie zlodowaceń plejstoceńskich została wyparta na połu-
dniowy zachód i południowy wschód lub wyginęła. Jej miejsce zajęły
zbiorowiska typowe dla terenów północnych, gdyŜ powrót utrudniały
góry. Po ustąpieniu lodowca, w holocenie, wraz z ocieplaniem się klimatu
następowały zmiany roślinności od tundry przez lasy brzozowo-sos-
nowe (podobne do tajgi) do lasów mieszanych. Tylko w specyficznych
warunkach siedliskowych zachowały się rośliny reliktowe, np. dębik
ośmiopłatkowy w Tatrach — relikt warunków tundrowych.
ZróŜnicowanie potencjalnej roślinności naturalnej na terenie Polski
jest w głównej mierze związane z rodzajem gleb, nawiązujących do
charakteru podłoŜa i stosunków wodnych. Na niŜu ponad połowę po-
wierzchni zajmują gleby brunatnaziemne, powstałe na gliniastych utwo-
rach polodowcowych; są one siedliskiem lasów liściastych, w większości
dębowo-grabowych, czyli grądów. Lasy te, ze względu na Ŝyźniejsze
gleby, zostały najwcześniej wytrzebione i dziś ich udział jest tylko kilku-
procentowy. Około 1/4 powierzchni zajmują gleby bielicoziemne, po-
wstałe na piaszczystych osadach polodowcowych i rzecznych — są one
siedliskiem borów mieszanych i borów szpilkowych. Obecnie udzia!
lasów iglastych wzrósł do 80%, co jest wynikiem wprowadzania sosny
(ze względów gospodarczych) nawet na siedliska lasów dębowo-grabo-
wyćh oraz zachowania się przede wszystkim borów sosnowych na naj-
uboŜszych obszarach piaszczystych. Na glebach hydrogenicznych, zaj-
 Rys. 2-9. Zasięgi drzew leśnych w Polsce (wg Szafera) [14]

mujących ok. 12%, potencjalną roślinność stanowią łęgi, olsy i roślinność

bagienna.
W górach zaznacza siępiętrowość roślinności, związana ze zmianą
warunków klimatycznych. W piętrze regla dolnego są to lasy bukowo--
jodłowe, w piętrze regla górnego — bory świerkowe, a powyŜej górnej
granicy lasu występuje roślinność wysokogórska: zarośla kosówki, mu-
rawy i zbiorowiska krzewinkowe piętra alpejskiego.
2.5. SIEC WODNA POLSKI
Prawie cały obszar kraju znajduje się w zlewisku Bałtyku, w dorzeczach
dwóch głównych rzek Wisły i Odry. Poza nimi do Bałtyku uchodzą rzeki
Pojezierzy Pomorskiego i Mazurskiego, a wśród nich: Wieprza, Słupia,
Łeba, Pasłęka, Łyna, Węgorapa (rys. 2-10).

ReŜim rzek polskich jest złoŜony — deszczowo-śnieŜny z podwój-

nym maksimum stanów: letnim opadowym i wiosennym roztopowym.
 Powodzie w górach są zwykle w lecie, a na nizinach przewaŜają powo-
dzie wiosenne, spowodowane zlodzeniem ujściowych odcinków rzek i
wcześniejszymi roztopami na południu, w górnym biegu rzek. Wahania
przepływu są znaczne, np. dla Wisły średni przepływ wynosi 1100
"in3/s, przy niskich stanach poniŜej 250, a w czasie wezbrań ponad 10 000
~m3/s. Wahania stanów wody w rzekach górskich dochodzą do 10 m
(największe są na Dunajcu), a w rzekach nizinnych 5—6 m.
Układ sieci rzecznej jest asymetryczny; nawiązuje do ogólnego na-
chylenia terenu z południa na północny zachód i do przebiegu form
ukształtowania. Rzeki w swej drodze ku północy płyną zygzakiem;
wykorzystują równoleŜnikowe odcinki pradolin, a południkowymi od-
cinkami przerzucają się do następnej pradoliny. Działy wód na obszarze
niŜu są niskie, niektóre znajdują się w dnach pradolin. Ułatwia to
budowę kanałów i połączenia systemów rzecznych. Sieć rzeczna Polski
sprzyja tworzeniu tranzytowego szlaku wodnego łączącego systemy
rzeczne Europy Zachodniej i Wschodniej. Wymaga jednak właściwej
regulacji rzek.
Jeziora zajmują w Polsce ok. l % obszaru. W większości są to jeziora
polodowcowe:
— górskie, w Tatrach i Karkonoszach, jak np. cyrkowe (Czarny
Staw pod Rysami), morenowe (Toporowe Stawki);
— tworzące pojezierza na nizinach (Pojezierze Pomorskie, Mazurs
kie, Wielkopolskie, Suwalskie), a wśród nich: rynnowe (Jeziorak),
wytopiskowe (Białe), morenowe (Śniardwy) i in. Ponadto występu
ją małe jeziora zakolowe (starorzecza), nadbrzeŜne (Łebsko, Gard-
no, Sarbsko) i deltowe (DruŜno).
Zasoby wodne Polski są mniejsze niŜ zachodnich sąsiadów, głównie
ze względu na mniejsze sumy opadów. Słabe zagospodarowanie rzek
i mała liczba zbiorników retencyjnych na rzekach powodują, Ŝe nie
moŜna magazynować wód wezbraniowych w dostatecznym stopniu.
Wykorzystanie gospodarcze wód powierzchniowych jest ograniczone
z powodu wysokiego stopnia ich zanieczyszczenia. Na wielu obszarach
kraju zaznacza się deficyt wody.

2.6. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE WYBRANYCH KRAIN

Kraina geograficzna, czyli region geograficzny, jest obszarem odróŜnia-
jącym się od obszarów sąsiednich swoistymi cechajnrśjodąwiska geo-
/* -S-"' ' •'•'.-• ..\
graficznego. Cechy te wynikają z połoŜenia geograficznego, hist9riij
rozwoju i wzajemnego powiązania poszczególnych elementów środowi-j
ska, zarówno tych przyrodniczych, jak i antropogenicznych.
Oblicze środowiska nazywa się krajobrazem. Jest on w róŜnymi
stopniu przekształcony przez działalność człowieka. Stąd wyróŜnia sid
krajobrazy: pierwotny, naturalny, kulturowy i sztuczny. ZróŜnicowanie!
krajobrazów naturalnych na terenie Polski przedstawia rysunek 2-11. j

J
W Polsce głównym kryterium róŜnicującym krajobrazy jest ukształ-
towanie powierzchni. Stąd wyróŜnia się krajobrazy nizinne, wyŜynne!
 igórskie. Dopiero w ich obrębie stosuje się jako kryterium róŜnicujące
Inne elementy środowiska. I tak:
— w krajobrazach nizinnych, wg pochodzenia rzeźby, wydziela się
krajobrazy: nadmorskie, dolin i równin akumulacyjnych oraz mło
do- i staroglacjalne;
— w krajobrazach wyŜynnych, wg rodzaju skał podłoŜa: lessowe,
na skałach węglanowych, na skałach krzemianowych;
— w krajobrazach górskich, wg piętra roślinności: regla dolnego,
regla górnego, subalpejskie i alpejskie.
Omówione poniŜej wybrane krainy są reprezentantami krajobra-
zów:
— Tatry — górskiego (wszystkich rodzajów),
— WyŜyna Kielecka — wyŜynnego (wszystkich rodzajów),
— Nizina Mazowiecka — nizinnego staroglacjalnego,
— Pojezierze Suwalskie — nizinnego młodoglacjalnego,
— śuławy — nizinnego nadmorskiego (deltowego).
TATRY
Tatry reprezentują krainę o krajobrazie wysokogórskim. Są najwyŜszym
pasmem górskim w Karpatach, z wyraźnie zaznaczoną piętrowością
klimatyczną i roślinności. Dzięki lodowcowemu epizodowi ich rozwoju,
mimo wysokości sięgających 2655 m i braku lodowców współczesnych,
mają wysokogórską rzeźbę polodowcową porównywalną z najwyŜszy-
mi górami Europy. W Tatrach wyraźnie zaznacza się zróŜnicowanie
środowiska w zaleŜności od budowy geologicznej i od wysokości bez-
względnych. Rodzaje skał i ich ułoŜenie wpływają na charakter rzeźby,
stosunki wodne, a takŜe na rodzaje gleb i roślinności. Ze wzrostem
wysokości następują zmiany klimatyczne, a wraz z nimi zmienia się
szata roślinna, gleby, stosunki wodne, co z kolei wpływa na moŜliwości
zagospodarowania obszaru.
Rzeźba poszczególnych jednostek strukturalnych Tatr nawiązuje
do rodzaju skał, ich odporności na niszczenie, a takŜe do ich formy
tektonicznej. Trzon krystaliczny buduje południowe, najsilniej wypięt-
rzone zbocza Tatr, W części wschodniej tworzą go granity, a w zachod-
niej gnejsy, które —jako mniej odporne od granitów — budują szczyty
o mniejszych o 300—400 m wysokościach. Szczyty północnych skłonów
Tatr, wyrzeźbione w węglanowych seriach wierchowej i reglowej, osią-
gają coraz to mniejsze wysokości, od ok. 2000 m do ok. 1200 m (rys.
2-12). We wschodniej części Tatr węglanowa seria wierchowa występuje
tylko wąskim pasem; jest natomiast główną serią budującą część zacho-
dnią. Dlatego teŜ wyróŜnia się granitowe Tatry Wschodnie, zwane
Wysokimi, oraz wapienne Tatry Zachodnie.

Tatry Wysokie ( jako wyŜsze) zostały w większym stopniu przemo-

delowane przez lodowce niŜ Tatry Zachodnie. Rzeźbę polodowcową
mają tu nie tylko szczytowe partie gór, lecz równieŜ doliny górskie.
Rzeźbę granitowych Tatr Wysokich cechują ostre granie, strome ściany
skalne wznoszące się ponad jeziorami wypełniającymi zagłębienia cyr-
kowe, U-ksztaltne doliny z licznymi progami, występowanie dolin zawie-
szonych. Dna dolin usłane są materiałem lodowcowym i wodno-lodow-
cowym. Sieć wodna na podłoŜu granitowym jest gęsta. Oprócz licznych
potoków występuje wiele jezior polodowcowych, głównie cyrkowych,
zwanych stawami.
W Tatrach Zachodnich, niŜej połoŜonych, lodowce były mniejsze
i przemodelowały jedynie górne odcinki dolin, np. Doliny Kościeliskiej.
Strome ściany kotłów polodowcowych kontrastują tu z lekko pochyły-
mi powierzchniami szczytowymi wierchów. W wapieniach na duŜą skalę
rozwinięte są formy krasu powierzchniowego (Ŝłobki, wąwozy) i podzie-
 mnego (jaskinie). Powierzchniowa sieć wodna jest uboga. Walne doliny,
sięgające do głównej grani Tatr, jak np. Kościeliska, Chochołowska,
Małej Łąki, przecinają poprzecznie kolejne struktury geologiczne. Spa-
dek i szerokość dna oraz kształt zboczy nawiązują do odporności skał:
np. w miejscach przecięcia odpornych dolomitów i wapieni powstały
przewęŜenia dolin, tzw. bramy.
W tej części gór, na węglanowym podłoŜu, wykształciły się rędziny
(rys. 2-13), gleby dość głębokie i Ŝyzne jak na warunki górskie. W poró-
wnaniu z nimi uboŜsze są gleby w granitowej części Tatr; przewaŜają tu
gleby kwaśne, płytkie i kamieniste (rys. 2-13). Flora jest takŜe bogatsza

na wapieniach, a typowymi roślinami dla tej partii gór są: szarotka, mak
alpejski i goździk wonny. Na granitach flora jest uboga — rośnie tu
kozłowiec, dzwonek alpejski, goryczka kropkowana i inne.
ZróŜnicowanie wysokości na obszarze Tatr powoduje, Ŝe poszcze-
gólne partie gór mają róŜne warunki klimatyczne. Wraz ze wzrostem
wysokości występuje:
 — spadek średniej rocznej temperatury od 5° u podnóŜa, średnio
0,5° na 100 m wzniesienia;
— wzrost sumy opadów do wysokości ok. 1700 m do ponad 2000 mm
i inwersja opadowa powyŜej;
— wydłuŜanie się okresu zalegania pokrywy śnieŜnej od 5 do 8 mie
sięcy.
Specyfiką klimatu gór jest równieŜ przewaga opadów w porze letniej
oraz występowanie wiatrów halnych.
Z piętrowo zmieniającymi się warunkami klimatycznymi, równieŜ
piętrowo zmienia się szata roślinna. W Tatrach brak jest piętra lasów
liściastych, odpowiadającego klimatowi umiarkowanie ciepłemu, jakie
występuje jeszcze na Pogórzu Karpackim. NajniŜsze piętro roślinności
tatrzańskiej to regiel dolny; składają się nań wapieniolubne buki i jodły
z domieszką innych liściastych. W występującym powyŜej 1150—1200 m
piętrze regla górnego drzewostan jest prawie jednolity — świerkowy.
PowyŜej 1600 m, w piętrze chłodnym z temperaturami od 2° do 0°C,
występuje piętro kosodrzewiny, na które składają się kosodrzewiny, czyli
karłowate sosny, i lokalnie reliktowa wysokopienna limba. Na wysoko-'
ści 1850 lub 2050 m występuje piętro hal z roślinnością zielną, zaśpiętro
turni, z dominującymi porostami, obejmuje obszary połoŜone powyŜej
2200—2350 m, gdzie średnie roczne temperatury kształtują się poniŜej -
2°C.
Obszar Tatr jest stosunkowo mało przekształcony przez działalność
człpwieka. Uprawy, głównie owsa i ziemniaków, są moŜliwe do wysoko-
ści ok. 1000 m. PowyŜej, do wysokości 1300 m, występują kośne łąki,
a pasterstwo sięga po hale jedynie sezonowo. Do XIX wieku rozwijała
się działalność górnicza (rudy Ŝelaza, miedzi, srebro), dziś juŜ zaniecha-
na. Obecnie największe przekształcenia powoduje ruch turystyczny.
Prawie cały obszar polskich Tatr, jak równieŜ Tatr słowackich, jest
parkiem narodowym.

WYśYNA KIELECKA
Kraina ta reprezentuje krajobraz wyŜyn środkowopolskich. W jej obrę-
bie na powierzchni występują zarówno struktury paleozoiczne, jak i me-
zozoiczne platformy paleozoicznej. PołoŜona w zasięgu zlodowacenia
południowopolskiego i na przedpolu młodszych zlodowaceń, ma sto-
sunkowo cienką pokrywę osadów polodowcowych, zachowanych głów-
nie w obniŜeniach; nosi jednak piętno warunków peryglacjalnych (goło-
 borza, lessy). Ze względu na stosunkowo niewielkie, jak na wyŜyny,
wysokości bezwzględne 300—500 m, głównym czynnikiem stanowią-
cym o specyfice środowiska, jak i jego zróŜnicowaniu, jest budowa
igeologiczna.
i W obrębie tej krainy wyróŜnia się Góry Świętokrzyskie oraz WyŜynę
{Sandomierską.
W Górach Świętokrzyskich pasma wzniesień rozciągnęły się zgod-
nie z paleozoicznymi (WNW-ESE) lub mezozoicznymi (NW-SE)
kierunkami tektonicznymi (rys. 2-14). Pasma górskie są zbudowa-
ne ze skał odpornych na niszczenie, a podłuŜne szerokie doliny po-

między nimi zostały wypreparowane w mniej odpornych skałach.

NajwyŜej wzniesione jest pasmo Łysogór (Łysica 612 m n.p.m.), zbu-
dowane z bardzo odpornych kambryjskich piaskowców kwarcyto-
wych (rys. 2-15). PołoŜone od nich na północ pasmo Klonowskie (de-
won) oraz pasma południowe — Dymińskie i Wygielzowskie (kambr),
Chęcińskie (dewon) oraz Bolmińskie i Korzeczkowskie (jura) — są coraz
niŜsze.
Sieć rzeczna ma układ kratowy, wykorzystuje podłuŜne doliny
miedzy pasmami i tworzy przełomy przecinając je poprzecznie, np.
 Rys. 2-15. Przekrój przez Łysicę [6]

przełom Lubrzanki pomiędzy Klonówką a Radostową, czy Bobrzy pod

Słowikiem.
W Górach Świętokrzyskich przewaŜają słabe gleby bielicowe po-
wstałe na piaskach polodowcowych i zwietrzelinach piaskowców i łup-
ków ilastych; na wapieniach powstały Ŝyźniejsze, lecz bardzo kamieniste
rędziny, w dolinach rzek występują mady i gleby bagienne. Stoki wznie-
sień wapiennych są często pozbawione gleb, a na innych rozwinęły się
jedynie pierwotne gleby górskie.
Warunki klimatyczne na WyŜynie są surowsze niŜ na sąsiednich
nizinach, w szczególności odnosi się to do Gór Świętokrzyskich, gdzie
średnie temperatury roczne są niŜsze o 2—3°C, dłuŜej zalega pokrywa
śnieŜna, jest więcej opadów (ok. 700 mm) i krótszy jest okres wegetacyj-
ny (ok..l90 dni).
To zróŜnicowanie klimatyczne wpływa na róŜnorodność szaty roślin-
nej krainy. Las, naturalne zbiorowisko roślinne Gór Świętokrzyskich,
zmienia się wraz z wysokością i rodzajem skał (rys. 2-16). W obniŜe-
niach, na piaskach rosną bory sosnowe i lokalnie bory bagienne, na
lessach, występujących często u podnóŜy — lasy dębowo-grabowe i bu-
kowe, wyŜej, na stokach — lasy jodłowo-bukowe lub świerkowe, a na
szczytach Łysogór, na gołoborzach — lasy jodłowe.
W Górach Świętokrzyskich, ze względu na bogatą przeszłość geolo-
giczną, występowały liczne złoŜa mineralne, które były podstawą roz-
woju górnictwa i hutnictwa na tych ziemiach juŜ od czasów staroŜyt-
nych. Stały się takŜe podstawą utworzenia tu Staropolskiego Okręgu _
Przemysłowego, rozwiniętego — od czasów Staszica — w dolinie Ka-
miennej i okolicach Kielc. Dziś złoŜa Ŝelaza, miedzi i innych kruszców są
 juŜ wyczerpane, jednak ośrodki przemysłu metalowego funkcjonują
nadal.
Podstawą eksploatacji górniczej są obecnie złoŜa wapieni. Na połu-
dniowym obrzeŜeniu Gór Świętokrzyskich powstały na ich bazie cemen-
townie Małogoszcz, Sitkówka, Nowiny, OŜarów. Jest to'tzw. Białe
Zagłębie, zaliczane do obszarów zagroŜenia ekologicznego, głównie ze
względu na nadmierne zanieczyszczenie powietrza pyłami. Eksploatacja
surowców skalnych przyczynia się do wielkich zmian w rzeźbie (niekiedy
całe wzniesienia ulegają likwidacji) i sieci wodnej.
Niekorzystne warunki klimatyczne, glebowe i ukształtowania po-
wierzchni nie sprzyjają rozwojowi rolnictwa na tych ziemiach. Lasy
zajmują ponad 34% powierzchni i dąŜy się do zwiększenia ich udziału.
Większe kompleksy leśne to Puszcza Świętokrzyska na PłaskowyŜu
Suchedniowskim oraz Puszcza Jodłowa w Łysogórach. Świętokrzyski
Park Narodowy obejmuje najcenniejsze tereny: pasmo Łysogór, Górę
Chełmową z rezerwatem endemicznego modrzewia polskiego, część
pasma Klonowskiego i Doliny Wiłkowskiej.
WyŜyna Sandomierska wyróŜnia się rzeźbą. Jej równinna powierzch-
nia powstała wskutek pokrycia utworów paleozoicznych pokrywą les-
su, dochodzącą do 30 m grubości. Rozwijająca się w lessach erozja
wąwozowa doprowadziła do rozcięcia tej pokrywy wąwozami, nawiązu-
jącymi do dolin rzek głęboko wcinających się w WyŜynę.
WyŜyna Sandomierska, połoŜona niŜej, ma korzystniejsze warunki
klimatyczne niŜ Góry Świętokrzyskie, a nawet pozostałe wyŜyny. Ma
mniej opadów, gdyŜ leŜy w cieniu opadowym. Roślinność na lessowej
WyŜynie Sandomierskiej wykazuje pewną odrębność; rozwijały się tu
pierwotnie kserofilne murawy typu północnego stepu, potem lasy debo-j
wo-grabowe (grądy) z udziałem lipy, wiązu, jaworu, osiki i sosny. Brak
tu jodły, dla której klimat był zbyt suchy. Ze względu na dobre gleby lasy
zostały szybko wytrzebione, zachowały się jedynie szczątkowo.
śyzne gleby i korzystne warunki klimatyczne spowodowały, Ŝe Wy-
Ŝyna Sandomierska od dawna była krainą rolniczą- Długotrwałe uŜyt-
kowanie rolnicze doprowadziło do nasilenia erozji wąwozowej oraz do
częściowej degradacji gleb,
NIZINA MAZOWIECKA
Krajobraz Niziny Mazowieckiej jest typowy dla staroglacjalnych nizin
środkowopolskich (rys. 2-17), które cechuje:
— przewaga równin denudacyjnych lub akumulacyjnych o małych
nachyleniach (poniŜej 2°);
— dobrze rozwinięta, niezbyt gęsta sieć rzeczna;
— występowanie na powierzchni zwietrzelin osadów polodowco-
wyćh i osadów stokowych powstałych w warunkach peryglacjalnych;
— przewaga gleb pseudobielicowych rozwiniętych na tym podłoŜu;
— zachowanie w formie wzgórz ostańcowych Ŝwirowych lub piasz
czystych ozów, kemów oraz moren czołowych;
— spadek temperatur średnich rocznych i wzrost amplitud z połud
niowego wschodu na północny zachód.
Nizina Mazowiecka jest największą z nizin środkowopolskich. Pół-
nocny jej zasięg wyznaczają wzgórza Pojezierza Mazurskiego, połu-
dniowy — wzniesienia Niecki Nidziańskiej, WyŜyn Przedborskiej, Kie-
leckiej i Lubelskiej, ku wschodowi przechodzi w Nizinę Podlaską,
a na zachodzie graniczy z Pojezierzem i Niziną Wielkopolską.
Osią niziny jest dolina Wisły, przecinająca ją z południowego wscho-
du na północny zachód. Większe dopływy, jak Wkra, Narew, Bzura,
Pilica, koncentrycznie zbiegają się w centralnie i najniŜej (60 do 150
m n.p.m.) połoŜonej Kotlinie Warszawskiej, powstałej na załoŜeniu
niecki tektonicznej (niecka mazowiecka — rys. 2-18). WzdłuŜ dolin
rozwinęły się poziomy denudacyjne zwane równinami, np. Równina
Kutnowska, Łowicko-Błońska, Kozienicka, Warszawska, Wołomińs:
ka, Garwolińska. Równiny otaczają wyŜej połoŜone wysoczyzny
Rys. 2-17. Szkic geomorfologiczny Polski środkowej [8]
 Rys. 2-18. Przekrój geologiczny przez nieckę kredową na Mazowszu

— Płońska, Siedlecka, Ciechanowska i Wzniesienie Południowo-Mazo-

wieckie. W rzeźbie tej środkowej części Niziny Mazowieckiej dominują
więc płaskie równiny denudacyjne i tarasy rzeczne urozmaicone wydma-
mi. Na obszarach piaszczystych zachowały się miejscami większe kom-
pleksy leśne, jak np. Puszcza Kampinoska, Puszcza Kozienicka. W środ-
kowej części Niziny Mazowieckiej średnia temperatura roczna wynosi
8°C, a roczne sumy opadów są niskie, poniŜej 500 mm; wyspą ciepła jest
aglomeracja warszawska.
W północnej części Niziny występują — pomiędzy dolinami — wyso- j
czyzny o wysokościach dochodzących do 200 m n.p.m., które są rówm- j
nami morenowymi z zachowanymi ostańcami form polodowcowych, np.,!
morenowo-kemowy wał Czerwonego Boru, kemowe Wzniesienia Mław- j
skie; formy te pochodzą z młodszych nasunięć zlodowacenia środkowo- j
polskiego. Pomiędzy wysoczyznami występują równiny sandrowe usypa-j
ne przez rzeki odprowadzające wody roztopowe lodowca bałtyckiego, \
np. Równina Kurpiowska. Na rozległych piaszczystych sandrach za- j
chowały się większe kompleksy leśne, np. Puszcza Kurpiowska. !
Południowa część Niziny stanowi obszar przejściowy pomiędzy Wy-j
Ŝyną Małopolską a nizinami. Charakteryzuje się znacznymi wzniesie-j
niami do 280 m n.p.m. (okolice Łodzi, Piotrkowa, Rawy Mazowieckiej), j
zbudowanymi z gliny morenowej lub piasków wodno-lodowcowych j
 starszych nasunięć zlodowacenia środkowopolskiego i z wyraźnymi
śladami przekształceń.
Zarówno północna jak i południowa część Niziny Mazowieckiej
mają klimat chłodniejszy i wilgotniejszy od części środkowej. Roślinność
naturalną na tym obszarze stanowią lasy, zróŜnicowane w zaleŜności od
rodzaju podłoŜa i stosunków wodnych. Na piaskach są to bory sosnowe,
na piaskach gliniastych i glinach — bory mieszane, grądy, świetliste
dąbrowy, na obszarach okresowo zalewanych — łęgi i na podmokłych —
olsy. Lasy zachowały się głównie na najsłabszych glebach bielico-I
wych, na piaskach oraz na terenach podmokłych nie nadających się pod
uprawę. Na Nizinie Mazowieckiej przewaŜają słabe gleby bielicowe;
Ŝyźniejsze gleby brunatne, powstające na glinach, występują rzadziej.
W dolinach rzek występują mady, a miejscami, na wilgotnych utworach
pylastych — Ŝyzne czarne ziemie, np. na Równinie Błońsko-Łowickiej.
Nizina Mazowiecka od wieków była krainą rolniczą, sprzyjały temu
równinny charakter rzeźby i łagodny klimat. Rolnictwo jest skoncentro-
wane w strefach podmiejskich duŜych miast — Warszawy i Łodzi i na
Ŝyznych glebach (w województwie skierniewickim np. jest najmniejszy
udział lasów w uŜytkowaniu gruntów).
Surowce mineralne o większym znaczeniu, to węgiel brunatny, wydo-
bywany w okolicach Bełchatowa, i lokalnie surowce ceramiczne, głów-
nie iły. Wydobycie węgla brunatnego metodą odkrywkową i jego prze-
twarzanie w pobliskiej elektrowni powodują niekorzystne przekształce-
nie środowiska (bełchatowski obszar zagroŜenia ekologicznego).
Do głównych ośrodków miejskich regionu naleŜą m.in. — oprócz
stołecznej Warszawy — Łódź, Skierniewice, śyrardów, Tomaszów,
Piotrków, Radom, Pułtusk, Wyszków, Ostrołęka, Ciechanów, Mława.
W nich skupia się przemysł przetwórczy. Poza nimi region naleŜy do
słabo uprzemysłowionych, szczególnie dotyczy to jego wschodnich
i północnych obszarów.

POJEZIERZE SUWALSKIE
Pojezierze Suwalskie jest najdalej na wschód wysuniętym pojezierzem
na terenie Polski. NaleŜy właściwie do Pojezierza Litewskiego i jego
rzeźba była kształtowana przez nadniemeński płat lądolodu ostatniej
fazy zlodowacenia bałtyckiego. Krajobraz tej krainy jest typowy dla
obszarów młodoglacjalnych. Ma rzeźbę silnie urozmaiconą, z wyraźnie
zachowanymi formami akumulacji lodowcowej i wodno-lodowcowej
w postaci walów morenowych, wzgórz kemów i ozów, drumlinów, stoŜków
sandrowych. Formy erozyjne (rynny) i wytopjskowe wypełnione są dziś
wodami jezior i torfowiskami. NajwyŜsze wzniesienia morenowe sięgają
200—300 m n.p.m. (okolice WiŜajn), a najniŜej połoŜony jest południo-
wy skraj sandru augustowskiego (130 m n.p.m.). Na przewaŜającym
obszarze krajobraz pojezierny jest pagórkowaty, z licznymi zagłębienia-
mi bezodpływowymi, z torfowiskami i jeziorami, dolinkami rzek i ryn-
nami jeziornymi pomiędzy nimi. Najgłębsza jest rynna jeziora Hańcza
(108 m).
Nieco odmienny krajobraz ma południowa część pojezierza, połoŜo-
na na sandrze. Jest to równina, lekko nachylona ku południowi, gdzie
przechodzi w zabagnioną Kotlinę Biebrzańską, urozmaiconą misami
jezior wytopiskowych — Wigry (22 km, 73 m głęb.), jeziora augustows-
kie (Sajno, Białe Augustowskie). Prawie całe pojezierze leŜy w dorzeczu
Niemna.
Klimat tej krainy ma najsilniej wyraŜone cechy kontynentalne, co jest
efektem połoŜenia na północno-wschodnim krańcu kraju oraz znacznego
wzniesienia nad poziomem morza wzgórz morenowych i zalesienia
części południowej i wschodniej. Charakteryzuje się niską średnią rocz-"
na temperaturą ok. 6°C, wczesnymi, długimi i mroźnymi zimami, duŜą
amplitudą temperatury (ok. 23°C), opadami rzędu 600 mm, duŜą liczbą
dni pochmurnych.
ZróŜnicowanie gleb i roślinności jest związane z rodzajem podłoŜa i
stosunkami wodnymi. W pagórkowatej części pojezierza występują
lasy liściaste (grądy) na podłoŜu gliniastym i glebach brunatnych, lasy
iglasto-liściaste (bory mieszane) — na piaskach gliniastych i glebach
brunatnych zbielicowanych, oraz torfowiska — w obniŜeniach bezod-
pływowych. Na sandrach zaś dominują lasy iglaste (bory), które wystę-
pują w środowisku kwaśnym na piaszczystych glebach bielicowych;
w zagłębieniach — torfowiska. Największe kompleksy leśne zachowały
się na mało urodzajnych glebach piaszczystych, np. Puszcza Augustows-.
ka, Puszcza Rominoka. Zalesione są teŜ strome zbocza wzgórz.
Tereny o lepszych glebach przekształcono w pola uprawne. Warunki
ukształtowania terenu i klimatyczne nie są tu sprzyjające dla rolnictwa,
niemniej rolnictwo wraz z rybactwem są podstawową działalnością
gospodarczą. Brak naturalnych surowców (poza kruszywem i drew-1
nem), a takŜe uwarunkowania historyczne, nie sprzyjały rozwojowil
przemysłu na tych terenach. Dzięki temu jest to jeden z najmniej skazo-"
fnych obszarów kraju, a walory krajobrazowe czynią go atrakcyjnym l
regionem turystycznym. Dla ochrony najpiękniejszych terenów utwo-
jrzono Wigierski Park Narodowy.
[śUŁAWY
śuławy naleŜą do PobrzeŜa Gdańskiego. Obejmują deltę Wisły połoŜoną
pomiędzy Mierzeją Wiślaną na północy a Wzniesieniami Elbląskimi,
Pojezierzem Kaszubskim i Iławskim, otaczającymi ją od wschodu, za-
chodu i południa. Są krainą najmłodszą; tworzyły się od kilku tysięcy
Mat w wyniku akumulacyjnej działalności Wisły przy jej ujściu. Materiał \
skalny był nanoszony przez rzekę początkowo do płytkiej Zatoki Gdań-
skiej, a potem do zalewu odciętego mierzeją. Połączenie delty z mierzeją
nastąpiło dopiero ok. 1000 roku (rys. 2-19).
Delta Wisły tworzy równinę w kształcie trójkąta, o róŜnicach wyso-
kości zaledwie l—2 m, lekko nachyloną ku N i NE — od 11 m n.p.m.
w widłach Leniwki i Nogatu do —1,8 m p.p.m. w okolicach Elbląga
(depresje zajmują ok. 1/3 powierzchni). Równinę tę przecina gęsta sieć
wód płynących, stanowiących rozgałęzienia Wisły; główne ujście Wisły
znajduje się koło Świbna i jest sztucznym przekopem. We wschodniej
części znajduje się deltowe jezioro DruŜno.
Regularne wylewy rzeki przyczyniają się do nadbudowywania po-
wierzchni delty iłami, mułami i drobnoziarnistymi piaskami. Miejscami
wyŜej połoŜone piaski uległy zwydmieniu. Płytkie zaleganie wód podzie-
mnych sprzyja powstawaniu torfowisk. Wody te są zaŜelazione, a mogą
teŜ być zasolone, co powoduje, Ŝe przy nadmiarze wód na tym terenie
występują trudności z zaopatrzeniem w słodką wodę pitną. Na nano-
sach rzecznych wytworzyły się róŜnego rodzaju mady, a w miejscach
podmokłych — gleby glejowe i bagienne. Naturalną roślinnością są lasy
łęgowe, łąki łęgowe na terenach okresowo zalewanych oraz olsy, szuwary
i torfowiska na terenach podmokłych.
PołoŜenie śuław 50 do 100 m poniŜej otaczających wzniesień, ich
równinna powierzchnia oraz duŜa ilość wód powierzchniowych powo-
dują, Ŝe nadmorski klimat tej krainy — o łagodnej zimie i raczej chłod-
nym lecie, o stosunkowo niskich opadach (ok. 600 mm) — uzyskuje
cechy lokalne. Są nimi: występowanie częstych inwersji temperatury,
duŜa wilgotność powietrza, silne wiatry od morza (opadające z krawędzi
wysoczyzn, nie tamowane przeszkodami).
Ze względu na Ŝyzność gleb, naleŜących do I i II klasy, śuławy juŜ od
XIII wieku są terenem zagospodarowania rolniczego, które doprowa-
dziło do przekształcenia środowiska naturalnego. Wytrzebiono natural-
ną roślinność; zachowała się szczątkowo tylko w rezerwatach. W celu
powiększenia obszaru uŜytków rolnych cały obszar śuław został pokry-
ty gęstą siecią kanałów i nasypów regulujących stosunki wodne. Prowa-
dzi to jednak do zmian innych elementów środowiska. Na przykład
rowy odwadniające powodują obniŜenie poziomu wód gruntowych, co
w konsekwencji prowadzi do: zahamowania procesów bagiennych,
przesuszania torfu i zaniku roślinności bagiennej, zmniejszenia parowa-
nia, przesuszenia gleby, podsiąkania słonych wód i powiększania powie-
rzchni delty. Z kolei nasypy powodują zahamowanie odpływu i akumu-
lację materiału pomiędzy wałami; powstają poldery, powiększa się ob-
szar uŜytków rolnych. Jednocześnie ograniczenie odpływu prowadzi do
zahamowania akumulacji osadów rzecznych i moŜliwości rozwoju del-
ty, a takŜe do zaniku roślinności łęgowej i tworzenia się mad. Przeciw-
działanie naturalnym procesom rozwoju delty wymaga stałego nakładu
sil i środków dla konserwacji rowów, nasypów i wypompowywania
wody.
śuławy są krainą typowo rolniczą; większe miasta i skupiający się
w nich przemysł połoŜone są na ich obrzeŜach (Gdańsk, Elbląg).
 Roman DomachomM

Część 3.

GEOGRAFIA EKONOMICZNA POLSKI

3.1. PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE W POLSCE PO DRUGIEJ j
WOJNIE ŚWIATOWEJ
LICZBA LUDNOŚCI
Liczba ludności Polski w 1997 r. wynosiła 38,7 min osób. Stawia to naszj
kraj na 8 miejscu w Europie (po Rosji, Niemczech, Wielkiej Brytanii, j
Francji, Włoszech, Ukrainie i Hiszpanii) i na 29 miejscu w świecie.]
Ponadto ok. 12 milionów Polaków Ŝyje poza granicami kraju. Najwięk-
sze skupiska polonijne znajdują się w Stanach Zjednoczonych (5,6 min), j
na terenie b. Związku Radzieckiego (2,5 min), w Niemczech (1,5 min), j
we Francji (l min).
Średnia gęstość zaludnienia Polski wynosi 124 osoby/km2; jest to j
wskaźnik prawie trzykrotnie niŜszy niŜ w Holandii (382), ale ponad j
sześciokrotnie wyŜszy niŜ w Szwecji (20). Najgęściej jest zaludniona]
centralna i południowa część kraju, a zwłaszcza województwa: śląskiej
398 mieszkańców/km2, małopolskie (212), dolnośląskie (150), łódzkiej
(147) i mazowieckie (142). W niektórych powiatach (ziemskich) gęstość
zaludnienia przekracza 350-500 mieszkańców/ km2, np. w wodzisławs-
kim (553), pruszkowskim (544), będzińskim (450), mikołowskim (401),
tyskim (375) (rys. 3-1). Najsłabiej zaludnione są natomiast województ-j
wa wschodnie, północne i środkowo-zachodnie: lubelskie 89 osób/km2,!
podlaskie (61), warmińsko-mazurskie (60), zachodniopomorskie (76), j
lubuskie (73). Przy rozpatrywaniu mniejszych jednostek terytorial-
nych - powiatów (ziemskich) obserwuje się, Ŝe w niektórych z nich gę-
stość zaludnienia spada do zaledwie V3 'średniej dla całego kraju, l
 Rys. 3-1. Ludność Pol-
ski na l km2
w 1997 r. [36]

np. w powiecie sejneńskim 26 osób/km2, suwalskim (28), sulęcińskim

(30), monieckim i hajnowskim (33), włocławskim i piskim (34).
Na sytuację demograficzną Polski bardzo silny wpływ wywarła
II wojna światowa. Przed wybuchem wojny terytorium zajmowane
obecnie przez Polskę zamieszkiwało ok. 32 min osób, co dawało średnią
gęstość zaludnienia ok. 103 mieszkańców na km2 powierzchni. Straty
wojenne wynosiły ok. 6 min zabitych i zaginionych, co stanowiło
17% ludności (jest to najwyŜszy wskaźnik strat ludności wśród
wszystkich krajów uczestniczących w II wojnie światowej). Dotkliwość
strat była tym większa, Ŝe nieproporcjonalnie więcej ginęło osób
legitymujących się średnim i wyŜszym wykształceniem. Do strat naleŜy
dodać jeszcze co najmniej 2 min osób, które z róŜnych przyczyn po
II wojnie światowej znalazły się poza granicami kraju.
Wojna i jej skutki spowodowały równieŜ masowe ruchy migracyj-
ne na obszarze zajmowanym obecnie przez Polskę. Ziemie naleŜące do
1939 r. do Niemiec opuściło kilka milionów Niemców. Zostały one
zasiedlone przez ludność polską, głównie przez mieszkańców ziem
polskich przyłączonych - w wyniku Układu Poczdamskiego - do
Związku Radzieckiego.
 Od zakończenia II wojny światowej liczba ludności Polski sys-
tematycznie rosła (tab. 3-1).
Liczba ludności Polski (w min) Tabela 3-1
Rok 1938 1945 1950 1960 1970 1980 1990 1994 1997

Liczba ludności 34,8 23,9 25,0 29,8 32,7 35,7 38,2 38,5 38,7

Do niedawna Polska odznaczała się duŜą dynamiką wzrostu licz-

by ludności, do 1990 r. większe tempo wzrostu liczby ludności
w Europie wykazywały tylko nieliczne kraje. W latach 1946-1990
liczba ludności Polski powiększyła się o ponad 15 milionów. Rzeczywi-
sty przyrost ludności był spowodowany głównie przyrostem natural-
nym, jakkolwiek bezpośrednio po wojnie oraz ze zmiennym natęŜe-
niem w okresie późniejszym na jego wielkość wpływały ruchy mig-
racyjne. Z wyjątkiem pierwszych kilku lat po zakończeniu wojny
w całym późniejszym okresie saldo migracji zewnętrznych było
ujemne (tab. 3-2).
Migracje zagraniczne (w tyś.) Tabela 3-2
Lata 1961- 1971-80 1981-89 1990 1994 1991-95 1997
70

Saldo migracji
zagranicznych -200 -209 -234 -15,8 -19 -80,2 -11,8

PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI

Przyrost naturalny charakteryzował się zmiennym natęŜeniem i tenden-

cją malejącą w miarę upływu lat od zakończenia wojny. Największy
przyrost naturalny wystąpił w kilku pierwszych latach po wojnie, był to
tzw. przyrost kompensacyjny - wyrównywanie strat wojennych. W póź-
niejszym okresie wartości wskaźnika przyrostu naturalnego (tab. 3-3)
stopniowo spadały i w 1997 r. osiągnęły najniŜszy poziom od zakoń-
czenia II wojny światowej.
Przyrost naturalny w Polsce (w 7„„) Tabela 3-3
Rok 1950 1960 1970 1980 1990 1997

Przyrost naturalny 19,1 15,0 8,5 9,6 4,1 1,1

 Tendencja ta jest efektem oddziaływania wielu czynników ekonomicz-
nych i społeczno-kulturowych. Silne ruchy migracyjne ludności ze wsi
do miast (rys. 3.2), spowodowane uprzemysłowieniem kraju, wpłynęły
na zmianę postaw ludzi, chęć poprawy statusu materialnego, zdobycie
wykształcenia. WaŜną rolę odegrał wzrost aktywności zawodowej
kobiet oraz polityka państwa mająca na celu ograniczenie przyrostu
naturalnego. Nie bez wpływu był zapewne niski standard Ŝycia
większości społeczeństwa oraz coraz większe trudności i koszty zakupu
mieszkania, trudności w uzyskaniu miejsca w Ŝłobku czy przedszkolu.
Stopa przyrostu naturalnego w Polsce wykazuje zróŜnicowanie
przestrzenne; największe jest na terenach północnych, północno-za-
chodnich oraz południowych: warmińsko-mazurskie 3,9 promille, po-
morskie 3,1, lubuskie 2,3, małopolskie 2,2 oraz podkarpackie 3,2.
Natomiast najniŜszy przyrost naturalny występuje w centralnej i połu-
dniowo-zachodniej części Polski: łódzkie -2,6 promille, mazowieckie -
0,6, śląskie -0,4, świętokrzyskie -0,1, dolnośląskie 0,2. Przyrost
naturalny w miastach w 1997 roku był zerowy, a w wielu ujemny.
Oznacza to, Ŝe bez napływu z zewnątrz liczba ludności wielu miast
ulegałaby pomniejszeniu. Dotyczy to zwłaszcza miast duŜych; ujemny
przyrost naturalny wystąpił między innymi w Łodzi -6,7 promille,
powiecie warszawskim wchodnim -4,1, warszawskim zachodnim -1,4,
we Wrocławiu i Krakowie po -1,8, Chorzowie -4,4, Szczecinie -1,3
promille.
Do 1956 r. stopa przyrostu naturalnego na wsi i w miastach była
w przybliŜeniu równa, ale od tego czasu przyrost ludności wiejskiej
wykazuje większą dynamikę niŜ ludności miejskiej. Jest to tym
ciekawsze, Ŝe w wyniku migracji ze wsi do miast, średni wiek ludności
miejskiej jest niŜszy aniŜeli średni wiek ludności wiejskiej. Zgodnie
z prawidłowością występującą w całym świecie, najniŜszy przyrost
występuje na obszarach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych.
NiŜszy przyrost naturalny w miastach tłumaczy się większą aktywnością
zawodową kobiet, wzrostem ich aspiracji Ŝyciowych oraz przekształ-
ceniami w sferze uznawanych wartości.
W najnowszym okresie rozwoju naszego kraju bardzo silnie ujawniły
się postawy konsumpcyjne i dąŜenie do sukcesu zawodowego, material-
nego i społecznego. Nie bez znaczenia są przewartościowania w zakresie
obyczajów. Posiadanie dzieci przez wiele osób jest postrzegane jako
obciąŜenie utrudniające samorealizację i osiąganie sukcesów osobistych.
Nastąpiło przewartościowanie priorytetów Ŝyciowych, wiele osób dąŜy
przede wszystkim do maksymalnego zaspokojenia własnych potrzeb.
Zmniejszeniu uległa liczba zawieranych małŜeństw oraz ich trwałość, co
równieŜ wpływa na ograniczenie dzietności. W roku 1997 liczba
rozwodów stanowiła prawie 21% liczby zawartych małŜeństw.
STRUKTURA DEMOGRAFICZNA
Druga wojna światowa wywarła duŜy wpływ na strukturę demograficz-
ną Polski. W wyniku działań wojennych oraz eksterminacyjnej działal-
ności pkupantów ginęło więcej męŜczyzn niŜ kobiet. Spowodowało to
zdeformowanie struktury ludności według płci. DuŜa przewaga
liczebna kobiet wśród roczników starszych jest zjawiskiem w świecie
naturalnym, jednak nie jest ona tak duŜa, jak w przypadku ludności
Polski (rys. 3-3).
Struktura ludności według wieku (tab. 3-4) równieŜ podlegała
przekształceniom. Gwałtowny przyrost ludności w okresie powojennym
spowodował odmłodzenie społeczeństwa Polski. Późniejszy systematy-
czny spadek przyrostu naturalnego sprawia, Ŝe społeczeństwo naszego
kraju powoli się starzeje. Mimo Ŝe Polska w dalszym ciągu jest krajem
 ludzi młodych (ponad 44% ludności nie przekroczyło 30 roku Ŝycia),
udział grupy produkcyjnej stopniowo maleje, natomiast wzrasta udział
grupy poprodukcyjnej.
Według prognoz demograficznych do roku 2005 bardzo szybko
będzie przybywać w Polsce ludzi w wieku produkcyjnym. Jednocześnie,
po pewnym spadku na przełomie wieków, gwałtownie zacznie przyby-
wać ludzi w wieku emerytalnym. W 2005 roku w wieku produkcyjnym
będzie w Polsce o prawie 2 min osób więcej niŜ w 1995. Szacuje się, Ŝe
90% tego przyrostu wystąpi w mieście. Na wsi juŜ od kilku lat grupa
ludności w wieku produkcyjnym maleje. Stwarza to korzystne warunki
przeprowadzenia restrukturyzacji wielkości gospodarstw rolnych. Lud-
ności w wieku produkcyjnym będzie przybywać, ale jednocześnie grupa
ta będzie się starzeć. Do roku 2000 przybędzie ludzi w wieku
poprodukcyjnym, jednakŜe przyrost ten będzie mniejszy niŜ w latach
1990-1995. Przyrost ludności w tej grupie wieku oznacza zwiększenie
świadczeń emerytalnych oraz zdrowotnych. Po roku 2005 wiek po-
produkcyjny osiągną roczniki bardzo liczne (rys. 3-4 i 3-5).
STRUKTURA ZAWODOWA Tabela 3-4
Ludność Polski w wieku produkcyjnym
Polska naleŜy do krajów o raczej i nieproducyjnym (w %)
niskim poziomie aktywności za-
Rok
wodowej ludności. Do grupy lud-
Grupa wieku 1994 1997
ności zawodowo czynnej zalicza
się ludność pracującą oraz poszuku- przedprodukcyj ny 28,1 28,0
jącą aktywnie zatrudnienia. W 1997 produkcyjny 58,3 55,8
roku aktywni zawodowo stanowili poprodukcyjny 13,6 16,2
ponad 44% ogółu ludności. W wielu
krajach wskaźnik aktywności zawodowej był większy, np. w Japonii i Danii
54%, w Szwajcarii i na Litwie 55%, w Rumunii 52%, w Stanach
Zjednoczonych i Czechach 50%. Ze względu na róŜny sposób obliczania tego
wskaźnika (m.in. w róŜnych krajach przyjmuje się inne granice wieku
produkcyjnego ludności; w niektórych do tej grupy zalicza się Ŝołnierzy
zawodowych oraz odbywających zasadniczą słuŜbę wojskową), przytoczone
dane nie są w pełni porównywalne. Wielkość tego współczynnika zaleŜy
takŜe od struktury demograficznej (liczebność roczników produkcyjnych),
poziomu aktywności zawodowej kobiet, podaŜy pracy, wieku emerytalnego.
 W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci w Polsce nastąpiły duŜe
zmiany w strukturze zawodowej ludności. W 1931 r. prawie 66%
ludności zawodowo czynnej pracowało w rolnictwie. W okresie
powojennym następuje stopniowy wzrost zatrudnienia w zawodach
pozarolniczych, a spadek w zawodach rolniczych (tab. 3-5, rys. 3-6).
Struktura zawodowa ludności Polski (w %) Ta be l a 3 - 5

Źródło utrzymania Rok

1960 1970 1990 1994 1997
Poza rolnictwem i leśnictwem 52,0 61,0 71,6 72,9 72,6

Rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo 48,0 39,0 28,4 27,1 27,4

Przemysł i budownictwo 23,0 28,0 28,0 24,9 29,5

Rys. 3-6. Zatrudnienie

w przemyśle
i budownict-
wie (w % za-
trudnionych
poza rolnict-
wem indy-
widualnym)

Tym niemniej odsetek zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie jest

w dalszym ciągu bardzo wysoki; tylko w nielicznych krajach europejs-
kich jest OL .> yŜszy (Rumunia, Albania, Bułgaria). Wynika to w głównej
mierze z silnego rozdrobnienia rolnictwa oraz z niskiego poziomu
mechanizacji prac polowych i gospodarskich. Jednocześnie, w porów-
naniu do innych krajów Europy, mimo Ŝe po 1989 r. liczebność tej grupy
zawodowej szybko wzrasta, stosunkowo mały odsetek ludności pracuje
w usługach (ok. 44%); w krajach wysoko rozwiniętych odsetek ten
znacznie przekracza 50% ogółu zatrudnionych. Wobec przemian gos-
podarczych w naszym kraju naleŜy się liczyć z dalszym zmniejszeniem-j
liczby zatrudnionych w przemyśle i w rolnictwie, wzrośnie natomiast
zatrudnienie w usługach.
Przemiany ustrojowe zapoczątkowane w Polsce w 1989 r. doprowadzi-
ły między innymi do powaŜnych przekształceń w strukturze własnościowej.
W 1997 r. w sektorze publicznym, obejmującym własność państwową
i komunalną, zatrudnionych było 5072,8 tyś. osób, to znaczy nieco ponad
31% ogółu, natomiast sektor prywatny zatrudniał ponad 68% wszystkich
pracujących. Oznacza to, Ŝe zaledwie w ciągu kilku lat proporcje
zatrudnienia według sektorów własności uległy odwróceniu.
Tabela 3-6 Specyficznym zagadnieniem
Pracujący według sektorów własności jest istnienie w Polsce duŜej grupy
Rok ludności dwuzawodowej, tzw.
Sektor chłoporobotników. Są to osoby
1990 1997
zatrudnione w zawodach pozarol-
Ogółem 100,0 100,0 niczych i jednocześnie prowadzące
Publiczny 54,9 31,2 gospodarstwo rolne. Liczebność
Prywatny 45,1 68,8 tej grupy jest bardzo duŜa - ok.
20% zawodowo czynnych,
a jest to skutkiem oddziaływania kilku czynników. Ponad 50% gos-
podarstw rolnych w Polsce ma powierzchnię nie przekraczającą 5 ha.
Gospodarstwa te najczęściej dają zbyt mały dochód, aby utrzymać
rodzinę. Ponadto wysokie koszty mieszkania uniemoŜliwiają zamiesz-
kanie w mieście i ograniczenie się do jednego zawodu. ObniŜenie tempa
rozwoju przemysłu oraz gwałtowny wzrost cen mieszkań utrudnia J
rozwiązanie problemu ludności dwuzawodowej.
Przeciętnie ponad 47% ludności uŜytkującej gospodarstwa rolne
dodatkowo pracuje w innym zawodzie. Wskaźnik dwuzawodowości
wyraźnie koreluje z wielkością gospodarstw. W województwach o gos-
podarstwach silnie rozdrobnionych (podkarpackie, świętokrzyskie, śląs-
kie) wskaźnik dwuzawodowości wynosi od ponad 50 do ponad 60%,
ogółu uŜytkowników gospodarstw rolnych (rys. 3-7).
Załamanie się gospodarki centralnie planowanej w 1989 r. skut-
kowało między innymi ograniczeniem produkcji (a często równieŜ
Rys. 3-7. Ludność uŜytkująca indywidualne gospodarstwa rolne utrzymująca się z więcej niŜ
jednego źródła utrzymania w 1996 r. (w % ogółu ludności rolniczej)

upadłością) wielu nierentownych zakładów przemysłowych. Oznaczało

to istotne skurczenie się rynku pracy. Na to nałoŜył się inny proces -
racjonalizacja zatrudnienia. Dla zakładów sektora państwowego przero-
sty zatrudnienia były zjawiskiem typowym. Przechodzenie do gospodarki
tynkowej spowodowało ujawnienie istniejącego od lat ukrytego bez-
robocia. Szczególnie silny spadek zatrudnienia nastąpił w przemyśle.
Wzrost bezrobocia wiąŜe się głównie ze spadkiem zatrudnienia
w sektorze publicznym. Zatrudnienie w sektorze prywatnym rośnie
dynamicznie, ale jego przyrost w tym sektorze własności jest wolniejszy
niŜ spadek w sektorze publicznym.

Bezrobotni zarejestrowani T a b e l a 3-7

Tysiące
Rok Stopa bezrobocia, w %
Ogółem Kobiety
1990 1126,1 573,7 6,5
1995 2628,8 1448,6 14,9
1997 2235,7 1288,8 12,6
 Stopa bezrobocia wyraźnie koreluje z poziomem wykształcenia.
Bezrobocie najsilniej dotyka osoby o niskim poziomie wykształcenia.
Wraz z odrabianiem przez nasz kraj kilkudziesięcioletniego zapóźnienia i
technologicznego, zapotrzebowanie na pracowników o niskim wy-
kształceniu będzie malało.
RUCHY MIGRACYJNE LUDNOŚCI I Tabela3-8
URBANIZACJA W POLSCE Bezrobotni według poziomu wykształcenia j
(IV kwartał 1998)
Zmianom struktury zatrudnienia Wykształcenie % ogółu
towarzyszy migracja ludności ze bezrobotnych
wsi do miast. W 1946 r. ludność WyŜsze Policealne oraz 1,4 .1
miast stanowiła ok. 32%, w 1970 - średnie
ponad 52%, a w 1990 r. osiąg- techniczne Średnie 19,9
ogólnokształcące 6,3
nęła, juŜ 62% i od tego czasu Zasadnicze zawodowe 38,4
wskaźnik ludności miejskiej nie Podstawowe i bez
wykazuje zmian. Szczególnie wykształcenia 34,0
szybki wzrost liczby ludności
miejskiej miał miejsce w latach 1950-60. Druga słabsza fala napływrf
ludności wiejskiej do miast wystąpiła w latach siedemdziesiątych. Nq
wzrost liczby ludności miejskiej Tabela:
wpływa przyrost naturalny, przepływ Saldo migracji w miastach (w tyś.) J
ludności ze wsi do miast oraz zmiany Lata Saldo migracji
granic miast (tab. 3-9).
W 1997 r. było w Polsce 870 1952-1960 819 !
miast (w 1950 r. - 706), wśród których 1961-1970 1201 ?
1971-1980 2005 \
dominowały miasta małe, nie 1981-1990 1344 .J
przekraczające 20 tysięcy mieszkań- 1991-1995 318 .1
3
ców. Stanowiły one prawie /4 wszys- 1996-1997 39 j
tkich miast w Polsce, a zamieszkiwało
je 12% ludności (tab. 3-10).
Miasta i ludność miast w 1997 r. T a b e l a 3-1

Liczba % ogółu
Grupy miast miast ludności ,
Ogółem 870 61,9
poniŜej 5000 278 2,2 ;
5000-19999 363 10,2 '>
20000-99999 187 19,6 •«
100000-199999 22 7,4 j
200000 i więcej 20 22,5 i
Rys. 3-8. Ludność w miastach w 1997 r. (w % ogółu ludności) [36]

Stopień zurbanizowania wykazuje znaczne róŜnice przestrzenne.

Najsilniej zurbanizowane są województwa: śląskie, w którym prawie
80% ludności mieszka w miastach, oraz dolnośląskie, gdzie odsetek
ludności miejskiej wynosi prawie 72%. Do najsłabiej zurbanizowanych
naleŜą południowo-wschodnie, wschodnie i północno-wschodnie części
kraju. NiŜszy od przeciętnego jest wskaźnik urbanizacji województw:
opolskiego i wielkopolskiego (rys. 3-8). RóŜnice stopnia zurbanizowa-
nia są głównie odbiciem róŜnic poziomu uprzemysłowienia.
Mimo duŜego wzrostu liczby ludności miejskiej w okresie powojen-
nym, Polska w dalszym ciągu naleŜy do słabo zurbanizowanych krajów
Europy, co stanowi odbicie opóźnienia procesów industrializacyjnych
w stosunku do Europy Zachodniej.
Rozmieszczenie miast w Polsce jest nierównomierne (rys. 3-9).
ZłoŜyło się na to wiele przyczyn, zwłaszcza natury historycznej.
Szczególnie gęsta sieć miast ukształtowała się na terenach, z którymi
wiąŜą się początki naszej państwowości, oraz na tych, na których
procesy uprzemysłowienia pojawiły się najwcześniej, a więc: w Wielko-
polsce, na Kujawach, na Górnym i Dolnym Śląsku. Jedno miasto
przypada na około 180 km2 w województwie śląskim, do 220-350 km2
 Rys. 3-9. Podział admi-
nistracyjny
Polski (stan
z dnia 1.01.
1999 r.)

w województwie dolnośląskim, opolskim oraz w wielkopolskim, kujaw-

sko-pomorskim i lubuskim. Rzadką sieć miejską posiadają województ-
wa warmińsko-mazurskie, podlaskie i lubelskie, gdzie jedno miasto
przypada na 500 do ponad 600 km2.
Dla ostatnich kilkudziesięciu lat charakterystyczne jest formowanie
się układów osadniczych złoŜonych z większej liczby miast; są to tzw.
aglomeracje. Aglomeracja składa się z duŜego ośrodka i skupio-
nych wpkół niego kilku, czasem kilkudziesięciu mniejszych miast.
Miasto centralne i skupione wokół niego mniejsze ośrodki są powiązane
siecią związków funkcjonalnych. Do największych aglomeracji miejs-
kich w Polsce naleŜą: warszawska, łódzka, krakowska i wrocławska.
Odmianą aglomeracji jest konurbacja. Pod pojęciem konurbacji
rozumie się zespół kilku miast równorzędnych. Największą tego typu
jednostkę tworzy w Polsce konurbacja górnośląska, złoŜona z 47 miast.
Mianem konurbacji określa się równieŜ Trójmiasto Gdańsk-So" pot-
Gdynia.
OSADNICTWO WIEJSKIE
WaŜnym problemem osadniczym w Polsce są róŜnice warunków Ŝycia
mieszkańców miast i wsi. WiąŜe się to z tym, Ŝe koszty instalacji
 urządzeń infrastruktury technicznej i społecznej w warunkach roz-
proszonego osadnictwa są z natury wysokie. W krajach rozwiniętych
między miastem a wsią nie ma juŜ pod względem wyposaŜenia
w urządzenia infrastruktury technicznej Ŝadnej róŜnicy.
W 1997 r. było w Polsce ponad 56 800 miejscowości wiejskich,
z tego około 15% liczyło mniej niŜ 100 mieszkańców i nie więcej niŜ
20-25 zagród. W miejscowościach takich nie ma szkół, ośrodków
zdrowia, aptek, placówek handlowych. Około 66% to wsie liczące od
100 do 500 mieszkańców. Tego typu wsie najczęściej są juŜ wyposaŜone
w małe sklepy i rzadziej w niekjóre inne elementy infrastruktury
technicznej i społecznej. Dalsze 13% to wsie liczące od 500 do 1000
mieszkańców; w tej wielkości osadach znajdują się juŜ na ogół
podstawowe placówki usługowe. Najlepiej wyposaŜone są wsie naj-
większe, których jest około 6%, liczące ponad 1000 mieszkańców.
Rozproszona zabudowa utrudnia budowę infrastruktury technicznej
i społecznej, a to między innymi jest duŜą przeszkodą w podejmowaniu
działalności gospodarczej (innej niŜ rolnicza). W interesie ludności
wiejskiej leŜy koncentracja sieci osadniczej. Koncentracja osadnictwa
wiejskiego oznacza obniŜenie kosztów budowy infrastruktury technicz-
nej i społecznej, a tym samym pełniejsze włączenie ludności wiejskiej
w społeczny podział pracy. Poprawa struktury osadniczej wcale nie musi
oznaczać migracji ludności ze wsi do miast, ale chodzi o to, aby ludność
wiejska mogła mieszkać w skupiskach stwarzających szansę na poziom
oświaty zbliŜony do miejskiego, na moŜliwość znalezienia innej pracy
niŜ tylko praca na roli, na moŜliwość korzystania z tych samych
udogodnień cywilizacyjnych, z których korzystają mieszkańcy miast.
Jakość Ŝycia na wsi w róŜnych częściach Polski w sposób istotny się
róŜni. Wśród cech wpływających na te róŜnice wymienia się najczęściej:
- stopień rozproszenia osadnictwa; im większe rozproszenie, tym
gorsze warunki rozwoju,
- odległość od najbliŜszego ośrodka miejskiego; im odległość
większa, tym warunki rozwoju gorsze,
- dostępność komunikacyjna; im lepsze połączenie komunikacyjne
z otaczającymi obszarami, tym warunki rozwoju korzystniejsze.
Przy uwzględnieniu powyŜszych czynników okazuje się, Ŝe naj-
lepiej ukształtowaną sieć osadnictwa wiejskiego mają województwa
dolnośląskie, opolskie i śląskie. Stosunkowo dobra sytuacja ma miejsce
równieŜ w wielu wsiach województwa lubuskiego, zachodniej części
województwa wielkopolskiego oraz w zachodniej części województwa
zachodniopomorskiego. Najwięcej wsi o najgorszych warunkach roz-
wojowych występuje w województwie świętokrzyskim, mazowieckim
(z wyjątkiem centralnej jego części), we wschodniej części kujaws-ko-
pomorskiego, wschodniej części wielkopolskiego, a takŜe w duŜej
liczbie wsi łódzkiego, pomorskiego, małopolskiego i podkarpackiego.
Nie naleŜy mylić ludności wiejskiej z zatrudnionymi w rolnictwie.
Według specjalistów wcale nie jest konieczne zmniejszanie udziału
ludności wiejskiej w ogólnej liczbie ludności Polski, natomiast naleŜy
zmniejszać zatrudnienie na roli. N,ie da się jednak tego osiągnąć bez
dobrego powiązania komunikacyjnego wsi z ośrodkami miejskimi.
W wielu krajach zachodnich wiele jest wsi, których mieszkańcy nie
mają nic wspólnego z pracą na roli, gdyŜ dojazd do pracy w mieście nie
stanowi tam Ŝadnego problemu, a komfort mieszkania na terenach
„zielonych,, jest znacznie wyŜszy niŜ wśród zwartej zabudowy miejs-
kiej. Drugim działaniem powinno być przyspieszenie wielofunkcyjnego
rozwoju wsi, gdyŜ to będzie przyciągało inwestorów.

3.2. PRZEMYSł POLSKI

ROZWÓJ PRZEMYSŁU
Rozwój przemysłu w Polsce postępował z opóźnieniem w stosunku do
wielu krajów zachodniej i środkowej Europy. W okresie rewolucji
naukowo-technicznej i przemysłowej ziemie polskie stanowiły pery-
feryjne obszary państw zaborczych. Słabo rozwinięty przemysł został
bardzo zniszczony podczas działań wojennych w latach 1914-18.
Odrodzone po I wojnie światowej państwo polskie, mimo duŜego
wysiłku inwestycyjnego, nie zdołało odrobić dystansu, jaki je dzielił odN
krajów zachodnich. Tym niemniej osiągnięcia w zestawieniu z moŜ-
liwościami były bardzo duŜe. W 1936 r. Sejm Rzeczypospolitej"
zatwierdził czteroletni plan gospodarczy na lata 1936—40. Plan ten został
zrealizowany z wyprzedzeniem w stosunku do załoŜeń, a od 1939 roku
rozpoczęto realizację nowego planu. W ramach forsownego planu
uprzemysłowienia powstało w krótkim czasie kilkanaście nowoczes-
nych zakładów przemysłowych, zlokalizowanych głównie na terenie
Centralnego Okręgu Przemysłowego. Wybuch II wojny światowej
przerwał okres intensywnego budowania przemysłu.
 Polska jako pierwsza, przeciwstawiając się zbrojnie agresorom
i zachodu i wschodu, poniosła ogromne straty w potencjale gospodar-
czym. Było to wynikiem nie tylko działań wojennych, ale takŜe
systematycznego niszczenia polskiej gospodarki. TuŜ pod koniec
wojny, jak równieŜ bezpośrednio po jej zakończeniu, planowy rabunek
urządzeń przemysłowych dokonał reszty zniszczeń. Szacuje się, Ŝe
w wyniku II wojny światowej Polska utraciła ok. 50% majątku
narodowego, a straty potencjału przemysłowego były jeszcze większe.
Po II wojnie światowej przyjęto koncepcję forsownego rozwoju
przemysłu jako podstawy rozwoju całej gospodarki i podniesienia
poziomu Ŝycia ludności. Przemysł jest jedynym wytwórcą maszyn
i urządzeń dla całej gospodarki, a jego rozbudowa stwarza moŜliwość
tworzenia nowych miejsc pracy i - co się z tym wiąŜe - aktywizacji siły
roboczej. Wpływa to z kolei na wzrost dochodu narodowego i na rozwój
wszystkich dziedzin Ŝycia kraju.
Przemysł stanowi źródło utrzymania dla duŜej części ludności oraz
wytwarza wiele dóbr konsumpcyjnych, a poziom uprzemysłowienia
kraju wywiera duŜy wpływ na poziom Ŝycia ludności. Rozwój przemysłu
umoŜliwia takŜe zwiększenie międzynarodowej wymiany towarowej, z
czym się wiąŜe moŜliwość lepszego zaspokajania potrzeb w dziedzinie
dóbr inwestycyjnych oraz zapotrzebowania na dobra konsumpcyjne.
W okresie powojennym uprzemysłowienie kraju było głównym
celem polityki gospodarczej. Wzrost produkcji przemysłowej w latach
pięćdziesiątych przekraczał nawet 25% rocznie. I chociaŜ w później-
szym okresie uległ spowolnieniu, nadal był wysoki, wahając się
w poszczególnych latach w granicach 8-15%. Tak duŜa dynamika
rozwoju przemysłu spowodowała wzrost jego udziału w tworzeniu
dochodu narodowego (tab. 3-11).

Udział przemysłu i budownictwa w tworzeniu dochodu narodowego" Tabela 3-11

Lata 1970 1980 1990 1992 1994 1996 1997

Udział w tworzeniu dochodu narodowego 44,0 50,2 46,1 43,6 38,4 37,8 37,5

11
Od 1992 r. produkt krajowy brutto (PKB).

Wspomniana dynamika wzrostu produkcji przemysłowej była

efektem wysokich nakładów inwestycyjnych oraz szybkiego wzrostu
zatrudnienia (tab. 3-12). Tak duŜy wzrost zatrudnienia w przemyśle był
wynikiem ekstensywnego rozwoju gospodarki (brak środków inwes-
tycyjnych na unowocześnienie produkcji) i duŜej podaŜy siły roboczej.

Zatrudnienie w przemyśle (min osób) Tabela 3-12

Łata 1946 1950 1960 1970 1980 1990 1994 1997

Liczba zatrudnionych 1,4 2,1 3,1 4,3 5,0 4,6 3,7 3,8

DuŜe zapotrzebowanie przemysłu na siłę roboczą było spowodowane

równieŜ przerostami zatrudnienia, wadliwą organizacją pracy, zacofa-
niem technologicznym oraz ogólnie niską wydajnością upaństwowionej"
gospodarki.
STRUKTURA PRODUKCJI
Po II wojnie światowej w Polsce za główny czynnik rozwoju gospodar-
czego uznano przemysł. Realizacja tego załoŜenia wymagała przy-
spieszonej rozbudowy potencjału produkcyjnego. W związku z tymi
w planach gospodarczych priorytet przyznano produkcji środków^
wytwarzania, przesuwając na dalszy plan produkcję środków spoŜycia.-!
Przyjęcie takiej strategii okazało się błędne, gdyŜ powodowało niedobór j
środków konsumpcji na rynku, a to wpływało negatywnie na warunki j
bytu ludności. W okresie międzywojennym na środki spoŜycia przypa-
dało ponad 50% globalnej wartości produkcji przemysłowej, natomiast l
w okresie powojennym w róŜnych latach odsetek ten wahał si$j
w granicach 36-45%.
W okresie powojennym przekształceniom uległa równieŜ.J
struktura przemysłu. Mimo duŜego wzrostu wydobycia surowców]
mineralnych udział przemysłu wydobywczego w produkcji globalnej]
przemysłu ulegał systematycznemu obniŜeniu od ok. 20% na początku j
lat pięćdziesiątych do 7-8% w latach dziewięćdziesiątych (tab. 3-13). j
Obecnie zachodzą dalsze intensywne zmiany w produkcji)
poszczególnych gałęzi przemysłu. Wynika to z wielu przyczyn, ra.in,]
z rozbieŜności między podaŜą a popytem na róŜne towary produkowane |
przez przemysł, niskiej konkurencyjności krajowych towarów w stosunku
do importowanych, z obniŜenia poziomu konsumpcji. Jednymi z
efektów tych zmian jest wzrost produkcji środków konsumpcji, j
ograniczenie produkcji przemysłu cięŜkiego i energochłonnego. Bardzo]
silnie działającym czynnikiem jest takŜe zmiana kierunków geograficz-
 Struktura produkcji globalnej przemysłu (w %) T a b e l a 3-13
Działy przemysłu Rok
1990 1994 1995 1996 1997
OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Górnictwo i kopalnictwo 7,9 8,7 8,0 7,6 7,3
Działalność produkcyjna 84,2 80,8 82,0 82,8 83,5
Produkcja artykułów spoŜywczych, napojów
i wyrobów tytoniowych 18,6 21,4 19,8 21,0 20,7
Produkcja tkanin, odzieŜy, futrzarstwo, produkcja
skór i wyrobów ze skóry 8,1 6,7 6,3 5,0 5,7
Produkcja drewna, wyrobów z drewna, celulozy,
papieru, produkcja poligraficzna 4,9 6,3 7,6 7,6 7,5
Produkcja koksu, pochodnych ropy naftowej,
chemikaliów, wyrobów z gumy, tworzyw sztucznych
i wyrobów z pozostałych surowców niemetal. 17,4 18,5 17,9 17,3 17,5
'redukcja metali i wyrobów z metali (bez maszyn) 13,7 9,7 10,4 10,0 10,0
'redukcja maszyn, aparatury, instrumentów
precyzyjnych i urządzeń 13,2 9,5 10,6 10,9 11,0
"redukcja pojazdów i sprzętu transportowego 5,7 5,7 5,9 6,5 7,3
"ozostała produkcja 2,6 3,0 3,4 3,5 3,8
Zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę 7,9 10,5 10,0 9,6 9,2

nych wymiany handlowej oraz przekształcenia własnościowe w pol-

skim przemyśle. W 1990 r. udział sektora prywatnego w produkcji
przemysłowej wynosił kilkanaście procent. W wyniku prywatyzacji
w ciągu pięciu lat udział sektora prywatnego w produkcji przemysłowej
wzrósł z około V4 do prawie 2/3 (tab. 3-14). Proces przekształceń
własnościowych w polskiej gospodarce będzie trwał zapewne jeszcze
przez kilkanaście lat, jednakŜe jego tempo, obserwowane od początku
lat dziewięćdziesiątych, utrzyma się co najwyŜej kilka lat. Po tym
okresie w posiadaniu państwa pozostaną te dziedziny Ŝycia gospodar-
czego, które ze względów strategicznych nie zostaną sprywatyzowane
(np. niektóre zakłady zbrojeniowe, energetyka).

Produkcja przemysłu według sektorów własności (w %) Tabela 3-14

Sektor Rok

1992 1993 1994 1995 1996 1997

Publiczny" 71,5 64,1 59,7 53,1 47,6 35,8
Prywatny 28,5 35,9 40,3 46,9 52,4 64,2
' Sektor publiczny obejmuje własność państwową i komunalną.
RESTRUKTURYZACJA PRZEMYSKI
Podstawowym celem restrukturyzacji polskiego przemysłu jest ograni-
czenie udziału przemysłów cięŜkich, obniŜenie ich energochłonności,
materiałochłonności oraz szkodliwego oddziaływania na środowisko,
a takŜe zwiększenia konkurencyjności na rynkach międzynarodowych.
Według wielu specjalistów szansę konkurowania na rynkach między-
narodowych mają zwłaszcza takie branŜe, jak: przemysł rafineryjny,
przemysł farb i lakierów, energetyczny, cementowy, ceramiczny,
kopalnictwo rud miedzi, węgla brunatnego i przemysł włókienniczy.
Struktura naszego przemysłu, mimo dokonanych juŜ zmian, jest
ciągle zacofana. Świadczy o tym między innymi to, Ŝe branŜe, które
w Europie Zachodniej notują największe spadki zatrudnienia i produk-
cji, w strukturze polskiego przemysłu odgrywają nadal największą rolę.
Na zacofanie struktury polskiego przemysłu w znacznym stopniu
wpłynął regres w sektorach wysokiej techniki i zorientowanych na
eksport: lotniczym, elektronicznym, obrabiarkowym, środków auto-
matyki, informatycznym, środków techniki obliczeniowej, aparatury
pomiarowej i laboratoryjnej, aparatury elektronicznej, optycznej, sprzętu
medycznego, w farmaceutycznym. Równocześnie ze stopniową
likwidacją naszych przemysłów wysokiej techniki w latach 1990-1994,
w kolejnych latach następowało opanowanie najbardziej opłacalnych
rynków wysokiej techniki w Polsce przez wyroby zagraniczne.
Dynamiczny rozwój gospodarczy Polski nie jest moŜliwy bez
dopływu zagranicznego kapitału. Aby zniwelować róŜnice dzielące nas
od najuboŜszych krajów UE, powinniśmy utrzymać przez najbliŜszych
15 lat tempo wzrostu gospodarczego na poziomie 4-6%. W 1998 r,
Polska zajęła pod względem wielkości zagranicznych inwestycji pierw-
sze miejsce wśród krajów przechodzących transformację gospodarczą.
Do Polski napłynęło 10 mld dolarów obcego kapitału. Kwota ta nie
powinna ulec zmniejszeniu, jeśli chcemy odnotować wzrost gospodar-
czy. Konkurencja o te środki jest na rynku światowym bardzo duŜa
i wy grywają ją kraje przyjazne zagranicznym inwestorom. Inwestorzy
zagraniczni wybierają takie przedsiębiorstwa (i państwa), w których
system zarządzania jest przejrzysty, a formalności związane z urucho-
mieniem produkcji w miarę proste. Strategię działania zagranicznych
inwestorów w danym kraju wyznacza system podatkowy. W Polsce
podatki w dalszym ciągu są znacznie wyŜsze niŜ w wielu innych krajach
Europy Środkowej.
 Dobrym przykładem jest Irlandia, nie tak dawno jeden z najbied-
niejszych krajów Unii. Obecnie, dzięki stworzeniu korzystnych warun-
ków dla napływu obcego kapitału, notuje najwyŜszy rozwój wśród
krajów „piętnastki".

3.3. BAZA SUROWCOWA POLSKI

ZASOBY SUROWCOWE POLSKI
Polska posiada stosunkowo duŜe zasoby surowców mineralnych (rys.
3-10). Udokumentowane zasoby surowców obejmują:
- surowce skalne - 42 mld t,
- węgiel kamienny - 62 mld t,
- węgiel brunatny - 9 mld t,
- rudy metali - 5 mld t,
- surowce chemiczne - 54 mld t.
PoniewaŜ obszar Polski został dość dokładnie rozpoznany pod wzglę-
dem geologicznym, nie naleŜy liczyć na jakieś znaczne odkrycia, które
zmienią w sposób zasadniczy wielkość udokumentowanych zasobów.
SUROWCE ENERGETYCZNE
Głównym bogactwem mineralnym Polski jest węgiel kamienny. Wy-
stępuje on w trzech zagłębiach: Górnośląskim, Dolnośląskim i Lubels-
kim. Spośród prawie 62 mld ton zasobów geologicznych tylko 21 %,
czyli niespełna 13 mld ton, naleŜy do zasobów przemysłowych. Ta
wielka ilość strat (róŜnica między zasobami geologicznymi a przemys-
łowymi) wynika ze stosowania niewłaściwych metod eksploatacji. Ze
względu na brak odpowiednich maszyn nie wydobywa się pokładów
cieńszych (do 1,5 m), jak równieŜ nie w pełni pozyskuje się węgiel
z pokładów zbyt grubych.
Spośród trzech naszych zagłębi węglowych największymi zasobami
i najkorzystniejszymi warunkami wydobycia charakteryzuje się Za-
głębie Górnośląskie. Przeciętna grubość pokładów wynosi 2 m, pokłady
są słabo zaburzone i ułoŜone prawie poziomo. Węgiel górnośląski
cechuje wysoka kaloryczność - ok. 6000 kcal. Blisko V4 to węgiel
koksujący, występujący głównie w okręgu rybnickim.
Zagłębie Dolnośląskie ma wielokrotnie mniejsze zasoby niŜ Za-
głębie Górnośląskie, węgiel zalega tu w niekorzystnych warunkach
Rys. 3-10. ZłoŜa surowców mineralnych - stan rozpoznania w końcu 1997 r. [24]

geologicznych. Ze względu na wysokie koszty eksploatacji oraz

wyczerpywanie się zasobów, zaprzestano tu wydobycia.
Niekorzystne są równieŜ warunki wydobycia w Zagłębiu Lubels-
kim. Pokłady zalegają na duŜej głębokości - poniŜej 700 m, w bardzo
trudnych warunkach hydrogeologicznych i są niezbyt duŜej miąŜszości.
Wydobycie węgla kamiennego w Polsce w okresie powojennym
rosło bardzo szybko (tab. 3-15). Wynikało to z rosnącego zapo-
 trzebowania ze strony rozwijającego się przemysłu. Od kilkunastu lat
jednak wydobycie węgla kamiennego w Polsce maleje i o ile jeszcze
w 1980 r. kraj nasz zajmował pod tym względem 4 miejsce w świecie, to
obecnie jest to miejsce 7. Mimo to Polska naleŜy do duŜych eksporterów
tego paliwa; w 1996 r. wyeksportowano prawie 29 min ton węgla, co
stawia nas wśród sześciu największych eksporterów w świecie.

Wydobycie węgla kamiennego w Polsce (w min ton) Tabela 3-15

Rok 1960 1970 1980 1989 1990 1995 1997

Wydobycie 104 140 193 178 148 137 138

Stan polskiego górnictwa węgla kamiennego ocenia się jako wysoce

niekorzystny. Wydobycie cechują przede wszystkim wysokie koszty
oraz nie spotykane w innych krajach marnotrawstwo. Nieracjonalna
gospodarka złoŜami powoduje, Ŝe zasoby bilansowe zmniejszają się
w tempie 6 ton na tonę wydobytego węgla. Zdolność wydobywczą
polskich kopalń ocenia się na 147 min ton rocznie, natomiast krajowe
zapotrzebowanie na węgiel kamienny nie przekracza 95 min ton rocznie.
W górnictwie węglowym występuje przerost zatrudnienia, w związku
z tym w okresie 1996-2000 ma się ono zmniejszyć o 80 tyś. osób.
W roku 1996 było w Polsce 68 kopalń węgla kamiennego.
W programach restrukturyzacyjnych przewiduje się likwidację 9 ko-
palń, częściową likwidację 5 oraz zlikwidowanie 6 przez włączenie do
innych kopalń. Powinno to doprowadzić do ograniczenia wydobycia
w latach 1998-2002 o 12,5 min ton węgla.
Od połowy lat osiemdziesiątych wydobycie węgla w Polsce jest
nierentowne. Ceny naszego węgla przekroczyły próg konkurencyjności,
co powoduje spadek jego sprzedaŜy oraz zastępowanie technologii
opartych na węglu kamiennym innymi paliwami, np. gazem ziemnym.
Węgiel brunatny występuje w wielu obszarach, a eksploatuje się go
w trzech zagłębiach: Turoszowskim, Konińskim i Bełchatowskim.
Mimo Ŝe węgiel brunatny jest o wiele mniej wartościowym paliwem niŜ
węgiel kamienny, a jego eksploatacja powoduje bardzo duŜe znisz-
czenia w krajobrazie, to jednak ze względu na deficyt paliw, począwszy
od 1960 r. wydobycie tego surowca rosło bardzo szybko (tab. 3-16). Kraj
nasz daje ok. 6% światowej produkcji węgla brunatnego, co lokuje nas
na 4 pozycji wśród największych producentów.
 Wydobycie węgla brunatnego w Polsce (w min ton) Tabela 3-16
Rok 1960 1970 1980 1989 1990 1995 1997

Wydobycie 9 33 37 72 68 64 63

Najkorzystniejsze warunki wydobycia występują w Zagłębiu Turo-

szowskim. ZłoŜe zalega na małej głębokości i korzystny jest stosunek
miąŜszości złoŜa do nadkładu. Najmniej korzystnymi warunkami
wydobycia odznacza się obszar koniński. W Bełchatowie złoŜe charak-
teryzuje się duŜą miąŜszością - przeciętnie 50 m, jednakŜe aby je
osiągnąć, trzeba zdjąć 150 m nadkładu, co pociąga za sobą duŜe koszty.
Przeciętny koszt wydobycia węgla brunatnego w Polsce jest niŜszy
aniŜeli koszty wydobycia węgla kamiennego. Ze względu jednak na
niŜszą wartość kaloryczną koszt uzyskania l cal energii z węgla
brunatnego jest tylko nieznacznie niŜszy aniŜeli z węgla kamiennego.
Ropa naftowa występuje w Polsce w kilku obszarach, a jej
eksploatacja rozpoczęła się w naszym kraju najwcześniej w świecie. Ze
względu na niewielkie zasoby krajowe wydobycie tego surowca nie ma
istotnego znaczenia gospodarczego. Roczne wydobycie rzędu 290 tyś. ton
pokrywa mniej niŜ l % krajowych potrzeb. Polska importuje rocznie 12-15
min ton ropy naftowej i ponad 2 min ton produktów naftowych. Większość
ropy importujemy z rejonu Zatoki Perskiej, import z Rosji stanowi ok. 40%.
Gaz ziemny w Polsce występuje w kilku obszarach. Początkowo
był wydobywany tylko na Podkarpaciu w rejonie Lubaczowa, Jaro-
sławia i Przemyśla; od kilkunastu lat są eksploatowane złoŜa na Nizinie
Wielkopolskiej (Ostrów Wielkopolski) oraz w województwie zachod-
niopomorskim. Wydobycie rzędu 5 mld m3 rocznie pokrywa ok. 35%
zapotrzebowania na gaz. Brakującą ilość gazu ziemnego kupujemy
w Rosji i na Ukrainie. Ze względu na trudności uzyskania odpowiedniej
ilości tego surowca rozpoczęto starania w sprawie zakupu gazu
'z Norwegii ze złóŜ eksploatowanych na Morzu Północnym.
Udokumentowane zasoby gazu pozwalają zwiększyć wydobycie
krajowe o kilkanaście procent. Według prognoz minimalne zapo-
trzebowanie na gaz ziemny wzrośnie do 9,2 mld m3 w roku 2000, do
18 mld m3 w 2005 i co najmniej do 23 mld m3 w roku 2010.
Torfowiska w Polsce zajmują ok. 12 tyś. km2, a zasoby torfu
szacuje się na 17 mld m3. Ze względu na funkcje regulacyjne, jakie
pełnią torfowiska w środowisku (magazynowanie znacznych ilości
wody, regulacja odpływu powierzchniowego i podziemnego), właś-
ciwości lecznicze torfu (preparat S. Tołpy), dezaktywacyjną funkcję
torfu (neutralizacja wielu zanieczyszczeń), a takŜe duŜą wartość
rolniczą torfowisk, eksploatacja torfu dla celów energetycznych byłaby
działaniem nieracjonalnym.
SUROWCE METALICZNE
Udokumentowane zasoby rud miedzi w Polsce wynoszą ok. 2,3 mld
ton, co odpowiada w przybliŜeniu 47 min ton czystego metalu. Miedź
jest wydobywana w Zagłębiu Legnicko-Głogowskim (kopalnie Lubin,
Polkowice, Rudna, Sieroszowice). Ponadto istnieje wcześniej eks-
ploatowane złoŜe w okręgu bolesławsko-złotoryjskim. Roczne wydoby-
cie rud miedzi w Polsce wynosi 2*5-27 min ton. ZłoŜe lubińs-ko-
głogowskie jest polimetaliczne, to znaczy zawiera oprócz miedzi
wiele innych pierwiastków, w tym m.in. złoto (którego pozyskuje się tu
kilkadziesiąt kilogramów rocznie) oraz srebro, którego produkcja ok.
700 ton rocznie stawia Polskę na 2 miejscu w Europie. Wzbogacona
ruda jest przerabiana w hutach Głogowa (2 zakłady) i Legnicy. Rocznie
produkuje ok. 400 tyś. ton miedzi elektrolitycznej, co daje Polsce
3 miejsce w Europie.
Rudy cynku i ołowiu występują w północnym i wschodnim
obrzeŜeniu niecki węglowej w trzech obszarach: bytomskim, olkuskim
[chrzanowskim. Udokumentowano ponad 370 min ton rudy o zawarto-
ści ponad 15 min ton cynku i ponad 6 min ton ołowiu. Produkcja cynku
pokrywa w pełni potrzeby kraju i pozwala na niewielki eksport; ołów
w niewielkich ilościach importujemy.
Rudy Ŝelaza występują w Polsce w czterech obszarach: częs-
tochowsko-wieluńskim, świętokrzyskim, łęczyckim i suwalskim. Trzy
pierwsze obszary ze względu na duŜe rozproszenie złóŜ, niską zawartość
metalu w rudzie oraz duŜy stopień wyeksploatowania złóŜ nie mają
praktycznego znaczenia. ZłoŜe suwalskie oprócz Ŝelaza zawiera domie-
szkę tytanu i wanadu. Ze względu na te domieszki ruda tu występująca
nie nadaje się do wytopu Ŝelaza, moŜe jednak stanowić surowiec do
produkcji koncentratu tytanowego oraz pięciotlenku wanadu. Warunki
zalegania złoŜa są trudne; ruda tworzy soczewki zapadające pod duŜym
kątem. Ponadto eksploatacja złoŜa byłaby niekorzystna ze względu na
degradację środowiska w tym stosunkowo mało zanieczyszczonym
obszarze Polski. W tej sytuacji zaniechano wydobycia rud Ŝelaza.
 Potrzeby polskiego hutnictwa pokrywamy importem głównie
z Ukrainy, a takŜe z Brazylii, Szwecji i Chin.
Hutnictwo Ŝelaza. W 1999 roku czynnych było w Polsce 26 hut,
z tego trzy to zakłady duŜe: Huta Katowice w Rudzie Śląskiej, Huta
Sendzimira w Krakowie i Huta Częstochowa.
Sektor hutniczy wymaga restrukturyzacji. W 1999 r., negocjując
warunki przystąpienia do Unii Europejskiej, Polska zgodziła się na
ograniczenie mocy produkcyjnych polskiego hutnictwa. W zamian
uzyskano zgodę na udzielenie pomocy państwa tym zakładom, które
zmniejszają swoją produkcję. Do końca 1999 r., wytwarzające 2/3
polskiej stali, huty Katowice i Sendzimira mają zostać sprzedanej
zachodnim inwestorom. Bez prywatyzacji i pomocy zachodnich inwes-
torów obie te huty nie będą w stanie utrzymać się na rynku.
W roku 1997 wyprodukowano w Polsce około 12 min ton stali.
W 1998 r. - mimo wzrostu krajowego zapotrzebowania na stal -
produkcja hutnicza zmniejszyła się o 15%. Jest to skutkiem niedo-j
stosowania produkcji polskich hut do potrzeb rynku. Krajowe huty ]
produkują głównie wyroby mało przetworzone. Aby uniknąć załamania,
produkcji postanowiono ograniczyć do 2003 r. moce produkcyjne hut'
o ok. 800 tyś. ton. oraz zredukować zatrudnienie z obecnych ok. 80 tyś!
do 40 tyś. osób. Będzie temu towarzyszyło unowocześnienie oraz,
wzbogacenie produkcji o stal wysokiej jakości, na którą istnieje popyt na j
rynku krajowym i rynku UE.
Największe polskie huty Katowice i Sendzimira zmienią profil j
produkcji. Huta Sendzimira ograniczy produkcję wyrobów nisko prze-J
tworzonych, będą one dostarczane do Krakowa przez Hutę Katowice.
Bez współpracy oba te zakłady będą miały trudności z utrzymaniem się,
na rynku, zwaŜywszy, Ŝe od 2000 r. zostanie zniesione 3-procentowe cło j
na stal z UE.
SUROWCE CHEMICZNE
Polska posiada jedne z największych w świecie złoŜa siarki. Siarka^
występuje w trzech obszarach: tarnobrzeskim, grzybowskim i lubacw \
wskim. Wydobycie odbywa się metodą odkrywkową oraz otworową,;
polegającą na podziemnym roztapianiu siarki za pomocą tłoczonej
gorącej wody. Mimo malejącego wydobycia Polska jest największym'
w świecie producentem siarki rodzimej, a po uwzględnieniu produkcji
siarki odzyskanej zajmuje 8 miejsce w świecie.
 Udokumentowane złoŜa soli kamiennej występują na Podkar-
paciu, na Górnym Śląsku, w Wielkopolsce, na Kujawach i w rejonie
Zatoki Puckiej. ZłoŜa podkarpackie i śląskie są wieku trzeciorzędowe-
go, kujawskie i puckie - permskiego. ZłoŜa podkarpackie były naj-
wcześniej eksploatowane i obecnie ich zasoby są na wyczerpaniu.
Czynne są tu dwie kopalnie w Wieliczce i Bochni. ZłoŜa śląskie
w okręgu śory-Rybnik nie są eksploatowane. Wydobycie soli koncent-
ruje się w obszarze wielkopolsko (Kłodawa) - kujawskim (Inowrocław,
Wapno, Mogilno).
W Kłodawie i w rejonie Zatoki Puckiej występuje sól potasowa;
złoŜa te nie są eksploatowane. Ze względu na wielkość zasobów
moŜliwości eksploatacji soli w Polsce są nieograniczone.
W Niecce Nidziańskiej występują złoŜa gipsu, a w okolicach
Lwówka Śląskiego - anhydrytu. Surowce te mogą być wykorzys-
tywane jako źródło siarki.
SUROWCE SKALNE

Polska jest krajem bardzo zasobnym w surowce skalne. Udokumen-

towane zasoby tych surowców wynoszą 43 mld ton, a zasoby szacun-
kowe kilkaset mld ton. Surowce skalne są wykorzystywane przez
przemysł materiałów budowlanych, szklarski, ceramiczny, cementowy,
wapienniczy i inne.
Do podstawowych skał budowlanych pochodzenia magmowego
naleŜą granity, bazalty, porfiry, melafiry i andezyty. Wśród skał
osadowych największe znaczenie mają piaskowce, gips, piaski, Ŝwiry,
iły i gliny.
Granity stosuje się głównie w budownictwie drogowym, a w pew-
nym stopniu równieŜ w budownictwie monumentalnym. Wydobywa się
je głównie w kamieniołomach Strzegomia i Strzelina na Dolnym Śląsku.
Nie eksploatowane złoŜa granitów występują w Tatrach.
Bazalt jest wykorzystywany głównie jako tłuczeń w budownictwie
kolejowym (mała porowatość tej skały powoduje iŜ nie wchłania ona
wody, co zapewnia dłuŜszą trwałość zwłaszcza drewnianych pod-
kładów) oraz drogowym. Największe kamieniołomy bazaltu występują
w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim: Zgorzelec, Lubań, Jawor,
Złotoryja, Niemodlin. Podobne przeznaczenie mają porfiry i melafiry
wydobywane w rejonie dolnośląskim (Nowa Ruda, Wałbrzych, Ka-
mienna Góra) oraz krakowskim (na południe od Krzeszowic).
 Piaskowce są stosowane jako płyty wykładzinowe oraz jako
tłuczeń. DuŜe złoŜa piaskowców występują w Sudetach, Karpatach
i Górach Świętokrzyskich. Dobrym materiałem budowlanym i drogo-
wym są kwarcyty występujące w paśmie Łysogór.
Marmury, stosowane jako materiały ozdobne, są eksploatowane
w rejonie Chęcin, Kielc, w Dębniku pod Krakowem, w okolicach Nysy
i w Kotlinie Kłodzkiej.
W całej Polsce eksploatuje się złoŜa Ŝwirów, piasków, iłów
i glin; wykorzystuje się równieŜ głazy narzutowe. Materiały te są
stosowane w budownictwie drogowym, mieszkaniowym i przemy-
słowym.
W przemyśle porcelano wo-faj anso wy m wykorzystywany jest ka-
olin, gliny i iły ceramiczne. Największe złoŜa tych surowców wy-
stępują w okolicach Bolesławca, Lubania, Strzegomia i Strzelina na
Dolnym Śląsku. Gliny ceramiczne występują w wielu miejscach
w Polsce.
Największe złoŜa wapieni oraz margli występują na WyŜynie.
Śląskiej, w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, na WyŜynie Lubelskiej,
w okolicach Opola oraz w niewielkich ilościach na Kujawach. Wapienie
znajdują zastosowanie głównie jako surowiec do produkcji cementu,
wapna, a takŜe jako topniki w hutnictwie Ŝelaza, a w przemyśle
chemicznym są wykorzystywane do produkcji sody i karbidu.
Coraz większe zastosowanie w budownictwie znajduje gips. DuŜe
zasoby występują w Niecce Nidziańskiej.
Podstawowym surowcem w przemyśle szklarskim są piaski kwar-
cowe. DuŜe złoŜa tego surowca występują w okolicach Tomaszowa
Mazowieckiego, Bolesławca, śar, Sandomierza, Wyszkowa i Wołomi-
na koło Warszawy.

3.4. PRZEMYSŁ ENERGETYCZNY

Polska naleŜy do waŜnych producentów paliw w świecie. Podstawo- ]

wym źródłem energii pierwotnej w Polsce są paliwa stałe: węgiel j
kamienny i brunatny. Wynika to z faktu posiadania duŜych zasobów i
tych paliw przy niedoborze węglowodorów ciekłych i gazowych. Polska j
od wielu lat naleŜy do duŜych producentów surowców energetycznych;
w 1997 r. kraj nasz dostarczał około 1,1% surowców energetycznych
świata, co stawiało nas na 19 miejscu w świecie i 6 w Europie. Polska ma
4,4% udziału w wydobyciu surowców energetycznych Europy, a węgla
kamiennego aŜ 23% i brunatnego 10%.
W Polsce na l tyś. dolarów wytworzonego dochodu narodowego
zuŜywa się 20-50% więcej energii niŜ w krajach rozwiniętych gos-
podarczo. Ponadto na rynkach światowych relacje między cenami węgla
i ropy są dla Polski niekorzystne. Mimo Ŝe Polska jest duŜym
eksporterem węgla kamiennego, syntetyczny bilans energetyczny na-
szego kraju jest ujemny; w 1997 r. import stanowił około 30%
produkowanej energii, natomiast eksport tylko 22%. Wynika to z duŜe-
go importu ropy naftowej (i jej pochodnych) oraz gazu ziemnego.
W Polsce podstawą bilansu energetycznego są paliwa stałe, których
udział przekracza 70%. Struktura źródeł energii pierwotnej w Polsce
znacznie odbiega od tej, jaka charakteryzuje kraje zachodniej Europy
(rys. 3-11). Polska energetyka wykorzystuje głównie paliwa stałe,
podczas gdy w krajach Unii Europejskiej znacznie większy udział mają
ropa naftowa i gaz ziemny, a w niektórych równieŜ energia
atomowa i energia spadku wód.

Rys. 3-11. Struktura zuŜycia nośników energii pierwotnej w gospodarce narodowej w 1997 r.
[24]

Oparcie gospodarki na własnych zasobach surowców energetycz-

nych jest niewątpliwie korzystne, jednakŜe bazowanie na węglu
powoduje negatywne następstwa. Górnictwo węglowe wykorzystuje
duŜe ilości stali i ok. 10% energii elektrycznej zuŜywanej przez
przemysł. Nieproporcjonalnie duŜy - w stosunku do tworzonego
dochodu narodowego - jest udział górnictwa w zatrudnieniu.
 Przewóz znacznych ilości węgla stanowi bardzo duŜe obciąŜenie dla
transportu. Spalanie węgla, zwłaszcza o niskiej kaloryczności, powoduje;
silniejsze zanieczyszczenie środowiska niŜ spalanie ropy naftowej czy gazu
ziemnego. PowaŜny problem stanowią szkody górnicze powstałe w związ-
ku z wydobywaniem zarówno węgla kamiennego, jak i brunatnego.
Energetyka zuŜywa ponad 40% wydobytego węgla kamiennego.
Minio Ŝe po uruchomieniu Bełchatowskiego Okręgu Paliwowo-Ener- j
getycznego znacznie wzrósł udział węgla brunatnego w bilansie<
energetycznym, podstawę energetyki w dalszym ciągu stanowi węgiel \
kamienny.
Podstawowym działem energetyki jest elektroenergetyka. Produk- j
cja energii elektrycznej na świecie i w Polsce w minionych kilku j
dziesięcioleciach rosła bardzo szybko, przy czym w Polsce przyrost ten j
był szybszy niŜ w wielu innych krajach (tab. 3-17). Mimo to produkcja
energii elektrycznej na jednego mieszkańca jest w naszym kraju;
o 40-60% niŜsza aniŜeli w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo j
(tab. 3-18).
Produkcja energii elektrycznej w Polsce (w TWh) Tabela 3-17 j
Rok 1960 1970 1980 1990 1995 1997

Produkcja energii elektrycznej 29,3 64,5 122,0 136,0 143,0 148,0

O ile w Polsce roczne zuŜycie energii elektrycznej na jednego]

mieszkańca nie przekracza 4 tyś. kWh, to np. w Japonii wynosi ono]
8 tyś., w Stanach Zjednoczonych prawie 13 tyś., w Kanadzie 18 tyś., j
a w Norwegii ponad 28 tyś. kWh.

j
Tabela 3-18 Rozbudowie elektroenergety-j ki
Produkcja energii elektrycznej na l miesz- towarzyszyła budowa coraz j
kańca (kWh) większych zakładów. Budowa du-l
Kraj 1995 r. Ŝych elektrowni umoŜliwiała obJ
Chiny 852 niŜenie kosztów jednostkowych!
Francja 8483 oraz obniŜenie zuŜycia paliwa na J l
Japonia 7907 kWh z ok. 550 g w latach!
Niemcy 6552 pięćdziesiątych do ok. 360 g obec- j
Norwegia 28242
Polska 3603
nie. Nastąpiły równieŜ zmiany! w
Rosja 5805 rozmieszczeniu elektrowni, j
Ukraina 3757 Zmalał przede wszystkim udział!
Stany Zjednoczone 12712 GOP w ogólnej produkcji energii l
 l elektrycznej w Polsce, co wiąŜe się w duŜym stopniu z rozbudową
górnictwa węgla brunatnego. Ze względu na nieopłacalność transportu
Hego paliwa, w pobliŜu miejsc wydobycia budowano wielkie elektro-
I wnie spalające wydobyty węgiel: w Turoszowie, w okręgu konińskim
l oraz w Bełchatowie. Elektrownia w Bełchatowie ma moc ponad 4 tyś.
MW i dostarcza kilkanaście procent energii wytwarzanej w Polsce.
Ponad 60% wytwarzanej w Polsce energii elektrycznej w dalszym
ciągu pochodzi z elektrowni opalanych węglem kamiennym. Więk-
szość elektrowni zlokalizowano w pobliŜu źródeł zaopatrzenia w pali-
wo, dlatego produkcja energii elektrycznej nadal koncentruje się na
terenie GOP.
Rynkową lokalizację mają wszystkie elektrociepłownie, wy-
twarzające oprócz energii elektrycznej parę i gorącą wodę dla celów
przemysłowych i komunalnych. Sprawność cieplna nowoczesnych elektro-
ciepłowni jest ponad dwukrotnie większa niŜ elektrowni, jednak woda i para
mogą być przesyłane na stosunkowo małe odległości. Za budową elektro-
ciepłowni przemawia równieŜ to, iŜ są one znacznie mniej szkodliwe dla
środowiska niŜ elektrownie; ciepło, które z elektrowni w postaci zrzutów
ciepłej wody trafia do rzek i jezior, w elektrociepłowni słuŜy do ogrzewania
mieszkań, jest zuŜywane przez zakłady przemysłowe (w procesach
technologicznych) i rolnicze (w szklarniowej produkcji warzyw i owoców).
Na lokalizację elektrowni duŜy wpływ wywierają warunki zaopat-
rzenia w wodę. Dlatego większość elektrowni o lokalizacji innej niŜ
surowcowa zbudowano w pobliŜu duŜych rzek.
Niewielki udział elektrowni wodnych w produkcji energii elekt-
rycznej (mniej niŜ 3%) wynika z małego potencjału energetycznego
polskich rzek oraz z wysokich kosztów budowy elektrowni wodnych.
Jednostka uzyskanej energii w elektrowni wodnej jest 4 razy droŜsza niŜ
w elektrowni cieplnej. Polskie elektrownie wodne to na ogół zakłady
małe (jest ich ponad 100); wyjątek stanowią dwie elektrownie szczyto-
wo-pompowe: śarnowiec nad Jeziorem śarnowieckim oraz Porąb-ka-
śar (o mocy 680 i 500 MW). Elektrownie wodne pełnią głównie rolę
zakładów szczytowych (włączane w okresie największego zapotrzebo-
wania na energię). Większość tych elektrowni zbudowano na rzekach
karpackich oraz na rzekach pojezierzy; ułatwia to zaopatrzenie w ener-
gię terenów połoŜonych z dala od wielkich elektrowni cieplnych.
W Niemczech, Holandii i Danii od kilkudziesięciu lat rozbudowuje
się energetykę wykorzystującą siłę wiatru. W Polsce do niedawna
twierdzono, Ŝe ze względu na zbyt małą prędkość wiania wiatru
energetyka wiatrowa nie ma szans rozwoju. Po dokonaniu szczegóło-
wych pomiarów okazało się, Ŝe około 40% powierzchni kraju ma
odpowiednie warunki rozwoju tego rodzaju energetyki (wykorzystany
moŜe być wiatr o prędkości nie mniejszej niŜ 4 m/sek.). Uprzywilejowa-
ne są tereny pobrzeŜy i pojezierzy oraz Beskidy (rys. 3-12). W 1999 roku
w Polsce czynnych było 17 siłowni wiatrowych zsynchronizowanych
z krajową siecią energetyczną. Największe o mocy 600 kW pracują
w Swarzewie koło Pucka. Ponadto istnieje kilkadziesiąt mniejszych
elektrowni pracujących na potrzeby własne uŜytkowników. Ten rodzaj
energetyki jest rozbudowywany i ocenia się, Ŝe w 2000 r. moc
zainstalowanych turbin wiatrowych w Polsce wyniesie 30 MW.

Rys. 3-12. Średnie roczne prędkości wiatru w Polsce (m/s) [32]

DuŜo kontrowersji wywołał plan rozwoju energetyki jądrowej

w naszym kraju. Ostatecznie w 1989 r. przerwano budowę pierwszej
polskiej elektrowni atomowej w śarnowcu.
W końcu 1977 r. w Polsce istniały 22 elektrownie (cieplne) i 11
elektrociepłowni. W planach rozwoju energetyki w Polsce przewiduje i
się między innymi prywatyzację przedsiębiorstw elektroenergetyki, i
uwolnienie cen energii elektrycznej, zróŜnicowanie cen energii (tak, aby j
 odzwierciedlały koszty dostawy), zintegrowanie systemu energetycz-
nego Polski z systemem Europy Zachodniej, zróŜnicowanie źródeł
zasilania energetycznego (zwłaszcza zwiększenie udziału gazu ziem-
nego), zmniejszenie emisji dwutlenku siarki.
Od kilku lat wprowadza się w polskiej energetyce nowoczesne
technologie ograniczające emisję:
- pyłów (głównie przez stosowanie elektrofiltrów i filtrów wor
kowych),
- tlenków azotu (przez zastosowanie palników niskoemisyjnych,
wprowadzanie dodatkowych dysz powietrznych do kotłów energetycz
nych oraz poprzez wprowadzenie kotłów fluidalnych w elektrowni
Turów i elektrociepłowni śerań w Warszawie),
- tlenków siarki (przez zróŜnicowanie metod odsiarczania stoso
wanych między innymi w elektrowni Bełchatów, Jaworzno II, Rybnik,
Łaziska i Opole).
Do 2000 r. podstawowym nośnikiem energii będzie w Polsce węgiel
kamienny i brunatny. Po roku 2000 przewiduje się wzrost udziału innych
nośników, w tym zwłaszcza gazu ziemnego. Konieczne jest równieŜ
zmniejszenie energochłonności gospodarki. O ile w 1996 r. na wy-
tworzenie min złotych PKB zuŜyto 255 kg paliwa umownego, to
w prognozie na rok 2000 przewiduje się 234 kg, w roku 2005 - 210 kg,
a na 2010-182 kg.
Ponad połowę produkowanej w Polsce energii elektrycznej zuŜywa
przemysł, jest to wskaźnik znacznie wyŜszy aniŜeli w wielu innych
krajach. Wynika to z zacofania technologicznego oraz energochłonnej
struktury przemysłu. Na drugim miejscu wśród odbiorców jest gos-
podarka komunalna oraz gospodarstwa domowe, pobierające łącznie
ponad 12% energii. Rolnictwo zuŜywa mniej niŜ 5%, co odzwierciedla
niski poziom mechanizacji gospodarstw rolnych. Bardzo wysokie są teŜ
straty w sieci, sięgające 10% produkowanej energii elektrycznej.

3.5. PRODUKCJA MASZYN I URZĄDZEŃ

Produkcja maszyn i urządzeń ma podstawowe znaczenie dla rozwoju
gospodarczego kraju. Bez maszyn i urządzeń nie moŜe rozwijać się
Ŝadna inna dziedzina wytwórczości. Sektor ten dostarcza ponad 10%
wartości produkcji globalnej całego przemysłu (patrz tab. 3-13).
 Przemysł elektroniczny produkuje komputery, drukarki, kopiarki,
kasy fiskalne, sprzęt oraz aparaturę radiową i telewizyjną. Przemysł ten
w latach 1990-1994, wskutek błędnej polityki, uległ w 75% likwidacji.
Zlikwidowano większość krajowych zakładów przemysłu elektronicz-
nego. Od 1995 r. nastąpiła zmiana polityki w stosunku do tej branŜy
przemysłu i postępuje powolne odradzanie się tego sektora produkcji.
Doskonali się produkcję wybranych wyrobów i podzespołów, których
jakość umoŜliwia ich eksport równieŜ na rynki krajów rozwiniętych.
Dotyczy to między innymi takich produktów, jak kondensatory przeciw-
zakłóceniowe, wyroby magnetyczne, głośniki, krzem monokrystalicz-
ny, wyroby optoelektroniczne, filtry akustyczne. Nastąpił rozwój
produkcji wyrobów elektroniki powszechnego uŜytku, zwłaszcza od-
biorników telewizyjnych i komputerów osobistych.
Przemysł elektroniczny cechuje duŜy udział sektora prywatnego
i duŜe rozproszenie produkcji. Na polskim rynku działa kilka tysięcy
małych prywatnych firm, specjalizujących się głównie w elektronice
komputerowej. Sprywatyzowano branŜę telekomunikacyjną. Na na-
szym rynku działa kilka firm elektronicznych o zasięgu światowym
(Alcatel, Siemens, Thomson, Curtis, Daewoo, Philips, Trilux, Sony,
Grundig, Sanpro, Elektronix). Spośród krajowych producentów prywat-
nych moŜna wymienić Technoservice, Eldos i Hurton, zajmujące się
produkcją obwodów scalonych. Dynamicznie rozwijają się firmy kom-
puterowe: Optimus, Inwar. DuŜą dynamikę rozwoju wykazuje Tonsil.
Przemysł maszynowy dostarcza między innymi obrabiarek, w tym
tak skomplikowanych maszyn, jak obrabiarki sterowane numerycznie.
Ze względu na zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę
i współpracę z biurami konstrukcyjnymi oraz placówkami badawczymi,
przemysł ten został zlokalizowany w duŜych ośrodkach miejskich lub
w ich sąsiedztwie: w Warszawie, Pruszkowie, Poznaniu, Wrocławiu,
Kuźni Raciborskiej.
Dobrze rozwinięty jest przemysł maszyn górniczych, lokujący si?
głównie w pobliŜu rynków zbytu. Większość zakładów tej branŜy skupia
się w GOP. Przemysł maszyn hutniczych jest równieŜ rozmieszczony
przede wszystkim na terenie GOP. Inną specjalnością przemysłu
maszynowego jest produkcja maszyn energetycznych. Podobnie jak
w przypadku wcześniej wymienionych branŜ, większość zakładów tego
przemysłu znajduje się w GOP; waŜnym ośrodkiem są ponadto
Wrocław i Elbląg.
 Do dobrze rozwiniętych naleŜy przemysł maszyn włókienniczych,
skupiony w okręgach włókienniczych: łódzkim i bielskim, a ponadto
w Wałbrzychu, Kamiennej Górze, Zielonej Górze, Kaliszu.
WaŜną dziedziną przemysłu maszynowego jest produkcja maszyn
budowlanych, najlepiej rozwinięta na terenie GOP i w okręgu
warszawskim.
Przemysł obronny jest podstawowym źródłem zaopatrzenia pol-
skiej armii w broń. Większość przedsiębiorstw tej branŜy posiada
nowoczesny potencjał produkcyjny oraz wysoko kwalifikowaną kadrę.
Mimo to przemysł ten przeŜywa głęboki regres. Spośród około 150 tyś.
zatrudnionych w 80 zakładach w roku 1990, w 1997 r. pozostało około
30 tyś. pracowników. Sytuacja wielu zakładów jest w dalszym ciągu zła '
(około 10 grozi upadłość, a kilkanaście produkuje ze stratą). W przypadku
likwidacji sektora obronnego, koszty uzbrojenia polskiej armii
niepomiernie wzrosną (ceny sprzętu specjalistycznego na rynku świato-
wym są 2 do 5 razy wyŜsze od cen na analogiczne wyroby produkowane
przez polski przemysł).
W załoŜeniach restrukturyzacyjnych przewiduje się częściowe
przestawienie produkcji zbrojeniowej na cywilną. Drugi kierunek
działania przewiduje współdziałanie polskiego przemysłu z partnerami
z NATO, co przede wszystkim ma umoŜliwić dostęp do nowoczesnej
technologii.
Przemysł stoczniowy. Polska posiada 5 stoczni będących spółkami
prawa handlowego: Gdynia S.A., Ustka S.A., Stocznia Gdańska,
Stocznia Szczecińska. Polskie stocznie specjalizują się w budowie
statków kontenerowych i chłodniczych. Statki te cechuje wysoka jakość
i umiarkowane ceny, stąd znajdują one wielu nabywców na całym
świecie. Przemysł stoczniowy ma duŜe moŜliwości eksportowe. Polska
od wielu lat zajmuje 6 miejsce w świecie wśród producentów statków.
W 1997 r. polskie stocznie wyprodukowały 36 statków o nośności 728
tyś. DWT (i pojemności 543 tyś. BRT). Prognozy zapotrzebowania na
statki na rynku światowym są w dalszym ciągu pomyślne.
Przemysł motoryzacyjny. O produkcji polskiego przemysłu samo-
chodów osobowych decydują trzy firmy: Fiat Auto Poland, Daewoo
oraz General Motors - Opel. Czołową pozycję wśród tej trójki zajmuje
Fiat Auto Poland. Jest on jednocześnie największym eksporterem
(ponad 40% produkcji sprzedaje za granicą). Fiat jest największą
prywatną spółką w naszym kraju, która - przejmując Fabrykę Samo-
chodów MałolitraŜowych (Bielsko Biała, Tychy) - zrealizowała naj-
większą inwestycję z udziałem kapitału zagranicznego. Przedsiębiorst-
wo zatrudnia ponad 13 tysięcy osób. Głównym konkurentem Fiata
w Polsce jest Daewoo. Zakład Daewoo, mający swoją siedzibę w War-
szawie na śeraniu, pod względem wielkości produkcji niewiele ustępuje
Fiatowi. W 1998 r. otwarto w Gliwicach zbudowaną od podstaw fabrykę
Opla. Oprócz wymienionej trójki duŜych producentów działa w Polsce
6 montowni samochodów osobowych. W 1997 r. wyprodukowano 520
tyś. samochodów osobowych, a w prognozach na rok 2001 przewiduje
się produkcję około l min sztuk.
Przemysł samochodów cięŜarowych jest reprezentowany przez
Zakłady Star w Starachowicach, Zakłady Samochodów Dostawczych
Nysa, Fabrykę Samochodów Specjalizowanych w Kielcach, Jelczańskie
Zakłady Samochodowe, Fabrykę Samochodów w Lublinie, Fabrykę
Autobusów w Sanoku. W 1997 r. wyprodukowano ponad 57 tyś.
samochodów cięŜarowych oraz 2 tyś. autobusów.
Długie tradycje ma w Polsce produkcja taboru kolejowego.
Przemysł ten jest skupiony w kilku duŜych ośrodkach: Wrocław
(wagony, lokomotywy elektryczne, elektryczne zespoły wieloczłono-
we), Poznań (wagony osobowe), Zielona Góra i Ostrów Wielkopolski
(wagony towarowe), Chrzanów (lokomotywy spalinowe).
Przemysł maszyn rolniczych. Przemysł maszyn rolniczych ma
szczególne znaczenie dla polskiej gospodarki. W przemyśle tym
wytwarza się kilkaset rodzajów maszyn i urządzeń rolniczych, w pełni
zaspokajających potrzeby naszego rolnictwa. Maszyny i urządzenia
wytwarzane przez polskich producentów odznaczają się wysokim
poziomem i jakością nie ustępują wyrobom dostępnym na rynkach UE.
W tej branŜy wiodącą rolę odgrywają dwie fabryki: ZAKŁADY PRZE-
MYSŁU CIĄGNIKOWEGO URSUS oraz FABRYKA MASZYN śNIW-
NYCH AGROMET w Płocku.
Zakłady Ursus od lat mają trudności ze zbytem produkowanych
przez siebie ciągników oraz utrzymaniem płynności finansowej przed-
siębiorstwa. Według specjalistów jest to efektem słabego zarządzania
przedsiębiorstwem oraz hamowania procesów restrukturyzacyjnych
przez związki zawodowe. W efekcie produkowane tu ciągniki są droŜsze
od importowanych.
 Fabryka Maszyn śniwnych AGROMET dostarcza m.in. kombajnów
zboŜowych i innych maszyn rolniczych. Od 1990 r., w wyniku utraty
tradycyjnych rynków zbytu, nastąpiło pogorszenie sytuacji finansowej
przedsiębiorstwa. W efekcie restrukturyzacji i przeprowadzenia programu
naprawczego, największa w Polsce fabryka maszyn rolniczych w dalszym
ciągu produkuje dla odbiorców krajowych i zagranicznych.

3.6. PRZEMYSŁ CHEMICZNY

W wielu krajach przemysł chemiczny naleŜy do najdynamiczniej roz-
wijających się gałęzi produkcji. W Polsce produkcję tego przemysłu
równieŜ cechuje duŜa dynamika, jednak tempo jego rozwoju nie było tak
duŜe jak w wielu innych krajach. Często stosowanym miernikiem rozwoju
przemysłu chemicznego jest produkcja tzw. nowoczesnych wyrobów,
takich jak tworzywa sztuczne i syntetyczne, których w Polsce na jednego
mieszkańca produkuje się kilkakrotnie mniej niŜ w krajach wysoko
rozwiniętych gospodarczo. Cechą przemyski chemicznego jest wielo-
etapowość i złoŜoność procesów technologicznych, co powo-
duje tendencję do koncentracji produkcji w wielkich kombinatach.
Przemysł ten zwykle dzieli się na dwa wielkie działy: dział
produkcji związków nieorganicznych i nawozów sztucznych i dział
produkcji związków organicznych:
Przemysł związków nieorganicznych wykorzystuje w produkcji
kilka podstawowych surowców: sól kamienną, siarkę i fosforyty
(apatyty). Do głównych dziedzin produkcji nieorganicznej naleŜy
przemysł sodowy. Podstawowym surowcem wykorzystywanym przez
ten przemysł jest sól kamienna (oraz wapień). Zakłady sodowe znajdują
się w Inowrocławiu, Janikowie i w Krakowie. Wszystkie są zlokalizo-
wane w pobliŜu źródła zaopatrzenia w surowiec. Sól kamienna jest
równieŜ surowcem do produkcji chloru.
WaŜną dziedziną wytwórczości jest przemysł kwasu siarkowego.
Wytwórnie kwasu siarkowego są zlokalizowane głównie w pobliŜu
duŜych odbiorców tego produktu. Wynika to z analizy kosztów
transportu (na 11 kwasu zuŜywa się ok. 400 kg siarki). Większość kwasu
siarkowego zuŜywają w Polsce fabryki nawozów fosforowych.
Przemysł nawozów sztucznych naleŜy do stosunkowo dobrze
rozwiniętych branŜ przemysłu chemicznego. Stare zakłady nawozów
azotowych budowano w pobliŜu źródeł zaopatrzenia w koks i energię.
Według nowej technologii źródłem azotu jest gaz ziemny, wobec tego
na wybór lokalizacji nowych zakładów w Puławach i Włocławku
wpłynęła kalkulacja kosztów transportu - przybliŜenie do rynku zbytu
(transport gazu jest tańszy niŜ transport gotowego produktu). Budowa
zakładów nad Wisłą wynika z duŜego zapotrzebowania na wodę. Oprócz
tego zakłady azotowe znajdują się w Tarnowie i w Kędzierzynie.
Stare zakłady produkujące nawozy fosforowe były lokalizowane
przy rynku zbytu; dotyczy to fabryk w Krakowie, Wrocławiu i Lubaniu
koło Poznania. Nowe zakłady wybudowano w Policach i Gdańsku
- z uwagi na przywóz fosforytów drogą morską, oraz w Machowie - ze
względu na bliskość złóŜ siarki i dogodny transport fosforytów z Rosji.
Przemysł związków organicznych wykorzystuje przede wszyst-
kim pochodne ropy naftowej oraz węgla kamiennego (według starej
technologii). Półproduktów pochodzących z przetwórstwa ropy naf-
towej dostarczają Mazowieckie Zakłady Rafineryjno-Petrochemiczne
w Płocku. Zakłady przetwarzające węgiel są zgrupowane na Śląsku
i w jego pobliŜu (Chorzów, Blachownia Śląska, Kędzierzyn). Inne
wielkie zakłady dostarczające półproduktów chemicznych znajdują się
w Oświęcimiu oraz w Brzegu koło Wrocławia.
Bardzo waŜnym działem przemysłu chemicznego jest produkcja
tworzyw sztucznych i włókien chemicznych. Materiały te są produko
wane z półproduktów chemii organicznej. DuŜe zakłady włókien
syntetycznych znajdują się w Gorzowie Wielkopolskim, Toruniu
i Łodzi. Włókna sztuczne celulozowe produkuje się w zakładach
zbudowanych w okresie międzywojennym w Tomaszowie Mazowiec
kim, Sochaczewie, Łodzi, Szczecinie i Wrocławiu. Kauczuk syntetycz
ny produkuje się w Oświęcimiu. Zakłady tworzyw sztucznych zbudo
wano w Warszawie, Wąbrzeźnie (województwo toruńskie), Pustkowie
koło Dębicy i w Pionkach koło Radomia.

'
Przemysł farmaceutyczny rozwinął się w duŜych miastach lub
w ich sąsiedztwie. Wynika to z konieczności ścisłej współpracy
wybitnych fachowców w dziedzinie chemii oraz medycyny.
Przemysł perfumeryjno-kosmetyczny równieŜ występuje głównie
w duŜych miastach, stanowiących duŜe rynki zbytu dla jego wyrobów.;
NajwaŜniejsze zakłady przemysłu gumowego znajdują się w Poznaniu,
Dębicy i Olsztynie.
 3.7. PRZEMYSŁ WŁÓKIENNICZY
Rozwój przemysłu włókienniczego na ziemiach polskich (nie mylić
i l rzemiosłem włókienniczym) rozpoczął się w XIX wieku. W okresie
; powojennym na przemysł ten przeznaczano względnie skromne środki,
co sprawiło, iŜ gałąź ta rozwijała się wolniej niŜ przemysł cięŜki.
Centrum polskiego włókiennictwa znajduje się w Łodzi. Łódzki
Okręg Przemysłowy naleŜy do nielicznych w świecie okręgów przemys-
łowych, w których dominuje przemysł lekki. Na okręg łódzki przypada
V3 zatrudnionych w polskim włókiennictwie. Produkuje się tu 50%
{'tkanin bawełnianych oraz ok. 35% wełnianych i jedwabnych. Jest to
r okręg włókienniczy w skali światowej.
Na drugim miejscu pod względem wielkości produkcji znajduje się ;
Okręg Dolnośląski, z takimi ośrodkami, jak: Bielawa, DzierŜoniów, |
"Kamienna Góra. Okręg ten dostarcza tkanin bawełnianych oraz ok.
50% krajowej produkcji wyrobów lnianych.
Trzeci okręg stanowią Bielsko-Biała, Andrychów i Kęty. Produkuje
się tu głównie tkaniny wełniane. Inne ośrodki włókiennicze to
Częstochowa, Białystok, Kalisz, śyrardów, Zielona Góra.
Jedyną branŜą przemysłu włókienniczego, dość intensywnie roz-
budowywaną w okresie powojennym, jest dziewiarstwo. DuŜe zakłady
dziewiarskie wybudowano między innymi w Jarosławiu, Jędrzejowie,
Łowiczu, Stargardzie Szczecińskim i Biłgoraju.
Polski przemysł włókienniczy wykorzystuje przede wszystkim
surowce importowane. Bawełnę importuje się głównie z Kazachstanu,
wełnę z Nowej Zelandii i Australii, jutę z Bangladeszu, jedwab z Chin.
Tylko przemysł Iniarski pracuje wyłącznie na surowcu krajowym.

3.8. OKRĘGI PRZEMYSŁOWE POLSKI

Cechą struktury przestrzennej przemysłu jest jego koncentracja w okreś-
lonych obszarach; jednocześnie istnieje wiele terenów, na których
przemysłu brak. Skupienie przemysłu w niektórych miejscach wynika
ze zróŜnicowania cech środowiska przyrodniczego i warunków społecz-
no-ekonomicznych. W wielu przypadkach głównym czynnikiem warun-
kującym koncentrację przemysłu są określone zdarzenia historyczne.
Na rozwój przemysłu wpływa rozmieszczenie złóŜ surowców
mineralnych, bliskość źródeł energii, rynki zbytu, dogodne połoŜenie
transportowe, rozwinięta infrastruktura techniczna, rynek pracy, zaopat-
rzenie w wodę, tradycje przemysłowe.
Czynnikiem sprzyjającym koncentracji przemysłu są juŜ
istniejące zakłady przemysłowe. W tym przypadku działają tzw. korzyści
wspólnej lokalizacji. Wynikają one z korzystania ze wspólnej infrastruk-
tury technicznej, wzajemnej wymiany surowców i półfabrykatów między
lokalnymi przedsiębiorstwami. Wspólna lokalizacja sprzyja obniŜeniu
kosztów transportu, racjonalnemu wykorzystaniu siły roboczej oraz
wspólnego zaplecza naukowo-badawczego. Zgrupowanie zakładów (lub
ośrodków) przemysłowych odznaczających się powiązaniami produkcyj-
nymi nazywamy okręgami przemysłowymi (rys. 3-13).
Okręgi przemysłowe skupiają na swoim terenie ponad 50% ogółu
ludności Polski, w tym ponad 2/3 ludności miejskiej. Na ich obszarze
koncentruje się 2/3 zatrudnionych w przemyśle kraju.

Rys. 3-13. Okręgi przemysłowe wg liczby czynnych zawodowo w przemyśle [5]

 W Polsce istnieje kilkadziesiąt okręgów przemysłowych, wśród
których do największych naleŜą: Górnośląski Okręg Przemysłowy
i Warszawski Okręg Przemysłowy.
Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) zajmuje ok. 7700 km2,
zamieszkuje go ok. 4 min ludzi (ponad 10% ludności Polski), a średnia
gęstość zaludnienia przekracza 530 osób/km2. Na terenie okręgu leŜy 49
miast liczących łącznie 3,5 min mieszkańców. W ponad trzech tysiącach
zakładów przemysłowych pracuje ok. 850 tyś. osób.
GOP zaczął się formować w drugiej połowie XIX wieku, na bazie
podjętej przemysłowej eksploatacji węgla kamiennego i rud Ŝelaza.
Rozwijające się górnictwo węgla, Ŝelaza, cynku i ołowiu oraz hutnictwo
wpłynęły na ukształtowanie określonej struktury gałęziowej przemysłu,
w której dominuje przemysł cięŜki. W GOP najsilniej rozwinięte są:
przemysł paliwowo-energetyczny, hutnictwo Ŝelaza, hutnictwo cynku
i ołowiu oraz przemysł elektromaszynowy, w tym zwłaszcza przemysł
maszyn górniczych i hutniczych.
Nadmierna koncentracja przemysłu cięŜkiego w tym okręgu spowo-
dowała wiele niekorzystnych następstw. Stopień zanieczyszczenia
i degradacji środowiska jest na terenie GOP większy niŜ gdziekolwiek
w kraju. Brakuje wody, a koszty jej dostawy z rzek karpackich są coraz
wyŜsze; przeciąŜona jest sieć komunikacyjna. SkaŜenie środowiska
negatywnie wpływa na zdrowie mieszkańców. Górny Śląsk jest ob-
szarem o najniŜszej średniej trwania Ŝycia w Polsce oraz o największej
śmiertelności noworodków. Województwo śląskie, na którego terenie
leŜy GOP, zajmuje 3,9% powierzchni kraju, a powstaje tam 17,7%
ścieków wymagających oczyszczenia, 22,9% pyłów emitowanych przez
przemysł oraz 21,7% gazów (bez CO2) emitowanych przez szczególnie
uciąŜliwe zakłady przemysłowe.
Warszawski Okręg Przemysłowy jest drugim co do wielkości
okręgiem przemysłowym w Polsce. Okręg warszawski zajmuje ok. 4600
km2, na którym mieszka 2,7 min ludności, a średnia gęstość zaludnienia
wynosi ok. 590 osób/km2. W skład okręgu wchodzi 35 miast, które
zamieszkuje 2,4 min osób. W ok. 2,5 tyś. zakładów przemysłowych
znajduje zatrudnienie ponad 380 tyś. pracowników.
Początki rozwoju okręgu przypadają na XIX wiek. Czynnikiem
przyciągającym przemysł była koncentracja ludności. Warszawa w dru-
giej połowie XIX wieku była największym miastem na ziemiach
polskich. W wyniku II wojny światowej przemysł Warszawy został
niemal doszczętnie zniszczony. W latach pięćdziesiątych i sześć-
dziesiątych bieŜącego stulecia nastąpił niezwykle dynamiczny rozwój
przemysłu w tym okręgu. PowaŜnym czynnikiem ograniczającym
rozwój okazał się niedobór mieszkań i związane z tym braki siły
roboczej.
Struktura przemysłu Warszawskiego Okręgu Przemysłowego róŜni
się istotnie od struktury przemysłu GOP. Wiodącym w tym okręgu jest
przemysł elektromaszynowy skupiający się w Warszawie i w mniejszych
ośrodkach, takich jak: Pruszków, Piaseczno, Błonie, OŜarów, Mińsk
Mazowiecki. NajwaŜniejsze gałęzie przemysłu elektromaszynowego
w Warszawskim Okręgu Przemysłowym to przemysł elektroniczny,
precyzyjny, środków transportu, obrabiarkowy oraz maszyn budow-
lanych. Wspólną cechą tych gałęzi przemysłu jest względnie małe
zapotrzebowanie na surowce, wysokie wymagania w zakresie kwalifika-
cji kadry pracowniczej i stosunkowo mała uciąŜliwość dla środowiska.
Do dobrze rozwiniętych w okręgu naleŜą przemysły: farmaceutycz-
ny, perfumeryjno-kosmetyczny, odzieŜowy (drugi pod względem wiel-
kości okręg po Łodzi). Warszawa jest takŜe największym w kraju
ośrodkiem przemysłu poligraficznego.
Na trzecim miejscu pod względem potencjału produkcyjnego
znajduje się Łódzki Okręg Przemysłowy. Na powierzchni prawie 2500 'j
km2 mieszka około 1,4 min ludności, a średnia gęstość zaludnienia j
osiąga 550 osób/km2. Okręg obejmuje 16 miast zamieszkanych przez 1,2
min osób. Charakteryzuje się on rzadko spotykaną strukturą gałęziową
przemysłu. Wśród rozwiniętych tu gałęzi dominuje przemysł lekkij^
włókiennictwo zatrudnia połowę z około 270 tyś. wszystkich pracow-l
ników przemysłowych.
PoniewaŜ w przemyśle lekkim pracują głównie kobiety, problem
nadmiaru męskiej siły roboczej próbowano rozwiązać poprzez rozwój
przemysłu maszynowego. Spośród branŜ tego przemysłu najwaŜniejszą
rolę odgrywa przemysł maszyn włókienniczych.
Okręg dominuje w kraju równieŜ pod względem produkcji odzieŜy.
Z innych dziedzin dobrze jest rozwinięty przemysł włókien'sztucznych,
przemysł barwników, przemysł farmaceutyczny, kosmetyczny oraz
gumowy.
PowaŜne utrudnienie w rozwoju okręgu stanowi duŜy deficyt wody. i
Wododziałowe połoŜenie Łodzi sprawia, Ŝe brak tu większych cieków,-|
Wodę dostarcza się z Pilicy (z Jeziora Sulejowskiego).
 Najstarszy w Polsce jest Staropolski Okręg Przemysłowy. Okręg
zajmuje powierzchnię około 6000 km2, którą zamieszkuje około 1,2 min
osób, a średnią gęstość zaludnienia wynosi 200 osób/km2. Przemysł
zatrudnia 200 tyś. pracowników. Rozwój przemysłu na tym terenie
nastąpił dzięki miejscowym surowcom mineralnym. Tradycje pozys-
kiwania surowców sięgają tu kilkunastu wieków wstecz. Większość
przemysłu skupia się w największych miastach: Kielcach, Radomiu,
Ostrowcu Świętokrzyskim, Starachowicach i SkarŜysku-Kamiennej.
Struktura gałęziowa przemysłu jest bardzo zróŜnicowana. Najlepiej jest
rozwinięty przemysł maszynowy, motoryzacyjny, zbrojeniowy, cemen-
towy i tworzyw sztucznych (Pionki).
Odrębność środowiska przyrodniczego Sudetów oraz historia roz-
woju gospodarczego tego regionu wpłynęła na kształtowanie się
Sudeckiego Okręgu Przemysłowego, róŜnego pod pewnymi względa-
mi od innych okręgów przemysłowych Polski, Jedną z takich specyficz-
nych cech jest znaczne rozproszenie przemysłu, brak duŜych ośrodków
przemysłowych i częste występowanie przemysłu w terenie nie zur-
banizowanym. Okręg zajmuje powierzchnię prawie 6,3 tyś. km2 i pod
tym względem ustępuje tylko GOP. Obszar ten zamieszkuje około 1,2
min mieszkańców, co daje średnią gęstość poniŜej 200 osób/km2. Prawie
3
/4 ludności mieszka w 59 miastach. Przemysł zatrudnia prawie 230 tyś.
osób. Okręg Sudecki charakteryzuje się znacznym związaniem z miejs-
cową bazą surowcową. W strukturze gałęziowej największą rolę
odgrywa przemysł lekki, paliwowo-energetyczny, mineralny, celulozo-
wo-papierniczy, spoŜywczy, maszynowy i farmaceutyczny.

3.9. DOSTOSOWANIE POLSKIEGO PRZEMYSŁU DO GOS-

PODARKI RYNKOWEJ

W okresie transformacji polskiej gospodarki konieczne jest zapewnienie

takich warunków, które umoŜliwią uzyskanie przez przemysł zdolności
do samofinansowania działalności. Uwarunkowania ekonomiczne
w Polsce powodują, Ŝe polskie przedsiębiorstwa przemysłowe nie są
w stanie konkurować z przedsiębiorstwami Unii Europejskiej. Wynika
to ze zbyt wysokiego opodatkowania zysku, ze zbyt małych odpisów
amortyzacyjnych (nie uwzględnia się wysokiego zuŜycia aparatu
produkcyjnego), zbyt wysokich opłat na ubezpieczenia oraz wysokiej
stawki podatku VAT. Wszystko to powoduje, Ŝe koszty wytwarzania l
polskich przedsiębiorstw są wysokie, a rentowność bardzo niska.
Skutkuje to między innymi zbyt małymi nakładami na badania i wdroŜę- j
nią, czego następstwem jest z kolei przestarzała technologia i niska (w j
stosunku do towarów produkowanych w krajach UE) jakość produko-
wanych wyrobów.
Przy niedoborze zasobów kapitału krajowego szybkie unowocześ
nienie polskiego przemysłu moŜe nastąpić przez bezpośrednie inwestycje
zagraniczne. NaleŜy mieć świadomość, Ŝe import obcego kapitału
powoduje ujemne saldo obrotów zewnętrznych i wzrost zadłuŜenia
zagranicznego. Jednak przy właściwym wykorzystaniu zaangaŜowanych
w produkcję środków jest to sytuacja przejściowa, gdyŜ prawidłowo uŜyte
kapitały pozwalają na akumulację własnych kapitałów. UmoŜliwia to albo ;
ograniczenie dalszego importu obcego kapitału, albo równowaŜenie go;
eksportem własnego kapitału. Napływ obcego kapitału skutkuje między |
innymi tworzeniem nowych miejsc pracy, pozyskiwaniem nowych l
technologii oraz wzrostem moŜliwości eksportowych. Niekorzystne'
uwarunkowania ekonomiczne polskiego przemysłu powodują, Ŝe jest on
w gorszej sytuacji rynkowej niŜ przemysł krajów UE.

1
Od lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku mówi się o tzw. III
rewolucji przemysłowej. WiąŜe się to między innymi z coraz szerszym :
stosowaniem w produkcji urządzeń i programów informatycznych.
Zmieniają się zasady produkcji. Coraz silniejsze są powiązania sfery
produkcji i sfery usług. Usługi przenikają wszystkie fazy produkcji
przemysłowej. Charakter usługowy ma przygotowanie dokumentacji
produkcji, konserwacje i remonty urządzeń przemysłowych, analizy
rynku, organizowanie marketingu i reklamy, obsługa finansowa i ubez-
pieczeniowa oraz szkolenie i dokształcanie załóg pracowniczych.
W krajach wysoko rozwiniętych usługi mają dominujący udział w cenie
jednostkowej wyrobu.
JednakŜe same usługi są świadczone za pomocą aparatury i maszyn,
które są produktami nowoczesnego przemysłu. W efekcie w sferze usług
następuje proces uprzemysłowienia. Wynika stąd, Ŝe III rewolucja
przemysłowa (zwana niekiedy „ekonomią usług") moŜe nastąpić
jedynie w krajach o wysokim poziomie rozwoju, gdyŜ jedynie tam
istnieje zapotrzebowanie przemysłu na wysoce specjalistyczne usługi,
natomiast sfera usług moŜe być wyposaŜona w nowoczesne urządzenia
przemysłowe.
 III rewolucja przemysłowa, inaczej niŜ tradycyjnie to bywało,
określa cele produkcji. Celem produkcji ma być nie tyle wzrost dochodu
narodowego, co przyrost bogactwa narodowego i dobrobytu. Wzrost
bogactwa narodowego ma następować nie wskutek ciągłego powięk-
szania ilości produkowanych wyrobów, ale głównie przez doskonalenie
wyrobów i nadawanie im coraz większej wartości uŜytkowej. Wzros-
towi bogactwa narodowego moŜe teŜ słuŜyć ograniczanie wytwarzania
wyrobów, których produkcja przynosi szkody środowisku. Usuwanie
tych szkód wymaga często nakładów przewyŜszających wartość wy-
produkowanych dóbr i wskutek tego następuje pomniejszenie zamiast
przyrostu bogactwa narodowego.
Cechą współczesnych czasów jest funkcjonowanie wielkich mię-
dzynarodowych przedsiębiorstw o ogromnych moŜliwościach finan-
sowych. Przedsiębiorstwa te, inwestując w informatyczne systemy
zarządzania i produkcji, zapewniają sobie przewagę na rynkach nad
innymi producentami. Dotyczy to szczególnie wytwarzania dóbr złoŜo-
nych technologicznie, których przygotowanie produkcji wymaga duŜej
wiedzy. Wśród nich znajdują się takie produkty, jak komputery
i oprogramowanie, wyroby przemysłu telekomunikacyjnego, telewizyj-
nego i radiowego, przemysł wytwarzający roboty przemysłowe, maszy-
ny budowlane i energetyczne, samochody i samoloty.
Przemysł przetwórczy stanowi podstawowe narzędzie wdraŜania
postępu naukowo-technicznego i rozwoju gospodarczego. KaŜdy kraj,
który chce znaleźć się w gronie wysoko rozwiniętych gospodarczo jest
zmuszony inwestować w rozwój nowoczesnego przemysłu. Szczególne
znaczenie dla rozwoju przemysłu i całej gospodarki mają tak zwane
przemysły innowacyjno-intensywne, do których zalicza się przemysł
chemiczny i przemysł elektromaszynowy. Udział przemysłów innowacyj-
no-intensywnych jest w Polsce ciągle za mały, zarówno w stosunku do
potrzeb rozwojowych, jak i do potencjału ludnościowego i gospodarczego.
W Polsce udział przemysłów innowacyjno-intensywnych w produkcji
czystej przemysłu przetwórczego wynosi około 30%, podczas gdy np.
w Niemczech 58%, Irlandii 55%, Stanach Zjednoczonych i Japonii 54%.
Rozwój tych branŜ wymaga duŜych nakładów na badania i wdroŜenia, na
pozyskiwanie patentów i licencji, na projektowanie nowych wyrobów oraz
doskonalenie kadry pracowniczej. Jednocześnie przemysły te są głównymi
nośnikami postępu naukowo-technicznego. Okazuje się, Ŝe w tych przemy-
słach powstaje około 80% wszystkich innowacji przemysłowych. Innowa-
cje początkowo wdraŜane w przemysłach innowacyjno-intensywnych, j
następnie trafiają do innych branŜ, pod postacią dostarczanych im j
nowoczesnych maszyn, aparatury, komputerów i oprogramowania. Tą j
drogą postępuje teŜ dyfuzja innowacji do innych przemysłów oraz do j
takich usługowych działów gospodarki, jak oprogramowanie kom-
puterów, systemów zarządzania, informacji i sterowania. Przemysły
innowacyjno-intensywne stanowią podstawową część oferty ekspor-
towej krajów wysoko rozwiniętych.
Przyspieszenie rozwoju przemysłów innowacyjno-intensywnych naleŜy
do wyzwań, którym musi sprostać polski przemysł. Powinno temu i
towarzyszyć integrowanie się przemysłu ze sferą usług; dotyczy to sfery
nauki i technologii, finansów, handlu, łączności, transportu i magazynowa-
nia. Syntetycznym miernikiem stopnia integracji przemysłu przetwórczego
i usług jest proporcja kosztów wytwarzania oraz kosztów róŜnego rodzaju
usług w ogólnym koszcie wytworzenia. Okazuje się, Ŝe koszty samego
wytworzenia stanowią zaledwie 8% ceny zbytu, a reszta, czyli 92% to koszt
róŜnego rodzaju usług uczestniczących w ogólnych kosztach wytworzenia,
Od lat osiemdziesiątych XX wieku silnie zaznaczyły się w gos-
podarce światowej procesy globalizacji. Odbywają się one głównie na
dwu płaszczyznach. Pierwszą z nich tworzą bezpośrednie inwestycje
zagraniczne. W wyniku liberalizacji obrotów giełd światowych oraz
dzięki postępowi technologicznemu w telekomunikacji moŜliwe stało
się szybkie przemieszczanie duŜych kapitałów z kraju do kraju. Dzięki
temu wielkie korporacje finansowo-przemysłowe w krótkim czasie
dokonują wielkich międzynarodowych transferów kapitałowych.
Innym czynnikiem globalizacji gospodarki stała się liberalizacja
handlu światowego. Zakończenie tak zwanej Rundy Urugwajskiej,
GATT podpisaniem w 1994 roku porozumienia w Marrakesh, przewi-
dującego do końca stulecia powaŜne obniŜenie stawek celnych, przy-
czyniło się do znacznego wzrostu obrotów handlu światowego.
Okolicznością sprzyjającą globalizacji gospodarki światowej stała
się międzynarodowa standaryzacja oraz unifikacja wyrobów. Unifi-
kacja wyrobów, poprzez określenie parametrów komponentów wyro-
bów i podzespołów, pozwala uczestniczyć przedsiębiorstwom z róŜnych
krajów w produkcji kooperacyjnej wyrobów finalnych.
W znacznie mniejszym stopniu globalizacja przemysłu zaznacza się
w dziedzinie przemysłów wysokiej techniki. Dotyczy to zwłaszcza
przemysłu lotniczego, kosmicznego, elektronicznego, telekomunikacyj-
 nego, urządzeń dla energetyki atomowej i automatyki, przemysłowej.
Przemysły te wymagają niezwykle duŜych nakładów na badania
naukowe i badania wdroŜeniowe. Koszty te w wysokim stopniu są
pokrywane z budŜetu państwa. Z tych względów na rynku światowym
w dziedzinie wyrobów tych przemysłów istotną rolę odgrywają jedynie
nieliczne państwa najwyŜej rozwinięte.
Polski przemysł nie moŜe się rozwijać w oderwaniu od rynku
światowego. Skuteczne włączenie się w międzynarodowy podział pracy
wymaga jednak osiągnięcia odpowiednio wysokich standardów produk-
cji. Konieczne jest zatem zapewnienie polskiemu przemysłowi dostępu
do światowych źródeł postępu technicznego. JeŜeli polski przemysł ma
odnosić sukcesy na rynku światowym, konieczne jest tworzenie krajo-
wym przedsiębiorstwom przemysłowym warunków ekonomiczno-fi-
nansowych zbliŜonych do tych, z jakich korzystają zagraniczne przed-
siębiorstwa funkcjonujące w Polsce. Przedsiębiorstwa te pochodzą
najczęściej z krajów rozwiniętych i korzystają z najnowocześniejszych
odkryć technologicznych. Przedsiębiorstwa zagraniczne posiadają włas-
ne silnie rozwinięte zaplecze naukowo-badawcze, mają znaczną prze-
wagę ekonomiczną nad przedsiębiorstwami polskimi, dysponują now-
szymi maszynami i urządzeniami, nowoczesnymi technologiami. Powo-
duje to wypieranie polskich przedsiębiorstw z przemysłów najbardziej
rozwojowych. Z łych przyczyn praktycznie został przejęty przez obcy
kapitał przemysł motoryzacyjny, sprzętu radiowo-telewizyjnego, tele-
komunikacyjnego oraz przemysł maszyn energetycznych.

3.10. WARUNKI ROZWOJU ROLNICTWA W POLSCE

Rolnictwo jest głównym producentem Ŝywności i z tego względu

powinno być traktowane jako najwaŜniejszy dział gospodarki narodo-
wej. Samowystarczalność w zakresie wyŜywienia naleŜy do
podstawowych warunków bezpieczeństwa państwa.
PRZYRODNICZE WARUNKI ROZWOJU ROLNICTWA
Rolnictwo w wyŜszym stopniu niŜ jakikolwiek inny dział gospodarki
zaleŜy od warunków środowiska przyrodniczego. ZróŜnicowanie wa-
runków naturalnych, jak gleba, klimat, ukształtowanie, stosunki wodne,
decydują o róŜnorodności typów gospodarki rolnej.
 Rys. 3-14. Typy gleb w Polsce [24]

NajwaŜniejszym czynnikiem rozwoju rolnictwa są gleby (rys.

3-14). Rolnicza przydatność gleb zaleŜy przede wszystkim od skał
macierzystych, na których się one rozwinęły, zwłaszcza od ich porowa-1
tości, grubości ziaren, zasobności w składniki odŜywcze potrzebne j
roślinom, zawartości próchnicy oraz kwasowości. Przy wyznaczaniu;
obszarów występowania gleb o podobnej wartości uŜytkowej określa się, j
cechy, dzięki którym gleby te mogą być w podobny sposób uŜytkowane •'
(niezaleŜnie od ich klasyfikacji genetycznej). UŜyteczność gleb ornych j
wyraŜa się za pomocą zbóŜ, które się na takich glebach udają: pszenicy, \
Ŝyta, a dla obszarów górskich - owsa. ZboŜa te zajmują 50 - 60%
powierzchni gruntów ornych.
Najlepsze gleby są zaliczane do kompleksu pszennego bardzfr\
dobrego i dobrego, który obejmuje klasy I, II i Ula. Są to glebyj
najczęściej powstałe na podłoŜu lessów (czarnoziemy), glin (czarnej
ziemie i gleby brunatne), mad i wapieni (niektóre rędziny). Gleby te j
odznaczają się duŜą zasobnością w składniki pokarmowe i próchnicę, są
dobrze uwilgotnione i napowietrzone. Taka kategoria gleb zajmuje
jv Polsce około 22% gruntów ornych. Największe powierzchnie najlep-
szych gleb występują na WyŜynie Lubelskiej, WyŜynie Kielec-ko-
Sandomierskiej, Niecce Nidziańskiej, Kotlinie Oświęcimskiej, lewo-
brzeŜnej Nizinie Śląskiej, na Kujawach, śuławach Wiślanych i Nizinie
Warmińskiej. Płaty tego typu gleb występują równieŜ na Nizinie
Wielkopolskiej, Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej, Równinie Błońs-
ko-Sochaczewskiej.
Mniejszą wartość mają gleby zaliczane do kompleksu Ŝytniego
dobrego i bardzo dobrego. Są to najczęściej gleby powstałe na piaskach
gliniastych oraz utworach pyłowych. Odznaczają się dość duŜą zawar-
tością składników odŜywczych potrzebnych roślinom, ale okresowo
zaznacza się na nich niedostatek bądź nadmiar wilgoci. Gleby te zajmują
ponad 31% gruntów ornych. Zaliczane są głównie do klasy Ula, Illb,
IVa. Kompleks gleb Ŝytnich słabych i bardzo słabych obejmuje gleby
powstałe z piasków. Są to najsłabsze gleby nadające się do wykorzys-
tania jako grunty orne - klasy IVb, V i częściowo VI. Zajmują one
w Polsce ponad 29% gruntów ornych. Gleby kompleksu Ŝytniego
zajmują większość środkowej i północnej części Polski, z tym Ŝe na
zachód od Wisły przewaŜają gleby zaliczane do kompleksu Ŝytniego
dobrego i bardzo dobrego, natomiast na wschód od Wisły większy udział
mają gleby słabe. Ogółem gleby kompleksu Ŝytniego zajmują ponad
60% gruntów ornych w Polsce.
Na obszarach górskich wyróŜnia się podobne kategorie uŜytkowe
gleb jak na nizinach. Kompleks pszenny górski występuje na obszarach
podgórskich (30CM-50 m n.p.m.) i obejmuje mniej niŜ 2% gruntów
ornych w Polsce. Na podobnych wysokościach, ale na stokach słabiej
nasłonecznionych występuje kompleks zboŜowy górski. WyŜej (tzn. na
wysokości 500-900 m n.p.m.) występują gleby określane jako ow-
siano-ziemniaczane górskie. Stanowią one mniej niŜ 1,5% gruntów
ornych.
Na produkcję rolniczą, oprócz gleb, duŜy wpływ wywierają warunki
klimatyczne, rzeźba terenu, stosunki wodne. Przejściowość klimatycz-
na sprawia, Ŝe na terenie Polski zaznaczają się duŜe róŜnice długości
okresu wegetacyjnego. NajdłuŜej (około 220 dni) trwa on na Nizinie
Śląskiej, a na Pojezierzu Suwalskim jego długość nie przekracza 180
dni. W północno-wschodniej części kraju jest zbyt chłodno na uprawę
roślin o wyŜszych wymaganiach termicznych, takich jak buraki cukrowe j
i drzewa owocowe. Środkową część kraju po dolinę dolnej Wisły j
cechuje zbyt mała ilość opadów (450-550 mm rocznie), około 50% j
Nizin Srodkowopolskich odczuwa deficyt wilgoci. Dodatkowo prowa- j
dzenie gospodarki rolnej utrudniają duŜe wahania opadów w po-,
szczególnych latach. Przyczyną znacznych strat w rolnictwie są przy-;
mrozki często pojawiające się w drugiej połowie maja.
Jako sprzyjającą gospodarce rolnej naleŜy ocenić rzeźbę powierz- ]
chni Polski. Ponad 91% powierzchni kraju stanowią tereny do 300 j
m n.p.m. Jedynie na terenach o zbyt duŜym nachyleniu stoków]
występują utrudnienia w uprawie roli. Według szacunków erozją gleb j
w róŜnym stopniu, zagroŜone jest w Polsce 1-3 min ha gruntów ornych, j
głównie w Karpatach i Pogórzu Karpackim, Sudetach i Przedgórzu \
Sudeckim oraz na WyŜynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Górach]
Świętokrzyskich i na Roztoczu. Dominacja obszarów nizinnych o sto- j
sunkowo małym nachyleniu sprawia, Ŝe mechanizacja prac polowych \
jest utrudniona jedynie na około 25% powierzchni kraju.

j
CZYNNIKI SPOŁECZNO-EKONOMICZNE j
Efekty gospodarki rolnej zaleŜą nie tylko od potencjału przyrodniczego, j
ale równieŜ od sposobu gospodarowania. UŜytki rolne zajmują w Polsce j
59% powierzchni kraju, z tego ponad 82% naleŜy do gospodarstw!
indywidualnych (a do sektora prywatnego ponad 85%)'. Gospodarstwa!
indywidualne zajmują największy odsetek uŜytków rolnych w Małopol-1
sce, na Mazowszu, Podlasiu, Polesiu i WyŜynie Lubelskiej. Stosunkowo!
mały udział w ogólnej powierzchni uŜytków rolnych mają gospodarstwa j
indywidualne w północnej, zachodniej i południowo-zachodniej Polsce J
na tych terenach stosunkowo najsilniej jest reprezentowany sektor j
publiczny (rys. 3-15). Sytuacja ta ma uwarunkowania historyczne.
Po II wojnie światowej na ziemiach zachodnich i północnych duŜą]
część uŜytków rolnych przekazano państwowym gospodarstwom rol-|
nym. PoniewaŜ w większości były to gospodarstwa nierentowne, pój
przełomie roku 1989 duŜą część posiadanych przez nie gruntów]
1
Wg statystyki GUS do sektora prywatnego zalicza się: gospodarstwa indywidualne, j
spółdzielnie produkcji rolniczej spółki prywatne, spółki z udziałem kapitału zagranicznego,';
spółki z przewagą mienia sektora prywatnego. Do sektora publicznego naleŜy własność skarbu j
państwa, własność państwowa osób prawnych, spółki własności komunalnej, spółki z przewa-1
gą mienia sektora publicznego.
Rys. 3-15 Udział indywidualnych gospodarstw rolnych w ogólnej powierzchni uŜytków
rolnych w % (1996 r.)

sprywatyzowano. Mimo trwającej prywatyzacji część gruntów byłych

PGR ciągle znajduje się we władaniu państwa.
Gospodarka Polski jest w coraz większym stopniu powiązana
z gospodarką Unii Europejskiej. Na ogół małe gospodarstwa rolne są
zbyt słabe ekonomiczne, aby sprostać konkurencji rolnictwa zachodnio-
europejskiego. Ponadto rolnictwo w Unii Europejskiej (UE) jest
w specjalny sposób chronione i wspierane. Poziom tej ochrony jest
kilkakrotnie wyŜszy niŜ w Polsce. Rolnictwo UE bez tej pomocy nie
byłoby zdolne konkurować z producentami taniej Ŝywności z Argen-
tyny, Kanady, Stanów Zjednoczonych, Australii i Nowej Zelandii.
W latach 1968-1975 wydatki na rolnictwo stanowiły 72-93% całego
budŜetu Unii. Mimo stopniowego ograniczania wydatków na sektor
rolniczy, w 1994 r. udział ten w dalszym ciągu przekraczał 50% budŜetu.
Ceny Ŝywności w UE są wyŜsze niŜ na rynkach światowych. Jest to
wynikiem świadomie prowadzonej polityki rolnej, a przede wszystkim
systemu gwarancyjno-cenowego. Polityka ta polega na ustalaniu cen
gwarantowanych, na interwencyjnym skupie produktów rolnych
w przypadku nadprodukcji (i w związku z tym nadmiernego spadku
Rys. 3-16. Przeciętna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego w 1996 r. (w ha)t
[36]

cen), utrzymywaniu wysokich ceł na zewnętrznych granicach Unii,

subsydiowaniu eksportu, ustalaniu kwot produkcyjnych, kar finan-
sowych nakładanych na producentów, którzy przekroczyli wyznaczoną
wielkość produkcji.
Pod pewnym względem wielkość gospodarstw w polskim rolnict-
wie nie odbiega bardzo od rolnictwa unijnego. Szacuje się, Ŝe 2/3
gospodarstw w UE ma poniŜej 5 ha (tab. 3-19). Na wielu z tych terenów
dominuje rolnictwo tradycyjne, a ogólny poziom rozwoju jest niski.
Inny obraz uzyskamy" porównując średnią wielkość gospodarstw.
Sytuacja w poszczególnych krajach Unii jest bardzo zróŜnicowana.
Wielkość przeciętnego gospodarstwa w UE waha się w duŜym prze-
dziale: od 5,3 ha w Grecji, 7,7 ha we Włoszech do 32,5 w Danii i 68,9 ha
w Wielkiej Brytanii. Tymczasem w Polsce w 1996 r. średnia wielkość
indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosiła 7,0 ha, a przy uwzględ-
nieniu sektora publicznego - nie przekraczała 8 ha. Z ponad 2 min
gospodarstw w Polsce, większość nie przekracza 5 ha. Ponadto
występuje znaczne zróŜnicowanie wielkości gospodarstw w przekroju
terytorialnym (rys. 3-16).
 Struktura wielkości gospodarstw prywatnych
Wielkość gospodarstwa % ogółu gospodarstw
1- 5 ha 5-10 ha 55
10-15 ha 15-20 26
ha powyŜej 20 11
ha 44

Zdecydowanie na niekorzyść Polski wypada porównanie ludności

rolniczej w Polsce i w UE (tab. 3-20). W Polsce rolnictwo jest źródłem
utrzymania 26% ludności; w Unii wskaźnik ten jest czterokrotnie niŜszy1.
RóŜnice między krajami Unii są ogromne; np. w Grecji w 1996 r. ludność
rolnicza stanowiła ponad 20%, a w Niemczech poniŜej 3%. Jest to powiązane
z efektywnoścą pracy. Wartość produkcji, którą w Polsce dostarcza 25 osób
pracujących w rolnictwie, w Danii, Niemczech, Holandii, czy Wielkiej
Brytanii wykonują 2 osoby. Wydajność pracy w polskim rolnictwie jest około
10-krotnie mniejsza niŜ w przodujących krajach UE. Jedną z przyczyn tego
stanu jest miedzy innymi duŜe rozdrobnienie polskiego rolnictwa.

Ludność rolnicza i ludność aktywna zawodowo w rolnictwie

w wybranych krajach (w % ogółu ludności)"

Ludność aktywna
Kraj Lata Ludność rolnicza
zawodowo w rolnictwie
Francja 1990 5,1 2,4
1996 3,7 1,8
Grecja 1990 20,2 9,5
1996 16,8 8,2
Niemcy 1990 3,4 2,0
1996 2,4 1,4
Polska 1990 24,4 13,5
1996 22,7 12,9
Węgry 1990 15,7 7,2
1996 13,7 6,2
Wielka Brytania 1990 2,2 1,1
1996 2,1 1,0
11
RóŜnica odsetka ludności rolniczej dla Polski w porównaniu do podanej w rozdziale o zatrudnieniu wynika z innej
metodologii zastosowanej przez GUS przy obliczaniu wskaźników do porównań międzynarodowych.

1
NaleŜy odróŜniać ludność rolniczą od aktywnych zawodowo w rolnictwie. Do ludności
rolniczej zalicza się wszystkie osoby, których źródłem utrzymania jest rolnictwo, tj. pracujących
w rolnictwie i będących na ich utrzymaniu. Do ludności aktywnej zawodowo w rolnictwie zalicza
się osoby, których głównym zajęciem jest praca w rolnictwie, łowiectwie i rybołówstwie.
 Pod pewnymi względami polskie rolnictwo ma przewagę na
rolnictwem krajów Unii. Składają się na to przede wszystkim niŜsze
koszty pracy, większa ekologiczna wartość produktów wynikająca
z mniejszego zuŜycia nawozów sztucznych i środków ochrony roślin,
jak teŜ stosowanie metod produkcji bardziej przyjaznych środowisku.
ZuŜycie nawozów na poziomie zbliŜonym do Polski (88 kg czystego
składnika na ha uŜytków) ma miejsce w Austrii, a w Grecji i Hiszpanii
jest nawet mniejsze. Wszelkie rekordy biją natomiast państwa Beneluk-
su (Holandia w 1994 r. - 590 kg/ha), Francja i Niemcy - ponad 240
kg/ha. Pod względem zuŜycia nawozów sztucznych na hektar występują
w Polsce duŜe róŜnice regionalne; w województwach zachodnich
(dolnośląskim, wielkopolskim, kujawskim czy pomorskim) jest ono
około 30% wyŜsze niŜ przeciętnie, natomiast w województwach
wschodnich i południowo-wschodnich (podkarpackim, podlaskim, war-
mińsko-mazurskim) znacznie niŜsze od przeciętnej krajowej. Polskim
plusem mogą być takŜe względnie obfite zasoby ziemi, co pozwala na
mniej intensywne uŜytkowanie ziemi oraz czyni ją tańszą.
Pod względem mechanizacji rolnictwa Polska na pozór nie
ustępuje krajom UE (tab. 3-21). JednakŜe polscy rolnicy mają do
Tabel a 3-21 dyspozycji o wiele mniej róŜnorodnych
Ciągniki w rolnictwie (grunty orne maszyn, które - po skojarzeniu ich z
w ha/ ciągnik) ciągnikiem - stanowią istotny czynnik
Kraj 1990 1995 usprawniający uprawę roli i prace gos-
Dania 16 15 podarskie. Ponadto w gospodarstwach
Finlandia 10 11 przodujących krajów Unii większość
Francja 13 14 prac, takich jak zadawanie paszy, pojenie
Grecja 13 10 zwierząt, usuwanie nieczystości, jest
Hiszpania 21 19
Holandia 5 5
zmechanizowana, a często nawet zau-
Niemcy 8 9 tomatyzowana, sterowana za pomocą
Polska 12 11 komputera.
Portugalia 18 15 Oprócz duŜej liczby ludności rol-
Wielka Brytania 13 12
Włochy 6 6 niczej i niskiej wydajności pracy, nieko-
rzystny wpływ na konkurencyjność
polskich produktów ma słaby system powiązań producentów rolnych
z przemysłem rolno-spoŜywczym, duŜa liczba gospodarstw małych
obszarowo i słabych ekonomicznie, nie najlepsza przeciętnie jakość
gleb, gorsze niŜ w większości państw UE warunki klimatyczne i krótszy
okres wegetacyjny, słabo rozwinięta infrastruktura techniczna w wielu
 regionach kraju, gorszy średni poziom wykształcenia młodzieŜy wiejs-
kiej oraz trudna sytuacja finansowa większości gospodarstw. Według
szacunków, jedynie 10-20% rolniczych gospodarstw w Polsce posiada
zdolność do powiększenia swojego majątku produkcyjnego. Od 1990 r.
Polska otrzymuje pewne środki z budŜetu Unii (w ramach programu
Phare-Poland, Hungar-Assistance for Restructuring of their Econo-
micś) na rozwój spółdzielczości wiejskiej, bankowości spółdzielczej,
prywatyzację, infrastrukturę rynkową i techniczną. Do końca 1994 r.
Polska uzyskała z Phare 165 min ECU. Do 1999 r. otrzymamy 1015 min
ECU, z tego około 61 min (6%) na rolnictwo.
Od kilku lat UE jest najwaŜniejszym partnerem handlowym Polski.
Podstawy prawne liberalizacji wymiany handlowej zostały stworzone
przez Układ Europejski, który wszedł w Ŝycie l lutego 1994 r., oraz
umowę przejściową obowiązującą Polskę i Unię od l marca 1992 r.
ZałoŜeniem jest stopniowe znoszenie ograniczeń dostępu do rynków,
czyli ceł i innych opłat na granicy, oraz ograniczeń ilościowych.
Niestety swoboda handlu nie obejmuje produktów rolnych, jako tzw.
produktów szczególnie wraŜliwych; obrót tymi towarami wciąŜ podlega
wielu ograniczeniom z dwóch stron. Wskutek tego wzrost eksportu
towarów rolno-spoŜywczych był duŜo mniejszy niŜ przewidywano.
W ten sposób eksport towarów rolno-spoŜywczych do Niemiec, będą-
cych głównym naszym odbiorcą, wzrósł w stopniu dalece niezadowala-
jącym. W 1996 r. nasz eksport do Unii wyniósł 1,29 mld dolarów, zaś
import 1,85 mld dolarów. Tym samym nasze produkty rolne nie tylko
nie zdobyły rynku państw UE, ale staliśmy się netto importerem
Ŝywności z Unii.
WaŜną rolę w mechanizacji prac gospodarskich odgrywa moŜ-
liwość korzystania z energii elektrycznej. Obecnie niemal wszystkie
gospodarstwa rolne są zelektryfikowane, nie wszystkie jednak z tych
gospodarstw mogą korzystać z energii elektrycznej o odpowiednio duŜej
mocy.
PowaŜnym problemem jest zaopatrzenie wsi w wodę. W związku
z postępującym zanieczyszczeniem wód i coraz większym zapotrzebo-
waniem na wodę, tradycyjne sposoby zaopatrywania gospodarstw
rolnych w wodę są nieprzydatne. W 1996 r. wodociągi posiadało prawie
80% gospodarstw, jednakŜe 20% rozproszonych gospodarstw wiejskich
czerpie wodę w sposób tradycyjny. Jest to duŜym utrudnieniem
w prowadzeniu nowoczesnej gospodarki.
3.11. ROLNICZE UśYTKOWANIE ZIEMI

WyróŜnia się cztery podstawowe formy uŜytkowania gruntów: grunty ome,

sady, łąki i pastwiska, które łącznie określamy jako uŜytki rolne. W 1997 r.
uŜytki rolne w Polsce stanowiły 59% powierzchni kraju. Odsetek ten ulega
stopniowemu zmniejszaniu; w 1955 r. wynosił 65,5%, w 1970 62,5%.
Wskaźnik uŜytków rolnych wykazuje duŜe zróŜnicowanie prze-
strzenne, od niespełna 40% w województwie lubuskim do 50%
w województwie pomorskim oraz śląskim i prawie 70% w województ-
wie łódzkim i lubelskim (rys. 3-17).
Wartość tego wskaźnika jest wielorako uwarunkowana. Na terenach
górskich czynnikami mało sprzyjającymi rozwojowi gospodarki rolnej
są silne deniwelacje terenu oraz warunki termiczne; na pojezierzach
- duŜe powierzchnie zajęte przez jeziora, rozległe obszary piaszczyste
(sandry) oraz urozmaicona rzeźba; na pobrzeŜach - słabe gleby
wytworzone z piasków wydmowych; na Śląsku - duŜe powierzchnie
zajęte przez górnictwo węglowe i przemysł przetwórczy. Największym
udziałem uŜytków rolnych charakteryzuje się środkowa i środko-wo-
wschodnia część kraju, od województwa wielkopolskiego i kujaws-ko-
pomorskiego po lubelskie.

Rys. 3-17. Udział uŜyt-

ków rolnych
w powien-
chni ogólnej
w 1996 r. "
(w %)
Rys. 3-18. Udział gruntów ornych (z sadami włącznie) w powierzchni ogólnej w 1996 r. (w %)

Grunty orne (łącznie z sadami) zajmują 45,8% powierzchni kraju.

Przestrzennie udział gruntów ornych w powierzchni ogólnej zmienia się
podobnie jak udział uŜytków rolnych. Najmniejszym odsetkiem grun-
tów ornych odznaczają się województwa połoŜone wzdłuŜ granic,
oprócz lubelskiego i opolskiego (rys. 3-18).

3.12. PRODUKCJA ROŚLINNA W POLSCE

W Polsce uprawia się kilkadziesiąt gatunków roślin, lecz tylko kilkanaś-
cie ma istotne znaczenie gospodarcze. Około 71% gruntów ornych
przeznacza się pod zboŜa. Struktura zasiewów w ciągu ostatnich
kilkunastu lat uległa znacznym przekształceniom, rośnie udział zbóŜ na
niekorzyść pastewnych i ziemniaków (tab. 3-22).
Do czterech podstawowych zbóŜ naleŜą: Ŝyto, pszenica, jęczmień
i owies. NatęŜenie upraw zbóŜ nie jest w całym kraju jednakowe
i w pewnym stopniu odzwierciedla zróŜnicowania Polski ze względu na
przeciętną wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego. Największy
udział w strukturze zasiewów cztery zboŜa mają w województwach
zachodnich i północnych (rys. 3-19).
Struktura zasiewów (w % ogółem) T a b e l a 3-22
Uprawy 1980 1990 1996

ZboŜowe 54 60 71
Strączkowe 1 2 1
Ziemniaki 16 13 11
Przemysłowe 7 7 6
Pastewne 18 14 7
Pozostałe 4 4 4

Rys. 3-19. Udział czterech podstawowych zbóŜ w ogólnej powierzchni upraw w 1996 r. (w %)

Wśród zbóŜ największy areał zajmuje pszenica. Jest to zboŜe

o duŜych wymaganiach glebowych i klimatycznych, dlatego rejony jej
upraw pokrywają się z rozmieszczeniem dobrych gleb: na Nizinie
Śląskiej, WyŜynie Lubelskiej, Kujawach, śuławach Wiślanych oraz na
Przedgórzu Sudeckim i Pogórzu Karpackim. Pod pszenicę przeznacza
się średnio w Polsce ponad 20% gruntów ornych, najwięcej w wojewó-
dztwach południowych, najmniej w pasie środkowym, od województwa
lubuskiego po podlaskie (rys. 3-20).
 Rys. 3-20. NatęŜenie
uprawy
pszenicy
w 1996 r.
(w %)

l Minimalnie mniejszą powierzchnię od pszenicy zajmuje uprawa

pyta, niespełna 20% areału zasiewów. Jest to roślina o niewielkich
wymaganiach glebowych i klimatycznych. DuŜy udział tego zboŜa
S w powierzchni zasiewów wiąŜe się równieŜ z długotrwałą tradycją jego
lupraw w naszym kraju. PoniewaŜ plony oraz wartość handlowa Ŝyta są
| mniejsze niŜ pszenicy i jęczmienia, areał upraw Ŝyta stopniowo ulega
| ograniczaniu. Największe natęŜenie jego upraw występuje w środkowej
f części kraju (rys. 3-21).
| Jęczmień jest zboŜem głównie paszowym, a ponadto uŜywa się go
|do produkcji piwa oraz kasz (rys. 3-22). RóŜne odmiany tego zboŜa
|udają się na glebach o róŜnej jakości, aczkolwiek najmniej się go
i Uprawia w pasie słabej jakości gleb, od województwa łódzkiego po
ipodlaskie oraz w województwie podkarpackim (na wyŜej połoŜonych
terenach jęczmień jest wypierany przez owies).
| Owies jest zboŜem o małych wymaganiach glebowych, potrzebuje
l natomiast stosunkowo duŜo wilgoci. PoniewaŜ jest to roślina uprawiana
"głównie na paszę dla koni, areał jej upraw zmniejsza się wraz
ze ; zmniejszaniem się pogłowia koni. Pewne ilości owsa przeznacza się
na i cele konsumpcyjne (głównie do produkcji płatków).
&
 Rys. 3-23. NatęŜenie
uprawy
o w s a
w 1996 r.
(w %)

Inne zboŜa: gryka, proso, kukurydza, pszenŜyto odgrywają mniej-

szą rolę gospodarczą. Ponadto na pasze uprawia się róŜne mieszanki
zboŜowe, niekiedy w połączeniu ze strączkowymi (np. peluszką i
wyką).
Plony zbóŜ są w Polsce znacznie niŜsze aniŜeli w większości krajów
Europy (tab. 3-23). Wpływają na to zarówno czynniki przyrodnicze
Plony zbóŜ w wybranych krajach (w dt/ha) Tabela 3-23
Kraj 1989-1991 1995 1997

Dania 60 62 62
Francja 62 65 69
Hiszpania 25 17 29
Niemcy 55 61 65
Polska 32 30 29
Węgry 52 41 44
Wielka Brytania 62 69 67

(przewaga gleb średniej i słabej jakości, mniej sprzyjające rolnictwu niŜ

w zachodniej Europie warunki klimatyczne), jak i społeczno-ekonomi-
czne: gorsze wyposaŜenie rolnictwa w środki produkcji (mniej maszyn
i urządzeń ułatwiających uprawę roli, mniejsza ilość zuŜywanych
nawozów sztucznych i środków ochrony roślin), mniej efektywna
pomoc państwa (brak dopłat do produkcji rolniczej i do kupowanych
środków produkcji, brak preferencyjnych kredytów dla rolników, brak
dopłat do eksportu płodów rolnych), rozdrobnienie gospodarstw rolnych
utrudniające nowoczesne gospodarowanie, słabo rozwinięta specjaliza-
cja produkcji. Mimo plonów na umiarkowanym poziomie Polska
dysponuje nadwyŜką zboŜa w stosunku do potrzeb wewnętrznych.
Wśród roślin korzeniowych największą rolę odgrywa ziem-
niak. Jest to roślina udająca się na lekkich glebach i jest uprawiana
w całym kraju. PoniewaŜ uprawa ziemniaków wymaga większego
nakładu pracy niŜ uprawa zbóŜ, przestrzenne natęŜenie upraw wzrasta
na terenach silnie rozdrobnionego rolnictwa (rys. 3-24). Polska naleŜy
do największych producentów ziemniaków w świecie - po Rosji
i Chinach. Plony ziemniaków są wyŜsze niŜ w Rosji i w Chinach, ale
stanowią zaledwie 50-60% plonów uzyskiwanych w krajach zachod-
nich. Ziemniaki odgrywają waŜną rolę w wyŜywieniu ludności, stano-
wią paszę (głównie dla trzody chlewnej), znaczna część zbiorów jest
przetwarzana przez przemysł spirytusowy i spoŜywczy (mączka ziem-
niaczana).

Rys. 3-24. Udział ziem-

niaków
w strukturze
z a s ie wó w
w 1996 r.
(w %)
 Wśród roślin przemysłowych najwaŜniejszą rolę odgrywa •
burak cukrowy. Największy zwarty obszar duŜego natęŜenia oprawy l
buraka cukrowego obejmuje Dolny Śląsk, Wielkopolskę i Kujawy, drugi
Vjnniejszy rejon uprawy tej rośliny występuje na WyŜynie Lubelskiej (rys.
|;3-25). Udział buraka cukrowego w strukturze zasiewów maleje w kierun-|
ku wschodnim. Odzwierciedla to zróŜnicowanie kraju ze względu na
Ejakość gleb oraz na długość okresu wegetacyjnego. Nie bez znaczenia są
równieŜ ' umiejętności rolników. Roślina ta wymaga dobrych gleb, !
ciepłego klimatu i duŜo wody w okresie wzrostu oraz starannej uprawy, l
Polska naleŜy do duŜych producentów buraka cukrowego - 5 miejsce
|S w Europie (po Francji, Niemczech, Ukrainie i Rosji). Plony buraków
l cukrowych w Polsce są 30-40% niŜsze aniŜeli w większości krajów UE.
\ Burak cukrowy odgrywa równieŜ waŜną rolę w gospodarce paszowej
l-jest źródłem liści na kiszonki oraz wysłodków (po produkcji cukru)
1; i tzw. melasy, stanowiących dodatek do paszy dla zwierząt gospodarskich.

Rys. 3-25. NatęŜenie

uprawy
buraka cu-
krowego
w 1996 r.
(w %)

Spośród roślin dostarczających tłuszczu największą rolę w

Polsce mają rzepak i rzepik. Rośliny te wymagają dobrych gleb oraz
ciepłego i wilgotnego klimatu. Polska naleŜy do największych w Euro-
Rys. 3-26. NatęŜenie upraw rzepaku i rzepiku w 1996 r. (w %)

pie producentów oleju rzepakowego. Najwięcej rzepaku i rzepiku

uprawia się w województwach zachodnich i północnych (rys. 3-26).
Odpady powstające przy produkcji oleju rzepakowego, tzw. makuchy,
są wartościowym komponentem pasz treściwych.
Spośród roślin dostarczających włókien uprawia się w Polsce
niewielką ilość lnu i konopi. Stosunkowo najwięcej lnu uprawia się
w Wielkopolsce i na Pojezierzu Pomorskim; znaczniejsze plantacje
konopi znajdują się na WyŜynie Lubelskiej.
Chmiel, uŜywany w przemyśle piwowarskim, a takŜe farmaceu-
tycznym i kosmetycznym, jest uprawiany w pewnych ilościach na
WyŜynie Lubelskiej i Kieleckiej.
Tytoń uprawia się w rejonie lubelskim, rzeszowskim, krakowskim,
śląskim, kieleckim oraz w dolinie dolnej Wisły.
Do najintensywniejszych form gospodarki rolnej naleŜy warzywnict-
wo i ogrodnictwo. Pod uprawę warzyw przeznacza się mniej niŜ 2%
gruntów ornych. Najwięcej warzyw uprawia się w okręgu śląsko-krakows-
kim (ok. 5% ogólnej powierzchni zasiewów), ponadto znaczny odsetek
gruntów ornych zajmują warzywa na Nizinie Śląskiej oraz w sąsiedztwie
wielkich aglomeracji (warszawskiej, łódzkiej, trójmiejskiej, poznańskiej).

224
l
l Poza graniowymi, coraz więcej uprawia się warzyw szklarniowych.
PjVarzywnictwo w Polsce w porównaniu z krajami ościennymi jest
pobrze rozwinięte. Ze względu na wielkość zbiorów największą rolę
podgrywa uprawa kapusty, marchwi, buraków ćwikłowych, cebuli,
togórków i pomidorów (ok. 85% zbiorów wszystkich warzyw).
K

i WaŜnym działem produkcji jest sadownictwo. W Polsce moŜna

lvyróŜnić kilka rejonów sadowniczych: grójecko-warecki, skierniewic-
po-łowicki, lubelski, sandomierski, beskidzki (nowosądecki, limanow-
fci i bielskobialski). Najwięcej uprawia się jabłoni (ok. 50% wszystkich
przew), a ponadto śliwy, wiśnie, grusze, czereśnie. H Polska jest
duŜym producentem malin (uprawianych w najwięk-l&zych ilościach
w rejonie płońskim, warszawskim, lubelskim, tarnows-lidm i
radomskim), truskawek i porzeczek.

13.13. CHÓW ZWIERZĄT GOSPODARSKICH W POLSCE

l
Khów zwierząt gospodarskich dostarcza artykułów Ŝywnościowych
[J>raz surowców przemysłowych. W krajach wysoko rozwiniętych
Igospodarczo wartość produkcji gospodarki hodowlanej przewyŜsza
liyartość produkcji roślinnej. Podstawą rozwoju chowu zwierząt jest
J produkcja roślinna (trawa, siano, rośliny pastewne, znaczna część zbóŜ
' | ziemniaki) oraz pasze produkowane przez przemysł. " W Polsce w
produkcji zwierzęcej najwaŜniejszą rolę odgrywa chów ' bydła.
Pogłowie bydła w naszym kraju wynosi ponad 7 min sztuk; 40
^fZtuk/100 ha uŜytków rolnych. W ostatnim dziesięcioleciu
pogłowie l ftydła zmniejszyło się o 3,5 min sztuk. Rozmieszczenie
chowu bydła jest i bardzo nierównomierne.
i Największe natęŜenie hodowli występuje w obszarze wyznaczonym
,l przez województwa: wielkopolskie na zachodzie, podlaskie na wscho-
idzie oraz małopolskie i podkarpackie na południu (rys. 3-27). Pas
i najmniejszej obsady bydła na 100 ha uŜytków ciągnie się wzdłuŜ
^granicy zachodniej i północnej od województwa dolnośląskiego po
pomorskie. Większą obsadą bydła na 100 ha uŜytków rolnych charak-
:
teryzują się gospodarstwa prywatne niŜ państwowe; hodowla jest
bardziej pracochłonna niŜ gospodarka roślinna.
1
Mleczność krów w Polsce utrzymuje się na średnim poziomie
^ i wynosi ok. 3300 litrów rocznie. Polska produkuje .2,5% światowego
Rys. 3-27. Pogłowie bydła na 100 ha uŜytków rolnych w 1966 r. (w szt.) [36]

mleka i zajmuje pod tym względem dziewiąte miejsce w świecie.

Produkcja mleka na jednego mieszkańca wynosi 317 kg; jest to wielkość
zbliŜona do średniej europejskiej.
Trzodę chlewną hoduje się głównie w celu pozyskania mięsa. Mięso
wieprzowe jest na rynkach światowych mniej cenione niŜ inne gatunki.
Z ekonomicznego punktu widzenia chów świń jest korzystny, poniewaŜ
z tej samej ilości paszy uzyskuje się więcej mięsa niŜ w przypadku
hodowli wielu innych gatunków zwierząt. Ze względu na duŜą rozrod-
czość tych zwierząt moŜna łatwo regulować rozmiary hodowli.
Polska naleŜy do duŜych producentów mięsa wieprzowego, a pod
względem obsady świń na 100 ha uŜytków rolnych wyprzedzają nas
tylko Dania, Belgia, Niemcy i Ukraina.
Pod względem pogłowia świń (ponad 18 min sztuk) kraj nasz
zajmuje siódmą pozycję w świecie (po Chinach, Stanach Zjednoczo-
nych, Brazylii, Niemczech, Rosji i Hiszpanii). Obsada na 100 ha
wykazuje duŜe zróŜnicowanie przestrzenne (rys. 3-28); najwięcej świń
hoduje się w pasie województw: od opolskiego na południu po
pomorskie na północy, najmniej w regionie świętokrzysko-śląs-ko-
podkarpackim oraz wzdłuŜ zachodniej granicy państwa.
Rys. 3-28. Pogłowie trzody chlewnej na 100 ha uŜytków rolnych w 1966 r. (w szt.) [36]

Pogłowie koni w Polsce ulega systematycznemu zmniejszaniu

(1970 r. - 2585 tyś. sztuk, 1980 r. -1780 tyś. sztuk, 1990 - 941 tyś. sztuk,
1997 - 558 tyś. sztuk). Konie są hodowane zazwyczaj w małych
gospodarstwach rolnych, gdzie stanowią główną siłę pociągową. Prze-
ciętnie w kraju przypada 3,3 konia na 100 ha uŜytków rolnych. Ogólnie
wskaźnik pogłowia koni rośnie z północnego zachodu na południowy
wschód kraju.
Owce hoduje się w Polsce głównie dla wełny i skór; mleko i mięso
są produktami dodatkowymi. Pogłowie owiec zmniejszyło się z ponad
4 min sztuk w 1990 r. do niespełna 0,5 min w 1997 r.
Mięsa, jaj i pierza dostarcza chów drobiu. Szczególne znaczenie
ma chów kilkutygodniowych kurczaków, tzw. brojlerów; w przypadku
Ŝadnej innej hodowli w naszych warunkach nie uzyskuje się tak
korzystnych wskaźników zuŜycia paszy na jednostkę produkcji mięsa.
ROLNICTWO EKOLOGICZNE
W wyniku produkcji rolniczej środowisko przyrodnicze ulega prze-
kształceniom. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat gospodarkę rolną
traktowano w kategoriach techniczno-ekonomicznych, nie przywiązu-
jąć naleŜytej wagi do jej przyrodniczej podstawy. Produkcje rolniczą
postrzegano w kategoriach nakłady - efekty. Doprowadziło to do wielu
niekorzystnych zjawisk, poczynając od degradacji środowiska, a na
produktach szkodliwych dla zdrowia kończąc.
Uprawy rolnicze tworzą określony ekosystem, w którym zachodzą
podobne procesy jak w ekosystemach naturalnych. Człowiek stosując
zabiegi o charakterze technicznym i chemicznym usiłuje ^jrz/spieszyć
naturalne procesy przemiany materii i przepływu energii. Częściowo się
to udaje, jednak skutki z tego wynikające w znacznej mierze nie są
zgodne z oczekiwaniami.
Uprzemysłowienie rolnictwa umoŜliwiło duŜy wzrost produkcji
rolniczej. JednakŜe skutki chemizacji, specjalizacji i związanego z tym
rozdzielenia obszarów chowu zwierząt i gospodarki roślinnej, a zatem
skrajnego uproszczenia ekosystemów, stworzyły na wielu obszarach
bariery dla dalszego rozwoju gospodarki rolnej. Obserwacja skutków,
jakie pociąga za sobą rolnictwo uprzemysłowione, skłania do szukania
innych sposobów zwiększania produkcji Ŝywności. Generalną zasadą
w poszukiwaniu nowych sposobów prowadzenia gospodarki rolnej jest
maksymalne przybliŜenie zabiegów agrotechnicznych do natural-
nych procesów zachodzących w ekosystemie.
Jednym ze sposobów umoŜliwiających zwiększenie produkcji
Ŝywności jest podniesienie urodzajności gleb. MoŜna to osiągnąć przez
zwiększenie nawoŜenia. Zgodnie z wyŜej cytowanymi zasadami powin-
no to być głównie nawoŜenie organiczne. Stosowanie odpowiedniej
ilości nawozów organicznych umoŜliwia zasilenie gleby we wszystkie
niezbędne składniki, łącznie z mikroelementami. Konieczne jest rów-
nieŜ zachowanie właściwych proporcji między produkcją roślinną
i zwierzęcą. Jest to trudne ze względu na specjalizację produkcji, która
jest warunkiem podniesienia efektywności gospodarowania. Szczególne
trudności powstają w związku z duŜymi gospodarstwami hodowlanymi.
Odchody zwierzęce, które w małym gospodarstwie są cennym nawo-
zem, w duŜych kombinatach hodowlanych stanowią źródło skaŜenia
środowiska, zwłaszcza gleb i wód.
Rolnictwo uprzemysłowione to najczęściej rolnictwo monokulturo-
we. Pociąga to za sobą wiele niekorzystnych skutków, jak jałowienie
gleby, zagroŜenie pasoŜytami i chorobami, utrata przez glebę natural-
nych właściwości fizycznych i chemicznych. Tych negatywnych skut-
ków moŜna w duŜym stopniu uniknąć stosując racjonalny płodozmian.
 Podstawową przeszkodą w rozwijaniu rolnictwa „ekologicznego" jest
l tachunek ekonomiczny. Na ogół jednostkowe koszty produkcji w rolnict-
I-wie uprzemysłowionym są niŜsze aniŜeli w rolnictwie opartym na
fnaturalnych procesach biologicznych. Jednocześnie w wielu krajach
to wysokim standardzie Ŝycia rośnie popyt na tzw. zdrową Ŝywność, mi-
|0io jej wyŜszych cen. Dalszy wzrost cen na surowce energetyczne
|>rawdopodobme przybliŜy granicę opłacalności rolnictwa ekologicznego
li uprzemysłowionego. Względy ekonomiczne, ekologiczne i zdrowotne
Iprzemawiają za rozwojem rolnictwa ekologicznego. Ze względu na brak
| własnej bazy surowców niezbędnych do produkcji nawozów mineralnych,
• niedobór ropy naftowej i gazu ziemnego i duŜą energochłonność przemysłu
', azotowego, rozwój rolnictwa ekologicznego jest jedyną alternatywą.

3.14. LEŚNICTWO I GOSPODARKA LEŚNA. PRZEMYSŁ

l DRZEWNY
ś ŁAŚ Y W POLSCE
W odległej przeszłości obszar zajmowany przez nasz kraj był prawie
w całości porośnięty lasem. Człowiek przystosowując środowisko do
własnych potrzeb doprowadził do silnego wylesienia. Szczególnie
negatywnie na stan polskich lasów wpłynęła rabunkowa gospodarka
prowadzona w ciągu ostatnich dwóch wieków.
W 1946 r. l e s i s t o ś ć naszego kraju osiągnęła najniŜszy poziom
- 20,8% powierzchni ogólnej. W wyniku systematycznego zalesiania
nieuŜytków i gleb mało przydatnych dla rolnictwa, w 1997 r. zalesienie
kraju wzrosło do 28,4% (rys. 3-29).
Rozmieszczenie lasów w Polsce jest bardzo nierównomierne.
Najbardziej zalesione są województwa zachodnie i północne oraz
karpackie; lasy zajmują tam ponad 30% powierzchni. Najsłabiej
zalesiona jest środkowa część kraju (woj. kujawsko-pomorskie 13,1%).
DuŜa lesistość zachodnich i północnych części kraju wynika po
części z warunków przyrodniczych, a po części z przeszłości historycz-
nej. DuŜe powierzchnie zajęte przez słabe gleby wytworzone na
piaskach, znaczny odsetek powierzchni zajętej przez wody powierzch-
niowe nie stwarzają szczególnie dobrych warunków rozwoju rolnictwa.
Na ziemiach byłego zaboru pruskiego istniała wielka własność ziemska
obejmująca równieŜ wielkie kompleksy leśne. DuŜa lesistość obszarów
Rys. 3-29. Lesistość Polski w % powierzchni ogółem

górskich wiąŜe się z warunkami glebowymi, klimatycznymi i fizjo-

graficznymi, utrudniającymi prowadzenie gospodarki rolnej.
Niewłaściwa gospodarka w ostatnim stuleciu, związana z dąŜeniem
do szybkiego zysku, polegająca na sadzeniu gatunków drzew szybko
rosnących, doprowadziła do ukształtowania niewłaściwej struktury
gatunkowej polskich lasów. Powoduje to duŜą wraŜliwość lasów na
choroby i na atak szkodników (zwykle Ŝerujących na określonym
gatunku). Od kilku dziesięcioleci dąŜy się do większego zróŜnicowania
drzewostanów polskich lasów, dzięki czemu stopniowo maleje udział
sosny na rzecz innych gatunków, w tym zwłaszcza liściastych. Mimo to
nadal zdecydowanie przewaŜają drzewostany iglaste, stanowiące ponad
77% wszystkich lasów, w tym zwłaszcza sosna, która wraz z mod-
rzewiem porasta 69% wszystkich lasów (rys. 3-30).
Sosna jest rozpowszechniona w całym kraju z wyjątkiem obszarów
górskich i południowo-wschodnich krańców Polski. Porasta zwłaszcza
słabe gleby piaszczyste. Zaletą sosny są szybkie przyrosty oraz dobre
drewno. W górach rosną lasy bukowo-jodlowe, a w wyŜszych partiach
takŜe świerkowe. Świerk (inna odmiana niŜ w górach) tworzy takŜe
zwarte kompleksy leśne w północno-wschodniej części kraju.
 Rys. 3-30. Skład gatunkowy lasów w 1997 r.

Wśród drzew l i ś c i a s t y c h najbardziej rozpowszechnione są:

dąb, buk, grab i jesion. Lasy o znacznym udziale gatunków liściastych
występują w zachodniej i północno-zachodniej części kraju. W ostatnich
dziesięcioleciach dąŜy się do większego zróŜnicowania gatunkowego
!' lasów, co ma między innymi na celu podniesienie odporności na
choroby i szkodniki.
i' Niekorzystna jest równieŜ struktura wieku polskich lasów. Zbyt
mało jest lasów w wieku rębnym, tzn. powyŜej 80 lat, takie lasy
l stanowią nieco więcej niŜ 17%. Drzewostany młode, poniŜej 40 lat,
| zajmują aŜ 38% powierzchni leśnej. Dzięki prawidłowej gospodarce
udział drzewostanów w wyŜszych przedziałach wieku powoli rośnie.
Racjonalna gospodarka leśna wymaga między innymi przestrzegania
zasady, zgodnie z którą przyrost masy drzewnej w lasach powinien
przewyŜszać kubaturę pozyskiwanego drewna. Od kilku lat zasoby
drewna w polskich lasach zwiększają się.
Od kilku dziesięcioleci nasilało się zagroŜenie lasów wynikające
z zanieczyszczenia atmosfery, zwłaszcza dwutlenkiem siarki i tlenkami
azotu. W wyniku oddziaływania tych trucizn około 90% drzew
w polskich lasach wykazuje pewien stopień uszkodzenia; ułatwia to
inwazję chorób i szkodników. Od kilku lat stopniowo poprawia się stan
l zdrowotny polskich lasów, spada ogólny odsetek drzew chorych oraz
maleje udział najsilniejszych uszkodzeń (tab. 3-24).
Osłabienie drzewostanów doprowadziło do nasilenia się chorób
i rozwoju szkodników. Szczególnie groźne są pojawy strzygoni choinów-
I ki. Zwalczanie szkodników prowadzi się głównie metodami chemicz-
Udział drzew uszkodzonych w polskich lasach Tabela 3-24
Uszkodzenia w procentach ogółu drzew
ogółem słabe średnie silne
1992 91,8 43,2 46,0 2,6
1994 94,5 39,7 51,3 3,5
1996 89,3 49,8 37,1 2,4
1997 88,8 52,5 34,9 1,4

nymi, co pociąga za sobą niekorzystne skutki uboczne, między innymi

wyniszczenie drobnych zwierząt, których obecność jest korzystna dla
funkcjonowania ekosystemu.
Rola lasów polega nie tylko na dostarczaniu produkcji materialnej,
ale równieŜ na funkcjach regulacyjnych; w procesie fotosyntezy
l ha lasu w ciągu roku wydziela do atmosfery 100-150 ton tlenu,
pochłaniając jednocześnie wiele substancji szkodliwych zawartych
w powietrzu. Lasy wpływaj ą. łagodząco na klimat, hamują gwałtowny
'spływ wód opadowych i roztopowych, regulują poziom wód grun-
towych (w okresie asymilacji drzewo transpiruje w ciągu doby masę
wody równą w przybliŜeniu jego masie). Wzrasta rola lasów jako
miejsca rekreacji.
Drewno stanowi podstawowy surowiec dla przemysłu drzew-
nego i celulozowo-papierniczego. PowaŜnym odbiorcą drewna jest
równieŜ górnictwo podziemne oraz budownictwo i transport kolejowy.
Oprócz drewna lasy dostarczają równieŜ produktów niedrzew-
n y c h: Ŝywicy, która jest cennym surowcem chemicznym, owoców
runa leśnego i zwierzyny łownej.
PRZEMYSŁ DRZEWNY
Przemysł drzewny wykazuje silne powiązanie z bazą surowcową i jest
rozmieszczony dość równomiernie na terenie kraju. Bezpośredni zwią-
zek z bazą surowcową ma przemysł tartaczny. Rozmieszczenie
tartaków nie jest jednak w pełni dostosowane do potrzeb produkcyjnych;
względny nadmiar występuje w zachodniej części kraju, natomia'st zbyt
mało tartaków w stosunku do potrzeb jest w części wschodniej.
Do dobrze rozwiniętych branŜ naleŜy przemysł płyt pilśniowych.
Zakłady lokalizowane są w sąsiedztwie duŜych kompleksów leśnych (na
l t płyty zuŜywa się 2,8 m3 drewna) oraz w miejscach zapewniających
moŜliwość poboru duŜych ilości wody. Wielkie fabryki płyt pilś-
 niowych znajdują się w Czarnej Wodzie w województwie pomorskim,
w Krośnie Odrzańskim, Koniecpolu i w Przemyślu. Dobrze jest równieŜ
rozwinięta produkcja płyt wiórowych. Wiele wytwórni tych płyt
powstało w sąsiedztwie innych zakładów przemysłu drzewnego, gdyŜ
wykorzystują one do produkcji odpady drzewne.
Bardzo waŜną branŜą przemysłu drzewnego jest przemysł meblar-
ski. Meble są wytwarzane zarówno w duŜych fabrykach, jak i przez
znaczną liczbę zakładów rzemieślniczych. Do wielkich ośrodków
przemysłu meblarskiego naleŜą: Swarzędz koło Poznania, Radomsko,
Wyszków, Jarocin, Ostrów Mazowiecka, Białystok, Zamość.
PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY
Przemysł celulozowo-papierniczy naleŜy do niezbyt dobrze rozwinię-
tych, o czym świadczy między innymi daleka pozycja naszego kraju
w produkcji papieru na jednego mieszkańca. Przemysł celulozo-
Ijwo-papierniczy wymaga duŜych ilości surowca, zuŜywa wielkie ilości
wody w procesach produkcyjnych oraz dostarcza znacznych ilości
trudnych do neutralizacji ścieków. Powoduje takŜe zanieczyszczenie |
powietrza. Stare zakłady celulozowo-papiernicze rozmieszczone są ;
w południowej części kraju, nowe natomiast w północnej. Najwięk-
ffsze zakłady tej branŜy znajdują się w Komtancinie-Jeziornej koło
j Warszawy, Kostrzynie nad Odrą, Włocławku, Ostrołęce, Swieciu, l
Kwidzynie.

3.15. KOMUNIKACJA
Komunikacja jest działem gospodarki zajmującym się przemieszcza-|
niem ładunków i osób oraz przekazywaniem wiadomości. Komunikacja
.obejmuje transport i łączność. Transport polega na przemieszczaniu
w przestrzeni ładunków i osób, łączność zajmuje się przekazywaniem
' informacji.
PołoŜenie Polski w Środkowej Europie, brak przeszkód natural-
nych, a takŜe dostęp do morza sprzyjają rozwojowi transportu. Na
terenie naszego kraju krzyŜują się waŜne szlaki tranzytowe łączące
obszary Europy o odmiennych cechach środowiska przyrodniczego oraz
gospodarki. Sprawia to, Ŝe Polska naleŜy do najwaŜniejszych krajów
tranzytowych w Europie.
 Komunikacja jest jednym z głównych czynników rozwoju
gospodarczego. Bez sprawnie działającego systemu łączności i trans-
portu nie jest moŜliwy rozwój nowoczesnej, sprawnie funkcjonującej
gospodarki. Sytuacja naszego kraju dostarcza wielu dowodów na
poparcie tej tezy.
TRANSPORT KOLEJOWY ,
Podstawowe znaczenie w systemie transportu w Polsce mają transport
kolejowy i transport drogowy. Koleje odgrywają większą rolę w prze-
wozach na duŜe odległości, natomiast transport drogowy słuŜy głównie
przewozom lokalnym i regionalnym. Wynika to z relacji kosztów.
ZuŜycie energii na przemieszczenie jednostki ładunku w transporcie
samochodowym jest 3-5 razy większe niŜ w transporcie kolejowym.
Transport samochodowy umoŜliwia przewóz towarów od nadawcy do
odbiorcy bez konieczności przeładowywania, co daje oszczędności
kosztów przeładunku oraz zmniejsza straty w czasie dodatkowego
przeładowywania.
Na układ sieci kolejowej w Polsce duŜy wpływ wywarła przeszłość
historyczna. W krajach, które najszybciej weszły na drogę rozwoju
przemysłowego, budowę sieci kolejowej zakończono na początku XX
wieku. W Polsce - na skutek niedorozwoju kolejnictwa na ziemiach
byłego zaboru rosyjskiego i w mniejszym stopniu na terenach byłego
zaboru austriackiego, a takŜe ze względu na niespójność komunikacyjną
państwa złoŜonego z obszarów naleŜących do trzech państw zaborczych
- rozbudowa sieci kolejowej trwała do lat siedemdziesiątych bieŜącego
stulecia. Czynnikiem burzącym system transportu ukształtowany
w okresie II Rzeczpospolitej było przesunięcie granic w wyniku II wojny
światowej.
Do najwaŜniejszych tras kolejowych wybudowanych w okresie
międzywojennym naleŜą: magistrala węglowa (Herby-Karsznice-Ino-
wrocław-Kościerzyna-Gdynia), trasy Warszawa-Poznań i Warsza-wa-
Kraków. Po drugiej wojnie światowej wybudowano między innymi:
linię Skierniewice-Łuków (ominięcie węzła warszawskiego), Central-
ną Magistralę Kolejową (odcinek Zawiercie-Grodzisk Mazowiecki)
oraz szerokotorową linię hutniczo-siarkową.
Polskie koleje nie naleŜą do nowoczesnych. Największym osiągnię-
ciem w powojennym rozwoju kolejnictwa w Polsce jest elektryfi-
kacja głównych linii (11,6 tyś. km - 52,2% eksploatowanych linii
i fiormalnolorowych). Mimo zacofania technicznego pod względem
przewoŜonych ładunków PKP wyprzedzają tylko największe kraje
(Stany Zjednoczone, Chiny, Rosja, Indie, Ukraina, Kazachstan i Niemcy).
Polskie kolejnictwo, tak jak cała gospodarka, podlega głębokim
przekształceniom. W okresie 1990-1997 długość linii kolejowych
zmniejszyła się z 26 tyś. do 23 tyś. km. Jest to głównie wynikiem
gwałtownego rozwoju transportu samochodowego oraz racjonalizacji
przewozów w Polsce po roku 1989. Wskutek działania tych czynników
utrzymywanie ruchu na wielu liniach okazało się deficytowe, co
'doprowadziło do ich likwidacji.
Opracowany został projekt prywatyzacji PKP, w którym zakłada się
oddzielenie działalności przewozowej od infrastruktury kolei. Przewi-
duje się utworzenie spółki, która będzie zarządzała infrastrukturą kolei.
Przewozami będą się zajmować przewoźnicy korzystający (odpłatnie)
ze szlaków kolejowych. Zakłada się utworzenie przedsiębiorstw spec-
jalizujących się w przewozach o róŜnym zasięgu - lokalnym, krajowym
ł międzynarodowym. Oddzielone zostaną przewozy pasaŜerskie od
towarowych.
TRANSPORT DROGOWY
Pod względem gęstości sieć dróg kołowych znacznie przewyŜsza gęstość
sieci kolejowej. W 1997 r. było w naszym kraju 242 tyś. km dróg
o nawierzchni twardej ulepszonej, co dawało średnią gęstość ponad 80
km/100 km2; w krajach Europy Zachodniej wskaźnik ten jest na ogół
znacznie wyŜszy. Stan techniczny wielu dróg w naszym kraju jest niski;
niewiele jest dróg o najwyŜszym standardzie, tzw. autostrad. Do
najlepszych w Polsce naleŜą „drogi szybkiego ruchu", z oddzielnymi
dwoma pasmami ruchu. NajdłuŜsza z nich łączy Warszawę z Katowicami.
Przez nasz kraj przebiega ok. 5 tyś. km dróg o znaczeniu
międzynarodowym:
Gdańsk-Warszawa-Lublin-Lwów;
Gdańsk-Toruń-Piotrków Trybunalski-Katowice-Cieszyn;
Białystok- Warszawa—Łódź-Wrocław-Praga;
Warszawa-Radom-Kielce-Kraków-Cieszyn;
Berlin-Poznań-Warszawa-Moskwa;
Berlin-Legnica-Opole-Kraków-Rzeszów-Przemyśl-Lwów.
Poziom zaspokojenia potrzeb transportowych określonego regionu
zaleŜy między innymi od gęstości sieci dróg lokalnych. Poszczególne części
Polski róŜnią się pod tym względem w duŜym zakresie. W województwach
małopolskim i śląskim wskaźnik gęstość dróg gminnych i miejskich wynosi
odpowiednio 77 i 85 km/100 km2, natomiast w województwach najsłabiej
wyposaŜonych w sieć dróg o utwardzonej nawierzchni: warmińsko-mazurs-
kim, zachodniopomorskim wynosi on 8-10 km/100 km2.
Pod względem liczby pojazdów samochodowych w stosunku do
liczby ludności Polska zajmuje dość odległe miejsce wśfód krajów
Europy. W 1996 r., na 1000 mieszkańców przypadało w Polsce 138
samochodów osobowych; w krajach rozwiniętych gospodarczo wskaź-
nik ten był ponad dwukrotnie wyŜszy. W przypadku samochodów
cięŜarowych dysproporcje są nieco mniejsze.
Transportem samochodowym w Polsce przewozi się więcej ładun-
ków niŜ transportem kolejowym, jednak pod względem wykonanej
pracy sytuacja jest odwrotna (tab. 3-25). Liczba przewoŜonych pasaŜe -

Przewozy transportem uspołecznionym w 1997 r. Tabela 3-25

Przewozy
ładunków pasaŜerów
Rodzaj transportu tyś. ton min tono- tyś. pasa- min pasaŜero-
kilometrów Ŝerów kilometrów
Transport kolejowy 226963 68651 417347 25806
Transport samochodowy 1110759 63688 1065374 33128
Transport lotniczy 36 116 2287 4930
Transport rurociągowy 33982 14971 - -
śegluga śródlądowa 9340 530 1030 30
śegluga morska 25479 181381 583 ' 143

rów transportem samochodowym jest ppnad dwukrotnie większa niŜ

koleją, natomiast pod względem wykonanej pracy róŜnica między tymi
rodzajami transportu jest mniejsza.
Ze względu na gęstą sieć dróg oraz przystanków transport samo-
chodowy pozwala znacznie precyzyjniej zaspokoić potrzeby transpor-
towe terenu niŜ kolej.

śEGLUGA ŚRÓDLĄDOWA
Układ sieci wodnej w Polsce sprzyja rozwojowi Ŝeglugi śródlądowej.
Stanowiące oś systemu dróg wodnych kraju dwie największe rzeki łączą
prawie wszystkie okręgi przemysłowe z portami połoŜonymi na wy-
 fbrzeŜu Morza Bałtyckiego. Nie sprzyja natomiast rozwojowi Ŝeglugi
lustrój wodny polskich rzek, poniewaŜ po okresie wezbrania wiosen-
piego, związanego z topnieniem śniegów, i zwykle mniejszego w począt-
fikach lata, w pozostałym okresie poziom wód jest niski. Poprawa tego
Istanu wymaga budowy zbiorników retencyjnych i kaskad piętrzących
wodę. Rzeki w naszym kraju, z wyjątkiem Odry i dolnej Wisły, są nie
uregulowane, co w zasadzie uniemoŜliwia wykorzystanie ich do
Ŝeglugi. Przeszkodą jest równieŜ kilkutygodniowy okres zlodzenia,
fzwłaszcza rzek wschodniej części Polski.
Dzięki połączeniu Kanałem Gliwickim z Górnośląskim Okręgiem
Przemysłowym najwaŜniejszą drogą wodną w Polsce jest Odra.
Wisła jest wykorzystywana dla Ŝeglugi tylko na odcinku Warsza-wa-
Gdańsk oraz na niezbyt długim odcinku pod Krakowem.
śegluga o charakterze turystycznym odbywa się na Wielkich
Jeziorach Mazurskich, na Kanale Elbląskim i Augustowskim.
Udział Ŝeglugi śródlądowej w przewozach nie przekracza w Pol-
sce 1%.
śEGLUGA MORSKA
śegluga morska obsługuje głównie międzynarodowe przewozy Polski
i innych krajów. Morska flota Polski składała się w 1994 r. ze 178
statków o wyporności 3,5 min DWT. Wielkość floty od początku lat
osiemdziesiątych wykazuje powolny regres (tab. 3-26). Większość
Rozwój polskiej floty Tabela 3-26
Rok 1946 1950 1960 1970 1980 1990 1997
Wyporność w tyś. DWT 114 236 824 1926 4524 4065 3394

jednostek wchodzących w skład naszej floty to statki przestarzałe,

pływające po kilkanaście lat. Zbyt mało jest jednostek wyspecjalizowa-
nych w przewozie określonego rodzaju ładunków, przystosowanych do
szybkiego za- i wyładunku.
Polska ma cztery duŜe porty morskie: Gdańsk, Gdynię, Szczecin
i Świnoujście. Przeładunki w naszych portach osiągnęły maksimum pod
koniec lat siedemdziesiątych, a następnie zaczęły się zmniejszać (tab.
3-27). Wiązało się to z załamaniem gospodarki kraju oraz przejęciem
przez transport samochodowy przewozu duŜej części eksportowych
i innych towarów.
Przeładunki w polskich portach Tabela 3-27
Przeładunki, w tyś. ton
Port 1980 1990 1991 1997
Gdańsk 23088 18859 17001 18200
Gdynia 13154 9503 7274 8088
Szczecin 14767 9392 9318 14283
Świnoujście 9976 9956 7911 Ś610

Poszczególne porty wykazująspecjalizację przeładunków. W Gdańs-

ku duŜy udział ma węgiel, ropa naftowa, siarka i drewno; Gdynia
specjalizuje się w przeładunkach drobnicy i zboŜa; Szczecin-Świnoujście
w przeładunkach węgla, rud Ŝelaza i surowców chemicznych. Gdańsk
i Świnoujście obsługują Ŝeglugę promową do portów duńskich, szwedz-
kich i fińskich. Ładunki przewoŜone polskimi statkami to przewaŜnie
towary przesyłane do odległych portów; przewozy do portów bałtyckich
stanowią tylko kilka procent.
TRANSPORT PRZESYŁOWY
Rola transportu rurociągowego rośnie. Jego zaletą jest taniość, szyb-
kość, oszczędność miejsca oraz nieszkodliwość dla środowiska. W Po-
lsce ten rodzaj transportu ma głównie zastosowanie do przesyłania
węglowodorów płynnych i gazowych, a takŜe wody. NajwaŜniejsze
ropociągi to „Przyjaźń" oraz ropociąg łączący Port Północny w Gdańs-
ku z Płockiem. Z Płocka do Warszawy i Koluszek prowadzą rurociągi do
przesyłania paliw. W 1997 r. ogólna długość rurociągów do prze-
tłaczania ropy naftowej i produktów naftowych wynosiła 2278>vkm.
Znacznie silniej jest rozbudowana sieć gazociągów. Wszystkie
większe miasta mają połączenia gazociągami ze złoŜami karpackimi
bądź złoŜem wielkopolskim (koło Ostrowa Wielkopolskiego), jak
równieŜ z rurociągami prowadzącymi gaz z Rosji. W budowie jest
gazociąg, którym dostarczany będzie gaz ziemny (w początkowym
okresie około 14 mld m3 rocznie) ze złóŜ w rejonie Zatoki Obskiej.
Polska podpisała równieŜ porozumienie z Norwegią, zgodnie z którym
Norwegia będzie dostarczać do Polski od 2001 do 2006 roku 500 min m
gazu ziemnego. Gaz z Norwegii popłynie rurociągiem przez Emden
w Niemczech do naszej granicy niedaleko Szczecina.
Na Śląsku silnie jest rozbudowana sieć gazociągów gazu koksow-
niczego.

238
 Magistrale wodociągowe łączą Zbiornik Goczałkowicki i śywie-
10ki z konurbacją górnośląską, Zbiornik Sulejowski z Łodzią, Zbiornik
jpobczycki z Krakowem oraz Jezioro Zegrzyńskie z Warszawą.
ITRANSPORT LOTNICZY
Ipolskie Linie Lotnicze „Lot" w 1997 r. eksploatowały 32 samoloty
|D łącznej liczbie 3865 miejsc. Regularna komunikacja lotnicza była
Otrzymywana z 49 portami lotniczymi połoŜonymi w 37 państwach.
Ipgółem przewieziono 2,3 min pasaŜerów (patrz tab. 3-25). NajdłuŜsze
f linie prowadziły z Warszawy do Singapuru - 10 661 km, z Warszawy do
'Chicago - 7900 km i z Warszawy do Toronto - 7300 km. Przewozy na
t liniach krajowych mają niewielkie znaczenie.
Zarząd PLL LOT postanowił, Ŝe strategicznym celem przedsiębior-
• stwa będzie rozwój takiej sieci połączeń lotniczych, które umocnią rolę
l warszawskiego lotniska Okęcie jako centralnego portu tranzytowego
t w Europie Środkowej i Wschodniej. Planuje się budowę nowego
f terminalu lotniczego na lotnisku Okęcie w Warszawie. Terminal będzie
i, UmoŜliwiał odprawianie 6-7 min pasaŜerów rocznie. Dzięki drugiemu
i terminalowi Okęcie będzie w stanie przyjąć w ciągu roku 10 min
pasaŜerów; w 1998 r. odprawiono 3,8 min pasaŜerów (dla porównania
Zurych odprawia 7-8 min podróŜnych). Warszawa dzięki połączeniom
z licznymi portami Europy Wschodniej ma wszelkie dane, aby stać się
głównym portem w tej części Europy.
W ostatnich latach LOT wymienił samoloty produkcji radzieckiej
s na zachodnie. Przedsiębiorstwo eksploatuje 5 boeingów
dalekiego ; zasięgu, 15 boeingów średniego zasięgu oraz 8
turbośmigłowców ATR f obsługujących głównie linie krajowe. W 1998 r.
LOT przewiózł 2,5 min pasaŜerów, w tym 1,8 min na liniach
zagranicznych.

3.16. ZANIECZYSZCZENIE I OCHRONA ŚRODOWISKA

PRZYRODNICZEGO
;
Człowiek gospodarując od wielu tysiącleci przekształcał środowisko.
; JednakŜe zagroŜenie środowiska polegające na jego zanieczyszczeniu
i wyczerpywaniu się zasobów naturalnych jest zagadnieniem stosunkowo
nowym i wiąŜe się z rozwojem przemysłu zapoczątkowanym w XVIII
wieku. Proces ten przybrał bardzo ostrą postać w drugiej połowie XX.
 Polska naleŜy do najsilniej zanieczyszczonych krajów świata
Zanieczyszczenie środowiska stało się czynnikiem ograniczającym
moŜliwości dalszego rozwoju. Główne źródło zanieczyszczenia stanowi
przemysł, a ponadto transport, rolnictwo i gospodarka komunalna.
ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
W wyniku działalności gospodarczej powietrze atmosferyczne jest
zanieczyszczane pyłami i gazami. Zarówno pyły, jak i gazy oddziałują
negatywnie na rośliny, zwierzęta oraz na zdrowie człowieka. Powodują
równieŜ niszczenie budynków, maszyn, urządzeń, ubrań itp. Najwięcej
zanieczyszczeń emitują zakłady spalające węgiel kamienny i brunatny,
cementownie oraz zakłady hutnicze.
Ogółem emisję pyłów i gazów w Polsce (oprócz dwutlenku węgla)
szacuje się na 6-7 min ton/rok. W 1996 r. emisja SO2 wynosiła 2368 tyś.
ton, NOX - 1154 tyś ton, związków nieorganicznych - 1089 tyś. ton,
amoniaku - 364 tyś. ton, pyłów - 1250 tyś. ton. Wielkość emisji
zanieczyszczeń od 1990 r. zmniejszyła się o ponad 25%. Jest to skutkiem
restrukturyzacji przemysłu i ograniczenia udziału przemysłów cięŜkich
oraz stosowania w coraz szerszym zakresie skutecznych urządzeń
oczyszczających w energetyce, hutnictwie i innych dziedzinach gos-
podarki. NajwyŜszą toksycznością odznaczają się tlenki siarki i azotu
oraz pyły hutnicze zawierające metale cięŜkie. Największa emisja
pyłów i gazów ma miejsce w sąsiedztwie wielkich kombinatów
energetycznych, hutniczych, cementowni, niektórych zakładów chemi-
cznych. Generalnie stopień skaŜenia zanieczyszczeniami jest najwięk-
szy w południowej i południowo-zachodniej części Polski (rys. 3-31
i 3-32).
Pyły i gazy zawarte w atmosferze powodują skaŜenie gleb i wód.
Szczególnie groźna jest koncentracja metali w glebie, zwłaszcza
ołowiu, kadmu i miedzi. Metale te przedostają się wraz z poŜywieniem
do organizmu człowieka, gdzie następuje ich kumulacja (nie są
wydalane). Nadmiar tych metali w organizmie człowieka jest bardzo
szkodliwy i prowadzi do wielu groźnych chorób.
Wśród zanieczyszczeń gazowych najbardziej szkodliwe są tlenki
siarki oraz tlenki azotu. Polska z powodu przewagi wiatrów zachodnich
znajduje się w bardzo niekorzystnym połoŜeniu ze względu na przemie-
szczanie się zanieczyszczeń z krajów ościennych. Na terenie naszego
kraju roczny opad siarki przewyŜsza emisję. Wynika to z faktu, Ŝe
sąsiadujące z Polską od zachodu i południa kraje mają największą emisję
jednostkową siarki w Europie. We wschodniej części Niemiec (byłej
NRD) emisja ta wynosi ok. 37 t/km2/rok, w Czechach 23,5, w zachodniej
części Niemiec 14,5; w Polsce 8 t/km2/rok. Ocenia się, Ŝe w ogólnym
bilansie SO2 Polska otrzymuje ok. 40% tego rodzaju zanieczyszczeń
z zagranicy.
Tlenki siarki oraz tlenki azotu mogą osiadać w postaci suchej
i mokrej. Suche osadzanie polega na osiadaniu na powierzchni gruntu
tlenku siarki i tlenków azotu. Mokre osadzanie ma miejsce po uprzednim
rozpuszczeniu się SO2 i NOX w opadach atmosferycznych. Kwaśne
deszcze powodują zakwaszenie gleb i wód. Siarka zawarta w powietrzu
wchodzi w reakcję ze skałami wapiennymi i zaprawą wapienną, co
prowadzi do uszkodzeń budynków. SkaŜenie gleb przez kwaśne deszcze
jest przyczyną zaniku Ŝycia w rzekach i jeziorach. Trujące gazy zawarte
w powietrzu prowadzą do uszkodzenia roślin. Szacunkowy udział
poszczególnych gazów w ogólnej emisji jest następujący: dwutlenek
siarki 48%, tlenek azotu - 23%, niemetanowe środki lotne - 22%,
amoniak 7% (rys. 3-33).
 ZAGROśENIE LASÓW
Jednym ze skutków skaŜenia atmosfery jest zagroŜenie lasów. Niszcze-
nie drzew polega na przenikaniu zanieczyszczeń do aparatu asymilacyj-
nego, a metali cięŜkich i pierwiastków śladowych - do systemu
korzeniowego. ZaleŜnie od stęŜenia substancji trujących w powietrzu
i czasu ich oddziaływania uszkodzenia roślin mogą mieć charakter
^odwracalny bądź nieodwracalny. RozróŜnia się tzw. uszkodzenia
chroniczne lasów (w wyniku długotrwałego oddziaływania substancji
toksycznych o niezbyt wielkim stęŜeniu) oraz uszkodzenia ostre
(powstające w wyniku duŜych koncentracji skaŜeń w powietrzu).
W wyniku uszkodzeń chronicznych lasy nie zanikają jako formacja
roślinna, natomiast w przypadku ostrych uszkodzeń powstają tzw.
„murawy poprzemysłowe", a nawet „pustynie poprzemyslowe".
Na uszkodzenia roślin, oprócz substancji toksycznych, w istotny
| sposób wpływają czynniki klimatyczne, a zwłaszcza występowanie
przymrozków i mgieł. Z tych względów lasy górskie są bardziej
naraŜone na działanie zanieczyszczeń niŜ lasy nizinne. RóŜna jest
równieŜ odporność poszczególnych gatunków drzew na działanie
toksyn. Drzewa liściaste są bardziej odporne od iglastych. Spośród
drzew iglastych najbardziej wraŜliwa jest jodła, a następnie świerk
i i sosna (rys. 3-34).
Oprócz SO2 i NOX istotną rolę w degradacji lasu odgrywają metale l
cięŜkie osiadające wraz z pyłami. Obecnie giną lasy na wysokości i
powyŜej 700 m n.p.m. w Górach Izerskich, Karkonoszach, Masywie l
ŚnieŜnika, w Beskidach. Lasy iglaste zamierają wokół GOP. W Sude-
tach Zachodnich wymarło prawie 4 tyś. ha lasu. Jest to obszar znajdujący
się w zasięgu elektrowni opalanych węglem brunatnym w Polsce,
Czechach i Niemczech.
Szacuje się, Ŝe w Europie jest zagroŜonych ok. 6 min ha lasów. , W
Polsce ten odsetek wynosi ok. 55%, to znaczy więcej niŜ w którym-
kolwiek innym kraju europejskim poza Czechami. Nieco niŜszymi
wskaźnikami zagroŜeń charakteryzuje się Białoruś, Słowacja, Dania i
Niemcy. Wraz ze wzrostem zagroŜenia lasów substancjami trującymi
rośnie zagroŜenie ze strony szkodników łatwo atakujących osłabione
lasy. Są to szkodniki zarówno części nadziemnych drzew, jak i korzeni.
Ze względu na stopień zagroŜenia środowiska na obszarze Polski
•noŜna wydzielić cztery strefy pokazane na rysunku 3-35.
ZAGROśENIE GLEB
'Zanieczyszczenie powietrza prowadzi do pogorszenia jakości gleb.
Głównym czynnikiem powodującym degradację gleb są kwaśne desz-
cze. W zakwaszonych glebach przyrost substancji organicznej ulega
spowolnieniu. Zahamowaniu ulegają procesy nitryfikacyjne. Jony wo-
;doru powstające w procesie zakwaszania wypierają z gleby jony wapnia
i magnezu. Przeciwdziałanie zakwaszeniu gleb polega głównie na ich
Wapnowaniu.
Obecność siarki w powietrzu prowadzi do obniŜenia plonów.
'StęŜenie SO2 nie powinno przekraczać 80 g/m3. Wartość ta jest
przekroczona w części kraju połoŜonej na zachód od linii: Szcze-
! cin-Poznań-Bydgoszcz-Płock-Warszawa-Tarnobrzeg-Krosno.
Spadek
i plonów na zagroŜonym obszarze wynosi od kilku do>kilkunastu procent.
5 Źródłem skaŜenia gleb mogą być równieŜ stosowane w nie-
i odpowiednich ilościach i w nieodpowiednim czasie Jf^fckjochrony
pośliń oraz nawozy sztuczne i naturalne. ,/,,• ••""' * \
£ y.-' , •• "*.-,\
ZANIECZYSZCZENIE WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH
Najtrudniejszym problemem w gospodarce wodnej w Polsce jest
zanieczyszczenie wód. Zanieczyszczenia wód powstają na skutek
odprowadzania ścieków, zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego,
rolniczych zmywów powierzchniowych, gromadzenia odpadów poprze-
mysłowych. Nie oczyszcza się ponad 28% odprowadzanych ścieków,
które tego wymagają (tab. 3-28). Po 1990 r. nastąpiło znaczne
zmniejszenie ogólnej ilości odprowadzanych ścieków, a przede wszyst-
kim nie oczyszczonych.

Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód Tabela 3-28

powierzchniowych (w hektometrach sześciennych)
Rodzaj ścieków 1970 1990 1997

Ogółem 8494,8 11368,4 9961,0

Przemysłowe 7086,4 9054,5 8269,0
Komunalne 1408,4 2313,9 1691,9
Ścieki wymagające oczyszczenia 3702,8 4114,7 2849,1
Oczyszczane 2003,2 2772,1 2328,8
Nie oczyszczane 1699,6 1342,6 520,3

Wody płynące mają właściwości samooczyszczania. Koniecznym

warunkiem oczyszczania biologicznego jest odpowiednia zawartość
tlenu. Nie moŜe równieŜ zostać przekroczony pewien próg zanieczysz-
czeń, powyŜej którego rzeka traci zdolność samooczyszczania (rys. 3-
36).
Źródłem zanieczyszczeń wód są wysypiska śmieci, hałdy odpadów
poprzemysłowych, przecieki paliw i innych substancji. Przemysł wy-
twarza rocznie ok. 125 min ton odpadów. W ciągu lat nagromadziło się
ponad 2 mld ton odpadów. Zajmują one ponad 10 tyś. ha. Do tego naleŜy
dodać odpady komunalne, których rocznie powstaje ponad 10 min ton.
Większość składowisk, zarówno odpadów przemysłowych, jak i komu-
nalnych, nie jest naleŜycie urządzona, co powoduje przenikanie
róŜnych substancji toksycznych do wód gruntowych i powierzch-
niowych.
Wody powierzchniowe ze względu na stan czystości dzieli się na
trzy klasy:
I - wody nadające się do celów pitnych oraz hodowli ryb
łososiowatych,
Rys. 3-36. Ogólna klasyfikacja jakości wód w 1997 r. (na podstawie kryterium fizykochemicz-
nego i bakteriologicznego) [39]

II - wody nadające się do hodowli ryb z wyjątkiem łososiowa-

tych, do pojenia zwierząt gospodarskich, do wykorzystania dla celów
rekreacyjnych,
III - wody nadające się do nawadniania terenów rolnych oraz dla
przemysłu z wyjątkiem przemysłów wymagających wody pitnej.
Degradacja wód powierzchniowych następuje głównie w wyniku
eutrofizacji. Wody ulegają eutrofizacji w następstwie dopływu
biogenów (fosforu, azotu i węgla). W większości polskich jezior
występują kilkudziesięciokrotne przekroczenia progu bezpieczeństwa
zawartości fosforu. Proces uŜyźnienia powoduje zakwit planktonu, co
prowadzi do wyczerpania tlenu i masowej śmierci organizmów, w tym
i ryb. Końcowym efektem eutrofizacji jest nasycenie całej toni wodnej
siarkowodorem. Większość jezior w Polsce zalicza się do II i III klasy
czystości, a duŜa część jest poza klasyfikacją. Degradacja wód jezior-
• nych jest procesem nieodwracalnym. Wody jezior nawet po zaprze-
staniu doprowadzania ścieków tylko w minimalnym stopniu są zdolne do
samooczyszczania. W celu ratowania jezior opracowano dwie metody:
odprowadzania zanieczyszczonych wód z jeziora i napowietrzania.
Zanieczyszczeniom ulegają równieŜ wody podziemne. Źródła zanie-
czyszczeń wód podziemnych mogą być róŜne (zostały one wymienione
wyŜej). W Polsce zanotowano wiele przypadków zanieczyszczenia wód
podziemnych. Szczególnie groźne są zanieczyszczenia powstające na
terenach krasowych, gdyŜ wskutek migracji wód zanieczyszczenia
obejmują duŜe obszary. Coraz większe trudności istnieją z zapewnieniem
odpowiedniej ilości i jakości wody dla celów komunalnych.
ZagroŜone są równieŜ wody Morza Bałtyckiego. Głównym
czynnikiem zanieczyszczającym są substancje biogenne powodujące
eutrofizację środowiska wodnego. Źródłem zanieczyszczeń tego typu są
spływające rzekami pozostałości wysiewanych na pola nawozów
mineralnych. Azot i fosfor jest równieŜ dostarczany wraz ze ściekami,
zwłaszcza z aglomeracji gdańskiej i szczecińskiej. Zwiększenie soli
biogennych w wodach Morza Bałtyckiego doprowadziło do podwojenia
ilości planktonu w wodzie, a w efekcie równieŜ do zwiększenia zasobów
ryb uŜytkowych. Natomiast w strefie przydennej - na skutek nadmier-
nego gromadzenia się substancji organicznej - występuje zuŜycie tlenu,
a w następstwie powstanie strefy nasyconej siarkowodorem.
ZAGROśENIE ZDROWIA I śYCIA CZŁOWIEKA
Udowodnienie związków między schorzeniami występującymi u ludzi
a oddziaływaniem zanieczyszczeń środowiska jest zagadnieniem bardzo
trudnym, bowiem większość zjawisk zdrowotnych ma uwikłania wieło-
przyczynowe. Niemniej badania w obszarach silnie skaŜonych (rys. 3-
37) potwierdzają negatywny wpływ środowiska na zdrowie człowieka.
Prowadzone w latach 1985-89 badania stanu zdrowia ludności
Płocka wykazały zwiększoną zachorowalność z powodu uszkodzeń
układu oddechowego, zwiększoną neurotyczność (wskutek zanieczysz-
czeń węglowodorami o działaniu neurotropowym), wzrost zmian
chorobowych w układzie krwiotwórczym oraz wzrost częstotliwości
występowania nowotworów. Rodzaje nasilających się chorób zaleŜą od
rodzaju i stęŜenia substancji toksycznych nasycających środowisko.
W związku z tym inne są zespoły nasilających się chorób na Śląsku, inne
w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym, a jeszcze inne w sąsie-
dztwie Płockiej Petrochemii.
;
j, Rys. 3-37. SkaŜenie Polski metalami cięŜkimi [24]

fÓCHRONA ŚRODOWISKA

?W działaniach na rzecz ochrony środowiska są moŜliwe trzy strate-

ygie. Pierwsza ma na celu zachowanie środowiska w niezmienio-
ipym stanie (tab. 3-29). SłuŜą temu regulacje prawne ustalające spo-
|sób uŜytkowania ziemi. Druga strategia polega na usuwaniu ze
[Środowiska substancji toksycznych i odpadów (rys. 3-38). Celem
Śej strategii jest rekultywacja środowiska. Trzecią strategię określa
;£ię jako planistyczną. Polega ona na takim planowaniu działal-
;lłości gospodarczej, aby jej wpływ na środowisko był najmniej-
;?zy. W praktyce stosuje się wszystkie te strategie w sposób komplemen-
•jtorny.
Podstawowym warunkiem ochrony i racjonalnego kształtowania
środowiska Ŝycia współczesnego człowieka jest taka jego działalność,
*fóra - zgodnie z prawami przyrody i rozwoju społecznego - łączy
jharmonijnie elementy natury z wytworami techniki i cywilizacji. WaŜne
Rys. 3-38. Odpady przemysłowe uciąŜliwe dla środowiska nagromadzone na terenach
zakładów w 1997 r. [39]

tu jest umiejętne wykorzystanie zdobyczy wiedzy, zwłaszcza nauk

technicznych (inŜynieria środowiska) i ekonomicznych (rachunek eko-
nomiczny uwzględniający problemy środowiska). Na tych podstawach
muszą być oparte wszelkie poczynania, zarówno w skali lokalnej, jak
i kontynentalnej, a ze względu na charakter niektórych zagroŜeń
środowiska, takŜe w skali światowej.
Podejmowane w Polsce działania na rzecz ochrony środowiska
nie zapewniają szybkiej poprawy jego stanu. Podstawą ochrony środo-
wiska musi być świadomość ekologiczna, kształtowanie postawy
poszanowania i troski o zachowanie wartości środowiska. Konieczne
jest stworzenie i egzekwowanie systemu prawnego uniemoŜli-
wiającego bezkarne niszczenie zasobów przyrody (rys. 3-38
i 3-39). W Polsce brak jednego podstawowego aktu prawnego,
IRys. 3-39. SkaŜenie Polski siarką [24]

Tabela3-29 ujmującego w jednolity system

Obszary przyrody chronionej całość działań w zakresie ochrony
w niektórych krajach przyrody. Najpełniej całość prób-
Kraj % ogólnej powierz- tematyki ochrony środowiska re-
chni kraju
guluje ustawa z 1991 r., w której
Australia 8,7 określono ogólne ramy ochrony
Polska 9,3 środowiska. Pomimo ciągle nie-
Stany Zjednoczone 18,9 wystarczającego zakresu ochrony
Grecja 2,5
środowiska, postęp w tej dziedzinie
Wielka Brytania 19,8
Kanada 9,5 w Polsce po drugiej wojnie
Norwegia 24,2 światowej jest znaczny. Świadczy o
w
«gry 6,8 tym m.in. wzrost obszaru terenów
Austria 28,2 chronionych oraz rozwój form
Szwecja 4,7
ochrony (tab. 3-30, rys. 3-40).
Francja 11,6
Rys. 3-40. Obszary prawnie chronione w Polsce w latach 1975-1997 [24]

Najstarszym parkiem narodowym na świecie jest Yellowstone

National Park w Stanach Zjednoczonych, załoŜony w 1872 r.
Historia parków narodowych w Polsce zaczęła się ponad pół wieku
później:
- Białowieski Park Narodowy załoŜono w 1947 roku (rezerwat od
1932 r.),
- Świętokrzyski Park Narodowy - 1950 r. (chroniony od 1922 r.),
- Pieniński Park Narodowy - 1954 r. (rezerwat od 1922 r.),
- Babiogórski Park Narodowy - 1954 r. (rezerwat od 1934 r.),
- Tatrzański Park Narodowy - 1954 r. (chroniony w okresie
międzywojennym),
- Ojcowski Park Narodowy - 1956 r.,
- Wielkopolski Park Narodowy - 1957 r. (chroniony od 1934 r.).
W latach 1959-1993 utworzono 12 kolejnych parków narodo-
wych: Kampinoski i Karkonoski (1959 r.), Woliński (1960 r.), Sło-
wiński (1966 r.), Bieszczadzki (1973 r.), Roztoczański (1974 r.),
Gorczański (1980 r.), Wigierski (l 988 r.), Drawieński i Poleski (1990 r.),
Biebrzański i Gór Stołowych (1993 r.). W latach 1995 - 1997 utwo-
rzono jeszcze trzy parki: Magurski, Narwiański i Bory Tucholskie.
 Młiekty ochrony przyrody i krajobrazu w Polsce Tabela 3-30
Lata
r^ 1960 1990 1997
L- Obiekty chronione
i Parki narodowe
•- liczba 10 17 22
| pow. w ha 74627 165933 305401
''Rezerwaty
liczba 366 1001 1204
!
\? pow. w ha 23874 116952 130379
| Parki krajobrazowe
j liczba - 68 109
pow. w ha - 1215445 2187748
Pomniki przyrody
liczba ogółem 4803 18876 30811
Obszary chronionego krajobrazu
powierzchnia w ha - 4574759 6757300

&17. HANDEL ZAGRANICZNY

1
JUDZIAŁ POLSKI W ŚWIATOWYCH OBROTACH HANDLOWYCH
''i

W wyniku społecznego podziału pracy oraz specjalizacji produkcji

•ukształtował się międzynarodowy podział pracy. O pozycji danego
!
Jcraju w międzynarodowym podziale pracy decyduje wielkość i jakość
j; jego produkcji. Korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy
| polegają na eksporcie towarów wytwarzanych przy relatywnie niŜszych
\ kosztach oraz imporcie takich, których krajowe koszty wytwarzania są
wysokie. Specjalizacja pozwala na zwiększenie produkcji, dzięki czemu
moŜliwe jest obniŜenie jednostkowych kosztów wytwarzania i wygos-
podarowanie środków na unowocześnienie produkcji, która dzięki temu
Staje się bardziej konkurencyjna. Uczestnictwo w międzynarodowym
podziale pracy pozwala na racjonalniejsze wykorzystanie potencjału
produkcyjnego oraz - dzięki uzyskanym środkom na zakup towarów za
granicą - na lepsze zaspokojenie potrzeb kraju.
Udział Polski w wymianie międzynarodowej jest za niski w stosun-
ku do potencjału ludnościowego. Ludność Polski w 1997 r. stanowiła
0,7% ludności świata (29 miejsce wśród krajów świata), natomiast
udział w światowym eksporcie wynosił 0,5% (32 miejsce). Spadek
obrotów handlu zagranicznego, zwłaszcza eksportu, na początku lat
dziewięćdziesiątych był jednym ze skutków załamania się gospodarki
centralnie planowanej oraz rozpadu struktur gospodarczych, w których
uczestniczyła Polska (RWPG). Spowodowało to utratę tradycyjnych
rynków zbytu i konieczność dostosowania oferty handlowej do wyma-
gań rynku krajów rozwiniętych. JednakŜe po okresie załamania wymia-
na międzynarodowa Polski rośnie (tab. 3-31). Przyjmując obroty w
1990 r. za 100%, w 1997 r. import wzrósł do 397%, a eksport do 162%.
Miarą słabego powiązania polskiej Tabela3-31
gospodarki z gospodarką światową Udział Polski w handlu światowym (w %)
jest wartość importu i eksportu na l - ceny bieŜące
mieszkańca w porównaniu z Rok 1990 i 1996
innymi krajami. Jest to widoczne Import 0,3 0,7
szczególnie w eksporcie, którego Eksport 0,4 0,5
wartość na l mieszkańca jest zna-
Tab ela3 -32
cznie niŜsza od przeciętnej świato- Import i eksport na l mieszkańca w 1997 r.
wej (tab. 3-32). (w USD)
Kraj Import Eksport
GEOGRAFICZNE KIERUNKI HANDLU
ZAGRANICZNEGO Świat 919 895
Po przekształceniach politycznych Chiny 113 123
i gospodarczych w 1991 r. oraz Czechy 2639 2211
Francja 4589 4868
rozpadzie Rady Wzajemnej Japonia 2689 3350
Pomocy Gospodarczej nastąpiła Kanada 6485 7127
reorientacja polskiego handlu za- Niemcy 5309 6230
Polska 1094 666
granicznego w kierunku krajów Rosja 460 594
wysoko rozwiniętych, zwłaszcza Stany Zjednoczone 2981 2346
zachodniej Europy, w tym Unii Ukraina 365 281
Włochy 3536 4048
Europejskiej. Głównym partnerem
handlowym Polski stały się
Niemcy (tab. 3-33).
Obroty handlu zagranicznego według głównego partnera (w % ogółem) Tabela 3-33
Rok/partner Pierwszy partner Drugi partner Trzeci partner

1980 Import ZSRR - 33,1 RFN - 6,7 NRD - 6,6

Eksport 1990 ZSRR - 26,1" RFN - 8,1 Czechosłowacja - 6,9
Import Eksport Niemcy - 20,1 ZSRR - 19,8 Włochy - 7,5
1997 Import Niemcy - 25,1 ZSRR - 15,3 Wielka Brytania - 7,1
Eksport Niemcy - 24,1 Włochy - 9,9 Rosja - 6,3
Niemcy - 32,9 Rosja - 8,4 Włochy - 5,9
11
1981 r.
 Przed przełomem polityczno-gospodarczym w 1989 r. polska
iwyniiana handlowa obejmowała głównie kraje socjalistyczne i kraje
fjrozwijające się. Obecnie ponad 70% naszego handlu zagranicznego
! odbywa się z krajami rozwiniętymi gospodarczo (tab. 3-34).
^.Kierunki handlu zagranicznego w 1997 r. (w %) Tabela 3-34
Wymiana Kraje rozwinięte w Kraje rozwijające się Kraje Europy Środ-
handlowa tym UE kowej i Wschodniej
oraz Rosja

Import 73,6 63,8 11,5 14,9

Eksport 69,1 64,2 6,6 24,3

Struktura towarowa polskiego handlu zagranicznego odbiega od

struktury znamionującej kraje wysoko rozwinięte. Mimo powolnego
wzrostu, w naszym eksporcie nadal niski jest udział towarów wysoko
przetworzonych - maszyn i urządzeń, zawierających duŜy wkład
nowoczesnej myśli technicznej (ostatnia kolumna w tab. 3-35). W struk-
turze obrotów towarowych maleje udział surowców i paliw, natomiast
rośnie udział towarów rolno-spoŜywczych (rys. 3-41). Szczególnie
dynamicznie rośnie import Ŝywności z obszaru Unii Europejskiej.
Stosowane w Unii dopłaty do eksportu powodują, Ŝe towary rolne
kupowane na tym rynku są dla importera tańsze od podobnych towarów
na rynku krajowym. Sytuacja taka jest niekorzystna dla polskiego
rolnictwa, poniewaŜ rolnicy mają trudności ze zbytem wyprodukowa-
nych towarów.
Struktura importu i eksportu według grup towarów w 1997 r. Tabela 3-35
Grupa towarowa Polska Niemcy Włochy USA

Import (I.) / Eksport (E.) I. E. I. E. I. E. I. E.

Towary rolno-spoŜywcze 7,5 12,3 8,3 4,4 10,4 6,1 4,5 8,6
Surowce z wyjątkiem paliw 4,6 3,3 4,3 1,9 8,3 1,4 2,9 5,5
Paliwa mineralne i materiały
pochodne 8,8 6,6 7,6 1,2 7,4 1,3 9,3 2,0
Produkty przetwórstwa
przemysłowego 43,0 56,2 45,6 42,9 44,6 53,7 37,5 35,1
Maszyny, urządzenia i sprzęt
transportowy 46,0 21,6 34,2 49,6 29,3 37,5 45,8 48,8
 Niemal w całym okresie od zakończenia II wojny światowej import
Polski rósł szybciej niŜ eksport (tab. 3-36), wskutek czego saldo obrotów
handlu zagranicznego jest ujemne. Nadmierny import moŜe prowadzić
do wzrostu zadłuŜenia zagranicznego i zachwiania równowagi gos-
podarczej kraju.
 lObroty handlu zagranicznego (w min dolarów, od 1990 r. w min złotych) Tabela 3-36
Rok Import Eksport Saldo
1950 668 634 -34
1960 1495 1326 -169
1970 3608 3548 -60
1980 19080 16997 -2092
1990 9051 13606 +4555
1995 70502 55515 -14987
1997 138898 84479 -54418

Handel zagraniczny cechuje niezwykle wysoka dynamika, w 1997 r.

•Wartość importu wynosiła 156%, a eksportu 125% w stosunku do roku
1995. Jest to odzwierciedleniem dynamicznego rozwoju gospodarczego J
oraz coraz silniejszego powiązania polskiej gospodarki z gospodarką
'światową.

Ś3.18. INTEGRACJA POLSKI ZE STRUKTURAMI

^EUROPEJSKIMI

Problemy integracji europejskiej nabierają obecnie szczególnego znali'

czenia. Jest to spowodowane globalizacją gospodarki światowej. Po I;
rozpadzie dawnych struktur gospodarczych (RWPG) i militarnych
(Układ Warszawski) byłe państwa członkowskie wyraziły chęć uczest-'",
nictwa w strukturach gospodarczych i politycznych ukształtowanych na 1
Zachodzie. Po przemianach ustrojowych w Europie, jakie zaszły po roku I?
1989, jednym ze skutków była liberalizacja stosunków gospodarczych
między Unią Europejską a krajami Europy Środkowo-Wschodniej. |
W 1991 r rzą(i pOiski podpisał Układ Europejski ustanawiający
stowarzyszenie naszego kraju z Wspólnotami Europejskimi. Korzyści
z uczestnictwa Polski w Unii mają charakter polityczny, gospodarczy i
społeczny. Korzyści polityczne to zwiększenie bezpieczeństwa państwa
polskiego. Korzyści społeczne i gospodarcze to - między innymi -
moŜliwość swobodnego podróŜowania, osiedlania się i podejmowania
pracy, udział w jednolitym rynku ze swobodą przepływu towarów,
usług, ludzi i kapitału, dostęp do nowych technologii.
Zgodnie z podpisanym układem współpraca naszego kraju z wspól-
|notą się zacieśnia, postępuje liberalizacja w handlu, a Polska do-
|stosowuje cały swój system gospodarczy i prawny do standardów
obowiązujących w Unii. Umowy określają dziedziny, w zakresie
których obowiązuje ujednolicenie prawodawstwa: normy techniczne,
kontrola weterynaryjna, certyfikaty, własność intelektualna, zamówie-
nia publiczne, ustawy społeczne, ochrona środowiska, ochrona fito-
sanitarna. Po podpisaniu układu o stowarzyszeniu weszły w Ŝycie (w
1992 r.) umowy przejściowe (które obowiązywały do momentu złoŜenia
wniosku o członkostwo w Unii, to znaczy do 1994 r.). W wyniku tych
umów bezcłowy dostęp do rynku wspólnoty stanowił około 47%
wartości polskiego eksportu towarów przemysłowych. Liberalizacja
w zakresie handlu artykułami rolnymi była znacznie mniejsza.
W 1999 r. podczas tzw. szczytu berlińskiego przyjęto program
zakładający przyjęcie do Unii Europejskiej Polski, Czech, Węgier,
Estonii, Słowenii i Cypru juŜ l stycznia 2002. Polscy eksperci
oceniają, Ŝe Polska będzie przygotowana do spełnienia wszystkich
standardów określanych przez Unię dopiero na początku 2003 roku.
Wejście do Unii nie oznacza automatycznie awansu w strefę
dobrobytu. Na potwierdzenie tego wystarczy przytoczyć dane o nierów-
nościach w samej Unii. W 1997 r. około 25% jej ludności Ŝyło
z dochodów, które stanowiły jedynie V4 przeciętnego dochodu na
jednego mieszkańca. Produkt krajowy brutto na l mieszkańca w regio-
nach najbiedniejszych w stosunku do najbogatszych był jak 1:3.
Regiony najbogatsze dysponują na przykład trzy razy gęściejszą siecią
komunikacyjna niŜ najbiedniejsze. Wydatki na badania naukowe i wdro-
Ŝeniowe były w 1977 r. np. w Niemczech 7 razy większe niŜ w Grecji czy
Portugalii, a to bezpośrednio rzutuje na konkurencyjność gospodarki,
zwłaszcza przemysłu. NaleŜy mieć świadomość, Ŝe Polska po wejściu
do Unii znajdzie się w grupie krajów najbiedniejszych, dlatego juŜ dziś
naleŜy dąŜyć do tego, aby jej potencjał gospodarczy i ludzki był
wystarczający do podjęcia współpracy, ale takŜe współzawodnictwa
z innymi krajami wspólnoty. Jednocześnie waŜne jest, Ŝe Unia prowadzi
politykę harmonijnego rozwoju wszystkich jej regionów. Poprzez
system pomocy dąŜy się do zmniejszenia dystansu między regionami.
Z pomocy tej korzystają równieŜ kraje aspirujące do Unii.
Jednym z warunków zmniejszenia dystansu między Polską a Za-
chodem jest dobrze zorganizowana i wydajna praca całego narodu.
O tym, ile jest do odrobienia, świadczy porównanie PKB na mieszkańca,
który w 1997 r. w Polsce wynosił około 3,7 tys.dolarów, a w Unii 20 tyś.
Aby zniwelować ten dystans konieczny jest wysoki wzrost gospodarczy
w długim okresie. Przyjmując, Ŝe w Polsce roczny wzrost gospodarczy
będzie o 4% wyŜszy niŜ w Unii, w ciągu 20 łat mamy szansę osiągnąć
75% PKB na mieszkańca Wspólnoty.
Pełne członkostwo w Unii będzie wymagało spełnienia (sfor-
mułowanych przez Radę Europy) kryteriów politycznych i gospodar-
czych. Są nimi:
1. Stabilność instytucji gwarantujących zasady demokracji i prawo
rządności w krajach kandydujących i przestrzeganie praw obywatels
kich i praw mniejszości narodowych;
2. Wprowadzenie gospodarki rynkowej;
3. Zdolność do sprostania presji konkurencji oraz siłom rynkowym
wewnątrz Unii Europejskiej;
4. Zdolność do podjęcia obowiązków członka Unii, łącznie z przystoso
waniem do wymogów unii politycznej, gospodarczej i monetarnej.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej będzie wymagało ponie-
sienia określonych kosztów, ale uzyskane korzyści będą miały wymiar
historyczny. Polska stanie się państwem połączonym ścisłymi więzami
politycznymi, gospodarczymi i obronnymi z kilkunastoma innymi
krajami.
W 1993 r. weszło w Ŝycie Środkowoeuropejskie Porozumienie
o Wolnym Handlu - CEFTA, podpisane w 1992 r. przez Polskę,
Czechy, Słowację i Węgry. Dzięki liberalizacji handlu od 1997 r. 95%
wymiany artykułów przemysłowych dokonuje się między tymi państ-
wami bezcłowo. Większą ochroną otacza się artykuły spoŜywcze,
poniewaŜ są to państwa o silnie rozbudowanym sektorze rolniczym.
Jedną z dróg przygotowujących zjednoczenie Europy jest tworzenie
euroregionów. Jest to forma integracji przygranicznej, nie obejmuje
ona całych krajów i ma szczególne znaczenie dla społeczności bezpo-
średnio kontaktujących się ze sobą. Obszary te łączą podobne problemy,
a oddziela granica państwowa. W Europie współpraca przygraniczna ma
ponad trzydziestoletnią historię. W Polsce euroregiony zaczęto tworzyć
w latach dziewięćdziesiątych. Kolejno powstawały:
- Euroregion Nysa - utworzony w 1991 r. na pograniczu Czech,
Niemiec i Polski,
- Śląsk - Morawy - 1991 r., pogranicze Polski i Czech,
- Sprewa - Nysa - Bóbr - 1993 r., pogranicze Polski i Niemiec,
- Yiadrina - 1993 r., pogranicze Polski i Niemiec,
- Tatry - 1994 r., pogranicze Polski i Słowacji,
 - Bug - 1995 r., pogranicze Białorusi, Ukrainy i Polski,
- Pomerania - 1995 r., pogranicze Polski i Niemiec,
- Euroregion Suwalski - 1998 r., pogranicze Polski i Litwy.
Współpraca przygraniczna najlepiej rozwija się na zachodzie
i południu. Formy współdziałania i jego zakres obejmują problemy
o róŜnej skali. Współpraca regionalna odbywa się na trzech poziomach:
na poziomie uzgodnień międzypaństwowych, drugi poziom obejmuje
porozumienia między granicznymi jednostkami administracyjnymi
(województwami), trzeci - współpracę miedzy organizacjami i społecz-
nościami lokalnymi. Szczególne znaczenie ma współpraca na trzecim,
najniŜszym poziomie, gdyŜ daje bezpośrednie korzyści ludności zamie-
szkującej po obu stronach granicy. Dochodzi do wspólnego wykorzys-
tywania bazy turystyczno-wypoczynkowej, podejmuje się wspólne
działania na rzecz poprawy środowiska i racjonalnego korzystania z jego
zasobów.
Współpraca na granicy wschodniej nie nabrała tej dynamiki, co na
granicy południowej, czy zwłaszcza na zachodniej. Jednym z jej
hamulców jest asymetria sposobów funkcjonowania nie tylko gospoda-
rki, ale całego Ŝycia społecznego po obu stronach granicy. Polska, dąŜąc
do pełnej integracji z Unią Europejską, doprowadziła do znacznego
przekształcenia swoich struktur prawnych, społecznych i gospodar-
czych. Natomiast w krajach po wschodniej stronie granicy procesy
dostosowawcze do wymogów gospodarki rynkowej są słabiej zawan-
sowane. Wiele decyzji, które w Polsce podlegają kompetencji administ-
racji samorządowej, na wschód od naszej granicy wymagają rozstrzyg-
nięć na szczeblu centralnym. Jedynie na granicy polsko-litewskiej
współpraca nabiera coraz większe rozmachu. Polska popiera Litwę w jej
dąŜeniach do uczestnictwa w strefie wolnego handlu CEFTA. Pozytyw-
nym rezultatem tej współpracy jest euroregion obejmujący okręg
suwalski, a po drugiej stronie granicy powiaty Mariampol i Olita. Powoli
zacieśnia się współdziałanie między Polską i Ukrainą w ramach
euroregionu Bug. Wyrazem tego są podejmowane wspólne przedsię-
wzięcia gospodarcze, m.in. budowa ropociągu Odessa-Gdańsk, linii
kolejowej Wrocław-Kijów (o szerokości torów według standardów
europejskich), otwieranie nowych przejść granicznych. Przeszkodą
w dynamicznym rozwoju wzajemnych stosunków są zaszłości histo-
ryczne i wynikająca stąd nieufność wobec partnerów po obu stronach
granicy.
3.19. TURYSTYKA I WYPOCZYNEK

Przez turystykę rozumie się okresową zmianę miejsca pobytu głównie

w celach wypoczynkowych, a takŜe poznawczych. Z ekonomicznego
punktu widzenia turystyka jest dziedziną działalności gospodarczej.
Rozwój turystyki na duŜą skalę rozpoczął się dopiero po II wojnie
światowej. ZłoŜyło się na to wiele przyczyn. NajwaŜniejszą był
gwałtowny rozwój nowoczesnych metod produkcji, dzięki czemu stało
się moŜliwe skracanie czasu pracy, a co za tym idzie wydłuŜenie czasu
wolnego. W wyniku rozwoju produkcji na duŜą skalę nastąpił wzrost
zamoŜności społeczeństw. Procesom urbanistycznym towarzyszyło
upowszechnienie tzw. miejskiego stylu Ŝycia. Ogólny wzrost poziomu
wykształcenia spowodował wzrost świadomości w dziedzinie higieny
zdrowotnej i roli, jaką w tym względzie odgrywa okresowa zmiana
otoczenia. Rozwój motoryzacji i innych rodzajów transportu spowodo-
wał wzrost ruchliwości społeczeństw.
Te i inne czynniki (np. chęć poznania nowych miejsc) spowodowały
dynamiczny rozwój turystyki. Ruch turystyczny kieruje się do pewnych
miejsc czy obszarów, charakteryzujących się określonymi cechami.
0 atrakcyjności turystycznej decydują przede wszystkim walory środo
wiska przyrodniczego, a takŜe architektura, sztuka i folklor. Największą
atrakcyjnością w Polsce odznaczają się obszary górskie, nadmorskie
1pojezierza; mają na to wpływ: wyjątkowość rzeźby terenu, specyfika
klimatu, bogactwo wód powierzchniowych, szata roślinna.
O atrakcyjności turystycznej danego terenu decyduje równieŜ
dostępność komunikacyjna, baza noclegowa i gastronomiczna, ist-
niejące urządzenia sportowo-rekreacyjne, sieć placówek handlowych
i kulturalno-roŜrywkowych. W 1997 r. w obiektach turystycznych
w Polsce było prawie 758 tyś. miejsc noclegowych, w tym 284 tyś.
w obiektach całorocznych. Jest to raczej skromna baza w stosunku do
natęŜenia ruchu turystycznego i wypoczynkowego. Znaczną poprawę
moŜna zauwaŜyć natomiast w bazie gastronomicznej, która - zwłaszcza
dzięki rozwojowi licznych niewielkich prywatnych przedsiębiorstw
- zaspokaja podstawowe potrzeby turystów i Wczasowiczów.
Rozmieszczenie bazy noclegowej w Polsce jest nierównomierne
i dostosowuje się do atrakcyjności turystycznej poszczególnych regio-
nów (rys. 3-42). Najlepiej rozwiniętą bazę noclegową mają wojewódz-
twa nadmorskie oraz wkraczające na tereny górskie (z wyjątkiem pod-
Rys.3-42. Liczba miejsc noclegowych na l km2

karpackiego). Znaczną liczbą miejsc noclegowych dysponują równieŜ

obszary pojezierzy.
W Polsce istnieje kilka obszarów turystyczno-wypoczynkowych.
Do najwaŜniejszych naleŜą:
- Region nadmorski najliczniej odwiedzany przez turystów
i wczasowiczów. Jego głównym walorem jest morze oraz piaszczysta
plaŜa. Ruch turystyczno-wypoczynkowy odbywa się tu głównie w mie
siącach letnich. W regionie tym notuje się największą liczbę miejsc
noclegowych. Mimo Ŝe prawie całe wybrzeŜe jest odwiedzane przez
turystów, tylko nieliczne ośrodki są wyposaŜone w niezbędną infra
strukturę turystyczną. RównieŜ te względnie dobrze wyposaŜone ośro
dki nie są przystosowane do przyjęcia tak duŜej liczby turystów, jaka je
odwiedza.
- Góry to drugi wielki region turystyczny. Największą frekwencją
cieszą się Karpaty, a zwłaszcza jedyny obszar wysokogórski w Polsce
- Tatry. W Karpatach moŜna wyróŜnić kilka obszarów turystycznych;
tatrzańsko-podhalański najintensywniej uczęszczany, cieszyńsko-Ŝy-
wiecki i sądecki. W Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim ruch turystycz
ny koncentruje się w Kotlinie Jeleniogórskiej, Kotlinie Kłodzkiej
f i wokół Masywu ŚnieŜnika. W regionie górskim ruch turystyczny trwa
|vv ciągu całego roku.
- Region pojezierzy jest trzecim pod względem wielkości ruchu
^turystycznego. Obecnie cały obszar pojezierzy jest terenem penetracji
s turystycznej, największe natęŜenie ruchu ma jednak miejsce w rejonie
Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierza Iławskiego, w obszarze suwal-
sko-augustowskim, kościersko-kartuskim oraz fagowskim. Atrakcją
tego obszaru są liczne jeziora i rzeki, Ŝywa rzeźba polodowcowa, duŜe
kompleksy leśne i stosunkowo małe zanieczyszczenia środowiska. Ruch
turystyczny trwa tu cały rok, aczkolwiek poza okresem letnim jego
natęŜenie jest stosunkowo niewielkie.
- WyŜyna Małopolska to czwarty region turystyczno-wypoczyn-
kowy. Największym zainteresowaniem turystów cieszą się Góry Świę
tokrzyskie, w których oprócz ciekawej przyrody zainteresowanie budzą
liczne zabytki architektury oraz sztuka ludowa. Poza obszarem święto
krzyskim intensywny ruch turystyczny odbywa się na WyŜynie Krakow-
sko-Częstochowskiej i w zachodniej części WyŜyny Lubelskiej. Turys
tyka w regionie małopolskim ma głównie charakter krótkiego pobytu, co
wiąŜe się z nikłą bazą turystyczną.
PowaŜnym problemem związanym z ruchem turystycznym jest
dewastacja krajobrazu postępująca zarówno w wyniku niedostatecznego
rozwoju infrastruktury turystycznej, jak równieŜ bardzo niskiego pozio-
mu kultury turystycznej naszego społeczeństwa.
Obszary turystyczne zwykle charakteryzują się raczej słabym
rozwojem innych dziedzin gospodarki, w związku z tym, tak jak się to
dzieje w wielu innych krajach, racjonalnie organizowany ruch turystycz-
ny moŜe być źródłem zatrudnienia i dochodów dla miejscowej ludności.
Przemiany polityczne roku 1989 zaowocowały między innymi
oŜywieniem turystyki międzynarodowej. DuŜym ułatwieniem stało
się zniesienie obowiązku wizowego między Polską a większością
państw europejskich. Wymienialność złotego umoŜliwia osobom prag-
nącym wyjechać za granicę zakup potrzebnych zagranicznych środków
płatniczych, bez konieczności ubiegania się o ich przydział. Liczba
turystów wyjeŜdŜających z Polski jak i odwiedzających Polskę ciągle
rośnie (tab. 3-37).
Polscy turyści najczęściej udają się do krajów zachodnioeuropejs-
kich. Polskę najliczniej odwiedzają Niemcy (w 1997 r. ponad 49 min),
Czesi (17 min), Ukraińcy (ponad 5 min) oraz Słowacy (ponad 4 min).
 Turystyka zagraniczna jest źródłem
Tabela3-37
powaŜnych dochodów. W 1997
Wyjazdy z Polski oraz przyjazdy do Polski
(w tyś.) r. turyści zagraniczni pozostawili w
Wyjazdy za Przyjazdy Polsce 8679 min dolarów. Roczne
Rok granicę cudzoziemców wpływy z turystyki zagranicznej
1990 22131 18211 przewyŜszają wydatki na ten cel o
1995 36387 82244 ponad 1000 min dolarów. W
1997 48610 87817 niektórych krajach saldo wpływów
i wydatków związanych z turystyką
zagraniczną jest wielokrotnie wyŜsze, np. w Hiszpanii o ponad 21 000
min dolarów, we Włoszech i Stanach Zjednoczonych po około 15 000
min dolarów, we Francji o 11 000 min dolarów.

3.20. WARUNKI BYTU LUDNOŚCI

KRYTERIA OCENY POZIOMU śYCIA

Poziom Ŝycia ludności zaleŜy od stopnia zaspokojenia potrzeb Ŝycio-

wych. Do głównych potrzeb zalicza się: wyŜywienie, mieszkanie,
bezpieczeństwo, zdrowie, wykształcenie, kulturę.
Poziom Ŝycia ludności moŜna mierzyć według róŜnych kryteriów,
jednak wszelkie oceny mają wartość względną, z uwagi na inną
u kaŜdego hierarchię wartości. W tego typu ocenach najczęściej
ograniczamy się do pewnych cech mierzalnych, umoŜliwiających
dokonywanie porównań. Przedmiotem porównań mogą być obliczane
na jednego mieszkańca takie cechy, jak: 1) poziom dochodów,
2) sprzedaŜ towarów w handlu detalicznym, 3) wartość świadczonych
usług, 4) liczba sklepów i placówek usługowych, 5) powierzchnia
mieszkalna, 6) wyposaŜenie mieszkań w urządzenia infrastrukturalne,
7) liczba lekarzy, 8) liczba łóŜek szpitalnych (na 1000 ludności),
9) liczba miejsc w szkołach średnich i wyŜszych, 10) liczba miejsc
w kinach i teatrach, 11) dostępność komunikacji miejskiej i zamiejs-
cowej. Są to tylko przykładowe cechy, które moŜna uwzględniać
podejmując próbę oceny poziomu Ŝycia.
MIESZKALNICTWO

Do podstawowych cech uwzględnianych w tego typu ocenach naleŜy

wielkość i standard mieszkań. Znaczna część zasobów mieszkanie-
wych naszego kraju to mieszkania zbudowane przed rokiem l945 (ok. V3
wszystkich mieszkań); na ogół są to mieszkania o bardzo zróŜ-
nicowanym standardzie. PowaŜnym problemem jest duŜa liczba rodzin
nie posiadających własnego mieszkania, co jest skutkiem błędnej
polityki mieszkaniowej w całym okresie powojennym. Zasadniczą
przyczyną tego stanu było ustalenie nierealnych cen mieszkań oraz
czynszów nie pokrywających kosztów budowy oraz kosztów eks-
ploatacji mieszkań. Środki gromadzone przez ludność na tzw. ksiąŜecz-
kach mieszkaniowych były przeznaczane na dowolne cele; spółdzielnie
mieszkaniowe nie wywiązywały się z zawieranych umów z członkami
tych spółdzielni. W wyniku dewaluacji realna wartość wkładów
zgromadzonych na ksiąŜeczkach mieszkaniowych uległa wielokrot-
nemu obniŜeniu. Z innych przyczyn „kryzysu mieszkaniowego" moŜna
wymienić zbyt słaby rozwój przemysłu produkującego na potrzeby
budownictwa, wyeliminowanie sektora prywatnego i przejęcie prak-
tycznie całego budownictwa przez odznaczające się ogromnym marno-
trawstwem i niewydolnością organizacyjno-produkcyjną budownictwo
państwowe. Są to tylko niektóre uwarunkowania katastrofalnego stanu
mieszkalnictwa w naszym kraju.
W 1997 r. było w Polsce 11,6 min mieszkań, uŜytkowanych przez
12,5 min gospodarstw domowych (najczęściej równoznacznych z rodzi-
ną). Z tego wynika, Ŝe kilkanaście procent mieszkań było uŜytkowanych
przez więcej niŜ jedno gospodarstwo domowe (jedną rodzinę). Na 1000
mieszkańców przypada w Polsce 300 mieszkań. Wartość tego wskaź-
nika waha się od 262 w województwie podkarpackim do 337 w wojewó-
dztwie łódzkim (rys. 3-43). Powierzchnia uŜytkowa przeciętnego
mieszkania wynosiła 61 m2 i waha się od 56 m2 w województwie
łódzkim do ponad 71 m2 w województwie opolskim. Z porównania
ostatnich dwóch danych wynika, Ŝe wskaźnik liczby mieszkań na 1000
mieszkańców i przeciętna wielkość mieszkania nie zawsze są zbieŜne.
Na jedną osobę przypada przeciętnie 18,6 m2 powierzchni uŜytkowej
mieszkania. W poszczególnych województwach wskaźnik ten przyj-
muje wartość od 17,1 m2 w województwie warmińsko-mazurskim do
21,3 m2 w opolskim.
Obecnie podjęto próbę organizacji gospodarki mieszkaniowej na
racjonalnych zasadach, dąŜąc do jej urynkowienia. ZuboŜałe w wyniku
45 lat państwowej gospodarki społeczeństwo nie jest w stanie ponosić
urealnionych kosztów budownictwa mieszkaniowego. Na efekty podej-
 Rys. 3-43. Mieszkania na
1000 miesz-
kańców

mowanych działań
trzeba poczekać
kilka lat, natomiast
wzrost kosztów
eksploatacji i
budowy mieszkań
juŜ obecnie
dotkliwie obciąŜa
budŜety rodzinne.
Pod względem
powierzchni
mieszkaniowej, jak
równieŜ standardu
mieszkań
budownictwo
mieszkaniowe w
Polsce w porównaniu do krajów rozwiniętych gospodarczo
przedstawia się niekorzystnie. Porównania ilościowe w tym
względzie nie mają uzasadnienia, gdyŜ - z powodu niedbalstwa
wykonania i stopnia zawodności wszelkiego rodzaju urządzeń
instalowanych w naszych mieszkaniach - większość oddawanych w
Polsce mieszkań, według standardów obowiązujących w krajach
rozwiniętych gospodarczo, zostałaby zaliczona do substan-dardowych.
DOSTĘPNOŚĆ USŁUG

Drugim obok mieszkania najczęściej stosowanym miernikiem poziomu

Ŝycia jest dostępność usług. Ogół usług dzieli się na podstawowe
i specjalistyczne. Podstawowe są zaspokajane w miejscu zamieszkania,
natomiast specjalistyczne (zaleŜne od stopnia specjalizacji) w ośrodkach
o róŜnym zasięgu. Do podstawowych usług materialnych naleŜą:
handel, usługi rzemieślnicze i transport.
Rys. 3-44. Liczba sklepów na 1000 mieszkańców

Poziom rozwoju usług w Polsce ciągle jeszcze jest niski, aczkolwiek

po przemianach ustrojowych roku 1989 w wielu dziedzinach jest
zauwaŜalny duŜy postęp. W szczególności dotyczy to handlu detalicz-
nego. Odrzucenie państwowego monopolu zaowocowało niezwykle
dynamicznym rozwojem sieci placówek handlowych (rys. 3-44). Od-
bywa się to w dwóch, rywalizujących ze sobą o klienta, sektorach.
Pierwszy stanowią drobne, najczęściej rodzinne przedsiębiorstwa hand-
lowe, tworzące sieć tak zwanych sklepów osiedlowych, drugi - coraz
liczniejsze, szczególnie w duŜych miastach, tzw. supermarkety. Wzrost
liczby punktów sprzedaŜy detalicznej jest waŜnym czynnikiem poprawy
usług handlowych (tab. 3-38)
Punkty sprzedaŜy detalicznej Tabela 3-38
Wyszczególnienie 1985 1990 1997
Liczba sklepów (w tyś.) 142 237,4 424,4
sektor publiczny xxx 14,3 4,1
sektor prywatny xxx 223,1 420,3
liczba ludności na 1 sklep 263 161 91
Rys. 3-45. Drogi gminne i lokalne o twardej nawierzchni (km/100 km2)

WyposaŜenie kraju w placówki sprzedaŜy detalicznej nie jest

równomiernie. Najlepiej wyposaŜone w sieć sklepów w stosunku do
liczby ludności jest województwo lubuskie, aczkolwiek naleŜy pamię-
tać, Ŝe wszelkie porównania, ze względu na róŜną wielkość sklepów
i róŜną odległość do sklepu, mają tylko wartość przybliŜoną.
Na warunki bytowe ludności istotny wpływ wywiera transport.
Poziom zaspokojenia potrzeb transportowych określonego regionu
zaleŜy między innymi od gęstości sieci dróg lokalnych. Poszczególne
części Polski róŜnią się pod tym względem w duŜym zakresie.
W województwach małopolskim i śląskim wskaźnik gęstości dróg
gminnych i miejskich wynosi odpowiednio 77 i 85 km/100 km2,
natomiast w województwach najsłabiej wyposaŜonych w sieć dróg
o utwardzonej nawierzchni; warmińsko-mazurskim, zachodniopomors-
kim - 8-10 km/100 km2 (rys. 3-45).
WaŜnym elementem oceny warunków bytowych ludności jest
poziom dostępności do łączności. Mimo gwałtownego rozwoju łączno-
ści bezprzewodowej w ostatnich latach, podstawowe znaczenie w tym
zakresie w dalszym ciągu odgrywa telefonia przewodowa. Dostępność
tego rodzaju łączności w Polsce jest nierównomierna.
£ W 1997 r. na 7465 tyś. zainstalowanych aparatów telefonicznych
i 6233 (tj. ponad 83%) przypadało na miasta, a 1232 na wieś (17%).
l Dostępność usług telefonicznych wykazuje duŜe zróŜnicowanie regio-
nalne; o ile w województwie mazowieckim na 1000 ludności przypadają
262 aparaty telefoniczne, w łódzkim 214, zachodniopomorskim 212,
o tyle w podkarpackim - 142, świętokrzyskim - 157, śląskim - 165,
lubuskim - 168. Przy rozpatrywaniu mniejszych jednostek terytorial-
nych róŜnice są znacznie większe (rys. 3-46).
JAKOŚĆ ŚRODOWISKA

Na warunki bytowe ludności silnie rzutuje stan środowiska, który jest

wypadkową poziomu emisji zanieczyszczeń (patrz rozdział 3.16) oraz
skuteczności stosowanych metod ochrony przed zanieczyszczeniami.

Rys. 3-46. Abonenci telefonii przewodowej na 1000 mieszkańców w powiatach w 1997 r. [36]
i
Rys. 3-47. Szkodliwe gazy (bez CO2) zatrzymywane przez urządzenia oczyszczające
(w % gazów wytworzonych przez zakłady przemysłowe)

Dla ogólnego stanu środowiska istotne znaczenie ma skuteczność

zapobiegania przekroczeniu w powietrzu dopuszczalnych substancji
zanieczyszczających. Temu celowi słuŜą między innymi instalowane
urządzenia zatrzymujące pyły i gazy emitowane przez zakłady przemys-
łowe. Ochrona przed powstającymi w procesie produkcji pyłami jest
bardzo skuteczna; średnio w Polsce zatrzymuje się ponad 98% emitowa-
nych pyłów, a róŜnice między regionami są umiarkowane i zamykają się
w przedziale od 92,1% w województwie warmińsko-mazurskim, do
99,6% w województwie łódzkim. DuŜe róŜnice natomiast występują
w zakresie neutralizacji emitowanych gazów (rys. 3-47). Urządzenia
zatrzymujące gazy instaluje się przede wszystkim na terenach, na
których występuje najwięcej zakładów uciąŜliwych dla środowiska
i gdzie zagroŜenie emisją jest największe.
 Roman Domachowski

Część 4.

CZŁOWIEK I JEGO DZJAŁALNOŚĆ

WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE
4.1. ŚWIADOMA WSPÓŁPRACA NIEZBĘDNYM WARUN-
KIEM DALSZEGO ROZWOJU ŚWIATA
Jedną z cech współczesnego świata jest wzrost współzaleŜności społe-
czeństw zamieszkujących ziemski glob. Wiele problemów wymaga
współpracy narodów i państw, niezaleŜnie od dzielących je granic,
róŜnic politycznych i kulturowych. Szczególną wagę naleŜy przywiązać
do aspektu moralnego takiej współpracy. Rozwój naukowo-techniczny
i organizacyjny świata nie będzie moŜliwy bez postępu społecz-no-
moralnego. Jednym z kluczowych zadań w strategii rozwoju świata jest
kształtowanie przekonania, Ŝe współpracująca ze sobą ludzkość jest w
stanie zapewnić sobie wystarczającą ilość środków Ŝywnościowych,
surowców, paliw, jak równieŜ, Ŝe jest w stanie zapobiec degradacji
środowiska. NaleŜy odrzucić prognozy przepowiadające nieuchronne
załamanie się dotychczasowego systemu gospodarczego świata. Tym
niemniej nie naleŜy tych prognoz oceniać jako bezwartościowe; ich sens
polega na uświadamianiu potrzeby zmian systemu gospodarowania.
Główną przyczyną współczesnego kryzysu, w jakim znalazł się
świat, nie jest ani nadmierny przyrost naturalny, ani brak surowców, ani
teŜ niedobór środków Ŝywnościowych, lecz niezgodność między
postępem naukowo-technicznym a postępem społecznym i moral-
nym. Współczesny świat przedstawia układ naczyń połączonych i moŜe
rozwijać się tylko poprzez zastosowanie globalnej strategii. Konieczne
jest ukształtowanie takiej moralności jednostek i całych narodów, która
wyzwoli nowe formy współŜycia. NaleŜne miejsce we współczesnym
świecie muszą zająć takie trwałe wartości, jak sprawiedliwość, wolność
i prawda. Niezbędne jest przyjęcie nowej hierarchii wartości, w której
dotychczas priorytetowe cele ekonomiczne działalności człowieka będą
traktowane na równi z celami ekologicznymi (zachowanie ciągłości
naturalnych procesów przyrodniczych) i społecznymi (ochrona zdrowia
i Ŝycia ludzkiego).
Sens i wartość Ŝycia polega na umiejętnej współpracy i uświadomie-
niu współodpowiedzialności wszystkich ludzi za los świata. Zaspokoje-
nie róŜnorakich potrzeb człowieka nie jest wystarczającym celem Ŝycia.
Doświadczenia społeczeństw bogatych dowodzą, Ŝe zaspokojenie
tylko potrzeb materialnych bardzo często prowadzi do wewnętrznej
pustki i poczucia braku sensu Ŝycia.
Świat współczesny charakteryzuje się brakiem środków na pokrycie
elementarnych potrzeb ludności wielu krajów, recesją, inflacją, bezro-
bociem, nierównowagą bilansów płatniczych, rozszerzającym się zasię-
giem nędzy. Dotyczy to nie tylko krajów słabo rozwiniętych gospodar-
czo. W społeczeństwach niektórych wielkich i zasobnych krajów coraz
większym problemem są schorzenia degeneratywne i poczucie alienacji.
Wskazuje to na potrzebę przejścia od myślenia partykularnego do
myślenia w skali globalnej. Teoria globalizmu, której istotą jest
całościowy charakter świata, implikuje poczucie wspólnego losu,
współzaleŜności i współodpowiedzialności ludzi na planecie Ziemia.
Idee te nie znajdują dostatecznego odzwierciedlenia w praktyce.
Wysokie tempo wzrostu gospodarczego w krajach najsilniej rozwiniętych
prowadzi do dalszego pogłębienia róŜnic między Południem i Północą
(Północ to rozwinięte gospodarczo kraje połoŜone w większości na półkuli
północnej: Europa, Ameryka Północna, Japonia; przez Południe rozumie
się kraje o niskim poziomie rozwoju, obejmujące Południową Azję,
Afrykę i Amerykę Łacińską). Rozwieranie się noŜyc między warunka-
mi Ŝycia w krajach najbiedniejszych i najbogatszych jest czynnikiem
destabilizującym pokój światowy. Niestabilizacja i frustracja ludzi
wynikająca z ciągłej niemoŜności zaspokojenia potrzeb materialnych jest
w wielu krajach słabo rozwiniętych źródłem niepokojów i wojen. To
niezadowolenie łatwo przekształca sięwekstremizm ideologi-
czny. Napięcia powstające w jakimkolwiek obszarze świata stwarzają
niebezpieczeństwo konfrontacji między blokami politycznymi, a to
stanowi realne zagroŜenie dalszego rozwoju cywilizacji.
 Jednym z warunków przetrwania współczesnej cywilizacji jest
stworzenie warunków umoŜliwiających wszystkim narodom włączenie
się do gospodarki światowej z szansami na osiągnięcie sukcesu.
Istniejący rynek światowy i międzynarodowy podział pracy stanowi
efekt burzliwego rozwoju przemysłu, jaki miał miejsce w XIX i XX
wieku. Procesy uprzemysłowienia i towarzyszące im wielokierunkowe
przemiany o charakterze nie tylko ekonomicznym i politycznym
zachodziły w róŜnych obszarach świata. Doprowadziło to do powstania
krajów o róŜnych poziomach rozwoju. Kraje te nie rozwijają się jednak
w izolacji, lecz we wzajemnych związkach funkcjonalnych, co w efekcie
doprowadziło do ukształtowania światowego modelu rozwoju gospodar-
czego, określanego terminem rozwoju współzaleŜnego. Kraje rozwijają-
ce się potrzebują nowoczesnej technologii, kapitału, wykształconych
kadr, ale jednocześnie kształtuje się w nich świadomość, Ŝe bogata
Ępłnoc stała się zaleŜna od ich produkcji, zwłaszcza paliw i licznych
surowców. Świat jest jeden i niepodzielny, a wszyscy jego mieszkańcy
powinni wziąć na siebie cząstkę odpowiedzialności za jego los.

4.2. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE JAKO PODSTAWA

DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA
Cztowiek Ŝyje i działa w warunkach określonego środowiska geograficz-
nego. Środowisko jest systemem złoŜonym, obejmującym elementy
naturalne (przyrodnicze) oraz sztuczne, powstałe w wyniku działalności
człowieka (antropogeniczne). Pierwotne środowisko przyrodnicze (natu-
ralne) ulega ciągłym przemianom pod wpływem oddziaływania zarówno
sił przyrody, jaki człowieka. Wszelkie elementy środowiska geograficz-
nego są ściśle ze sobą powiązane. Stan środowiska geograficznego jest
wynikiem ciągłych przemian zachodzących pod wpływem sił tkwiących
we wnętrzu Ziemi, pod wpływem czynników kosmicznych oraz
działalności człowieka. Zmiany dokonujące się pod wpływem sił
endogenicznych i egzogenicznych obejmują wszystkie elementy środowi-
ska przyrodniczego (budowę geologiczną, ukształtowanie terenu, warunki
klimatyczne, nawodnienie, gleby, szatę roślinną i świat zwierzęcy).
Człowiek jest silnie uzaleŜniony od środowiska. Z czasem, gdy
człowiek równieŜ zaczął przekształcać środowisko swojego Ŝycia, ta
zaleŜność przekształciła się we współzaleŜność.
WPŁYW ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO NA CZŁOWIEKA

Mówiąc o wpływie środowiska geograficznego na człowieka mamy na

myśli wpływ bezpośredni, np. doraźne bądź trwałe zmiany
fizjologiczne, wywołane niŜszym ciśnieniem atmosferycznym w wyso-
kich górach, lub pośredni, czyli oddziaływanie czynników zewnęt-
rznych, pod wpływem których człowiek przejawia określone zachowa-
nia. ZróŜnicowanie warunków klimatycznych powoduje, Ŝe człowiek
w róŜnych strefach buduje inne domostwa, inaczej się ubiera i inaczej
odŜywia. Człowiek osiedla się głównie w pobliŜu wybrzeŜy morskich,
na nizinach, w pobliŜu źródeł łatwego zaopatrzenia w słodką wodę.
Nie ulega wątpliwości, Ŝe środowisko geograficzne wpływa na
działalność człowieka. Wpływ ten nie jest niezmienny. Poglądy na rolę
środowiska geograficznego w rozwoju gospodarki człowieka ulegały
ewolucji. Jedna z najwcześniej rozpowszechnionych koncepcji jest
znana pod nazwą determinizmu geograficznego. Zgodnie
z tym poglądem środowisko przyrodnicze decyduje o istnieniu ludzi
oraz o formach organizacyjnych, kulturowych i gospodarczych, jakie ci
ludzie wytworzyli. Skrajnie przeciwne poglądy determinizmowi głosili
zwolennicy indeterminizmu. Odrzucali oni jakikolwiek wpływ
środowiska przyrodniczego na rozwój społeczny człowieka. Oba te
skrajne stanowiska zostały odrzucone.
Środowisko geograficzne jest niezbędnym materialnym pod-
łoŜem wszelkiej działalności człowieka. Racjonalnie działający czło-
wiek powinien przystosować dla własnych potrzeb zasoby środowiska,
nie wyrządzając temu środowisku zbędnych szkód; niszczenie środowi-
ska ostatecznie zawsze obraca się przeciwko człowiekowi. Los jedno-
stek ludzkich i społeczeństw zaleŜy przede wszystkim od nich samych.
Poziom rozwoju osiągnięty przez daną społeczność zaleŜy od poziomu
moralnego i intelektualnego członków tej społeczności, od warunków
historycznych, w jakich to społeczeństwo się rozwijało, od umiejętności
współdziałania jednostek dla dobra współpracy, a takŜe od współ-
działania z przyrodą i respektowania jej praw.
WPŁYW DZIAŁALNOŚCI LUDZKIEJ NA ŚRODOWISKO

Konflikt między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym ma

stosunkowo krótką historię. Jeszcze w okresie, w którym podstawą
gospodarki było rolnictwo, utrzymywał się stan równowagi między
przyrodą a działalnością człowieka. Dopiero rozwój przemysłu fabrycz-
nego zapoczątkowany w XVIII wieku doprowadził do zmian na
niespotykaną poprzednio skale. Największe natęŜenie procesów de-
gradacji miało miejsce w połowie XX wieku. Jeszcze później, bo
dopiero w latach sześćdziesiątych naszego stulecia, zaczęto sobie
zdawać sprawę ze skutków, jakie wywołuje w środowisku działalność
człowieka. Procesy te narastały od dawna, ale od połowy XX wieku
uległy duŜemu przyspieszeniu. W latach siedemdziesiątych XX wieku
okazało się, Ŝe świat zbliŜa się do barier przyrodniczych warun-
kujących dalsze funkcjonowanie ekosystemów.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat poznano niektóre procesy za-

graŜające równowadze przyrody w skali globalnej. Do tych procesów
naleŜą między innymi:
- karczowanie wilgotnych lasów równikowych, co powoduje
ograniczenie produkcji tlenu. Powierzchnia tych lasów maleje w tempie
100-?00 tyś. km2/rok;
- wzrost ilości dwutlenku węgla w powietrzu (rys. 4-1). Powoduje
to wzrost temperatury, co grozi topnieniem lodowców, a w konsekwen
cji zalaniem znacznych obszarów Ziemi;
- postępujący proces degradacji gleb. Szacuje się, Ŝe w Afryce na
północ od równika ulega pustynnieniu ok. 1000 km2 rocznie;
- zwiększanie się deficytu wody. Ocenia się, Ŝe co najmniej 35%
lądów jest zagroŜonych degradacją ze względu na brak wody;
- koncentracja substancji trujących w powietrzu, co zagraŜa lasom
na duŜych obszarach-
- opad trujących substancji w regionach silnie uprzemysłowio
nych, prowadzący do degradacji gleb;
 - wzrost zanieczyszczenia mórz, zagraŜający Ŝyciu flory i fauny
morskiej.
Stan ten prowadzi nieuchronnie do kryzysu środowiska przyrod-
niczego, a w konsekwencji do ujawnienia mechanizmów ograniczają-
cych rozwój gospodarczy. JuŜ obecnie w wielu krajach, m.in. w Polsce,
zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie wód, zakłócenie funkc-
jonowania ekosystemów stały się progami (barierami) dalszego roz-
woju. Jedna z barier dotyczy biosfery. Bariery biologiczne określone są
przez dopuszczalne zanieczyszczenie powietrza, wody i gleb. Zmiana
warunków fizycznych i chemicznych prowadzi do obumierania roślin
i zwierząt (rys. 4-2).

Rys. 4-2. Procesy zachodzące w atmosferze w wyniku emisji zanieczyszczeń [1]

Wraz z rozwojem przemysłu ciągle rośnie ilość emitowanych

gazów. W latach 1950-70 emisja SO2 w Europie podwoiła się i rośnie
o ok. 2% rocznie (rys. 4-3). Emisja NOX zwiększa się w tempie 5%
rocznie. Źródłem zanieczyszczeń gazowych jest przede wszystkim
górnictwo, energetyka, hutnictwo, przemysł maszynowy i motoryzacja.
Zanieczyszczenie powietrza powoduje róŜnorodne zagroŜenia. Nie
mniej groźne od zanieczyszczeń gazowych są zanieczyszczenia pyłowe.
Straty powstałe w wyniku zanieczyszczeń powietrza są bardzo
duŜe. Na przykład w Stanach Zjednoczonych obliczono, Ŝe w latach
osiemdziesiątych, tylko na skutek uszkodzenia roślin uprawnych przez
ozon zawarty w powietrzu, straty wynosiły 2-4 miej dolarów rocznie (to
znaczy 4-6% wartości plonów). Ponadto produkowana w skaŜonym
środowisku Ŝywność zawiera substancje szkodliwe dla zdrowia (rys. 4-4).

Od kilkudziesięciu lat rozwija się międzynarodowa współpraca

w dziedzinie ochrony środowiska. Momentem przełomowym był rok
1969, w którym został ogłoszony raport sekretarza ONZ U Thanta pod
tytułem „Człowiek i jego środowisko". W 1972 r. na konferencji ONZ
w Sztokholmie przyjęto deklarację zobowiązującą poszczególne
kraje do takiego gospodarowania, aby nie szkodziło to środowisku
innych krajów. W 1979 r. na konferencji ministrów Europejskiej
Komisji Ekonomicznej ONZ (EEC) 34 państwa podpisały konwencję
(która weszła w Ŝycie w 1983 r.) w sprawie redukcji emisji dwutlenku
siarki (rys. 4-5). W 1983 r. zaproponowano, aby kraje objęte konwencją
EEC zmniejszyły do 1993 r. emisję siarki o co najmniej 30% w stosunku
do roku 1980. W 1985 r. ministrowie ochrony środowiska 21 państw
podpisali taki dokument (Polska, USA, Wielka Brytania i 11 krajów
- uczestników konferencji nie podpisało tego zobowiązania).
Rys. 4-4. Obumieranie drzew w wyniku zanieczyszczenia powietrza [28]

W 1986 r. powołano grupę roboczą w ramach EEC w celu opracowania

protokołu dotyczącego tlenków azotu. Nie udało się uzgodnić redukcji
emisji tego rodzaju zanieczyszczeń, natomiast większość państw zade-
klarowała utrzymanie emisji do 1994 r. na poziomie 1987 r. Deklarację tę,
na spotkaniu w Bułgarii w 1988 r., podpisało 25 państw, natomiast 12
państw zobowiązało się zmniejszyć emisję tlenków azotu o 30% do roku
1998, w porównaniu z emisją w latach osiemdziesiątych.
Rys. 4-5. Emisja tlenków siarki (w kg/1 mieszkańca) [25]

Kolejnym progiem rozwojowym jest zanieczyszczenie i deficyt

wody. Szacuje się, Ŝe V4 powierzchni lądowej świata to obszary deficytu
wody. Według szacunków, roczny pobór wody z rzek i wód podziem-
nych wynosi ponad 560 km3, stanowi to mniej niŜ 4% stałego odpływu.
Mimo to na wielu obszarach, w tym m.in. w Europie i Stanach
Zjednoczonych, pojawiły się oznaki wyczerpywania zasobów wodnych.
Przyczyną tej sytuacji są ścieki. Ponad połowa odprowadzanych
ścieków do rzek nie jest oczyszczana i powoduje zanieczyszczenie 15-
50-krotnie większej ilości wody (w stosunku do ilości ścieków). W
ten sposób ulega zanieczyszczeniu co najmniej 1I3 zasobów
odpływu stałego. Wziąwszy pod uwagę, Ŝe zasoby wodne są rozmiesz-
czone nierównomiernie, nierównomiernie jest rozmieszczona ludność
oraz przemysł, w wielu krajach deficyt wody jest problemem juŜ
aktualnym. Szacuje się, Ŝe juŜ za kilkanaście lat, przy obecnym tempie
wzrostu zuŜycia wody, dla pełnego pokrycia potrzeb konieczne będzie
zuŜycie całego odpływu kuli ziemskiej (ponad 37 tyś. km3). Zapew-
nienie wystarczającej ilości wody w mniejszym stopniu zaleŜy od
ograniczenia ilości pobieranej wody, przede wszystkim zaś od unie-
szkodliwiania ścieków i ochrony wód przed zanieczyszczeniem.
Innego rodzaju bariera biologiczna dotyczy gleb. Odnosi się ona do
dwóch aspektów: wyczerpywania się substancji zawartych w glebie
oraz do zmniejszania się powierzchni (ilości) gleb. Oprócz zmian
zachodzących pod wpływem czynników glebowych, mogą występować
zmiany wywołane gospodarką człowieka. Dotyczy to zjawisk: zmniej-
szenia się zasobów związków zasadowych i odŜywczych w wyniku
wypłukiwania oraz zbierania płodów, pogarszania się gospodarki wodą,
zakwaszania gleb. Jeszcze bardziej szkodliwe są procesy niszczenia gleb
w wyniku erozji. Prowadzi to nie tylko do zmniejszenia samej
powierzchni zajętej przez gleby, ale jej zuboŜenia w substancje
odŜywcze. Ocenia się, Ŝe tylko z obszaru Polski rocznie spływa 18 min t
zawiesiny. Z orientacyjnych obliczeń wynika, Ŝe warunki przyrodnicze
umoŜliwiają produkcję rolniczą, na ok, 3,15 mld ha, z tego obecnie
uprawia się średnio 1,37 mld ha, to znaczy 44%. JednakŜe w Azji,
Europie i Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie obszar gleb potencjal-
nie uprawnych jest juŜ niemal całkowicie zajęty.
Barierę biologiczną stanowią równieŜ ograniczone moŜliwości
produkcyjne biosfery. Obecnie mamy do czynienia z nadmierną
eksploatacją bogactwa przyrody, co powoduje między innymi szybkie
wyczerpywanie zasobów leśnych (rys. 4-6).

Rys. 4-6. Lasy świata [36]

^
/ - lasy iglaste strefy chłodnej, 2 - lasy mieszane strefy umiarkowanej. 3 - lasy wilgotne strefy ciepłej. 4 - lasy równikowej
strefy opadowej (lasy „deszczowe"), 5- lasy strefy suchej. Słupki przedstawiają: a - ludność, b - zasoby leśne, r- zuŜycie
drewna w latach 1960-1962
4.3. LASY I GOSPODARKA LEŚNA
ZALESIENIE ŚWIATA \

W ciągu ostatnich kilku wieków człowiek pozostawił wyraźne ślady

w krajobrazie Ziemi. Potrzeba zwiększenia produkcji Ŝywności przy-
czyniła się do zasadniczej zmiany proporcji między róŜnymi formami
uŜytkowania ziemi. W 1990 r. prawie 40% powierzchni lądów uŜyt-
kowana była rolniczo. Na grunty orne zamieniono przede wszystkim
formacje trawiaste oraz leśne. Szacuje się, Ŝe w krajach rozwijających
się w okresie 1960-1990 uległo zniszczeniu około 20% lasów tropikal-
nych. '
W miarę jak postępuje wylesienie, rośnie świadomość roli lasów
jako regulatora klimatu globalnego, bazy zachowania gatunków, źródła
pozyskiwania nowych produktów, jako czynnika chroniącego zasoby
glebowe i wodne świata.
Powierzchnia leśna według kontynentów (1995 r.) T a b e l a 4-1
Region Powierzchnia zajęta przez lasy, w tyś. km2
ogółem lasy naturalne lasy kulturowe
Afryka 5202,4 5154,6 44,2
Europa 1459,9 xxx" xxx
Ameryka Północna 4570,9 xxx xxx
Ameryka Środkowa 794,4 789,8 5,0
Ameryka Południowa 8705,9 8633,6 7,3
Azja 4741,7 2557,5 561,2
Oceania 907,0 417,5 1,5
Wg World Resources 1998-99. New York. Oxford University Press 1998
" Brak danych

W 1990 r. lasy i inne obszary zadrzewione, do których - oprócz

zwartych obszarów leśnych - zaliczono równieŜ tereny pokryte przez
drzewa minimum w 20% w krajach rozwiniętych i w 10% w krajach
rozwijających się, zajmowały 3,4 mld ha. Do terenów leśnych zalicza się
lasy naturalne złoŜone z gatunków właściwych dla danej strefy
(gatunków rodzimych) oraz l a s y kulturowe (nasadzone przez
człowieka).
Powierzchnia leśna ulega stopniowemu ograniczaniu; w latach
1980-1990 zmniejszyła się o 2%, czyli o 100 min ha. Jest to więcej niŜ
powierzchnia leśna Oceanii. Prawie cały ten ubytek miał miejsce
 w krajach tropikalnych, gdzie obszary leśne i zadrzewione zmniejszyły
się w tym okresie o 3,6%. Ten spadek powierzchni obejmował przede
wszystkim naturalne lasy tropikalne'. W krajach rozwijających się
w okresie 1980-1990 powierzchnia tropikalnych lasów naturalnych
zmniejszyła się o 163 min ha, to znaczy o około 8%.
Według badań, w 1988 r. tylko w brazylijskiej Amazonii wykar-
czowano 2 min ha pierwotnych lasów, w roku 1991 - l, l min ha, w 1995
- 2,9 min ha, a w 1996 r. - 1,8 min ha. JednakŜe ogólna powierzchnia
lasów i terenów zalesionych w tych krajach zmniejszyła się tylko o 98,7
min ha. Utrata powierzchni lasów naturalnych była kompensowana
przez nowe nasadzenia.
Główną przyczyną wylesiania jest zamiana powierzchni leśnej na
grunty orne oraz na pastwiska; dotyczy to zwłaszcza Azji i Afryki.
W tym samym czasie w krajach rozwiniętych powierzchnia leśna
praktycznie nie uległa zmianie.
Lasy strefy umiarkowanej. Większość lasów strefy umiarkowanej
znajduje się w słabo zaludnionej północnej części Kanady i Rosyjskiej
Federacji. W okresie 1980-1990 powierzchnia lasów na tych terenach
nieco wzrosła. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych, na
terytorium których skupia się około 12% lasów strefy umiarkowanej,
powierzchnia leśna zmniejszyła się o 1,1%. Ten ubytek, wynoszący
około 3,2 min hektarów, został skompensowany przez przyrost powierz-
chni leśnej w innych krajach rozwiniętych.
Ze względu na duŜą rozległość obszarów leśnych w Rosji i Kana-
dzie słabo dostrzegalny jest spadek o 4,5% powierzchni lasów strefy
umiarkowanej w krajach rozwijających się, w których pozostało
niewiele z dawnych lasów. Dotyczy to przede wszystkim północnej
Afryki i Bliskiego Wschodu, gdzie naturalne lasy zajmują mniej niŜ l %
ogólnej powierzchni. W Chinach lasy strefy umiarkowanej zajmują
około 162 min ha, co stanowi prawie połowę wszystkich lasów tej strefy
; w krajach rozwijających się.
Lasy tropikalne. NajwaŜniejsza formacja w tej strefie - wilgotne
lasy równikowe w 1990 r. zajmowały około 714 min ha. W latach
11980-1990 powierzchnia naturalnych lasów tropikalnych zmalała 08%.
INajszybciej proces ten przebiegał w Azji, gdzie w dziesięcioleciu
11980-1990 ubyło 11% lasów tropikalnych.
Zalesienia częściowo równowaŜą utratę zasobów leśnych,
[jednakŜe lasy nasadzane są mniej zróŜnicowane gatunkowo i dlatego są

283
mniej odporne na szkodniki i choroby niŜ lasy naturalne. Według
szacunków w latach 1980-1990 powierzchnia zalesień w krajach
rozwijających się prawie się podwoiła. JednakŜe ogólna powierzchnia
zalesień stanowiła niecałe 20% powierzchni lasów naturalnych zajętych
na inne cele.
Pierwotna powierzchnia lasów naturalnych jest trudna do oszaco-
wania, przede wszystkim ze względu na długi okres oddziaływań
człowieka na krajobraz. Naturalne zmiany klimatu w ostatnich kilkunas-
tu wiekach równieŜ wpłynęły na zmianę zasięgu lasów na świecie.
Z duŜym przybliŜeniem utratę powierzchni lasów naturalnych moŜna
określić przez porównanie obecnego rozmieszczenia lasów z zasięgiem
obszarów, na których współcześnie występują opady, typy gleb i inne
warunki odpowiednie dla rozwoju lasów, a ich nieobecność na tych
terenach jest skutkiem gospodarczej działalności człowieka.
GOSPODARKA LEŚNA

Podstawowym produktem uzyskiwanym z lasu jest drewno. ZuŜycie

drewna w gospodarce światowej nie maleje. Ma zastosowanie w budow-
nictwie (jako materiał konstrukcyjny i pomocniczy - rusztowania,
szalunki itp.), kolejnictwie (podkłady), górnictwie (kopalniaki), teleko-
munikacji (słupy), meblarstwie, przemyśle papierniczym. W ostatnich
kilkudziesięciu latach szczególnie szybko rozwija się produkcja two-
rzyw drzewnych, które mogą mieć postać drewna litego lub materiałów
drewnopodobnych. Drewno lite, pod wpływem obróbki termicznej,
impregnacji i prasowania, cechuje się lepszymi właściwościami fizyko-
chemicznymi niŜ drewno naturalne; jest twardsze, bardziej spręŜyste,
odporniejsze na ścieranie i na rozkład biologiczny. Z odpadów po-
wstających przy obróbce drewna produkuje się materiały drewnopodob-
ne. Rozdrobniony materiał drzewny spaja się za pomocą naturalnego
lepiszcza (ligniny) lub specjalnych klejów i formuje w płyty drzewne.
Płyty te mają szerokie zastosowanie w budownictwie i meblarstwie.
Wyrąb drzew na świecie ciągle rośnie. O ile w połowie lat
siedemdziesiątych rocznie pozyskiwano około 2,5 mld m3 grubizny, to
w 1995 r. juŜ prawie 3,4 mld m3. Rozmieszczenie lasów i produkcji
drewna wykazuje wiele rozbieŜności; dotyczą one zwłaszcza Ameryki
Południowej, w której koncentruje się V3 lasów światowych, a jej udział
w produkcji drewna jest trzykrotnie mniejszy, oraz w Azji, której udział
w produkcji drewna prawie dwukrotnie przewyŜsza udział w powierz-
chni leśnej świata. Szczególnie intensywnie eksploatowane są lasy
w Chinach, Indiach ^Indonezji.
Największym producentem drewna na świecie są Stany Zjed-
noczone (15% produkcji światowej), a dalsze miejsca zajmują: Indie
(9%), Brazylia (8%), Kanada i Indonezja (po 5%) i Rosja (3%).
Gospodarka drewnem jest ciągle mało racjonalna, gdyŜ większość
pozyskanego drewna (ponad 56%) przeznacza się na opał. Najwięcej
drewna na opał (w tym znaczną część przetwarzaną na węgiel drzewny)
produkuje się w Azji i Afryce. Wykorzystanie drewna na cele opałowe jest
mało racjonalne, jednak w krajach rozwijających się, ze względu na brak
środków na zakup innych paliw, stanowi ono główne źródło energii
w gospodarstwach domowych. W wielu krajach, zwłaszcza afrykańskich
i azjatyckich, powoduje to wylesianie znacznych obszarów szczególnie
wokół miast. Szacuje się, Ŝe dla około 3 mld ludzi drewno jest
podstawowym paliwem wykorzystywanym do gotowania i ogrzewania.
W krajach rozwiniętych drewno jest głównie surowcem przemys-
łowym. W zaspokojeniu zapotrzebowania na drewno przemysłowe
największą rolę odgrywają lasy strefy umiarkowanej półkuli północnej.
Lasy tropikalne są o wiele trudniejsze w eksploatacji. Wynika to
z trudnej dostępności zwłaszcza wilgotnych lasów równikowych, ich
wielogatunkowości i gęstości pozyskiwanego drewna (co uniemoŜliwia
jego spław). Mimo to pozyskiwanie drewna z lasów tropikalnych
w ostatnich dziesięcioleciach szybko rośnie.
Inaczej przedstawia się rozmieszczenie produkcji najwaŜniejszych
wyrobów uzyskiwanych w procesie przetwórstwa drewna - tarcicy oraz
papieru. Mimo Ŝe w produkcji drewna ogółem kraje rozwijające się
wyprzedzają kraje uprzemysłowione, to jednak przemysł drzewno-pa-
pierniczy jest tam w dalszym ciągu słabo rozwinięty i dostarcza jedynie
około 26% tarcicy oraz 21 % światowej produkcji papieru. Wśród krajów
odgrywających powaŜną rolę w produkcji papieru prawie nie ma
krajów rozwijających się (tab. 4-2). Stany Zjednoczone dostarczają
niemal V3 wytwarzanego w świecie papieru, a wespół z Kanadą aŜ 38%.
Trzy kraje azjatyckie: Japonia, Chiny i Korea Południowa produkują
łącznie ponad 22% papieru, a pięciu głównych producentów europejs-
kich niespełna 18%. Na wszystkie pozostałe kraje świata pozostaje
mniej niŜ V4 światowej produkcji papieru.
Rozmieszczenie produkcji tarcicy na świecie wykazuje wiele
podobieństw do rozmieszczenia produkcji papieru, aczkolwiek domina-
Tabela4-2 Kraje produkujące najwięcej papieru
(1995 r.)
Kraj Udział w
produkcji
światowej, w %
Stany 31,3
Zjednoczone
Japonia 10,5
Chiny 9,4
Kanada 6,7
Niemcy 5,2
Finlandia 3,9
Szwecja 3,3
Francja 3,1
Wg World Resources 1998-99. New York. Oxford Univer-sity Press 1998

Tabela 4-3 Główni producenci tarcicy (1995 r.)

Kraj Udział w produkcji

światowej, w %

Stany Zjednoczone 24,7

Kanada 14,1
Rosja 7,6
Japonia 5,9
Chiny 5,8
Brazylia 4,4
Indie 4,1 '
Wg World Resources 1998-99. New York. Oxford Univer-sity Press 1998

cja krajów uprzemysłowionych jest w tym przypadku nieco mniejsza

(tab. 4-3). Wynika to przede wszystkim z faktu, iŜ przemysł tartaczny
lokalizuje się w bezpośrednim sąsiedztwie pozyskania surowca, gdyŜ
przewóz surowego drewna jest bardziej kosztowny niŜ przewóz tarcicy.
Ponadto przemysł tartaczny nie wymaga ani duŜych nakładów na
uruchomienie produkcji, ani kadry pracowniczej o specjalnie wysokich
kwalifikacjach, dlatego ta dziedzina wytwórczości rozwya się równieŜ w
krajach słabiej uprzemysłowionych.

4.4. GOSPODARKA ZASOBAMI SUROWCÓW MINERALNYCH

Zasoby środowiska przyrodniczego są ograniczone. Wśród ogółu
zasobów (uŜytków) wyróŜnia się odnawialne i nieodnawialne. Do
nieodnawialnych na ogół zalicza się złoŜa surowców mineralnych
(jakkolwiek moŜna wymienić przykłady złóŜ odnawialnych, np. osadzające
się złoŜa soli na dnie zatoki Kara Bogaz). Do tej samej kategorii naleŜą
równieŜ gleby i obszar powierzchni produkcyjnej. Do odnawialnych
zwykle zalicza się zasoby biosfery oraz zasoby wód słodkich.
Niekiedy wydziela się zasoby wyczerpalne i niewyczerpalne. Do
wyczerpalnych naleŜą złoŜa o zakończonej sedymentacji, do
niewyczerpalnych, przy zachowaniu właściwej proporcji między
popytem a podaŜą, naleŜą złoŜa o sedymentacji nie zakończonej oraz
przede wszystkim zasoby biosfery. W wyniku gwałtownego
trozwoju przemysłu w XX wieku postępowało stopniowe wyczer-
pywanie się surowców. Zrodziło to obawy, Ŝe moŜe dojść do
całkowitego ich wyczerpania. Gdyby to nastąpiło, gospodarka
światowa l musiałaby upaść.
i SUROWCE ENERGETYCZNE ŚWIATA
;
*•
W grupie surowców energetycznych najbardziej rozpowszechniony
w przyrodzie jest węgiel. Nie wszystkie zasoby węgla kamiennego
i i brunatnego zostały udokumentowane. Wiadomo, Ŝe zasoby tych paliw
są tak wielkie, iŜ przy obecnym tempie wzrostu ich wydobycia,
i w dającej się planować przyszłości, nie zostaną one wyczerpane.
Rozmieszczenie zasobów węgla na kuli ziemskiej nie jest równo-
; mierne. Szacuje się, Ŝe 95% tych zasobów znajduje się na półkuli
•północnej. W 1995 roku na świecie wydobyto 3787 min ton węgla
l kamiennego. Od lat najwięcej węgla wydobywają Chiny - 36%
'światowego wydobycia w 1995 r. Do największych spośród kilku-
dziesięciu zagłębi w tym kraju naleŜą: Szensi (na południowy-zachód od
Pekinu) i Szansi połoŜone na zachód od Szensi. WaŜne zagłębia znajdują
się w części północno-zachodniej Chin w rejonie Baotou i Datong oraz
w Chinach Północno-Wschodnich - Fuxin i Fushun.
DuŜe zasoby węgla mają Stany Zjednoczone. Największe złoŜa
znajdują się w trzech zagłębiach: Północnych, Środkowych i Połu-
dniowych Appalachów. DuŜe są zasoby w Zagłębiu Wewnętrznym
Wschodnim (w widłach Missisipi i Ohio) oraz w Zagłębiu Wewnętrz-
nym Zachodnim (między Missouri a innym dopływem Missisipi - De
Moines). Liczne mniejsze zagłębia rozrzucone są na WyŜynie Kolorado
i na Wielkich Równinach. W 1995 r. USA miały około 23% udziału
w światowym wydobyciu węgla kamiennego.
Na trzecie miejsce pod względem wydobycia w ostatnich latach
wysunęły się Indie - 7% wydobycia światowego w 1995 r. W kraju tym
znajduje się jedno liczące się zagłębie - Damodar, nad rzeką Damodar
- dopływem Gangesu.
Czwarte miejsce pod względem wydobycia węgla kamiennego
zajmuje Rosja - 6% wydobycia światowego. Kraj ten posiada wielkie
zasoby tego paliwa, jednak przewaŜająca ich część znajduje się
w obszarach o niekorzystnych warunkach wydobycia. Do największych
naleŜą: wschodnia część Zagłębia Donieckiego, Peczorskie i Uralskie
w części Europejskiej oraz Kuźnieckie, Czeremchowskie (nad Angarą)
Rys. 4-7. Struktura źródeł energii pierwotnej w 1955 r. [24]
ś'i Abakańskie (nad górnym Jenisejem). Największe zasoby znajdują się
\ w warunkach, w których przy obecnym poziomie techniki wydobycie
l jest nieopłacalne: Tunguskie, Leńskie i Kołymskie.
Do duŜych producentów węgla naleŜą: Republika Południowej
Afryki, Australia, Polska, Kazachstan i Ukraina. Zasoby, jakimi
dysponują te kraje, są wielokrotnie mniejsze niŜ w czterech wyŜej
wymienionych państwach (rys. 4-7).
Węgiel kamienny zajmuje waŜne miejsce w handlu międzynarodo-
wym i przewozach morskich. Do największych eksporterów węgla
naleŜą: Australia (w 1995 r. 141 min ton ), Stany Zjednoczone (82 min
ton), RPA (62 min ton). Importują głównie kraje wschodniej Azji:
Japonia (129 min ton), Korea Południowa (46 min ton), Tajwan (29 min
ton) oraz kraje zachodniej Europy - Niemcy, Holandia, Wielka
Brytania, Włochy, Belgia (po kilkanaście min ton).
Węgiel brunatny, ze względu na duŜą zawartość części popioło-
wych i siarki oraz niską kaloryczność, jest paliwem mało cenionym. Jego
udział w światowym bilansie energetycznym jest kilkakrotnie mniejszy
niŜ węgla kamiennego. Roczne wydobycie tego paliwa wynosi ok. 1200
min ton. Największym światowym producentem węgla brunatnego są
Niemcy 16%, Rosja 8% i USA 7%. Węgiel brunatny odgrywa waŜną rolę
w bilansie energetycznym Polski, Czech, Turcji i Grecji.
Zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego nie zostały jeszcze w pełni
udokumentowane, aczkolwiek geologowie są raczej zgodni, iŜ nie
naleŜy liczyć na jakieś wielkie odkrycie tych surowców.
Charakterystyczną cechą rozmieszczenia zasobów ropy naftowej
jest duŜa ich koncentracja. Według róŜnych szacunków 50-55%
światowych zasobów przypada na złoŜa bliskowschodnie. Pozostałe
wielkie złoŜa znajdują się w Rosji, AzerbejdŜanie, nad Morzem
Karaibskim i Zatoką Meksykańską, w Chinach, na szelfie Morza
Północnego oraz nad Zatoką Gwinejską (lab. 4-4).
Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego Tabela 4-4
Nazwa surowca 1970 1980 1990 1995
Ropa naftowa (min ton) 2272 2979 3014 3065
Gaz ziemny (petadŜule) 38312 53938 75813 84934

Do paliw o rosnącym znaczeniu, aczkolwiek po katastrofie w Czar-

nobylu zainteresowanie tym źródłem energii osłabło, naleŜą materiały
rozszczepialne. Udokumentowane zasoby uranu, według róŜnych
źródeł, wynoszą 1500-2600 tyś. ton, co przy utrzymaniu się obecnego
poziomu wydobycia około 35 000 ton zaspokoi potrzeby światowej
energetyki przez kilkadziesiąt lat.-
SUROWCE METALICZNE W ŚWIECIE

śelazo naleŜy do najbardziej rozpowszechnionych w przyrodzie.

Sprawdzone zasoby Ŝelaza są oceniane na ponad 250 mld ton.
Od kilku lat czołową pozycję wśród światowych producentów rud Ŝelaza
zajmują Chiny. NajwaŜniejsze złoŜa znajdują się w prowincjach Liaoning
(północno-wschodnie Chiny) i w Mongolii Wewnętrznej. Drugim po
Chinach producentem rud Ŝelaza jest Brazylia. Główne okręgi wydobycia
znajdują się w stanach Minas Gerais i Para. Od kilkunastu lat do światowych
producentów rud Ŝelaza naleŜy Australia. NajwaŜniejsze ośrodki wydobycia
są połoŜone w zachodniej części kraju, w rejonie miasta Pilbara (tab. 4-5).
W Europie największe złoŜa rud Ŝelaza posiadają Szwecja (Kiruna
i Gallivare) oraz Norwegia - na granicy z Rosją.
Główni producenci rud Ŝelaza (1996 r.) Tabela 4-5

Udział w światowej
Kraj min ton
produkcji, w %
Chiny 252 24
Brazylia 191 18
Australia 152 15
Rosyjska Federacja 72 7
Indie 67 6
Stany Zjednoczone 62 6

Oprócz rud Ŝelaza wykorzystuje się przynajmniej kilkanaście

róŜnych innych metali, ale szerokie zastosowanie ma tylko kilka:
aluminium, miedź, cynk, ołów, cyna i nikiel.
Najwięcej produkuje się aluminium. Jest to metal, którego produk-
cją na duŜą skalę rozpoczęto od połowy XX wieku. WiąŜe się to
zwłaszcza z zastosowaniem jego stopów do produkcji lotniczej. Surow-
cem do produkcji aluminium są boksyty. Największe złoŜa bok-
sytów znajdują się w Australii, na Jamajce, w Surinamie, Gujanie,
Brazylii oraz w Gwinei. Znacznymi zasobami dysponuje równieŜ Rosja
oraz kraje Europy Śródziemnomorskiej: Francja, Grecja, Jugosławia
a takŜe Węgry.
 Rozmieszczenie produkcji aluminium słabo nawiązuje do
rozmieszczenia złóŜ boksytów. Głównymi producentami aluminium
są wielkie potęgi przemysłowe oraz kraje dysponujące źródłem
taniej i energii elektrycznej.
Miedź ma zastosowanie głównie w przemyśle elektrotechnicznym.
W rozmieszczeniu rud miedzi moŜna wymienić kilka obszarów. Jeden
ciągnie się od Alaski, przez Kanadę, Stany Zjednoczone po Peru
/ Chile; drugi obejmuje Zair i Zambię w Afryce; we Wspólnocie
' Niepodległych Państw - środkowy Ural, Kazachstan i rejon Norylska
(za kołem podbiegunowym). Znaczne zasoby posiadają takŜe Australia i
Polska.
Cynk i ołów najczęściej występują w postaci jednej rudy. DuŜe złoŜa
cynku i ołowiu posiadają Rosja, Stany Zjednoczone, Kanada oraz
Australia. Liczące się złoŜa występują w Peru, Meksyku i Bułgarii.
Mimo Ŝe złoŜa cyny na świecie są liczne, to jednak wielkość
światowego wydobycia zaleŜy od kilku obszarów. Główny światowy
obszar wydobycia rud cyny znajduje się w południowo-wschodniej Azji
- w Indonezji, Tajlandii i Malezji. Wielkimi złoŜami dysponują Chiny,
Australia, Brazylia i Boliwia, a takŜe Rosja.
W wydobyciu rud niklu dominują Rosja i Kanada, duŜy udział
mają ponadto: Nowa Kaledonia, Australia i Indonezja.
INNE SUROWCE DLA PRZEMYSŁU

Spośród surowców dla przemysłu chemicznego do najwaŜniejszych

naleŜą fosforyty, sól kamienna oraz siarka.
Fosforyty słuŜą do produkcji nawozów sztucznych. Najwięcej
fosforytów wydobywają Stany Zjednoczone na Florydzie. DuŜe złoŜa
występują w Maroku, Rosji, w Estonii, a takŜe w Togo, Tunezji,
Jordanii, Izraelu, Syrii oraz w Chinach.
Sól kamienna jest produkowana w wielu krajach świata. Najwięk-
szym wydobyciem charakteryzują się największe kraje.
Siarkę uzyskuje się z róŜnych minerałów. Ze złóŜ siarki rodzimej
uzyskuje się ok. 25% tego surowca. Reszta pochodzi z odsiarczania
paliw płynnych i gazowych, a ponadto z pirytów, gipsu, anhydrytu,
siarczku miedzi i innych. Największymi producentami siarki rodzimej
są: Rosja, Stany Zjednoczone, Kanada, Chiny, Indonezja i Polska.
*
# *
 Od kilkunastu lat coraz częściej pojawiają się prognozy, z których
wynika, Ŝe światu nieuchronnie grozi wyczerpanie złóŜ surowców
mineralnych. JednakŜe te prognozy na szczęście nie są prawdziwe. Co
prawda, złoŜa zalegające w dogodnych warunkach eksploatacyjnych
zostały w duŜym stopniu wyeksploatowane, odkryto jednak wiele
nowych złóŜ. Szczególnie duŜe nadzieje wiąŜe się z dobrze udokumen-
towanymi złoŜami znajdującymi się pod dnem morskim. W coraz
większych ilościach z płytkiego dna morskiego wydobywa się ropę
naftową i gaz ziemny. Czyni się próby eksploatacji podwodnych złóŜ
metali - tzw. konkrecji polimetalicznych. Coraz większą rolę odgrywa
eksploatacja surowców mineralnych na dalekiej północy, miedzy
innymi w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Rosji.
, Generalnie nie naleŜy się obawiać braku surowców mineralnych
w perspektywie najbliŜszych kilkudziesięciu lat. Pewne obawy moŜe
jedynie budzić wzrost kosztów pozyskiwania surowców zalegających
w gorszych warunkach eksploatacyjnych. Związany z tym wzrost cen
moŜe powodować zakłócenia funkcjonowania róŜnych gałęzi przemys-
łu. Eksploatacja coraz uboŜszych złóŜ surowcowych wymaga zwięk-
szonego zuŜycia energii. Opanowanie produkcji duŜej ilości taniej
energii będzie jednocześnie rozwiązaniem problemów związanych
z pozyskiwaniem surowców mineralnych.
Większe obawy niŜ niedobór surowców mineralnych budzi prob-
lem odpadów powstających przy eksploatacji złóŜ oraz dewastacja
znacznych obszarów gruntów. Mimo znacznego postępu w dziedzinie
rekultywacji terenów poeksploatacyjnych, obszar gruntów zdewas-
towanych ciągle rośnie.

4.5. ROZWÓJ ZALUDNIENIA ŚWIATA

W ciągu wielu tysiącleci przyrost liczby ludności odbywał się powoli.
Nie wynikało to z niskiej rozrodczości, bo ta -jak się okazuje - zawsze
była na poziomie bliskim moŜliwości biologicznych, lecz z duŜej
śmiertelności. Szacuje się, Ŝe w czasach Chrystusa liczba ludności
świata wynosiła 250-280 min, a w 1500 r. - 450 min. Tempo przyrostu
liczby ludności uległo znacznemu przyspieszeniu w XVIII wieku,
w efekcie tzw. rewolucji przemysłowej. Wiązało się to ze wzrostem
moŜliwości produkcyjnych i poprawą warunków bytowych.
 Gwałtowny przyrost ludności rozpoczął się w XX wieku.
W wyniku poprawy warunków Ŝycia, postępu medycyny oraz podnie-
sienia poziomu higieny nastąpiło ograniczenie śmiertelności, utrzymał
się natomiast wysoki wskaźnik urodzeń. Spowodowało to gwałtowny
przyrost ludności określany jako „eksplozja demograficzna". Wskaźnik
przyrostu naturalnego w świecie osiągnął wartość ok. 20700, a w Afryce,
Azji i niektórych krajach Ameryki Łacińskiej przekroczył 30°/00.
Od lat siedemdziesiątych stopa przyrostu naturalnego na świecie
wykazuje stagnację i według prognoz w latach 1995 - 2000 obniŜy się
prawdopodobnie do 16 promille (tab. 4-6). Przyrost naturalny jest róŜny
w róŜnych obszarach świata. W okresie 1985-1990 na świecie przecięt-
nie w roku przybywało 88 min ludzi, z tego w krajach rozwiniętych
nieco ponad 6 min, reszta w krajach rozwijających się.
Stopa przyrostu naturalnego
Tabela4-6 wykazuje duŜe zróŜnicowanie re-
Przyrost naturalny ludności gionalne. W latach 1990-1995
Lata Przyrost naturalny najwyŜsza była w Afryce - 28
w promille prornille, w Oceanii, Azji i Ameryce
1950-1960 19,5 Łacińskiej 15-18 promille, w
1960-1970 19,5 Ameryce Północnej 10, a w Europie
1970-1980 18,0 2 promille. Według szacunków, w
1980-1990 17,0 połowie 1999 roku liczba ludności
1990-1995 16,0
świata przekroczyła 6 miliardów
(tab. 4-7).
Liczba ludności świata Tabela 4-7
Lata 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1997
Liczba ludności 1860 2070 2295 2486 2982 3632 4432 5285 5849

Czynnikiem wpływającym na przyrost naturalny jest poziom Ŝycia

ludności oraz miejsce zamieszkania. Ludność obszarów uprzemys-
łowionych i zurbanizowanych, o wysokim standardzie Ŝycia, wyka-
zuje znacznie niŜszy poziom rozrodczości. W krajach tych obserwuje
się bardzo niskie wartości stopy przyrostu naturalnego, co prowadzi do
negatywnych skutków - starzenia się społeczeństwa i niedoboru siły
roboczej. Jednocześnie kraje te są terenem imigracyjnym dla ludności
z krajów słabo rozwiniętych; dotyczy to m.in. Niemiec, Francji,
Wielkiej Brytanii i Szwecji.
 Wiele krajów prowadzi politykę mającą na celu obniŜenie stopy
przyrostu naturalnego. Jako kraj, w którym ta polityka dała duŜe efekty,
wymienia się Chiny. Sztuczne ograniczenie rozrodczości wywołuje
negatywne oceny moralne.

4.6. ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI NA ŚWIECIE I ŹRÓDŁA

UTRZYMANIA
ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Szacuje się, Ŝe ekumena, tzn. obszar stale zamieszkany przez człowieka,

stanowi ok. 91% wszystkich lądów, czyli niespełna 136 min km2.
Zasiedlenie róŜnych obszarów jest bardzo nierównomierne. Niezbęd-
nym warunkiem Ŝycia jest woda, dlatego rozmieszczenie ludności na
świecie jest ujemnie skorelowane z rozmieszczeniem pustyń. Deficyt
wody powoduje, Ŝe spod osadnictwa jest wyłączone 20-23 min km2
lądów. Z kolei gorące wilgotne powietrze jest wyjątkowo niekorzystne
dla zdrowia człowieka, bowiem obniŜa wydolność organizmu. Ponadto
bujnie rozwijająca się roślinność, liczne szkodniki i pasoŜyty, trudność
w uprawie roli powodują, Ŝe obszary okołorównikowe mają częściej
charakter subekumeny niŜ ekumeny.
Od najdawniejszych czasów ludność chętnie osiedlała się na terenach
połoŜonych w sąsiedztwie mórz; oblicza się, Ŝe obszary oddalone od
morza nie więcej niŜ 200 km stanowią ok. 26% lądów (bez Antarktydy),
a zamieszkuje je 52% ludności. Obszary oddalone od morza o więcej niŜ
1000 km stanowią 21 % lądów, a mieszka tu zaledwie 14% ludności świata.
Przeszkodę dla gospodarki człowieka stanowi zbyt duŜa deniwela-
cja terenu, utrudniająca transport, budownictwo i uprawę roli.
Na rozmieszczenie ludności wpływa ponadto rozmieszczenie suro-
wców mineralnych, rozmieszczenie gleb (związek z klimatem) oraz
rozwój przemysłu i transportu. Wszystkie te czynniki miały wpływ na
nierównomierne rozmieszczenie ludności.
Gęstość zaludnienia poszczególnych kontynentów w 1997 r. była
następująca:
- Świat 43 osoby/km2
- Azja 80 osób/km2
- Europa 73 osoby/km2
- Afryka 25 osób/km2
L - Ameryka Północna 19 osób/km2
l - Ameryka Południowa 18 osób/km2
l - Oceania 3 osoby/km2
f Średnia gęstość zaludnienia, zwłaszcza duŜych obszarów, takich jak
i kontynenty, jest znacznym uproszczeniem, a nawet prowadzi do
błędnych ocen. MoŜna się o tym przekonać porównując gęstość
zaludnienia wybranych krajów, np.: Mongolia - średnia gęstość zalud-
nienia 2 osoby/km2, Singapur - 5016. Im bardziej szczegółową
przeprowadzimy analizę, tym większe dostrzeŜemy róŜnice.
ŹRÓDŁA UTRZYMANIA LUDNOŚCI

Jednym z podstawowych zagadnień badanych przez geografię ludności

jest struktura zatrudnienia. Ogół ludności dzieli się na ludność
zawodowo czynną i zawodowo bierną. Pierwszą z tych grup tworzą
wszyscy wykonujący pracę zawodową, do drugiej zalicza się tych, którzy
są na utrzymaniu pierwszej grupy (dotyczy to przede wszystkim dzieci)
oraz posiadających nie zarobkowe źródła utrzymania (renty, emerytury,
stypendia). Liczebność pierwszej grupy określa wskaźnik aktywności
zawodowej, czyli odsetek ludności zawodowo czynnej w ogólnej liczbie
ludności. Wielkość tego wskaźnika zaleŜy między innymi od struktury
demograficznej, dynamiki gospodarki, aktywności zawodowej kobiet
oraz granicy wieku emerytalnego. W krajach charakteryzujących się duŜą
dynamiką rozwoju gospodarczego wskaźnik ten jest na ogół wysoki,
w krajach rozwijających się waha się w granicach 30-35% (niski poziom
aktywności zawodowej kobiet, słaba dynamika gospodarki oraz duŜa
liczebność ludności w wieku przedprodukcyjnym). W większości krajów
świata wskaźnik aktywności zawodowej oscyluje wokół wartości 50%.
Ogół ludności zawodowo czynnej dzieli się według rodzaju
wykonywanej pracy. Najprostszy podział polega na wydzieleniu dwu
grup .ludności: rolniczej i pozarolniczej'. W bardziej szczegółowym
podziale, według działów gospodarki narodowej, moŜna wyróŜnić:
- sektor pierwszy - obejmujący zatrudnionych w górnictwie,
rolnictwie, leśnictwie, myślistwie i rybołówstwie;
- sektor drugi - obejmujący pracujących w przemyśle i budownictwie;
- sektor trzeci - zatrudnieni w handlu, usługach, pracownicy nauki.
Proporcje między ludnością utrzymującą się z róŜnych źródeł nie są
stałe i zmieniają się wraz z przekształceniami struktury gospodarczej.
Począwszy od lat pięćdziesiątych w większości krajów nastąpiło
znaczne zmniejszenie się udziału ludności zatrudnionej w sektorze
pierwszym, natomiast szybko rósł udział początkowo sektora drugiego,
a następnie trzeciego. W latach pięćdziesiątych w większości krajów
Europy sektor pierwszy zatrudniał 40-50% pracujących w gospodarce
narodowej, a obecnie odsetek ten na ogół nie przekracza 20%. Znacznie
spadło zatrudnienie w rolnictwie; w krajach Europy zatrudnia ono od
kilku (Wielka Brytania - 1,9 %, Szwecja - 2,9, Dania - 3,9%) do
kilkunastu procent (w Rosji - 15,7%). Polska jest na tym tle wyjątkiem
- 27%. W wysoko rozwiniętych krajach pozaeuropejskich struktura
zatrudnienia jest podobna jak w Europie (w Stanach Zjednoczonych
w rolnictwie pracuje 2,8%, w Japonii - 5,5%).
W słabo rozwiniętych krajach Afryki i Azji z rolnictwa w dalszym
ciągu utrzymuje się 60-70% ludności. W Ameryce Łacińskiej
(z wyjątkiem niektórych krajów, m.in. Argentyny, Chile, Meksyku,
Brazylii, Wenezueli, Urugwaju) w rolnictwie nadal pracuje 40-50%
ogółu zatrudnionych.
Zmiany wielkości zatrudnienia następują równieŜ w przemyśle
przetwórczym. W krajach najsilniej uprzemysłowionych odsetek za-
trudnionych w tym przemyśle od kilku lat wykazuje wyraźną tendencję
malejącą. W krajach o średnim poziomie rozwoju odsetek ten w dalszym
ciągu rośnie, ale tempo wzrostu uległo spowolnieniu. W krajach
najsłabiej rozwiniętych występuje powolny wzrost zatrudnionych
w przemyśle.
W wielu krajach, zwłaszcza będących na najwyŜszym poziomie
rozwoju gospodarczego, wzrosło znacząco zatrudnienie w usługach do
50-70% ogółu pracowników. Usługi są w tych krajach głównym
motorem rozwoju gospodarczego. Kraje te określa się jako post-
industrialne. Rozwój usług (duŜe zapotrzebowanie społeczne na
usługi) wiąŜe się przede wszystkim z wysokim poziomem stopy
Ŝyciowej ludności (tab. 4-8).
T a b e l a 4-8
Struktura zatrudnienia w krajach rozwiniętych i rozwijających się (w % ogółem - 1991 r.)
Grupa krajów Rolnictwo Przemysł Usługi
Świat 48 17 35
Kraje rozwinięte 7 26 67
Kraje rozwijające się 61 14 25
4.7. WARUNKI ROZWOJU GOSPODARKI ROLNEJ
OBSZARY UśYTKOWANE ROLNICZO
I CHARAKTERYSTYCZNE UPRAWY
Naturalną bazą produkcji rolniczej jest środowisko przyrodnicze.
Warunki środowiskowe na Ziemi zmieniają się strefowo. Do wyko-
rzystania rolniczego nadaje się mniej niŜ 50% powierzchni lądowej
świata, co w przybliŜeniu odpowiada powierzchni zajętej przez potenc-
jalną roślinność trawiastą i leśną. Nieprzydatne dla rolnictwa są obszary
wysokogórskie, pustynie zwrotnikowe, podzwrotnikowe i lodowe.
Poszczególne kontynenty róŜnią się pod względem powierzchni ob-
szarów przydatnych rolniczo (tab. 4-9).
UŜytkowanie gruntów na świecie (w % całej powierzchni) Tabela 4-9
UŜytki rolne Grunty
łajci i Pozostałe orne i
Obszar ogółem grunty pastwi- Lasy grunty la 1
orne ska miesz-
kańca
w ha
Świat 34,6 10,9 23,7 30,5 34,9 0,29
Europa (bez b. ZSRR) 46,4 28,7 17,7 31,2 22,4 0,28
b. Związek Radziecki 27,0 10,4 16,7 41,1 31,9 0,89
Azja (bez b. ZSRR) 40,1 16,6 23,5 20,0 39,9 0,15
Afryka 31,8 6,0 25,8 22,8 45,4 0,30
Ameryka Pn. 27,9 12,2 15,8 30,4 41,7 0,65
Ameryka Pd. 33,1 7,7 25,5 46,1 28,8 0,48
Australia i Oceania 62,5 5,4 57,1 15,8 21,7 3,38

Według ekspertów, na świecie w dalszym ciągu istnieją znaczne

obszary, które mogą być wykorzystywane rolniczo, jednak ich zagos-
podarowanie wymaga nakładów, jakie w obecnych warunkach przewyŜ-
szają zyski. Według prognoz FAO zwiększenie powierzchni upraw
w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji Zachodniej moŜe dać roczny
przyrost produkcji Ŝywności rzędu 0,25 do 1,5%. Do wykorzystania
rolniczego nadają się w zasadzie obszary odpowiadające naturalnym
formacjom leśnym oraz roślinności trawiastej.
Spośród elementów środowiska naturalnego największy wpływ na
rozwój rolnictwa wywiera klimat. Dlatego warunki rozwoju rolnictwa
zmieniają się strefowo. Strefa klimatów okołobiegunowych ma niewielkie
znaczenie dla rolnictwa światowego. W strefie podbiegunowej uprawia się na
niewielką skalę niektóre szybko dojrzewające zboŜa, prowadzi się uprawę
warzyw szklarniowych oraz wypas reniferów. Podstawowe znaczenie dla
wyŜywienia świata ma rolnictwo strefy umiarkowanej. W strefie tej jest
moŜliwa uprawa wielu roślin, wśród których szczególną rolę odgrywają
zboŜa, a głównie pszenica. DuŜy udział w światowej produkcji Ŝywności
mają równieŜ strefy podzwrotnikowe, zwłaszcza o klimatach mon-
sunowych i morskich. Do charakterystycznych roślin uprawianych w tej
strefie naleŜą bawełna i oliwki oraz owoce cytrusowe.
W strefach zwrotnikowych utrudnieniem w prowadzeniu gospodar-
ki rolnej jest niedobór wilgoci. Do charakterystycznych dla tej strefy
upraw naleŜą bawełna i palma daktylowa, a na obszarach o klimacie
morskim uprawia się trzcinę cukrową, owoce cytrusowe, ryŜ i kukurydzę.
W strefach podrównikowych warunki uprawy są zróŜnicowane ze
względu na długość pory deszczowej; w okresie suchym uprawa na ogół nie
jest moŜliwa bez nawadniania. Charakterystyczne dla tych stref uprawy to:
ryŜ, trzcina cukrowa, juta, bawełna, proso, palma kokosowa, maniok.
W strefie równikowej warunki uprawy są bardzo trudne. Wysoka
temperatura i duŜe opady powodują szybkie jałowienie gleby oraz
bardzo bujny rozwój roślinności dziko rosnącej.
WARUNKI ROZWOJU ROLNICTWA
Rozwój gospodarki rolnej zaleŜy nie tylko od warunków przyrodni-
czych, ale równieŜ od nakładów kapitałowych (przez kapitał rozumie
się wartość zastosowanych środków produkcji oprócz ziemi) i nakładów
pracy. Szczególne znaczenie mają nakłady pracy Ŝywej i uprzedmioto-
wionej. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym udział pracy Ŝywej
w rolnictwie relatywnie spada na rzecz większych nakładów pracy
uprzedmiotowionej. W wielu regionach świata ciągle rosną nakłady
kapitałowe na jednostkę powierzchni uŜytkowanej rolniczo, towarzyszy
temu wzrost mechanizacji, a nawet automatyzacji prac związanych
z uprawą roli i chowem zwierząt. W efekcie wzrasta wydajność pracy
w rolnictwie, tzn. jeden zatrudniony w rolnictwie wytwarza coraz
większą wartość mierzoną w jednostkach naturalnych i pienięŜnych.
WaŜnym czynnikiem zwiększania produkcji roślinnej jest nawoŜe-
nie mineralne. Rośliny czerpią potrzebne do Ŝycia składniki pokar-
mowe z gleby. W wyniku uprawy gleba ulega wyjałowieniu. Aby temu
zapobiec stosuje się nawoŜenie naturalne i sztuczne. W XX wieku
nastąpił gwałtowny wzrost produkcji i zuŜycia nawozów sztucznych
w świecie. Pod koniec lat trzydziestych bieŜącego wieku na świecie
zuŜywano ok. 8 min ton nawozów sztucznych, w latach sześćdziesiątych
- 70 min, a w 1995 r. - 131 min ton.
Zarówno produkcja, jak i zuŜycie nawozów sztucznych koncent-
rują się w krajach rozwiniętych gospodarczo. Szacuje się, Ŝe kraje
rozwijające się gospodarczo zuŜywają ok. 15% nawozów sztucznych,
a produkują jeszcze mniej. Najwięcej nawozów na l ha uŜytków ornych
wysiewa się w gęsto zaludnionych krajach Europy Zachodniej
- 250-600 kg, w Stanach Zjednoczonych 100 kg, w Ameryce Połu
dniowej 60 kg, w Afryce z 20 kg, w Rosji - 11 kg/ha.
Wzrost plonów uzyskuje się równieŜ dzięki stosowaniu chemicz-
nych środków ochrony roślin. Średnio jednostka pienięŜna wydat-
kowana na środki zwalczające chwasty i choroby roślin przynosi wzrost
produkcji równy czterem jednostkom. JednakŜe stosowanie tych środ-
ków powoduje ujemne skutki uboczne.
Wobec negatywnych następstw chemizacji rolnictwa coraz większą
uwagę poświęca się rolnictwu biodynamicznemu. Wzrost plonów
uzyskuje się przez nawoŜenie organiczne, biologiczne formy walki ze
szkodnikami, doskonalenie gatunków roślin i zwierząt hodowlanych.
Wysokość uzyskiwanych plonów zaleŜy takŜe od poziomu mecha-
nizacji rolnictwa. Stosowanie maszyn umoŜliwia staranniejszą uprawę
i ścisłe przestrzeganie terminów wykonywania zabiegów pielęgnacyj-
nych. Pewna część uŜytków rolnych wykorzystywana do produkcji
paszy dla zwierząt pociągowych moŜe być przeznaczona do innych
celów. Dzięki stosowaniu maszyn wzrasta wydajność pracy, w związku
z czym część siły roboczej zaangaŜowanej w rolnictwie moŜe zostać
przesunięta do innych działów gospodarki.
W 1995 r. w świecie na jeden ciągnik pracujący w rolnictwie
przypadało przeciętnie 51 ha gruntów ornych. RóŜnice między po-
szczególnymi regionami i krajami są bardzo duŜe. W Afryce na jeden
ciągnik przypada ponad 350 ha, a w Nigerii ponad 2700 ha. Natomiast
w Europie jest to zaledwie 27 ha, w Niemczech tylko 9 ha, a w Rosji
ponad 100 ha, w Stanach Zjednoczonych 39 ha, w Chinach 129 ha.
Produkcja rolna w coraz większym stopniu zaleŜy od sztucznego
nawadniania. Szacuje się, Ŝe 75% powierzchni lądów otrzymuje zbyt
małe sumy opadów w stosunku do potrzeb rolnictwa, a na wielu
obszarach prowadzenie gospodarki rolnej nie jest moŜliwe bez sztucz-
nego nawadniania. Na wielu obszarach roczna suma opadów jest
wystarczająca, ale są one niekorzystnie rozmieszczone w czasie.
Ogólnie największy niedostatek wody odczuwają obszary zwrotnikowe
i podzwrotnikowe, wnętrza kontynentów oraz obszary sąsiadujące
z zimnymi prądami morskimi. Szacuje się, Ŝe w 1995 r. sztucznym
nawadnianiem objęto na świecie około 255 min ha, z tego ponad 68%
przypadało na kraje azjatyckie. Największy odsetek gruntów ornych
sztucznie nawadnianych cechuje: Egipt - 100%, Turkmenistan - 90%,
TadŜykistan - 85%, Holandię - 61%, AzerbejdŜan - 54%, Chiny - 52%.
Budowa urządzeń gromadzących wodę, kanałów rozprowadzających,
pomp i innych niezbędnych urządzeń jest bardzo kosztowna.
Znacznych nakładów wymaga równieŜ konserwacja i utrzymanie
urządzeń nawadniających.

4.8. PRODUKCJA ROŚLINNA

ZBOśA

Podstawowe znaczenie w wyŜywieniu świata ma produkcja zbóŜ.

Szacuje się, Ŝe w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo produkty
zboŜowe stanowią ok. 70% spoŜywanej Ŝywności. W krajach o wy-
Ŝszym poziomie rozwoju ekonomicznego zboŜa stanowią waŜny skład-
nik paszy dla zwierząt.
NajwaŜniejszym zboŜem jest pszenica, uprawiana praktycznie na całym
obszarze lądowym, oprócz strefy klimatów gorących wilgotnych. W najwięk-
szych ilościach uprawia się pszenicę na obszarach o klimacie umiarkowanym
i podzwrotnikowym. Na Eurazję przypada 70% światowego areału upraw
tego zboŜa. Pod pszenicę przeznacza się ok. 30% gruntów zajętych pod
uprawę zbóŜ. Powierzchnia zasiewów w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci
tylko nieznacznie wzrosła, natomiast zbiory systematycznie rosną. Roz-
piętość uzyskiwanych plonów jest bardzo duŜa. NajwyŜsze plony uzyskują
rolnicy w Europie Zachodniej (60-70 q/ha); jest to efektem sprzyjających
warunków naturalnych oraz intensyfikacji rolnictwa. Znacznie niŜsze plony
uzyskuje się na obszarach o niedoborze wilgoci, w krajach o duŜej
powierzchni i względnie małym zaludnieniu (np. Australia, Kanada).
JednakŜe wysokość plonów zaleŜy przede wszystkim od efektywności
wykorzystania kapitału, nakładów pracy oraz od kultury rolnej.
Znaczny wzrost plonów pszenicy w drugiej połowie XX wieku
wiąŜe się z wyhodowaniem przez Normana Borlauga wysokopiennej
odmiany tego zboŜa. Dzięki rozpowszechnieniu tej odmiany w Mek-
syku, Pakistanie i Indiach udało się wyeliminować powtarzające się
w tych krajach klęski głodu. Przykładowo w Meksyku w ciągu ostatnich
trzydziestu lat plony pszenicy wzrosły z ok. 20 q/ha do 46 ą/ha, tj. do
poziomu takich krajów europejskich, jak Węgry i Czechy. Ten duŜy
wzrost plonów uzyskany dzięki postępowi wiedzy rolniczej określono
mianem „zielonej rewolucji".
Mimo rozpowszechnienia uprawy pszenicy, większości światowych
zbiorów tego zboŜa dokonuje się w zaledwie kilku krajach (tab. 4-10).
Zbiory pszenicy w 1997 r. T a b e I a 4-10
Kraj tyś. ton Udział w produkcji
światowej, w %
Chiny Stany 122600 20,1
Zjednoczone Indie 168761 11,3
68700 11,3
Rosja 44180 7,2
Francja 33928 5,6
Kanada 242700 4,0

Pszenica jest waŜnym artykułem światowego handlu. W dziedzinie

eksportu tego zboŜa liczy się tylko kilka krajów. Głównym dostawcą
pszenicy na rynki światowe od wielu lat są Stany Zjednoczone. Ponadto
znaczny jest udział Francji, Kanady, Australii i Argentyny. Do
największych importerów naleŜą: Chiny, Brazylia, Egipt, Tajwan,
Japonia i niektóre gęsto zaludnione kraje Europy Zachodniej.
WaŜną uprawą zboŜową jest ryŜ, którego zbiory są tylko nieco
mniejsze niŜ pszenicy. RyŜ jest zboŜem uprawianym głównie w strefie
równikowej, zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Wymaga duŜo ciepła
oraz wilgoci, dlatego często jest uprawiany na terenach sztucznie
nawadnianych. Roślina ta odznacza się krótkim okresem wegetacji,
dzięki czemu w sprzyjających warunkach daje nawet trzykrotne zbiory
Zbiory ryŜu w 1997 r. T a b e l a 4-11

Udział w produkcji
Kraj ' - tyś. ton światowej, w %
Chiny Indie 198471 34,5
Indonezja 122262 21,5
Bangladesz 50635 8,9
Wietnam 28324 5,0
Tajlandia 26397 4,6
20700 3,6
 Maniok jest krzewem uprawianym w Ameryce Łacińskiej, Afryce,
Indiach i na Archipelagu Malajskim. Dostarcza on wielkich bulw
o wadze do 10 kg. Jest to roślina wieloletnia, a bulwy pozostające
w glebie są traktowane jako naturalna rezerwa Ŝywności. Głównymi
producentami manioku są: Nigeria (19% światowych zbiorów), Brazylia
(15%), Zair (11%), Tajlandia (10%), Indonezja (9%).
Lokalnie na obszarze Afryki Równikowej uprawia się jam (po-
chrzyn) i taro (kolokazja).
ROŚLINY CUKRODAJNE

W produkcji cukru na świecie podstawowe znaczenie mają dwie rośliny

- trzcina cukrowa i burak cukrowy. Około 70% produkcji cukru
w świecie uzyskuje się z trzciny cukrowej.
Trzcina cukrowa jest trawą o wysokości dochodzącej do 6 metrów.
Jest to roślina wieloletnia, wymagająca głębokich Ŝyznych gleb,
wysokiej temperatury w ciągu całego okresu rozwoju oraz duŜo wilgoci.
Najwięcej trzciny uprawia się w Ameryce: Brazylia (27%), Meksyk
(4%), Kuba (3%); w Azji: Indie (21%), Tajlandia (5%), Chiny (5%),
Pakistan (4%); w Australii (3%).
W strefie umiarkowanej cukier produkuje się z buraka cukrowego.
Uprawa tej rośliny rozwinęła się głównie w Europie i Ameryce
Północnej. Wśród najwaŜniejszych producentów buraka cukrowego
w 1997 r. znajdowały się: Francja (12% zbiorów światowych), Niemcy
(10,4%), Stany Zjednoczone (9,7%), Ukraina (8,%), Chiny (6,4%),
Rosja (6,2%), Turcja (5,9%) i Polska (5,8%).
ROŚLINY TŁUSZCZODAJNE

WaŜną rolę wśród roślin Ŝywieniowych odgrywają rośliny dostarczające

tłuszczu. Największe znaczenie w tej grupie ma uprawa soi. Nasiona soi
zawierają ok. 20% tłuszczu i 40% białka. Dzięki temu z rośliny tej
uzyskuje się nie tylko tłuszcz, ale równieŜ wysokobialkową paszę dla
zwierząt. Najwięcej soi uprawia się w Stanach Zjednoczonych (ok. 50%
światowych zbiorów), Brazylii (18%), Chinach (10%) i Indiach (3%).
W klimatach zwrotnikowych uprawiane są orzeszki ziemne.
Największe znaczenie ma ta uprawa w Indiach, Chinach i w wielu
krajach Afryki, a takŜe w USA i Brazylii.
Znacznych ilości tłuszczu, aczkolwiek mniej cenionego, dostarcza
rzepak. Uprawa rzepaku najbardziej się rozpowszechniła w Chinach,
Indiach i Kanadzie; liczącymi się producentami są Francja i Niemcy.
Tłuszczu dostarczają ponadto: oliwki uprawiane w krajach śródziemno-
morskich, słonecznik uprawiany w największych ilościach na Ukrainie
i w Argentynie, palma kokosowa i oleista, sezam, rycynus i bawełna.
WARZYWA I OWOCE
WaŜną rolę odgrywa uprawa warzyw. Na świecie uprawia się ok. 250
gatunków warzyw, ale zaledwie kilka z nich decyduje o wielkości
zbiorów tych roślin. Ze względu na wielkość zbiorów największe
znaczenie mają: pomidory, kapusta, papryka, ogórki, cebula, dynia,
melony i kawony. W Europie ponadto jest rozpowszechniona uprawa
marchwi i buraków ćwikłowych.
DuŜą rolę w wyŜywieniu świata odgrywają owoce. Owoce w naj-
większych ilościach są uprawiane w strefie podzwrotnikowej i umiar-
kowanej. Największe znaczenie ma uprawa winogron (zbiory ok. 60 min
ton), banany (56 min ton), pomarańcze (6 min ton), jabłka (54 min ton),
mango (10 min ton). Ponadto po kilka milionów ton rocznie zbiera się
grejpfrutów, cytryn, brzoskwiń, gruszek, ananasów, daktyli i fig.
Winogrona w największych ilościach uprawia się w krajach śródziem-
nomorskich. Cytrusy, oprócz krajów śródziemnomorskich, w duŜych
ilościach są uprawiane w Stanach Zjednoczonych i w Ameryce
Łacińskiej.

4.9. CHÓW ZWIERZĄT GOSPODARSKICH

WaŜnym źródłem wysokowartościowego poŜywienia są produkty uzys-
kiwane w wyniku chowu zwierząt. Ten dział produkcji rolniczej
najszybciej rozwija się w krajach o wysokim poziomie rozwoju
gospodarczego. WiąŜe się to z duŜym zapotrzebowaniem na produkty
pochodzenia zwierzęcego w krajach zamoŜnych. Udział krajów roz-
wijających się w produkcji mleka, mięsa i innych produktów hodow-
lanych jest mniejszy niŜ to wynika z wielkości pogłowia zwierząt.
CHÓW BYDŁA 7..
*.

Przedmiotem chowu zwierząt na duŜą skalę jest zaledwie kilka

gatunków zwierząt. Największą rolę odgrywa chów bydła (tab. 4-14).
Chów bydła moŜe być nastawiony bądź to na uzyskanie mięsa, bądź na
produkcję mleka, lub teŜ moŜe łączyć te dwa cele. Kierunek mleczny
Chów bydła w wybranych krajach w 1997 r, T a b e l a 4-14

Udział w świecie
Kraj min sztuk
w%
Indie 196,7 14,9
Brazylia 163,0 12,4
Chiny 116,5 8,8
Stany Zjednoczone 101,2 7,7
Argentyna 51,7 3,9
Rosja 35,8 2,7

rozwija się głównie w pobliŜu obszarów zurbanizowanych, gdzie

istnieje duŜe zapotrzebowanie na mleko i jego przetwory. PoniewaŜ
transport mleka na duŜe odległości nie opłaca się, istnieje potrzeba
produkcji w pobliŜu rynku zbytu. Kierunek mięsny rozwija się głównie
na rozległych naturalnych pastwiskach środkowych stanów USA,
w Argentynie, Kazachstanie, Brazylii. Najbardziej rozpowszechniony
jest kierunek mieszany mleczno-mięsny. Kierunek ten rozwinął się
w Europie i na obszarach o europejskim typie gospodarki.
Ocena rozwoju hodowli mierzona pogłowiem bydła jest bardzo
uproszczona. Dla uzyskania bardziej wnikliwego obrazu bierze się pod
uwagę ilość mleka lub mięsa uzyskiwaną z jednej sztuki w ciągu roku,
nakłady kosztów poniesione na jednostkę produktu, wartość lub ilość
produktów gospodarki hodowlanej na jednego zatrudnionego.
CHÓWOWIEC
Szeroko w świecie rozpowszechniony jest chów owiec. Zwierzęta te
hoduje się przede wszystkim dla wełny, skór i futer, a dodatkowo uzyskuje
się mięso i pewne ilości mleka. Na największą skalę chów owiec rozwinął
się w krajach dysponujących rozległymi, niezbyt wydajnymi, suchymi
pastwiskami, na których pasza jest zbyt skąpa dla bydła. Największe
pogłowie owiec posiadają Australia i Chiny (po 150 min sztuk), a ponadto
Nowa Zelandia, Iran i Indie (po ok. 45-50 min sztuk).
CHÓW TRZODY CHLEWNEJ
W 1997 r. pogłowie trzody chlewnej na świecie wynosiło 936 min sztuk, a
bydła 1120 min sztuk. Mimo iŜ chów trzody chlewnej jest mniej
rozpowszechniony niŜ chów bydła, dostarcza ponad 40% światowej
produkcji mięsa; wołowina ok. 25%. JednakŜe mięso wieprzowe ze
względu na duŜą zawartość tłuszczu jest na rynkach światowych mniej
cenione niŜ mięso wołowe.
Chów trzody chlewnej odznacza się bardzo wysokim stopniem
koncentracji; w samych Chinach skupia się 50% światowego pogłowia
świń. Ponadto dobrze ten rodzaj hodowli jest rozwinięty w Stanach
Zjednoczonych (6,0%), Brazylii (3,9%). Do duŜych producentów wiep-
rzowiny naleŜą równieŜ: Niemcy (2,6%), Hiszpania (2,0%) i Rosja (2,1%).
DROBIARSTWO
W ostatnich kilku dziesięcioleciach bardzo szybko rozwijającym się
działem hodowli stało się drobiarstwo. W 1980 r. mięso drobiowe
stanowiło niespełna 18% światowej produkcji mięsa, a w 1997 r. juŜ ponad
27%. Jest to najkorzystniejszy z punktu widzenia nakładów i efektów dział
hodowli; w przypadku Ŝadnego innego rodzaju hodowli nie uzyskuje się
tak korzystnych proporcji między ilością karmy pobieranej przez zwierzę
a przyrostem wagi, jak w przypadku brojlerów, tzn. kilkutygodniowych
kurczaków. Najwięcej hoduje się kur, kaczek, indyków i gęsi.
CHÓW KONI
Od połowy bieŜącego stulecia ciągle obniŜa się pogłowie koni. WiąŜe się
to z rozwojem mechanizacji rolnictwa. W krajach zamoŜnych rozwija
się chów koni sportowych i wyścigowych, przy zaniku koni pociągowych.
Pogłowie koni na świecie zmniejszyło się z ok. 120 min sztuk w latach
pięćdziesiątych do ok. 60 min sztuk obecnie. Inne zwierzęta hodowlane
mają raczej zasięg regionalny.

4.10. RYBOŁÓWSTWO
WaŜnym źródłem Ŝywności w wielu krajach jest rybołówstwo.
Statystyki połowów ryb zwykle obejmują równieŜ połowy innych organiz-
mów Ŝyjących w środowisku wodnym, szczególnie skorupiaków, mięcza-
ków i ssaków. NajwaŜniejsze łowiska znajdują się na szelfach półkuli
północnej. Szczególnietbogate w ryby są miejsca mieszania się Ŝyznych
(wynoszonych z głębszych partii morza) dobrze natlenionych (tlen lepiej się
rozpuszcza w wodzie chłodnej) wód chłodnych z wodami ciepłymi.
Rybołówstwo uprzemysłowione ma raczej krótką historię. Do
końca XIX wieku łowiono głównie na wodach przybrzeŜnych. Dopiero
budowa statków parowych umoŜliwiła prowadzenie połowów z dala od
lądu. Ilość poławianych ryb osiągnęła duŜe rozmiary dopiero w drugiej
połowie XX wieku. Od 1990 r. wielkość światowych połowów ryb nie
wykazuje duŜych wahań (tab. 4-15).
Połowy ryb morskich i słodkowodnych Tabela 4-15
Rok 1948 1960 1980 1990 1995
min ton 20,0 40,0 72,3 97,6 112,9

W ostatnim ćwierćwieczu nastąpiły istotne zmiany w wielkości

połowów dokonywanych przez poszczególne kraje. Maleje udział
krajów europejskich natomiast rosną połowy krajów azjatyckich (tab.
4-16).
Kraje dokonujące największych połowów Tabela 4-16
Kraj W % ogółem
1980 1990 1995
Ogółem 100,0 100,0 100,0
Chiny 5,9 12,3 21,6
Chile 3,9 5,3 6,7
Indie 3,4 3,9 4,3
Indonezja 2,5 3,1 3,6
Japonia 14,4 10,6 6,0
Peru 3,8 7,0 7,9
Rosja 13,1" 8,0 3,9
Stany Zjednoczone 5,0 6,0 5,0
Tajlandia 2,5 2,8 3,1
" Związek Radziecki

Wobec braku moŜliwości dalszego zwiększania połowów morskich

(zdaniem ichtiologów nadmierna eksploatacja łowisk niechybnie do-
prowadziłaby do gwałtownego zmniejszenia się populacji ryb), coraz
większego znaczenia nabiera akwakultura, czyli hodowla ryb i innych
organizmów (zwłaszcza skorupiaków i mięczaków). W 1995 r. z tego
źródła uzyskano na świecie 21 min ton ryb i skorupiaków, z czego ponad
połowę w Chinach.

4.11. MOśLIWOŚCI WYśYWIENIA WZRASTAJĄCEJ

LICZBY LUDNOŚCI ŚWIATA
Badaniem stanu wyŜywienia ludności świata zajmują się liczne instytu-
cje międzynarodowe, a szczególnie FAO (Food and Agriculture
Organization of the United Nations) - Organizacja Narodów Zjed-
noczonych do spraw WyŜywienia i Rolnictwa. Z uzyskanych danych
"wynika, zepnie we wszystkich obszarach świata stan wyŜywienia
ludności jest zadowalający.
Jako wystarczającą w ciągu doby przyjmuje się taką ilość poŜywie-
nia, która moŜe dostarczyć 2700 kcal i zawiera nie mniej niŜ 70 g białka
zwierzęcego.
Poziom konsumpcji Ŝywności zaleŜy od kilku czynników. Wśród
nich w długiej perspektywie najwaŜniejsze jest zaludnienie, a ponadto
poziom produkcji rolnej oraz poziom dochodów ludności. W krajach
wysoko rozwiniętych gospodarczo istnieje trwała nadwyŜka produ-
Ećji Ŝywności, natomiast w wielu krajach rozwijających się występuje
stały, brak środków Ŝywnościowych.
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wzrost produkcji Ŝywności na
śtfogcię zdecydowanie wyprzedzał przyrost liczby ludności. Dzięki
temu w krajach rozwijających się wartość energetyczna dziennej racji
Ŝywnościowej wzrosła z poniŜej 2000 kcal w 1962 r. do ponad 2500 kcal
w 1995 r. Według prognoz w najbliŜszym trzydziestoleciu produkcja
Ŝywności na świecie będzie w dalszym ciągu rosła i wskaźnik przyrostu
produkcji Ŝywności będzie wyprzedzać wskaźnik przyrostu liczby
ludności. Światu nie grozi głód w dającej się ująć w planowaniu
perspektywie, ale tak jak obecnie, problemem pozostanie dostępność do
Ŝywności ludności zamieszkującej najuboŜsze regiony świata. Jedynym
regionem, w którym mimo zwiększonej produkcji Ŝywności (w ciągu
trzydziestolecia 1960-1990 produkcja wzrosła o więcej niŜ o 100%),
zapotrzebowanie na Ŝywność wyprzedzało wzrost jej produkcji, była
Afryka.
Jedynym regionem, w którym nastąpił duŜy spadek produkcji
Ŝywności w ostatnich kilku latach są kraje powstałe po upadku byłego
"Związku Radzieckiego. Szacuje się, Ŝe w 1994 r. produkcja Ŝywności
w tych krajach wynosiła zaledwie 60% produkcji z roku 1989.
W większości krajów świata dzienne spoŜycie Ŝywności, mierzone
wartością kaloryczną, przewyŜsza zapotrzebowanie (w krajach wysoko
rozwiniętych nawet o 40% i więcej). Problem głodu i niedoŜywienia
dotyczy przede wszystkim krajów subsaharyjskich z wyjątkiem Wybrze-
Ŝa Kości Słoniowej, Zairu, Gabonu, Konga, RPA, Botswany i Namibii,
krajów subkontynentu indyjskiego, większości krajów Półwyspu Indo-
chińskiego i Archipelagu Malajskiego oraz niektórych krajów andyjskich.
 Do krajów o ostrym niedoborze Ŝywności zaliczono (na podstawie
badań w okresie 1990-1992): Afganistan, Czad, Liberię, Mozambik,
Somalię, Republikę Środkowoafrykańską i Haiti. Umiarkowany niedo-
bór Ŝywności występuje w następujących krajach afrykańskich: Angola,
Burkina Faso, Burundi, Kamerun, Ghana, Kenia, Lesotho, Malawi,
Mali, Niger, Rwanda, Sierra Leone, Sudan, Tanzania, Zambia, Zimbab-
we, a w krajach Ameryki Południowej: Boliwia i Peru.
Szacuje się, Ŝe w Afryce Subsaharyjskiej na początku lat dziewięć-
dziesiątych liczba niedoŜywionych wynosiła około 175 min i do roku
2010 moŜe ona ulec co najmniej podwojeniu. Drugim regionem,
w którym w omawianym okresie nie uda się przezwycięŜyć problemu
niedoŜywienia będzie Azja Południowa; przewiduje się, Ŝe liczba
niedoŜywionych moŜe się tam zbliŜyć do 200 min. W uprzemys-
ławiających się krajach Azji Wschodniej sytuacja Ŝywnościowa ulega
poprawie, ale mimo to w roku 2010 prawdopodobnie kilkadziesiąt
milionów ludzi (4% populacji) będzie spoŜywało mniej niŜ wynosi
dzienne zapotrzebowanie na Ŝywność. Podobnie w Ameryce Łacińskiej
- w prognozowanym okresie problem niedoŜywienia zostanie ograni-
czony i będzie dotyczył kilku procent populacji (w roku 1990 - 13%).
Według prognoz, w krajach rozwiniętych w najbliŜszym dwudzies-
toleciu będzie miała miejsce nadprodukcja Ŝywności i będą one
w dalszym ciągu prowadzić politykę ograniczania produkcji rolnej.
Kraje rozwijające się, według tych samych prognoz, w roku 2010, w celu
pokrycia swoich potrzeb Ŝywnościowych będą zmuszone importować
co najmniej 160 min ton zbóŜ (w 1990 r. - 90 min ton); będą to kraje
Północnej Afryki, Meksyk, Indonezja, Indie i Chiny. Kraje Afryki
Subsaharyjskiej i kraje Azji Południowej (z wyjątkiem Indii) nie będą
dysponowały środkami na zakup potrzebnej ilości zbóŜ.

4.12. PROCESY URBANIZACYJNE

Pod pojęciem urbanizacji najczęściej rozumie się proces koncentracji
ludności w miastach, rozwój miast, koncentrację funkcji miejskich
i rozprzestrzenienia się tzw. miejskiego stylu Ŝycia. Nasilenie się
procesów urbanizacyjnych wiąŜe się z rozwojem nowoczesnego prze-
mysłu. W początkach XX wieku w miastach mieszkało ok. 10% ludności
świata, w 1950 - 28%, w 1980 - 40%, a w 1995 - 45%. Mimo iŜ
f współcześnie w wielu miastach przemysł przestał być głównym czynni-
'• kiem miastotwórczym, to jednak w przeszłości proces urbanizacji był silnie
^wiązany z procesem industrializacji. W efekcie najsilniej zurbanizowane
są kraje uprzemysłowione. W krajach wysoko rozwiniętych wskaźniki
ludności miejskiej na ogół przekraczają 75%, a nierzadko wynoszą 80-90%
(np. Wielka Brytania 89%, Holandia 89%, Szwecja 83%).
Obecnie w krajach najsilniej rozwiniętych gospodarczo procesy
urbanizacyjne uległy zahamowaniu; obserwuje się raczej inny proces,
polegający na zamieraniu śródmieść i przemieszczaniu się ludności na
przedmieścia.
Szybkim tempem urbanizacji odznaczają się w dalszym ciągu kraje,
w których z opóźnieniem rozpoczęły się procesy industrializacyjne;
dotyczy to zwłaszcza krajów Europy Środkowej i Południowej oraz
Wspólnoty Niepodległych Państw. Podobne procesy zachodzą w kra-
jach rozwijających się, aczkolwiek przyczyna jest inna. W wielu krajach
Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej obserwuje się ucieczkę ludności
z przeludnionej, nie gwarantującej minimum warunków egzystencji wsi
do miast, w nadziei znalezienia jakiejkolwiek pracy. Ludność ta kieruje
się prawie wyłącznie do duŜych miast, poniewaŜ istnieje tam największa
szansa uzyskania pracy. Pracy tej jednak nie starcza dla wszystkich, co
prowadzi do rozwoju substandardowych dzielnic otaczających wielkie
miasta krajów rozwijających się (tab. 4-17).
Ludność miejska w % ogółu ludności T a b e l a 4-17
Region 1975 1995

Świat 38 45
Europa 67 74
Azja 25 35
Afryka 25 34
Ameryka Północna i Środkowa 57 68
Ameryka Południowa 64 78
Oceania 72 70
Wg WorU Resources 1996-97. New York. Oxford University Press 1996

Wysokim odsetkiem ludności miejskiej charakteryzują się równieŜ

kraje, w których dominuje wielkoobszarowa gospodarka rolna, nato-
miast brak jest tradycyjnych wsi w rozumieniu europejskim. NaleŜą tu
takie kraje, jak Argentyna, Brazylia, Nowa Zelandia.
 Cechą procesów urbanizacyjnych jest szybki rozwój duŜych
miast, liczących więcej niŜ milion mieszkańców. W 1900 r. takich miast
na świecie było 10, w 1970 r. - 180, w 1986 - 223, a w 1990 r. było ich
juŜ ponad 270.
Intensywny rozwój urbanizacji doprowadził do powstania miast
liczących po kilka lub kilkanaście milionów mieszkańców. Takie
wielkie miasto, liczące ponad 8 min mieszkańców, nazywa się mega-
miastem. W 1995 r. na świecie były 23 megamiasta. Szacuje się, Ŝe
w 2015 będą 33 takie miasta. RóŜne źródła, zaleŜnie od przyjętych
kryteriów określania granic miasta, jako największą aglomerację miejs-
ką podają Tokio (okręg metropolitalny Tokio - Jokohama - 27 min
mieszkańców), albo Meksyk (zespół miejski Meksyku - 20 min).
Bardzo często wokół wielkiego miasta powstaje większa liczba
znacznie mniejszych ośrodków miejskich, powiązanych funkcjonalnie
z miastem centralnym. Taki układ osadniczy nazywa się aglomeracją
miejską. Zwykle ludność tych małych ośrodków znajduje pracę
w centrum aglomeracji, gdzie równieŜ zaspokaja zapotrzebowanie na
usługi specjalistyczne. Często wokół miasta centralnego wytwarza się
zurbanizowana strefa podmiejska zamieszkiwana przez ludność
pracującą w tym mieście. Tworzenie stref podmiejskich ułatwia rozwój
motoryzacji i dobrych dróg dojazdowych. Przyciągające działają rów-
nieŜ lepsze warunki środowiskowe.
Specyficzną formą aglomeracji jest konurbacja. Składa się na
nią kilka, czasem kilkadziesiąt ośrodków miejskich o zbliŜonej wiel-
kości i podobnych funkcjach; przykładem jest konurbacja górnośląs-
ka. Podobne formy osadnicze występują zwłaszcza w okręgach gór-
niczych.
Jeszcze inną formą osadniczą, której powstanie wiąŜe się z współ-
czesnymi procesami urbanizacyjno-industrialnymi, jest tzw. mega-
lopolis. Jest to rozległa strefa zurbanizowana powstała z połączenia
się wielu miast o róŜnej wielkości. Najstarsza i największa tego typu
forma istnieje na wschodnim wybrzeŜu Stanów Zjednoczonych, ciągnąc
się pasem szerokości kilkudziesięciu kilometrów od Waszyngtonu do
Bostonu. Obszar ten zamieszkuje ok. 20% ludności Stanów Zjed-
noczonych. Mniejsza strefa tego typu rozciąga się w okręgu Wielkich
Jezior w Stanach Zjednoczonych oraz w Japonii: Tokio - Jokohama.
Z funkcjonowaniem wielkich ośrodków miejskich wiąŜe się wiele
zjawisk, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych.
 Źródłem korzyści płynących z koncentracji ludności i gospodarki są:
- moŜliwości lepszego wykorzystania infrastruktury technicznej;
- większa wydajność pracy;
- większa moŜliwość wyboru rodzaju pracy;
- łatwość kooperacji sąsiadujących ze sobą zakładów przemysłowych;
- łatwość kontaktu z placówkami naukowo-badawczymi;
- dogodne warunki korzystania z wyspecjalizowanych placówek
słuŜby zdrowia, placówek handlowych, finansowych i kulturalnych.
Do negatywów funkcjonowania wielkich form osadniczych naleŜy
zaliczyć:
- wysokie koszty zaopatrzenia w niezbędne surowce i materiały;
- wysokie koszty usuwania zanieczyszczeń przemysłowych i ko
munalnych;
- trudności w zaopatrzeniu ludności i zakładów przemysłowych
w wodę;
- przeciąŜenie komunikacji miejskiej;
- pogorszenie się warunków środowiskowych;
- wzrost kosztów budownictwa;
- szerzenie się chorób związanych z przeciąŜeniem systemu
nerwowego człowieka;
- wzrost przestępczości i patologii społecznej;
- obniŜenie się bezpieczeństwa mieszkańców.
Podejmowane próby hamowania rozwoju duŜych miast okazują się
nieskuteczne.

4.13. ŚWIATOWE PROBLEMY ENERGETYCZNE

ZuŜycie energii w świecie od 1950 r. zwiększyło się ponad czterokrotnie.
DuŜy udział w tym mają w pewnym stopniu gospodarstwa domowe, ale
przede wszystkim silnie rozwijająca się gospodarka krajów uprzemysło-
wionych. Energia stanowi siłę napędową gospodarki kaŜdego kraju.
W roku 1987 liczba ludności świata przekroczyła 5 miliardów,
w połowie 1999 r. osiągnęła 6 miliardów, a w w roku 2025 prawdopodob-
nie będzie aŜ 8 miliardów ludzi. Jednocześnie wzrośnie zapotrzebowanie
na energię. Wyprodukowanie potrzebnej ilości energii za pomocą
tradycyjnych technik pociągnie za sobą wiele trudnych do rozwiązania
problemów.
 Spalanie paliw mineralnych powoduje ogromne zanieczyszczenie
atmosfery, co moŜe wywołać trudne do przewidzenia skutki klimatyczne
i inne. Konieczne jest zatem szukanie nowych sposobów zaspokojenia
potrzeb energetycznych. Kraje pragnące przyspieszyć procesy industriali-
zacji będą zapewne korzystały przede wszystkim z najtańszych nośników
energii, tzn. z węgla. Wymagać to będzie opracowania technologii
pozwalającej w istotny sposób zredukować negatywny wpływ tej
energetyki na środowisko. Odpowiednie rozwiązania technologiczne juŜ
istnieją, natomiast problemem jest zdobycie środków na instalację
stosownych urządzeń. O moŜliwości postępu w tradycyjnej energetyce
świadczy między innymi fakt, Ŝe o ile w 1950 r. do produkcji jednej
kilowatogodziny zuŜywano ok. 580 g węgla kamiennego, to w latach 90.
tylko 330 g. W wielu krajach trwają prace nad wykorzystaniem
w energetyce zgazyfikowanego węgla, co pozwoliłoby na zastosowanie
turbin o sprawności 50%, wobec 40% maksymalnej sprawności konwenc-
jonalnych siłowni parowych. Instaluje się urządzenia eliminujące nadmiar
siarki i tlenków azotu emitowanych do atmosfery. Nie wystarczy to
jednak do uniknięcia zagroŜeń związanych z efektem cieplarnianym.
Rozwiązanie problemu produkcji potrzebnej ilości energii będzie
prawdopodobnie wymagało przynajmniej częściowej rezygnacji ze
spalania paliw kopalnych. Tymczasem w 1993 r. uzyskiwano z nich 90%
światowej energii; udział ropy naftowej wynosił 40%, węgla 27%, gazu
ziemnego 20%, energii wodnej, geotermalnej i wiatrowej - 3% oraz energii
jądrowej ok. 7%. Wobec małej, jak dotychczas, wydajności innych źródeł
energii, wśród podstawowych działań, które pozwolą uniknąć katastrofy
ekologicznej, a jednocześnie zaspokoją potrzeby energetyczne świata,
wymienia się oszczędne gospodarowanie we wszystkich dziedzinach.
Do niedawna uwaŜano, Ŝe przed efektem cieplarnianym moŜe
uratować ludzkość tylko energetyka jądrowa. Po katastrofie w Czarno-
bylu zapanowało przekonanie, Ŝe ryzyko związane z uŜytkowaniem
energii jądrowej jest nie do uniknięcia.
Nadzieje wiąŜe się z tzw. niekonwencjonalnymi źródłami energii.
Wszystkie dotychczasowe rozwiązania są mało wydajne i niezwykle
kosztowne.
W ostatnich kilku latach produkcja energii ze źródeł odnawialnych
rozwija się 10-krotnie szybciej niŜ przemysł paliw kopalnych. Główną
przyczyną jest obawa o przekroczenie bariery ekologicznej systemu
Ziemi. Postęp wiąŜe się między innymi z nowymi rozwiązaniami
technologicznymi. JeŜeli chodzi o energię wiatrową, to koszt wy-
tworzenia l kWh w tym sektorze od 1980 roku zmalał prawie
pięciokrotnie. Obecnie moc zainstalowanych elektrowni wiatrowych na
świecie zbliŜa się do 10 000 MW. Z tego na Niemcy przypada ponad
2000 MW, a na 4 kraje: Niemcy, Danię, Hiszpanię i Indie łącznie prawie
80% mocy. Udział energii wiatrowej w produkcji energii elektrycznej
w Danii wynosi 7% i jest najwyŜszy na świecie. Za tą czołówka podąŜają
Holandia, Chiny, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone.
Drugi segment energetyki niekonwencjonalnej to produkcja energii
uzyskiwana z ogniw fotowoltaicznych. Ogniwa te są instalowane na
dachach. Najszybciej produkcja energii z tego źródła rośnie w Nie-
mczech oraz w Japonii, a ponadto w Stanach Zjednoczonych, Holandii,
Włoszech, Szwajcarii. Stany Zjednoczone i UE ogłosiły program
„milion dachów słonecznych" mający na celu rozwijanie produkcji
energii z energii słonecznej. W 1995 r. w UE zainstalowanych było 6,5
min m2 kolektorów fotowoltaicznych.
JednakŜe największy segment energetyki niekonwencjonalnej stanowi
w dalszym ciągu produkcja energii z biomasy. W krajach uprzemysłowio-
nych zuŜycie biomasy i odpadów wynosiło 141 min ton równowaŜnika ropy
naftowej, co stanowiło około 3/4 energii produkowanej ze źródeł
odnawialnych. W wykorzystaniu biomasy do produkcji energii przodują
Szwecja, Niemcy, USA, Japonia i Finlandia; np. w Finlandii z odpadów
uzyskuje się około 10% produkowanej energii elektrycznej.
W Polsce udział źródeł energii odnawialnej jest bardzo mały.
Małe efekty dały próby wykorzystania róŜnicy temperatury wód
powierzchniowych i wglębnych oceanu w strefie miedzyzwrotnikowej.
Skromne były równieŜ skutki wykorzystania energii pływów morskich i fal
morskich do produkcji energii elektrycznej. Pierwszą elektrownię wykorzys-
tującą pływy morskie uruchomiono u ujścia rzeki Rance we Francji. W kilku
krajach funkcjonują elektrownie produkujące prąd wykorzystując energię
geotermiczną (m.in. w Stanach Zjednoczonych, Rosji, Nowej Zelandii,
Islandii, Meksyku). Czyniono równieŜ próby (m.in. u wybrzeŜy Florydy)
wykorzystania prądów morskich do produkcji energii elektrycznej.
Mała wydajność oraz wysokie koszty niekonwencjonalnych źródeł
energii przemawiają za tym, Ŝe przynajmniej do 2020 r. podstawą będzie
energetyka oparta na paliwach kopalnych. Odnawialne źródła energii
będą odgrywały raczej niewielką, ale powoli rosnącą rolę w za-
spokojeniu potrzeb energetycznych świata.
 Mimo ciągle rosnącego zapotrzebowania na energie, udokumen-
towane zasoby konwencjonalnych surowców energetycznych umoŜ-
liwiają pełną realizację tych potrzeb. Czynnikiem ograniczającym
dalszy rozwój energetyki polegającej na spalaniu paliw mineralnych
moŜe w krótkim czasie okazać się degradacja środowiska. W związku
z tym, jeśli nie uda się na szerszą skalę pozyskiwać energii ze źródeł
odnawialnych, takich jak energia słoneczna (z którą wiąŜe się najwięk-
sze nadzieje), energia wiatru, energia spadku wód (której rezerwy
w większości krajów uprzemysłowionych juŜ zostały zagospodarowa-
ne), czy energia geotermalna, konieczne będzie poszukiwanie takich
rozwiązań technologicznych, które umoŜliwią istotne ograniczenie
gazów cieplarnianych, w tym zwłaszcza CO2, oraz powodujących
zakwaszenie środowiska - SO2 i NOX. Wśród czynników odgrywających
istotną rolę ograniczenia zuŜycia energii waŜne miejsce zajmuje postęp
technologiczny, pozwalający na uzyskanie tej samej produkcji przy
mniejszym zuŜyciu energii. PoŜytecznym mechanizmem zachęcającym
do racjonalnego gospodarowania energią jest jej urynkowienie.
Produkcja energii elektrycznej. Energia elektryczna, ze względu na
łatwość jej przesyłania, jest najpowszechniej wykorzystywanym źródłem
energii. W okresie 1985-1995 produkcja energii elektrycznej na świecie
wzrosła o ponad V3. Większość energii elektrycznej nadal pochodzi ze
spalania paliw kopalnych, jakkolwiek pomiędzy poszczególnymi regiona-
mi występują znaczne róŜnice. Charakterystyczny jest duŜy udział
hydroenergii w Ameryce Południowej oraz najniŜszy udział tego źródła
na kontynentach posiadających największy potencjał energii spadku wód
- w Afryce i Azji. Jest to spowodowane wysokimi kosztami budowy
elektrowni wodnych oraz długim okresem ich amortyzacji.
Struktura źródeł energii elektrycznej Tabela 4-18
Region Cieplna Wodna Geotermalna, Nuklearna
solarna, wiatrowa
Świat 63,0 19,3 0,4 17,3
Europa 56,0 17,7 0,2 26,1
Azja 73,8 14,9 0,3 11,0
Afryka 81,6 15,7 0,1 2,6
Ameryka Północna 63,3 16,5 0,5 19,7
Ameryka Środkowa 73,8 19,9 3,9 2,4
Ameryka Południowa 17,6 80,9 0,0 1,9
Oceania 77,9 21,1 1,0 0,0
 Rozmieszczenie produkcji energii elektrycznej na świecie jest
nierównomierne. Najwięcej produkują i zuŜywają kraje uprzemys-
łowione, a spośród krajów rozwijających się dwa najludniesze państwa
świata - Chiny i Indie. Ponad V4 światowej energii elektrycznej
wytwarza się w Stanach Zjednoczonych, dalsze miejsca zajmują: Rosja
(9,2%), Japonia (7,3%), Chiny (5,3%), Niemcy (4,8%), Kanada (4,1%).
Miernikiem zaspokojenia potrzeb energetycznych jest ilość energii
produkowanej na statystycznego mieszkańca. W Norwegii na kaŜdego
mieszkańca przypada ponad 28 000 kWh energii elektrycznej, w Kana-
dzie ponad 18 000 kWh, w Chinach 538 kWh, a w Pakistanie 391 kWh.
W wielu krajach rozwijających się są to ilości jeszcze kilkakrotnie
mniejsze.

4.14. REGIONY PRZEMYSŁOWE ŚWIATA

Korzyści z koncentracji przemysłu, rozmieszczenie zasobów surowco-
wych, rynki zbytu oraz rozmieszczenie siły roboczej sprawiły, Ŝe
zarówno w krajach uprzemysłowionych, jak i w krajach rozwijających
się powstały lub dopiero się tworzą okręgi przemysłowe albo całe
uprzemysłowione regiony. Szacuje się, Ŝe wielkie regiony przemys-
łowe świata zajmują ok. 2% ekumeny, a jednocześnie dostarczają
ok. 60% produkcji przemysłowej świata.
Największy tego typu region powstał na wschodnim wybrzeŜu
Stanów Zjednoczonych. Rozciąga się on na przestrzeni ok. 800 km od
Waszyngtonu po Boston. Mieszka tu ok. 50 min ludności, a pochodzi
stąd ok. 20% produkcji przemysłowej Stanów Zjednoczonych. Region
ten rozwinął się przede wszystkim dzięki doskonałemu połoŜeniu
ułatwiającemu łączność z Europą. Teren ten został najszybciej skoloni-
zowany i najwcześniej rozpoczął się tu proces rozwoju gospodarki typu
europejskiego. PołoŜone w tej części Stanów Zjednoczonych wielkie
porty morskie - Nowy Jork, Filadelfia i Boston - stały się waŜnymi
ośrodkami handlowymi i przemysłowymi. Poszczególne części tego
gigantycznego regionu przemysłowego wykazują duŜe róŜnice w struk-
turze przemysłu. Na szczególną uwagę zasługuje okręg Nowego Jor-
ku, którego struktura jest rzadkością w skali świata. Dominuje tu
przemysł lekki, którego wyroby stanowią 3/4 wartości produkcji całego
przemysłu.
 Drugi wielki region przemysłowy obejmuje rozległy obszar na
południe od Wielkich Jezior. W jego skład wchodzą aglomeracje
miejsko-przemysłowe Pittsburga, Cleveland, Detroit i Chicago.
Trzeci wielki region przemysłowy w Stanach Zjednoczonych,
którego rozwój rozpoczął się później niŜ dwóch wcześniej wymienio-
nych, obejmuje kalifornijskie wybrzeŜe Oceanu Spokojnego. Tworzą
go dwie duŜe aglomeracje - Los Angeles i San Francisco.
Od kilkunastu lat wyodrębnił się jeszcze jeden region przemysłowy
obejmujący tereny roponośne wzdłuŜ Zatoki Meksykańskiej.
W Europie do największych naleŜy Westfalsko-Reński Okręg
Przemysłowy. Północna Nadrenia-Westfalia charakteryzuje się naj-
większym zaludnieniem w Niemczech, na l km2 przypada tu 500
mieszkańców. Ludność regionu stanowi 20% ludności Niemiec. Gdyby
Północna Nadrenia-Westfalia była samodzielnym państwem, to pod
względem eksportu, głównie wyrobów przemysłu wysokiej technologii,
wyprzedzałoby ją zaledwie kilkanaście krajów świata.
Jednak nie zawsze tak było, proces restrukturyzacji trwa tu ponad 30
lat. Jeszcze na początku lat 60. był to kraj zdegradowanego krajobrazu
- dymiących kominów, hałd, zanieczyszczonego środowiska. Wtedy
60% potencjału gospodarczego Westfalii stanowił przemysł cięŜki.
Obecnie z tych 60% zrobiło się 15%. Dziś krajobraz przemysłowy
naleŜy do najbardziej zróŜnicowanych w Niemczech i w tym tkwi
atrakcyjność dla wszystkich inwestorów. Trzon gospodarki stanowi
kilkaset małych i średnich przedsiębiorstw, które w przeciwieństwie do
ogromnych, ocięŜałych i odpornych na innowacje molochów państwo-
wych są właśnie nośnikiem rozwoju gospodarczego. Taki kierunek
rozwoju stawia Północną Nadrenię-Westfalię w bardzo korzystnej
sytuacji ekonomicznej. Głównym artykułem eksportowym jest dziś
szeroko rozumiana myśl techniczna. Na 18 min mieszkańców tego kraju
przypada 15 wyŜszych szkół. Z 70 funkcjonujących tu centrów
technologii transferuje się bezpośrednio innowacje techniczne do
unowocześniających się małych i średnich przedsiębiorstw. Centra
technologii działają na szczeblach gminnych i regionalnych. Tylko
w początkowej fazie, przy powstawaniu nowych ośrodków regionu
pomaga państwo, później, dzięki umowom z miejscowym przemysłem
i bankami, ośrodki i centra przechodzą na własny rozrachunek.
W Rosji rozwinęło się kilka wielkich regionów przemysłowych. Do
najstarszych naleŜy Centralny Okręg Przemysłowy. Jego powstanie
wiąŜe się z połoŜeniem w centrum Rosji, ze znacznym zaludnieniem
oraz ze stołecznymi funkcjami pełnionymi przez główne miasto okręgu
- Moskwę. W strukturze gałęziowej tego okręgu dominuje przemysł
budowy maszyn, przemysł środków transportu oraz przemysł elektro-
techniczny.
Do najstarszych i największych w Rosji naleŜy Uralski Okręg
Przemysłowy, połoŜony w środkowej i południowej części gór Ural.
Powstanie okręgu wiąŜe się z występowaniem bardzo róŜnorodnych
surowców mineralnych. Początki rozwoju przemysłu w tym regionie
wiąŜą się z górnictwem soli. Dynamiczny rozwój okręgu rozpoczął się
po odkryciu rud Ŝelaza i innych metali oraz złóŜ węgla
kamiennego i ropy naftowej, soli potasowych i fosforytów.
Na Ukrainie rozwinął się Doniecko-Naddnieprzański Okręg Przemy-
słowy. Powstanie okręgu wiąŜe się ze złoŜami węgla kamiennego
w Zagłębiu Donieckim oraz rud Ŝelaza i manganu w Zagłębiu
Krzyworoskim. Oprócz górnictwa i hutnictwa oraz energetyki dobrze
rozwinięty jest tam przemysł maszynowy, zwłaszcza cięŜkich maszyn
górniczych, hutniczych i budowlanych oraz dla przemysłu chemicznego.
Największym okręgiem przemysłowym we Francji jest Okręg
Paryski. Okręg ten swoje powstanie zawdzięcza funkcjom miejskim
pełnionym przez ParyŜ oraz połoŜeniu w miejscu krzyŜowania się dróg
prowadzących w róŜnych kierunkach kraju. Najsilniej rozwinął się tu
przemysł elektromaszynowy, a zwłaszcza lotniczy, samochodowy,
aparatury medycznej. Do specyfiki okręgu naleŜy równieŜ duŜa produk-
cja' kosmetyków, lekarstw i odzieŜy.
W Anglii moŜna wyodrębnić kilka wielkich okręgów przemysło-
wych. W strefie ciągnącej się od Londynu po Liverpool i Manchester
ukształtowały się cztery okręgi: 1) Londyński, 2) Birmingham,
3) Lancashire z Liverpool i Manchester, 4) Yorkshire z Leeds i Sheffield.
Początki dynamicznego rozwoju Okręgu Londyńskiego wiąŜą się
z okresem zamorskich podbojów Wielkiej Brytanii. Londyn przez kilka
wieków był największym portem świata. Stwarzało to doskonałe
warunki rozwoju przemysłu. Do najsilniej rozwiniętych w tym okręgu
naleŜy przemysł elektroniczny, waŜną rolę odgrywa przemysł lekki:
włókienniczy, odzieŜowy, obuwniczy. Najdynamiczniej rozwija się
przemysł wysokiej technologii. Koncentruje się on przede wszystkim
w aglomeracji londyńskiej i w całej południowo-wschodniej Anglii oraz
w dplinie Tamizy aŜ po Bristol.
 Głównym czynnikiem rozwoju przemysłu w Japonii jest dobrze
zorganizowana praca. Przemysł japoński koncentruje się w wąskiej
strefie ciągnącej się wzdłuŜ wybrzeŜy Morza Japońskiego od północ-
nego Kiusiu aŜ po Kanto. Na tym obszarze, stanowiącym 15% obszaru
Japonii, powstaje ok. 80% produkcji przemysłowej. WyróŜnia się tu
cztery wielkie okręgi przemysłowe: Tokio-Jokohama, Osaka-Kobe,
Nagoja i południowa część Kiusiu. Niektóre części tej ogromnej strefy
są niezwykle gęsto zamieszkane - nawet ponad 20 tyś. osób/km2.
Czynnik ludzki stanowi główną siłę rozwoju przemysłu.
Okręg Tokio-Jokohama jest połoŜony na przylegającej do Zatoki
Tokijskiej Nizinie Kanto. Powstała tu, rozciągnięta wokół zatoki, podobna
do amerykańskiej rozległa strefa zurbanizowana-japońskie magalpopolis.
Jest to najwaŜniejszy obszar przemysłowy Japonii. Czynnikiem przyciąga-
jącym przemysł w tym obszarze jest ogromny rynek pracy i rynek zbytu
(mieszka tu około 30 min ludzi) oraz doskonałe połoŜenie transportowe.
Importowane surowce oraz eksportowane gotowe wyroby są przeładowy-
wane w portach nad Zatoką Tokijską. W strukturze przemysłu rozwiniętego
w Okręgu Tokio-Jokohama najwaŜniejszą rolę odgrywa przemysł
elektroniczny, chemiczny, środków transportu, maszynowy, poligraficzny.
Obszarów o duŜej koncentracji przemysłu jest na świecie kilkaset,
wyŜej przedstawiono jedynie niektóre z najbardziej znanych.

4.15. ZRÓśNICOWANIE ŚWIATA ZE WZGLĘDU NA POZIOM

ROZWOJU GOSPODARCZEGO
TERYTORIALNY PODZIAŁ ŚWIATA
Polityczny podział świata ulegał wielokrotnym przemianom. W drugiej
połowie XX wieku największe zmiany w tym zakresie zaszły w związku
z procesem dekolonizacji (tab. 4-19). Wkrótce po zakończeniu II wojny
światowej spod obcego panowania wyzwoliło się wiele krajów Azji:
Birma, Cejlon, Indie, Indonezja, Liban, Pakistan, Syria. Następny etap
Udział krajów zaleŜnych w powierzchni i zaludnieniu świata T a b e l a 4-19
Rok 1950 1980 1997
Udział w powierzchni 22,9 2,1 0,08
Udział w zaludnieniu 7,2 0,2 0,05
intensywnej dekolonizacji trwał w okresie 1950-1980. W tym czasie
niepodległość uzyskały niemal wszystkie duŜe kraje Afryki, Azji
i Oceanii.
Ostatnie dziesięciolecia XX wieku cechuje rozpad państw wielo-
narodowych. Po rozpadzie byłego Związku Radzieckiego powstało 15
samodzielnych państw. Podobny los spotkał Jugosławię, która po
upadku komunizmu rozpadła się na kilka niepodległych państw: Bośnię
i Hercegowinę, Chorwację, Jugosławię, Macedonię i Słowenię. Proces
kształtowania się państw na obszarze byłej Jugosławii prawdopodobnie
jeszcze nie jest zakończony. W 1992 roku Czechosłowacja podzieliła się
na Republikę Czeską i Słowację.
Nie do końca jest wyjaśniona sprawa Antarktydy. Kilka państw
wysunęło roszczenia terytorialne do poszczególnych części tego konty-
nentu, jednakŜe większość państw uznaje Antarktydę za wspólną
własność całej ludzkości. W myśl porozumień międzynarodowych
Antarktyda wraz z otaczającymi ją wodami powinna być wykorzystywana
tylko dla celów pokojowych. Nie wolno zakładać na terenie Antarktydy
baz wojskowych ani prowadzić prób z bronią. W 1959 r. dwanaście
państw podpisało układ przewidujący wykorzystanie Antarktyki na
południe od 60°S. Do układu moŜe przystąpić kaŜde państwo naleŜące do
ONZ. Polska jako trzynaste państwo przystąpiła do układu w 1977 roku.
W 1991 r. było 26 sygnatariuszy tego układu. W 1980 r. przyjęto
konwencję o zachowaniu zasobów Antarktyki, natomiast w 1988 r.
podpisano konwencję o nieeksploatowaniu zasobów mineralnych przez
co najmniej 50 lat.
Proces terytorialnego podziału świata objął równieŜ morza.
Poszczególne państwa prowadziły odrębną politykę w zakresie ustalenia
suwerenności odnośnie do obszaru wodnego przylegającego do ich
granic. Prowadzone przez wiele lat rokowania doprowadziły do pod-
pisania w 1982 r. Konwencji Prawa Morza. Uzgodniono, Ŝe kaŜdy kraj
ma prawo ustalenia stref:
1) 12 mil pasa wód terytorialnych, w którym ma pełną suweren
ność; wyjątek stanowią cieśniny morskie, w których kaŜdy kraj ma
swobodę Ŝeglugi;
2) pasa wyłączności ekonomicznej, w którym kraj nadmorski ma
wyłączne prawo do korzystania z bogactw dna morskiego oraz zasobów
wód. Pas ten ma szerokość 200 mil, a na obszarze szelfu morskiego moŜe
być rozszerzony do 350 mil morskich.
 W wyniku tego podziału wiele państw, do których naleŜą liczne,
niekiedy bardzo drobne wyspy, odniosły bardzo duŜe korzyści. Wiele
obszarów morskich podzielono w ten sposób miedzy kilka państw,
a wszystkie inne, które w przeszłości na tych morzach dokonywały
połowów, obecnie muszą uzyskiwać pozwolenie określonego państwa
sprawującego kontrole nad tym obszarem, co jest połączone z pobiera-
niem opłat za koncesję na połów ryb.
POZIOM ROZWOJU KRAJÓW ŚWIATA

W 1997 r. było na świecie 201 niepodległych państw. Państwa te róŜnią

się między sobą pod wieloma względami. RóŜnice w poziomie
gospodarczym zwykle wyraŜa się za pomocą określonych wskaźników.
Wielkość gospodarki narodowej tradycyjnie wyraŜa się za pomocą
wielkości produktu krajowego brutto PKB lub produktu narodowe-
go brutto PNB1. Wielkość PKB lub PNB obliczona na jednego
mieszkańca często jest stosowana jako miara poziomu dobrobytu
przeciętnego obywatela.
Tabela 4-20 Zastosowanie wskaźnika parytetu
Dochód narodowy na l mieszkańca według siły nabywczej powoduje znaczne
parytetu siły nabywczej w 1997 r. (wg cen podwyŜszenie dochodu narodowego
bieŜących)
na mieszkańca w krajach o
Kraj USD
niskich dochodach, .a mimo to
Australia 21104 rozbieŜności w poziomie dochodów
Białoruś 4308 między krajami rozwiniętymi,
Brazylia 6340 krajami rozwijającymi się oraz
Chiny 3330
krajami w procesie transformacji do
Indie 1580
Niemcy 22460 gospodaki rynkowej są bardzo duŜe
Polska 6663 (tab. 4-20).
Rosja 4190 W 1992 roku na kraje roz-
Stany Zjednoczone 29180 wijające się, zamieszkane przez
Ukraina 2230 około 80% ludności świata, przy-
padało 15% światowego PKB.

1
Produkt krajowy brutto oznacza wartość dóbr i usług nowo wytworzonych na terenie
kraju w ciągu roku. PKB skorygowany o saldo dochodów obywateli danego kraju z tytułu
własności za granicą i dochodów cudzoziemców posiadających własność w danym kraju
nazywamy produktem narodowym brutto
Z drugiej strony 15% ludności o najwyŜszych dochodach dysponowało
ponad 50% globalnego PKB. Gospodarka wielu krajów rozwijających
się rośnie szybciej niŜ krajów rozwiniętych. Od 1983 r. do 1992 r.
w krajach reprezentujących uboŜszą część świata PKB w ciągu roku rósł
przeciętnie o 4,6% wobec 3,2% w części bogatszej. Nie dotyczy to
w jednakowym stopniu wszystkich krajów rozwijających się, w wielu
z nich przyrost ten był znacznie mniejszy. PoniewaŜ stopa wzrostu PKB
w krajach rozwijających się jest liczona od wielokrotnie niŜszego
poziomu niŜ w krajach rozwiniętych, mimo relatywnie większej
dynamiki rozwoju gospodarczego, dystans - jaki dzieli obie te grupy
krajów - nie maleje, lecz się zwiększa. Tym niemniej pozytywnie naleŜy
oceniać wzrost PKB w latach 1995-1997 zarówno w krajach roz-
wijających się, jak i w krajach w procesie transformacji gospodarczej.
Wzrost gospodarczy jest waŜnym czynnikiem ograniczenia ubóst-
wa i źródłem niezbędnych środków do Ŝycia. Istnieje ścisła korelacja
między wartością produktu krajowego brutto (PKB) na mieszkańca
a takimi wskaźnikami rozwoju, jak: przeciętna długość Ŝycia, śmiertel-
ność niemowląt, analfabetyzm dorosłych, prawa polityczne i obywatels-
kie, a takŜe niektórymi wskaźnikami jakości środowiska. Dobrze
funkcjonująca administracja, bezpieczeństwo własności i osobiste,
dobrze rozbudowane szkolnictwo i ochrona zdrowia są oznaką wysokie-
go standardu Ŝycia.
Od 1950 r. światowa gospodarka wzrosła prawdopodobnie pięcio-
krotnie i osiągnęła nie notowany nigdy poziom. W gospodarce świato-
wej w dalszym ciągu dominują kraje uprzemysłowione. Od początku lat
osiemdziesiątych najszybciej rozwijają się kraje Azji i Ameryki Łacińs-
kiej.
Obok krajów wykazujących niezwykle dynamiczny rozwój, istnieje
około 100 krajów, które cechuje stagnacja gospodarki bądź regres; w 70
spośród nich dochód na jednego mieszkańca był niŜszy niŜ w roku 1980.
Do głównych czynników wpływających na słaby stan gospodarki tych
krajów zalicza się zaleŜność od eksportu towarów słabo przetworzo-
nych, na które ceny na rynkach światowych spadają, wysoki stopień
zadłuŜenia zagranicznego, brak postępu w dziedzinie reform politycz-
nych, a w niektórych krajach nakłada się na to brak stabilizacji
politycznej i konflikty zbrojne. Zniechęca to zagranicznych przedsię-
biorców do inwestowania w tych krajach, co w efekcie powoduje
powiększanie dystansu między nimi a krajami rozwiniętymi.
 Efektem tych rozbieŜnych tendencji we współczesnym świecie są
róŜne warunki Ŝycia w poszczególnych krajach. Szacuje się, Ŝe prawie
4 mld ludzi w 1996 r. osiągało dochody o około 3% wyŜsze niŜ w 1980.
W tym samym czasie l mld ludzi miało dochody niŜsze niŜ w 1980 r.
W porównaniu z rokiem 1960 w krajach rozwijających się nastąpiła
ogromna poprawa wielu wskaźników rozwoju społecznego; wskaźnik
śmiertelności niemowląt zmniejszył się o połowę, podobnie wskaźnik
analfabetyzmu. Jednocześnie wiele krajów w dalszym ciągu jest
zagroŜonych ubóstwem.
Ubóstwo, mimo znacznego jego ograniczenia w ostatnim pół-
wieczu, pozostało wyzwaniem współczesnego świata. Prawie V3 ludno-
ści krajów rozwijających się Ŝyje za l dolara dziennie. Według
kryteriów przyjętych przez Bank Światowy, l dolar na osobę dziennie
jest granicą absolutnego ubóstwa. Przyjmując to kryterium, w okresie
1987-1993 wskaźnik ludności Ŝyjącej w ubóstwie zmniejszył się
nieznacznie (z 30,1% do 29,4% ludności krajów rozwijających się).
Ubóstwo bywa definiowane w szerszych kategoriach niŜ tylko dochód.
Często bierze się pod uwagę takie cechy, jak: przeciętna długość Ŝycia,
analfabetyzm, dostępność opieki zdrowotnej, dostępność do bezpiecznej
wody, odpowiednie odŜywianie się. Według tego wskaźnika ponad V4
ludności świata Ŝyje w ubóstwie. Ubóstwo rozprzestrzenia się przede
wszystkim w południowej Azji oraz w subsaharyjskiej Afryce, natomiast
w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach następuje stopniowa poprawa.
Nierówność hamuje rozwój gospodarczy i stwarza wiele innych
problemów. Jest duŜo przykładów na to, Ŝe brak stabilizacji i konflikty
społeczne często mają swoje źródło w rosnącej nierówności. Dobrze
wykształcona i zdrowa populacja odgrywa fundamentalną rolę w roz-
woju społeczno-ekonomicznym. Badania potwierdzają pozytywną ko-
relację między np. wskaźnikiem umiejących czytać i pisać a przecięt-
nym dochodem na jednego mieszkańca. Według zgodnych opinii kapitał
ludzki jest najwaŜniejszym czynnikiem wzrostu zamoŜności społe-
czeństw, dlatego inwestycje w oświatę są podstawowym warunkiem
pomyślnego rozwoju państwa.
Z badań wynika, Ŝe wydłuŜenie czasu kształcenia siły roboczej
o jeden rok powoduje wzrost PKB o 9%. Okazuje się, Ŝe największy
wpływ na rozwój ekonomiczny mają inwestycje w podstawowe usługi
zdrowotne i najniŜsze poziomy kształcenia. Wielu ekonomistów wyraŜa
pogląd, Ŝe jednym z głównych źródeł sukcesu „Azjatyckich Tygrysów"
było upowszechnienie szkolnictwa podstawowego. W 1960 r. Pakistan
i Korea Południowa charakteryzowały się podobnym dochodem na
jednego mieszkańca, ale róŜnym wskaźnikiem kształcenia na poziomie
podstawowym - 30% w Pakistanie i 94% w Korei. W ciągu następnych
25 lat dochód w Korei na jednego mieszkańca rósł trzykrotnie szybciej
niŜ w Pakistanie.
ORGANIZACJE INTEGRACJI GOSPODARCZEJ
Od kilku dziesięcioleci trwa w świecie proces tworzenia ponad-
narodowych organizacji gospodarczych. Największym tego typu ugru-
powaniem jest Unia Europejska, powstała w 1957 r. jako Europejska
Wspólnota Gospodarcza. EWG załoŜyło sześć krajów: Francja, RFN,
Holandia, Belgia, Luksemburg i Włochy. W 1973 r. Wspólnota
powiększyła się o trzy kraje: Wielką Brytanię, Danię i Irlandię. W 1981 r.
przystąpiła do niej Grecja, a w 1987 r. zostały przyjęte
Hiszpania i Portugalia. Od l stycznia 1995 r. członkami Unii zostały:
Finlandia, Szwecja i Austria. Jest to wielki potencjał ludnościowy
(ponad 370 min mieszkańców) oraz gospodarczy. Kraje te mają
ponad 35% udziału w handlu światowym.
Zgodnie z traktatem z Maastricht, w styczniu 1999 r. wprowadzono
wspólną walutę e u r o. Wspólną polityką monetarną Unii kieruje Bank
Centralny we Frankfurcie. Euro wprowadziło 11 spośród 15 krajów UE.
Nazywa się je popularnie Eurolandem; nie naleŜą do niego Dania,
Wielka Brytania, Szwecja oraz Grecja. Przez 3 lata nowa waluta będzie
funkcjonować tylko w rozliczeniach bankowych. Od pierwszego stycz-
nia 2002 r. stanie się obowiązującym środkiem płatniczym na terenie
Eurolandu. Kraje, które przystąpiły do unii monetarnej, musiały spełnić
następujące warunki: inflacja nie większa niŜ 1,5% stopy inflacji
w trzech krajach członkowskich o najniŜszej jej wysokości, deficyt
budŜetowy nie moŜe przekraczać 3% PKB, a dług publiczny, czyli
zadłuŜejnie państwa wśród własnych obywateli - 60% PKB.
BankT centralne krajów członkowskich, po wejściu w Ŝycie unii
monetarnej, tracą moŜliwość podejmowania samodzielnych decyzji
o wysokości stóp procentowych i kursach walutowych, co dotychczas
było głównym narzędziem w polityce pienięŜnej, która decydowała
o polityce gospodarczej danego kraju.
W ramach UE zniesiono opłaty celne; obywatele kaŜdego kraju
członkowskiego mogą osiedlać się i pracować bez Ŝadnych ograniczeń
w innych krajach Unii. Wspólnota ma własny parlament regulujący
podstawowe sfery Ŝycia gospodarczego i społecznego. W ramach
ugrupowania prowadzi się wspólną politykę gospodarczą i finansową.
Ze statusu państw stowarzyszonych korzysta kilkadziesiąt krajów,
w tym między innymi Polska, Kraje stowarzyszone uzyskują między
innymi zwolnienie z cła na określone towary eksportowane na rynek
Unii, otrzymują pomoc finansową na realizację określonych projektów
gospodarczych, korzystają z róŜnych form kształcenia specjalistów,
zwłaszcza w dziedzinie gospodarki.
W 1992 r. Czechy, Polska, Słowacja i Węgry podpisały porozumie-
nie o utworzeniu Strefy Wolnego Handlu Europy Środkowej.
Uzgodniono stopniowe znoszenie ograniczeń we wzajemnym handlu.
Porozumienie podpisano oddzielnie dla wyrobów przemysłowych i dla
towarów rolno-spoŜywczych. Od 1998 r. handel Polski z krajami
członkowskimi CEFTA odbywa się bezcłowo (z kilkoma wyjątkami
artykułów szczególnie wraŜliwych na konkurencję, w przypadku Polski
chodzi o import wyrobów przemysłu motoryzacyjnego).
W 1994 r. zostało zawiązane największe pod względem potencjału
ludnościowego i ekonomicznego ugrupowanie gospodarcze świata
- Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu NAFTA.
Swoim zasięgiem obejmuje Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk.
Obszar ten zamieszkuje prawie 400 min ludzi. W porozumieniu zakłada
się w ciągu 15 lat stopniowe znoszenie ceł między krajami członkows-
kimi. Przewiduje się równieŜ rozszerzenie tego ugrupowania na inne
kraje Ameryki Łacińskiej.
W 1989 r. powstało ugrupowanie pod nazwą Stowarzyszenie
Współpracy Krajów Azji-Pacyfiku APEC. NaleŜy do niego 17
krajów: Australia, Chiny, Hongkong (aktualnie włączony do Chin),
Japonia, Kanada, Korea Północna, Meksyk, Nowa Zelandia, Pa-pua-
Nowa Gwinea, Tajwan, Stany Zjednoczone.
W Afryce od 1975 r. funkcjonuje Wspólnota Gospodarcza Państw
Zachodniej Afryki ECOWAS. Ugrupowanie skupia 16 państw: Benin,
Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea-Bissau, Liberia, Mali,
Mauretania, Niger, Nigeria, Republika Wysp Zielonego Przylądka,
Senegal, Sierra Leone, Togo, WybrzeŜe Kości Słoniowej. Państwa
członkowskie tego ugrupowania dąŜą do wspólnej polityki handlowej
i celnej. Wśród celów, jakie sobie stawia ta organizacja wymienia się
między innymi wspólne rozwiązywanie problemów transportowych,
energetycznych, zapewnienie swobodnego przepływu kapitałów, towa-
rów i osób.
Największym ugrupowaniem gospodarczym w Ameryce Połu-
dniowej jest Stowarzyszenie na Rzecz Ameryki Łacińskiej ALADI.
NaleŜą do niego: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador,
Kolumbia, Meksyk, Peru, Urugwaj, Wenezuela. Celem, do którego dąŜą
państwa członkowskie, jest stopniowa likwidacja ograniczeń celnych
i prowadzenie wspólnej polityki gospodarczej.
Na świecie istnieje kilkadziesiąt ugrupowań gospodarczych, zawią-
zanych w róŜnym czasie i łączących kraje o bardzo zróŜnicowanym
poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. DuŜa część z tych ugrupo-
wań nie zdąŜyła zrealizować zakładanych celów i istnieje tylko
formalnie.
WYKAZ ZALECANEJ LITERATURY

KsiąŜki
Barbag J. Geografia gospodarki świata. WSiP Warszawa 1988.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z. Geografia gleb. PWN Warszawa 1997.
Czaya E. Rzeki kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 1987.
Domachowski R. Geografia gospodarcza świata i Polski dla kandydatów na wyŜsze uczelnie.
Wydawnictwo „Oświata", Warszawa 1999.
Dylikowa A. Geografia Polski. Krainy geograficzne. PZWS, Warszawa 1973.
Flis J. Wstęp do geografii fizycznej. WSiP, Warszawa 1988.
Geografia gospodarcza świata. Red. Irena Fierla. PWE, Warszawa 1998.
Geografia gospodarcza Polski. Red. Irena Fierla. PWE, Warszawa 1998.
Kaczorowska Z. Pogoda i klimat. WSiP, Warszawa 1986.
Kondracki J. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa 1988.
Kondracki J. Ogólna wiedza o Ziemi. PZWS, Warszawa 1969.
Kondracki J. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 1998.
Kotliński R., Szamałek K. Surowce mineralne mórz i oceanów. Scholar, Warszawa 1998.
Kozłowski S. Gospodarka a środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa 1991.
Kozłowski A., Speczik S. Z geologią za pan brat. Iskry, Warszawa 1988.
Lenart W., Malinowska-Miros E., Nowicki W. Świat, w którym Ŝyjemy. WSiP, Warszawa 1991.
Lisowski A. Wstęp do geografii społecznej. Skrypt dla studentów II roku geografii.
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1990.
Marcinek J. Lodowce kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 1991.
Maryański A., Halimarski A. Geografia ekonomiczna Azji Wschodniej. PWE, Warszawa 1989.
Maryański A., Modrzejewski P., Szot Z. Geografia ekonomiczna Ameryki Łacińskiej. PWE,
Warszawa 1989.
Mizerski W. Geologia na szlaku. Wyd. PTTK „Kraj", Warszawa 1987.
Mizerski W. Kontynenty w ruchu. Iskry, Warszawa 1986.
Olszewski T. Geografia ekonomiczna Australii i Oceanii. PWE, Warszawa 1988.
Podstawy geografii ekonomicznej. Praca zbiorowa pod red. Jadwigi Rek i Jerzego Wrony.
PWE, Warszawa 1997.
Pyłka-Gutowska E. Ekologia z ochroną środowiska. Przewodnik. Wydawnictwo „Oświata"
Warszawa 1998.
Radlicz-Ruhlowa H., Wiśniewska-śelichowska M. Podstawy geologii. WSiP, Warszawa
1988.
Rościszewski M. Geografia ekonomiczna Azji Zachodniej. PWE, Warszawa 1987.
Stupnicka E. Geografia regionalna Polski. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
1997.
Umiński T. Zwierzęta i kontynenty. WSiP, Warszawa 1974.
Umiński T. Zwierzęta i oceany. WSiP, Warszawa 1986.
Woś A. Meteorologia dla geografów. PWN, Warszawa 1996.

Atlasy i roczniki
Geograficzny atlas świata. PPWK, Warszawa 1997.
Gimnazjalny atlas geograficzny. PPWK, Warszawa 1999.
Świat. Atlas geograficzny z częścią encyklopedyczną. PPWK, Warszawa 1997.
Świat. Atlas geograficzny dla szkoły średniej. NOWA, Warszawa 1998.
Przeglądowy atlas świata. GEOCENTER, Warszawa 1999.
Polska w nowym podziale terytorialnym. GUS, Warszawa 1998.
Rocznik statystyczny. GUS, Warszawa 1998.
Rocznik statystyczny przemysłu. GUS, Warszawa 1998.
Rocznik statystyki międzynarodowej. GUS, Warszawa 1998.
WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI

1. Bartkowski T. Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka. PWN, Warszawa 1991.

2. Domachowski R., Makowska D. Geografia. Podręcznik dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1987.
3. Domański R. Geografia ekonomiczna Polski. PWE, Warszawa 1989.
4. Flis J. Wstęp do geografii fizycznej. WSiP, Warszawa 1988.
5. Delimitacja okręgów przemysłowych. GUS, Warszawa 1994.
6. Geografia gospodarcza Polski. Podręcznik dla klasy III liceum ogólnokształcącego. WSiP,
Warszawa 1982.
7. Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Red. L. Starkel. PWN. Warszawa 1991.
8. Geomorfologia Polski, t. 2. PWN, Warszawa 1972.
9. Jaroszewski W., Marks L., Radomski A. Słownik geologii dynamicznej. Wyd. Geol.,
Warszawa 1985.
10. Jaroszewski W. O budowie wnętrza Ziemi i metodach jego badania. „Geografia w Szkole"
1986/3.
11. Jaroszewski W. Jak powstają góry. „Geografia w Szkole" 1986/5.
12. Kaczorowska Z. Pogoda i klimat. WSiP, Warszawa 1986.
13. Kocimowski K., Kwiatek J. Wykresy i mapy statystyczne. GUS, Warszawa 1977.
14. Kondracki J. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa 1988.
15. Kondracki J. Ogólna wiedza o Ziemi. PZWS, Warszawa 1969.
16. Kostrowicki A. Środowisko geograficzne Polski. PWN, Warszawa 1968.
17. Kozłowski S.: Gospodarka a środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa 1991.
18. Kozłowski S., Kassenberg A.: Przyjęcie koncepcji ekopolityki i rozwoju. W: Ekspertyza.
Optymalizacja działań na rzecz ochrony środowiska. Warszawa 1990.
19. KsiąŜkiewicz M. Geologia dynamiczna. Wyd. Geol., Warszawa 1968.
20. Maty rocznik statystyczny. GUS, Warszawa 1998.
21. Marcinek J. Lodowce kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 1991.
22. Mietelski J. Astronomia w geografii. PWN, Warszawa 1979.
23. Mizerski W. Geologia na szlaku. Wyd. PTTK „Kraj", Warszawa 1987.
24. Ochrona środowiska 1998. GUS, Warszawa 1998. i
25. Ponadgraniczne zagroŜenie środowiska. Szwedzko-Polskie Towarzystwo Ochrony Śro
dowiska i Urząd Ochrony Przyrody.
26. Pietkiewicz S., Zmuda S. Słownik pojęć geograficznych. Wiedza Powszechna, Warszawa
1973.
27. Podbielkowski Z. Roślinność kuli ziemskiej. WSiP, Warszawa 1975.
28. Radlicz-Riihlowa H. Geografia fizyczna ogólna. Podręcznik dla liceum ogólnokształ
cącego. WSiP, Warszawa 1979.
29. Radlicz-Riihlowa H., Wiśniewska-śelichowska M. Podstawy geologii. WSiP, Warszawa
1988.
30. Ratajski L. Metodyka kartografii spoleczno-gospodarczej. PPWK, Warszawa 1989.
31. „Rzeczpospolita" nr 297, 19-20.12.1998; nr 123, 28.05.1999.
32. Sellers W. D. Physical Climatology. University of Chicago Press 1965.
33. Stankowski W. Rozwój środowiska fizyczno-geograficznego Polski. PWN, Warszawa
1978.
34. Stupnicka E. Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa 1989.
35. Tymowski M., Kieniewicz J., Holzer J. Historia Polski. Editions Spotkania, Warszawa
1990.
36. Polska w nowym podziale terytorialnym. GUS, Warszawa 1998.
37. Rocznik demograficzny. GUS, Warszawa 1998;
38. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego. GUS, Warszawa 1998
39. Pyłka-Gutowska E. Ekologia z ochroną środowiska. Przewodnik. Wydawnictwo „Oświata"
1998.