NERVI I MIŠIĆI

1. FUNKCIONALNA GRAĐA ĆELIJSKE MEMBRANE

Plazmalema je visokoorganizirana struktura koja ograničava svaku celulu, a

morfološki je definišemo kao dvoslojnu strukturu trilaminarnog izgleda.
Plazmalemu čine lipidni matrix tečne konzistencije u koga su uložene molekule proteina,
te, na površini plazmaleme, karbohidratni lanci koji formiraju poseban sloj - glikokaliks.
Plazmalema ima slijedeće uloge:
- daje oblik ćeliji
- odvaja extracelularnu od intracelularne tečnosti
- reguliše transport (razmjenu) materijala
- uspostavlja i održava razliku u koncentraciji malih molekula i iona između celule
i njene okoline (visokoselektivni filter)
- prima signale iz okoline i osigurava definisanje odgovora na te signale
- omogućava međusobno povezivanje ćelija u veće formacije, a da se pri tom ne
gubi funkcionalna i morfološka individualnost.

Matrix formiraju lipidi koji su jedini gradivni element koji osigurava integritet i
kontinuitet plazmaleme a, pored toga, lipidi daju pslonac i psnovnu strukturu u koju su
uloženi svi drugi gradivni elementi plazmaleme. Sve biološke membrane imaju lipidni
matrix izgrađen od dva monomolekularna sloja – vanjskog i unutrašnjeg.
Lipidni se dvosloj sastoji od fosfolipida i holesterola. Molekula fosofolipida liči na
asimetričnu zvučnu viljušku. Ima glavicu i dva repića. Glavicu čine glicerol, fosfat i holin
i to je hidrofilni (polarni) dio molekule. Za glicerol se, preko njegovih COOH grupa
vežu dvije masne kiselina i to jedna zasićena, a druga nezasićena. Dvije masne kiseline
predstavljaju hidrofobni (nepolarni) dio fosfolipidne molekule.
Holesterol je također odgovoran za očuvanje matrixa u tečnom stanju. Ima malu
molekulu te se utiskuje između dvije fosfolipidne molekule i na taj način spriječava
kristalizaciju tj. zbijanje fosfolipidnih molekula. Ovakva povezanost fosfolipida i
holesterola povećava fleksibilnost i mehaničku stabilnost plazmaleme, a čini je i manje
propusnom za male, u vodi topive molekule.

1
Proteini plazmaleme su globularne mase koje lebde u lipidnom dvosloju. Obavljaju
najveći broj specifičnih funkcija plazmaleme. Po hemijskom sastavu to su čisti proteini,
glikoproteini i proteoglikani. Vrše ulogu enzima, receptora, transportnih proteinskih
kanala i nosača, aparata za intercelularne veze. Dijelimo ih na integralne i periferne.
Integralni proteini su čvrsto vezani za matrix. Prema položaju u strukturi matrixa
dijelimo ih u tri grupe:
- transmembranski proteini
- proteini sa ekspozicijom prema extracelularnom prostoru
- proteini sa ekspozicijom prema citoplazmi.

Periferni proteini nisu strukturna komponenta membrane već su sa unutrašnje strane

labavo i tranzitorno vezani. To su proteini citosola pričvršćeni nekovalentnim vezama za
unutrašnju stranu membrane.
Zbog tečne konzistencije matrixa, proteini se mogu nesmetano bočno pomjerati.
Proteinski kanali su građeni uglavnom od jedne, a rjeđe od dvije transmembranske
molekule. Predstavljaju cjev kroz koju prolazi neka tvar, na taj način zaštićena od
lipidnog dvosloja. U funkcionalnom smislu dijelimo ih na:
- akveusne pore i
- jonske kanale.
Akveusne pore su konstantno otvorene, relativno slabo selektivne i kroz njih nesmetano
prolazi voda i u njoj otopljene materije.
Jonski kanali su zaduženi isključivo za transport jona. Ima ih oko 55 vrsta. Imaju oblik
pješčanog sata, pri čemu se suženi dio naziva selektivni jonski filter, koji je svojom
veličinom i oblikom prilagođen prolasku jedne vrste ili manje grupe srodnih jona. Osim
selektivnog jonskog filtera na transport kroz ove kanale utiče i naboj u njihovoj
unutrašnjosti. Tako, ako su jonski kanali u unutrašnjosti negativno nabijeni, kroz njih
prolaze pozitivni joni i obrnuto.
Osim selektivnosti i specifičnosti, jonski kanali imaju i osobinu regionalne lociranosti,
što znači da pojedine ćelije ili dijelovi njihovih membrana imaju veći broj jedne vrste
kanala nego drugih (npr aktivni kanali za Na+ na aksonskom brežuljku).

2
Jonske kanale možemo podijeliti na:
- pasivne – konstanto su otvoreni
- aktivne – povremeno otvoreni.

Aktivni jonski kanali u svojoj strukturi imaju aktivirajuća vrata (kanali za Na+ imaju i
inaktivirajuća vrata), a s obzirom na koji način se ta vrata otvaraju, razlikujemo:
1) voltažno ovisne aktivne kanale – kanale ovisne o promjeni napona na ćeliskoj
membrani i
2) ligandno ovisne kanale – ovisne o vezivanju hemijske supstance.

Ugljeni hidrati se nalaze na vanjskoj strani plazmaleme i formiraju glikokaliks. Sa

lipidima i proteinima grade glikolipide, glikoproteine i preteoglikane i imaju ulogu
receptora, antigena itd.

2. TRANSPORT KROZ ĆELIJSKU MEMBRANU (PASIVNI)

Transporte kroz ćelijsku membranu možemo podijeliti u skupine: pasivni , aktivni i

vezikularni .
Pasivni transport kroz ćelijsku membranu Pasivni transport predstavlja transport
kroz membranu niz koncentracijski gradijent, tj. s mjesta veće ka mjestu manje
koncentracije. Ovakav vid transporta se odvija bez utroška dodatnog vida energije, jer je
kinetička energija tvari koja se transportira dovoljna da se izvrši ovaj vid transporta.
Pasivni transport su difuzija, osmoza i filtracija.
Difuzija je prijelaz čestica s mjesta veće ka mjestu manje koncentracije. Difuzija se može
podijeliti na:
a) Prostu (jednostavnu) difuziju. Ovom vrstom difuzije prolaze:
-tvari topive u lipidima,
-tvari topive u vodi kroz proteinske kanale

b) Olakšanu (facilitiranu) difuziju ili nosačem posredovanu difuziju.

Ovaj vid difuzije koriste tvari koje su djelomično topive u lipidima, a zbog svoje veličine
ne mogu proći kroz proteinske kanale, te se za svoj transport koriste proteinskim
nosačima.
Tvar se veže za nosač pri čemu kompleks tvar - nosač postaje topiv u lipidima, dolazi do
konformacione promjene nosača, i na taj način se vrši transport te tvari. Ovaj vid difuzije
koriste tvari kao što su glukoza, aminokiseline, itd.
Za razliku od jednostavne difuzije gdje brzina ovisi o razlici koncentracija, olakšana
difuzija doseže neku maksimalnu brzinu, nakon čega se ta brzina smanjuje. Odlučujući
faktor za brzinu olakšane difuzije je broj slobodnih mjesta na proteinskom nosaču.

Neto difuzija tj. količina tvari koja difundira kroz membranu zavisi od niza faktora koje
možemo podijeliti na:

3
1) Faktore od strane membrane:
a) površina membrane (direktno proporcionalno)
b) debljina membrane (obrnuto proporcionalno)
c) broj proteinskih kanala i proteinskih nosača (direktno proporcionalno)

2) Faktore od strane tvari koja difunduje:

a) koncentracijski gradijent (direktno proporcionalno)
b) veličina molekule (obrnuto proporcionalno)
e) molekulska masa (obrnuto proporcionalno)
d) topivost tvari u lipidima (direktno proporcionalno)

3) Temperatura(direktno proporcionalno)

Difuzijski potencijal je potencijal na membrani koji nastaje zbog difuzije jona. Na

difuziju jona utiču dvije sile: koncentracijski i električni gradijent, koji se jedan drugom
suprostavljaju i koji je veći određuje smijer kretanja jona. Kada se ove sile izjednače,
prestaje difuzija, tj. Neto difuzija je jednaka nuli. Tada se na membrani uspostavlja
ravnotežni potencijal. Difuzijski potencijal se izračunava pomoću Nernstove jednačine:

EMS(mV) = +61 log conc int.c. / conc. exst.c.

Za izračunavanje difuzijskog potencijala, kada se difuzijom transportuje nekoliko

različitih jona, koristi se Goldmanova jednačina. Ona pored razlike koncentracija jona,
vodi računa i o permeabilnosti membrane i naboju jona.

EMS(mV)= -61 log cNa+i* PNa+ +cKi*PK+ +eCI e*PCI

C Na+e*PNa+ +cK+e*PK+ +c CI i*PCI

(još jedna definicija Nernstovog potencijala: razina potencijala na membrane koja

spriječava neto difuziju jona u bilo kojem smjeru kroz membranu)

Osmoza je prolazak čestica rastvarača kroz semipermeabilnu membranu s mjesta manje

na mjesto veće koncentracije rastvorene supstance. Semipermeabilna membrana je takva
membrane koja propušta samo čestice rastvarača - vode, a ne propušta čestice rastvorene
u njoj - molekule ili jone. Sila koja se suprostavlja osmozi naziva se osmotski pritisak.
Njega stvaraju nedifuzibilne čestice na membrani.
Vrijednost osmotskog pritiska ne zavisi od veličine već isključivo zavisi od broja
rastvorenih čestica i direktno je proporcionalan tom broju, zbog toga je uveden pojam
osmol koji koncentraciju izražava brojem čestica a ne masom.
1 osmol označava broj molekula u 1 molu nedisocirane rastvorene supstance. Tako 1 mol
glukoze jednako 1 osmolu glukoze, jer glukoza ne disocira , a 1 mol NaCl-a iznosi 2
osmola jer NaCI disocira na Na+ i Cl‫־‬.

4
Filtracija je kretanje rastvorenih čestica i rastvarača (H2O) kroz semipermeabilnu
membranu pod gradijentom hidrostatičkog pritiska.

TRANSPORT KROZ ĆELIJSKU MEMBRANU (AKTIVNI)

Aktivni transport predstavlja prijenos tvari s mjesta manje na mjesto veće

koncentracije, odvija se uz utrošak dodatnog vida energije, jer kinetička energija tvari
koja se kreće nije dovoljna da savlada silu koncentracijskog gradijenta. Aktivni transport
se dijeli na dva tipa, prema izvoru energije koji se koristi da izazove transport:
- primarni aktivni transport,
- sekundarni aktivni transport.

Kod primarnog aktivnog transporta, energija se dobiva direktno iz razlaganja

ATP-a ili nekog drugog visoko energetskog fosfatnog jedinjenja,
Pr-l: Na-K-ATP-azna pumpa postoji u svim ćelijama tijela. Njena osnovna komponenta
je proteinski nosač - kompleks dva odvojena globularna proteina, većeg i manjeg.
Funkcija manjeg proteina je da pričvršćuje proteinski kompleks u lipidnoj membrani, a
veći protein ima tri specifične karakteristike značajne za funkciju pumpe:
- Na unutrašnjoj strani ima tri receptorska mjesta za vezivanje Na+
- Na vanjskoj strani ima dva receptorska mjesta za K+
- Ima ATP-aznu aktivnost.
Tako, kada se 3 Na+ jona vežu za unutrašnji dio proteinskog nosača i 2 K+ za spoljašnji
dio, aktivira se ATP-azna aktivnost proteina. Ona cijepa ATP na ADP i oslobađa
visokoenergetsku fosfatnu vezu.
Ova energija izaziva konformacionu promjenu molekule proteinskog nosača, što
izbacuje 3 Na+ napolje, a ubacuje 2 K+ unutra.

Kod sekundarnog aktivnog transporta energija se dobiva sekundarno iz jonskih

koncentracionih gradijenata. Znači, kod sekundarnog aktivnog transporta se ne koristi
energija ATP-a nego energija koja se oslobodi prelaskom neke tvari, najčešće jona s
mjesta veće na mjesto manje koncentracije. Oslobođena energija omogućava da se na
nosač veže i druga tvar koja ide uz svoj koncentracijski gradijent. Tako razlikujemo dva
oblika sekundarnog aktivnog transporta:
• Kotransport - pri transportu Na+ i glukoze i Na+ i aminokiselina u proksimalnim
kanalićima bubrega,

5
• Kontratransport - pri transportu Na+ i jona H+ u proksimalnim kanalićima bubrega.
Zasićenje aktivnog transporta, kao i kod olakšane difuzije, posljedica je ograničenja
brzine kojom se mogu odigravati hemijske reakcije vezivanja, otpuštanja
konformacijskih promjena nosača.

Vezikularni transport

Predstavlja vid transporta kojim se prenose velike čestice koje ne mogu proći kroz
membranu nego membrana oko njih formira omotač - vezikulu.
S obzirom na smjer kretanja vezikule, razlikujemo:
1) egzocitozu i
2) endocitozu - Ako se transportuju čvrste čestice onda se govori o fagocitozi, a kada se
transportuje tečni material, onda je to pinocitoza.

MIRUJUĆI MEMBRANSKI POTENCIJAL

Postojanje polarizacije stanične membrane u mirovanju je preduslov za prijem,

prijenos podražaja i/ili odgovor stanice na njega.Ustanju mirovanja u stanicama
razdražljivih, ekscitabilnih tkiva, postoji prirodni ili mirujući membranski potencijal
(MMP). Polarizacija stanične membrane, koja je u osnovi MMP, je razlika potencijala
između intra i ekstracelularne površine stanične membrane. Stanična membrana je sa
unutrašnje strane elektronegativna, a sa spoljašnje elektropozitivna. Unutrašnja strana je
elektronegativna zbog nagomilavanja negativno nabijenih čestica (veliki nedifuzibilni
anjoni: albumini, fosfati). Vanjska strana je elektropozitivna zbog nagomilavanja

6
pozitivno nabijenih čestica. Po dogovoru MMP se označava negativnim predznakom.
Vrijednost mu zavisi od vrste organizma i vrste stanica (u rasponu od –9 do –100 mV).
MMP u debelim nervnim vlaknima i u mišićnim vlaknima poprečno prugastih mišića
iznosi od -70 do -90 mV.

Uzroci nastanka mirujućeg membranskog potencijala su :

1) Semipermeabilnost membrane
Membrana je u mirovanju 50-100 puta permeabilnija za K+ nego za Na+. Razlog tome je
veći broj pasivnih kanala za K+ nego za Na+
2) Razlika u koncentraciji jona na staničnoj membrane - koncentracioni gradijent

ext int
Na+ 140 mmol/L 14 mmol/L
K+ 4 mmol/L 140 mmol/L
Cl- 109 mmol/L 10 mmol/L

Buduć da je za K membrana i do 100 puta propusnija u mirovanju, joni K se kreću niz svoj
koncentracijski gradijent prema vani i redaju se sa vanjske strane stanične membrane
stvarajući pozitivan naboj. Njihovim izlaskom na unutrašnjoj strani membrane se
nagomilavaju negativno naelektrisani anjoni proteina i fosfata. To su makromolekule koje ne
mogu izaći pa se redaju sa unutrašnje strane i tako formiraju negativan naboj.

Budući da je MMP dinamičan proces, mijenja se pri djelovanju neke draži, bitno je da se on
nakon djelovanja draži ponovo uspostavi kako bi membrana bila ponovo podražljiva. Pri
narušavanju MMP- se uključuje Na-K pumpa koja izbacuje 3 Na , a ubacuje 2K, uz
korištenje energije ATP-a.

Koncentracija jona kalija unutar stanice iznosi oko 140 mmol/L, a van nje je oko 4 mmol/L.
Hemijski, koncentracioni gradijent za kalij usmjeren je iz stanice prema vanjskoj sredini.
Joni kalija zbog toga difundiraju kroz svoje kanale niz koncentracioni gradijent. Izlazeći u
vanjsku sredinu, pozitivni
joni kalija nose iz stanice pozitivne naboje, pa se stvara elektropozitivnost sa vanjske strane
membrane.
Ovu difuziju jona K ne prati difuzija anjona, čije su hidratisane čestice suviše velike da bi
mogle proći kroz kanale.
Sa unutrašnje površine membrane se zbog toga nakupljaju negativno nabijene čestice i
uspostavlja se i električni gradijent. On uvjetuje difuziju jona kalija u suprotnom smjeru, iz
vanjske sredine nazad u stanicu. Obje sile zajedno se označavaju kao elektrohemijski
gradijent.

Koncentracija natrija van stanice je oko 142 mmol/L,a unutar stanice oko 14 mmol/L.
Koncentracijski gradijent za natrij je usmjeren u stanicu. S’obzirom na to da je membrana
sa unutrašnje strane elektronegativni električni gradijent za pozitivni natrijev jon
usmjeren je u istom pravcu.

7
AKCIONI POTENCIJAL

Akcioni potencijal predstavlja brze, kratkotrajne izmjene mirujućg membranskog

potencijala nastale djelovanjem odgovarajuce draži. Jedan od osnovnih preduslova koji
draž mora zadovoljiti, da bi dovela do pojave akcionog potencijala, je da mora imati
odgovarajucu jačinu.Taj minimalni intenzitet draži koji dovodi do pojave akcionog
potencijala naziva se pražna vrijednost , a to je minimalni intenzitet draži koji je dovoljan
da izazove redukciju MMP-a za1/6 njegove vrijednosti.
Za nastanak akcionog potencijala su odgovorni aktivni napon ovisni jonski kanali za
natrij. Oni imaju dvoja vrata : aktivirajuća - voltažna(napon) ovisna, koja su u mirovanju
zatvorena, i inaktivirajuća-vremenska vrata ,koja su u stanju mirovanja otvorena.
Kada draž djeluje na membranu, na tom dijelu dolazi do otvaranja aktivirajućih vrata na
određenom broju aktivnih kanala za jone Na+. Potom joni Na+ ulaze u ćeliju i na tom
dijelu membrane dolazi do inverzije potencijala – lokalna inverzija. Ukoliko je draž
dovoljne jačine, tj ukoliko je ulazak natrija dovoljan da izazove promjenu MMP- a za 1/6
njegove vrijednosti nastaće akcioni potencijal tj dostigne se nivo okidanja. U tom
momentu dolazi do eksplozivnog otvaranja velikog broja aktivnih jonskih kanala za
Na+ , po sistemu strujnih krugova i joni Na+ ulaze u stanicu. To je stadij depolarizacije.
Tada je membrana oko 1000 puta permeabilnija za jone Na+ nego za K+.

Kako potencijal raste, tj. postaje sve više pozitivan, to uzrokuje zatvaranje
inaktivirajućih vrata na aktivnim kanalima za jone Na+ i u jednom trenutku prestaje
ulazak jona Na+ , na čitavoj membrani se desila inverzija potencijala.
Da bi se vratila normalna razlika potencijala potrebno je da se iz stanice izbace
pozitivni joni. Budući da u stanici ima najviše K+, dolazi do otvaranja njegovih aktivnih
kanala, pri cemu K+ izlazi iz stanice i to je stadijum repolarizacije. Potencijal na
membrani opada ali pada ispod vrijednosti MMP-a, što se naziva hiperpolarizacija ili

8
negativni naknadni potencijal. Nastaje zbog sporog otvaranja i zatvaranja aktivnih kanala
za kalij.

To ispravlja Na-K pumpa. U toku depolarizacije i početnog dijela repolarizacije

membrana je apsolutno refraktorna. To znači da se ne može uopšte podražiti nikakvom
draži. U ostalom dijelu repolarizacije je relativno refraktarna ali samo na draži puno
većeg intenziteta od pražne.
Ako draž nema pražnu vrijednost, dolazi do otvaranja određenog broja Na –
kanala ali taj ulazak Na+ jona nije dovoljan da se dosegne pražna vrijednost pa akcioni
potencijal ne nastaje. Nastaje lokalna reakcija (elektronički potencijal) koji se ne širi po
zakonu sve ili ništa.

Kad nastane, akcioni potencijal se širi po zakonu sve ili ništa, s jednog dijela membrane
duž čitave membrane, uvidu strujnih krugova, gdje jedan kanal otvara drugi, itd Širenja
akcionog potencijala duž nervnih vlakana ovisi o vrsti nervnog vlakna. Postoje debela i
tanka nervna vlakna. Debela su vlakna mijelinizirana a tanka su nemijelinizirana.

NEURON

je osnovna morfofunkcionalna jedinica građe nervnog sistema. Morfološki na njemu

razlikujemo tijelo- somu, koja sadrži jedro i organele, te 2 vrste nastavaka, kratke-
dendrite, i duge – aksone( neurite) – obično jedan akson. Na aksonu razlikujemo
aksonski brežuljak , aksonsko vlakno i aksonsi završetak – telodendron.

Funkcionalno neuron možemo podijeliti na receptivni dio- dio koji prima podražaj – to
su tijelo i dendriti, i konduktivni dio- dio koji prenosi podražaj- to je akson. Da bi se
mogle vršiti ove funkcije, na neuronu su raspoređeni jonski kanali. Pasivni jonski kanali
su raspoređeni po cijelom neuronu. Napon ovisni jonski kanali, koji su neophodni za
nastanak akcionog potencijala su raspoređeni duž aksona, dok su medijator-ligand ovisni
jonski kanali raspoređeni duž tijela i dendrita. Njihovim otvaranjem nastaje lokalna
promjena potencijala, koja se ne širi, ali ako je dovoljnog intenziteta može izazvati
pojavu akcionog potencijala na aksonskom brežuljku, koji će se širiti duž aksona. Širenja
akcionog potencijala duž nervnih vlakana ovisi o vrsti nervnog vlakna. Postoje debela i
tanka nervna vlakna. Debela su vlakna mijelinizirana a tanka su nemijelinizirana.
Kod mijeliniziranih vlakna, srčiku čini akson, a membrana axona zapravo je vodljiva
membrana, koja provodi akcioni potencijal. Središnji dio axona ispunjava aksoplazma,
viskozna intracelularna tečnost. Oko axona se nalazi mijelinska ovojnica. Na razmacima
od 1-3 mm uzduž axona, mijelinsku ovojnicu prekidaju Ranvierovi čvorovi.
Mijelinsku ovojnicu oko axona sačinjavaju Schwannove ćelije. Na mjestu na
kojem se sastaju dvije Schwannove stanice nalazi se maleno područje bez izolacije, a to
su upravo Ranvierovi čvorovi.
Akcioni potencijal se javlja samo na tim čvorovima i dalje se prenosi od čvora do
čvora. To se zove skokovito vođenje i korisno je iz dva razloga. Prvo, povećava se
brzina širenja impulsa u mijeliniziranim vlaknima do 50x. Drugo, štedi se energija axona.
Naime, depolarizuju se samo suženja – čvorovi, pa se gubi 100x manje jona nego inače.

DRAŽI, KVALITET DRAŽI, HRONAKSIMETRIJA

9
Draži su promjene u unutrašnjoj i vanjskoj sredini koji dovode do podražaja
odgovarajucih struktura. Prema prirodi draži mogu biti: mehanicke hemijske svjetlosne
itd.
Draži posjeduju 3 glavne osobine : intenzitet , vrijeme trajanja brzinu uvođenja
Ove tri kvalitete se odnose recipročno, promjena jedne uzrokuje promjenu druge dvije
kvalitete, da bi došlo do podražaja.

Intenzitet draži - svaka draž mora imati minimalni intenzitet da bi dovela do podražaja.
Taj minimalni intenzitet mora biti dovoljan da promijeni vrijednost mirujućeg
membranskog potencijala za 1/6 njegove početne vrijednosti. Draž koja nema tu jačinu je
podpražna draž. Vrijeme trajanja draži - draž mora imati određeno vrijeme trajanja da bi
dovela do podražaja. Odnos između intenziteta i vremena trajanja draži proučava
hronoksimetrija, a krivulja koja pokazuje taj odnos je Weiss Lapique - krivulja.

Pri izvođenju vježbe uzme se galvonskopska noga (spoj nerva i mišića) i priključi na
izvor struje. Intenzitet struje se polako povećava sve dok se ne dobije pražni odgovor u
vidu kontrakcije mišića. Taj minimalni intenzitet draži pri beskonačnom vremenu trajanja
draži naziva se reobaza. Ako vrijeme trajanja draži produžavamo, pražni odgovor se ne
mijenja (poslije reobaze ravna crta). Ako se vrijeme trajanja draži skraćuje, neće se desiti
ništa sve dok se vrijeme ne skrati ispod korisnog vremena. A, korisno vrijeme je najkraće
vrijeme trajanja draži pri intenzitetu reobaze koja daje odgovor. Ako se vrijeme trajanja
draži skrati ispod korisnog vremena, da bismo dobili pražni odgovor, intenzitet draži
moramo povećati. Vrijeme trajanja draži pri intenzitetu dvostruke reobaze naziva se
hronaksija.

VRSTE MIŠIĆA I NJIHOVE FIZIOLOŠKE KARAKTERISTIKE

Prema srukturnoj podjeli, razlikujemo dvije vrste mišića poprečno prugaste i glatke
mišiće,
Prema funkcionalnoj podjeli, razlikujemo: skeletne mišiće, glatke mišiće i srčani mišić.

Fiziološka građa skeletnog mišića

10
Osnovne karakteristike skeletnog mišića su: 1)poprečna ispruganost i 2)voljna
inervacija.
Skeletni mišići su građeni od mišićnih vlakana- to su izdužene stanice, sa više periferno
postavljenih jedara. Svako mišićno vlakno posjeduje sopstvenu ćelijsku ovojnicu -
Sarkolemu. Na njoj se nalaze uvrnuća- T-tubuli koji omogućavaju širenje akcionog
potencijala ka unutrašnjosti mišićnog vlakana.
Sa strana T tubula se nalaze cisteren sarkoplazmatskog retikuluma, koje su bogate jonima
kalcija. Ovaj kompleks 1 tubul i 2 cisterne se naziva trijada.Svako mišićno vlakno sadrži
nekoliko stotina do nekoliko hiljada miofibrila. Svaka miofibrila ima oko 1.500
miozinskih i 3000 aktinskih filamenata koji leže jedni uz druge, a u njihovu građu ulaze
kontraktilni proteini aktin i miozin. Niti miozina se jednim dijelom preklapaju i tako
uzrokuju naizmjenično svijetle i tamne pruge miofibrila.

SARKOMERA
Međusobni odnos miozinskih i aktinskih niti uzrokuje poprečnu ispruganost skeletnih
mišića, a najbolje se pokazuje pomoću sarkomere. Ona je osnovna morfološko-
funkcionalna jedinica mišićnog vlakna. To je prostor između dvije susjedne Z-membrane
prosječne duzine 2 mikrometra. Za ove membrane se jednim svojim krajem vežu aktinske
niti, dok su drugim krajem slobodne, a između njih se nalaze miozinske niti. Dio
sarkomere koji sadrži samo aktinske niti se označava kao I-pruga (izotropna za
polarizovanu svjetlost), dio sarkomere koji sadrži miozinske niti i krajeve aktinskih niti
koje se preklapaju sa miozinskim označava se kao A-pruga (anziotropna za polarizovanu
svjetlost), a dio sarkomere koja sadrži samo miozinske niti označava se kao H-zona u
čijem je središtu M-linija koja predstavlja središte miozinske niti. Sarkomere su u
skeletnom mišiću pravilno raspoređene i to uzrokuje poprečnu ispruganost.

11
FIZIOLOŠKA ULOGA KONTRAKTILNIH PROTEINA

Svako mišićno vlakno sadrži nekoliko stotina do nekoliko hiljada miofibrila.

Svaka miofibrila ima oko 1500 miozinskih i 3000 aktinskih filamenata, a u njihovu građu
ulaze kontraktilni proteini aktin i miozin.
Miozinska nit se sastoji od oko 200 miozinskih molekula.Molekula miozina je
sastavljena od 6 polipeptidnih lanaca, dva teška i četiri laka, odnosno od teškog i lakog
meromiozina. Dva teška lanca - teški meromiozin, formiraju dvostruki heliks i tako čine
tijelo miozinske molekule. Jedan kraj svakog od ovih lanaca se nabira u globularni
protein nazvan miozinska glava, kojih je zato dvije. Četiri laka lanca - laki meromiozin,
po dva za svaku glavu, su dio miozinske glave i pomažu u kontroli njene funkcije
prilikom mišićne kontrakcije. Na miozinskim molekulama opisujemo: glavice, vratni i
repni dio. Između glavica i vrata, i između vrata i repa nalaze se zglobovi koji
omogućavaju savijanje. Glavice sa vratnim djelovima čine poprečne mostove. Osim
ATP-azne uloge, na glavicama se nalazi i tzv. mjesto vezivanja koje ima veliki afinitet za
molekulu aktina. Miozinske molekule samo svojim repnim dijelom ulaze u sastav
miozinske niti, dok glavice i vratni dio ostaju izvan.
Aktinska nit je sastavljena od tri proteinske komponente: aktin, tropomiozin i troponin.
Aktin grade dva lanca F-aktina u vidu dvostukog heliksa, a svaki lanac F-aktina grade
molekule G-aktina. Za svaku G-aktinsku molekulu je prikacena po jedna molakula ADP-
a koji predstavljaju aktivna mjesta koja se pod određenim uvjetima vezuju sa glavicom
poprečnih mostova. Tropomiozin je polipeptidni lanac koji je labavo vezan za lance F-
aktina u dvostrukom heliksu. Troponin je kompleks od tri labavo povezane proteinske
subjedinice I, T i C. Troponin T zajedno sa tropomiozinim gradi troponin -
tropomiozinski kompleks koji u mirovanju prekriva aktivna mjesta na molekuli aktina.
Zbog toga ne moze doći do privlačenja aktinskih i miozinskih filamenata da bi se
izazvala kontrakcija (troponin-tropomiozinski inhibitomi kompleks). Troponin I ima
snažan afinitet prema aktivnim mjestima na aktinu. Troponin T se spaja sa
tropormozinom, a troponin C ima afinitet za Ca++ jone čime inicira proces kontrakcije.

MEHANIZAM MIŠIĆNE KONTRAKCIJE

12
 Kontrakcija započinje oslobađanjem jona Ca++ iz cisterni sarkoplazmatskog
retikuluma. Ca++ se veže za C podjedinicu troponina uzrokujući konformacionu
promjenu troponin-tropomiozinskog kompleksa koji se uvlači dublje u aktinsku nit čime
se aktivina mjesta na aktinu otkrivaju. Prethodno na miozinsku glavicu dolazi molekula
ATP-a koja se zbog ATP-azne aktivnosti glavice razlaže na ADP i P koji ostaju na
glavici i uzrokuju pojavu napetosti glavice i vrata (ATP energizira glavicu).
Kada se aktivno mjesto na aktinskoj niti oslobodi, dolazi do reverzibilnog
spajanja aktina i miozina, pri čemu energija nastala razgradnjom ATP-a dovodi do
savijanja glavice i vrata miozinske molekule prema repnom dijelu. Ovo savijanje
miozinske glavice'i vrata se naziva zaveslaj, kojim se aktinske niti povlače prema središtu
sarkomere. Na taj način ona povuče za sobom i aktinske niti.
Nakon savijanja na miozinsku glavicu dolazi nova molekula ATP-a (ADP i P su
se otpustili sa glavice), što uzrokuje da se miozinska glavica vrati na prvobitno mjesto
gdje se ATP opet razlaže na ADP i P i čeka novo aktivno mjesto na aktinu. Na taj način
dolazi do skraćivanja sarkomere uzrokovano klizanjem aktinskih i miozinskih niti, dolazi
do skraćivanja miofibrila, odnosno mišićne stanice. Iako se aktin i miozin nazivaju
kontraktilnim bjelančevinama, oni se ne skraćuju nego samo kližu jedni između drugih.
Do relaksacije dolazi odvajanjem Ca++ od troponina C, čime kompleks troponin -
tropomiozin ponovo prekrije aktivna mjesta na aktinu, Ca++ se vraca u cisterne
sarkoplazmatskog retikuluma primarnim aktivnim transportom, pomoću Ca++ pumpe
(3.molekula ATP-a).

ODNOS SNAGE I DUŽINE MIŠIĆA

Ako je sarkomera jako rastegnuta tako da je aktinska nit potpuno izvučena do

krajeva miozinske niti tj uopće nema preklapanja snaga koju razvija aktivirani mišić
jednaka je nuli Skraćivanjem sarkomere, preklapanje miozinske niti sa aktinskom niti se
poveć- ava.U isto vrijeme se i napetost u mišiću povečava, sve dok se sarkomera ne skrati
na približno 2,2 m. Tada je stepen preklapanja miozinskih i aktinskih niti optimalan pa će
snaga mišićne kontrakcije biti maksimalna. Ako se sarkomera i dalje skraćuje, pa se
krajevi aktinskih niti počinju preklapati jedan s drugim, a ujedno preklapaju i miozinsku
nit, tada se snaga mišićne kontrakcije znatno smanjuje.
Maksimalna kontrakcija se postiže onda kada su aktinska i miozinska nit u
optimalnom odnosu, tj. kada aktinska nit optimalno preklapa poprečne mostove
miozinske niti. Ovaj mehanizam je prisutan u procesu autoregulacije srčanog rada. Njime
se omogućava da se u fiziološkim granicama sva krv koja dođe u srce ispumpa iz njega.
U slučaju zatajivanja srca, kada se poveća inicijalna dužina mišićnih vlakana izvan
fizioloških granica ovaj mehanizam postaje nedjelotvoran

ENERGETIKA MIŠIĆNE KONTRAKCIJE

Misićna kontrakcija predstavlja visoko energetski proces tj. za njeno odvijanje je

potrebna odgovarajuća količina energije. Neposredni donator energije za mišićni rad je
ATP. U mišićnim stanicama postoji ograničena količina ATP-a koja se brzo troši i mora

13
se nadoknaditi iz drugih izvora da bi se održala mišićna aktivnost. Postoje 3 metabolička
sistema koji mišićima daju energiju :
1. fosfageni izvor
2. sistem glikogen-mliječna kiselina
3. aerobni sistem

1. fosfageni sistem čine ATP i kreatinfosfat. Obje molekule posjeduju energijom bogate
fosfatne veze čijom se hidrolizom oslobađa energija. U svakoj fosfatnoj vezi ATP-a je
pohranjeno oko 30,5 kJ energije po molui, a u kreatinfosfatu 43 kJ po molu. Većina
stanica ima 2 do 4 puta više kreatinfosfata nego ATP-a. Količina ATP-a u mišićnoj
stanici dobro treniranih sportista je dovoljna za održavanje maksimalne snage mišića za
samo oko 3 sekunde. Fosfageni sistem je odgovoran za maksimalni, ali kratkotrajni rad u
toku 8-10 sekundi.

2.Glikogen koji je pohranjen u mišićima može se razgraditi procesom glikoogenolize

dajući molekule glukoze. Početna faza razgradnje glukoze, glikoliza se odvija bez
prisustva kisika. Glukoza se pri tome razlaže na 2 molekule pirogrožđane kiseline, a
energija osobođena iz svake molekule glukoze daje 4 molekule ATP-a, od kojih se samo
dvije koriste za mišićni rad. Kad nema dovoljno kisika većina pirogrožđane kiseline se
pretvara u mliječnu kiselinu. Sistem glikogen-mliječna kiselina namiče energiju 2 puta
sporije nego fosfageni mehanizam. Osigurava dodatnih 1-1,5 minuta maksimalnog
mišićnog rada.

3.Pirogrožđana kiselina međutim obično ulazi u mitohondrije mišićnih stanica, i u

prisustvu kisika, aerobnom glikolizom nastaje 38 mola ATP-a. Aerobni sistem
podrazumijeva okidaciju hranljivih materija u mitohondrijama radi namicanja energije.
Glukoza, masne kiseline i aminokiseline iz hrane uz utrošak kisika oslobađaju energiju za
sintezu ATP-a. Aerobni sistem je odgovoran za dugotrajni napor.

IZOMETRIJSKA I IZOTONIČNA MIŠIĆNA KONTRAKCIJA

U odnosu da li se u toku mišićne kontrakcije mijenja tonus ili dužina mišića, opisujemo
dvije vrste mišićnih kontrakcija:
1) izometrijska kontrakcija- je takva kontrakcija gdje se dužina mišića ne mijenja, ali se
tonus povećava, npr: stajanje, podizanje tereta kojem ne možemo da savladamo težinu.
2) izotonična kontrakcija – je ona kontrakcija gdje se tonus mišića ne mijenja, a dužina
se smanjuje, npr: bilo kakvo dizanje.

U organizmu su u principu sve kontrakcije kombinirane, tj kombinuju se izotonična I

izometrijska kontrakcija, npr: podizanje teškog predmeta rukom, hodanje.
Izotonična kontrakcija troši manje energije jer nema klizanja između aktinskih I
miozinskih niti.

14
Osim toga i mišićne relaksacije možemo podijeliti na izometrijske i izotoničke.
Izometrijska relaksacija je relaksacija gdje dužina ostaje ista, a tonus mišića se smanjuje,
dok je izotonička relaksacija- tonus isti , a dužina se povećava.

MOTORNA JEDINICA

Skeletne mišiće inerviraju vlakna iz prednjih rogova kičmene moždine (aksoni α-moto
neurona). Svako vlakno se na svom kraju grana na nervne završetke, pri čemu svako
mišićno vlakno dobija po jedan nervni završetak. Sva mišićna vlakna koja inervira jedno
nervno vlakno čine motornu jedinicu. Broj mišićnih vlakana unutar motorne jedinice
varira i zavisi od funkcije samog mišića. Postoje male i velike motorne jedinice. Ako
mišić vrši precizan rad kao sto je to slučaj kod mišića šake i larinksa, unutar njihovih
motornih jedinica ima vrlo malo mišićnih vlakana To je potrebno zbog toga što
informacija koja dolazi za njihovu kontrakciju iz kore velikog mozga mora biti jako
precizna (informacija je preciznija što se nervno vlakno manje grana). Za razliku od ovih
mišića, mišići koji ne vrše tako preciznu radnju (mišići leđa), unutar motornih jedinica
imaju i do 100 mišićnih vlakana,tj imaju male motorne jedinice, jer i informacija koja
dolazi za njihovu kontrakciju ne mora biti precizna.

Postoji mogućnost udruživanja motornih jedinica u istovremenu kontrakciju , kako bi se

povećala snaga mišićne kontrakcije- ova pojava je označena kao regrutacija motornih
jedinica.

NEUROMUSKULARNI SPOJ

Mišićna kontrakcija počinje oslobađanjem jona Ca++ iz cisterni sarkoplazmatskog

retikuluma, a onda se Ca++ veže za troponin C. Da bi se Ca++ oslobodio iz cistemi
sarkoplazmatskog retikuluma, potreban je odgovarajući podražaj - impuls. Taj impuls
dolazi sa nervnog vlakna na mišićno vlakno preko motorne ploče - neuramuskularne
veze. To je sinapsa između nervnog i mišićnog vlakna. Kao i svaka sinapsa ima 3 dijela:

1.Presinaptička membrana - čini je membrana aksonskog završetka u kojem se nalaze

vezikule sa neurotransmiterom – acetilholinom i veliki broj mitohondrija
2.Sinaptička pukotina - prostor između 2 membrane širine 20-30nm. U njoj se nalazi
veliki broj Ca++ jona i enzim acetilkolin esteraza.
3.Postsinaptička membrana - čini je membrana mišićnog vlakna, na kojoj se nalaze
receptori za acetilholin

15
 Kada impuls koji dolazi putem aksona dođe do aksonskog završetka, on uzrokuje
ulazak jona Ca++ iz sinaptičke pukotine u aksonski završetak. To dovodi do toga da se
vezikule sa acetilholinom približe membrani, spoje sa njom i nastaje egzocitoza
acetilholina u sinapticku pukotinu. Zatim acetilholin dolazi do postsinaptičke membrane
gdje se veže za receptore, a to su aktivirajuća vrata na medijator ovisnim aktivnim
kanalima, te dolazi do njihovog otvaranja.

Ti kanali su u unutrašnjosti negativno nabijeni tako da spriječavaju prolazak

klora, kroz ove kanale prolaze joni Na+, jer ih osim negativnosti u unutrašnjosti kanala
privlači i negativan naboj proteina sa unutrašnje strane membrane. Ulaskom jona Na+
dolazi do porasta potencijala, odnosno javlja se potencijal motorne ploče. To je
elektrotonički potencijal, odnosno potencijal spoja, koj i se ne širi , dok akcioni potencijal
nastaje tek na krajevima motorne ploče. On se širi duž membrane i ulazi u T-tubule. Zbog
bliskosti membrane T tubula i cisterni taj se akcioni potencijal širi s jedne membrane na
drugu i uzrokuje otvaranje napon ovisnih kanala za kalcij koji izlazi iz cisterni u
citoplazmu.

16
PROSTA MIŠIĆNA KONTRAKCIJA

Je ona kontrakcija koja se dobija samo u eksperimentalnim uslovima, tj. kada se primjeni
samo jedan impuls na mišićno vlakno. Ona prosječno traje lOOms i obuhvata 3 perioda:

1) latentni period, predstavlja širenje električnih procesa tj. širenje akcionog potencijala
duž nervnog vlakna preko motorne ploče na mišićno vlakno i oslobađanje jona Ca++.
Traje prosječno lOms,
2) aktivna faza - faza kontrakcije, predstavlja mehaničke procese tj. klizanje
aktinskih i miozinskih niti i skraćenje mišića. Traje prosječno 30ms,
3) pasivna faza - faza relaksacije, predstavlja relaksaciju mišića, tj.vraćanje aktinskih i
miozinskih niti na prvobitna mjesta i vraćanje jona Ca++ u cisterne sarkoplazmatskog
retikuluma, traje prosječno 60ms.

SLOŽENE MIŠIĆNE KONTRAKCIJE; TETANUSI

To su sumirane, produžene mišićne kontrakcije koje nastaju zbog produženog izlaska

Ca++ iz cisterni sarkoplazmatskog retikuluma. Sumacija znači
zbrajanje pojedinih mišićnih trzaja radi povećanja intenziteta
ukupne mišićne kontrakcije. Sumacija nastaje na dva načina: 1)
povećanjem broja motoričkih jedinica koje se kontrahuju
istovremeno – sumacija većeg broja vlakana i 2) povećanjem
frekvencije kontrakcija – sumacija frekvencija.
U zavisnosti u koju fazu proste mišićne kontrakcije pada naredni
impuls, dešava se sljedeće:

a) ako naredni impuls padne u latentni period, neće doći do

pojave nove mišićne kontrakcije, to je zbog toga što su
membrane u fazi depolarizacije apsolutno refraktarne,

17
b) ako naredni impuls padne u aktivnu fazu, doći će do pojave nove mišićne kontrakcije,
pri čemu se ova kontrakcija sumira sa prethodnom i dobija se jednogrba krivulja.

c)ako naredni impuls padne u pasivnu fazu, doći će do pojave nove mišićne kontrakcije
koja će se sumirati sa prethodnom pri čemu ćemo dobiti dvogrbu krivulju.
Tetanusi
To su sumirane, produžene mišićne kontrakcije koje nastaju zbog produženog izlaska
Ca++ iz cisterni sarkoplazmatskog retikuluma. Kad frekvencija dosegne kritični nivo,
uzastopne kontrakcije tako su brze da se bukvalno stapaju, pa kontrakcija postane
kontinuirana. To se zove tetanizacija.

1. trajno potpuni (TP) – nastaju kada su frekvenca i intenzitet impulsa visoki, a svaki
impuls pada u aktivnu fazu prethodne kontrakcije

2. trajno nepotpuni (TN)– frekvenca I intenzitet impulsa niži I svaki naredni impuls
pada u pasivnu fazu prethodne kontrakcije

TP prelazi u TN kada je frekvenca visoka, a intenzitet nizak. TN prelazi u TP kada je

frekvenca niska, a intenzitet visok

OSNOVNI MEHANIZMI KONTRAKCIJE GLATKOG MIŠIĆA

Glatki mišić za razliku od skeletnog grade puno tanja i kraća mišićna vlakna. Dvije
osnovne karakteristike glatkih mišića su: nemaju poprecnu ispruganost, ne stoje pod
uticajem naše volje.
Razlikujemo 2 vrste glatkih mišića:

a) Višejedinični glatki mišić - izgrađen je od velikog broja međusobno

odijeljenih mišićnih vlakana koja imaju inervaciju od vegetativnog nervnog sistema
(autonomnog) npr:cilijami mišić oka i piloerekcijski mišić dlake

b) Jednojedinični glatki mišić - je izgrađen od mase velikog _broja međusobno

18
stopljenih mišićnih vlakana.
Na membranama tih vlakana postoji jako puno pukotinastih spojeva koji omogućavaju da
joni prelaze iz jedne stanice u drugu. Zbog toga se glatki mišić kontrahira poput mase tj.
sincicija. Ova vrsta glatkog mišića izgrađuje zid unutrašnjih organa, pa se jos naziva i
visceralni glatki mišić.

Glatka mišićna stanica se razlikuje od skeletne mišićne stanice po sljedećim

karakteristikama: stanice su kraće, vretenaste i imaju jedno centralno postavljeno jedro.
Na membrani nema T-tubula.
Imaju slabo razvijen sakroplazmatski retikulum u kojem nema dovoljno Ca++ za mišićnu
kontrakciju pa se on unosi dodatno iz ekstracelularne tekućine. Nemaju sarkomere,
nemaju Z-membranu, nego se aktinske niti jednim svojim krajem vežu za zgusnuta
tjelašca, a između aktinskh niti se nalazi jedna miozinska nit;
U sastavu aktinskih niti nemaju troponin C, nego se Ca++ veze za kalmodulin; dolazi do
aktivacije miozinske niti.

Mehanizam kontrakcije glatkog mišića

1) nakon sto uđe ucitoplazmu, Ca++ se veže za kalmodulin,

2) kompleks Ca-kalmodulin aktivira enzim miozin-kinazu,
3) miozin-kinaza fosforilira jedan od lakih lanaca na miozinskoj glavici koji se naziva
regulacijski lanac. To dovodi do pojave klizanja aktinskih i miozinskih niti,
4). do relaksacije dolazi aktiviranjem miozin-fosfataze , enzima smještenog u tekućini
glatke mišićne stanice, koja deformiše regulacijski lanac što uzrokuje prestanak
kontrakcije i vraćanje Ca++ u ekstracelularnu tekućinu.

Medjutim proces razdvajanja aktivna i miozina traje znatno duže nego kod skeletnih
vlakana, zbog slabe ATP-azne aktivnosti miozinske glavice. Zbog toga kontrakcija traje
duže i troši manje energije. Ovaj produženi kontakt aktina i miozina se naziva zaključani
most.
Za razliku od skeletnih mišića do čije kontrakcije mogu dovesti samo nervni impulsi,
kontrakciju glatkih mišića mogu proizvesti različiti faktori, a to su :
1. nervni faktori- nervni impulsi iz VNS-a tj simpatikusa i parasimpatikusa.
2. humoralni faktori- hormoni, neurotransmiteri, promjene u sastavu ekstracelularne
tekućine
3. mehanički faktori- rastezanje mišićnih vlakana.

USPOREDBA KONTRAKCIJE GLATKOG I SKELETNOG MIŠIĆA

Većina se skeletnih mišića kontrhuje i relaksira brzo, a kontrakcija je većine glatkih

mišića tonična i dugo traje, katkad satima ili čak danima.
Za razliku od kontrakcije skeletnog mišića,
- kontrakcije glatkih mišića znatno duže traju. To je zbog toga što glavice
miozinskih molekula imaju slabu ATPaznu aktivnost, pa aktinske i miozinske niti
ostanu duže vezane jedne uz druge. Osim toga, u toku kontrakcije glatkih mišića,
iz istog razloga

19
- troši se i manje energij e. Glatki mišić za postizanje iste kontrakcijske napetosti
troši 10-300 puta manje energije. Ekonomičnost trošenja energije vrlo je važna za
cjelokupnu energetiku organizma, jer organi poput crijeva, mokraćnog mjehura
itd., moraju gotovo neprekidno održavati toničnu mišićnu kontrakciju.
- Glatki mišići stvaraju znatno veću silu pri svom skraćivanju nego skeletni, znatno
se više skrate u toku mišićne kontrakcije i brže se oporavljaju od skeletnih mišića
nakon mišićne kontrakcije.
- Glatki mišići posjeduju sposobnost stres-relaksacije. Naime, sila kontrakcije se,
nekoliko sekundi ili minuta nakon produživanja ili skraćivanja mišića, vrati
gotovo na isti nivo. Npr. mišići mokraćnog mjehura: kad se mokraćni mjehur
napuni urinom, porastom volimena u njemu raste pritisak i dolazi do rastezanja
njegovih zidova. Međutim, tokom slijedećih 15s – 1min, uprkos neprekidnom
rastezanju zida mjehura, pritisak se vraća gotovo na isti nivo prije rastezanja. Ako
se volumen naglo smanji, pritisak se znatno snizi, ali se u sljedećih nekoliko
sekundi ili minuta vrati na početni nivo. Te pojave nazivamo stress-relaksacijom
odnosno obrnutom stress-relaksacijom.

20