‫پێداچوونەوەیەک بۆ دیوانی نالی (شەرح و لێکدانەوەی مامۆستا مەال عەبدولکەریم مودەڕڕیس)‬

‫جەعفەر قارەمانی‬

‫چکیدە‪:‬‬
‫در مکا متهام متتهها‪ ،‬ادبکهات کالسهک ماننهد زەربنهاە‬
‫محکههش شههناختە شههدە کە م تههوا بسههکاری از روەههدادها و‬
‫واتعکتهای تارەن را از آ ‪ ،‬بە وەژە در شعر کالسک فهمکد‬
‫و برداشت کردن در ادبکات کالسک کُهردی‪ ،‬نهال پکشهاهن‬
‫سب شعری بابا شناختە شدە است کە تاثکرگذار بر بنشه‬
‫گسههرتدە از شههانرا کالسههک بعههد از خههود بههودە اسههتن‬
‫موضون برجستە در دەوا نال وجود اشهتباهات ن ارشه‬
‫در سطح واژگا استن جدای از تالشهای اسهتاد مهدرو و‬
‫دە ر مصححا در تصحکح دەوا نال ‪ ،‬هنهوز کاسهت ههای‬
‫نالکههدا بههابەتێک دەههارەن ئەنجههام ئەو تههوێژەنەوەەە هههۆی‬
‫بسکاری در ضبط اشعار که بکشهرت ناش از نقه در ترائهت‬
‫نسن ها و اشتباە در تتفظ و ن ارش واژگا است وجود دارد؛‬
‫اە امر در بکشرت بکتها سبب رشح و بررسه نادرسهت ههش‬
‫شدە استن در اە پهژوه ‪ ،‬بنشه از اشهتباهات ن ارشه‬
‫واژگا فارس و نرب شهعر نهال بە همهراە دالەهق و تهراە‬
‫بررس و در بنش دە ر شعرهای کە بە اشتباە بە نام نال در‬
‫بن فارس ضبط شدەاند؛ مورد بررس ترار گهرفتە اسهتن‬
‫مهشتهرە معکههار در انتنههاب و تهرجکح واژ ای بههر واژ ای ەهها‬
‫تعبکری بر تعبکری دە ر در شعر کالسک ‪ ،‬معکار بالە استن‬
‫تصحکح دەوا شانرا کالسهک بهدو شهناخت معکارههای‬
‫بالە کاری نامتام و نادرست استن در اە پژوه با تکهکە‬
‫بر معکارهای بالە چند بکت از دەوا نال مورد بررس تهرار‬
‫و پێههوانەەەک بههۆ سههاەکردنەوەی شههکعری کالسههک پێناسههە‬
‫گرفت و نتکجەی پهژوه جهدای از روشه سهاخب شهکق‬
‫درست امالی کتمەها‪ ،‬سبب مناەا شد تصوەرهای شهعری‬
‫دروسههت وشههە و دەسههتەواژەکان شههکعری نههال و واتههای‬
‫نادری از شعر نال هش شهدن بکها دالەهق درسهت کتمەههای‬
‫تصحکح شدە‪ ،‬نشا از فاصتە زەاد بک دەهدگاە مصهحح و از‬
‫ناوازەش بووەن شه کردنەوەی هۆکارەکهان دروسهت وشهە و‬
‫طرف گوەای اشتباە در ترائت نسنەهای خطه دەهوا نهال‬
‫استن‬
‫کلید واژە‪ :‬شعر کالسک ‪ ،‬تصحکح نتم ‪ ،‬شعر نال ن‬
‫کورتە‪:‬‬
‫لەناو هەموو نەتەوەکاندا‪ ،‬ئه دهىب کالسهک وەک بنهاەەەەک‬
‫بەهێز نارساوە و دەکرێت زۆرێ لە بەسەرهات و ڕاستککەکان‬
‫مێژووە لە ناو ئەم بەشە ئەدەبککە‪ ،‬بەتاەبەت شکعری کالسهک‬
‫هەڵێنجههک ن نههال وەک ەەکەم پێشههەن توتابنههانەی بابهها‬
‫نارساوە و کارتێکەری لەسهەر بەشهێک بەربهلو لە شهانکران‬
‫دوای خۆی بووەن پهێ سهاەکردنەوە و لێکهدانەوەی دەهوان‬
‫نال لە الەە مامۆستا مودهڕڕەس‪ ،‬کۆمەڵێ لێکۆڵەر هەوڵ‬
‫ساەکردنەوەی دەوان نالککا دابهوو‪ ،‬بەمم سهەرەڕای هەوڵه‬
‫شکاوی ئەو مامۆستاەانە‪ ،‬هێشتا ناتەواوی و هەڵە لە شکعرەکان‬
‫دەرخستن چەند هەڵەەەک ڕێنووس شکعری نال لە ئاسهت‬
‫وشەدا بووەن بەشێ لە هۆکارەکان بوون هەڵەی ڕێنووسه‬
‫دەوان نال برەتک لە‪ :‬هاوشێوەە و نزەک شێوەی ڕێنووس‬
‫بەشهههێ لە پکتەکههها وەک‪:‬ک‪،‬گ‪ ،‬و هتهههد‪ ،‬و ئەو پکتهههانەی‬
‫جکاوازەکها تەنکهها لە نهوختە داەە وەک‪« :‬ب‪ ،‬پ‪ ،‬ت و هتههد»‪،‬‬
‫خراپ خوێندنەوە و هەڵە بێژە کردن وشە بکانککەکها لە الەە‬
‫بنووسان نوسنەکا کە لە زۆر دێڕدا لێکدانەوەی نهاتەواوە‬
‫لێکەوتههۆتەوەن لەم تههوێژەنەوەەەدا بە پشتبەسههب بە پێههوەری‬
‫ڕەوانبێهژی و زمهان ههۆی دروسههت وشهە ڕاسهت کراوەکهها‬
‫دەربڕاوەن گرن رتە پێهوەر بهۆ هەڵبهژارد و لەسهەرتر بهوون‬
‫وشە‪ ،‬ەا دەستەواژەەەک بەسەر وشە‪ ،‬ەا دەستەواژەەەک تهر‬
‫لە شکعری کالسککدا پێوەری ڕەوانبێژەکە و دەکرێت وەک بنەما‬
‫بکرێتن ئەو لێکۆڵکنەوەەە ج ە لە ڕوو کهردنەوی ڕێنووسه‬
‫دروسههت شههکعرەکا ‪ ،‬هههۆی دەرکەوتن ه وێههنە شههکعرەکەکان‬
‫دێڕە راست کراوەکا ‪ ،‬لە الەەک دەربڕ و سهەێێنەری مەودای‬
‫زۆر لە نێههوا وتەی شههانکر و بۆچههوون سههاەکەرەوەەە و لە‬
‫الەەکههه تهههر دەرخەری هۆکهههاری سهههەرهەڵدان هەڵە لە‬
‫خوێندنەوەی نوسنە خەتککەکان دەوان نال بووەن‬
‫وشە سەرەکییەکان‪ :‬شکعری کالسک ‪ ،‬ساەکردنەوەی زانسهت‬
‫شکعری نال ن‬

‫‪1‬‬
 ‫‪ -1‬پێشەکی‬
‫بە تێپەڕەن چاخ و سەردەمە جکاوازەکا و کێشەوبەرەی زەما ‪ ،‬زۆرجار نوسنەی سەرەک نوورساوەی پێشکنکا بهزر‬
‫بە دەسهت ئههێمە گەەشههتووە ەەک‪ ،‬ەهها چەنههد نوسههنە لەو‬ ‫بهوو ‪ ،‬ەهها لەنههاو چههوو و زەههاتر ئەوەی لە بەرهەمێه‬
‫نوسههنانەەە کە بنووسههان جۆراوجههۆر لە سههەردەمە جکاوازەکانههدا نووسههکوەاننەتەوە؛ بەمم ئەو نوسههنانە بەتەواوی‬
‫وەکەەک نک و لە زۆر بابەتدا لەگەڵ نوسهنەی سهەرەک نووسهەرجکاوازەکا هەەەن ههۆی ئەو جکهاوازەکە و بهوون‬
‫دەگەڕێتەوە؟‬ ‫بەگشت بۆ چ بابەت گەلێ‬ ‫هەڵەکا بەتاەبەت لە دەوان شانکران کالسک‬
‫سهەرهەڵدان پکشهەی چهاپ و بهلو کهردنەوەی کتێهب لە ومتهان ڕۆژهەمت‪ ،‬پاشها لە نهاوچە‬ ‫بەهۆی درەن‬
‫کوردنشههکنەکا زۆربەی پەرتووکەکهها تهها دووسههەت سههاڵ لەمەوبەر بەشههێوەی خەتتهه بههوو ؛ تەنههانەت هە‬
‫نوسههنەگەلێک خەتت ه هێشههتا چههاپ نەکههراو و لە سههووچ پەرتووکخانەکانههدا ترس ه لەناوچوونکهها هەەەن لە‬
‫پڕۆسەی نووسکنەوەی دەتە کۆنەکانهدا بنووسها زۆرجهار لە ەەک پهتەی زانسهتکدا نەبهوو ؛ ەها ئاسهت وشهکاری و‬
‫وردبکنکا نزم بووە؛ جار واەە کەمهرت خەم بهوو و تووشه هەڵە خوێنهدنەوە بهوو ؛ ەها تەنهانەت تووشه دەسهت‬
‫بەپێه زانسهت و ئاسهت خوێنهدەوارەکا گۆڕانکارەکها لە‬ ‫تێوەردا لە دەتدا بوو ؛ هەروەها خاوە نوسهنەکانک‬
‫دەتدا پێه هێنهاوە کە زۆرجهار ئەو گۆڕانکارەکهانە بە تەواوی هەر هەڵە بهووەن لە الەەکه تهر‪ ،‬بهارودۆخ ڕامکهاری‬
‫کۆمەمەەت ‪ ،‬کولتووری‪ ،‬ئاەکن و جکاوازی زەوق و رسشت و نننهتد‪ ،‬لەم بابەتانە ههۆی گۆڕانکهاری لە نوسهنە و‬
‫دەتە کۆنەکانههدا لە کههات نووسههک ‪ ،‬ەهها لە سههەردەمەکان دواتههردا بههووەن زۆر کههات دەسههەمتدارا و بنووسههان‬
‫داەە‬ ‫وەستووەانە ئەو گۆڕانکارەکهانە ڕاسهت بنهوێن و الەەنه ئەرێنککها بسهەێێن ن ئەوە لە داڵێه‬ ‫پەەوەندەدارە‬
‫ئەو نههاتەواوی و نههاڕێکککەی دەتە‬ ‫لە تههوێژەران ئەدەبهه و سههاەکەرەوا و تەنههانەت هههۆگران ئەدەبههک‬ ‫بەشههێ‬
‫نەبووە و هەوڵێک بەرچاو و شکاوەا بۆ ساەکردنەوەی زانسهت بەرهەمە کۆنەکهان ئەدەبه و‬ ‫کۆنەکانکا بۆ گرەن‬
‫مێژووە نەداوەن بهۆ زەهاتر شه کهردنەوەی ئەو بهابەتە سهەرەتا پێناسهەەەک کهورت لەسهەر زانسهت سهاەکردنەوە و‬
‫جۆرەکان ساەکردنەوەی زانست دەخەەنە بەر باو و لێکدانەوەن لە ئەدەب کوردەدا مناب ساەکردنەوە هەنهووکە بە‬
‫لە ڕەخنەگرا مەوداەەک لەنێوا زانست ساەکردنەوە و نڤکسار نابکن ن‬ ‫باش نەنارساوە و تەنانەت بشێ‬
‫لە پکشە کۆنەکان ئەدەب و ەەکەمک هەن او بۆ ئەنجهام توێژەنەوەکهان مێژووەه و‬ ‫ساەکردنەوەی دەق ەەکێ‬
‫ئەدەبککەن لە پرۆسەی ساەکردنەوەدا‪ ،‬ساەکەرەوە دەتە کۆنەکا لەسەر بنەمای نوسهنە خەتتکەکها بهۆ چهاپ سهاز و‬
‫بە دەت سهەرەک کە لەگەڵ نهوورساوەی‬ ‫پەرداخ دەکاتن زانست ساەکردنەوە‪ ،‬زانستێکە بۆ دەتنەوەی دەتێک نزە‬
‫لە ڕەخنەگرا ساەکەرەوە‪ ،‬هەڵەگهری زانسهت‬ ‫نووسەر بە تەواوی ەەک بێت؛ کەواەە بە پێچەوانەی بۆچوون بەشێ‬
‫هەبێهت؛ هەرچەنهد لە الەە خهودی نووسەرەشهەوە بێهت‬ ‫دەق نکهکە؛ واتە ئەگەر لە دەتێکه کهۆ هەڵە و ناڕاسهتک‬
‫ساەکەرەوە ئکزن نککە هەڵەکا ڕاست کاتەوەن هەروەها سهاەکەرەوە ناتوانێهت خهۆی لەگەڵ نووسهەری سهەرەک بە‬

‫‪2‬‬
‫لە بێژە و دەسهتەواژەکا ب ۆرێهتن لە زانسهت سهاەکردنەوەدا بە شهێوەەەک تهۆکمە و لە‬ ‫هاوبەش بزانێت و بەشێ‬
‫ڕێ ەی هەڵسەن اند و بەرامبەرکردن دەق لەگەڵ نوسنەی جێباوەڕ‪ ،‬ساەکردنەوە ئەنجام دەدرێتن‬
‫‪ -2‬زانستی ساغکردنەوە لە سەرەتادا بە دوو شێواز ئەنجام دراوە‪:‬‬
‫‪ -1 -2‬شێوازی هەڵبژاردن‪:‬‬
‫لە شێوازی ساەکردنەوەی هەڵبژاردندا‪ ،‬بەو پێکەی هکچ نوسنەەەک بە تەواوی بەسەر نوسهنەکان تهر لەسهەرتر و‬
‫دروسههترت نانارسێههت؛ دەتهه کۆتههاە لە نێههوا نههوورساوەی نوسههنە جۆراوجۆرەکانههدا‪ ،‬هەرکههام دروسههترت بێههت‬
‫هەڵدەبژێردرێت‪.‬‬
‫‪ -2-2‬شێوازی سەرتری‪:‬‬
‫لەم شێوازەدا کهۆنرتە نوسهنە لە نێهوا نوسهنەکان تهردا دەکهرێتە پاڵپشهت بهۆ سهاەکردنەوە و زۆر بە وردی و‬
‫ئەمەگناسانە لە ڕووی دەنوورسێتەوە؛ بۆەە ساەکەرەوە هەوڵ دەدات تا کۆنرتە نوسنە وەدەسهت بهێنێهت تها بەپێه‬
‫ئەو نوسنەەە ساەکردنەوە ئەنجام بداتن کۆنرتە نوسنە‪ ،‬نوسنەەەکە مەودای زەمهان نووسهکن لەگەڵ ڕێکەوته‬
‫کۆچکردن خهاوە بەرهەم لە نوسهنەکان تهر کەمهرت بێهت؛ بەو ههۆەە ئەگەری دەسهت تێهوەردا و گۆڕان هاری و‬
‫جکاوازی ئەو نوسنەەە لەگەڵ دەت نوورساوەی نووسەر‪ ،‬ەا شانکر ڕەچهاو نوسهنەکان دواتهر کەمهرتەن کەواەە بهۆ‬
‫گەەشب بە دەتێک پاراو و دوور لە هەر چەشنە گۆڕانکاری و هەڵە‪ ،‬ساەکەرەوە دەبێ کۆنرتە نوسهنەی وەدەسهت‬
‫بهێنێت تا لە کات ساەکردنەوەدا ههۆەەک زانسهت و ڕوونه بهۆ پەسهەند کهرد ‪ ،‬ەها ڕەت کهردنەوەی وشهە‪ ،‬ەها‬
‫دەستەواژەەەک هەبێتن‬
‫‪ -3-2‬لە شێوازی سەرتریدا وەفاداری ساغکەرەوە سەبارەت بە دەق بە دوو شێوە دەسەملێندرێت‪:‬‬
‫‪ -1-3-2‬شێوازی زێدەڕۆیی‪:‬‬
‫بەپێ ئەم شێوازە کەمرتە گۆڕانکاری و ئاڵوگۆڕ لە دەق‪ ،‬نە دروسهتە و نە ڕێه ە پێهدراوە؛ دەق بەو جهۆرەی هەەە‬
‫تەنههانەت ئەگەر هەڵەش ه هەبێههت دەنههوورسێتەوە؛ بەمم لە پەراوێههزدا دەبێههت ئامههاژە بە شههێوەی دروسههت وشههە و‬
‫دەستەواژەکا بکرێتن‬
‫‪ -2-3-2‬شێوازی مام ناوەندنی‪ :‬بەپێ ئەم شێوازە نە تەنکا هەڵە دەارەکان دەق ڕاست دەکرێنەوە؛ بەڵکهوو دەبێهت لە‬
‫بکرێهت ججههانبن ‪)30، 31 :13٧٨ ،‬ن لە شهێوازی سهاەکردنەوەی‬ ‫پەراوێزدا ئاماژە بە وشە و دەستەواژە هەڵەکانک‬
‫مام ناوەندن چۆنێت هەڵبژاردن وشە و دەستەواژەکا بۆ دەق‪ ،‬تەنکا لەسەر بۆچوون زۆرەنەی سهاەکەرەوان دەق‪،‬‬
‫نە شکاوە و نە شێوازێک زانست و پەسند کراون‬

‫‪3‬‬
 ‫‪ -4-2‬بەپێی سێ پێوەر «هەڵبژاردن» لە پرۆسەی ساغکردنەوەدا دەبێ ئەنجام بدرێت‪:‬‬
‫‪ -1-4-2‬پێوەری زماانی‪ :‬بەپێ ئەو پێوەرە ساەکەرەوە دەبێ تاڕادەەەک زانکاری لەسەر بابەتەکان زمانناس و تەنهانەت‬
‫زانکاری لەسەر چونێت شێوازناس و ئاست زمان چاخ‪ ،‬ەها سهەردەمێک دەهاردا هەبێهت و بزانێهت بهۆ منهوونە لە‬
‫توتابنانەی باباندا سوودوەرگرت لە وشە بکانککەکا وەک تاەبەمتەندەکەک دەهاری شهکعری ئەو توتابنهانەەە نهارساوە‬
‫بههۆەە ئەو دەم بەپێه ئەو تاەبەمتەنههدەکە دههوکش لەسههەر وشههە و دەسههتەواژەکان بکههان و واتاکانکهها ب هدرێتن کەواەە‬
‫هەوڵ ساەکردنەوەی نوسنە کۆنەکا بداتن‬ ‫ساەکەرەوە دەبێ بەپێ تاەبەمتەندەکەکان شێوازناس هەر چاخێ‬
‫‪ -2-4-2‬پێوەری ڕەوانبێژی‪ :‬گرن رتە پێوەر بۆ هەڵبژارد و لەسەرتر بهوون دروسهت وشهە‪ ،‬ەها دەسهتەواژەەەک‬
‫بەسەر وشە‪ ،‬ەا دەستەواژەەەک تر لە شکعری کالسهککدا‪ ،‬پێهوەری ڕەوانبێهژەکەن سهاەکردنەوەی شهکعری کالسهکک‬
‫زانسهتککەن لە ڕاسهتکدا سهاەکەرەوەی‬ ‫کوردی بێ کارە ەرە ئەم پێوەرە نە دروستە و نە سهاەکردنەوەی شهکعرەکانک‬
‫کە لە الەە بنهووو و نووسهەرانەوە بە هۆکهاری‬ ‫بەگشهت لەگەڵ چەنهد ئاڵوگۆڕێه‬ ‫دەهوان شهانکران کالسهک‬
‫جۆراوجۆری وەک نەبوون زانکاری تەواو لەسەر شهێوازی شهکعری شهانکرا و تاەبەمتەنهدەکەکان شێوازناسه هەر‬
‫چاخێک ئەدەب و هەڵە خوێندنەوەی وشە‪ ،‬ەا دەستەواژەکا لە دێڕێه ‪ ،‬ەها دەتێکهدا‪ ،‬ڕووبەڕووەە؛ بهۆ منهوونە‪،‬‬
‫لەو دێڕەی نالکدا بە هەڵە وشەی «مول» بە واتای شەڕاب بە «مق» خوێندراوەتەوە کە هکچ هاوڕێژەەکەک واتاە نێهوا‬
‫وشە دەارەکان ئەو دێڕە و وشەی «مق» نککە و بوون ئەم وشەەە واتای دێڕەک تووش ناڕێک و شێواوی کردووە‪:‬‬
‫ئهههه و فهههه وت و وهفاتهههه سهههه ب ب ن هههههد و وهفاتهههه‬
‫چهههوو سهههانکق ە بههه ردی نههه جووز و گهههوڵ و مااا ههههات‬

‫جنال ‪)140 :13٧٨ ،‬‬

‫هەر لە سهەرەتای خوێنههدنەوەی ئەو دێههڕە ورەهاە و شههارەزاە نهال لە ئافرانههدن الەەنه جوانکناسه شههکعرەکە‬
‫دەردەکەوێتن بەپێ پێوەری ڕەوانبێژی‪ ،‬وشەکان «گوڵ‪ ،‬مول» لەگەڵ ەەک هاوڕێژەەکها هەەە و دەکرێهت ئەو بهابەتە‬
‫وەک خوازەش بنارسێت؛ لە ڕاستکدا ئەم هاوڕێژەەکە پێکهێنەری ڕازەی جوانکاری «چاولەەەک» هە و بەپێه ئەم ڕازەەە‬
‫دەتوانک واتای دێڕەکە بە دروست رشۆڤە بکەە و بسەێێنک ئەم وشەەە «مول» بووە‪ ،‬نەک «مق»ن‬
‫‪ -3-4-2‬پێوەری هزری – فەلسەفی‪ :‬بەپێه ئەو شهێوازە دەکرێهت وشهە‪ ،‬ەها دەسهتەواژەەەک سهەرتر لە دەق‪ ،‬ەها‬
‫دێڕێک شکعری بنارسێت کە لە واتادا دەربڕی بابەتێک هزری‪ -‬فەلسهەف دەهار بهووە؛ هەرچەنهد پێهوەری ههزری –‬
‫فەلسەف بە ڕادەی پێوەری ڕەوانبێژی کارە ەرە و گرەن ه لە سهاەکردنەوەی دەتهدا نکهکە‪ ،‬بەمم نهزمرت لە پێهوەری‬
‫کە ڕەگ و ڕەشهاڵ ههزری – فەلسهەف‬ ‫ڕەوانبێژە بۆ خوێندنەوە و ساەکردنەوەی دەق‪ ،‬بەتاەبەت شکعری کالسهک‬
‫تا وپۆی داپۆشکوە‪ ،‬دەتوانێت کارە ەرە هەبێت و پاڵپشت ساەکردنەوەی دەق‪ ،‬ەا شکعری شانکرا بێتن‬

‫‪4‬‬
‫‪ -3‬لە لێکدانەوەکانی دواتر لەسەر زانستی ساغکردنەوە‪ ،‬بەگشتی چوار شێواز بۆ سااغکردنەوەی نوساەە کۆنەکاان بە‬
‫فەرمی نارساوە‪:‬‬
‫‪ -1-3‬ساغکردنەوە لەسەر بناخەی نوسەەی بنەما‬
‫‪ -2-3‬ساغکردنەوەی هەڵبژاردن‬
‫‪ -3-3‬ساغکردنەوەی میانەڕۆ‬
‫‪ -4-3‬ساغکردنەوەی بەراوردی (قیاسی)‬
‫لە شههێوازی سههاەکردنەوەی نوسههنەی بنەمههادا‪ ،‬سههاەکەرەوە نوسههنەەەک کە بەپێ ه کههۆن و دروسههت ڕەچههاو‬
‫نوسنەکان تر لەسەرترە و بە ڕێکەوت کۆچ دواە نووسهەری دەق نهزەکرتە بە نوسهنەی بنەمها دەناسهێت و وەک‬
‫بناەەی ساەکردنەوەی دەق دەاری دەکرێتن ساەکەرەوە لە تۆماری دەق ههێچ جهۆرە گۆڕانکهارەکەک ناکهات و دەق‬
‫بەو جۆرەی هەەە‪ ،‬دەنهوورسێتەوەن شهاەان باسهە جه ە لە «نوسهنەی بنەمها» کە لە ڕوانه ەی سهاەکەرەوە لە نێهوا‬
‫هەبه‬ ‫نوسنەکان جێباوەڕی بەرهەمێکدا وەک بڕوا پێکراوترە نوسنە دەنارسێت؛ ڕەنه ە نوسهنەگەلێک تهرە‬
‫باەەخ زانستککا ڕەچاو نوسنەی بنەما لە پتەی دووهەم و سێهەمدا بێهت؛ ئەو نوسهنانە بە نوسهنەی جێ هر‪ ،‬ەها‬
‫«بەدەڵ» نارساو ن ساەکەرەوە‪ ،‬دەته «نوسهنەی بنەمها» لەگەڵ نوسهنەی «بەدەڵ» بەراورد دەکهات و لە پەراوێهزدا‬
‫ئامههاژە بە جکاوازەکەکههان نێههوا نوسههنەکا دەکههاتن لە شههێوازی سههاەکردنەوەی هەڵبژاردنههدا بەو پێههکەی هههکچ‬
‫نوسنەەەک بە تەواوی بەسەر نوسنەکان تر لەسەرتر نککە؛ لە نێوا نوورساوە جۆراوجۆرەکانهدا هەرکهام دروسهترت و‬
‫دەست لێنەدراوتر بێت وەک بناەەی نووسکنەوەی دەت کۆتاە هەڵدەبژێردرێت جهروی‪)43٨ ،43٧ :13٨0 ،‬ن‬
‫لە شهێوازی نوسهنەی بنەمها و شهێوازی هەڵبهژاردنەن‬ ‫ساەکردنەوە بە شهێوازی مکهانەڕۆ‪ ،‬لە ڕاسهتکدا لێکهدراوێ‬
‫دروسهتە کە نوسهنەی سهەرتر نە ئەوەنهدە بهژاردەەە کە بەسهەر نوسهنەکان تهردا‬ ‫سوودوەرگرت لەم شهێوازە کاتێه‬
‫زەهاتر بێهت و وەک بنهاەە بنارسێهت؛ نە ئەوەنهدەش بهێ بهاەەخە کە هاوشهێوە و بەرابەری نوسهنەکان تهر‬ ‫گرەن‬
‫بژمێردرێت و تێکەموی شێوازی هەڵبژارد بێتن لە شهێوازی مکهانەڕۆدا‪ ،‬بەڕادەی شهێوازی نوسهنەی بنەمها لەسهەر‬
‫نوسنەی سەرتر پێداگری ناکرێت و ساخکەرەوە لە هێزی شێوازی هەڵبژارد و دووربکن شهێوازی نوسهنەی بنەمها‬
‫سوود وەردەگرێت جدامدی دائری‪)٧ :13٨٧ ،‬ن‬
‫بهۆ سهاەکردنەوە کەڵکه لێوەردەگکرێهت کە تەنکها‬ ‫وەک شهێوازێ‬ ‫شێوازی سهاەکردنەوەی بەراوردی‪ ،‬کاتێه‬
‫هەبێت و دروست و دەست لێنەدراوی ئەو نوسنەەەش تاڕادەەەک جێه مهتامنە نەبێهتن‬ ‫نوسنەەەک لە بەرهەمێ‬
‫لەم شههێوازەدا سههاەکەرەوە لە هێههزی گومهها و بەراورد بههۆ هەڵبههژارد و دەتههنەوەی وشههە و دەسههتەواژە و نههوورساوە‬
‫وەردەگرێتن ئاشکراەە هێزی گوما و بەراورد تەنکا لە ڕێه ەی ڕاهێنها و زۆر خوێنهدنەوەی دەتە‬ ‫دروستەکا کەڵ‬
‫کۆنەکا و زانکاری وەدەست هێنا لەسەر شێوازە جکاوازەکان ئەدەبه دەسهتەبەر دەبێهتن بەراورد کهرد لە ڕێه ەی‬

‫‪5‬‬
‫هەڵسههەن اند و پێهه گرتن دەتکههان پەەوەندەههدار لەگەڵ دەتهه سههەرەک تههاەبەت ئەنجههام دەدرێههتن لە زۆر‬
‫ساەکردنەوەدا کە تۆماری هکچکام لە نوسنەکا ڕاست نانوێن و جێ متامنە نک ؛ دەسا دەبێهت بهۆ سهاەکردنەوە‬
‫لە شێوازی بەراوردی سوود وەرب رترێت ججهانبن ‪3٧ ،35 :13٧٨ ،‬؛ نامدی دائری‪)6 ،5 :13٨٧ ،‬ن‬
‫‪ -4‬پرسیارەکانی توێژینەوە‬
‫دەکات؟‬ ‫‪ -1-4‬زانست ساەکردنەوە باو و لێکدانەوەی چ بابەتێ‬
‫‪ -2-4‬چ جکاوازەکەک لە نێوا زانست ساەکردنەوە و لێکدانەوە و نڤکساردا هەەە؟‬
‫‪ -3-4‬هۆکاری ڕەن دانەوەی وشەکان فارس و نەرەب لە زمان شکعری شانکران بابا چککە؟‬
‫دەگڕێتەوە؟‬ ‫لە هەڵەی ڕێنووس وشە بکانککەکان شکعری نال بۆ چ بابەتێ‬ ‫‪ -4-4‬هۆکاری بوون بەشێ‬

‫‪ -5‬پێشینەی لێکۆڵینەوە‬
‫تهوێژەنەوە لە بوارەکهان کۆکردنه وه‪ ،‬سهاەکردن وه‪ ،‬شه رح و لێکهدانەوە‪،‬‬ ‫ل س ر شکعری نال تا ئێستا کۆمه ڵێ‬
‫وش ‪ ،‬هەڵسەن اند و ڕ خن ب شێوهی کتێب و وتار ئاراسهتەی کتێبنهانەی کهوردی کهراوە؛ بهۆ زانکهاری‬ ‫ف ره ن‬
‫لەم توێژەنەوانە دەکەە ‪:‬‬ ‫زەاتر لەسەر توێژەنەوە و نوورساوەکان پەەوەندەدار بە شکعری نال ئاماژە بە بەشێ‬
‫نال » نوورساوەی مارف خ زن دارن ل و کتێب دا ه م شکعرەکان نال ش رح و لێکهدانەوەەا بهۆ‬ ‫کتێب «ف ره ن‬
‫دانهراوه‪ .‬م سهعود مح ممه د دوو کتێبه «دهسهت ودامان‬ ‫کراوه؛ ه م بۆ وش و زاراوەکا شکعری نال ف ره ن ێ‬
‫ل گوڵزاری نهال » دا م سهعود‬ ‫ل گوڵزاری نال » لەسەر شکعری نال نووسکوەن ل کتێب «چ پکێ‬ ‫نال و چ پکێ‬
‫مح مم د ب ک ڵ وهرگرت ل زانست کڕۆنۆلهۆژی دهەهه وێت ئه و ڕووداوانه ی له ژەهان نالکهدا ڕووەها داوه له‬
‫هۆکار و تێبکن و پرسکار کە ل س ر ژەا ‪ ،‬شوێن ژەها و ئهاوارهە نهال بهووە‪،‬‬ ‫شکعرهکاندا دەاری بکات و هێندێ‬
‫ش بکاتەوەن ل «دهست ودامان نال » هه ول داوه شه رد ک ی مه ال نەبدولکه رەش مهودهڕڕەس بەپێه ڕوانه ە و‬
‫بۆچوون خۆی لەسەر شکعر و وش کان شکعری نال تاوتوێ بکات‪.‬‬
‫کتێب «دوو چام ک ی نال و سامل» ل نووسکن ن الئ ددە س ججادی باس دوو نام دهکات ک ل نێوا نهال‬
‫و سههامل ئههاڵوگۆڕ کههراوەن ه ه ر دوو ت سههکدهک ل ه بههاری ئ دهبکک ه وه باەەخههدار ن کتێبه «نههال ل ه کلوڕۆژن ه ی‬
‫شهکعرهکانکک وه» نههوورساوەی مح ممه د مه ال که رەشن له و کتێهبەدا هەوڵههدراوە شههکعری نههال وەک پێههوانەەەک بههۆ‬
‫لە نهێنککەکان ژەاننهامەی نهال دەربنهاتن کتێبه‬ ‫دەرخستن الەەنە جۆراوجۆرەکان ژەان لێ بدرێتەوە و بەشێ‬
‫ل خ رمان بکری نال » له نووسهکن ئکسهامنکق فه رهجن لەم کتێهبەدا تهوێژەنەوە لە چ نهد الەه ن ژەها و‬ ‫«مشتێ‬
‫شکعری نال کراوە؛ وهک‪ :‬ک ساە ت نال ‪ ،‬ڕۆشهنبکری الی نهال ‪ ،‬داهێنها الی نهال ‪ ،‬زمها الی نهال و نهال له‬
‫ڕوانکنێک کۆم ڵناسککەوەنل ه رکام ل و ب شان شکعرهکان نهال کهراوەتە بنەمهاەەک بهۆ رشۆڤەی باسهەکا ن کتێبه‬

‫‪6‬‬
‫وتار لەسەر نال پێ هاتووەن ب شه ە که مه بهرەتککە لە‬ ‫«نال » لە نووسکن ڕێبوار سکوهەت ن ئەو کتێبە لە کۆم ڵێ‬
‫بە نهاوی‪:‬‬ ‫بە ناوی «چه مک مێتۆلۆژەها و جههانبکن شهکعری نهال » ‪ ،‬ب شه دووهه م بهرەتککە لە وتارێه‬ ‫وتارێ‬
‫بە ناوی‪« :‬ل ستاەش که ردا» و ب شه چهوارهم‬ ‫«م ستووره ل ڕوان ە ک ترهوه»‪ ،‬ب ش سێه م برەتککە لە وتارێ‬
‫شکاندا»ن کتێب «نال لە بەالەەوە بهۆ مهودێڕنکتە»‬ ‫ل نێوا دوو تێ‬ ‫بە ناوی‪« :‬شانکرێ‬ ‫ئەو کتێبە برەتککە لە وتارێ‬
‫لە نووسکن ڕێبوار سکوەەت ن کتێب «نال و خوێندن وهکان س ردهم» لە نووسهکن مح مه د سهالح سهووزهن ن ئه و‬
‫له تکۆرەکه کان سه ردهم تهاوتوێ‬ ‫شکعرهکان نال ب پێ ەه کێ‬ ‫کتێب ل چوار ب ش پێ هاتووه و لە هەر بەشێ‬
‫دەکرێتن ناوەرۆک بەشەکان ئەو کتێبە برەتک لە‪« :‬دەاردهناس »‪ ،‬ەها فنۆمنۆلۆژەهای شهکعری نهال ن له م ب شه دا‬
‫و‬ ‫ه وڵ دراوه ب پێ ڕاڤ کاری نهوێ و جۆرهکهان ڕ خنه ‪ ،‬وهک‪ :‬زمانناسه فۆرمالکسهش‪ ،‬بنه ماخوازی‪ ،‬هێرمنۆتکه‬
‫ڕ خن ی کۆم ڵناس ‪ ،‬دەهەوێت ڕ خن گرا ها بدا تا دهت کان نال بنوێنن وهن نووسهەر دوو دەهاردهی ئاناڕشهکزم‬
‫شانکران ‪ ،‬ەا ڕاڤەکاری نوێ به پێ ڕوانه ە و بۆچهوون وهرگهرت جدرەافهت) له شهکعرهکان نهال لێه دەداتەوەن‬
‫لەب شهه دووههه م «نههال و جوانکناسهه کانههت» شهه دەکههاتەوەن ب شهه سههێه م ئەو تههوێژەنەوەەە بههرەتککە لە‪:‬‬
‫«بن ماخوازی و خوێندن وهی دهق»هه شهکعرەک کان‬ ‫«وەت ێنێشتاە و ەارەک زمانکک کان نال »‪ ،‬لە ب ش چوارهمک‬
‫نال دەخاتە بەر باو و لێکدانەوەن‬
‫ل شکعری نالکدا» نوورساوەی زانا خ لکقن ئ و کتێب له ده وت به ش پێ ههاتووەن له و کتێهبەدا‬ ‫کتێب «ئێرۆتک‬
‫لە شکعرهکان نالکدا دەاری کراوە و چ ند ب ش کتێب ک ت رخا کراوە بۆ پرسه ج سهت ی ژ‬ ‫تووخم کان ئێرۆتک‬
‫ت سکدهی م ستووره هەر لەسەر ئەو بابەتە تاوتوێ کراوەن کتێب «نال ل ب ڵ نامه کان نوسهامنکدا»‬ ‫و لە ب شێکک‬
‫لە نووسکن هێم نوم ر خۆشناون هێم نوم ر ل و سامن ی دواەکدا ب شێوهی ب ڵ نامه ە و دێکۆمێنهت له نێهو‬
‫ب ڵ نام کان نوسامن و ڕۆژه مت ناسان وهک خۆدزکۆ‪ ،‬ل ژەا و شوێن ژەان نال کۆڵکوهته وهن ئه و کتێبه‬
‫زۆر زانکاری دێکۆمێنتاری ک بۆ ماوهی س د ساڵ پرس لێک ل س ر ژەان نهال دروسهت کردبهوو‪ ،‬وەمم داوەتەوەن‬
‫لە ه شت ب ش پێ هاتووە ک هەرکام لە بەشەکا وەمم دان وهی پرو گ لێک ک توێژ ر ک ڵککا لهێ وهردهگرێهت‬
‫و دواتر وەممکا دهدات وهن ئ و پرسکاران هه رکام ب شهێککا بهۆ دانهراوە؛ وهک‪ :‬کتێبه نادەهاری نهال ‪ ،‬نهال که ی‬
‫کوردستان جێهێشتووه؟نکتێب «نال لە دەرەوەی کوردستاندا» لە نووسکن نەبدوڵل دەدادن‬
‫لە وتهار و توێژەنەوەکهان زانسهت اە وەک نهامەی ماسهتەر و دوکتهۆرا لەسهەر دەهوان نهال بهرەتک لە‪:‬‬ ‫بەشێ‬
‫وتارەکان نەبدوڵل خدر مەولود جنال و سۆفک ەری و نال و فەلسهەفە)؛ دەهالکتتکت بهوو و نەبهوو لە شهکعری‬
‫لە‬ ‫نالکدا جترەفە محەمەد ئەدمەد)؛ مقاەسەی نوستالژی در اشعار دافظ و نال جرسوە فتاد )؛ شهێوازی هاوسهەن‬
‫شکعری نالکدا جنطا اولکاە )؛ شانر نامور کُرد و زبا و ادب فارس جسکد اسعد شکخ ادمدی)؛ بررسه فنهر ادبه‬
‫در دەوا متنب و نال جنبدالە رسولنژاد‪ ،‬هادی رضهوا ‪ ،‬پکشهوا ابراهکمه )؛ صهور خکهال در دەهوا نهال جشههال‬

‫‪٧‬‬
‫لە هەڵەکان دەهوان نهال ‪،‬‬ ‫مظهری)؛ نشق و رەاستکزی در اشعار نال جەدالت محمدی)؛ راست کردنەوەی بەشێ‬
‫گۆڤاری هەنار ججەنفەر تارەمان ) و هتدن هەرکام لەم توێژەنەوانە لە گۆشەنک اەەکەوە ڕووچوونکا بۆ دونکای شهکعر‬
‫نال بووە؛ بەمم شکعری نال هەڵ ری توێژەنەوە و خوێندنەوەی زەاترە و تەنانەت کرانەوەی ناوەندێک تهوێژەنەوەە‬
‫و نال ناسککەن‬
‫‪ -6‬تەوەرەی سەرەکی توێژینەوە‪:‬‬
‫لە بەسهەرهات‬ ‫وەک بنهاەەەەک بەهێهز نهارساوە و دەکرێهت زۆرێه‬ ‫لەناو هەموو نەتەوەکاندا‪ ،‬ئ دهىب کالسهک‬
‫لە ڕاسهتککەکان مێژووەه لە‬ ‫ڕووداو‪ ،‬بارودۆخ کۆمەمەەت ‪ ،‬ڕامکاری‪ ،‬کولتووری‪ ،‬خەڵکناس و تەنانەت بەشهێ‬
‫هەڵێنجک ن لە ئەدەب کوردەدا هەنووکە لە ناوەنهدکان تهوێژەنەوەە‬ ‫ناو ئەدەب کالسک ‪ ،‬بەتاەبەت شکعری کالسک‬
‫هەوڵێک شکاو بۆ نۆژە کردنەوەی ئەو بەشە گرن ە لە ئارادا نەبهووە و خوێنهدنەوەەەک نهوێ بهۆ ئەدەبه کالسهکک‬
‫ئەنجهام نەدراوەن لە مێهژووی ئەدەبه کالسهکک کوردەهدا‪ ،‬نهال وەک ەەکەم‬ ‫کهوردی‪ ،‬بەتهاەبەت شهکعری کالسهک‬
‫توتابنانەی بابا نارساوە کە کارتێکەری لەسەر بەشێک بەربلو لە شانکران دوای خۆی بهووەن هەرچەنهد‬ ‫پێشەن‬
‫دەسهت بەکهار بهوو ‪ ،‬بەمم‬ ‫ناوەندەکان چاپ و بلو کردنەوەی کتێب وەک هەموو ومتان تر لە کوردستا درەنه‬
‫تهوێژەر ئەرکه سهاەکردنەوەی دەهوان شهانکرا و‬ ‫سەرەڕای ئەو کێشەەەش لە ماوەەەک کورتدا لە الەە کۆمەڵێه‬
‫چهاپ و بلوکهردنەوەی‬ ‫چاپ و بلوکردنەوەی نوسنە کۆنەکا لە ئەدەب کهوردی ئەنجهام دران دەهوان نهال پهێ‬
‫لە الەە چەنهد‬ ‫شەرح و لێکدانەوەی م ال نەبدولکەرەش مهودهڕڕەس و فهاتح و مح ممه دی کهوڕی چەنهد جارێه‬
‫لێکۆڵەران شکعری کوردی ساەکراوەتەوەن لە پێشەک دەوان نال ‪ ،‬بلوکراوەی پەخشهان ای کوردسهتا فهاتح مەال‬
‫کەرەش دەڵێت‪" :‬پێشرت لەو چاپەی دەوان ئێمە‪ ،‬دەوان نال لە ساڵ ‪ 1931‬له الەه کهوردی م رەوانککه وه و سهاڵ‬
‫ن ل موتبکت وه لە سنە چاپ و بلو کراوهت وه"؛ پاشا لە الەە گکو موکرەهان تهوێژەر و نووسهەری‬ ‫‪ 132٧‬ل الە‬
‫نارساو‪ ،‬دەوان نال کۆکراوهتەوە و چاپ بووەن‬
‫دوای بلوبوونەوەی ئەو دەوانانەی نال ‪ ،‬جارێک تر لە الەە مامۆسهتا مەال نەبهدولکەرەش مهودەڕڕەس و فهاتح‬
‫نەبدولکەرەش شکعری نال بە پشتبەسب بە چەند نوسهنە و دەسهتنووو سهاەکراوەتەوە‪ ،‬بەمم سهەرەڕای هەوڵه‬
‫شکاوی ئەو مامۆستاەانە بۆ ساەکردنەوە و لێکدانەوەی دەهوان نهال ‪ ،‬هێشهتا شهکعری نهال نهاتەواوی و هەڵە جها چ‬
‫هەڵەی لێکهدانەوەە بێههت‪ ،‬ەهها هەڵەی ڕێنووسه بە روخسههارەکەوە دەههارەن لە پێشههەک دەههوان نههال بەڕێههز فههاتح‬
‫نەبدولکەرەش ئاماژەی کردووە بۆ ساەکردنەوەی ئەو دەوانە لە نوسنە دەستنووسهەکان مەال مهودەممەد چروسهتان‬
‫و مەال نههارف چن نکههان و سههێ کەشههکۆڵ کە لە الەە شههێخ نەلهه تەرەداەهه بە دەسههت گەەشههتبوو؛ کەڵکهه‬
‫وەرگرتووە‪ ،‬بەمم وەک خۆی دەڵێت نوسنەکان لەباری لێکدانەوە زۆر بە دڵ نەبهووەن لێهرەدا جێه خهۆەەت ئامهاژە‬

‫‪٨‬‬
‫بەم بههابەتە بکرێههت کە زانسههت سههاەکردنەوە جکههاواز لە شههەرح و لێکههدانەوەەە و لە سههاەکردنەوەدا هەر جههۆرە‬
‫لێکدانەوەەەک دروست نککە ن ساەکەرەوە وەک کەسێک ئەمەگناو و وەفادار ئکزن گۆڕانکارە پێ نەدراوەن‬
‫ئەم تهوێژەنەوەەە لە دوو بەش پێه هههاتووە؛ لە بەشه ەەکەمههدا‪ ،‬بەکهورت هۆکارەکههان ڕەن هدانەوەی وشههەکان‬
‫فارس و نەرەب لە شکعری شانکران توتابنانەی بابها تهاوتوێ دەکرێهتن لە دەهوان نالکهدا‪ ،‬بهابەتێک زۆر دەهار‬
‫بوون هەڵەی ڕێنووس ئەو وشە فارسککانەەە کە لە زۆر دێڕدا لێکدانەوەی هەڵەشه لێکەوتهۆتەوەن پاشها لە بەشه‬
‫لە وشههە بکانککەکههان دەههوان نههال جشههەرح و لێکههدانەوەی مەال نەبههدولکەرەش مههودەررەس‬ ‫دووهەمههدا‪ ،‬بەشههێ‬
‫بلوکراوەی کوردستا ) کە بە هەڵە لە دێڕەکاندا جێکەوتوو ‪ ،‬ڕاست کراونەتەوەن‬
‫‪ -1-6‬بەشی یکەم‪ :‬هۆکاری ڕەنگدانەوەی وشەکانی فارسی و عەرەبی لە شیعری شاعیرانی قوتابەانەی باباندا‪:‬‬
‫بابەتێک دەار لە شکعری شانکران بابا و بەتاەبەت شهکعری نهال ‪ ،‬بهوون وشهەکان فارسه و نەربکهکە کە لە زۆر‬
‫دێڕدا بە هەڵە نوورساو و لێکدانەوەی هەڵەشکا لهێ کەوتهۆتەوەن ئەو تاەبەمتەنهدەکە تەنکها بە تەوارەی شهکعری نهال‬
‫تووش ئەو بەسەرهاتە تاڵە بووەن زمان کهوردی وەک زۆربەی‬ ‫لە دەوان شانکران کالسک‬ ‫نەبڕاوە‪ ،‬بەڵکوو بەشێ‬
‫زمانە زەندووەکان دونکا تووش تێکەموی لەگەڵ زمانەکان دەکە بووەن‬
‫هۆکاری سکاسه ‪ ،‬کولتهووری و ڕۆشهنبکری‬ ‫لە سەدەی سێزدەھەمدا‪ ،‬شۆڕشێک ئەدەب نوێ لە ئاکام کۆمەڵێ‬
‫و هتد‪ ،‬لە بەستێنێک تاەبەت کە خاوە شەتڵێک دەار و جکاوازە لە ئەدەب کوردەدا دێتە ڕسکا ن ئەو شۆڕشهە ههۆی‬
‫دەرکەوتن توتابنان ەەک کالسکک شکعری بوو ک ل ئ مارهت باباندا سەری هەڵدان شهکعری توتابنهانەی بابها بە‬
‫هەوڵ و تێکۆشان ەەکەم ئامهەڵ ری ئەو توتابنانەەە‪ ،‬واتە نال لە ئەدەب کوردەدا پێناسە کهران به هۆی دەرکەوتنه‬
‫دەگۆڕدرێهت و شهاره‬ ‫دوو نکوچ دهس مت کوردی بابا و ئ ردهم تا ڕادەەەک شێوهی ژەا و بکر کردن وهی خ ڵ‬
‫کوردنشکن کا ئاوهدانرت دهبن وه‪ ،‬بێگوما ئ م گۆڕانکارەکان ل س ر دهته ئ دهبککه کا شهوێندان ر بهوو ن بابانه کا‬
‫توانککا خوێندهوار و ف تێ دوجرهکا ل دهوری خۆەها کهۆ ک نه وه و شهاره کوردنشهکن کا ئهاوهدانرت و گه ورهتر‬
‫بک ن وهن زۆری شارهکان کوردستا ب زاراوەی سۆران دهئاخڤ ن م کۆی خانەتها و دێههات بهۆ شهار و دهوجرهی‬
‫دەخوڵقێنێهت کە زاراوەی ئه دهب لە گهۆران ‪ ،‬واتە هەورامه‬ ‫مزگ وت دهگۆڕدرێتن ئەو بارودۆخە نوێکە بەسهتێنێ‬
‫وردەوردە بۆ سۆران و فهۆڕم شهکعری لە جهووتسهەرواوە بهۆ ەەزەل و کێشه شهکعری لە بڕگەەه بهۆ نەرووزی‬
‫ب ۆڕدرێت و لە ئاکامدا شکعری کوردی تووش گۆڕانێک بنەماە بێت جتارەمان ‪)240 :139٨ ،‬ن‬
‫لە شهکعری شهانکران بابها ‪ ،‬ڕەن هدانەوەی وشهە و زاراوەکهان‬ ‫لە ئاست زمانکدا‪ ،‬دەاردەی زۆر سهەرن ڕاکهێ‬
‫فارس و نەرەبکهکەن گەرچه ڕێهژە و ئاسهت ئەو بەکارهێنهانە تها ڕادەەەک جکهاوازە‪ ،‬بەمم ئەو کهارتێکەرەکەی زمهان‬
‫نەرەب و بەتاەبەت زمان فارس لەسەر زمان شهکعری ئەو بەرەەەی شهکعری کهوردی‪ ،‬بهابەتێک داشها هەڵنەگهرەن‬
‫بوون ئەو دەاردەەە ئەوەما بۆ ڕوو دەکاتەوە لە شکعری شانکران باباندا بەکارهێنان وشە و زاراوەی بکهان نە تەنکها‬

‫‪9‬‬
‫بهووە‬ ‫نواندن دەسهەمت شهکعری شهانکر و تەنهانەت شهانازی کهردنک‬ ‫خاڵێک نەرێن نەبووە؛ بەڵکوو بەجۆرێ‬
‫جناری‪ ،)9 :13٨3 ،‬نال ڕاستەوخۆ لەم دێڕەدا‪ ،‬ئەو ئکددەعاەە دەسەێێنێت‪:‬‬
‫فههههارو و کههههورد و نەرەب هەر سههههێش بە دەفههههتەر گرتههههووە‬
‫نههال ئهههههەمڕۆ خههههاوەن سهههێ مهههوڵکە‪ ،‬دەهههوان هەەە‬

‫جنال ‪)5٨2 :13٧٨ ،‬‬

‫هۆکارێک تری ڕەن دانەوەی وشهەی فارسه و نەرەبه لە زمهان شهکعری شهانکران بابانهدا ئەوەەە کە بەههۆی‬
‫ئەوەی وانەکا بە زمان فارس و نەرەبه بهوو ‪ ،‬خوێنهدکاری کهورد هەر لە سهەرەتادا دەکەوتە بەر کهارە ەرە ئەو‬
‫زمانانەن ئەم نەرەتە وێڕای تهازانج فێربهوون زمانەکهان تهر و کهردنەوەی دەرگهای زمها و وێهژەی نەتەوەکهان تهر‬
‫کارە ەرەکا لەسەر گۆڕەن بەرەبەرەی زمان خوێندکاری کهورد بهووە و ئەم بهابەتە لە دواتهردا ههۆی دوورکەوتهنەوە‬
‫شانکران ئەو بەرەەە لە زمهان ئاسهاە کۆمەڵ های کهوردی بهووەن لە الەەکه تهر‪ ،‬شهانکران توتابنهانەی بابها بە‬
‫مەبەست تاتککردنەوەی خۆەا لەم بهوارهدا هەوڵکها داوە ئەزموونەکهان ئەو وێهژانە ب هوازنەوە نهاو ئەدەبه کهوردی‬
‫لە شهکعرەکانکا فارسهککەن‬ ‫بەڵ ەش بۆ سەێاندن ئەو ئکهددەعاەە دەهوان شهانکران کالسهکک کهوردەکە کە بەشهێ‬
‫بەهۆی فەرم بوون زمان فارسه لە نهاوچە کوردنشهکنەکا ‪ ،‬بەتهاەبەت ڕۆژهەمته کوردسهتا ‪ ،‬ئاسهاەکە لە وەهها‬
‫بارودۆخێکدا زمان فارس کارە ەرە لەسەر زمان کوردی ببێتن زۆربەی شهانکران ئه م توتابنهانەەە مامۆسهتای‬
‫ئاەکن بوو و خوێندنکا لە دوجرە و بە شێوەی فەتێکەت دەست پێکردووە؛ بۆەە زەاترە زانکارەکا لەسەر ش رع و‬
‫و زاراوەکان لۆژە ‪ ،‬سهۆفک ەری و‬ ‫ئاەکن ئکسالم هەبوو و س رف و ن دوی ن رهب و زانست ڕەوانبێژی و چەم‬
‫تێ ەەشههب لە شههکعری‬ ‫هتهد‪ ،‬زەههاتر لە شههکعرەکانکاندا ڕەن ه داوەتەوە؛ ڕەنه ە هەر ئەو تاەبەمتەنهدەکە هههۆی درەنه‬
‫شانکران ئەو بەرەە بێت؛ وەک نال خۆی دەڵێت‪:‬‬
‫نهههههومرێکە بە مکزانههههه ئەدەب تهههههودفە فرۆشهههههش‬
‫زۆرم وت و کەو تێههه نەگەەههه ‪ ،‬ئێسهههتە خەمۆشهههش‬

‫جنال ‪)290 :13٧٨ ،‬‬

‫بۆەە ئەو زمانانە لە ڕێ ەی خوێندن ئاەکنکەوە کارە ەرەکا لەسەر زمها و وێهژەی ئەو تۆنهاەەی شهکعری کهوردی‬
‫بووەن ب پێ خوێندنەوەی دەوان شانکران ئ و توتابنانەەە دهردهک وێت ل و س ردهم دا هۆنکنەوەی شهکعر به زمهان‬
‫ل ڕ خن گران ئ و سه ردهم به کهوردی شهکعر نووسهکنکا به‬ ‫فارس ‪ ،‬ن رهب و تورک باو بووه و ت نان ت ب شێ‬
‫الوازای ه ست شانکر ناساندووه؛ بۆەەش شانکرێک وهک نال ل وەممکاندا دەڵێت‪:‬‬

‫‪10‬‬
 ‫تههه بع شههه کک رباری مههه کهههوردی ئ گههه ر ئکنشههها دەکههها‬
‫ئکمتکحهههان خهههههۆە مهههه تسوودی لههه نهههه مدا وا دهکههها‬

‫جنال ‪)102 :13٧٨ ،‬‬

‫ئەو چەند دێڕە سەێێنەری شانازی کردن نهال بە زمهان کهوردەکە و بەگشهت نووسهک بە زمهان کهوردی وەک‬
‫دهبوو ل و س ردهم دا شکعر تەنکا هه ر به‬ ‫ئەرکێک نەتەوەە ناوی دەبا و پێناسەی دەکاتن ب الی ڕ خن گران وه ڕ ن‬
‫بێنێته‬ ‫لەو بکرۆکانە گەەشتووە و هه وڵ ئه وهی داوه زمهان کهوردە‬ ‫زمان ن رهب ‪ ،‬ەا فارس بنوورسێت؛ نالک‬
‫ڕەز و ئاست زمان کان دەکەی دونکا و بککات ب ب ڵ ی مانەوە و دهوڵ م ندی زمان کوردین‬
‫‪ -2 -6‬بەشی دووهەم‪ ،‬ڕاست کردنەوەی چەند هەڵەیەکی شیعری نالی‪:‬‬
‫لەنێو شانکران توتابنانەی باباندا زمان شکعری نهال زێهدەتر لە شهانکران تهر تهێکەڵ بە زمانەکهان فارسه و‬
‫نەرەب بهووەن دەکرێهت ئەو دەهاردەەە‪ ،‬وەک دەهاردەەەک شێوازناسه شهکعری نهال بنارسێهتن لەم تەوەرەدا چەنهد‬
‫هەڵەەەک شکعری نهال ‪ ،‬بەتهاەبەت هەڵەی ڕێنووسه وشهە بکانککەکها رشۆڤە دەکەەه ن نزەکه شهێوەی ڕێنووسه‬
‫لە پکتەکا وەک‪ :‬د‪ ،‬ذ ‪ ،‬ک‪،‬گ‪ ،‬وننن هتد‪ ،‬و هاوشێوەە ڕێنووسه ئەو پکتهانەی جکاوازەکها تەنکها لە نهوختە‬ ‫بەشێ‬
‫داەە وەک‪« :‬ب‪ ،‬پ‪ ،‬ت‪ ،‬ج‪ ،‬چ‪ ،‬ح‪ ،‬خ‪،‬ر‪ ،‬ز‪ ،‬ژ‪ ،‬و‪ ،‬ش» لە سەرەتا و ناوەندی وشهەکاندا و پهاک بهوونەوەی وشهە و‬
‫لە هەڵەی ڕێنووسه ئەو جهۆرە وشهانە لە دەهوان‬ ‫پکتەکا لە نوسنەکاندا دەکرێت وەک هۆی سەرهەڵدانی بەشێک‬
‫ئاماژەی پێ بکرێتن‬ ‫شانکران کالسک‬
‫لهه چههاوانش ههه تا کهه ی ت ترهتهه تره خههوێ دهکهه ی ئهه ی دۆسههت‬
‫کههههوا ئهههه م ن هههههد و پهههه ەام و وهفهههها کابینتاااا ‪ ،‬بههههازآ‬

‫جنال ‪)93 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێههڕەدا‪ ،‬وشههەی «کههابک » بە بههن وشههەەەک فارسههککە و واتههای «مههارەە » هەەە و لەم دێههڕدا هەر بەم واتههاەە‬
‫لێکدانەوەی بۆ کراوە کە هکچ هاوڕێژەەکەک لەگەڵ وشە سهەرەکککەکان ئەو دێهڕە نکهکە و دروسهتەکەی «کهاەک » ههەن‬
‫بەپێ ڕێنووس کۆ «کاەکنتە» کورت کراوەی «کە ئاەکنتە» ەە؛ وشەی «کاەکنتە» لەگەڵ ن هد‪ ،‬په ەام و وهفها لەبهاری‬
‫واتاەکەوە هاوڕێژەە هەەەن ئەم هاوڕێژەەکە پێکهێنەری ڕازەی جوانکاری «چاولەەەک» هە و بەپێه ئەم ڕازەەە دەتهوانک‬
‫واتای دێڕەکە بە دروست رشۆڤە بکەە و بسەێێنک ئەم وشەەە لە ڕاستکدا «کهابک » نککههە و «کهاەک » ههە؛ لە الەەکه‬
‫تر‪ ،‬وشەکان «کابک و کاەک » تەنکا لە پکتەکان «ب و هکه» ناوەڕاستدا جکاوازەکها هەەە؛ نزەکه شهێوەی ڕێنووسه‬
‫پکتەکان «ب و هکه» هۆی هەڵەی ڕێنووس ئەو دوو وشەەە لە نوسنە کۆنەکاندا بووەن‬

‫‪11‬‬
‫نال لە بەرامبەر بێبەزەە دڵبەرەکەی دێتە پەەڤ و دەڵێت‪ :‬ئەو وەفها و نەههد و پەەهامنەی کە ئهاەک و ڕێوڕەسهمت‬
‫دەرخەری وەفا و ئەمەگناسکت بوو‪ ،‬چ بەسەرهات و ئێستە کهوانێ؟ بە گهۆڕەن وشهەی «کهابک » دێهڕەکە لە بهاری‬
‫واتاەکەوە دروست دەبێتن‬
‫ئههههه و فههههه وت و وهفاتههههه سههههه ب ب ن ههههههد و وهفاتههههه‬
‫چههوو سههانکق ە ب ه ردی ن ه جووز و گههوڵ و م ا هههات‬

‫جنال ‪)140 :13٧٨ ،‬‬

‫فارسهکدا وشهەی «مهول»‬ ‫لە شکعری نالکدا توێژەرا بە هەڵە وشەی «مول» ەا بە «مق» لێکداوەتەوەن لە فەرهەن‬
‫واتە «شەراب ترێ» وشەەەک نارساوە و لە شکعری فارسکدا زۆر بەکار ههاتووە‪ ،‬لەم دێهڕەدا‪ ،‬وشهەکان گهوڵ‪ ،‬مهول‬
‫هاوڕێژەەکا هەەە و بەپێ ئەم هاوڕێژەەکە واتای دروست دێڕەکە دەردەکەوێتن‬
‫گەر ئههه رشهف و م دبووبههه ‪ ،‬ەووسهههو یهههوڕی ە نقووبههه‬
‫یههچ بههوو بهه خڕەههداری‪ ،‬ەهه نن یهه زولهه ەنا یههچ‬

‫جنال ‪)166 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬لە سەرەتای باڵ ەەکەمدا وشەی «گەر» هاتووە کە هەڵەەە و بەپێ وشهەی سهەرەتای بهاڵ دووهەم کە‬
‫«کچ» هە و بنەمای سەرەک هۆنکنەوەی شکعرەکە کە لەسەر وەسف «کچ و کوڕ» هە‪ ،‬ئەم وشەەە دەبهێ بکهرێتە «کهوڕ»‬
‫و بەم ڕاست کردنەوەەە واتای دێڕەکەش تەواو و کامڵ دەبێتن‬
‫گهههوڵ ‪ ،‬م سهههت شههه و و ڕۆژ مەدام‬ ‫چهههاوی هههه مڕ ن‬
‫ەهه ك لهه ن شااگوفت ی ب ن فشهه ‪ ،‬ەهه ك لهه نەەتۆفهه ڕ دهیهها‬

‫جنال ‪)106 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێههڕەدا وشههەی «مەدام» بە هەڵە نههوورساوە و مەبەسههت «مههودام» هههە کە لەبنەمههادا وشههەەەک نەرەبکههکە و لە‬
‫فارسکدا واتای «هەمکشە و شەراب» ی هەەەن هەر لەم دێهڕەدا‪« ،‬ن شه وفت » واتهای نەپشهکووتووی هەەە و‬ ‫فەرهەن‬
‫مەبەست نال «نەشکوفتە» بووەن لەم دێڕەدا‪« ،‬نەەتۆف ڕ» ههاتووە و مەبەسهت شهانکر گهول «نکتهووفەر» بهووە کە بە‬
‫هەڵە لە دێڕەکەدا نوورساوەن‬
‫زابیااااااتەی تەبعههههههش سههههههوارە ئکههههههدەعای شههههههاه هەەە‬
‫مودتەشهههەم دەهههوانە‪ ،‬داوای تەختههه خاتهههان دەکههها‬

‫جنال ‪)99 :13٧٨ ،‬‬

‫‪12‬‬
‫لەم دێڕەدا‪ ،‬لە سەرەتای باڵ ەەکەمدا لە دەستەواژەی «زابکتەی تەبعش» وشهەی «زابکهتە» بە واتهای تەبکعەته بە زەوق و‬
‫لە لێکدانەوەکاندا هاتووە؛ دروست ئەوەەە ئەم دەستەواژەەە بکرێتە «زابکت تەبع» بە واتای ئەفسهەری تەبهع‬ ‫ڕێ وپێ‬
‫کە شوبهاندنێک خەەاڵککە و هۆی بەهێزتهر بهوون الەەنه جوانکناسه دێڕەکەشهەن «زابکهت» وشهەەەک نەرەبکهکە و‬
‫واتای‪ :‬ئەفسەر‪ ،‬ەا پۆلکس و ڕاوێژکاری هەەە و بەم واتاەە زیاتر لەگەڵ وشەکان و واتای سەرەکی دێڕەکە هێاوێێەەیی‬
‫دەبکت تا «زابکتە» بە واتای تەبکعەت بە زەوق و ڕێ وپێ ن‬
‫خههای بهه ری پێههت ههه م گههڵ و ههه م گههوڵ بهه سوروشاا م‬
‫وهتتهههه ەهههه م و شههههادی ئهههه وه یردوومهههه بەسهههه ردا‬

‫جنال ‪)٧6 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێههڕەدا وشههەی «سوروش ه » بە هەڵە جههێکەوتههووە و دروسههتەکەی ئەوەەە بکههرێتە «رسەشه » کە لە بنجههدا‬
‫وشەەەک پەهتەوەکە و واتای فرمێسک هەەەن‬
‫بههه زاهکر گههه ر م گ سهههداره‪ ،‬بههه بهههاتک سههه د چ مههه نزارە‬
‫ب سووڕ ت ە ک ب ە ک خهاره‪ ،‬به مه ننا سه د گولوساتان‬

‫جنال ‪)500 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێههڕەدا‪ ،‬وشههەی «گولوسههتانە» هەڵەی ڕێنووس ه هەەە و بەم شههێوەەە لەگەڵ سههەرەوای گشههت شههکعرەکەش‬
‫خوێندنەوەی نکهکە و دروسهتە ئەوەەە بکهرێتە «گولسهتانە» کە بەم شهێوەەە لەگەڵ سهەروای سهەرەک شهکعرەکە زەهاتر‬
‫گونجاوی دەبێتن‬
‫چ شهههه و‪ ،‬چ ڕۆژ؟ وهههههها یههههورت لهههه هو و لهههه نب و مکههههزاح‬
‫یههه هههه ردوو وهك یااا ك چاااوون بههه ن ەمههه ە بههه م و زەهههر‬

‫جنال ‪) 215 :13٧٨ ،‬‬

‫کە پێه ههاتووە؛‬ ‫لەم دێڕەدا‪ ،‬دەستەواژەی «ە ک چوو » هەڵەی ڕێنووس هەەە و بەهۆی دەربڕەن شهوبهاندنێ‬
‫دەبێتن‬ ‫دەبێت ئەو دەستەواژەەە «ە ک ئ چوو » بێت و بەم شێوەەە کێش شکعرەکەش دروست و ڕێ‬
‫گههه رد‬ ‫ئ گههه ر خهههوێنش دهڕێهههژی تهههۆ‪ ،‬ئههه وه تێههه و ئههه مک‬
‫ئ گههه ر بنیاااادی پهههه ەام ‪ ،‬دهسهههت مهههه دامێنتههه ‪ ،‬بههههازآ‬

‫جنال ‪)92 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا وشەی «بنکهاد» بە واتهای‪ :‬بنهاەە و بهنەڕەت بە هەڵە نهوورساوە و گومها لەوەدا نکهکە نهال «بونکهاد» ی‬
‫بنوورسێت و بێژە بکرێتن‬ ‫مەبەست بووە و دروستە هەر «بونکاد» ە‬

‫‪13‬‬
 ‫گوڵشهههه وهیههههوو ب زمێتهههه یهههه ئادههههادی هااااوزاری‬
‫بهههههۆ تهههههاتەگوڵێت گ ەککههههه ڕوتبههههه ە مکئهههههات‬

‫جنال ‪) 142 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «هوزار» بە هەڵە نوورساوە و مەبەست «هەزار» هە کە وشەەەک فارسککە و واتای بولبول هەەەن‬
‫نهههه خت سهههه م ر و ماەهههه بههههۆ دهوڵهههه ت دنکهههها یههههچ‬
‫یهههوڕ زەبههه دهبوساااتان ‪ ،‬یهههچ شههه مع ش بوساااتان‬

‫جنال ‪)164 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬دوو وشەی «دهبوسهتان و ش بوسهتان » بە هەڵە نهوورساو و دروسهت ئەوەەە ئەم دوو وشهەەە بکهرێنە‬
‫«دەبستا و شەبستا » کە هەر دوو وشەی فارسک و بە تەرتکب واتای «توتابنانە و شوێن دەسانەوە» ەا هەەەن‬
‫ههههه م گوڵباااا نی بێخههههاری‪ ،‬ههههه م مهههه زرهن ئهههه زهاری‬
‫ههههه م مهههه خزهن ئهههه رساری‪ ،‬ئکسههههبات مهههه زاەا یههههچ‬

‫جنال ‪) 166 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «گوڵب » بە هەڵە نوورساوە و دروست ئەوەەە ئەم وشەەە بکرێتە «گولبو » هە کە لە فەرهەن ه‬
‫فارسکدا واتای «پنجە گوڵ‪ ،‬ەا داری گوڵ سووری» هەەەن‬
‫ئهههه ی دڵ خهههه راج داسههههڵ زوڵامتهههه بهههه در و بهههه ڕ‬
‫مکراتههههه ئکعتکبهههههاره لههههه فورزهنااااادی ف ەتههههه تووو‬

‫جنال ‪) 249 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «فورزهندی» بە هەڵە نوورساوە و دروست ئەوەەە ئەم وشەەە بکرێتە «فەرزەند»ن‬
‫گههه ر فههه ڕڕ و تهههاج و زەنههه ت و شههه وی ت وهفهههای دهبهههوو‬
‫بهههێ دهردەسههه ر دهمانههه وه بهههۆ تهههاوو و خااا رووس‬

‫جنال ‪) 249 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «خ رووو» بە هەڵە نوورساوە و دروست ئەوەەە ئەم وشەەە بکرێتە «خورووو»ن‬
‫وهره توربههههها بهههههه جههههها ههههههه ر دوو بهههههرا بههههههک‬
‫یهههه تههههۆ بههههێ مههههادهر و مهههه بههههێ پااااودهر مههههام‬

‫جنال ‪) 2٧4 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «پودهر» بە هەڵە نوورساوە و دەبێ بەپێ بێژەی دروست بکرێتە «پدەر»ن‬
‫‪14‬‬
 ‫‪،‬گهههوتش‪ :‬بابهههاە نههه ەکاره‬ ‫یههه دەهههتش شااا كڵی سههه د ڕ ن‬
‫یهه بکسههتش لهه فزی بێدهن هه ‪ ،‬گههوتش‪ :‬شهه ەپووری شههاپووره‬

‫جنال ‪)419 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی«ش یڵ »بە هەڵە نوورساوە و دروست ئەوەەە ئەم وشەەە بکرێتە «شکڵ » ن‬
‫اللهههه کهههه م جم رێکهههه بهههه بهههها خههههۆش و گهههه ش دهبههههێ‬
‫نهههههاوی کههههه پهههههڕ خههههه ڵووزه بههههه شااااا بنم گ شهههههاە وه‬

‫جنال ‪)554 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «ش بنش» هەڵەی ڕێنووس هەەە و دروست ئەوەەە ئەم وشەەە بکرێتە «شەبنەم»ن‬
‫بههههرۆت تک ێکهههه وساااا ی سهههه ەق ل و م سههههتوول و مووکههههاره‬
‫کههه نکشهههوهی ج وهههه ره‪ ،‬ڕ مهههز و ئکشهههارهی ئهههاوی م وداەههه‬

‫جنال ‪) 562 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «وسمە» هەڵەەە و دروست ئەوەەە ئەم بکرێتە «وەسهمە»ن وهسهم ‪ :‬گکاە که وەشهک دەکه و‬
‫دهەکوت ن لە کۆندا ژنا بۆ ڕ ش کردن س ر و پرچکا سوودەا لێ وەرگرتووەن‬
‫ئهههههههههه هت ت نههههههههههدادی م داسههههههههههک نووسههههههههههکا‬
‫خههههههاڵ ەهههههه ك و زوڵفهههههه دووا ‪ ،‬ههههههه ر دوو سههههههکا‬

‫جنال ‪) 333 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم ەەزەلەدا ئەگەر وشهەکان سهەروا بنهوێنکنەوە تێههدەگەە لە تەواو سهەرواکاندا ەەک «ی» کەمهرت نههوورساوە و‬
‫دروست ئەوەەە ئەم «ی» دواەکە لە تەواو سەرواکاندا بکرێتە دوو «ی» وەک‪ :‬نووسککا ‪ ،‬سککا ن‬
‫فهههههه رمووی بهههههه مااااااژ ی م سههههههت ‪ ،‬ئازانهههههه و ت ڕدهسههههههت‬
‫سهههههادهی لههههه دڵههههه سسهههههت ‪ ،‬تکهههههرێ‪ ،‬بههههه ت م نناەههههه‬

‫جنال ‪) 566 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬وشەی «مژ ی» بە هەڵە نوورساوە و دروستەکەی ئەوەەە بە ڕێنووس کوردی بنوورسێتەوە‪« :‬موژ ی»ن‬
‫مهههه وهیههههوو ڕ نههههدم و تههههۆ وهك گههههوڵ و سهههه بزهی دی اااا نی‬
‫مههههههه دهگهههههههرەێش و دهنهههههههاڵێنش و تهههههههۆ پێدهیههههههه ن‬

‫جنال ‪) 6٧5 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬لە باڵ ەەکەمدا وشەی «دەم ن » بە هەڵە نهوورساوە و دروسهتەکەی ئەوەەە بکهرێتە «دەمە » کە لەگەڵ‬
‫وشەکان گوڵ و سەبزە ڕازەی چاولەەەک دەخوڵقێن و الەەن جوانکناس دێڕەکە بەهێزتر دەکە ن‬

‫‪15‬‬
 ‫«نهههههههال » زوبان یههههههه ی تههههههه ڕ و پهههههههاراوی س وسااااااا نت‬
‫دهههههه ەران چههههههاوی نێرگسهههههه ‪ ،‬وهك الڵهههههه ‪ ،‬نههههههادوێ‬

‫جنال ‪) ٧06 :13٧٨ ،‬‬

‫لەم دێڕەدا‪ ،‬لە باڵ ەەکەم وشەی «س وس نت» هەڵەی ڕێنووس هەەە و دروستەکەی «سووس نت» ههەن ئەم جهۆرە‬
‫هەمنەی دەوان نال بەگشت بۆ هەڵە بێژەکردن وشەکا دەگەڕێتەوەن‬
‫لە زۆربەی دەوان شانکراندا بەهۆی ئەوەی لە کۆندا شێوازی چهاپ و بلوکهردنەوەی کتێهب و دەهوان شهانکرا‬
‫لە دەوان شانکرێک تردا تۆمار کرابێهتن لە ئەدەبه فارسهک‬ ‫بەم شێوازەی ئێستا نەبووە؛ ئاساەکە شکعری شانکرێ‬
‫بە نێوی شانرێک تهر جهێکەوتبێهت و لە نهاو‬ ‫ئەو بابەتە ڕووی داوەن لە ئەدەب کوردەشدا ئاساەکە شکعری شانکرێ‬
‫دەوانەکەی بە هەڵە تۆمهار کرابێهتن لێهرەدا ئەرکه سهاەکەرەوەە بە وردبکنه و بەپێه زانسهت شێوازناسه شهکعری‬
‫شانکرا لەو جۆرە هەمنە بپارێزێتن دەهوان نهال لەم جهۆرە هەڵەەەش بهێبەش نەبهووە؛ بهۆەە دوای خوێنهدنەوە و‬
‫هەڵسەن اندن بەش فارس شکعرەکان نال دەرکەوت دوو چوارەنەی فارس بە هەڵە لە دەوان نالکدا تۆمهار کهراوە‬
‫کە هۆنراوەی نال نک و بە توێژەنەوەەەک کورت ئەو ڕاستککە دەردەکەوێتن چوارەنەکا برەتک لە‪:‬‬
‫ەهههههه نههههههکشرخههههههت‪ :‬جألَساااااات ماااااانکم ِببَعیااااااد)‬
‫وا نهههههههههکش دە هههههههههر‪ :‬جاِن َعااااااااا اي لَشَ ااااااااادید)‬

‫بههههههر گههههههرد رخههههههت نوشههههههت ‪ :‬جیحیاااااا َو ی یاااااات)‬

‫َ‬ ‫ااااات ِمااااا َ ال ِعشااااا ِ ‪َ ،‬ف َقاااااد ما‬
‫ااااات شَ ااااا ید(‬ ‫َ‬ ‫) َمااااا ما‬

‫ئەو چوارەنەەە شانکرەکەی جابوسعکد ابوالنکرە) و تا ئێستا بە هەڵە بە شکعری نال نارساوەن‬
‫آن زلااااااار مشاااااااکبار بااااااادان روی چاااااااون نگاااااااار‬
‫گااااار کاااااوتە اسااااات‪ ،‬کاااااوت ی از وی عجااااا مااااادار‬

‫شاااااا در ب ااااااار میااااااا کنااااااد سااااااوی کاااااااوت ی‬

‫آن زلاااار چااااون شاااا آمااااد و آن روی چااااون ب ااااار‬

‫ئەو چوارەنەەەش شکعری جامکر معزی) ەە و بە هەڵە لە بەش فارس دەوان نالکدا تۆمهار کهراوە و تها هەنهووکە بە‬
‫چوارەنەەەک نال نارساوەن‬

‫‪16‬‬
 ‫‪ -٧‬ئەنجام‬
‫لە ڕەخنەگهرا سهاەکەرەوە‪ ،‬هەڵەگهری‬ ‫‪ -‬لەم توێژەنەوەەەدا بەو ئەنجامە گەەشتک ‪ ،‬بە پێچەوانەی بۆچهوون بەشهێ‬
‫زانسههت دەق نکههکە؛ واتە ئەگەر لە نوسههنەەەک دەستنووس هدا هەڵە هەبێههت؛ هەرچەنههد ئەو هەمنە لە الەە خههودی‬
‫نووسەرەشەوە بێت؛ ساەکەرەوە ئکزن گۆڕانکاری نککە و ناتوانێت دەست تێهوەردا لە دەتهدا بکهات و خهۆی لەگەڵ‬
‫لە بێههژە و دەسهتەواژەکان دەته سههەرەک ب ۆرێهتن زانسههت‬ ‫نووسهەری سهەرەک بە هههاوبەش بزانێهت و بەشهێ‬
‫ساەکردنەوە‪ ،‬جکاواز لە شەرح و لێکدانەوەەە و لە ساەکردنەوەدا هەر جۆرە لێکدانەوەەەک دروست نککەن‬
‫‪ -‬گههرن رتە پێههوەر بههۆ هەڵبههژارد و لەسههەرتر بههوون دروسههت وشههە‪ ،‬ەهها دەسههتەواژەەەک بەسههەر وشههە‪ ،‬ەهها‬
‫لە شهکعری شهانکران‬ ‫دەستەواژەەەک تر لە شکعری کالسکک کوردەدا‪ ،‬پێوەری ڕەوانبێژەکەن سهاەکردنەوەی بەشهێ‬
‫بەپێ ئەو پێوەر‪ ،‬شێوازێک زانست و پەسەند کراوەن‬ ‫کالسک‬
‫‪ -‬بهوون هەڵەی ڕێنووسه ئەو وشههە فارسهککانەی دەههوان شهانکران کالسههکک کههوردی‪ ،‬بەتههاەبەت شههانکران‬
‫سهەرهەڵدا ناوەنهدەکان چهاپ و‬ ‫توتابنانەی بابا بۆ چەند هۆکاری سەرەک دەگەڕێتەوە؛ ەەکەم بەههۆی درەنه‬
‫هەر بە شهێوەی دەسهتنووو بهلو بهوونەتەوە و‬ ‫بلوکردنەوە لە کوردستاندا لە سەرەتادا دەهوان شهانکران کالسهک‬
‫لەو هەمنە بۆ بنووس ئەو دەوانانە دەگەڕێتەوەن دووهەم‪ :‬شانکران کالسکک کوردی لە بێژەکردن ئەو وشهە‬ ‫بەشێ‬
‫فارسککانەدا تووش هەڵە بوو و هەر ئەو هەڵە بێژەکردنە‪ ،‬هۆی هەڵەی ڕێنووسه ئەو وشهانە لە شهکعرەکاندا بهووە کە‬
‫لە زۆر دێڕدا لێکدانەوەی ناتەواوەش لێکەوتۆتەوەن‬
‫لە پکتەکا وەک‪ :‬د‪ ،‬ذ ‪ ،‬ک‪،‬گ‪ ،‬وننن هتدن‬ ‫‪ -‬نزەک شێوەی ڕێنووس بەشێ‬
‫‪ -‬هاوشێوەە ڕێنووس ئەو پکتهانەی جکاوازەکها تەنکها لە نهوختە داەە وەک‪« :‬ب‪ ،‬پ‪ ،‬ت‪ ،‬ج‪ ،‬چ‪ ،‬ح‪ ،‬خ‪،‬ر‪ ،‬ز‪ ،‬ژ‪،‬‬
‫و‪ ،‬ش» لە سەرەتا و ناوەندی وشەکاندان‬
‫‪ -‬هەڵەی ڕێنووس نێوی کەساەەتککەکا ‪ ،‬زاراوەکان پسپۆڕی‪ ،‬نێوەکان گکا و گوڵ و گکانتەبەرا و هتدن‬
‫‪ -‬خراپ خوێندنەوە وەک دەارترە خەساری ساەکردنەوەن‬
‫‪ -‬پاک بوونەوەی وشە و پکتەکا لە نوسنەکاندان‬
‫‪ -‬نوسنە کۆنەکا ‪ ،‬بە ڕێنووس کهۆ و بە خەتته نەسهتەنتکق نهوورساو و ڕەنه ە هەڵە خوێنهدنەوە‪ ،‬بەتهاەبەت‬
‫لەبەش لێکدراوەکان خەتت نەستەنتکق‪ ،‬هۆی هەڵەی ڕێنووس و تومار کرد بێتن‬

‫‪1٧‬‬
 ‫سەرچاوەکان‬
‫ئ دم دی شاوهەس مککاەت ‪ ،‬م الخدرجنال )ج‪)13٧٨‬ن دیوانی نالی‪ ،‬لێکۆڵکن وه و لێکدان وهی‪ ،‬مه ال نەبدولکه رەش‬
‫مودهڕڕەس و فاتکح ن بدولک رەشن چاپ پێنج من سن ‪:‬کوردستا ن‬
‫بێتوو‪ ،‬مەال کاکەدمە جناری)ج‪)13٨3‬ن دیوانی ناری‪ ،‬کۆکردنەوە و ڕاست کاردنەوە‪ :‬کاکەی فەالحنچاپ ەەکەم‪ ،‬سهنە‪:‬‬
‫کوردستا ن‬
‫تارەمان ‪ ،‬جەنفەر ج‪)139٨‬ن لێکدانەوەی ئاستی زمانی شایعری وەفاایی‪ ،‬پژوهشهنامە ادبکهات کهردی‪،‬و ‪ ،5‬ژ ‪ ،٨‬لهق‬
‫‪259 ،233‬ن‬
‫م ال ن بدولک رەش مودهڕڕەس و فاتح ن بدولک رەش ج‪)1364‬ن دیوانی ناالین چهاپ دووهه م‪ ،‬ورمهێ‪ :‬سه الد ددە‬
‫ئ ەکوب ن‬
‫م سعوود مح مم د ج‪)19٧٧‬ن دهست و دامانی نالین چاپ ستۆکهۆڵشن‬
‫منابع فارسی‬
‫جها بن ‪ ،‬جوەا ج‪)13٧٨‬ن راهنامی تصحیح متونن چاپ اول ‪ ،‬تهرا ‪ :‬مکراث مکتوبن‬
‫سمکع گکالن ‪ ،‬ادمد ج‪)13٧3‬ن «نکتەهایی در باب تصحیح متون»ن درباره ویرایشن چاپ دوم‪ ،‬تهرا ‪ :‬نرش‬
‫دانش اه ن‬
‫نامدی دائری‪ ،‬محمد ج‪)13٨٧‬ن تصحیح متون با تاکید بر تصحیح متون فارسین مجتە گزارش مکراثن دورەی‬
‫‪12 ،4‬ن‬ ‫دوم‪ ،‬سال ‪ ،3‬ش ‪ ،26 ،25‬ص‬
‫محقق‪ ،‬مهدی ج‪)1369‬ن «روش تصحیح و نرش متون»‪ .‬مجمون مقاالت انجم واره‪ ،‬بررس مسائق اەرا شناس ‪،‬‬
‫نت موسوی گرمارودین تهرا ‪ :‬دفرت مطالعات سکاس و بک اێتت وزارت خارج ن‬ ‫ب کوش‬
‫منجد‪ ،‬صالح الدە ج‪ ،)13٧٨‬روش تصحیح نسەەهای خطین ترجمە دسک خدەوجشن مجتە آەن مکراث‪،‬زمستا‬
‫‪111 ،103‬ن‬ ‫و بهار ‪ ،‬و ‪ ،1‬ش ‪ 3‬و ‪ ،4‬ص‬
‫هروی‪ ،‬نجکب ماەق ج‪)13٨0‬ن تاریخ نسخەبرداری و تصحیح انتقادی نسخەهای خطین تهرا ‪ :‬کتابنان مجتسن‬

‫‪1٨‬‬