A3frPBAJ4AH РЕСПУВЛИКЛСЫ ТЭЬСИл wäчмолиги

Н. ТУСИ АДЫНА
A3ƏPBAJ4AH ДЭВЛЭТ ПЕДАГОЖИ УН1

ƏHBƏP ЭЬМЭД

МИРЗЭ ЭДЭКБЭР
САБИРИН
ПОЕТИКАСЫ

БАКЫ - 1996
 Елми редактору:
проф. Т. Новрузов.

Рэ’]чилэр:
проф. А. Заманов, АЕА мух. узву Ə. МирэЬмэдов,
проф. Ф. hycejHOB

Н. Туси адына АДПУ-нун нэшри^аты—1996

 ен сэз
Ə. Сабир XX əcp Ä3əp6aj4aH ше’ринэ кэтирди]‘и ичтимаи-
cHjacH сатирик мэзмуну, идеаллыг вэ хэлгилщи ифадэ ет­
мэк, онун естетик тэ’сир гуввэсини даЬа да кэскинлэшдир-
мэк y4Yh İeHH поетик формалар да кэшф етмишдир. Мэш-
hyp «Дилбэр» сатирасында схоластик гэзэл, гэсидэ шаирлэ-
ринэ ме]дан oxyjaH, онларын артыг кулунч вази^этинэ ду­
шен ифа тэрзлэринин ej6ə4əp тэшбеЬлэрини амансызчасына
тэнгидэ тутан Сабир оз сатирик ше’р мэктэбинэ мэхсус ори-
жинал поетик мэктэб дэ ]аратмышдыр.
Тээссуф ки, инди]эдэк M. Ə. Сабир сэнэтинин поетикасы
демэк олар ки, о]рэнилмэмишдир. Сабир ]арадычылыгынын
ajpbi-ajpbi проблемлэри мевзусунда чохлу диссертаси]а му-
дафиэ едилмиш, монографи]алар, бэ]‘ук вэ кичик Ьэчмли
китаблар, кулли мигдарда елми-кутлэви мэгалэлэр нэшр
едилмишдир. Лакин Сабир сатирасынын сэнэткарлыг хусу-
си^'этлэри, шаирин поетикасы Иэлэ инди]*эдэк ла]игинчэ
тэдгиг олунмамышдыр.
Догрудур, Сабир ]арадычылыгынын бу саЬэси тамамила
диггэтсиз галмамышдыр. Керкэмли Сабиршунас, мэрИум
профессор Ч. Хэнданын 1962-чи илдэ «M. Ə. Сабир сатира­
сынын сэнэткарлыг хусусиЛэтлэри» адлы китабы нэшр
едилмишдир. Анчаг бу китаб 20 илдэн артыг бир муддэт
эввэл гэлэмэ алындыгы учун онун эсас муддэалары, демэк
олар ки, инди артыг кеЬнэлмишдир. М. Чэлал, Эзиз Ша­
риф, М. Ч. Чэфэров, Эзиз МирэИмэдов, Мэммэд Мэммэдов,
Аббас Заманов, Jainap TapajeB, К. Талыбзадэ, П. Хэлилов,
Гулу Хэлилов, Тэрлан Новрузов, Экрэм Чэфэр вэ дикэр
алимлэр Сабир Ьаггындакы тэдгигатларында ]ери кэлдикдэ-
шаирин сэнэткарлыг мэсэлэлэринэ дэ тохунмушлар. Бу
керкэмли алимлэр M. Ə. Сабир сэнэтинин бе]уклу]ундэн
Ьэдсиз мэИэббэтлэ сэз ачмыш, субут етмишлэр ки, бу cəhət
даЬиси елмэздир, эбэдидир. Лакин умуми^этлз, кетурул-
дукдэ M. Ə. Сабирин поетикасы Ьэлэ хам торпаг олараг га-
лыр.

3
 I ФЭСИЛ
САБИР ВЭ ОНУН ЭДЭБИ ИРСИНИН ТЭДГИГИ
JaxbiH вэ Орта Шэрг эдэби]]атынын XX эсрин эввэллэ-
риндэ дун]а мэдэни^’этинэ бэхш етдир! 6əjyK эдэби сима-
лардан бири—Азэрба^чан шаири Мирза Элэкбэр Сабир
ТаЬирзадэ олмушдур. Ьэрчэид M. Ə. Сабир поези]асынын
бэ’зи тэдгигатчылары ону классик Шэрг ше’риндэ бир нов,
тэчрид eTMəjə чалышмышлар, лакин унутмаг олмаз ки, M. Ə.
Сабир классик Шэрг ше’ри илэ бэЬрэлэнэн, Шэрг поези]а-
сынын умумдун]а гудрэтинэ архаланань бу поезжанин бэ-
шэри—Ьуманист иде]аларындан дэрс алан jeHH сэпкили,
]ени руЬлу, jeHH мэзмунлу бир сэнэткар иди. Мир Чэлал
ja3bip: «КэЬнэ гэзэл сэпкисиндэ мэЬарэтлэ ше’рлэр ]азса да,
бу эсэрлэр Сабири мэ’нэви чэЬэтдэн тэ’мин етмирди. Шаирин
урэ]ини долдуран, она раЬатлыг вермэ]эн фикир вэ Ьисслэр
бу чур ше’рэ сига билмирди. M. Ə. Сабир тамам башга,
]ен.и руЬлу, муасир вэ кэсэрли бир' ше’р Ьэсрэтиндэ
иди». (1)
Низами Кэнчэви дун]а сэнэт хэзинэсинин эн бэ]'ук вэ
парлаг инчиси—«Хэмсэ»си илэ Шэрг поезщасына нэчиб,
Ьуманист, романтик гэЬрэманлар бэхш етмишди. Эфзэлэддин
Хагани зулмэ, эсарэтэ гар'шы онда гэзэб вэ ycjaH гыгылчым-
ларыны аловландырмышды.
Каф-нун мэбдэимдир, мэншэимдур каинат,
Уш бу кевнун кунтэ кэнзи, кэнзинин MərpypHjəM!—(2)
—ÄejəH Имадэддин Нэсими каинаты инсанын мэншэи кими
гэлэмэ алмыш вэ мэшЬур «энэл Ьэгг»—мэнэм аллаЬ, «Ьагг-
тэала адэм оглу эзудур»—чагырышы илэ эзундэн эввэлки
Азэрба]чан поези]асыцы фикир чэЬэтдэн даЬа да зэнкинлэш-
дирмишди.

5
 МэЬэммэд Фузули Азэрба]’чан ше’риндэ гэзэл жанры
васитэси илэ лирик Ьисслэри даЬа (уксэклэрэ ганадланды-
рыб, ону ичтимаи амаллар поези]асы cəbhjjəchhə галдыр-
мышды. Молла ПэнаЬ Вагиф до₽ма дилимизи 6əjyK инсани
ду]гуларын эн jaxnibi тэрчуманына чевирмишди. Мирзэ
Элэкбэр Сабир исэ бутун бу кезэл чэЬэтлэри бирлэшдир-
мэклэ бэрабэр, AYHja, бэдии тэфэккурунэ jeHH, ингилаби пое­
зда фэслини элавэ етмишди. Эн jeHH Азэрба]чан ше’ри илэ
классик ше’римиз арасында кэрпу ролуну ojHajaH Сабир
ше’ринин новаторлугуну этрафлы ©jpəHMƏK, Сабирдэн эв-
вэлки классик поетикамызла онун элагэлэрини нэзэри-прак-
тик сэпкидэ арашдырмаг бизим фикримизи даЬа чох чэлб
едэн мэсэлэлэрдэн бири олдугу учун бу чэЬэтэ хусуси диг-
гэт ]‘етирилмишдир.
Сабир вэ классиклэримиз мэвзусунун эн jaxnibi Ьэллини
Эзиз МирэЬмэдовун «Сабир» (3) монографи]’асында, Набе­
ло М. Гулузадэнин «Сабир вэ Фузули» мэгалэсиндэ (4) керэ
билэрик.
Нечэ олду ки, Сабир эмрунун 40 илини орта сэви^эли
гэзэл, гэсидэ вэ мэрси]элэрдэ кечирди]и Ьалда, бирдэн-бирэ
5—6 ил эрзиндэ ÄahnjaHƏ сэнэткар сэвиЦэсинэ |*уксэлэ
билди?
Эсрин эввэллэриндэки ингилаби ихтишашлар, хусусэн
1905-чи илдэ башла]ан буржуа-демократик ингилабы Сабир
дун]акэрушунун формалашмасына зэмин ]аратды. Санки
шайр ]‘ухудан а]ылды вэ залымлар дун]’асы барэдэ урок сез-
лэрини чэсарэтлэ ачыб демэ]э имкан тапды:
BajpaM олчаг, шэвкэтлилэр, шанлылар,
Довлэтлилэр, пуллулар, мил]онлулар
Тирбо]унлар, шишгарыдлар, чанлылар
Гурбан кэсир ХэлилуллаЬ ешгинэ
Фагыр-фугур кэзир аллаЬ ешгинэ. (5)
Ола билсин ки, M. Ə. Сабир бу фикрини эввэллэр дэ
де]эрди. Анчаг ким учун, кимэ архаланараг, Ьарада? «Мол­
ла Нэсрэддин» журналынын нэшри, Сабирин бу журналда
иштиракы, хусусэн Мирзэ Чэлиллэ ]ахынлыг онун 6ejyı<
шайр кими 1етишмэсиндэ муЬум рол о]нады. «Молла Нэс­
рэддин» Сабирин диндарлыгдан узаглашмасына вэ атеист
мевге тутмасына, тэмиз, милли Азэрба]чан дилиндэ ja3bi6-
]аратмасына комэк етди. Сабирин о вахта гэдэрки ше’рлэри,

7
 ланмышдыр. О, илк невбэда, мухталиф ихтисасдаи олан
тэдгигатчыларын (филолог, тарихчи, педагог вэ с.) Сабир
Ьаггында ирэли сурмуш олдугу елми нэтичэлэри мумкун
гэдэр ]екунлашдырмаг фикриндэ олмушдур...
Бунунла бэрабэр, мэ’лум нэтичэлэри инкишаф етдирмэк
мэгсэдилэ Сабир поез^'асынын инди]'э гэдэр изаЬ едилмэ-
миш бэ’зи башга чэИэтлэринэ дэ бу эсэрдэ тохунулмуш,
Ьамчннин вахтилэ ирэли сурулмуш нэзэри муддэалар jeHH
фактларла эсасландырылмышдыр. Сабир вэ 1905-чи ил ин-
гилабы, шаирин ]арадычылыгында халг мовзусу, мусбэт
идеал, Сабир поезщасынын тэ’сир гуввэси вэ тэ’сир даирэ-
си кими мэсэлэлэри хусуси проблем Ьалында rojMara тэ-
шэббус едилмишдир». (14)
Эзиз МирэЬмадовда Сабир вэ классиклэримиз мэсэлэси-
нин го|'улушу вэ Ьэлли дузкундур: «...биз Сабирин эз догма
эдэби]]атына, езундэн эввэлки классиклэрэ «лаге]д» муна-
сибэт бэслэди)инэ инансаг, о заман 6əjyK Азэрба]чан шаи-
рини эз милли эдэби .зэмацэсиндэн ajbipMwm олмарыг-
мы?» (15) Сабирин «Ej алнын aj, узун кунэш, ej гашлары
каман» мэт’лэли ше’ринэ истинадэн шаири классик эдэби i-
jaTa гаршы rojMar истэ)энлэрэ гаршы онун кэтирд^и дэ-
лиллэр тутарлыдыр. «Сабир черэксиз jauıap, Низамисиз
janıaja билмэз»—ÄejƏH 6ejyK шаирин классик поезщамыза
рэгбэти инкаредилмэз фактдыр. Лакин Сабирин озундэн
эввэлки поези)ада Həjn исэ 6əjəHMƏÄHjn, Həjə исэ пародик
мунасибэт бэслэди]и дэ езлу]ундэ а)дындыр. Сабир Ьеч вахт
луща поез^асынын он апарычы голларындан олан Шэрг
ше’ринин моЬтэшэм эн’энэлэринэ гаршы чыхмамышдыр. Са­
бир садэчэ классик Шэрг лирикасынын олмэзлик кэсб едэн
гэсида вэ гэзэл жанрларыны ба]агылашдырараг шит, ге|ри-
həjaTH бэнзатмаларлэ коздэн салан, ше’р эвэзинэ гуру вэ
бэлагэтли нэзм парчалары )арадан «шаирч^эз»лэри мэсхэ-
pəjə rojy6 кулурду. Эз халгынын дэрдлэрини унудуб,
«1000 ил эввэл беш-он эрэбин беш-он эрэби гырмасына»
(М. Ф. Ахундов) нала чэкэн; шивэн гопаран диндар рачи-
лэрэ, гумрилэрэ, MəpcnjəxaH нэзмчилэрэ гаршы шаирин му-
баризэси дэ чох принсипиал вэ кэскин олмушдур.
Сабир форма мэсэлэсиндэ бутун классик поезда илэ
Ьэмрэ^’дир. Лакин мэзмуна кэлинчэ о, нэинки дини ше’рэ,
Ьэм да дун)эви noe3Hjaja ез ориЖинал тэфэккур вэ услуб
тарзини габул етдирир. Сабирин Xaraimja, Сэ’ди)э, Ьафизэ,
Фузули]а, Се]ид Эзим вэ башгаларына ja3Abirbi нэзирэлэри

10
 ади нэзирэ Ьесаб етмэк дуз де]ил. Сабир форманы нэзирэ
учун башлангыч кими алыр. Лакин мэзмуну, сэзун там
мэ’насында, эзунункулэшдирир ки, бу да ону башгаларын-
дан сечиб а]ырыр.
Сабирин поетик дун]акерушунун формалашмасындан
6əhc едэрэк Эзиз МирэЬмадов ]азыр-’ «Сабири 6ejyK халг
шаири, ингилабчы-демократ шайр кими характеризэ едэн
чаЬатлар—онун ингилабчы халг кутлэлэринэ дэрин мэЬэб-
бати, халг мэнафе)инэ фэдакарлыгла хидмэт етмэси, эсэр-
лэриндэ габагчыл иде]алар jajMacbi, истисмар дун]асыны
нифрэтлэ дамгаламасы иди. Сабири характеризэ едэн баш-
лыча xycycnjjƏT бир сыра мэсэлэлэрдэ онун гисмэн проле-
тар идеолокщасына ]ахынлашмасы иди. Бу мэ’нада, Чэлил
Мэммэдгулузадэ кими, Сабирин дэ ингилаби-деморатик иде-
]аларында спесифик бир устунлук олдугуну кермэмэк ол-
маз». (16)
Бутун бу де]илэнлэр догрудур. Лакин Сабири 6əjyK халг
шаири кими таныдай башга бир устун чаЬат дэ вардыр ки,
бу амил олмадан hen бир jykcək иде]а Сабири Сабир едэ
билмэзди. Сабир эзунэмэхсус елэ орижинал, елэ гуввэтли
бир исте’дада саЬибдир ки, мэЬз бела 6əjyK исте’дадын ку-
чу]лэ Сабир олмаг оларды. Сабирин бе]уклу]у онда иди ки,
о, фитрэтэн кезуачыг вэ ajbir олдугу учун ингилаби снтуа-
си]’аны Ьамыдан тез гаврады, халг həjaTbi вэ сонатин ваЬда-
тинда jeHH ингилаби-сатирик поези]анын ме]дана калмаси
вахтынын чатдыгыны даЬ^анэ узагкеранликлэ Ьисс етди.
Эзиз Мирэпмэдов Сабирин ]арадычылыгынын донуш нэг-
тасиндан башла|араг та кулминаси]а]адэк кечди]и рлда
классик Шэрг поезщасыны илкин, XIX эср Азэрба]чан
сатирасыны икинчи мэрЬалэ са]магда там Ьаглыдыр.
Мирзэ Шафи, Закир, Баба 6əj Шакир, М. Ф. Ахундов
кими реалист сатирикларин Сабир поези]асына тэ’сириндан
данышан Ə. МираЬмадовда конкрет фактлара истинад етмэк
мери аз олса да о, реалист сатирик ан’анани дузкун ги]’мэт-
ландирир: «Белаликла, истар Мирза Шафи, Закир, М. Ф.
Ахундов, истарсэ дэ онларын ишини давам етдиран XX эср
]азычылары демократии иде]алар таблиг едэн реалист Азар-
ба]чан ƏÄƏÖnjjатыны вэ сатираны бир-бириндэн кучлу пр-
тича далгаларындан кечирарак, саЬила чыхармышлар. XIX
эср реалистларинин истибдад вэ иртича шэраитиндэ апары-
лан адаби мубариза тактикасы Ьаггында фикирлари онла­
рын халэфлари олан молланасрэддинчилар тарафиндэн бир
 BəcujjəT кими гэбул едилмишди. «Мэгзи мэтлэби» чох вахт
ади, мэишэт Ьадисэлэри, мэзэли «илан-гурбага сеЬбэтлэри»
ичэриснндэ «кизлэнмэк» Сабир вэ Мэммэдгулузадэ сатира-
сы учун дэ эн характерик хусуси^этлэрдэн бири олмуш-
дур». (17)
Сабирин поетик дили барэдэ ]азыланлар ичэрисиндэ
Эзэл Дэмирчизадэнин «Сабир сатирасынын техникасы», (18)
Муса Адиловун «M. Ə. Сабирин дил вэ услуб хусуси^этлэ-
ри Ьаггында бэ’зи геллер» (19) мэгалэлэри, РэЬилэ Məhəp-
рэмованын «Сабир сатирик ше’рлэринин лексикасы», (20)
«Сабирин дили» (21) монографи)алары хусусилэ сечилир.
Ə. Дэмирчизадэнин мэгалэсиндэ, эсасэн бэдии ифадэ васи-
тэлэриндэн (мевзу вэ тип, вэзн, эдэби форма, пароди^а, ки-
на)эли мэдЬи^'э, сатира дили вэ с.) умуми шэкилдэ бэЬс
едилир. Муса Адиловун мэгалэсиндэ дэ белэчэ умуми rejA-
лэрлэ кифа)этлэнилир.
РэЬилэ МэЬэррэмованын «Сабирин сатирик ше’рлэринин
лексикасы» монографи]асында синонимлэрдэн бэЬс едэн бир
сыра дилчилэрин фикирлэри. тэдгигата чэлб едилмиш, дили-
мизин ги]мэтли хэзинэсиндэн усталыгла истифадэ едэн M. Ə.
Сабирин сатирик ше’рлэриндэ ишлэнэн синонимлэр, омоним
вэ антонимлэр муэллифин озунэмэхсус сэлигэсилэ этрафлы
тэдгиг олунмушдур.
Сабир поетикасындан данышаркэн ики муЬум амилэ ху-
суси диггэтлэ ]’анашмаг лазымдыр. Биринчиси, Сабир ше’-
риндэ умумбэшэри иде)алардан данышмаг, сэнэткар вэ чэ-
MHjjəT, шайр вэ зэманэси вэ бу кими кэклу мэсэлэлэрдэн
сэз ачмаг, Сабирин б©)уклу)уну субута jerapƏH поетик гуд-
рэтдэн бэЬс етмэк зэруридир. Дикэр тэрэфдэн Сабир ше’ри-
нин сэнэткарлыг хусуси^’этлэрини арашдырмаг, инчэ муга,-
]исэлэр вэ дэрин елми тэЬлил рлу илэ Сабир поези]асынын
дахили ифадэ имканларыны əjpəHMƏK лазымдыр. Чэфэр
Хэнданын «Сабир ]арадычылыгынын сэнэткарлыг xycycnj-
)элэри» (22) китабы бу бахымдан диггэтэла)игдир. Бу ки-
табдан эввэл Чэфэр Хэндан ©зунун «Сабир», (23) «Шаирин
Ьэ)аты» (24) китабларында Сабир поетикасынын мухтэлиф
хусуси_Цэтлэриндэн бэЬс етмиш, Сабир сэнэтинэ дайр бэ’зи
ги)мэтли мулаЬизэлэр се]лэмишдир. Лакин о, ©зунун сон
китабында, эввэлки ики китабда олан фикирлэрини |'екун-
лашдырмыш, дэгиглэшдирмиш вэ Сабир ше’ринин сэнэткар­
лыг хусуси]]этлэрини системли шэкилдэ арашдырмага cə’j
етмишдир.

12
 Сабир поетикасынын эн’энэви кэклэринин, барлы олдуру
милли поетик зэминин тэдгиг вэ арашдырылмасында, Сабир
вэ классик эн’энэлэр мэсэлэсинин Иэллиндэ Камран Мэммэ-
довун «XIX эср Азэрба]чан ше’риндэ сатира» (25) китабы-
нын вэ Эли Салэддинин «Сабир вэ фолклор» (26) моногра-
фгцасынын муЬум эИэми^этини ге]д етмэк лазымдыр.
Сабир халгын фикир вэ душунчэсини, мубаризэсини,
е]блэрини, Иабелэ онун фачиэсини вэ бу фачиэни доруран
сэбэблэри jyKcəK ингилаби-си]*аси ]еткинликлэ сечэн, умуми
чарэ учун рл костэрэн Иэгиги ел сэнэткарыдыр. Эли Салэд­
динин «Сабир вэ фолклор» китабы мэЬз бела бир муйум
мэсэлэ]’э həcp олунмушдур.
Сабир поетикасынын тэдгигиндэн данышаркэн тэкчэ
Азэрба]чан эдэби^'атшунаслыры чэрчивэсиндэн чыхыш ет­
мэк дузкун олмаз. Сабир ]арадычылыгы гардаш республи­
ка л арда, халг демократу асы елкэлэриндэ, елэчэ дэ дура-
нын мухтэлиф капиталист дэвлэтлэринин шэргшунаслыгын-
да диггэтлэ е]рэнилир. (27) Бурада бир факты ге]д етмэк
кифа]этдир ки, франсыз туркологу доктор Винсент Монтер
1950-чи илин феврал а|’ындан 1952-чи илин Maj а]ынадэк
Иран Азэрба]чанынын Зэнчан, Тэбриз вэ башга шэЬэрлэ-
риндэ janıaMbiın, Азэрба]чан дилинин хусуси]]этлэрини ej-
рэнмишдир. О, ]‘ерли эЬали арасында чох мэшЬур олан Са­
бир «ЬопЬопнамэ»синдэн данышараг кэстэрир ки, A3əp6aj-
чан дилиндэ мэктэб олмадыгы шэраитдэ халг «ЬопЬопна-
мэ»ни эзбэрдэн билир. «ЬопЬопнамэ»дэ топланылмыш ше’р-
лэрдэн Иэ]атда вэ мэишэтдэ кениш истифадэ едирлэр. «hon-
Ьопнамэ» Азэрба]чан дилиндэ мэктэби эвэз едир. Доктор
Монте]л Сабир ше’рлэринин халг арасында эзбэр jajbb/raH
бир нечэ нумунэсини франсыз дилинэ тэрчумэ едиб чап ет-
дирмишдир. (28) Сабирин франсыз эдэби]]атшунаслыгын-
да, Иамчинин АБШ-да (29) вэ башга елкэлэрдэ дэрин ма-
раг догурмасы Сабир поези]асынын бэшэри характериндэн
ирэли кэлэн гануни Ьалдыр. Сабир кэлэчэкдэ даЬа чох ejpə-
нилэчэк вэ тэдгиг едилэчэкдир, чунки Сабир дунэн дунэнин
шаири иди, бу кун бу кунун шаиридир, caöah исэ сабаИын
шаири олараг рша]’ачагдыр. Бунун бир сэбэби дэ ондан
ибарэтдир ки, Сабир ше’рэ—бу улви вэ мугэддэс сэнэтэ зэр-
рэ гэдэр дэ xəjaHƏT етмэмишдир. О, заманын, деврун бутун
Ьэмлэлэринэ киши кими кексуну кэриб ypəjHHn бутунлуклэ
бошалтмагдан горхмамышдыр. Н. Г. Чернышевскинин rejj
етди]и кими: «Сэнэт эсэри догрудан да о заман кезэл ола

13
 бплэр кн, сэнэткар ез эсэриндэ бутун вермэк истэдиклэрини
вермнш олсун». (30)
Поез1ца тэкчэ иде]алардан ибарэт олеаты, онда бэшэ-
pnjjəTHH бутун мутэрэгги мутэфэккирлэри шайр оларды.
Йоезн|а тэкчэ агылдан да ибарэт де]илдир. Экэр поезда
агылдан ибарэт олеаты, онда бэшэриЦэтин бутун агыллы
адамлары шайр оларды. Поезда тэкчэ ду]рудан да ибарэт
де]илдир. Экэр поезда ду]рудан ибарэт олеаты, онда бэ-
uıəpııjjəTHH бутун аналары шайр оларды. Поезда тэкчэ мэ-
Ьэббэтдэн ибарэт олеаты, бэшэри^этин бутун севкилилэри
шайр оларды. Поёзи]а иде]адан, ду]?удан, авцлдан, мэЬэб-
бэтдэн даЬа улви, даЬа мугэддэе бир мэслэкин ©владыдыр.
Поезда хилгэтин бэшэри гудрэтини тэрэннум етдирэн, ин-
санлыгын мэ’нэви имканларыны муэ^энлэшдирэн чаЬаншу-
мул бир фитрэтдир. Поезда сэнэтлэрин эн чэтини, japaH-
мышларын эн севимлисидир. Поезда мэ’нэвшЦатла умидин,
сабайла нурун, дунэнлэ тарихин вэЬдэти, бэшэри^этлэ азад-
лыгын барышыгындакы инсани сэадэт, умиддэн гуввэтли
олан тэсэлли, тэсэллидэн гудрэтли инкар, инкардан сэмими
тэсдиг вэ умуми^этлэ, кечмишли, индили, сабаЬлы инсани
лэ]‘агэтин эзудур. Поезда елэ бир мэлэкдир ки, həp шэхеин
гапысыны дэ]‘мэз, həp урэкдэ гэрар тутмаз, həp мэканда вэ
həp заманда japaHMaə. Инсан мэ’нэвиЯатында елэ бир али
Äyjpy рхдур ки, поезда ону кэшф едиб сэнэт алэминэ дог-
малашдырмамыш олсун!
Поези]адан сез ачаркэн инсан Гшсслэри улвилик гаршы-
сында бир даЬа имтаЬандан кечир, езунутэнгид вэ озуну-
дэркетмэ просесиндэ поетиклэшир, севинчини, кэдэрини,
нифрэтини, мэ!1эббэтини поезда MəhəKH илэ ]’охла]араг ин­
сани лэ]’агэтини керур, Äyjyp, дэрк едир. Белэликлэ дэ шэх-
CHjjəT вэ онун 4ƏMHjjəTAə ролу, jepH мэсэлэсинэ oöjeKTHB нэ-
зэрлэ бахмыш олур.
Елмдэ хусусилэшдирмэ ганунау]рунлуга кэтириб чы-
харырса, поези]ада умумилэшдирмэ муГгум иш кэрур. Ел-
мин эзунун поези]асы олдуру кими, ше’рин дэ эзунун елми
вардыр. Фузули демиш:
Елмсиз ше’р эсассыз дивар олур,
Эсассыз дивар га]этдэ биеЬтибар олур! (31)
Елмдэ олдуру кими поези]‘ада да kəmhjJət икинчи, ке]’фи]’-
*эт биринчидир. KəMHjjəT—нэзм елчусу, Kej^njjəT исэ ко-
рулушу баша чатдырылмыш həp бир xejnpxah ишин поети-

14
 касыдыр. Бурада сэЬбэт елэ бир шаирин поетикасындан—
сэнэт ме’]арындан кедир ки, о, фитрэтэн, тэбиэтэн шайр
догулмуш, шайр ©мру ]ашамыш вэ ду^амызы чисмэн тэрк
едэркэн шайр лэ]агэтини бир даИа нума]иш етдирмишдир.
BejyK пролетар эдиби А. М. Горкинин бир фикри эсил
сэнэткар ©мрундэн с©з душэндэ ]ада кэлир: «Маним инти-
баларым о гэдэр чохдур ки, jaəMaja билмэрэм!». Горки ин-
тибалары илэ Сабир həjатыны муга]исэлэндирдикдэ бир hə-
гигэт а]дынлашыр ки, Сабир поези]асы да белэчэ инсани инти-
балардан ибарэтдир, Козурэ одлар кэрмуш, арыр бир кул-
фэти бир гарын ач, бир гарын тох доландыран Сабирин hə-
jaTbi башдан-баша интибалар ичиндэ кечмишдир. О, Ьансы
сэмтэ эл атмышса умидсизлик, Ьагсызлыг, эдалэтсизлик, лэ-
]агэ.тсизлик—бир сэзлэ, мэ’нэви чуруклук гаршысында сада
адамларын ачизли]ини, имкансызлыгыны кэрмуш, кэдэрлэн-
миш, сарсылмыш вэ həp дэфэ дэ дэрдини noe3njaja даныш-
мыш, поези]адан тэсэлли алмыш, поези^анын гуввэтли мэн-
тиги илэ эдалэт вэ Ьэгигэт уррунда сэсини учалтмыш, «ja-
танлары а]ылмата», «а]ыланлары» harr уррунда сэфэрбэр-
ли]э чагырмышдыр.
Башдан-баша ичтимаи мубаризэ]э чагырыш, кеЬнэ дун-
jaHbiH е]бэчэрликлэрини тэнгид, дин хадимлэринин pajaKap-
лыгына нифрэт, инсан сэадэти уррунда фэдакарлыг мотив-
лэри илэ долу олан Сабир поезщасынын поетик дун] асыны
ду]маг вэ баша душмэк учун Сабир сэнэтини эсил сабиранэ
тэфэккурлэ муЬакимэдэн кечирмэк; кэскин агыл, həccac
Äyjpy вэ ити сэнэткар мушаЬидэсинэ малик олан шаирин
поетик тутумуну дэгиг муэ^энлэшдирмэк лазым кэлир.
Сабир сэнэткарлыгы эдэбкЦатын ичтимаи мубаризэдэ
нэ гэдэр 6əjyK рол о]надыгына эн чанлы субутдур. Сабир
сэнэти ƏÄƏÖnjjaTbiH ©лмэзли]и барэдэ чыхарылан эн дорру
нэтичэдир.
Кимдир Сабир?!—Эмруну халгынын кэлэчэ^и вэ вэтэни-
нин азадлыгы рлунда эридэн бир чэфакеш! Улви бир сэнэт
мучэссимэси! Онун варлыгы урэ]имизи гурур йисси илэ дол-
дурур! Заман узумузэ нечэ ишыглы ca6ah ачачаг, дунр.
бизэ нечэ-нечэ ар кун бэхш едэчэк. Бизсэ Сабири хатырла-
janar, хатырла]ачаг вэ бир дэ хатырла]ачагыг!
Кимдир Сабир?!—Озу! ДаЬи олмаг, ©з сэнэтинин про-
филиндэ japaHMbiıwıapbi инкишафын сон Ьэдди Ьесаб етмэк
демэкдир. Дайилик, мэвчуд олан е’тираздан башла]ыр. Бэл-
кэ дэ фикримизин ифадэ тэрзи бир аз гэлиз олду... foj та-

15
 рнх езу данышсын: Промеге] эз чэсарэти вэ фэдакарлыгы
илэ даЬидир, она керэ ки, аллаЬларын ганунлары илэ разы-
лашмамыш вэ оду инсанлара вермишдир! Чордано Бруно
ез гудрэтли инады илэ даЬидир. Она керэ ки, каинат вэ Jep
курэси Иагдакы эн 6ejyK фикирлэрэ е’тираз етмиш, одда jaH-
дырыланда да сон дэфэ: «həp Иалда jep фырланыр»—де-
мишдир! Дарвин даИидир. Чунки дун]анын japaHbimu барэ-
дэ де]илэнлэрэ шубИэли бахмыш вэ hynejpə гурулушуну—
зулалы кэшф етмишдир. Бэс EjHiıiTejH?—О да даИидир,
чунки, дун]‘а физикасынын сон наилиДэтлэринэ шубИэ илэ
jaHauiMHLiı вэ «Нисбилик HƏ3əpnjjəcH»HH тапмышдыр, Сабир
дэ даЬидир! Лакин, калин керэк о, həj’ə шубИэ илэ бахмыш,
Həjə е’тираз етмиш, həj’ə инанмыш вэ эзу нэ ]аратмышдыр?!
həp бир камил сэнэтин милли вэ бэшэри тэрэфлэри вар-
дыр. həp бир камил сэнэт ез милли замини вэ бэшэри дун-
]’акэрушунун фонунда тэшэккул тапыр. Дун]а эдэби] jaTbi-
нын корифе]лэринин ]арадычылырына а]ры-а]рылыгда нэ-
зэр салмалы олсаг а]’дын олар ки, милли заминдэн канарда
башарилик олмамышдыр вэ ола да билмаз. Мирза Элакбар
Сабир бе]ук шайр кими илк эввэл милли замина баглыдыр.
Сабири həp ıııejÄƏH эввэл классик Азарба]чан, умумиликдэ
Шэрг поези]асы ]’етирмишдир. Сабир Шэрг поезщасынын
ики MyhyM га]’нагындан барынмышдыр. Биринчи, о, Шэрг
халгларынын мин иллэр 6ojy нэсилдэн-нэслэ сахладыгы
шифа!1и халг эдэби^атындан бэ1зрэлэнмишдир. Сабир ше’р-
лэриндэ Шэрг эсатир вэ эфсанэлэринин адлары тез-тез ча-
килир, мудрик Шэрг тэфэккурунун hnccH вэ фикри ифадэ
имканларындан ]ерли-]еринда истифадэ едилир. Элбаттэ,
Сабир вэ Шэрг фолклору мэсалэси ajpbiqa бир тадгигат
иши олдугу учун бурада 11эмин масалэдан этрафлы 6əhc ет-
məj’ə имкан 1’охдур, лакин, Сабир вэ Азарба]чан шифаЬи
халг noe3Hjacbi мэсэлэсиндэн 6əhc едэркэн jepH кэлдикчэ
Шэрг фолклоруна да мурачиэт етмэли олачарыг.
M. Ə. Сабир поези]асынын ча1заншумул uıehpəT вэ əhəMHj-
jƏT кэсб етмэсиндэ икинчи амил кими классик Шэрг эдэби]-
jaTHHbiH адыны чэкмэли олуруг. M. Ə. Сабир фарс вэ турк-
дилли Шэрг ше’рини Äaha дариндэн əjpəHMəjə мараг вэ cə’j
кестэрмиш, Шэрг эдэби]]атынын дун]а поези]асына бэхш ет-
ди]и Фирдовси, Хагани, Низами, XəjjaM, Сэ’ди, Фузули вэ
башгаларындан əjpəHMHin, онлара бэнзэтмэлэр ja3Mbiın, он-
лары тэгдир етмишдир. Сабир классик Шэрг ше’ри зэминин-
дэ умумбэшэри поезда japaTMwuı, ез поетикасында милли-

16
 ликлэ бе]нэлмилэлчили]ин апарычы ролуну субута ]етирмиш-
дир.
Сабир вэ классик Шэрг поетикасы проблеминин Ьэллинэ
илк дэфэ Чэфэр Хэндан чэИд етмишдир. (32) Сабир вэ Азэр-
6aj4aH классиклэри мэсэлэси Чэфэр Хэнданын «Сабир japa-
дычылыгынын сэнэткарлыг хусуси^этлэри» китабында ajpw-
ча башлыг алтында верилмиш, бурада Сабирин севд^'и
классиклэрдэн, онлара jаздыгы бэнзэтмэлэрдэн, тэхмислэр-
дэн, пароди|алардан этрафлы данышылмышдыр. Чэфэр Хэн­
дан Сабирин классик шаирлэримизин ]арадычылырындан
нечэ бачарыгла, нечэ орижиналлыгла истифадэ етмэсини
конкрет фактлар эсасында субута чалышмышдыр. О, Сабир-
дэн эввэл классик шаирлэримизи ]’амсыла]ан исте’дадсыз
шаирлэрин нечэ кулунч bə3HJjətə душмэлэринэ дайр тутар-
лы фактлар да кэтирир. Лакин ге]'д_етмэлщик ки, Чэфэр Хэн­
дан Сабир вэ классиклэр мэсэлэсини системли вэ ардычыл
шэкилдэ, тарихи мэрЬэлэлэрлэ Ьэлл eTMəjə чалышмышдыр.
Сабир классиклэрин эсэрлэриндэн лазым кэлдикдэ, онларда
тэсвир олунан Ьадисэ, сужет вэ ja вэзн, елчу у]арлыгы ол-
дугда истифадэ едирди. Сабирин классиклэрэ мунасибэти сэ-
нэтдэ эз ]олу олан гудрэтли шаирин эз кечмишинэ, эз сэлэф-
лэринэ мунасибэти демэкдир.
Сабир вэ классик Шэрг поетикасы мэсэлэсиндэн даны-
шаркэн илк невбэдэ Сабирин Шэрг поез^асыны нэ дэрэчэ-
дэ билмэси, Шэрг тэфэккуру илэ Иансы теллэрлэ багланма-
сы мэсэлэсиндэн 6əhc етмэк лазым кэлир.
Сабир Шаргин фэлсэфи—дини е’тигадларынын, фикирлэ-
ринин эн гэдим салнамэси олан «Авеста»ны имкан дахилин-
дэ, мараг вэ сэнэткар Иэвэсинин тэлэби илэ ejpəHMHiu, эсэр-
лэриндэ «Авеста»нын шифаЬи халг ]арадычылыгы ]олу илэ
кэлэн голундан бачарыгла истифадэ етмишдир. Гоча Зэрдуш-
тун кэламларындан jepn кэлдикчэ барынмагы, ше’рлэриндэ
jaxnibi илэ писин, хе]ирлэ шэрин, мэрдлэ намэрдин, ишыгла
зулмэтин, həjaı^a элумун уз-узэ дурдугуну jeHH сэпкидэ, мэ-
сэлэн фəhлəjлə саЬибкарын, кэндли илэ мулкэдарын, pənjjəT-
лэ шаЬын арасындакы антогонизмдэ, мэслэк ajpbMbirb^a
мэ’наландырмышдыр. Шайр, Зэрдуштун тимсалында бэшэ-
pnjjəTHH Ьурмуздуну—xejnp «аллаЬ»ыны кормушдур. M. Ə.
Сабир ислам дининин эсрлэр 6ojy минлэрлэ авамы эзаб чэк-
Məjə, баш-кезуну japMara, ач галыб xəcтəлəнмəjə вадар едэн
дини мэрасимлэринэ гаршы новруз 6ajpaMbiHw rojMyuı, ону
зэрдуштил^'ин jaxuibi бир нумунэси кими тэгдир етмишдир.

17
Шамрэ керэ, нэ jaxuıu ки, Новруз вармыш Ьеч олмаса Нов­
руз ба]рамынын сэбэбинэ чамаат бир aj инсан кими jaıııa-
jup, шэнлэнир, суфрэси долур, дэрди-гэми давылыр:

Ьамдулиллай ки, бу кун бэхтэвэр олду башымыз,

Калди новруз, демэк, артды бир ил дэ jamwMbi3,
Бутун эгвамэ кэрэ кэрчи чох аздыр ]’ашымыз,
Бавучуд-ян икидир, бир сэнэдэ ил башымыз;
Бири новруз, бири маЬи-маЬаррамдир, эму!
Бириси MejejH-ишрэт, бириси гэмдир, эму!
Бу сэбэбдэн бир или биз дэ ики naj едирик:
Бир najbi он бир, икинчи najbi бир aj едирик,
Он бир aj нала чэкиб, aFлajыб ax-Baj едирик,
Бир ajbi лаблаби-кишмиш jejn6, oxraj едирик;
Чунки бу ejA биз исламдэ а’замдир,.аму!
IUHBejH-MƏ3hə6H-3əpÄyınT, эсэри Чэмдир, эму! (33)
Новруз 6ajpaMbiHbi шайр «Шиве}и-мэзЬэби-Зэрдушти»—
Зэрдушт МЭКТЭбИНИН ШИВЭСИ, Зэрдушт кэламынын ÖƏjƏHAH-
jH, тэблиг вэ тэмсил етди]и эсил ел шэнли] и кими сачи]]э-
лэндирир.
M. Ə. Сабир Шэрг ƏÄƏÖnjjaTbiHbiH эфсанэ вэ нагылларьф
ла зэнкин олан романтик характерлэри jyKcəK санаткарлыг-
ла экс етдирэн Фирдовси «ШаЬнамэ»сини дэриндэн ejpəH-
миш, поеманын гэЬрэманлары Рустами, Залы дафаларлэ
jaд етмиш, (34) гэлэмэ алдыгы ба’зи образлары Рустамла
муга}исали кэстармишдир. Рустэм Ьэм манфи, Иам да мус-
бат гаЬраманларла Myrajncə олунур. Манфи гаЬраманла Рус-
тэмин KHHajə тарзи ила «Myrajnca» едан шайр ез типларини
лага, Məcxəpəjə rojMynmyp: Орлуну TƏpönjə етмакданса, онун
]арамаз Ьаракэтларила фэхр едан надан атанын дилиндан
ешидирик:
Оглумуз, aj Хансенам, бир jenə палван имиш!
...Сэн еласан, roj Ьала олсун амалли чаван,
Он бешэ чатсын jauibi, чур’атин етсин əjaH,
Бир гочу олсун бу ким, алама салсын фаган,
həp кэс она со}ласин: Рустами-дастан имиш!
Бэхтэвэр олсун башын, бахтимиз орлан имиш! (35)
О jepAə ки, лирик ман шаирин эзудур, орада Рустамла
муга)исэ едилан гаЬраманын Рустэм икидлщи костард^'инин
поетик шаЬидли)ини кэрурук! Ба’зан да манфи тип езунун
тарэфдарларыны Рустамла Myrajnca едир, лакин онун душ-

18
мэни олан мусбат шэхсин Ьамин Рустами-чанклара талиб
кэлд^ини е’тираф етмэк мачбури^атинда галыр. Бела Ьал-
ларда билирсан ки, данышан адам мубалигачилик елэ^ир,
jaxyA ©з тэрэфдарларынын фэдакар олдутуну, лакин але]Ь-
дарынын онлардан гат-гат артыг куча малик олмасыны
назара чарпдырыр. Мисал учун:
ШаЬим, тачидарым, гави шовкатим!
Малак-еЬтишамым, фалак-руф’атим!
Экар лутфла сорсан эЬвалымы,
Бу намам сана билдирэр Ьалымы.
О кун ки, Ьузурундан атфи-инан
Едиб, cyjH-Тэбризэ олдум раван,
Бу азм ила ким, шир так чанк едам,
МучаЬидлэрэ арсани танк едам
Фадаилари елдурам Хан ила.
Би]абанлары долдурам ган ила.
Рикабымда бир тэвсани-бадпа
Ачылмыш башым уста заррин лива;
Ламину jəcapbiMAa сэрЬанклар,
На сарЬанклэр?—Рустами-чанклэр! (36)

Сабирин Фирдовси «ШаЬнама»сина банзатма шэклиндэ

олан бу «ШаЬнама»си МэЬэммэдэли шаЬын Саттархан Ьэрэ-
катыны jaibipMar учун Табриза кэндэрди]и Е]нуддевлэнин
дилиндэн ]азылмышдыр. Е]нуддовлэ Тэбризэ кэлиб Сэттэр-
хан тэрэфиндэн мэглуб едилдикдэн сонра бу мэктубу—
«ШаЬнамэ»ни МэЬэммэдэли шаЬа кондэрир. МэЬэммэдэли
шаЬла Фирдовси «ШаЬнамэ»синдэки шаЬын муга]исэси rap-
талла TojypyH мугарсэсинэ бэнзэ]ир. Сабир Фирдовси «LLIah-
намэ»синэ бэнзэтмэ шэклиндэ гэлэмэ алдыры «ШаЬнамэ»
мэснэвисиндэ демэк HCTəjnp ки, вахтилэ шаЬларын эзэмэти„
мэнфи дэ олса симасы, бе]уклу]у варды. Фирдовси «ШаЬна-
мэ»синдэки шаЬ бутун гэддарлыгы илэ jaHaııibi ınəxcnjjəT-
дир, Е]нуддевлэнин мэктуб шэклиндэ «jаздыры» «ШаЬна-
мэ»дэки МэЬэммэдэли шаЬ кими ojyHnar де] и л дир. Лери кэл-
мишкэн демэк лазымдыр ки, сатирик ше’рдэ сэнэтин зирвэ-
синэ галхан Сабирин бу кичик «ШаЬнамэ»си бэдиилик вэ
дили чэЬэтдэн о гэдэр дэ камил де]илдир. Лакин бунунла
бело шайр бу кичичик «ШаЬнамэ»силэ демэк истэмишдир
ки, Фирдовси инди, бизим дэврумуздэ jaıııacajÄbi вэ она
«ШаЬнамэ» ]'азмагы тэклиф етсэ]дилэр, мэЬз бу чур—Е]нуд-

19
девлэнин «ШаЬнамэ»си тэки чылыз, лузумсуз, хырда бир
ше] ]’азарды. Ахы индики шаЬларда Ианы елэ öəj'yk харак­
тер ки, онлара «ШаЬнамэ» дэ həcp едилсин?! МэЬз бу ба-
хымдан ]анашдыгда, Иран шаЬы МэЬэммэдэл^э мэктуб
шэклиндэ «ШаЬнамэ» jaxıubi душунулмушдур.
Фирдовсинин эсэринэ jаздыгы бэнзэтмэдэн дэ KepyHÄyjy
кими, Сабир елэ ки, епик ше’рэ кечир, Ьисс едирсэн ки, ше’­
рин дили гэлизлэшир. Онун классиклэрдэн истифадэ едэрэк
]аратдыты лирик ше’рлэрин кэзэллщи илэ МэЬэммэдэли
шаЬа хитабэн ]азылан «ШаЬнамэ»си чох фэрглэнир, Ьэтта
услуб ]ахынлыгы бела ду1’улмур.
Сабирин чох севди] и, шэхси^этинэ дэрин рэгбэт бэслэ-
дщи Азэрбаран классиклэриндэн эн илкини Эфзэлэддин
Хаганидир. Сабир «Хагани» адлы мэгалэсиндэ бе]’ук Азэр-
6aj4aH шаиринин ушаглыг деврундэн кичик бир эЬвалаты
хатырлатдыгдан сонра, онун ше’р дущасында камала чат-
масындан ифтихар Ьиссилэ бэЬс едигк Ади бир кэндли уша-
ры Эфзэлэддинин 6əjyK Хагани дэрэчэсинэ ^уксэлмэсинин
эсас сэбэбини онун мунтэзэм чалышмасында—охумасында
корэн шайр ]азыр: «Эвэт, охумаг бэрэкэти са]эсиндэдир ки,
мэлЬэмли дулкэр Эли кишинин оглу Ширван шаЬларынын
сэрма]е]и-тэфэккуру олан «Хаган» лэгэбини онлардан ал-
мага кэсби-лэ]’агэт едиб. Хагани Ширвани кими бир шеЬрэ-
ти-эбэли]‘э наил олур ки, бу кун бутун удэба, шуэра вэ фу-
зэла индиндэ TajaHH-тэгдир олмагла биз ширванлылар, хас-
сэ биз Ширван шаирлэри онунла тэфахур етмэкдэ Ьаглы
галы]’оруз». (37)
«Вагие]и-]убиле]кэранэ» ше’риндэ дин тэблигатчысы
муэллим Ьафиз Эфэнди Ше]хзадэ]э )убиле] кечирилмэсинэ
е’тиразыны билдирэн шайр Азэрба]чанын керкэмли зи]алы-
ларынын адыны чэкир вэ илк невбэдэ Хаганини ]ада салыр:
«ЭЬсэн,—дедим,—эн кезэлчэ бир ше),
Хагани учунму ишбу ]убиле]?» (38)
Эсил ]убиле]и кечирилмэ]‘э ла]‘иг cəhət корифей Хагани
]аддан чыхарылыр, лакин адичэ дин тэблигатчысына руби­
ле] кечирилир! «Шэкибэр!» ше’риндэ бир даЬа Хагани]э
рэгбэтини билдирэн Сабир 6əjyK сэнэткарын ]арадычылы-
гындан мэгрурлуг вэ чэсарэт алмыш, «həöcnjjə» муэллифи
Хаганинин ус]анкар руЬуну ез поезгцасында ]енидэн, башга
сэпкидэ чанландырмышдыр.
 «Сабир чэрэксиз jauıap, Низамисиз jamaja билмэз!»—де-
jəh шайр, Низами «Хэмсэ»сини дэриндэн ejpəHMHİu, Низа­
ми иде]аларына руЬэн jaxbiH олмуш, даИи Низаминин сэнэт-
кар мудриклирни вэ фэлсэфи умумилэшдирмэ. габили^'э-
тини 6əj'əhh6 тэгдир етмишдир. Низами емру 6ojy «эдалэт-
ли mah вэ зэЬмэткеш халг» иде]асыны ирэл'и cypAyjy Ьал-
да, Сабир шаЬларын эдалэтли ола билэчэ]инэ вэ дуваны
азадлыга чыхарачагына Ьеч зэррэчэ дэ инанмырды. Кутлэ-
нин ]ашадычы гудрэтини пцмэтлэндирэн Сабирин ингила-
би-демократик иде]алара кэлиб чыхмасы ичтимаи муЬитин,
эсрин эввэллэриндэки ингилаби мэрИэлэнин саглам тэ’си-
ринин нэтичэсидир.
Сабир руЬэн Имадэддин Həchmhjə jaxbiH олмушдур. О,
лирика учун чох керкэмли олан тэкрар, тэлмиЬ, истиарэ,
бэнзэтмэ вэ башга поетик ифадэ васитэлэринин ше’рдэ ролу
вэ jepH мэсэлэсиндэ Нэсимидэн чох е]рэнмишдир. Тэкчэ рэ-
дифлэрин тэкририндэ Нэсими илэ Сабир поезщасы арасын-
да нэ гэдэр паралеллэр олдугуну сонра керэчэ]ик.
Сабир МэЬэммэд Фузули поези]асыны да чох еевмиш вэ
ондан чох ше]лэр е^рэнмишдир. Фузулидэн лирикада кениш
мэ’налары усталыгла вермэк габили^этини эхз едэн Сабир,
ше’рдэ ичтимаи мотивлэри усталыгла вермэк бачарыгыны
Фузули сэнэтиндэн ejpəHMəjn озунэ борч билмишдир. Саби­
рин Фузули]э бэнзэтмэлэри орижиналдыр, 1‘енидир. Бурада
]алныз Фузули формасы сахланылыр, мэзмун исэ тамам
]енидир. Чэфэр Хэнданын ге]д ewijn кими, (39) Сабир он-
ларла Шэрг шаиринэ бэнзэмир, чунки Сабир мэЬз езудур!
Сабир мэИз Сабир олмаг истэмишдир! Сабир Хаганини
чох севирди! Лакин о Хагани олмаг фикринэ душмэмишдир!
Чунки о, Хагани 1'олу илэ кедиб гэсидэ вэ фэхри^элэр ja3-
магла, Ьэмвэтэнлэрини авамлыг вэ чэИалэт ]ухусундан ajbuı-
да билэчэ]‘инэ шубИэ илэ бахырды! Сабир Низамини се­
вирди. Лакин о, Низами олмаг фикринэ душмэмишдир. Чун­
ки о, «Хэмсэ»нин 6əjyK сэнэткарлыгына вэ бэшэри иде]ала-
рына hejpaH олса да, Эмир Хоеров ДэЬлэви, Элишир Нэваи,
ЭбдуррэЬман Чами вэ башгалары кими «Хэмсэ» багламаг-
ла сэлэфлэриндэн ирэли кедэ билэчэрнэ вэ халгынын ич­
тимаи мубаризэсинэ урэршчэ хидмэт кестэрэчэршэ шубЬэ
илэ бахырды. Сабир Нэсимини севирди. Лакин о, Нэсими
олмаг фикринэ душмэмишдир. Чунки, Нэсиминин «аллаЬ,
]арадычы—инсанын езудур!»—де]эн бэшэри фэлсэфэсинин
надан Ьэмвэтэнлэри тэрэфиндэн дэрк едилэчэ]инэ шубИэ

21
илэ бахырды! Сабир Фузулини севирди! Лакин о, Фузули
олмаг фикринэ душмэмишдир! Чунки о, бу ]'олла нэ гэдэр
ичтимаи ше’рлэр, мэЬэббэт дастаны вэ ja севки лирикасы
japaTcajÄbi да, «]'атанлары а]ылтмагда» муЬум хидмэт кэс-
тэрэ билэчэ]инэ шубЬэ илэ бахырды! Бэе Вагиф! Hnjə ахы,
о да гошма ]азмады! Мудриклэримиз де]ир: «həp oxyjaH
Молла ПэнаЬ олмаз». Догрудан да həp гошма jaəaH Вагиф
олмаз. Сабир Молла ПэнаЬын ]олу илэ кедэрэк гошма jaə-
магы вэ бунунла да муасирлэрини гэфлэт ]ухусундан
ajbMTMaFbi rejpH-мумкун cajbip вэ икинчи Вагиф олма₽а
шубЬэ илэ бахырды. Сабир ез муэллими вэ 6əjyK мэслэк-
дашы Се|ид Эзим Ширванини дэ севирди. Бэе Həjə кора о,
CejıiÄ Эзим ]олуну кетмэди? Həjə кэрэ чохлу Ьэчвлэр ja3-
MaÄbi?Həjə кэрэ дэрс китабы тэртиб етмэди? Həjə керэ ди­
ван багламага да киришмэди? Она керэ ки, бу васитэлэрлэ
CejnÄ Эзимдэн артыг иш KepənəjHHə вэ керидэ галмыш
миллэтинэ japÄbiM кестэрэ билəчəjинə Сабир шубЬэ илэ
бахырды!... Кимсэни тэкрар етмэмэк идejaлapы вэ Сабир
шубЬэлэри 6ejyK шаири горуду, сэнэт }олларында бир дост
кими онун голундан тутду вэ XX эср Азэрба}чан ше’рынин
эн парлаг улдузу MƏBrejHHə галдырды. Сабир е’тираз }олу-
ну тутду, елэ бир е’тираз joлyнy ки, о jaлныз Ьэгигэтэ апа-
рыб чыхарырды.
Эдалэтсизл^э вэ Ьагсызлыга гаршы Сабир е’тиразы
чохчаларлыдыр. Башда ез 6ejyK хофу илэ диндарлары му-
баризэдэн чэкиндирэн аллаЬ олмагла, Ьэр чур эдалэтсизли-
jə эл атан дин хадимлэринин, чэннэт xYлjacы илэ шуурла-
ры зэЬэрлэ}эн, бejинлəpдə эдалэт вэ тэрки мубаризэ тохум-
лары экэн ислам мубэллиглэринин фэал^^’этинэ е’тираз—
Сабир е’тиразынын илк чаларыдыр! Догруданмы эдалэт-
сизлик дущасынын суканчысы аллаЬдыр?! Догуданмы jep
узундэ баш верэн бутун эдалэтсизликлэрин баиси аллаЬ­
дыр?! Догруданмы ^лэрдэ гэрар тутмуш аллаЬ jep узун­
дэ баш верэн həp nıejn керур вэ баш верэчэк Ьэр бир Ьади-
сэни габагчадан KepMəjə гадирдир?! Елэ исэ бэс нэ учун ал­
лаЬ эзилэн, мэЬв олан, мэ’нэн алчалдылан эмэкчи 3yMpəjə
Ьеч бир кэмэк етмэк фикриндэ дejилдиp?! Экэр аллаЬ höp
ıııejə гадир исэ, бэс nnjə эдалэтсизли}э ме]дан верир? Се-
зун эсил мэ’насында о, jepдəки ганичичи па-дшаЬларын про-
тотипидир! Белэ jepycTy аллаЬларын дуваны идарэ ишлэ-
риндэки ганунсузлугларына е’тираз эламэти олараг шайр
jaabip:

22
 Даш гэлбли инсанлары не|лэрдин, илаИи?!
Биздэ бу cojyr ганлары не]лэрдин, илаИи?!
Багын, экинин xejpHHH 6əjAəp корэчэкмиш,—
Тохм ƏKMəjə деЬганлары не]лэрдин, илаЬи?!
Иш рэнчбэрин, куч екузун, jep езунунку,—
Бэ1'задэлэри, ханлары нерэрдин, илаЬи?!
...Бир дэврдэ ким, сидг сэфа галма]ачагмыш,—
Билмэм бела девранлары нерэрдин, илаЬи?! (40)
Бу, (Сабирин ез сэсидир! Сэнэткар ypəjnHHH дэринликлэ-
риндэн гопай замана гаршы тушланан нифрэт вэ гэзэбин
экс-сэдасы, бэшэри е’тираздыр! Həjə лазымдыр зулм етмэк-
лэ кун кечирэн туфе]лилэр?! Бунлары аллаЬ нэ учун japaT-
мышдыр? Нэ учун онун həp ıııejə гуввэси чатдыгы Ьалда,
)аратдыгларыны тэрби]э етмир, онлара мэрЬэмэт, инсаф вер-
мир?! Сабирин бу гэбилдэн олан ше’рлэрини охудугдан сон­
ра аллаЬ кездэн душур, адилэшир, учузлашыр. Экэр «Hej-
лэрдин илаЬи!» ше’риндэ аллаЬа инамы сарсыдан фикир
чидди планда ишлэнибсэ, «Шукр худа]а!» мэснэвисиндэ ис-
теЬза даЬа гуввэтлидир. Бурада санки, аллаЬ Məcxəpəjə го-
]улур, ганунсузлуглара керэ Ьесабат вермэси ондан тэлэб
олунур:
БимэрЬэмэт эрнларына шукр, xyAaja!
Бу саЬиби-мил]анларына шукр, худа]а!
Миллэт гэминэ 6axMajaH энзари-кэрэмлэ—
Ишани-зэвишанларына шукр, xyAaja!
Иш билмэ]эн, анчаг jeMƏK-ичмэкдэн элавэ,
Бу чанлы дэ)ирманларына шукр, xyAaja! (41)

Бурада шайр Иэм аллаЬа е’тираз едир, Ьэм дэ миллэт

гэминэ 6axMajaH пулпэрэстлэрэ, «чанлы дэ]ирманлара!».
Бу е’тираз башга тэрздэ, башга форма вэ'мэзмунда верил-
cəjäh, бу чур гуввэтли психоложи тэ’сир гуввэсинэ малик
олмазды.
Сабир е’тиразынын икинчи мэ’нэви чалары динэ е’тираз-
.дыр!
Ьэлэ 600 ил эввэл «аллаЬа ме]дан oxyjaH» Имадэддпн
Нэсими эн’энэсини ]ашадан, Ьэлэ əcp japbiM эввэл «Мэн бу­
тун динлэри пуч вэ эфсанэ Ьесаб едирэм»—де]эн материа-
лист_атеИст М. Ф. Ахундов дун^акерушуну эбэдилэшдирэн
Сабир Ьагсызлыгын Ьучумундан вэ чар сензурасынын тэз-
]игиндэн jaxa гуртара билэчэк бир ]умшаглыгла данышмаг

‘Л
зэрурэтпни дэрк етди^и тэгдирдэ бела, характериндэки
принсипиаллыг вэ барышмамазлыгын рэмзи эламэти ола-
раг ııpoHuja, KiiHajə вэ сэрт кулушлэ динин эсасларына гар-
шы чыхыр! Динлэрин ]‘аланчылыгына, дин хадимлэринин
мэслэк вэ вичдан сатгынлыгларына, «ррулуб рлда галма-
ларына» дайр поетик дэлил-субутлар кэтирэн шайр
]азырды:
Алданмарам ки, до₽рудур ajHHHH, ej эму!
Кэссин мэни, Ьэгиги исэ динин, ej эму!
Иманына гэсэмлэ чапырсан чэмаэти,
Гулдурчулуг туфэнкимдир, динин, ej эму!
Гэлбин кими cnjah едэмэзсэн мэЬасинин,
Чумма həHajə бошла бу тэлвинин ej эму!
Сэвму сэлатдан сэнэ кэр чыхмаса)ды пул,
Олмазды бунча зэЬмэтэ тэмкинин, ej эму!
Тикмэ нэмазынын кезумэ бир чида кими,
Костэр муамилэндэки тэ^инин, ej эму?! (42)
Бу кичик таз^анэ характерли ше’рин тэ’сир гуввэси бе-
jyK епик эсэрлэр гэдэр тэлгинедичидир! Бурада Сабирин
динэ е’тиразы дин хадимлэринэ е’тиразы илэ бирлэшир.
Учунчу е’тираз Ьэдэфи кими дин хадимлэри Сабир сати-
расында муЬум мэвге тутур! Экэр аллаЬ бир зулм едирсэ,
заманын Ьакимлэри аллаЬ зулмунэ икинчи .зулм элавэ еди-
лэрсэ, дин хадимлэри эзилэн эмэкчи Ky^əjƏ' даЬа артыг
зулм едирлэр! Динин хул}а олдугуну, инсанлары эсарэтдэ
сахламаг учун залымларын элиндэ васитэ ролуну ojHaÄHFH-
ны габарыг, поетик чизкилэрлэ нэзэрэ чарпдыран сэнэткар
аллаЬ вэ дин адындан ез фэрди мэгсэдлэри учун сэрвэт вэ
вар-дэвлэт jbiraH, лакин мэ’нэн касыб мэ’минлэрэ уз тута-
раг flejnp:
Чох да демэ сэрвэту-саманльцам, ej филан!
Болду пулум, бир нечэ милjaнлыjaм,—бир утан!
МэЬтэрэмэм, мо’тэбэрэм, шанльцам,—дур, AajaH!
МэшЬэд^эм, кaблajыjaм, Ьачьцам, начьцам,
Динлщэм, иманльцам, эрканльцам,
Ьэм эли Гур’анльцам!
Сэндэ демэк дин дэ вар, иман да вар,—филмэсэл,
Ев долусу не’мэти-элван да вар,—бибэдэл;
Хэз-кулэчэ, сэрвэти-саман да вар,—чох кэзэл;
Ев-ешик, ejBaH, мутээддид отаг,—тэмтэраг,
Лаглы плов, дадлы фисинчан да вар,

24
 Шэрбэти-pejhaH да вар.
Гоншуда лакин нечэ yPJaH Да ваР»—гыш, боран...
Knpjə дэ вар, налэву эфган да вар, нимчан...
Сэн ки, шэриэтчисэн ej бинэва, гыл həja!
Шэр’дэ ахыр нэ, бир еЬсан да вар,
Ьэгги-мусэлман да вар...
Инди кет инсаф елэ,
Ач башыны, вер ]елэ.
МэзЬэбу иман сезун
Вирд елэмэ бир бела!... (43)

Бу ше’рдэ, Ьагсызлыг вэ эдалэтсизликлэ нэфэс алан ич-

тимаи муЬитиндэ зулм вэ истисмарчылар зумрэсинин вар-
лыгы, лэ]'агэтсиз симасы, нечэ де]эрлэр, елчулуб-бичилмиш,
тутарлы мэнтиг вэ эсаслы тэнбеЬедичи пафосла гэлэмэ
алынмышдыр. Шэриэтэ керэ еЬсан «фагыр-фугэра]э, элсиз-
ajarcbi3a» верилмэлидир, лакин диндарлар еЬсаны ejm-иш-
рэт ]ыгынчагына чевирирлэр. Шайр онларын «еЬсаны,
хумс-зэкаты» эз мэнфээтлэри, ез «чиблэри» учун ]арарлы
Ьесаб етмэлэрини кэскин əjaHH дэлиллэрлэ ашкар вэ ифша-
едир!
Сабирин поетик эгидэсиндэ дердунчу е’тираз чалары Ьаг­
сызлыг дун]асынын зулмкарларына, езбашыналыга вэрдиш
етмиш, инсафы-мурвэти итирмиш эзазил адамлара гаршы
чеврилмишдир. Зулмкар шаЬлар, рушвэтхор мэ’мурлар, аз-
гын чиновниклэр, фэЬлэ-кэндлини инсан jepHHƏ rojMajaH
6əj-xaH зумрэси ез Ьарам «хошбэхтликлэри» вэ ла]иг олма-
дыглары ихти]'аратлары илэ шаирин урэ]индэ шиддэтли
е’тираз дорурурлар! «Зилли Султан бура caj со]дуруб ал-
дыгларыны!», «Авропада Мэммэдэлинин ешгбазлыгы»,
«Миллэт нечэ тарач олур олсун, нэ ишим вар?», «Фэ’лэ езу-
ну сэн дэ бир инсанмы санырсан?», «Нэ сохулмусан apaja, а
башы бэлалы фэ’лэ?», «Мэзлумлуг едиб башлама фэр]ада
экинчи!» кими ше’рлэрдэ инсанлар арасындакы ajpbi-сечкп-
лик вэ ге]ри-бэрабэрлик поетик ифша мэЬарэтилэ гэлэмэ-
алыныр! həp типи ез дилиндэ данышдырмаг мэЬарэтини пое­
тик мэ’наландырма илэ вэЬдэтдэ гэлэмэ алан шайр, сурэт-
лэрин характерини ачмаг учун типик-сатирик бо]алардан
бачарыгла истифадэ едир. МэЬз бурада Сабир гэлэми даЬа
бэшэри вус’эт кэсб едир вэ белэликлэ о, Лахын вэ Орта
Шэргдэ ингилаби дирчэлишэ зэмин )аратмагда мисилсиз
хидмэтлэри илэ сечилир.

25
 Сабир е’тиразынын башга бир мубариз чалары эз гэлэм
достларына мурачиэтдир. Сабир гэлэм достларыны муба­
риз олмаг, эз эсэрлэри илэ мэзлумлары а]ылтмага хидмэт
етмэк, зулму вэ зулмкарлары мэЬв етмэклэ халгын голун-
дан тутмаг учун сэфэрбэр олмага чагырыр! Шайр МэЬэм-
мэд Баги эзунун Məpcnjə вэ синэзэндлэрдэн ибарэт «МэИэм-
мэд1ф’э»синдэ (44) кэрбэла Ьадисэлэрини эн планда тэсвир
едэрэк, дин мучаИиди кими дэридэн-габыгдан чыхырса, Са­
бир она е’тираз едиб де_]’ир ки, Имам hycejHHH гызы Сэки-
Həjə агла)ынча, бурада доггуз-он ]‘ашларында эра верилэн,
сонра да тара чадра алтында эмурлук бэдбэхт олан фатма-
тукэзбанларын, «бир логма нан учун кэзу кир^ан олан чо-
чугларын» Иалына агламаг лазымдыр! МэЬэммэд Багинин:

Нэ рэвады Шам ичиндэ гала бипэдэр Сэкинэ,

Кеда рллары пи)ада, ола дэрбэдэр Сэкинэ!—

мэт’лэли синэзэндинэ е’тираз олараг Сабир ]азыр:

Нэ рэвадыр эгни] ал ар баха ач галанэ, ja рэб!
Бу нэ сэз ки, ач галанэ, олуна ианэ, ja рэб!
Чыха чаны ач галанын кэзунун бэбэклэриндэн,
Кедиб ишлэсин, газансын элинин эмэклэриндэн,
Нэдир əFHHjajə xejpn оларын )емэклэриндэн?
Лемэ]‘иб ачындан элсэ, дэхи бош бэЬанэ, ja рэб!
Мэнэ бojлə-бojлə ишдэ ÄeMəjHH сэз, ej чэмаэт!
HəjHMƏ кэрэк ки, jeKcəp гырылыб элур дэ миллэт?
Ларадан худа}и-разиг едэчэк эзу кэфалэт,
Нэ рэва бахам фэгирэ, ypəjnM буланэ, ja рэб! (45)
Мэзлумларын мут’или]инэ, həp зулмэ табе олмаларына
е’тиразыны учалдан Сабир де)ир ки, бу адамларын шууру-
ну, мэслэкини, эгидэсини, гуввэсини, ирадэсини ojaTMar
лазымдыр! Бахма ки, бир чохлары:
Сэс салма, )атанлар ajbMap, roj Иэлэ jaTCbiH,
Латмышлары разы де}илэм кимсэ ojaTCbiH. (46)
aejə фэр)ад гопарачаг, миллэтин а}ылмасына разы олма]а-
чаглар. Ьэрчэнди «миллэт башчылары»
Ла)ла), бала ла}ла|,
Лат, гал дала ла)ла}! (47)
 4ejə халгын маарифлэнмэсинэ, ар кунэ чыхмасына həp ва-
ситэ илэ мане олмаг истэ]эчэклэр, о заман сан ез е’тираз
сэсини учалт!
Де ки,
А]ыл ej уммэти-мэрЬумэ а]ыл! (48)
Де ки,
Агладыгча киши ге]рэтсиз олар! (49)
Де ки, зулм евини бэрбад етмэк, мэзлумларын сэадат
галасыны учалтмаг вахтыдыр!
Бурада Сабир е’тиразынын бутун деталлары бирлэшир:
АллаЬ вэ онун ады илэ гэбаЬэтлэр едэн дин вэ дин нума]эн-
дэлэринэ, «гарталы ган ичэн», тахты инсан суму]ундэн johv-
лан чарлара, шаЬлара, Ьекмдарлара, онларын элалтылары
олан агалар, мэ’мурлар, гбчулар, вичдансызлар муЬитинэ—
бир сезлэ, зулм вэ истисмар дун]асына гаршы дэруни е’ти­
раз! BənıəpHjjəTHH мин иллэр 6ojy Ьагсызлыг узэриндэ гу-
рулмасына е’тираз! Инсан Ьугуглары вэ инсан лэ]агэтинин
тапданмасына е’тираз!
Ге]д едилди]и кими, 1905—1907-чи иллэр буржуа-демо-
кратик ингилабы вэ «Молла Нэсрэддин» журналынын нэш-
рэ башламасы Сабир исте’дадынын парламасы учун зэмин
}аратды. Бир Ьэгигэти дэ унутмаг олмаз ки, Сабири Сабир
едэн тэкчэ «Молла Нэсрэддин» де]илди. Сабир о дэврун
мутэрэгги истигамэтли деври мэтбуатында мунтэзэм ола-
раг чыхыш етмишдир. Мэтбуат органларында чыхышы аСа-
бири кениш охучу кутлэлэринэ танытмагда муЬум рол oj-
нады. (50) Кениш охучу кутлэлэри илэ ]ахындан тэмасда
олмасы Сабири бир сэнэткар кими даЬа да ]уксэлтди, мев-
ге]ини моЬкэмлэтди, онун инамыны артырды.
Сабир инамы да Сабир е’тиразы кими чохчэЬэтли, чох-
саЬэлидир.
Сабир инамынын илк чалары шаирин ез исте’дадына, оз
мэ’нэви имканларына олан инамыдыр. Инам—гэЬрэманлы-
рын езулу, чэсарэтин атасыдыр. Инам олмадан инсан həmhj-
j’ətaə Ьеч Həjə наил ола билмэз. МэЬз езунэ, ез шаирлик гуд-
рэтинэ инандыгдан сонра Сабир поетик алэмдэ ез сэси илэ
танынмада башламышдыр.
Сабир инамынын икинчи чалары шаирин Ьагсызлыг дун-
jacbiHbiH деврилэчэ]инэ, ар кунун кэлэчэ]инэ инамы илэ
муэБэндир.
Сабир инамынын поетик гудрэти илк невбэдэ лини вэ
дин хадимлэрини ифша едэн эсэрлэрдэ узо чыхды. Сабир
динин вэ динлэрэ HXTnjapaT верэн, халгын чэЬалэтдэ сахла-
магда динин тэ'сириндэн барынан kəİihə гурулушун озулу-
нун, эсасларынын сарсылмасыны да бир сэнэткар мудрик-
ли]н илэ дэрк едир вэ инанырды.
Санма эздикчэ фэлэб бизлэри виранлыг олур.
Ун тэмэннасы илэ бурда дэ]ирманлыг олур!
Гарышыгдыр Ьэлэлик миллэтин исте’дады,—
Элэнирсэ, сафы бир jaH, тозу бир ]анлыг олур!
Чалхаландыгча, буландыгча заман неЬрэ кими,
Japbi jap устэ чыхыр, ajpaHbi а]ранлыг олур! (51)

Сабир инанырды ки, зулмкарларын вэ онлара архалана-

раг билдиклэрини едэн дин мучаЬидлэринин ахыры ]ахын-
лашыр. Сабир вэтэн торпарынын кэлэчэк чичэкли кунлэри-
нэ вэ халгынын кэлэчэ]инэ инам Биссилэ эмрунун соиларын-
да даЬа илЬамла ]'азыб-]аратды вэ бу инамын кучу]Лэ беш-
алты илдэ классиклэр чэркэсиндэ дурду:
Нэ гэм, угратса да бир кун мэни ифша]'э зэман,
Мэн кедэрсэмсэ мэрамим jeHə дун]адэ дурар!
Се^ли—тэ’н о]’лэ тэмэввучлэ алыб дэву бэрим—
Бэнзэрэм бир гочаман дарэ ки, дэр)адэ дурар! (52)
Сабир бу инамына сыгынараг ]аратды! Məha бу мэ’на­
да, сатирик мотивлэрщлэ диггэти чэлб едэн Сабир сэнэти-
ни бэшэркцэтин ишыглы кэлэчэ]инэ чох чидди бир инамын
рэмзи кими ги]'мэтлэндирмэк олар. МэИз бу бахымдан jaHam-
дыгда, Сабир сэнэтини сэнэткарын гудрэтли озунэинамы
кими гэбул етмэлщик. Сабир сэнэти башдан-баша инам-
дыр!
Сабир нэ ]аратмышдыр?! Лени бир поетика! Бу, Шэрг
поетикасы да де]ил. Бу, гэрб поетикасы да де)ил. Лакин,
бу, дун]а поетикасынын апарычы голларындан бири олан
Сабир поетикасыдыр!
Сабирин поетикасы дедикдэ, Ьеч дэ шаирин ]арадычы-
лырынын иде]а-нэзэри кэклэрини, Сабир дун]‘акэрушунун
ичтимаи-фэлсэфи тэрэфини этрафлы арашдырмары ен пла­
на чэкмэк лазым кэлмир. həp бир шаирин поетикасындан
данышанда олдуру кими, Сабир поетикасындан 6əhc едэр-
кэн дэ илк невбэдэ шаирин поетик алэмини Ьэртэрэфли дэрк
етмэк лазым кэлир. Бела бир ашкар Ьэгигэт вардыр ки, пое­
зда Ьеч дэ тэкчэ ду]тулардан, фикирлэрдэн ибарэт де]‘ил-
дир, МаИи]]этчэ шайр олма]ан кэслэрин атлына нэ гэдэр

28
6əj'yk HAeja кэлирсэ кэлсин, о, нечэ бэшэри фикирлэрлэ ду-
шунурсэ, душунсун, нэ гэдэр агыллы олурса-олсун, онун
гэлэминдэн поетик мэИсул кезлэмэк олмаз. MahHjjəT4ə шайр
олма]ан шэхсин гурашдырдыгы нэзм кимсэнин зэвгуну ох-
шамаз, кимсэнин ypəjHHH элэ алмаз. Экэр ше’р га]да-ганун-
ларыны билэн həp кэс ше’р jaaa билсэ]ди, онда шайр элин-
дэн тэрпэнмэк олмазды! Сабирин демэк hctəähjh фикирлэр,
тэмсил етди]и иде]‘алар о деврдэ чох шаирин ше’рлэриндэ
•opTaja атылырды! Лакин Иэмин иде]алар hen бир шаирин
сэнэтиндэ Сабирдэ олдугу кими эсил поетик эксини тапма-
мышдыр! Сабир поези]асынын чаны шаирин—гэлэмэ алды-
гы иде]аларын öojy^ıyjy илэ бэрабэр онун поетик сэнэткар-
лыгындадыр. Сабир гэлэмэ алдыгы ади мовзуну бела гув-
вэтли шайр тэхэ^’улу вэ чилаланмыш ана дили васитэсилэ,
долгун вэ ajAbiH формада мэ’наландыра билд^'и учун ]'аз-
дыглары дэрЬал эзбэрлэнмиш, |’аддашларда Ьэкк олунмуш,
муэллифини севдирмишдир!
Сабир noe3Hjасыны классик Шэрг поези]асындан фэрг-
лэндирэн вэ ирэли апаран онун ше’рлэриндэки ингилаби
мэзмун вэ классик поетикадан фэргли, jeHH форма вэ дил
элванлыгы олмушдур.
Сабир поетикасынын эзэмэти поетик форма илэ поетик
мэзмунун бирли|’индэ чанланмышдыр ки, бу да орижинал
Сабир поези]асынын ]аранмасына сэбэб олмушдур!
Сабир поези]асындакы ингилаби мэзмундан xejAH )азыл-
мыш, 6əhc едилмишдир. Хусусэн Мэммэд Мэммэдов, Аббас
Заманов, (53) Эзиз Мирэпмэдов, (54) Мирзэ ИбраЬи-
мов (55) вэ МидЬэт Агамировун монографи|алары Сабирин
иде]’алар алэминин, Сабир дун)акерушунун тэЬлилиндэ му-
Ьум əhəMHjjəTə маликдир. Лакин тээссуфлэ ге]д етмэк ла-
зымдыр ки, бутун бунлар Сабир сэнэткарлыгынын Məhapə-
ти, бэдии ифадэ васитэлэринин кэшфлэри, ондакы форма
рэнкарэнкли)инин jeHHAnjn илэ вэЬдэтдэ верилмэмишдир.
Чэфэр Хэнданын вэ Экрэм Чэфэрин тэдгиглэриндэ исэ Са­
бир поетикасынын бэ’зи муЬум чэЬэтлэри оз эксини тап-
мышдыр. Лакин бунунла бела Сабир поетикасынын, хусусэн
Сабирин тэтбиги поетикасынын арашдырылмасына Ьэлэ дэ
ehTHjan ду)улур. Экрэм Чэфэрин Сабир поези]асынын вэз-
ни барэдэ ]‘аздыглары илэ (56) там шэрикик вэ rejÄ етмэ-
ли|ик ки, Ьэмин тэдгигатдан сонра, Ьэлэли|э Сабир ше’ри-
нин вэзниндэн кениш 6əhc етмэк лузумсуз корунур. Сабир
поези)асынын бэдии ифадэ васитэлэри бутунлукдэ Чэфэр
Хэндан тэрэфиндэн ишлэнмишдир. (57) Лакин бу тэдгигат

29
 эсэрлэрнндэ дэ бпртэрэфлил1цэ jo л верилмишдир. Тэтбиги
поетиканын ]аратдыгы пде]а-мэзмун кэнарда галмышдыр.
В. Г. Белински ]азырды: «бутун дун^ада бутун рэнклэр, сэс-
лэр, тэбиэт вэ həjaTbiH бутун формалары поез^анын пред-
мети ола бплэр. Вэ поезжанин маЬф’эти, Ьэмин бу Ьадисэ-
лэрдэки маЬщртдир ки, бу MahnjjəT Ьадисэлэри, онларын.
варлыгыны чанландырыр. (58) Бу бахымдан Сабир ше’ри-
нин жаярлары, шэкли хусусщртлэри, классик Шэрг поезда-
сына онун кэтирди]и форма ]ениликлэри, поетик образлы-
лыг вэ гафи]элэндирмэ системи Ьэлэ дэ ишлэнмэмиш га-
лыр. Ьалбуки, M. Ə. Сабирин поетикасы бутэвлукдэ классик
Шэрг поетикасынын муЬум вэ jeHH бир голуну тэшкил едир.
Сабир поетикасынын елми дэгигликлэ арашдырылмасы.
сплсилэ поетик Ьэгигэтлэрин узэ чыхмасына зэмин ]арадыр.
Сабир поетикасында поетик Ьэгигэтлэр дедикдэ ики—бири
дикэрини тамамла|’ан амилэ ишарэ едилир: а) Сабир пое-
зи]асында сырф həjaT Ьэгигэтиндэн ибарэт поетик образлан-
дырмалар—башга чур десэк-поетик образлар силсилэси;
б) Сабир поези]'асында даЬщанэ узагкерэнликлэ сэ]лэнмиш
ичтимаи-бэшэри Ьэгигэтлэр—о Ьэгигэтлэр ки, rejpH-ади тэ-
фэккур догуран надир инсан 6ejHH илэ тутумланыр де]или-
шиндэн ил, гэринэ, эср вэ даЬа чох заман кечдикдэн сонра
фэрзи^'эликдэн чыхыб Ьэгигэтлэшир, 4ƏMHjjəTÄƏ инсан lıəja-
тына догмалашыр, аг кунэ, севинчэ, умидэ, ap3yja гову-
шур, Toj-6ajpaMa, ел шэнлщ’инэ, халг сэадэтинэ, вэтэн талей-
нэ говушур.
M. Ə. Сабир Хагани вэ Низамидэн епик вус’эт, Нэсими,
Фузули вэ Вагифдэн милли дилин зэнкинликлэриндэн бары-
нан поетик дил алмыш, кэскин Ьадисэлэр, орижинал образ-
лар вэ унудулмаз типлэр галере]асындан ибарэт «honhon-
намэ»нин ваЬид кулл Ьалында епик вус’эт тапмасында,.
халгын ypəjHHə ]‘ол тапан орижинал Сабир дили кэшф ет-
мэсиндэ ики эсас га]нагдан фарсдилли вэ Азэрба]чан (ана)
дилли классик ирсимиздэн ejHH дэрэчэдэ барынмышдыр.
О, эруз вэзнини садэлэшдирмиш, классик эруз дилиндэн
олан иллэт, зиЬаф вэ ималелэрин cajbiHbi азалтм;ыш, эруз
вэзнли ше’рдэ олан дэбдэбэли, ибарэли вэ гэлиз созлэрин
jepHHə сада данышыг дилиндэн буллур созлэр ачмышдыр.
Сабир ше’р дилини умумхалг дили cəBnjjəcHHə галдырмыш,
зэнкин лугэт фондуна малик милли эдэби дил japaTMbiuı-
дыр вэ белэликлэ дэ Азэрба]чан халгынын jykcək поетик
тэфэккур саЬиби олдугуну, мэ’нэн дущанын эн камил халг-

30
лары cəBHjjəcHHAə да]андырыны эз ]арадычылыры илэ су-
бут етмишдир. О, эз сэлэфи М. Фузулинин:
Ол сэбэбдэн фарси лэфзилэ чохдур нэзм ким,
Нэзми-назик, турк лэфзилэ икэн душвар олур.
ЛэЬче^-турки, гэбули-нэзми-тэркиб етмэ]иб
Эксэрэн элфази-намэрбуту наИэмвар олур.
Мэндэ товфиг олса бу душвары асан е]лэрэм.
НовбаЬар олгач тикэндэн бэрки-кул изИар олур (59)
бу арзусуну эмали шэкилдэ jepnHə ]’етирмишдир.
KepyHÄYjy кими Сабир ше’ри Иэлэ елми чэБэтдэн лазы-
мы дэрэчэдэ арашдырылмамыш ]ени бир поетик алэмдир.
Биз бу тэдгигат ишимиздэ онун зэнкин, чаларлы поетика-
сынын Азэрба]чан эдэби^атшунаслырында бу вахта гэдэр
тохунулмамыш бир сыра бэдии чэЬэтлэрини тэдгиг етмэр
cə’j кэстэрмишик.

31
сэввурундэ чанландыран, мэнфиликлэрэ гаршы мубаризэ]‘э
чарыран мусбэт емосьцанын ]аранмасына сэбэб олур.
Исимлэрнн тэкрири бешликлэрдэ бир даЬа кезэ чарп-
дыгча, типин ачкезлуклэ:—емрум, həjaTHM, чэвЬэрим, мали-
чнбишданым, этим, ганым, назэндэ чананым—дер пулу бу-
тун инсани лэ]агэт вэ к^фи^этлэрдэн устун тутдуруну кэ-
рунчэ, ду]унча, дэрк единчэ душунурсэн: Од рнмаса тусту
чыхмаз! Шайр ]ашадыгы həjaTAa пул учун rejpƏTÄƏH кечэн
алчаг вэ лэ|'агэтсиз адамларын |*узлэрлэ типинэ раст кэлмэ-
сэри, бела гуввэтли гэлэм мэЬсулуну ]арада билмэзди.

34
 НЭГЭРАТЛАР

Классик Шэрг поези]асы елчулу-бичили, позулмаз ганун-

rajAacbi—конкрет вэ Ьамы]а бэлли формалары олан эн’энэви
ше’рдир. Шэрг поез^'асында эсрлэр 6ojy гэзэл, гэсидэ, мэр-
cnjə, рубаи, мэснэви, гит’э, миначат, нэ’т вэ башга мэ’лум
формалара hen кэс hen нэ артырыб-эксилтмэмишдир. hen
косин аглына кэлмэмишдир ки, мэ’лум формалара эл кэз-
дирмэк, жанрларын синтези илэ jeHH формалар элдэ етмэк
мумкундур вэ лазымдыр. Сабирэгэдэрки Азэрба]чан поези-
]асындакы эруз классик Шэрг поез^’асындакы эруздан Ьеч
нэ илэ фэрглэнмир. Азэрба]чан поезщасынын Фузулидэн
Се]ид Эзимэ гэдэрки мэрЬэлэлэри фикирчэ, мэ’нача нэ гэ­
дэр орижинал вэ рэнкарэнк олса да, форма е]ни]|’этиндэн
jaxa гуртара билмэмишдир. Сабирдэ исэ томам jeHH мэнзэрэ
илэ гаршылашырыг.
Сабир noe3Hjacbi Шэрг поез^'асындакы эн’энэвил^'ин
MahnjjəTHHH тэбул етмиш, формал тэрэфинэ кэлинчэ, бир
нов инкар joлy тутмушдур.
Бурада конкрет олараг Сабир ше’ринин бир чэЬэтиндэн,
Сабир сатираларындакы нэгэрат 6ej™əpAƏH 6əhc eTMəjn му-
насиб билэн тэдгигатчы нэзэрэ алыр ки, ше’рдэн даЬа чох
Mycnrnjə ме}л ejлəjэн «нэгэрат» термини Сабир поез^'асына
она керэ догм ад ыр ки, бурада эруз созун Ьэгиги мэ’насында
мусигили, ритмик, аЬэнкли, рэван вэ ахычы эруздур. Са­
бирдэ эрузла мусиги елэ ^на}ыб-гарышмышдыр ки, həp
сэз, həp мисра, həp 6ejT, həp ше’р эзлу}ундэ нотсуз вэ
аЬэнкдар бир мусигини хатырладыр. Сабир ше’риндэ нэгэ-
ратлар соло ролуну ojHajaH хусуси халлар кими эсил мэт-
лэби да1ла габарыг,дайа долгун чатдырмаг учун, тэкрири
тэлгин joлy илэ поетик мэнтиги гат-гат гуввэтлэнднрмэк
учун кэшф едилэн пцмэтли поетик ифадэ чалары кими
noeənjaja кэтирилмишдир.

35
 Сабир ше’рлэриндэки нэгэрат берлэринин həp биринин
мэзмунундан 6əhc етмэк, элбэттэ, артыгдыр, лакин нэгэрат-
ларын həp биринин ез хусуси формасы олдугуну субут ет­
мэк истэр Сабир сэнэткарлыгы, истэрсэ дэ тэтбиги поетика
учун мараглы вэ кэрэклидир.
Сабир ше’рлэриндэ нэгэрат берлэри гошагафи]эли ол-
дугу учун биз онлары шэрти олараг бб адландырырыг.
Myrajucə вэ тэдгигат учун бб-лэрин 25 формасыны кез-
дэн кечирэк:
I. бб — эсил бэндин биринчи беридир вэ икинчи бэнд-
дэн сонра тэкрара башларр (шэкил1.).
а— Миллэт нечэ тарач олур олсун, нэ ишим вар?!
а— Душмэнлэрэ меЬтач олур олсун, нэ ишим вар?!

Го] мэн тох олум, езкэлэр илэ нэди карим,

Дун]аву чаЬан ач олур олсун, нэ ишим вар?!
Сэе салма, ]‘атанлар ajbwap, roj Ьэлэ ]атсын,
Латмышлары разы де]илэм кимеэ ojaTCbm,
Tək-tək ajbuıaH варса да, hərr дадыма чатсын,
Мэн салим олум, чумлэ чаЬан батса да батсын!

б — Миллэт нечэ тарач олур олсун, нэ ишим вар?!

б — Душмэнлэрэ меЬтач олур олсун, нэ ишим
вар?! (62)

—а

Шэкил 1.
II. бб — эсил бэндин елчусундэн кери галыр (шэ­
кил 2)

Тэрпэнмэ, амандыр бала, гэфлэтдэн а]ылма!

Ачма кезуну, хаби-чэЬалэтдэн аритма!

б — Jlaj^aj, бала ла]ла£

б — Лат, гал дала лара)! (63)
36
 б)_________ ^б,
61/
(б
Шэкил 2.

Бурада эсил бэнд Ьэзэчин сэккизли саглам сыныг фор-

масындадыр.
Тэрпэнмэ, /амандыр, ба/ла, гэфлэтдэ/н а]’ылма
Мэф’улу /мэфа’Илу/мэфа’Илу/фэ’Улун
бб—исэ дердлу сыныг Ьэзэчдир:
Ларла], ба/ла ла^ла]!
Мэф’Улу/фэ’Улун...
III. бб—нэгэратлыгында галыр, лакин вв, гг, ...пполур
(шэкил 3.).
Башланрыч:
б — 5алгыз, нэ де]им, кетди мэним миллэт элимдэн,
б — Торпаг башыма, чыхды бутун иззэт элимдэн. (64)
Давамы:
г — Сэд Ие]ф, кэзэл Jiəkm—шэриэт тэлэф олду!
г — Гануни-эсаси дэ бир энкэл кэлэф олду- (65)
б Гв Гп
б Iв Ln
Шэкил 3
IV. бб—сонда гафщэсини сахламагла 62 б3 64 65-лэ эвэз-
лэшир (шэкил 4).
Башлангыч:
б — Чумлэ долашды, rojMajbiHİ
б — Иш ]’авалашды, rojMajbiHİ (66)
Сон:
62 — Ишлэри janiÄbi, rojMajbiHİ
63 — Лап данабашды, rojMajbiHİ
64 — Гырылды гашды, rojMajbiHİ
65 — Кэздэн узашды, rojMajbiHİ... (67)
37
 Шэкил 4.
V. бб-дэ б-шаирин 63 сэзу, б—гур’ан а]эсидир, эз мэ’на-
сында сэслэнмир, KHHajə учун, типи мэсхэрэ учун мэ’налан-
дырылыр—типин эзунэ гаршы чеврилир (шэкил 5):
б — Етдим нэ jaMaH эсрэ тэсадуф, аман, ej вай!
б — «Лайэвлэ вала гуввэтэ илла вэ биллай!» (68)

[»----------------------
Шэкил 5.
VI. бб-бурада бб в-дир. Ше’рин кедишиндэ гг, в, дд, в
...пп, в-олур. Лалныз сонда чидди дэ)ишикли]э мэ’руз галыр:
Башлангыч:
б — Сэн, Мэмдэли, горхма!
б — Гэм чэкмэ, дарыхма!
в — Тейран езунундур! (69)

Давамы:
г — Сэн нейрэни чалха!
Г1 — йеч бахма бу халха!
в — AjpaH эзунундур!... (70)

Сон:
д — Гач, Мэмдэли, дурма!
Д1 — Чох синэнэ вурма!
с — Мэндэн кетур ибрэт,
в — Сулй е]лэ, гудурма!
— Валлай вэ биллай,
— Инсансан, инан, ай,

38
 с — Фэрман кедир элдэн,
с — Саман кедир элдэн,
— Лалныз нэ ки, ТеЬран,
—Иран кедир элдэн!... (71)
1~б Д—,
Д1
с
б г—
В

в
с
с

Шэкил 6.
бб в-нин и = с=сс= =— олмасы ифрат тэкрари просе-
«син психоложи тэлгин кучунэ кэтириб чыхарыр вэ шаирин
гэлэмэ ал маг истэд^’и баш мовзуну—эслиндэ Мэммэдэлинин
мэс’ули^этсизлирни, наданлыгыны, лэ)агэтсизли]’ини, мэсхэ-
pəjə rojaH, лакин о гэдэр дэ сезилмэ]эн инчэ, кина]эли jyMO-
ру oxynyja тэлгин едир.
VII. бб — сонда бб[ 62 б3 б4 с б5—олур.
Башлангыч:
б — ЭлЬэзэр ет, бир ]*ени шеранды бу!
61 — Дур гачаг, оглум, баш-ajar ганды бу!... (72)
Сон:
б — Ат чэлэ кетсин, но дэбистанды бу?!
61 — Дур гачаг, оглум, баш-ajar ганды бу!
62 — Елм адына бир гуру бэИтанды бу!..
63 — Нифрэтэ прайды бу!
64 — Ьэрзэву həÄjaHAbi бу!
с — Муслими кафир гылан
65 — XaHejH-куфранды бу! (73)

39
 -б

Шэкил 7.
VIII. ббгкамиллэшир—66ı в-олур. б-мэ’нача дэ^шир,
61 в-сабит галыр (шэкил 8).
Башлангыч:
б — Кер бу гаи илэ бунун шэ’нинэ еЬсан japauibip?
61 — Ja Ьэлэ jbiFMapa пул, eTMəjə мшцан, japaııibip?
в — Bepə бир шэхсэ рэвадырмы, гыл еЬсан,
де}элэр? (74)
Давамы:
Кэр бу нефт илэ бунун шэ’нинэ еЬсан japauibip?
Ja Ьэлэ jbiFMapa пул, eTMəjə мил]ан japauibip?
Бо}лэ бир шэхсэ рэвадырмы, гыл еЬсан, де|эртт^=^6)
Сон:
Кер бу шэри илэ бунун шэ’нинэ еЬсан, japauibip?
Ja Ьэлэ jbiFMapa пул, eTMəjə мил}ан japauibip?
Бе)лэ бир шэхсэ рэвадырмы, гыл еЬсан, де}элэр? (76)
,—б —б-?

б>---------------------------- б,

I__ в --- в
Шэкил 8
IX. ббгдэ брлэр ахырадэк ез формасында галыр,
б-лэр исэ формача галыр, лакин мэ’нача дэ)ишилир:
Сон бэндин нэгэратында б-нин тэзэ чаларына раст коли-
рик. Илк бэнд:
40
 а — Нури-чешманыммысан, ej пул, ja чаныммысан?
at —■ Исмэтим, намусум, ирзим, ге]рэтим, ганыммысан?
а2 — Иэрмэтим, фэхрим, чэлалым, шэвкэтим, шаныммы-
сан?
6 — МусИэфим, Məkkəm, Мэдинэм, гиблэм, эрканыммы-
сан?
61 — МэзЬэбим, динимми, ajnHHMMH, иманыммысан? (77}
Сон бэнд:
Сэндэн эл чэкмэздим олеаты элимдэ игтидар,
Лакин ичбарэн эчэл е)лэр мэни сэндэн кэнар,
Чаным агзымдан чыхынча сэрэрэм биихтрар:
Нури-чешманыммысан, ej пул; ja чаныммысан?
МэзИэбим, динимми, ajnHHMMH, иманыммысан? (78)
KopyHÄYjy кими, илк бэндин илк сотри илэ сон сотри
гошалашдырылмыш, сон бэндин нэгэраты кими ишлэнмиш-
дир (шэкил 9).
—а

Шэкил 9.
X. 661ДЭ 61-лэр мэнача дэршилир, б-лэр ejHƏH галыр.
(шэкил 10).
Башлангыч:
Моллалар, талеимиз олду эчэб jap бу кун!
Мифнерлэр дэ бизэ чыхды Ьэвадар бу кун!
Сон:
Галсын həp jepAə муэллимлэри бикар бу кун!
Мифнерлэр дэ бизэ чыхды йэвадар бу кун! (79)
гб гб—?

Ч ч
Шэкил 10.
41
 XI. 661—həp икиси дэ]ишилир. б-лэр həp дэфэ |ени мэ’н
кэсб едир. бглэр исэ уч эзунутэкрардан сонра, 4 дэфэ икш
чи чалара кечир. Белэ ки, «каЬ да бир мэзйэбэ—динэ сан
шырсан де]эсэн»—эвэзинэ ортада 4 дэфэ «Адэтэ, урфэ, р-
сума саташырсан äcjəcəh?»—кэлир вэ сонда илк мисра (
jepuHə га]*ыдыр. Лакин сон бэнддэн сонра 66ı-ə бир бэн,
лик элавэ едилир. Сон бэндин ббги:
б — Ле]’к сэн анлама]ыб ишдэ чашырсан, AejəcəH?!
61 — Kah да бир мэзйэбэ, динэ саташырсан, д.е]эсэн?1
Элавэ:
62 — Аста-аста дэбэриб гурдалашырсан де]'эсэн?!
63 — Бэ’з эфсанэчилэрлэ ]’анашырсан AejəcəH?!
64 — Бусбутун мэфсэдэлэрлэ булашырсан де^эсэн?!
в — Aj балам, е]бини ган!
Bi — Бир həja epə, утан!
с — Joxca тэкфир едэрик,
в2 — Лапча русва олусан!... (80)
Демэли, 661—элавэсирэ бирка б 61 б2 63 б4+в Bi с
в2—cəBHjjəcHHə кэлир. Бу Ьал гуввэтли поетик биткин-
лирн бэргэрар олмасына зэмин ]арадыр. (шэкил 11):
—б
Г®__________ б, В
l-Ö! б2 В|

~б4
Шэкил 11.
XII. ббгэ бэнддэ бир сатир элавэ едилир.
Башлангыч:
б — Ej eaj ки, 11е]си]]ати-миллэт кетурулду!
61 — Миллэтдэ олан бусбутун адэт кетурулду!
Сон:
б — Ьэтта де]элэр:—Молла, зи|афэт кетурулду!
62 — Долма вэ тэрэк, фирнру шэрбэт кетурулду!
б, — Миллэтдэ олан бусбутун адэт кетурулду (81)
42
 Бурада 6ı—jepHHH 62-jə кузэшт етмэли олур,—нэгэрат,—
беплирши итириб б 626ı—формасына душур (шэкил 12):
Г6
б2

-б!
Шэкил 12.
XIII. ббгдэ бглэр мэ’нача дэ)ишилир вэ б-нин jepHHH
тутур. б-лэр 61—jepHHə кечэрэк нэгэратын сонлугуну тэш-
кил едир. (шэкил 13).
Башлангыч:
Рэдд ол гапыдан, аглама зар-зар, дилэнчи!
Ваггылдама öajryın кими, идбар дилэнчи! (82)
Сон:
Негсан кэтирэр шэ’нинэ бу кар, дилэнчи,
Ваггылдама öajryuı кими, идбар дилэнчи! (83)

Шэкил 13.
XIV. ббх həp икиси дэ|ишилир.
Биринчи бе]т:
Вэ’з етди]ин инанды, сэн амма инанмадын!
Ja лил’эчэб, мэкэр ррулуб бир усанммадын?!
Икинчи 6ejT:

Рушвэт Ьэрамдыр, дедин, алдын, утанмадын!

Мали-]етимэ-од—де]э уддун да, ]анмадын!

Учунчу бе]т:

Бир вэгт олар таныр сэни həp кимсэ, гапмадын!

Бу мэЬз бир сэз иди—11эгигэтди санмадын! (84)
43
 Сонракы öejTjıəpAƏ нэвбэ илэ ja б, ja да б^тулу олур
(шэкил 14).

Шэкил 14.
XV. ббгдэ б-лэр мэ’нача дэ]ишир, бглэр галыр. Сонра
даИа бир вэ ja бир нечэ мисра нэгэрата гошулур, 66ı—
661 б2—олур.
а) бир мисра элавэси (шэкил 15 а) (85)
Мэнзилиниздир сэгэр, охутмурам эл чэкин!
Е|лэмэ|ин дэнкэсэр, охутмурам, эл чэкин!
Динэ зэрэрдир, зэрэр охутмурам, эл чэкин! (86)

б) бир нечэ мисра элавэси (шэкил 15 б).

Онда ки, онлар yja4ar сиргэтэ,
Ьэбсдэ мэшрул олачаг ишрэтэ!
Фэхр едэрик биз дэ бутун миллэтэ!
Ким нэ Äejəp биздэ олан rejpƏTə?!
Aj баракаллаИ бу кэзэл HHjjəTə!... (87)
Бурада 66ı—б2 бз 64 661-лэшмиш, нэгэраты кучлэн-
дирмэклэ, шайр мэ’наны психоложи поетик гуввэ илэ
тэлгин етмишдир.

б.
Шэкил 15.

XVI. бб|—башга бир шаирин бе]тидир. Сабир ону баш-

лангыч кими алмыш, езу истэди]и кими давам етдирмиш-
дир. Ше рин кедишиндэ б-лэр ики чешиддэ дэ]ишмиш, бг
лэр олдуру кими сахланмышдыр (шэкил 16).

44
 Сэ’дидэн башлангыч:

«Дил мирэвэд зидостэм, саЬиб дилан худара,

Дэрди ки, ра.зи-пун11ан, хаИэд шод ашикара!» (88)
Сон:
Биринчи чешид:
Ирана бэнзэр олсун roj сэфЬе]и-Бухара!
«Дэрди ки, рази-пунЬан хаИэд шод ашикара! (89)»
Икинчи чешид:
«ЬатэссэбуЬэ həjjy ja ejjyhəccyKapa!».
«Дэрди ки, рази-пунБан хаЬэд шод
ашикара!» (90)

BejTHH биринчи бэнди эрэбчэдэн, икинчи бэнди фарсча-

дан игтибасдыр. Лакин шайр онлары елэ усталыгла гоша-
ландырыб ки, Азэрба]чанча илк тэлэффуздэ—илк де^лиш-
дэ дилсиз, тэрчумэсиз дэ анлашылыр вэ умуми мэ’нанын—
мэзмунун тэкрары кими сэслэнир.

Г"б“

-б/

Шэкил 16.
XVII. 661-дэ б-лэр бгэвэзиндэ сон бэнда кими дэ]ишик-
сиз галыр. Сон бэнд «сэбр е]лэ», «фэхр е]лэ»—илэ эвэзлэ-
нир; 661—эзкэлэшиб jeHH мэ’на кэсб едир вэ гыса сэтирлэ
муша]иэт олунур (шэкил 17).
Башлангыч:
Бэла)и-фэгрэ душдун, разы ол, бичарэ, сэбр ерэ!
Узун олдисэ кэр кулфэт ]'анында гарэ, сэбр е]лэ! (91)

Сон:
Бас ал, кос ал, вур ал, ]ых ал, гошул фуччарэ, фэхр
ej лэ!

45
 Мэгами-həpMƏTƏ чатдын, дэхи Ьэмварэ фэхр е)лэ! (92)
Муша)иэтчи сэтирлэр’-
Ланаш эшрарэ, фэхр epıə,
Булаш həp карэ, фэхр epıə!
Тутулма нэнкэ, намуса,
Утанма арэ, фэхр е]'лэ! (93)
Белэликлэ дэ 66ı—гафи]элэрини дэ]ишиб, 66ı = 62 бз с б4—
формасына душур.

Шэкил 17.
XVIII. 661—башга бир шаирин бе_]‘тидир.
Сери Эзимдэн башланрыч:
«Кэзэлим, шимди нэдир фэрманын?
Чаны гурбан сэнэ бу наланын!» (94)
Бурада мэ’на Се)ид Эзимдэн фэргли олараг, сатирик
бсцаларла верилмиш, кэлмэ бе]т исэ Ьэмин мэ’нанын сати­
рик нэгэраты кими нэзэрдэ тутулмушдур (шэкил 18).

Шэкил 18.
XIX. ббгдэ б-лэр тамам дэ^шилир, бглэрлэ кичичик
мэ’на фэрги сезилир.

б-башда:
Чибим ÄCMiMajbip, долма]ыр, долма]'ыр!
б-сонда:
Гарын долма]ыр, долма]’ыр, долма)ыр!... (95)
«Чибим»лэ «гарным»—эвэзлэшдирилмиш, эслиндэ исэ
мэ’на галмышдыр (шэкил 19).

46
 гб

61

Шэкил 19.
XX. 661-мэ’нача там дэ]ишикли]э yppajbip (шэкил 20):
Башлангыч:
Корэсэн бир пара )ерлэрдэ дэ чанлар вар, эму!
Нечэ кеф nəKMəjə хэлвэтчэ мэканлар вар, эму! (96)

Давамы:
Ьэпсинин сэчдэдэн алнында нишанлар вар, эму!
Дэ]ишик донда кэзэн мэрафханлар вар, эму! (97)

Сон:
Билмирэм бунда нэ эсрари-ниЬанлар вар, эму?
Билди]’имчэ десэм, aja, инананлар вар, эму? (98)

ббрин бу дахили динамикасы мэвзунун чохшахэлили|ин-

дэн, ше’рин эБатэ даирэсинин кенишли)индэн ирэли кэлир.

Шэкил 20.
XXI. 661—езуну анчаг илк бэнддэ кестэрэ билир. Сонра
о, BB1, ггь ддь ...пщ—формаларында ме]’дана чыхыр. Лакин
Сабир мэвзунун эн тутарлы Бэлли кими, башгасынын баш-
гадилли бутов сэтирлэринин бэБр вэ Mə’Haja кора jepHHƏ
AyniAyjy учун Бугуги фактлар кими хатырламалы олур.
(шэкил 21):
I. 6 — IləpHHjaH наимлэри олмуш Бэмаруши—тураб,
б — «Ja бэни-адэм ладу лилмевто вэбну
лилхэраб!» (99)
II. в — Летдилэр сэрмэнзилэ ərjap, ja гевм, эррэБил!
в — «EjrH3y вэстэ’чилу, ja эБлэ-ислам эддэхил!» (100)

47
 Дил мухтэлифлрцинэ 6axMajapar, мисралары бела мэ’нэд
гошалашдырмаг мэйарэти Сабирин, Ьэмин диллэри мукэм|
мэл билмэсинэ, j’ykcək поетик дущакэрушунэ дэлалэт едир.'
г 6

L „б,“
Шэкил 21.
XXII. бб!—]‘алныз илк башлангычда эзудур. Ше’рин xeJ
дишиндэ нэгэрата кэмэкчи бир мисра да элавэ едилир.
Башлангыч:
б — Гэрини—мэгфирэт гыл, ja илаЬи!
61 — Музэффэрэддин вэфалы падшаЬи!... (101)
Давамы:
62 — Сэадэт рутбэсин алды кэмаЬи,
б — Гэрини—мэгфирэт гыл, 'ja илаЬи,
61 — Музэффэрэддин вэфалы падшаЬи! (102)
Нэтичэдэ б 61—б2 б 61-шэклинэ душмэклэ, поетик ифад;
вэ эвэзинэ гуввэтли тэкан верир (шэкил 22):

Шэкил 22.
XXIII. бб^алныз башлангычда бутэвдур. Ше’рин кеди
шиндэ эзуну «итирэрэк», дэ}ишилиб б-олур—6ejT тэклэшиб
мисраланыр. (шэкил 23).
Башлангыч-’
ƏpcejH-алэмин jeHə вэз’и бэлалы кэрсэнир!
Joxca сэбати-алэмин hnjHH—завалы кэрсэнир?! (103)
Давамы:
Ja ки, мэЬи-мэЬэррэмин таза Ьилали кэрсэнир. (104)

Шэкил 23.
48
 XXIV. 6 6ı—башлангычда бутэвдур. Ортада тэклэнир вэ
дэ^шилир. Сонда jeHə бутэвлэшир вэ шаирин лэгэби илэ
биркэ jeHH мэ’на чалары кэсб едир (шэкил 24):
Башлангыч:
Чунки вучуди-алим бир не’мэти-худадыр,
Не’мэт ки, кетди элдэн, ган агламаг рэвадыр!

Тэклэмэ:
а) JapbiM4bir мэ’на дэ]ишикли]и илэ:
Не’мэт ки, кетди элдэн фэр)адымыз сэзадыр!
б) Бутов мэ’на дэ)ишикли]и илэ:
• Анчаг керур о коз ким, мэнзури ибтиладыр!

Сон бутевлэнмэ
Исмин Мэчид олуркэн мэчдиндэ бэрмэладыр!
Сабир мусибэтиндэ дилдаде]и-бэладыр! (105)

Шаирин адынын сонда верилмэси ше’рин сатира де]ил,

чидди планлы, муэллиф сезу вэ məxcnjjəTH илэ баглы ол-
дуруна, дэгиг десэк, типин дилиндэн чох, шаирин оз дилин­
дэн де)илди]инэ дэлалэт едир.

Шэкил 24
XXV. 6 61-сон бэнддэ jox олур (шэкил 25).
Башланрыч:
Елмин иззэти па]идар олур,
ЧэЬлин никбэти чаншикар олур;
həp кос елм охур, öəxTHjap олур,
Миллэт елм илэ бэргэрар олур. (106)
б — OxyjyH, эзизлэр, охумаг зэманыдыр!
61 — Охумаг həp адэмин эдэби нишаныдыр.

49
 Сон:
Дорру бир иттиЬад етмэсэк биз,
Бирли]э е’тигад етмэсэк биз,—
Биздэ шэрти-ухуввэт олурму?
Дини-ислама хидмэт олурму? (107)
Нэгэрат, сонда она корэ лузумсуз билинир ки, образын
демэк истэди]и фикир, ше’рин ашыла]ачагы мэ’на онсуз да
тамамланмышдыр вэ форма хатиринэ бир даЬа нэгарэт тэк-
рарына лузум кэрулмур.
б___________ г6
б, L6,
Шэкил 25

Нэгэрат берлэринин, мисал кэтирди]имиз бу 25 чешиди

бир даЬа субут едир ки, Сабир поетикасыны дун] а поетикасы
cəBHjjəcHHə галдыран сэбэблэрдэн биринчиси онун бэшэри
иде]алары, ингилаби pyhy илэ, икинчиси тэтбиги поетика cahə-
синдэки jeHH форма зэнкинли]и, кэшф едилмиш инчэ вэ чох-
саЬэли поетик ифадэ формаларыдыр. Конкрет вэ дэгиг де]ил-
сэ, Сабир поетикасы классик эн’энэлэр узэриндэ буневрэ та-
пан нэзэри поетика илэ шаирин ез фэр,ди кэшфлэриндэн
ма]аланан тэтбиги поетикасынын вэИдэти кими |аранмыш вэ
эбэди сэнэтэ вэсигэ алмышдыр.

50
 МУСТЭЗАД

Эруз вэзнинин Азэрба]чан ше’ринэ тэтбиг тарихинин илк

мэрЬэлэсини VII—XI эсрлэрдэ эрэб дилли Азэрба^ан пое-
3Hjacw тэшкил едир. (108)
XII эсрдэ Эбулула, Фэлэки, Хагани, Низами кими сэнэт-
карлар эрузун фарс дилли Азэрба^чан поези]асында кок
атмасына вэ шахэлэнмэсинэ jeHH имканлар ачдылар.
XIII—XX эсрлэр Азэрба]чан поези]асында эруз мэсэлэ-
синдэн илк дэфэ кениш 6əhc едэн филоложи елмлэр докто­
ру Экрэм Чэфэр (109) ше’римиздэ эрузун 12 бэЬринин
( ) Ьэзэч, ( ) рэмэл, ( ) му-
заре, ( ) мутэдарик, ( ) рэчэз, ( )
мунсэриИ, ( ) мучтэсс, ( ) мутэгариб,
( ) хэфиф, ( ) камил, ( ) сэри, ( )
мугтэзэб. 71 елчусунун 240 мисра гэлибиндэн сэз ачыр.
Экрэм Чэфэрин бу тэхмини Иесабламасыны дэгиглэшдир-
мэклэ, XIX—XX эсрлэрдэ поези]амызда ишлэнэн jeHH мис­
ра гэлиблэрини дэ элавэ етсэк, мэ’лум олар ки, Ьэмин 12
бэЬрин 126 элчусунун 337 мисра гэлибиндэн данышмаг ла-
зым кэлэр. Эрузун галан алты ишлэк бэЬри (мэдид—
, басит— , вафир— , тэвил—
гэриб— , чэдид— , мушакил—
вэ эрузшунасларынын rejpH-ишлэк, тэтбигсиз—гысыр бэЬр-
лэр Ьесаб етдиклэри, cajbiHbiH 26 олдугуну (ариз, амиг, кэ-
бир, сарим, бэдил, талиб, Ьамид, сатир, эсэмм, салим, Ьамим,
мэ’кус, муЬнэл, мубЬэм, эхрэс, мустэмэ, мэсну, мусэттэр».
муэммам, гэт’и, баис муштэрэк, Ьарим, MyəjjəH, эбкэм, мэди-
ди-мэхбун) субута чалышдыглары, эслиндэ фА’ил Атун,
фА’илун мустэф’-илун, мэФА’Илун, мэФ’УлАту тэф’илэлэри
илэ мэншэлэнэн беш гарышыг бэЬри дэ этрафлы тэЬлил ет­
сэк керэрик ки, бу 11 бэЬри Ьеч дэ Азэрба]чан поези)асына
биканэ cajMara Ьаггымыз 1охдур.

51
 Истэр Азэрба]чан шаирлэри, истэрсэ дэ Шэрг сэнэткар-
лары XIX эсрэ гэдэр эруз ганунларыны позмага чур’эт ет-
мэмиш, эруз гэлиблэриндэн кенара чыхмамыш вэ бир əcə-
ри Ьэчмчэ 6ejyK вэ ja кичик олсун, фэргинэ вармадан, ]'ал-
ныз ejHH бэИрдэ вэ cjhh элчудэ ]аранмышлар.
Бу чур форма ]екнэсэгли]и шаирлэри вэзн вэ олчу ха-
тиринэ артыг сэз, лузумсуз истилаИ ишлэтмэ]э вадар ет-
мншдир. Иранын мэшИур эрузшунасы МеИди Эхэван Салес
эруз биличиси Теодор Нелдек^’э истинадан ]азыр: «ШаИна-
мэ»дэ Фирдовсннин 120 мин дэфэ «фэ’Улун, фэ’Улун,
фэ’ул»— (8-ли саглам сыныг мутэгариб—Ə. Ə.) гэлибини
долдурмаг учун ишлэтд^'и сэзлэрин ]арыдан чоху артыг-
дыр». (НО).
Эрузун бу нагие чэЬэтини нэзэрэ алараг XIX эсрин орта-
ларындан е’тибарэн «сэрбэст эруз», jə’hh артыг сэз ишлэтмэ-
мэк учун лазым кэлэндэ гэлиби сындырылан, мисралары
парчаланан эруз угрунда jaxbiH Шэрг шаирлэри гэлэм чал-
мага башладылар. Турки]эдэ Тофиг Фикрэт имале вэ зи-
Ьафларын эрузда ислаИына, jeHH эруз мустэзадынын ]аран-
масына наил олду (111) вэ бунунла да Нэсимидэн сонракы
бошлугу долдурду. (112) Эсримизин эввэллэриндэ M. Ə. Са­
бир ше’римиздэ илк вэ эн кэзэл нумунэлэри Нэсими гэлэ-
минэ мэхсус олан мустэзадлы эрузэ ме]дан верди.
Сабир ше’риндэ мустэзад формасы хусуси jep тутур. Мус-
тэзадларын 1аранмасында Сабир сэрбэст чаларлардан исти-
фадэ етмиш, гафи]элэндирмэ]э трафарет шэкилдэ Оахмамыш,
сэрбэст Ьэрэкэт етмиш, гаф^элэндирмэдэ мисра Иэдди roj-
мамышдыр.
Нумунэ учун Сабир мустэзадларынын бир нечэ формасы-
на нэзэр салаг:
1. Так вэ гошагафи|’али мустэзад.

а Ол кин ки, сэнэ халиг едэр лутф бир эвлад,

а Олсун ypəjHH шад!
a Tə’jhh елэ чиндары ки, етсин она имдад,
а Та дэ]мэ]’э Назад; (113)

мэфА‘Илу
фэ‘Улун,

мэф‘Улу фэ’Улун

52
 — гафи]элэндирмэ системи илэ башланан бу мус-
ап тэзад бир муддэт белэчэ дэрдлэмэлэрдэ давам ет-
дирилир (шэкил 1).
а б) Савдан сола, солдан сага сал бодуна Ие]кэл
б Гоj чинни мээттэл.
б Мин куна тилисмататэ тутуб тэ epə мугэффэл.
б КэЗДИр ОНу ЭЛ-ЭЛ1

в Кэр Äəjcə совуг, санчыланыб олса да бимар,

в Ьэкм ет, кэлэ чиндар;
в Костэрмэ тэбибэ о чи]эркушэни зинЪар,
в TojMa ола мурдар;
г Авларса ушаг дэрдинин ахтарма дэвасын,
г Анчаг cəj анасын;
г Горхузсун о да дамдабача илэ чавасын,
г - Кэссин дэ сэдасын;
д Эркэт она, элбэттэ, эзун бир нечэ мевЬум, (114)
д МэЬдуд ола мэс’ум;
д Бу cajəAƏ эмр epəjə дун) ада о мэзлум,
д həp Иалэти мэзмум;
е Тэк-тэк дил ачанда она тэ’лим елэ Ьэд]ан,
е Ьэм олма пешиман;
е Билдир она мин дурлу гэбаЬэтлэри həp ан,
е Алсын елэ унван;
с Он janıa ]етинчэ ушавын, ерэмэ вэфлэт,
с Гандыр нечэ бид’эт;
с Та он бешэ ]‘етдикчэ тапа ишдэ мэИарэт,
с Ьэм epəjə адэт;

53
 Ше‘рин дахили Иэрарэти дэрдлэмэлэрин башы- —а
нын устундэн ашараг шиддэтли гафи]э тэкрары а —
илэ сатира Иэдэфинэ элдуручу зэрбэ ендирир (ш. 2)
Бу тэкгафи]элиликдэн сонра ]енэ дэ дердлэмэ]э —а
га]ытмага лазим билинмир. Гафи]*элэндирмэ- а_
ни тэкгафи]элили]и '2-дэн 9-а ендирэн шайр
(4-2-9 олмагла) 25 мисрадан сонра 9-лу бутэв —а
мустэзад а]’агыны сонлуг |еринэ ишлэдир. а—
(шэкил 3.).
—а
а~
П“1
_ а
а—
п—
п— Шэкил 2.
п—

Шэкил 3.

54
 2. Сэрбэст дэ]ишкэн мустэзад.

а ТэИсили-улум етмэ ки, елм афэти-чандыр.

а Ьэм эглэ зи]андыр.
а Елм афэти-чан олдуру мэшЬури-чаЬандыр.
а мэруфи-зэмаидыр; (i 15)

мэф'Улу мэфА’Илу мэфА’Илу фэ’Улун

—дордлэмэси илэ башланан бу ше'рдэ

а гафи]’эси илэ он бир бутов; он беш
japHMHHr мисра кеднр, 26 а гафи]эси Г4
безлик гэсидэ структуруну тэмсил
едир (шэкил 4). Лакин сатирик бо]алары
тундлэшдирмэклэ шайр khhəjə илэ долу
ироннк ше‘р ]аратмышдыр. МэИэммэд
Фузулинин „Чан вермэ гэму-ешгэ ки,
ешг а|)эти чандыр,-сэтри илэ башланан
Məıııhyp гэзэлинэ „бэнзэтмэ* шэклиндэ
]азылан, лакин мисра кэмиЦэтинчэ гэзэл
чэрчивэсиндэн етуб гэсидэ характери
кэсб едэн бу ше'рдэ гэсидэликдэн эсэр-
эламэт бела ]охдур. Бу ше‘рдэ клаесик
гэзэл-гэсидэ жанрынын ]алныз формал
эламэтлэри галмыш, мэзмун исэ ]еии
характер алмышдыр.
Тэкчэ гафи]’элэндирмэ системиндэ дэ]ил,
а]агыиын формасында да бу мустэзад
Сабирин башга мустэзадларындан сечи-
лир.
Шэкил 4.

55
 Биринчи мустэзадла а гафрцэ дердлэмэсиндэн сонра б,
в, г, м...—гафр^э дердлэмэлэри, сонра а чохгафи)элили]и, нэ-
hajəT ajar кэлдици Ьалда, бу мустэзадда а гафи^э дэрдлэмэ-
снндэн сонра б икилэмэси, сонра а икилэмэси, даЬа сонра
həp а икилэмэсиндэн бир в, г, д, ... п-икилэмэси кэлир вэ.
ajarAa сон а-дан эввэл бир jox, уч с муша]иэтчилик едир.
(Шэкил 5). (116)
а—
а—
а—
а—
с—
с-
с—
а—
Шэкил 5.
Шэрг ше’риндэ бу чур jeHH мэзмун вэ формалы мустэзад
]’алныз Сабир поези]асына мэхсусдур.
III. Ики узун а, ики гыса б—гафи]’элэндирмэ системи илэ
башланан вэ бу системли дэрдлэмэлэрлэ ajara чатан мус­
тэзад формасы да Сабир гэлэми илэ japaHMbinı орижинал
структур адыр.
Башлангыч:
а Билмэм нэ кэрубдур бизим орлан охумагдан?!
б Дэнк олду гулагым!
а Журнал, газета, Ьэрзэву Ьэд]ан охумагдан
б Инчэлди ушагым! (117)
Давамы
в Бир вэгтидир имди ки, олуб Рустэми-дэвран,
е Бир ад газана|’ды;
в Гарэтлэр едиб та к, тапа]ды сэру саман.
е Бир mej дэ гана]ды.
Сон:
п Jox, jox, бахырам фикринэ, сэндэн огул олмаз,
е Чанын бечэЬэннэм!
п Мырт-мырт охумагдан, киши, бир ган ки, пул олмаз!
с Мыртылда дэмадэм,
с Гыл елм фэраИэм,

55
 с Ол ryccəjə Байдам;
с Эмрун олачаг кам,
с Душман сана алам!...
30 OejTAƏH вэ а]агдан ибарат бу ше’рда 15 узун а, 15
тыса а типли гафи]а верилир, а]агда олан дордлама да
гыса а характери касб едир (шакил 6):

а ... П —

б " Гв е—
e 1
а п-
в---------------------- -----
б _
e J с-
с
с—
с—
с-
Шэкил 6.
IV. Сэрбэст гафирлэндирилмиш гыса а^аглы мустазад.
(шакил 7.)
Башланрыч:

—а Етди бу фалак həp каса бир тавр ]аманлыг,

д Сад Ье]ф, кечэн кун!
—.6 həp бир иш учун хатимабахш олду бу афаг,
д Олду jeHƏ мэмнун.
—а Шукр ерадик аллаБа ]етишдикча з^анлыг,
е Эфсурда биз олдуг,
—б Чалды биза бир езка cəjar ила фырылдаг,
е Гам ли куна галдыг!
Сон:
и Бир рус коранда олуруг хар ]‘анында.
с Гузу-кечи|ик биз.
п Кечмаз сэзумуз бир пула сардар ]анында,
с Чунки, начирк биз?!
57
 Танры буна шаЬид—
—Гузу, кечи]ик биз!... (118)

Бурада узун а типли гафи]элэндирмэдэ Иеча онбирл^и-

нин принсиплэринэ pnajəT едилмиш, гыса а ]ериндэ исэ
гошагафщэлэндирмэдэн истифадэ вачиб билинмэмишдир.
Ше’рин сонлугуну тэшкил едэн тэк вэ гыса ajar да гыса а
типли гошагафрцэлидир.
Сабир мустэзадларындакы бу форма мухтэлифли]и шаи­
рин гэлэмэ алдыры мэвзуларын мэзмун во мундэричэси илэ
вэЬдэтдэдир. Бела ки, həp мустэзадын мевзу вэ эИатэ даирэ-
синэ керэ структура гурулмуш , мэзмунун поетик эЬатэси
учун мисра KƏMHjjəTHHAə вэ гафи^элэндирмэ системиндэ сэр-
бэстли]э ]ол верилмишдир.

УЗАТМАЛАР (ИМАЛЭЛЭР)

Шэрг поези]асында эруз вэзнинин тэлэблэриндэн ирэли

кэлэн узатмалар мисралардакы сэс чатышмамазлыгыны
эвэз етмэк учундур. Эруз возни учун эн догма олан эрэб,
фарс ше’риндэ бело кулли мигдарда узатма нэзэрэ чарпыр.
JyxapuAa Нелдекинин фикринэ истинадэн «ШаЬнамэ»дэ гэ-

58
либи долдурмаг намина Фирдовсинин на гэдэр аргыг саз
ишлатмали олдугуну назара чатдырдыг. Бурада исэ ону
элава етмал^’ик ки, узатмалар мисра галибини долдурмаг
чэтинли)индан сонра икинчи чатинликлар, сас вэ ja Ьеча
душумларини истэнилэн jepAə аваз едир. Эруз вазниндан
баш ачан вэ ja ше’рин аЬанкини тутан охучулар узатмалары
дэрИал Ьисс едир вэ ше’рин аЬанкинин барпа олунмасына
cə’j кэстарирлар. Узатмалары назара алмадан истэнилэн
эруз вазнли ше’ри oxyjaHAa Иарадаса бр илишка, бир сас
}охлугу назара чарпыр. Тэк-так шаирин ше’риндэ узатма на-
зэра чарпмыр, о да надир Ьалларда. Бэ’зи шаирлари эруз
вэзниндан узаглашдыран эсас сабаб да маЬз бу узатмала»'
мэсэласи олмущдур. Классик шэрг ше’рини Фирдовси, Ни­
зами, Са’ди, Фузули, Ьафиз вэ башга кори<|^ларин асар-
лэринда həp 4—5 he4aja бир узатма душур. XIX аср Азар-
6aj4aH шаири CejH4 Эзимин ше’рларинда классик ше’рда
олдугундан даЬа чох узатмалар вардыр.
Сабир ше’ринин устун чаЬатлариндан бири да онда узат-
маларын cajbiHbiH аз олмасыдыр. Ба’зан Сабирда ела ше’р-
лэра раст калирсан ки, орада узатма демак олар ки, jox
дарачасиндадир. Лакин умум^]атла кэтурдукда, Сабир
ше’ри да узатмалардан хали де]илдир. Ики,дан оникса кими
узун а гафщэсина малик олан Сабир ше’рлариндан нумуна-
лар кэстармакла Сабир поезщасында узатмаларынын jepn
вэ KƏMHjjƏTH масаласини ajдынлaшдыpaг:
Догрудур, араб-фарс сезларинда ( Ьарфларин-
да) табии узунлуг олдугу учун биз бир нов бела сэзларин
устундан сукутла кечмали, ]алныз сырф AəəpöajnaH сэзла-
ринда узатмалардан 6əhc етмал^’ик. Лакин араб-фарс сэз-
ларинин дилимизин лугат фондуна сабитлашдщини назара
алараг вэ Ьам да табии узатмалары дejил, маЬз вазнин та-
лабина yjryH узатмалары арашдырмышыг.

Г a Ej дэвлатимин (119) завалы оглум!

Ц Ej башы агыр бала л ы оглум!

-*20 hena, 3 узатма

с9
 II

a Kah башымы, Kah кэзуму эллэ]ир,

a Kah будуму, каЬ дизими эллэ]ир,
a Kah чэнэми, Kah узуму эллэ]ир. (’20)

га........................................
я «_<->33 Ьеча, 6 узатма

III

а Биз мэкэр ачлара вэфг е]лэмишик малымызы?

а Та ки, həp мустэИэгэ бэзл едэк эмвалымызы?
а Биз мураат едэрик анчаг эз эИвалымызы,
а Даима бэслэ]эрик наз илэ этфалымызы. (121)

—а
I
—а
■60 Ьеча, 12 узатма
—а
—а

а Мэн билмэз идим бэхтдэ бу никбэт олурмуш,

—а Иззэт дэнуб ахыр бела бир зиллэт олурмуш,
—а Чэрхин, эчэба, cejpn дэ мин бабэт олурмуш,
—а Миллэт а]ылыб талиби-ИурриО’эт олурмуш,
—а Миллэтдэ дэ, jähy”бела, бир rejpəT олурмуш?! (122)

60
-а

70 Ьеча 7 узатма

I—а
V
-d Ja рэб, нола бир дэ едэм ол шэЬри 3HjapəT,

~а Наз илэ хурамэ кэлэм,-архамда чэмаэт!

~а Кэрдукдэ мэии 1ол верэ бу эЬли-вила]эт,
-а Тэ'зим едэ, баш сындыра, гол багла]а миллэт,
— а Бир кимсэдэ бир сэз демэ]э олма]а чур‘эт
—а Э^анлары диндирсэм едэ фэхру мубаИат; (123)
—а
—а
—а
84 Иеча, 1 5 узатма
— а
—а
—а

— а Бунлар эбэсми, jahy, мэ‘лулэ joxMa иллэт?

— а Ьуммэтсизин олурму бунча мувэффэгнЛэт?!
— а Иран сэадэтиндэ чохлар едирди хидмэт,
_а Чохлар бу мэмлэкэтдэ костэрди cə‘jy rejpəT...
_~а Зончумлэ-Насирэддин,-Ьэгг е]’лэсин дэ рэкмэт!
—a həp бешдэ-учдэ етди həp сэмтэ бир cəjahər,
—a həp бир cəjahəTHHAƏ сел тэк ахытды сэрвэт! (124)
61
—а
—а
—а
—а 28 Ьеча, И узатма
—а
—а
—а

VII
—а Атмыш нигаби-Иуснин мэчмуэ]и-тэванкэр,
—а Мэчмуэдэ дузулмуш ej3ƏH хуруш сэрасэр,
—а Ьэсрэткешани-мэтбэх, куркани бэтнпэрвэр,
—а Чари бораза шэрбэт, сари-мэзагэ шэккэр.
—а Экси-бухари-долма, зилли-эммаме]и-сэр,
—a AəpjajH-HinTəhajə олмагда беЬчэтавэр,
—а Ьуззар ичиндэ эсла jox бир фэгиру музтэр,
—а Ифтару вэгтидир ha ej ваизи-сухэнвэр! (125)
—а
—а
—а
—а
—а . ’ 111 Ьеча, 30 узатма
—а
—а
—а
УШ
a Ej эИлу-фэгру фагэ, вер шаирэ сэлалын,
а Дэмдир ки, шайр олсун дилдаде]и-кэлалын,
а Дэмдир ки, ше’ри-нэрзим ıııəph етсин эрзи-Ъалын.
'a LLIajaHH-pəhM олунсун həp кэсчэ инфиалын,
а Сурэтиумалыг етсин а]ине]и-висалын,
а Кезлэрдэ чилвэлэнсин инсаи кими чэмалын,
a hejhaTl Сунмэ hejhaT! Хам олмасын хэ]алын!
а БиЬиммэт эрни]адан олмаз рэва суалын,
а Тэк pyjH-зэрдин узрэ даим сиришки-алын,.. (126)
62
 116 he4a, 31 узатма

IX
—а Иштэ бунун учундур иранлы билмэсэррэт,
—а Дун]алэрэ ахышды, олдугча кэрду иззэт
-a həp ınəhpıı гыл тамаша, həp сэнтэ е^э диггэт:
—а Мэшригдэ минлэр илэ, мэгрибдэ бил изафэт,
-а Турки]]‘эдэ зи]адэ, Руси^эдэ HəhajəT,
-а Чиндэ Хэтадэ 6əh-6əh!... hən ашина]и-гурбэт!
—a həp судэ биттэкэссур, həp кудэ биззи]’адэт,
—а Иранлыдыр кэрурсэн, амма нэ шанлы рэ‘]эт!
-а Амма нэ датлы дидар, амма нэ хош г^'афэт!
|-а həp шэхсэ заЬир икэн ]ох эрзи-Ьалэ Иачэт! (127)

140 Ьеча, 36 узатма

—а.................... ................................
—а.....................................................
-а.....................................................
—а........................................... • . .

63
—а ТэЬсили-улум етмэ ки, елм афэти-чапдыр,
-а Елм афэти-чан олдуру мэтИури-чаИандыр:
—а ...Хош ол кэсэ ким, вел доланыб, дагда чобандыр,
—а ...Елмэ кэзэнин куфру зэбанларда бэ]андыр,
—а ...Мэктэб дедн]ин ге]ду-дилу бэнди-зэбандыр,
—а ...Аг кунлэрини етмэ тара, аллаИ, амандыр!
—а ...Шаирлэри наггал едиб, аварэ го]андыр.
—а ...Ахырда чалар чанынн, бир эф’и иландыр,
-а ...Чох-тез гаралар гэлби, мурэббиси Jамандыр,
—а ...Гэлбнндэ хэфи сиррини билдикчэ ]’азандыр.
—а Лахты нэзэр етдикдэ сэрэнчамы ]амандыр (121
—а
—а
—а
—а
—а
—а +- 150 Ьеча, 20 узатма
—а
—а
—а
—а
—а

—а Ьэгсизэ Ьэгли де]’иб, бир чох кунаИа батмышам.

—а Дэрди тэшхис етмэ^иб, гэвы-эграба аглатмышам.
—а Мэн Ьалал илэ Ьэрамы бир-биринэ гатмышам.
—а Уммэтин пулун алыб, мэн кэзлэрин ислатмышам.
—а Нердэ булсам сог ачыб, мин-мин ]‘алан сэз сатмыиш
—а Рузу шэб hər-hər де]‘иб, мэн həp кэси о]нагмышам.
—а Кундэ бир фитва вериб, мэхлугу чох алдатмышам.
—а Гэт‘и-уммид етмншэм. jencəp бу гэвми атмышам.
—а Ортада ке]ф е|‘лэ]иб, мэн Ьэм мэрамэ чатмышам.
—а Булбулэ, ешгэ кулэ дайр ]’алан фырлатмышам.
—а Анламам Ьэркиз, чэЬалэт бэстэриндэ ]‘атмышам.
—а Мэн чэридом долмаг учун мэтлэби узатмышам, ( 29)

€4
 -а
-а
-а
—а
—а
- 180 1теча, 33 узатма
' —а
-а
■ -а
-а
-а
-а
Мисал кэтирди]’имиз бу сон сэтирлэрин həp тэфилэсиндэ
уч узун (—), бир гыса ( ) Ьеча олмагла 12 мисрада 132
узун, 48 гыса—чэми 180 Ьеча вардыр. Шэкилдэн кэрунду|'у
кими, мисраларда узатмаларын cajbi 1, 2, 3, 4, 7... олмагла
мухтэлифдир вэ ишлэнмэ ]ерлэриндэ фэрглэр вардыр. 12 сэ-
тирдэки 180 Ьечаjа 27 узатма—орта Ьесабла həp 4, 5 he4aja
бир узатма душур.
А2—а3—а4—а5—а6—а7—а8—а9—а10—а11—а12 — вариант-
ларында 1073 (20—33—60—70—84—98—112—126—140—150
-180) Ьечада 204 (3—6—12—7—15—11—30—31—36—20
—33) узатма hecaöbi илэ həp беш вэ ja алты henajа бир узат­
ма душур. Узатмаларын бу нисбэтинэ эсасэн демэк олар ки,
эзундэн эввэлки классик шаирлэрин эсэрлэриндэки узатма-
ларла муга)исэдэн а]дын олур ки, ше’рин поетик гудрэтини
формадан даЬа чох мэзмунда ахтаран Сабир эруз вэзнинин
инчэликлэринэ вармагла, эруз дилини садэлэшдирмэ)э наил
олмуш, узатмаларын классик поези]'адакы орта нисбэтини
хери азалтмышдыр.

65
 РЭДИФ

Сабир ше’риндэ рэдифлэр хусуси jep тутур. Ралиф

классик Шэрг ше’риндэ кэклу форма хусуси^этлэриндэндир.
Рэдифлэринин боллугу вэ ишлэнмэ jepHHə керэ Сабир ана-
дилли классик поези)амызда Həchmhjə даЬа }ахындыр. Хусу-
сэн рэдифлэрин тэкрарында Сабир услубу Нэсими услубуна
даЬа ]ахынлашыр. Нэсимидэ «кэрэк», «олду кэ.л», «еммэ
кэл», «ичиндэ]’эм», «олмушам», «гандасан», «дедилэр», «де-
килми», «нэдир» (130) вэ с. рэдифлэрин həp бири нечэ ше’р-
дэ тэкрар олунур. Нэсимидэ эсас иде^’а рэдиф тэкрары илэ
усталыгла верилир. Рэдифин тэкрары васитэсилэ тэкрирдэ
нэзэрэ чарпдырылан эсас мэтлэб oxy^yja талгин едилир,
анлашылыр вэ дарк олунур. Нэсими ше’рлэринда олдугу
кими Сабир поезщасында да рэдифлэр вэ онларын тэкрары
ила тез-тез растлашырыг. Нумуна учун бир нечэ мисал кати-
рак:
Учлук;

—а ... тарач ->олур олсун. нэ ишим вар?!

—а мэИтач -^ач->олур олсун, нэ иши м вар?!
—а ... ач —>олур олсун, нэ ишим вар?! 131
Дердлук:
— а ... дэхалэт <- ->едэ фэ‘лэ,
—а ,.. чэсарэт <- эт->едэ
—а ... Ьалэт <- едэ 132
—а ,.. эдавэт

66
 Бешлик:
-а ... рэЬнумун I олду, мэнимки бела душду!
-а ... вэрте]и-хун I олду, мэним и бела душду!
-а ... чунун ун -> олду, мэнимки бела душду!
—а . • дун | олду, мэнимки белэ душду!
^а .. „зэбун İ .олду, мэнимки белэ душду! 133
Алтылыг:
а .... hepMƏT’iHH ат, атдым,
а . .. сэрвэтинн ат, атдым,
•а . кулфэтини этинил ат’ атдым’
а . .. миллэтини ат, атдым,
а .... hejcHjjəTHHH 'ат, атдым,
■а . .. rejpəTHHH ат, атдым. (133а)
Деддилик:
—а ... əhpapu ^ылды,
—8 ... фусункары а]ылды,
—а ... биары !а]ылды.
—а ... идбары <-ары->'а]ылды,
-а ... эшрары ’а^ылды,
-а ... эфкары а]ылды,
—а ... турчары ' а]ылды. (134)

Сабир поези]асында истэр морфолок^’а, истэрсэ дэ син­

таксис бахымындан истэнилэн нитг Ииссэсинэ дайр, истэни-
лэн Ьал вэ категори]ада рэдифэ раст кэлэ билэрик. Рэдиф-
лэр вэ онларын гуввэтли тэкрири поетик ду]’руларын психо-
ложи тэлгининэ зэмин ^аратмагда эвэзсиз ифадэ васитэси
ролуну ojHajbip.
Исимлэрдэн ибарэт рэдиф:
а) адлыг ha л:
Олдуз Ьэрэниз бир евин огланы, ушаглар!
Асудэ кэзин инди бу дуваны, ушаглар! (135)
в) ]енлук Ьал:
Бэ’зи ]'ерлэрдэ тэсадуф олунур аша, этэ,
Муфто керчок туту рам кэндими бозбаша-этэ! (136)
е): чыхышлыг Ьал:
Далгыз, но де]им, кетди мэним миллэт элимдэн,
67
 Торпаг башыма, кетди бутун иззэт элимдэн! (137)
Сифэтлэрдэн ибарэт рэдиф:
Нэди олур бу чочуглар əjaH бу бо]да, бу бо]да?
hapa кедир бу ]азыглар, аман, бу бо^да, бу 6oj>a? (138)
Эвэзликлэрдэн ибарэт рэдиф:
Шэхс эвэзлрци:
Ду^’адэ эсарэтлэ бутун кам алырыз биз,
Гафгазлыларыз, ]эл кэсириз, нам алырыз биз! (139)
Ишарэ эвэзли]и:
Молла демэ, мэсхэрэчунбанды бу!
Дур гачаг, оглум, баш-ajar ганды бу!... (140)
Фе’ллэрдэн дузэлэн рэдиф:
ƏMP:
Ат THpjaKbiHbi, ме]л елэ гэл] аныны, ]ухла,
Бир лэЬзэ а]ылдынса, гутар чаныны, ]ухла,
Инчинсэ сарын, вер jepə сол j аныны, ]ухла! (141)
ТЭЭССУФ:
Мэн билмэз ид им бэхтдэ бу никбэт олурмуш,
Иззэт дэнуб ахыр бело бир зиллэт олурмуш.
Чэрхин, эчэба, cejpH дэ мин бабэт олурмуш,
Миллэт ajbMbiö талиби-Ьурри)]эт олурмуш,
Миллэтдэ дэ, jahy, бело бир rejpƏT олурмуш?! (142)
НЭГЛ:
Мэктэблэр ачыб е]лэ]ин еЬсаны—де]ирлэр,
Мэктэбдэ rojyH устулу, дасганы,—де]ирлэр
Пэрпуч елэ]ин чуби-фэлэгганы—де]ирлэр, (143)
hEJPƏT:
Па атоннан, нэ агыр ]атды бу аглан, олубэ!
Нэ дэ TəpnəHMƏjnp устундэки joppaH, олубэ!.. (144)
Зэрфлэрдэн ибарэт тэкрир:
Бир бэЬанэ элдэ унван етмэли бундан сонра!
Бусбутун мэхлуга е’лан етмэли бундан сора! (145)
Сабирдэ тэКрирлэрдэн габаг Ьеч дэ həp ]ердэ гафи]элэн-
дирмэ олмур. Елэ ше’рлэр вар ки, орада тэкрирдэн эввэл
шайр гафи]элэндирмэни лузумсуз билмиш, форманы сэр-

68
бэст сахламышдыр. «Вермэрэм а!» ше’ринэ нэзэр салаг.
Мэн елум, молла, бизим Ханкишинин ганына бах,
Евинэ, мэнзилинэ, мулкунэ, е]ванына бах,
Пулуна, алверинэ, сэрвэти саманына бах,
Нэфсинэ, Ьирсинэ, инсафына, вичданына бах!
а Кэр бу гаи илэ бунун шэ’нинэ еЬсан japauibip?
aı Ja Бэлэ juFMapa пул, eTMəjə мил]ан japauibip?
6 Бо|лэ бир шэхси рэвадырмы, гыл еЬсан, де]элэр? (146)
Бурада «бах» тэкририндэн эввэл «ган», «ejBaH», «саман»,
«вичдан» Ьэмгаф^'элэрини корурук. Лакин нэгэратын би-
ринчи сэтриндэ «бунун шэ’нинэ еЬсан japauibip?»—рэдифин-
дэн эввэл ше’рин галан je/wwH^əpHHÄƏ гаф^э кермурух
Сонракы нэгэратларда а олдуру кими галыр. Лакин а-да
«кер бу ган илэ» ифадэси «кер бу ни^’этлэ», «кер бу Ьирси
илэ», «кер бу нэфс илэ», «кер бу rejpəıvıə», «кер бу шэрм
илэ» ифадэлэри илэ эвэз едилир.

->ган
->HHjjƏT
Кер бу-»нэфс ->илэ бунун шэ'нинэ епсан japaıubip.
->Ьирс
->rejpəT
-* m эр и
Башда кэлэн бу тэкрирлэр типин характеринин Ьэртэ-
рэфли ачылмасы учун зэмин japaAbip вэ ше’рин тамамлан-
масыны тезлэшдирир. YMyMHjjə^ə Сабир поез^’асында тэк-
рир гуввэси поетик образландырмада вэ мэ’на чаларлары-
нын japaнмacындa муЬум амиллэрдэндир. Сабирдэ тэкрир-
лэрин рэнкарэнкл^'и мэ’на чаларларынын мухтэлифлг^'и вэ
мурэккэбл^'и илэ изаБ едилмэлидир. Индичэ тэкрирдэн эв­
вэл гаф^элэндирмэнин лузумсуз билинд^инэ дайр мисал
кэтирдик. Бунун эксинэ, гафи]элэрдэн сонра тэкирлэрдэ
ejHHjjəTHH лузумсузлуруна дайр дэ Сабир ше’рлэриндэн
истэнилэн гэдэр нумунэлэр кэтирмэк олар:
 Адэтимиз дан иди дэ’ва куну,
— а Тулларыдыг элдэ сапаи гыжЬагыж!
həpə kəcə äəJcəJäh едэрди Ьаман
— а Бир нечэ кун а^У фэкан, уфЬауф!
МэрЬэм олурду, сагалырды japa,
~~а Элдэ галырды jenə чан саппасаг!
Инди револверди, денум башына,
~а Haxəh олур куллэфэшан партапарт!.
Онда кэрурсэн 1ыхылыб jauoajaıı
3 Бир нечэ нэврэстэ чаван ла]балаЯ

Туф бела деврана ки, бэдтэр олур

— а Се]ри-фэлэк, дэвру зэман глбил!
Миллэти-ислам гырыр бир-бирин,
— а АллаИ, аман, бу нэ ]амэн гырЬагыр!
Гардаша бах, гардашыны олдурур,
—а ВэИши олуб эИли-чаНан сэрбэсэр!
Миллэти кэрдукдэ белэ Иэрчу-мэрч
— а Кэнлум олур допдолу ган гатбагат!
Бо]лэ кедэрсэ, Бакы элдэн кедэр,
Галмаз о мэ’вадэ аман Ьич, Бич!
Бари, худа) а эзун ислаЬ гыл,
Та едэрлэр пиру чэван сулЬ, сулЬ! (147)
Бурада «сапан», «фэган», «чан», «куллэфэшан», «чэван»,
«доври-заман», «jaMaH», «эЬли-чаЬан», «ган», «аман»
«Ьиру-чэван» Ьэмгаф^элэриндэн сонра верилэн рэдиф мух
тэлифли]’и ше’рин умуми мэ’насында олан фикир вэ ифад;
чаларларынын зэнкинлщинэ дэлалэт едир.

70
 илк бахышда елэ кэрунур ки, гыж______ ha гыж
уфИауф, саппасаг, ла]бала], илбэил, уф______ ha _ уф
гырЬагыр, сэрбэсэр, гатбагат, гыж- сап _ ,ha______ cap
Иагыж, партапарт сэзлэриндэ гафи]эпарт а______ парт
у]арлыгы рхдур. Грамматик ла] ба______ ла]
тэлэбэ кэрэ 11иссэлэрэ а]рылдыгда ил бэ_______ ил
а]дын олур ки, гыр_______ ha._____ гыр
ha сэр______ бэ______ сэр
па гат______ ба______ гат
а Ъич Ъич
ба сул!1 сулИ
'б^-Ииссэчиклэри бир-бири илэ
Ьэмгафи]эдир:
гыж -> ла) -
гыж -J ла]
Уф Д ha г ат
г ат -5
УФ
тыр ->(
гыр ->
бэ
-саи парт
>a
OF парт

па — ha—ба a oə

п а э

71
 ГАФИ1Э

Классик Шэрг ше’рини гафи]эсиз тэсэввур етмэк олмаз.

Гафф мин иллэр 6ojy Шэрг ше’ринин естетик бэзэ]и ол-
муш, Ьэтта бэ’зи жанрларда мэзмуну устэлэмиш, апарычы
мэвге тутмушдур. Шэрг поези]асында жанр хсусиЦэтлэри-
ни тэсадуфи деф ки, мэзмунла jox; гафи]э илэ—форма]ла
муэфнлэшдирирлэр.
Бела ки, ики Ьэмгафи]э гоша мисра -6ejT, ики эввэлинчи
илэ сон сотри Ьэмгафи]э, учнчу сотри сэрбэст олан дорд-
лук— рубаи, илк ики мисрасы Ьэмгафи]'э, галан уч бе]’ти-
нин илк мисралары сэрбэст, сон мисралары илк бе]’тлэ Иэм-
гафи]э олан—гит’э адланыр;
I
III. +а
+а>бе)т. +а

б
IV. +а- Кб
+а 11< в
в
+а
б Ш<рг
-1 гит‘э .. .
+а
1V<£
в
4-а I

*
\п-

72
 VI. а
'Л

п п гэсидэ
гэзэл

Гит’э формасында ]азылан, лакин берлэринин cajw

5-дэн Н-дэк олан ше’р нову гэзэл, йэмин формада 12-дэн
сонсуз (30, 40, 50... 100 вэ с.) са]да бе]ти олан ше’р нэву
гэсидэ heca6 едилмишдир. (бах. шэкил 1).
Гафи^энин апарычы ролу тэкчэ ондан ибарэт олмамыш-
дыр ки, жанры муэД'энлэшдирмишдир, гафи]Э йэм дэ ше’-
рин ле]тмотивинэ чеврилмиш, шаири мэчбур етмишдир ки,
ше’рин мэзмунуну елэ гурсун ки, гафи]элэр Ьавадан асылы
галмасын.
Ьэлэ чап ишинин кэшфиндэн эввэл, эсэрлэрин эл^азма-
сы Ьалында аз бир зумрэ арасында аз-чох jajbUMar имканы
шаирлэри мэчбур едирди ки, озлэрини тэблиг етмэк нами-
нэ ше’ри елэ формада {азсынлар ки, тез эзбэрлэнсин, узун
муддэт ]аддашларда галсын, дилдэн-дилэ, Иафизэдэн-Ьа-
<t>H3əjə кечсин.
Классик Шэрг поези]асында гафи^элэндирмэ системи
эсрдэн-эсрэ эн’энэви шэкилдэ кечмиш, тэкчэ лирик жанр-
ларда де]йл, Ьэм дэ епик жанрларда гафи]э мэсэлэсинэ
шаирлэр чох чидди jaHaııiMbiıiLnap.
Фирдовсинин «ШаЬнамэ»си, Хаганинин «ТеЬфэтул-Ира-
гФ»н, Низаминин «Хэмсэ»си, Сэ’динин «Кулустан»ы, Фу-
зулинин «Ле]ли вэ Мэчнун»у, Хэтаинин «ДэЬнамэ»си, Фэ-
даинин «Бэхти]арнамэ»си, МэсиФинин «Вэрга вэ Кулша»-
СЬ1’ ^абелэ адларыны чэкмэди|'имиз классик епик ше’р ну-
мунэлэри тэкчэ мэзмуну илэ де]’ил, Ьэм дэ формасы, о чум-
лэдэн монолит гафи|’э системи илэ диггэти чэлб етмишдир.
XX эсрэ гэдэр Шэрг поези]асында эн’энэви гафи]э сис-

73
темннин дэршшэсинэ мисал кэстэрмэк чэтиндир. XX эсрин
эввэлиндэ M. Ə. Сабир Шэрг ше риндэ гафи]‘энин жанр-
лар узрэ тэснифатыны дэршмиш, )енилэшдирмиш, сэрбэст
вэ чохсайэли гаф^элэндирмэ системинин тэтбиги нэтичэ-
синдэ тамам 1’ени, орижинал жанрлы эсэрлэр japaTMara
мувэффэг олмушдур. Сабир поезщасында жанр фэрглэри
тэдричэн арадан чыхмыш, тэснифат жанра керэ де)ил,
M©B3yja, мэзмуна керэ апарылмышдыр. Сабир ше’риндэ
гафи]э мэсэлэсинин арашдырылмасы ики чэИэтдэн: эввэла
классик Шэрг ше’риндэ гафи]э мэсэлэсинин инкишаф дэ-
нумуну ишыгландырмаг, икинчиси Азэрба)чан поези]асын-
да форма вэ мэзмунун вэИдэти мэсэлэсинин кэрэкли бир
ayjyH негтэсини ачмаг бахымындан мараглыдыр.
M. Ə. Сабир ше’риндэ гафи)э мэсэлэси Ьэм нэзэри, Ьэм
дэ тэтбиги поетиканын тэлэблэринэ чаваб верэн бир про-
сесдир. Мубалигэсиз демэк олар ки, Шэрг поезщасында
Иэлэ Ьеч бир сэнэткарын ]арадычылыгында M. Ə. Сабир-
дэки кими гафи]э рэнкарэнкли]и рхдур. Ьэм дэ Сабир
ше’риндэ гафи]элэр грамматик догмалыга кэрэ де)ил, мэ’на
гоИумлугуна керэ сечилир ки, бу да мэзмунун эИатэсиндэ
мисилсиз əhəMnjjəT кэсб едир. Мисал учун, Сабирдэн гафи-
jə тэснифатына дайр нумунэлэрэ диггэт едэк:
1. Гафщэ мисранын эввэлиндэ кэлир вэ мисра бутэв-
лукдэ рэдиф олур:
Лан, динмэ, сэн аллаЬ!
Ган, динмэ, сэн аллаЬ!
Дан, динмэ, сэн аллаЬ! (148)
Лан--------------- >
Ган-------------- ► динмэ, сэн аллаЫ-формасында
Дан---------------
мисранын рэдифлэшмэси фикир тэкрири ]аратмагла поетик
мэ’наны даЬа долгун нэзэрэ чатдырмага хидмэт едир.
2. Гафи]’э сэзун ортасында кэлир вэ мэ’на вургусу кеч-
миш заманын узэринэ душмэклэ, Ьадисэнин баш верди]и
вахтын башга заманлара нисбэтэн даЬа ]арарлы, даЬа əhə-
ми^'этли олмасыны кэзэ чарпдырыр:
Елм а]ине)и-сурэти-Ьал иди, нэдэн бэс,
Эчсамдэ эрваЬэ мисал иди, нэдэн бэс,
Елм илэ Вэтэн никмэал иди, нэдэн бэс,
ТэЬсилли-эдэб, кэсби-кэмал иди, нэдэн бэс. (149)

74
 14--------------- a j и e j и - су рэти - h а л
Елм ------------ ачсамдэ эрваБэ мисал (иди нэдэн бэс?
н илэ BəTƏH микмэал

ТэЬсили—-эдэб кэсби-камал
Бурада 4 сэтирлик ше’рдэ чэми ики чалара фикир ахы-
ны ]энэлдилир: «елм» вэ «тэБсили-эдэб». Учпиллэли тэк-
рирлэ «елмин» rajəcHHHH «иди» кемэкчи кечмиш заман фе’-
ли илэ, бир заманлар эзиз тутулмасыны нэзэрэ чарпдыран
муэллиф, елмин синоними кими ишлэтди]и «тэБсили-эдэб»ин
дэ эзэлэлэрдэ «кэсби-камал» олдуруну е]Бамла хатырладыр.
Нэтичэдэ, орта гаф^элэр həp ики тэрэфин мэтлэ’ вэ тулу’
рэдифлэри ролунда сэслэнмэсинэ, шаирин oxyqyja чатдыр-
маг истэди]и мэтлэбин гуввэтли де]илишинэ наил олур.
3. Гафи]э мисранын Бэм эввэлиндэ, Бэм дэ ахырында
кэлир:
BəıııəpHjjəT ахтарырсан, Баны рутбэву чэлалын?
MəÄəHHjjəT ахтарырсан, Баны пулу мулку малый?
Ə’3əMHjjəT ахтарырсан, Баны халисэн, мэналын?! (150)
структуру белэдир:

Бэшэр -* -> рутбэву чала

Мэдэн -► HjjəT-ахтарырсаэ, Баны -> — пулу мулку ма ->лын?
З’зэм -> j халисэн, мэна

Бурада ики гафи]э ики рэдиф илэ муша^эт олунур.

Сэтирбашы вэ cəTHpajapbi Бэмгафи)элилик учлу^ун бэдии
ифадэ кучуну чохалдыр, ше’рин тэ’сир даирэсини кениш-
лэндирир, башга сезлэ десэк, бэдии Бэгигэтин поетик вус’э-
тини гат-гат артырыр.
4. Сабир поези]'асында гафи]э ]арадычылыры кениш вэ
эБатэлидир,—де]эндэ тэкчэ гафи]э зэнкинлщи нэзэрдэ ту-
тулмур, Бэм дэ шаирин езунун noe3Hjaja кэтирд^и тэзэ,
орижинал гафщэлэрдэн сэз кедир:
Сэн о де]илмидин, дедин: думдур умидкаБымыз?
Мэн демэдимми вар буна думдуру иштибаБымыз? (151)

75
«Думдур»—«думдуру»! «Дума» исми эвэзинэ «дум», «дур»
фе'линэ yjryH «ДУРУ» сифэти ишлэнмиш бу чур сэс охшар-
лыры ojHar кок гафщэлэрин japaHMacbi илэ нэтичэлэнмиш-
ДИР- . к
5. Гафи|элэр грамматик пэмчинслир керэ дерл, мэна
гоИумлугуна кэрэ сечилир ки, бу да мэзмунун эЬатэсин-
дэ эЬэмьгцэтли рол ojHajbip. Ьэм дэ гафщэ сечмэкдэ шайр,
классик ше’рдэн фэргли олараг, дили поетик вэ rejpH-noe-
тик сезлэрэ парчаламыр, лугэт фондуну кулл Иалында.
noe3iıjaja ]‘арарлы Ьесаб едир. Сабир ше’риндэ дил нэсрдэ
олдугу кими нэЬрли, ахынлы, Иэртэрэфли, кенишлир вэ
курлугу илэ езуну кэстэрир. Терминоложи чэЬэтдэн груп-
лашдырма апармадан, дилин ваИид, монолит бирлирни,
ифадэ зэнкинлирни вэ фикри эЬатэ даирэсинин кенишли-
jHHH шайр эсил поези]а дили кими тэгдим едир. Классик
гэзэл-гэсидэ эдэби^атынын дэбдэбэли, ибарэли бэнзэтмэ-
лэриндэн фэргли олараг, Сабир ше’риндэ, мэишэтдэ ишлэ-
нэн əıuja вэ лэвазиматларын адларындан, jeMƏK-ичмэк, габ-
гачаг, нэбатат, hejBaHaT терминолоки]асындан ибарэт га-
фи]элэр истэнилэн гэдэрдир:
Эмр етушуб, баш агарыб ун кими,
Диш текулуб, саггал олуб jyH кими,
Синэ чэкуб, бел букулуб нун кими
Кэрчи олубсан гоча ме|’мун кими,
JlejK ]‘енэ рубэЬи-мэл’ун кими (152)
Илк гафщэдэн Инее едилир ки, сэИбэт мэнфи типдэн
кедир. Саггалын jyna бэнзэдилмэси типин дахили алэмини
ачыр, ]ун Ье)ванда олар,—демэли типин hejBaHn xycycnjjə-
тинэ—]‘э’ни, наданлыгына ишарэ едилир. Синэнин чэкмэси,
гэддин классик ашиглэрдэки кими элифдэн ( ) Нуна
( ) чеврилмэси типин кулунч «ашигли|ини» мэ’на-
ландырыр.
6. Поезда дилини халг дилинэ ]ахынлашдырмаг, дэ-
гиг десэк халг дилини поезда дилинэ кэтирмэк учун гафи-
iə )арадычылыгында сэсдушмэлэриндэн истифадэни шайр
вачиб cajbip:
Оглумуз, aj Хансэнэм, бир jenə пэлван имиш!
Бэхтэвэр олсун башын, бэхтимиз оглан имиш! (153)
«Пэ11лэван» еэзундэн ики сэс (пэИлэван) атмагла
«пэлван» шэклиндэ ишлэдир вэ «оглан» созурэ гафи]элэн-
дирир. Бу «дузэлиш» бе)тин ]ахшы баша душулмэсинэ

76
 манечилик тэрэтмир, эксинэ, ше’рин даЬа да ахычы сэс-
лэнмэсина сэбэб олур.
7. Сэсдэ]'ишмэлариндан ]ериндэ вэ MƏHaja yjpyH шэкил­
дэ истифадэ натичасиинда чох орижинал вэ тэравэтли га-
фи]’элэр japaHwp:
Шад ол бу эмэлдэн.
Эл чэкмэ Ьирлдэн. (154)
«Бщла» jepHHƏ ««И^эл» (ла-ал) демэклэ, шайр бе]тин
анлашылмасына халал катирмир, эксинэ, керунду1у кими,
6ejT даЬа ojHar шэкил алыр.
Сабир ııoe3Hjacbi гафи]э системлэри илэ елэ зэнкиндир
ки, бу зэнкинли]и адича сезлэ тэснифлэндирмэк мумкун де-
)илдир. Буна кэрэ да гафщэ системлэринин структуруну
муэ^энлэшдирмак лазым калир. Нумунэ учун Иэмгаф^э
системлэриндан бир неча мисала диггэт едок:
1
а ЧэЬд е]ла, сан анчаг назэри-хэлгдэ пак ол,
б Махлугу инандыр;
a XacHjjəTHH од олса да, атварда хак ол,
11
б Сэк алами, ]андыр. (154)
а Чыха чаны ач галанын кезунун бэбэклэриндэн,
а Кедиб ишласин, газансын алинин эмэклэриндэн.
а Нэдир ƏFHHjaja xejpn оларын .]емэклэриндэн?
. .
б JeMəjnö ачындан олса, дахи бош баИана ja раб! (156)
Биринчи мисрадакы формада давам едэн мустэзадда
фикир чохшахалидир. Буна кора дэ гафи]э баглары илэ
читенэн həp бир орижинал дердлук типин MyəjjəH бир хусу-
си^атини назара чарпдырыр. Бела ки, икинчи дердлукдэ
типин ма’нави пучлуруну ıкизлэтмэк учун, ə6a-rə6aja бу-
рунмэси: учунчу дердлукдэ) мэ’мин керунмак учун узун,
хыналы саггал бурахмасы, саггала yjyınaH гуршаг багла-
масы; дердунчу дердлукдэ,, мачлисда ибарэли данышыгы]-
ла кезэн парда асмасы, HəhajəT арвадбазлыгы—мэишэт
позрунлуру вэ с. ифша едилир,—гафщаландирма, мэ’нанын
муша^иатчиси олмагла, даЬа чох мазмуна хидмэт едир.
Икинчи мисалда исэ шайр классик гошма формасыны
алмыш, онун ваЗнини Иечадан аруза дэ)ишмиш, силлабиз-
мини 11-дан 16-ja чатдырмыш, мазмуну лирик аспектдэн
сатирик MƏH3əpajə катириб чыхармыш, белэликла да |ени
формалы, орижинал сатира неву ]аратмара наил олмуш-
ДУР-
77
 Ill
а Билмирэм, андыра галмыш бу нэ hyppHjjəT иди?
а Ьарадан чыхды бу сев, ja бу нечэ сэЬбэт иди?
а Элкэмиз алты мин илдэн бэри бир чэннэт иди,
б Инди ган-ган де]ир инсанлары иранлыларын!
б Дэр Ьэгигэт пис имиш ганлары иранлыларын! (157)
Бешли]ин бу неву классик «мухэммэс»дэн (ааааа) тэк-
чэ формасы илэ де]ил, мэзмуну, мундэричэси илэ дэ фэрг-
лэнир. Бу новун сатирик мэзмунунун эЬатэ имканларындан
«нэгэратлар» бэЬсиндэ данышылдыгы учун, бур ада )алныз
сон тэкрири бир даИа нэзэрэ чатдырырыг. Беле ки, нэгэрат
бе]тинин илк сэтри сонракы сэтирлэр вэ типин характерах
хусуси]]этлэринэ yjfyH шэкилдэ дэ]ишилир, лакин гафи]э-
сини сахламагла, бутэвлукдэ тэкрар олан сон сэтрин дэми-
ни тутур—муша]иэтчиси, hajaHbi, кемэкчиси олур. Нэтичэ-
дэ а]дын олур ки, «ган» исми «rejpƏT» исминин эвэзиндэ
ишлэнмишдир. Эсил ге]рэтли Ьурри]]этчилэрэ «ганлары пис
имиш»—де]илмэси, типин ингилаба, hyppHjjəTƏ душмэнчи-
лик мунасибэтини ашкарламаг мэгсэдинэ хидмэт едир.
Элбэттэ, бело зэнкин гафи]э системлэринин həp биринэ
M. Ə. Сабирин ше’рлэриндэн мунасиб мисаллар кэтирмэк-
лэ, ajpbi-ajpbMbirAa изаЬат вермэк ]олу илэ кетсэк, мэзмун-
дан даЬа чох форма]а у]муш олараг вэ мэтлэбдэн гисмэн
узаг душэрик. Бунакерэ дэ гафи]э системлэринин садэчэ
структуруну верир вэ мисалларын ]ерини кэстэрмэклэ ки-
фа]этлэнирик:

Дердлуклэр

-а II. - а III, -а IV.

—а б- —а
б- —а
—а
—а -б- ‘б-

I. ч., cəh. 37. I. ч,. cəh. 36 I. ч., cəh. 58. II. ч., cəh. 80.

78
 Бешликлэр
II. а III. i—а IV. ,~а
—а
б- —а

б" —а б —| а—
а б-

I. ч., cəh. 86. I. ч.» с ч., cəh. 190

А л тылы гл ар
II. —а ш. —а IV. —а

.— а —а

—а —а —а

б- —а
—а

б- -б
б

■ ч., cəh. 43. ч., cəh. 37. L ч.. cəh. 47. 1. [., cəh. 95.
1еддиликлэр
11. —а III. —a IV. -а

—a -а
—a —a
б-
—a a
-а
—a б-'
—a

6-
Д'-
6- -c
«-!
6-
ч., :əh. 187 И. ч., cəh. 18. II. ч.., cəh. 157.

79
 Сэккизликлэр
I. —a III. —a IV.
"B
a —a
6— —a
_в —a 6- a
—a —a
■Д 6-
6- —a 6~
—д -a д
l ч., cəh. 43. I 4., cəh. I 4., cəh. -3 I
V. VI. —a
j— a —a
—a —a
б- —а
б- —а
б- —а
б- б-|
б- б-'
II. ч., cəh. 7. I ч., cəh. 171.
Доггузлуглар.
I. —а II. -а
—а ~а
—а —а
—а —а
—а —а
—а —а
—а —а
—а
б-
-б б—
I. ч., cəh. 113. II. ч., cəh. 21.
80
 Онлуглар.
И. -а Ш. —а
~а —а —а
—а —а
—а —а
—а
б- —а
б-
б- —а
б-
б- —а
б- —а
б—
б-
б- б-.
—с I
с— б-i
б-|
б~
I ч., cəh. 223 I ч., cəh. 36 I ч., cəh. 135

Онбирликлэр

П. ч., cəh. 158. I. ч., cəh. 136.

I. ч., cəh 113.

81
 Оникиликлэр.

II. —а
—а
—а
—а
—а
—а
—а
—а
—а
—а
—а
б-
б-|

I. ч,. cəh. 33. II ч., cəh. 35.

M. Ə. Сабирин тез-тез ишлэтди]и ajpw-ajpbi гафи]э сис-
темлэриндэн, онларын структур мухтэлифликлэриндэд истэ-
нилэн гэдэр данышмаг вэ əjaHH мисал кэтирмэк мумкундур.
Мустэзадлар бэИсиндэ чохгафщэли — а11 ...) системли гафи-
]элэндирмэдэн мухтэлиф нумунэлэр верилмишдир. Чохгафи-
)элили]ин сон Ьэддини тапмаг Сабир ше’риндэ чэтиндир.
а17-дэн (I ч., cəh. 50) а34-э гэдэр (I ч., cəh. 58) истэнилэн
KƏMMjjəTAƏ чохгафи]элилик нумунэсини Сабир ше’риндэ кэрэ
билэрик (Бах: шэкил 2.).

82
 Гафи)элэндирмэ усталыгы, Сабир гэлэминин эсас мэ’зи]-
)этлэриндэн бири кими, поезжанин кутлэви анлашмасы-
на, мэвзу вэ типлэрин характерик хусуси^’этлэринин даЬа
ajAbiH баша душулмэсинэ, сатираларын орижинал услубуна
зэмин )арадан поетик эламэт кими пцмэтлэндирилмэлидир.
Сабир ше’риндэ гафгф форма вэ мэзмунун узву говшача-
рыны вэИдэтландирэн, Сабир noesnjасыны дун)а поетика
с^лнамэсинин муЬум бир голу кими сабитлэшдирэн башлы-
ча поетик амиллэрдэн олмагла, Ьэм дэ классик поези)амыз-
ла муасир поези]'амыз арасындакы поетик кечид корпусунун
буневрэли зэминлэриндэн бири кими эЬэмиЛэтлидир.
83
 Ill ФЭСИЛ

хэлгилик ВЭ ПОЕТИК 63УНЭМЭХСУСЛУГ

Al. Ə. Сабир noe3Hjacbi Ьэм сэзун Ьэгиги мэ’насында

хэлгилик нумунэси, Ьэм дэ поетик озунэмэхсуслугун чанлы
символудур. Сабир поезщасында хэлгилик дедикдэ тэкчэ
бу поезжанин халг həj атыны экс етдирд^ини, халг руЬуна,
халг амалына баглылыгыны душунмэк сэЬв оларды. Хэл­
гилик—тэкчэ Сабирин халгын арзу вэ истэклэрини экс ет-
дирдирни субута ]етирмэк дэ демэк де]илдир.
Сабир поезщасында хэлгилик бир нечэ бахымдан тэЬ-
лил вэ тэдгигэ ла]игдир. Эввэла бу хэлгилик халгын урэ]и-
нин эн улви Ьисслэрини, эн мугэддэс амалларыны экс ет-
дирмэси илэ MyəjjƏHÄHp. Икинчиси, бу хэлгилик эсил, (чан­
лы халг дилиндэ, халг тэфэккурунэ сыгышан) реал вэ бул-
лур халг дилиндэ сэслэнмэси илэ эламэтдардыр. Учунчусу—
халгын мэ’нэви кечмишинэ, реал бу кунунэ вэ оз девру учун
бир нов «намэ’лум» олан сабаИнна инам, кэлэчэ]инэ умид
вэ мэЬэббэт—хэлгили]идир! Дэрдунчусу—həjaT Иэгигэти
илэ бэдии Ьэгигэтин тэмасыны, бирли]ини езунэмэхсус тэк-
зибедилмэз мэ’на вэ елмэз поетик тэшбиЬлэрлэ мэЬкэмлэ-
диб эбэдилэшдирди]инэ керэ Сабир поезгцасы хэлгидир!
HəhajəT—бешинчиси, Сабир поези]асы она кэрэ хэлгидир
ки, бутунлукдэ Сабир сэнэти халга мэхсусдур—бу поезда
илэ ]ахындан тэмасда олан həp кос, а^ынча Ьисс едир вэ
асанча керур ки, бела поетик сэнэти ]алныз бутун варлыгы
илэ халга мэхсус олан, халга багланан эсил халг шаири
japana билэр!
Хэлгили|ин бариз нумунэси олан Сабир сэнэтинин эзу-
нэмэхсуслугундан данышанда исэ... элбэттэ бурада зэруои
истэнилэн сэпкидэ, истэнилэн гэдэр данышьтлмышдыр. Са-
 бир поез^’асынын езунэмэхсуслугу ела бир аксиоматик hə-
гигэтдир ки, субута Ьеч дэ еЬт^ачы рхдур, амма həp Ьал-
да бу езунэмэхсуслугун характерик чаларларынын ачыг-
ланмасы, Ьэм дэ поетик мисаллара истинадэн фикир вэ
мулаЬизэлэр |’урудулмэси зэруридир!
Сабир поези]*асынын эзунэмэхсуслугундан сэз кедэркэн
ики башлыча чэЬэт муИум амил кими он планда нэзэрэ
чарпыр. Эввэла, мэзмун ]енили]и, икинчиси форма орижи-
наллыгы! Сабир поезщасындакы jeHH бэшэри мэзмундан
истэнилэн сэпкидэ, истэнилэн гэдэр данышылмышдыр. Са­
бир ше’риндэ форма орижиналлыгы, мэзмуна yjryH- олараг
jeHH ифадэ чаларларынын нэ чур поетик усталыгла, нэ чур
сэнэткар фэЬми|лэ сечилмэси мэсэлэси исэ инди]эдэк истэ­
нилэн cəbhjjəäə арашдырылмамышдыр.
Сабир поетикасынын диггэти чэлб едэн орижинал хусу-
си^этлэриндэн бэлкэ дэ эн илкини образлылыгдыр. Онун
noe3HjacbiHbi нэзмдэн фэрглэндирэн дэ мэЬз, илк невбэдэ
образлылыгдыр. Образлылыг мэ’нанын поетик вус’эт кэсб
етмэеинэ зэмин ]арадан илкин шэрт кими, Сабир ше’ринин
емурлук ]ол ]олдашыдыр. Конкрет мисаллара истинадэн бу
фикри даба дэгиг ифадэ етмэк олар.
1. Дэрди-шэшхис eTMƏjnö гэвм-эгрэба аглатмышам!
.. .Уммэтин пулун алыб мэн кезлэрин ислатмышам!
Эслиндэ «аглатмышам» вэ «кезлэрин ислатмышам»—
həp икиси ejHH мэ’наны ифадэ едир. Бир тэрэфдэн езуну-
тэкрара ]ол вермэмэк, дикэр тэрэфдэн фикри даЬа поетик
шэкилдэ ифадэ етмэк мэгсэдилэ «аглатмышам» эвэзинэ
«кезлэрин ислатмышам»—де]илир.
2. Бундан сора бир бугда да анбар керэрми? (158)
Бугданын кезу олмадыгыны шайр чох ]ахшы билир.
«Бугда анбар керэрми—дедикдэ шайр образлы шэкилдэ
Ьадисэнин кедишини oxynyja чатдырыр. СаЬибкар е]‘рэниб
ки, бугданы чамаатдан алыб анбара ]‘ыгсын, сонра бирэ
беш ги]мэтинэ чамаатын езунэ сатсын вэ белэликлэ дэ вар-
лансын, газанч кетурсун. Чамаат ез Ьаггыны тэлэб едир,
халгын е’тираз сэси учалыр, саЬибкар Ьисс едир ки, даЬа о
вахтлар де]ил ки, амбарлары бугда] л а агзынадэк долдура,
кэлир кетурэ: Шайр ингилаби ситуаси]аны елэ инчэ поетик
образларла тэсвир едир ки, охучу бир нечэ сэтирдэ 6ejyK
бир чеврилишин—мэ’нэви тэкамулун мэнзэрэсини асанлыг-
ла Äyjyp-

5
 Билмэм арылар мэнзилинэ ким чэп узатды,
Пллэрчэ тэгафулдэ ]’атан хэлги о]атды,
Фитнэ агачын экди, евим гэмлэрэ батды,
Мэн Ьэрчи чалышдым ки, кэсэм, гол-будаг атды,
ЭЬли-гэрэз оз мстэди]и мэтлэбэ чатды;
ЭЬками-шэриэт дэхи бир кар кэрэрми?
Бундан сора бир бурда да анбар кэрэрми? (159)
Бурада бутун сэтирлэр башдан-баша образларла читэн-
мишдир. Елэ илк сэтри кэтурэк:
Билмэм арылар мэнзилинэ ким чей узатды.
А]дындыр ки эслиндэ арыдан соЬбэт кетмир. Шайр ил-
лэрчэ зулм элиндэн чошмуш халгы ары nəTəjHHə бэнзэдир.
Ары nəTəjHHə чей узаданда минлэрлэ ары бирдэн Ьавалан-
дыры кими, ингилаби тэблигатдан бэЬэрлэнэн халг ajbM-
хмышдыр. Галан сэтирлэр дэ Ьэмчинин... Иллэрчэ ]атан
халг ajbLTMbinı, «фитнэ арачы» KƏjəpMHiu, гол-будаг атмыш-
дыр. «JaTMar», «а]‘ылтмаг», «экмэк» «гол-будаг атмаг» мэс-
дэрлэри вэ бутун идиоматик ифадэлэр мустэгим мэ’нада
де]ил, мэчази мэ’нада ишлэнир ки, бу да образлар силси-
лэсинин japaHMacbiHa кэтириб чыхарыр.
3. Чыха чаны ач галанын кезунун бэбэклэриндэн! (160)
«Чаны кезундэн чыхсын» мэшЬур халг идиомасынын
эсасында де]илмиш бу сэтирдэ шайр типин «ач галан чэ-
Ьэннэмэ ки, ач галсын, кора ки, ач галсын», «roj лап ачын-
дан кэбэрсин», «кимин она чаны jaHanar», «ачдыр кэзумун
икиси дэ бирдэн ajAbiH»—кимдир ону инсан ]еринэ rojaH
ки, ачлыгына, ja сусузлуруна ачысын, она чаны jaHCbiHİ...
вэ с. вэ бу кими Ьиддэтли мунасибэтини экс етдирмиш
олур.
4. Чыгырма jaT, aj ач Tojyr, ]'ухунда чохча дары
кор! (161)
«Ач Tojyr ]ухусунда дары корэр» аталар созунэ эсасла-
нан бу сэтирдэ элбэттэ, Tojyr-дары мэсэлэси адичэ васитэ-
дир. Ач Tojyr—кэндли, дары—рузи, чорэк, мэЬсул—мэ’на-
сында котурулмушдур. СаЬибкар демэк истэ]ир ки, «aj
садэлоЬв кэндли, мэЬсулу сэн ]ухуда корэрсэн! Сэнин бор-
чун сэЬэрдэн-ахшама кими ган-тэр текуб чалышмаг, экиб-
бичмэкдир. Эвэзиндэ бир парча чорэк тапмагына шукур
елэ, сэнэ нэ душуб ки, кимин мэЬсула саЬиб олдуру илэ
марагланасан! СаЬибкар кэндлини гэсдэн «Tojyr» адланды-

86
рыр. Чунки, сэзунун чаны Ьэлэ габагдадыр, ахы ел арасын-
да «Tojyr банла]анда башыны кэсэрлэр»—де]’иблэр. СаЬиб-
кар исэ белэ де]ир:
Jhj'əhäəkh бычагэ бах, о тиги-абдары кэр!
Шайр бу сэтрин мэнтиги узлашмасындан Ьэм поетик
мэ’наландырма васитэси кими истифадэ едир, Иэм дэ саЬиб-
карын кэндли]э тэЬгирамиз мунасибэтинин мэнзэрэсини экс
етдирир.
5. Лагмады jaxbiuı, битмэди бир данэ нэ борчум? (162)
«Лагмады japbim, битмэди гамыш» аталар сэзу—«олача-
га чара рхдур»—мэ’насында, тэбии фэлакэтлэрин гаршы-
сыалынмазлырына ишарэдир вэ гэфил кэлэн бэдбэхтлик
учун кимсэнин кунаЬкар олмадыгыны субута ]етирир. СаЬиб-
кар исэ Ьэмин аталар сезунун мусбэт мэ’насыны атараг,
мэнфи мэ’нада ишлэдир. Бу аталар сезу саЬибкарын ди­
линдэн рэЬмсизлик, гэддарлыг, эдалэтсизлик мэ’насында
сэслэндирилир вэ белэликлэ дэ зулмкарлыгы шайр чох гув-
вэтли поетик мэнтиглэ чанландырыр. СаЬибкар демэк истэ-
]ир ки, чэЬэннэмэ ки, гураглыг олуб, биз сэнинлэ боллуг ja
гураглыг олачагыны шэртлэшмэмишик. Мэнэ нэ вар ки,
зэЬмэтини гураглыг 3aj едиб! Не]лэ]ирсэн елэ, анчаг:
Чэлтик дэ кэтир, арпа да, бурда да, экинчи!
Joxca cojapaM лап дэрини, адэ экинчи!
6. Бир кул ачылмаг илэ дэ фэсли-баЬар олурму ja?
«Бир кул илэ баЬар олмаз» аталар сэзундэн доглулан бу
сэтирлэрдэ Иран халгларынын азадлыг уррунда чыхышла-
рынын кутлэвилэшмэсини арзула}ан шайр, оз охучусуна
белэ бир Ьикмэти тэлгин едир ки, Ьэгигэти так сэслэ ÄyHja-
нын гулагына пычылдамагын мэ’насы joxAyp.
7. Чах-чах башын агрытды, ке’фин чэкди дэ}ирман!
«Дэ}ирман билд^ини елэ{ир, чах-чах башыны агрыдыр»
—аталар сэзунун нэзмлэшмиш формасы олан бу сэтир-
лэ шайр кэЬнэпэрэстлэрин эзлэриндэн асылы oлмajapaг,
зэрурэт узундэн Ьэгигэти тэЬрифсиз дилэ кэтирмэлэринэ
ишарэ едир.
КэЬнэпэрэст мэнфи тип Ьадисэлэрин кедишиндэн, rajAa-
ганунун jeнилəшмəcиндəн, моллаханаларын jeHn мэктэблэр-
лэ эвэз олунмасындан о гэдэр эсэбилэшмишдир ки, фикри-
ни ифадэ учун мунасиб сез тапа билмир. Кимин xejpıiHƏ.
кимин 3Hjанына данышдыгыны фикирлэшмэдэн, бэдаЬэтэн

87
ara.ıap созуну дилэ кэтирир вэ демэк HCTəjnp ки, биз нэ гэ-
дэр haj-Kyj салсаг, гышгырсаг мэ’насыздыр, заман ез ишини
корур. Бунунла да шайр гэлэмэ алдыгы типин психолоки]а-
сыны мурэккэб характерини гыса вэ а|дын шэкилдэ поетик-
лэшдирмиш олур.
8. Эски Ьамамдыр, эски тас, пэс jeHH рэнкиниз
Ианы? (163)
«КоЬнэ Иамам, коЬнэ тас, бир jchhch тапылмаз»—ата-
лар созунэ истинадэн ]азылан бу сэтирдэ həp чур чэЬэтдэн
баш тутмамасы, чэкилэн эзи^этин сэмэрэсизли)и, фэали^э-
тин давамсызлыгы, чэкилэн зэЬмэтин Ьэдэр кетмэси KHHajə,
ejha.M вэ истеИза илэ билдирилир. Бу сэтрин ардынча: «Дин-
мэ, данышма, jaT бала, сэн де]эн олма]ыб Ьэлэ»—äəjəh шайр
oxyMvja чатдырмаг истэди]и фикри гуввэтли сатирик 6oja-
ларла умумилэшдириб—образлашдырыр, шаирин сон мэг-
сэди кими нэзэрдэ тутдуру эсас иде]’анын поетик варлыгы-
ны психоложи тэлгинлэ эбэдилэшдирир.
9. Чырманырыг кечмэ]э naj кэлмэмиш. (164)
«Архы тулланмамыш бэрэкаллаЬ дема»—аталар созун-
дэн бэЬрэлэнэн шайр гэлэмэ алдыгы мэвзунун мэ’на чалар-
лары илэ həp чэЬэтдэн сэслэшдщи учун Ьэмин сэтри ше’ри-
нэ мэтлэ» сечмишдир. Ше’рин сонракы сэтирлэрини мэтлэ-
jə у]гунлашдырмагла бешли]ин бутовлукдэ поетик фикир
образы кими сэслэнмэсинэ наил олмушдур:
Чырманырыг KenMəjə naj кэлмэмиш,
Banınajapbir гызмага jaj кэлмэмиш.
Соз веририк инди—бир aj кэлмэмиш,
Аста гачыб дуртулэрик хэлвэтэ,
Ким нэ де]эр биздэ олан rejpƏTƏ?!
Биринчи сэтирдэ, олчуб-бичмэдэн сон созу эввэлдэн де­
мэк, икинчидэ, чыртгозлуб едиб həp ади иш учун эзундэн
чыхмаг, учунчудэ, кучу чатмадыгы иши корэчэ]ини вэ’д ет-
мэк кими озунэмэхсус мэнфи сифэтлэри е’тираф едэн типин
эсил симасыны сон 6ejT тамамла]ыр. Халгын дилинэ вэ гэл-
бинэ догма олан типик аталар сезлэринэ вэ ja идиомалара
rajHar етди]и поетик образлардан japaHaH бир бешликдэ
зидди^этли бир образын мэ’нэви пучлуру oxynyja асанлыг-
ла чатдырылыр.
Сабир ше’ринин поетик вус’этинин бир rajuarbi да са­

83
тирик образларын мэишэт психолоки]асына дэрин нуфуз ет-
мэси, онларын жаргонларына хас олан характерик штрих-
лэри тапыб инчэ ]уморла ше’рэ кэтирмэси са]эсиндэ узэ
чыхыр. Бу усулла, шайр сатирик типлэрин—о чумлэдэн са-
Ьибкарларын, Ьампаларын, ахундларын, молла, дэрвиш вэ
мэрси]эханларын... бир сэзлэ, Ьаким тэбэгэлэрэ хас олан
бутун зумрэлэрин mə’həbhjjатыны, ичтимаи муЬитэ мунаси-
бэтлэрини, езунэ хас ити мушаЬидэ вэ ибрэтамиз нэтичэ-
лэрлэ ашкар етмишдир. Инсанын məxcnjjəT кими ]етишмэ-
синдэ вэ ja məxcHjjəTHH инсани лэ^агэтини гисмэн итирмэ-
синдэ ики башлыча сэбэби—объектив шэраити вэ суб]ектив
амили вэЬдэтдэ керэн шайр «пе]гэмбэранэ» узагкэрэнликлэ
hair вэ эдалэтин тезликлэ бэргэрар олачарына, бэшэр нэс-
линин кеч-тез мэ'нэви паклыг рлуна чыхачагына инаныр.
Естетик вэ етик cəbhjjəhhh инсани лэ]агэтдэн гат-гат
ашагылыгы, мэ’нэви^’атын бош вэ мэ’насызлыры ашкар
олан уч типи шайр чэми уч сэтирдэ ифша едэ, танытдыра
билир:
— ə гурумсаг Чэби дэ кезлэмэ]ир Ьормэтими,
Бурда-орда, бела дерлэр ки, едир ги]бэтими...
— Бэл и, Иэтта бу ишин устэ онун арвадына
cəjMyıuəM! (165)
Биринчи тип—ара вуран, икиузлу вэ хэбэрчидир. Араны
гызышдырыб кэнардан бахмагла, ола билсин ки, барэсиндэ
данышдыры «гурумсаг»дан вэ узбэ-уз да]андыры рэгибин-
дэн (уздэ исэ Kyja достудур) бэлкэ дэ həjhhcə интигамыны
алыр вэ ja пахыллыгынын нэтичэсини э]анилэшдирир. Икин-
чи тип—онун сэзуну тэсдиглэ]ир: «Бэли!». Бу «бэли»нин
ики мэ’насы вар. Биринчиси—о тэсдиглэ]ир ки, Ьаггында
сэз кедэн адам догрудан да «гурумсаг»дыр, «уздэ кулуб,
архада памбыгла баш кэсэндир». Икинчиси, о, ге]бэтчилдир
вэ бу ишин устундэ арвадыны со]дурмушдур, лакин cejyLH
cejəHə о, Ьеч нэ едэ билмэмишдир, «гурумсаг»дыр.
Cejyın cojəhhh е]бини ганмасы, негсаныны баша душмэ-
си эвэзинэ ганачагсызлыгы, кобудлугу, нэзакэтсизл^и илэ
ojyHMƏCH, башгасынын арвадына cojməchhh езу учун гочаг-
лыг Ьесаб етмэси, учунчу типин дэ характерини муэ^энлэш-
дирир.

89
 M. Ə. Сабирин поетик дун]асынын элван рэнклэриндэн
бири шэр гуввэлэрэ ме]дан верэн писликлэрлэ, гэддарлыг-
ларла келкэлэнэн ]аманлыг чаларлары вэ həp чур мэнфур-
лугдан, həp чур тара фикирдэн вэ бэд эмэлдэн гуввэтлэнэн
антиИуманизмин инсан урэ]индэ дашлашмыш, кэсалэтлэш-
миш эхлаги чатышмамазлыгларынын поетик терминолоки-
jacu илэ MyəjjəHÄiıp. Мэнфи характерли типлэрин həp бири
башгаларындан тэкчэ пешэси, зевгу, е’тикасы илэ де]ил,
ejHM заманда данышыг тэрзи илэ дэ сечилир. Ьэм дэ бу
данышыг тэрзини биз диалектизм бахымындан де]ил, фэр-
дин эзуну нишан верэн характеринин сэздэки ифадэси теки
баша душмэлщик. Бэ’зэн бир шэхсин характерини ачмата
бутов бир китаб бэс етмэди]и Ьалда, Ьэмин шэхси оз дили,
илэ, озунун дилиндэн ешидилэн бир нечэ кэлмэ илэ таны-
маг мумкундур. Сабир поези]асы да мэЬз белэдир:
Бир мо’мунэм, оба, гэба буруннэм,
...Бир ушагчын иллэр илэ суруннэм.
...Ахирэтим, иманым вар, диним вар,
Бир хорузам элли ]ердэ Ииним вар. (166)
Бу созлэри аллаИын «ме’мин бэндэси», исламын «саг
эли», «имам евлады», «МэИэммэд кирдарлы», «Эли хофлу»,
атзы «дуалы»—де]ир,—о адам ки, дин вэ шэриэт адындан,
harr вэ аллаИ адындан мэсчиддэ моизэ едир, Гур’ан oxyjyp,
озуну ахирэтли, иманлы Ьесаб едир. Лакин, эслиндэ о, ал-
лаЬын «мугэддэс ганунлары»ны гэсдэн тапда]араг, инсан
адына, умуми^этлэ инсани лэ]агэтэ хэлэл кэтирэн пис эмэл-
лэрлэ мэшгул олур.
M. Ə. Сабирин шайр кими ]еткинли]и ондадыр ки, пое-
зи)анын мин иллик рлундакы дэбдэбэли, ибарэли диллэ
jaəuja алынан тэшбиИ, мэчаз вэ символларын, эн’энэви сев­
ки мачэраларынын, ]ары эфлатуни, japw илаЬи pyh гары-
шыг мэЬэббэт гэзэлчили]инин мисрасыны гэбул етмэмиш,
həjaTbiH эн характерик анларыны поетиклэшдирмишдир.
Сатирик типлэрин характерини ]аратмаг учун шайр он-
ларын елэ инчэ «сифэтлэринэ» тохунур ки, бир-ики сэтирдэ
белэ бутов инсан тэрчуме]и-11алы сэслэнир:
Иш билмэ]эн анчаг jeMƏK-ичмэкдэн элавэ,
Бу чанлы дэ]ирманларына шукр, xyAaja!

СО
Ихуд:
Гурд исэ, шэгал исэ би]абанда олурду,
Illəhp ичрэ бу Ье^ванларына шукр, худа]а! (167)
Дэ]ирман кими ]алныз yjyTMəjH бачаран, анчаг haBajt-ı
jejəH муфтэхорлары зэрэрли ıuəhəp Ье)ванлары адландыран
сэнаткар, jyMopyH ejhaM кучундэн поетик образландырмада
васита кими истифадэ едир. Муфтэхор эвэзинэ «чанлы да-
)ирман», ганмаз, надан эвэзинэ «hejBaH» созларини ишлэт-
мэси образын дахили алэминин ачылмасына гуввэтли им-
канлар верэн поетик тапынтылардыр.
Бир поетик образла ики типин хаси^этнамасини, харак-
терини ]аратмагда Сабир гэлэми эвэзсиздир. Рутбэчэ бо-
]ук олан бир тип эзундэн «кичик»лэри, сада заЬмат адам-
ларыны «йбрэтлэндирмэк» учун елэ ифадэлэр сечиб ишлэ-
дир ки, эслиндэ езуну ифша етмиш олур. Иран шаЬы Aejnp:
Ej həMiıiəpH, Kej əj'hhhə сэн битли либасы,
Хэл’эт эзумун, тэхти-зэрэфшан озумундур! (168)
ШаЬын бу сэзлэри Ьэм Ьамшаринин—иранлынын дезул-
маз Ьалыны, həM дэ езунун Ьагсызлыг устундэ гэрар тутан
Иарынлыг сэлтэнэтини сачи^аландирир. ШаЬын сонракы
«Фэхри^элэри» исэ онун руЬи анормаллыгыны экс етди-
рир:
Иранлы кэрэк эмр едэ зиллэтдэ Ьэмишэ,
Никбэтдэ, эсарэтдэ, мэзэллэтдэ Ьэмишэ!
Иранлы кэрэк чан вера гурбатда Ьэмишэ! (169)
Бу мисраларын поетик jeHWiHjHHH кечмиш заманын rej-
ри-MyəjjəH вахта кечирилди]и чаларларда ахтармальцыг.
Эслиндэ шаЬын Ьекму дуз де]ил. Ахы на учун иранлылар
зиллэтдэ эмр етмали, никбат, эсарат, мазаллат кормали,
гурбатда чан вермалидир?! Бурадан бела анлашылыр ки,
иранлылар тарих 6ojy эсарэтдэ олмушлар вэ бела да зулм
алтында олачаглар. Буна кора да шаЬ иранлы|‘а на иста-
jnp де]ир:
Иранлы, итил кет, ]аханы битда Ьэмишэ!
Хаган езумун, кишвари саман озумундур!... (170)

91
 UlahbiH соЬбатлэриндан а]дын олур ки, о нэинки тэкча
азгын, адалатсиз, надан вэ лэ)агэтсиздир, Ьэм дэ ахлагсыз-
дыр:
Гызлар езумундур, кезал оглан езумундур! (171)'
Муэ^энлэшмэ о гэдэр конкрет вэ а]дын нэзэрэ чарпыр
кп, натичэда uıahbiH ким олдуруну ади тапмача илэ дэ ан-
ламаг олур.
Pyhy елуб, нэфси Ьэлэ диридир, (172)
PİHcaHHjjəT палтарынын киридир.
—де)э oxynyja су ал версан, бела бир чаваб аларсан:
Гарны jopyH, 6ojHy да дам тиридир,
Мэмдэлидир, эксиклэрин биридир! (173)
Сатиранын кезуна Ьачв гатан шайр jyMopy да унут-
мур,—)умористик тэрздэ, охучунун дилиндэн молла ƏMHjə
(«Молла Нэсрэддин»э) де]ир:
Молла эми, кор тапдым, ja таим а дым?! (174)
Иран шаЬы Мэммэдэлинин адыны бела мухталиф Təh-
рифларла чакмакда магсад онун Ьермэтсизл^’ини, шаИлыга
ла]агати чатмадыгыны бируза вермак учундур. Башга бир
)ерда Маммэдали—Мэмдали—Ма’дали—ады илэ тагдим
едилир:
Toj десинлар, Ма’дали душду Адес севдасына,
Манчили версэ]дилар орда гарар етмазмидим? (175)
«Мэмдали» дедикда шаЬын агылсызлырыны назара чарп-
дыран шайр «ма’дали» ила да онун муфтахорлугуну )ада
салыр.
Манфи типларин характерларинин ]арадылмасында hej-
ванат терминолоки]асындан japaHaH фразеоложи ифадалэ-
рин да ишладилмаси Сабир ше’риндэ муЬум ahəMHjjƏT касб
едир:
Инди адамлар де]асан чиндилар,
Чин нади, HiejTan кими бидиндилэр,
Лап бизи овсарладылар, миндилар,
Aj кечан əjjaM оласан индилар!..
Онда ки, евлади-ватан хам иди,
Ах!., неча ке’ф чакмали əjjaM иди! (176)
Мэзлумларын, авам диндарларын да)ишилмаси, Ьаггы-
ны талаб етмэси, а)ылыб инсани Иугуглары угрунда муба-
ризэ)а галхышмасы просесини, деврун-заманын да)ишил-
мэсини, бир сезла, «ватан евладынын хам ва’дасинин, о
92
ке]ф ЧЭКМЭЛИ ƏjjaMbiH бир ДЭ Кери AƏHMƏj'Ə4ƏjH—бутун бу
тарихи Ьэгигэтлэр типин дилиндэн де_]'илэн—е’тираф едилэн
бир нечэ сэтирдэ поетик мэ’нанын эИатэ кучу]лэ экс етди-
рилмишдир. «Овсарладылар»—демэкдэ эзлэрини дэвэ ад-
ландыран саЬибкарлар, онларын элинэ баханлары—hejBaH
Иесаб едирлэр:
Саил, гапыдан бахмя бизэ, пис кэз атарсан!
Чох гангыма, дуррам, елэ вуррам ки, батарсан! (176)
Эслиндэ ики мисрада. ики типин—варлынын вэ саилин
образы ]аранмышдыр. Jaxy;v
Чых мэнбэрэ, заИирдэ оху нэглу китабы,
Бугданы вур анбара, елэ ме]л шэрабы,
Вур башына нохтады, бу мэхлугэ сэвабы,
Бу сэзлэрин инсан ja3bi6 писана, а Молла!
Нохта japaHbiö фирге]и-Ье]ванэ а Молла! (178)
Ьеч бир изаИата е!1ти]ачы олма]ан бу сэтирлэр типин
характерини елэ а]дын бо]'аларла узэ чыхарыр ки, шаирин
поетик исте’дадынын Ьудудсузлуруна бир даЬа шаЬид олур-
сан. Bə jaxyA:
Бир туЬаф чалры илэ ojHaAbijop авропалы
Шимди ]унанлы илэ бир суру османлылары. (179)
Бурада jeHə дэ «суру» сезу илэ е^амландырылан jy-
нанлы вэ османлыларын наданлыры, авропалыларын онла-
ры hejBaH jepHHƏ го]‘малары ики мисрада поетик гудрэтлэ
экс етдирилмишдир.
Бутун бу де]илэнлэр Сабирин поетик образларла мэ’на-
ландырылан гудрэтли ше’р дилинин зэнкинли]инэ, эЬатэли-
ли]инэ дэлалэт едир. Сабир сэнэти субут едир ки, поезда
тэкчэ мэ’нэви фикир дунj асы илэ де]ил, Иэм дэ поетик дил
алэми илэ—башдан-баша образларла читэнэн, бутэвлэшэн,
монолитлэшэн me’pnjjƏTH илэ эбэди^эт кэсб етмишдир.
M. Ə. Сабир учун ше’р дили халг дилиндэн—сэнэт кут-
лэдэн Ьеч бир хусуси^эти илэ а]‘рылмыр. Халг нечэ, нэ тэрз-
дэ данышырса, Сабир ше’рлэри дэ елэчэдир. Халг дилинин
диалект вэ шивэлэриндэ олан спесифик чэЬэтлэри—диа-

93
лектнзм унсурлэрини чох диггэт вэ rajfbij^a арашдырараг,
эн кэркэмлилэрини, хусусэн типлэрин дилиндэн данышар-
кэн, эн лазымлыларыны, эн характериклэрини ше’р дилинэ
кэтирир вэ поетик образларын кучу] лэ jeHH мэ’наларда
сэслэндирир.
Cəpəjnp оглум, саба тез кэл jeHƏ—сэтриндэ кэрунду]у
ними «сабаЬ» эвэзинэ «саба» де]илир, лакин бу «тэИриф»
Mə’naja Ьеч бир хэлэл кэтирмир, асанлыгла анлашылыр,
ахычылыра кэлдикдэ исэ формача мисра газанмыш олур:

Сэ]*лэ]ир ор • лум саба тез кэл ]енэ

Муфтэ’илун | муфтэ’илун фа’илуи
i
—шэклиндэ ]азылышы мисранын 6-лы сыныг Иазочин гэли-
бинэ сыхышмасына шэраит ]арадыр.
Экс тэгдирдэ:
Cəpəjnp, оглум сабаЬ тез кэл jeHƏ—
формасында;

Сэ]лэ]ир ОР, | лум ca6ah тез кэл jeHƏ

Муфтэ’илун I фа‘илун лун фа’илун

—шэклиндэ аларды ки, бу да Ьэзэч бэИринин тэИрифинэ,

эрузун сынмасына вэ белэликлэ дэ вэзн позгунлуруна сэбэб
оларды.
Мэишэтдэ вэ ичтимаи мунасибэтлэрдэ ана дилинэ yjyııı-
wajaH «алынма»лары Сабир типлэрин дилиндэн, онларын
характерини ачмаг мэгсэдилэ ишлэдир:
1. Саат вар-рхуну, адвогата вер нечэ хэл’эт. (180)
2. həp бир кэдэ бир аз oxyjyö адэм олубдур,
закону 6əj’əhmə3. (181)
3. Свисток гышгырыб, кешти рэван олду,
бахырдым мэн. (182)
4. Палитгадыр həp ишлэри, алышлары, веришлэри. (183)
5. Ме]ханэдэ водка вурарыг, кам алырыз биз. (184)
«Вэкил», «ганун», «фит», «си]асэт», «араг» созлэринин

94
типин мэишэтиндэ олдугу кими демэси онун xacHjjƏTHHH вэ
мэишэтини даЬа а]дын тэсэввурэ кэтирир. Типин дили
умумхалг данышыг дилинин а)рылмаз бир чуз’и олмагла
]анашы həM дэ, озунэмэхсус ифадэ чаларлары илэ сечилир.
Нэинки тэкчэ харичи сэзлэри, Иэм дэ догма ана дилинин
an-ajÄHH сэзлэрини тэЬрифлэ ишлэтмэси, типин mə’həbhj'ja-
тыны да ачыр.
...Экрэт она, элбэттэ эзун бир нечэ мэвЬум, (185)
...Ат мин, Ьунэр öjpəH, мэни дэ бэхтэвэр е]лэ! (186)
...Ахырда тутаг, елмэ]иб онверсетэ кетдин. (187)
...Сэн дэ де]эчэксэн сасалым, ja ки, деморгат (188)
...Миндир очага газганы, rajnaT самавары, (189)
...Кундэ атасыз бир нечэ патраны, ушаглар. (190)
...Нэмэку нану пэнир илэ гэнаэт едэрэм. (191)
...Тевгиф едилмишди магыл Кэнчэ съезди, (192)
...Латмышлары разы AejH3ƏM кимсэ ojaTcwH. (193)
...Анчаг маним авазе)и-шэ’ним учалсын. (194)
Эслиндэ «əjpəT», «əjpƏH», «мызылдан», «университет»,
«сосиализм», «демократ», «газан», «патрон», «пендир», «jax-
шыча», «бэ’зилэримиз», «)атанлар», «учалсын»... эвэзинэ
мисалларда кестэрилди]и кими тэЬрифлэ... екрэт, ejpəm,
мыртылла, онверсет, деморгат, газган, патран, пэнир, ма-
гыл, бирпарамыз, )атмышлар, учалансын... шэклиндэ иш­
лэтмэси типлэрин характерик дил хусуси))этлэрини а)дын-
лашдырмагла, онларын образ кими камиллэшмэсинэ хид-
мэт едир.
Поетиканын сабит ганунлары чэрчивэсиндэ соЬбэт кетсэ,
онда кэрэк тэтбиги поетиканы мутлэг-техники вэ истеЬса-
лат поетикаларына бэлмуш ола)дыг. Лакин демэк олмаз
ки, Сабир поетикасы мэсэлэлэри мэЬз бизим гэлэмимизлэ
там Ьэлл едилмиш олур. Бурада бир даЬа rejA етмэк ла-
зым кэлир ки, Сабир поетикасынын арашдырылмасында
хусусэн Чэфэр Хэнданла, Экрэм Чэфэр тэрэфиндэн апары-
лан тэдгигатлар муЬум əhəMHjjəT кэсб етмишдир. Бело ки,
тэтбиги поетиканын биринчи пиллэси ол^н техники поетика
бахымындан Экрэм Чэфэрин Сабир поези}асында вэзн мэ-
сэлэси илэ элагэдар се)лэ]энлэри jyxapbua дедщимиз кими
бизи тамамилэ гане едир вэ Сабир ше’рлэриндэ вэзн мэсэ-
лэсиндэ Экрэм Чэфэрлэ полемиканы, Ьэмчинин она элавэ-
ни лузумсуз Ьесаб едирик. Сабир ше’риндэ гафи]э...мэсэлэ-
си нисбэтэн тохунулмамыш cahə олдуру учун диггэт мэЬз бу

95
cahəjə ]енэлдилмншднр. Тэтбнги поетиканын икинчи пил-
ласи олан истеЬсалат поетикасы мэсэлэлэриндэ дэ Чэфэр
Хэнданын биткин шэкилдэ Ьэлл етдир-! мэсэлэлэр хуласэ
шэклиндэ верилмнш, онун тохунмадыгы саЬэлэр исэ этраф-
лы тэЬлилэ чэлб едилмишдир. Бурада, нисбэтэн jenyH кими
сэслэнэн бу сон Ьиссэдэ диссертант Сабир поетикасыны
днггэтлэ коздэн кечириб, де|илмэси вачиб олан, лакин эв-
вэллэрдэ де]илмэ]эн мэтлэблэри ге]д етмэ]и бир даЬа му-
насиб Ьесаб едир.
Сабирин истеЬсалат поетикасында сечилэн xycycHjjəT-
лэрдэн бири дэ одур ки, шайр классиклэрин чидди мэвзу-
лар учун бэдии образлар кими ишлэтдиклэрини сатирик
мевзулара тэтбиг едиб, jeHH поетик ловЬэлэр ]арадыр.
Сабир ше’риндэ поетик мэ’наландырманы мэвзулар узрэ
груплашдырмалы олсаг бело həthhəjə кэл билэрик ки, həp
Ьадисэнин, həp типин данышыг тэрзи онун дун]акэрушу
сэви]]эсиндэ олдуру учун шаирин Ьэмин типин дилиндэн-
ишлэтди)и образлы ифадэлэр дэ гисмэн фэрдилэшмиш олур.
Бу чур фэрди образлашмалар Сабир ше’ринин рэнкарэнк-
л^ини тэ’мин едир. Мэсэлэн:
Миллэт ду|‘унун ачмага hyMMƏT кэрэк олсун, (195)
Истэнилэн охучудан сорушсан, чаваб верэ билэр ки, бу
сезлэр MyəjjəH бир типин дилиндэн де.)ил, мэ1аз шаирин оз
дилиндэн де]илмиш,дир. Экэр типин дилиндэн де]илсэ]ди
бела, бу сэзлэри ÄejəH типин—образын агыллы, мутэфэк-
кир бир адам олдуру анлашылмальцды. «Миллэт ду]унун
ачмаг» ифадэсини хырдаламалы олса, охучу чох мэ’на ча-
ларыны арашдырмалы, чох фикри муЬакимэ сузкэчиндэн
кечирмэлидир; «иш ду]ун душуб», «сужетин ду]ун ногтэси»
Ьадисэлэрин анлашылмасы мэ’насында—«ду]ун ачылыр»
вэ с. бу кими истила!1лар эдэби^атшунаслыгда вэ həja^a
аз ишлэнмир. Лакин «миллэт ду^уну» истилаЬына надир
Ьалда Сабирин эсэриндэ раст кэлирик—бу «ду]ун» башга
ду]унлэрдэн фэргли олараг «милли мэсэлэ»—ду)уну, «мил-
лэтин керили]инин сэбэблэринин топлу шэкилдэ баглылы-
ры «ду]уну» кими кениш ичтимаи-си]аси мэ’на кэсб едир.
Бу чур афористик сэтрлэр мэнфи типин дэ дилиндэн je-
риндэ сэслэнир:
həp нэ алсан, ал, амандыр, алма касыбдан салам. (196)
Касыбын урватсызлыгы, йэтта ади инсан Ьесаб едилмэ-
мэси... довлэтлинин касыба həp чур нифрэт вэ Ьормэтсиз-
ли]и бу бир сэтирдэ елэ а]дын, елэ кэскин ифадэ едилмиш-
дир ки, бу ифадэ башга сэзлэ Ьеч чур эксини тапа бил-
мэзди.
Дахуд:
Эгрэб кими нештэр кучу вар дырнагымызда,
Ислам сусуз олса, су jox бардагымызда,
həp кунчдэ мин тулку ]атыб чардагымызда, (197)
Эзуну эгрэблэ MyrajHcə етмэси, урэкдэн багландыгы
дини учуй бела xejnp вера билмак игтидарында олмадыгына
е’тирафы чардагларымызда минларла тулку вар—Aejə тул-
кудэн бич олмаларыны е’тираф етмэси типин ма’нави пуч-
лугуну ачмаг учун кифа)ат едир, Ьансы ки, шайр бутун бу
масалалара чами учча сатир həcp етмишдир.
Умуми^этлэ классик поези)адан фаргли олараг дилин
зэнкин ифадэ чаларлары ила читанан, аталар сэзу, зарби
масал, идиома, фразеолоки)а, омоним, синоним, антоним,
епитет, епситаз вэ гаплолоки]алардан барынан поетик об-
разларын кучу ила ганадланмыш Сабир поезщасы сэзун
Ьэгиги ма’насында дун)а поези)асынын санаткарлыг чэЬэт-
чэ шедевр са]ылан нумуналари ила бир сырада дурур.
Шаирлик мэЬарати о заман эзуну тасдиг еда билир ки,
шайрам де]’ан шахе назм ила поезжанин сэрЬэддини прак­
тик олараг ajwpw6—ича билсин. Назм ила ше’рйн сэрЬэд-
динда «Ьиппиослу» бир cahə вар ки, Ьэмин саЬэнин Ьарада
башла)ыб—Ьарада гуртардыгыны, бу'саЬэдэн кимин нечэ
кечди]ини ajbipn, етмэк учун поезжанин уфугларини кэрмэ-
jh, поетик анкинликлара хэ]алэн «баш вурмагы» бачармагы
лазым калир. Поези]анын дили халг дили ила адаби дилин
чанлы синтези фонунда образин, бадии тафаккурун дили-
дир. Назмин дили адича нагыл дили, Ьэ)атда кердукларин,
керэчэ]ин вэ тасаввура катира билэчэ]’ин Ьадисэлэрин сада-
ча тасвири—Ьеч бир бадии фалсафи умумилэшдирмэ^э арха-
ланма]ан тасвиридир. Назм-ола билсин ки, ба’зан чох гув-
ватли бир фикир—Äejnp, лакин ону Ьеч ким ше’р cajMbip,
оксина поезда чох ади бир ду]гуну чатдыдыр,—лакин о
ше’р са]ылыр. Демали, назмла поезжанин сарЬаддини аг-
лын элчулари ила муэ^’энлашдирмэк сэЬв оларды.
роези]а наслан ду]гуларын евладыдыр вэ ду]гусуз нэз-
ми поезда cajMar езлу]унда кобуд саЬвдир. Сабир поези]а-
сы да сэзун Ьагиги ма’насында ду1’гулар поези]асыдыр. Ла­
кин бу поези|’аны такча сырф ду]гу noeanjacw таки анламаг
чаЬди да гисман )анлышдыр. Бир инча ду]гуну вермэк учун
ба’зан бир нечэ фикра истин ад едэн Сабир ше’риндэ ду]-
97
гу—фикирлэр топлусу кими чанланыр. Сабирин бир гюе-
т'ик jyjrycy бир нечэ реал фикрин зэмининдэ тэшэккул та­
пир:
Экэр HCTƏcəjAiı аллаЬ, ки сэни едэ]ди мэгбул,
Бизэ верди^п тэк, элбэт, cəhə Ьэм верэрди пул-мул!
Ди утаи лэ]агэтиндэн, бары олма бунча мэчЬул!
Гуру-бош эл илэ умма езунэ кэмалы, фэ’лэ!
Гэлэт ерэ, етмэ бир дэ бела бош хэ]алы, фэ’лэ,
Дур итил, чэЬэннэм ол, кет, ypəjHM даралы,
фэ’лэ! (198)
Бурада эсас фикирлэр: 1. аллаЬ эзу дэ сэни истэмир, ис-
Təcəjjn сэнэ дэ мал-пул верэрди. 2. Сэи агыллы олсан
баша душэрсэн ки, сэни аллаЬ да севмир бэндэ («варис-
лэр»)дэ. 3. Лэ]агэтсизди]индэн утаныб хэчалэт чэк ки,
сэнэ japaiUMajaH ишлэрэ баш сындырасан. 4. Сэн елэ би-
лирсэн ки, гуру-бош элли-касыб адама агыллы де]ирлэр?!
—Ьеч вахт!—Бела бош фикрэ душмэ. 5. Экэр десэн ки, ка-
сыбам, элибошам—амма камалльцам, сэнэ де]эчэклэр ки,
гэлэт елэмэ пулсуз, мал-девлэтсиз адамын камалы бир тара
rənnjə дэ]‘мэз! 6. Сэн кэр Ьэ]атда нэ гэдэр артыг вучудсан
ки, сэнинлэ данышанда адам («мэн») Ьирслэнир, урэ]и
даралыр. 7. Бир дэфэлик ган ки, сэн фэ’лэсэн, адамлыг
иддиасына душмэ вэ дур итил чэЬэннэмэ!
KopyHAyjy кими, бу ]едди фикир эсасэн бир Ayjryja хид-
мэт едир: ФэЬлэнин элинин əməjh илэ варланан саЬибкар
ypəjHHHH кизли кушэсиндэ фэЬлэ]э нифрэт ду]гусу бэслэ-
]ир, чунки о, фэЬлэдэ Ьеч бир писаны ке]фи]]эт ду]мур.
Башга бир мисал кэтирэк:
Бэ’зи ]ерлэрдэ тэсадуф олунур аша, этэ,
Муфтэ керчак тутурам кэндими бозбаша, этэ!
Де]ирэм, каш гонаглыг олан евлэрдэ бутун
Ле]иб-ичмэкдэ башым бэнд ола, чулгаша этэ!
О гэдэр хошланырам тустусу чыхчаг кабабын—
Ач пишик тэк чумурам шевг илэ бирбаша этэ!
Керурэм та эти гэссаб дуканында асылыб,
Аз галыр ит кими нэфсим Ьурэ, дырмаша, этэ!

98
 Нуш олур чаныма эт, хассэ о Ьэнкамэдэ ким,
Мэн jejəM, хырда ушаглар баха, атлаша, эта.
Эти чох MCTəjHpƏM, ле]к пулу ондан чох,
Нола, гузрун кими та муфта гонаг лаша, эта!
Хэрч едир бир пара эшхас пулун ба]рамда
Зэ’фэранэ, jara, pa3jaHəjə, хашхаша, этэ!
ФилЬэгигэт, ]емали uıejAHp экэр пулсуз ола,
JapaMbip пул верила həp rypyja, janıa, эта!
Пулу анчаг japanibip чинла]асан сандуга,
На ки, харч epəjəcən миллата, диндаша эта?!
Ора заЬлам кедир, аллаЬ да билир, миллатдан,
Олурам сует ады калачак, донурам даша, эта!
Ады пулдурса пулун, ле] к озу чан рнгарыдыр,
Вермак олмур гоЬума, roHinyja, гардаша эта!
Верарам диними, иманымы, амма пулуму
Вермарам, «БаЬлул» ага, apxajbiH ол, аша эта! (199)
Бу он ики берлик сатиранын həp беринда шайр типин
MyəjjəH бир xycycHjjəTHHH ачан образлы бир фикир де]ир.
Сон натичада бу образлы фикирлэр бирлашиб бир поетик
Äyjpy амала катирир: бу адам намус, мослак вэ лэ]агатини
итирмиш пул Ьарисидир ки, вар... həp чур манфи сифатла-
ринин сэбабкары да пулпарастли]и, вар-девлэт jbiFMacbi
«е!1тирасыдыр». Ше’р ела реал, алван бо]аларла ]азылыб
ки, манфи образын охучуда ]аратдыгы нифрат ду]рулары-
нын чаларларыны а)ры-а]рылыгда ja3bija алмара галам чо-
тинлик чакир. Пислара нифрат, jaxınbbnapa Məhə66əT ]арада
билмасинда, jaxuibiHbi писдан, агы гарадан, xejııpn шардан,
11эгигэти бо!тгандан а]ырмагда Сабир поези]асынын кучу
мисилсиздир. Образын ма’нави алами карак бадии асарда
ела тасвир олунсун ки, охучу онун шахси^атини таны]а бил-
син. Сабир образлары Məhə бела «бутов шахси^'атли-бутов
характерли» типлардир вэ бу типларин ]аранмасында пое­
тик ма’наландырманын ролу инкарсыздыр.
Лухарыда, де]илди]и кими, Сибирагадарки классик
ше’римиздан фаргли олараг, о, ше’ра ела ]ениликлар катир-

99
мишдпр кн. hoMHH ]ениликлэрин бэлкэ дэ бир вэ ja бир
нечэси бир шайр омру учун бэс оларды.
Бнринчиси,буневрэси Нэсимн илэ башланан Хэтаи, Фэ-
дгп, Фузули, Эмани, Вагиф, Видади, М. Шэфи, Ашыг Элэс-
хэр, CejıiA Эзнм вэ башгаларынын ]арадычылыгы илэ ин-
кншаф едэн Азэрба]чан милли эдэби дилини Сабир jeHH
инкишаф мэрИэлэсинэ галдырмыш—Ayııja ми^’асында ınəh-
рэт газанан поезда диллэри сырасында Азэрба]чан дили-
нин jepuHH бир даИа сабитлэшдирмишдир. Поезда дили
илэ нэср вэ ja ади данышыг дили арасында фэрг де]эн.дэ-—
элбэттэ, эсасэн образлы тэфэккурун мэ’налары тез анладан
вэ тез гавра]ан поетик дили нэзэрдэ тутулур:
«Ел yjymyö азанлара—»
Ел диндэн, диндарлардан уз дендэрэнлэрлэ—jə’hh jeHH
фикирли маариф, MƏAƏHHjjəT, əAƏÖnjjaT, инчэсэнэт HyMajəH-
дэлэри илэ достлашыб... «Газет ja3aH» Ьэмин адамларын
фэал1^этиндэн данышан шайр Aejnp:
«Од вурулуб газанлара,
га)нады, дашды rojMajbiH?»—
Jə’hh халгын е’тираз сэси jyKCƏAHp, зулмэ вэ зулмкара,
дина вэ дин хадимлэринэ гаршы халг гэзэби rajHajbip, тэла-
тумлэнир, нифрэт кэпуруб дашыр... Ачыг фикрин ингилаби
ситуасщасыны, эгидэлэр тоггушмасыны Сабир ади сэтир-
лэрлэ верир, халг дилинин эн характерик ифадэ чаларлы
истилаЬларыны поетик ıne’pajjəTə мовзу едэ билир:
Мэктэб илэ бу фиргэнин
Багры бадашды, rojMajbiH,
Никбэти вар, сэсин косин
Гарга, долашды, rojMajbiH!
Чох пис улащды, rojMajbiH! (200)
Сэе учалашды, rojMajbiH!
Мнллэт ojauiflbi, rojMajbiH?
M. Ə. Сабир поезщасынын орижинал чэЬэтлэриндэн бир
башлычасы да ондан ибарэтдир ки, о, həjaTAa, qəMHjjəTAə
даИа узви шэкплдэ тэмасдадыр. Сабира гэдэр ше’римиздэ
еэнэтли поез^аньш нумунэлэринэ раст кэлинир. Хаганинин
«Еэбси)]э»синдэ, Нэсиминин, Ьэллач Мэнсурун, ФэзлуллаЬ
Нэи’.?, нин ады ила баглы ше’рлэриндэ, Фузулинин «Шика-
juTH ;M м иьин нэзм Ииссэлэриндэ, Вагифин «Ej Видади
кэрдиши-дэврани кэч рэфтара бах», «Закирин «Шушалы-
лар» ше’рлэриндэ, Се]ид Эзимин «Ej огул həp лисанэ ол
рагиб» мэтлэ’ли дубе^индэ вэ бу гэбилдэн олан башга
поетик нумунэлэрдэ сэнэдлилик ачыг-ашкар кезэ чарпыр.
Лакин сэнэдли поезгцанын эн бариз нумунэлэринэ M. Ə.
Сабирин ]арадычылыгында раст кэлирик.
Сабир поези]асында сэнэдлилик мэсэлэси həp ше]дэн
эввэл шаирин дущакерушу илэ барлы проблемдир.
Ичтимаи шууру заманла ajarauiMajaH, эсрин ингилаби
CHTyacnjасыны дэрк ctməjəh, мэЬдуд душунчэли, дар тэфэк-
курлу онларла пешэкар назим Сабирлэ бир деврдэ гэсидэ,
Məpcnjə, синэзэн вэ дини Ьэдислэр |’азмагла емурлэрини
пуч елэдилэр. Вахтилэ М. Ф. Ахундов Кэрбала Ьадисэлэ-
рини uıəph едиб эбэс демэмишдир ки, чамаат авамлыг узун-
дэн баш-кэзунэ Äəjy6 озуну hejAƏH салыр, нэди-нэди «мин
ил эввэл Кэрбэла чэлундэ беш-он эрэб беш-он эрэби гырыб-
дыр». (201) Доррудан да haKHMnjjəT устундэ нэслини гыр-
дыран имам hycejHHH мин ил сонракы авам мусэлманлар
учун xejpH нэ ола билэрди?! M. Ə. Сабир динин мэ’насыз-
лырыны, пучлуруну ачыг-а]дынча дэрк етдщи учун динэ
гаршы кэскин публисист гэлэмлэ чыхыш етмищдир. Ше’-
рин—сэнэтин гэдр-ги]мэтинр harr-эдалэт угрунда мубари-
зэдэ, халга, эзилэн, зулм едилэн сирави Kyıvıəjə хидмэтдэ
кэрэн M. Ə.Сабир ]’азырды:
Ше’р бир ковЬэри ]‘екдане]и-зиги)мэтдир,
Салмарам вэсфи-друг илэ ону ги]мэтдэн.
Де]эрэм Ьэчв, созум дерру, кэламим ширин,
ЭИли-зовго верэрэм нэш’э бу хош
шэрбэтдэн. (202)
1. Сэтр-Ьэчв.
Хэстэмиз ЭбдулЬэмид артыг сагалды, сэмриди. (203)
Бу сэтрин Ьэчвлили]и орасындадыр ки, ЭбдулЬэмиди
шайр инсана jox, hejeaHa аид олан сэзлэ характеризэ едир.
ЭбдулЬэмид сагалды—дедикдэ ЭбдулЬэмидин инсан кими
шефа тапмасы, сэмриди—дедикдэ исэ hejBaH тэки сагалма-
сы нэзэрэ ' чарпдырыр. Сагалды-сэмриди-паралелизми
ЭбдулЬэмиди инсан-Ье]'ван шэклиндэ тэгдим етмэк мэгсэ-
дини кудур.

101
 2. EejT-hə4B.
Ej муфэттиш, рлланан кагызлары ахтарма чох,
Ьэкм-тэфтиш epıəjəH эшхасы кет тэфтиш гыл. (204)
Бурада Ьэчв офекти муфэттишдир. Лакин Ьэчв ичтимаи
мо на верилдир! учун Ьэчв об]екти кими муфэттиш вэ ja
«Ьекм-тэфтиш epnəjəH эшхас» де^ил, онлара «эл-гол ачма-
г^дараит ]‘арадан гурулуш—чэмирэт даЬа чох диггэти
чэлбедир.
3. Учлук-Ьэчв.
Тутдум оручу ирамазанда,
Галды ики кэзлэрим газанда,
Моллам да Äəjyp ]азы ]азанда... (205)
- Бурада—Ьэчв объекта шакирди де]эн молла «кэзлэри
газанда галан» шакирд, чамааты ач rojaH ирэмазан а]ы
]енэ дэ динин, дини тэЬсил системинин эзудур.
4. Дубе]т-Ьэчв.
Кимдир ариф?—де]э сордум, дедилэр, эсрэ керэ:
Арифин инди нэ дини вэ нэ иманы олур.
Буну билдим, таныдым, заЬиди сордум, дедилэр:
ЗаЬидин Ьеч həjh олмазса чибишданы олур. (206)
Бу чур ичтимаи-шцаси кэсэрли Ьэчв-сатираларын cajbiHH
истэнилэн гэдэр артырмаг оларды. Сабир фу форманы она
кэрэ сечмишдир ки, бурада тэнгид вэ сатира Ьэдэфи диг-
гэтдэн jajbiHMbim Ьалда олур. Эсас тэнгид Ьэдэфиндэн ]ери
кэлэндэ фикри jajbiHÄbipMar учун шайр бир нечэ вариантда
сэтралты вэ ja мэтналты фикирлэр верир:
Ьэмаданда гонагымдан хэбэр алдым, Kej Illejx,
Байсы мэхлуг сизин шэЬрдэ бишэк чохдур!
Деди: «Аз исэ дэ бу шэЬрдэ сайр мэхлуг, (207)
«ШэЬэримиздэ Ьансы мэхлуг чохдур?»—дедикдэ шубЬэ-
сиз ки, шайр инсанлары нэзэрдэ тутур. IUejx исэ «башга
мэхлуг joxca да даббаг, сэббаг, ешшэк чохдур»—чавабы
илэ, эввэла ади адамлары—сырави кутлэни ешшэклэ jана­
ши кермэсини бурузэ верир; дикэр тэрэфдэн сеЬбэт инсан-
дан кетди|и Ьалда, Ье]вандан соз ачмасы LIIejxHH езунун

102
 яаданлыгына далалат едир (Hlejx «махлуг» сэзуну Ьэм ин-
сан, Ьэм да «ешшак» кими баша душур). Балка да бу
гэнаата калмак оларды ки, сатирада матлаб маЬз бу Aejn-
лэнларла битир. Эксина, сатиранын pyhy, матналты ма’насы
кизли галыр: даббагдан, саббагдан башга Ьамаданда даЬа
кимлар jamajbip?!—Ulejxə бела суалла мурачат етсак, бал­
ка да де]арди, биз,—уламалар, дин хадимлари, мэ’минла-
рин башчылары—мучаИидлар. Фагат Hlejx онларын авази-
на «ешшак чохдур»—де)ир. Сатиранын чаны да бу ногтада-
дир. Jə’hh алын тари ила черак газананлардан башга Ьама-
данда ]аша]анларын Ьамысы (бутун антидаббаглар, антисаб-
баглар)—ешшакдирлар, (башда LLIejx вэ дикар дин хадим-
лэри олмагла). Бу тарзда де]илмиш каскин сатиралты ма’на-
лар анчаг поетик тафаккурун маЬсулу cajbwa билар. Ела
ки, сеЬбат сырф сщаси-ичтимаи Иадисадан кедир, Сабир га­
дами гисман публисистик душунча)а кузашт едир:
Ьагсизли]и hap кун кэруб ахыр усанды,
Эфсус, «həjaT» иса мамат олду, гапанды! (208)
«həjaT» газетинин багланмасыны бу чур каскин cnjacH
публисистик душунча тарзи ила ма’наландыран шайр, газе-
тин багланмасына таассуфланир, сахта миллатпарастлара
гаршы «Копнан амал ачмаз, иша rejpƏT карак олсун»—Aejə
е’тираз сасини учалдыр Газетин багланмасына гаршы шаи-
рин е’тиразы публисистик душунчэ иса, бу душунча тарзи-
нин акси: «həjaT» 11агсызлыглары керуб усаныб—гапан­
ды»—иса поетик тафаккурун ма11сулудур. Бурадакы инча
KHHajə: xyja газет оз-езуна багланыб, Шайр бирбаша демир
ки, гэзети багладылар, ja3bip ки, «Ьагсызлыглардан усаныб
эз-езуна гапанды!» Лахуд:
Элминнату-лилла11 ки, «Дабистан» да гапанды!
Бир бади-хазан асди, кулустан да гапанды!
«Улфат» касилиб, тохтады «БурЬани-тарагги»,
MəhB олду «həMnjjəT», адабистан да гапанды!
«Pəhöəp» ]орулуб, )ухлады «Иршад»у, «Такамул»,
Асланлара ох AəjÄH, не)истан да гапанды! (209)
Журнал («Дабистан») (1906—1908), «Pəh6əp» (1906—
1907) вэ газетларин «Улфат» (1905—1907), «həMnjjəT»
(1907), «Иршад» (1905—1908), «Такамул» (1906—1907)
багланмасына M. Ə. Сабирин мунасибати адичэ е’тираз вэ

103
ja нараЬатлыг чэрчивэсиндэ галма]ыб, ичтимаи тэрэггир
мане олан ос ас амил кими поетик сэнэткар наразылырына
сэбэб олмушдур. Проф. Мэммэд Мэммэдовун «Сабир вэ
мэтбуат» китабында бу барэдэ этрафлы ]азылдыгыны нэ-
зэрэ алараг, '(210) биз Сабирин мэтбуата мунасибэтиндэн
jox. мэтбуата кэтирди]и ]ениликдэн 6əhc ctməjh мэгсэдэу]-
гун hecaö едирик. Муасир дун)а эдэби^атында мэнзум фел-
]етон жанры артыг вэтэндашлыг hyryry газанмагдадыр.
Шайр II. Шатуковскинин «Правда» гэзети сэИифэлэриндэ
дэрч едилэн мэнзум фел]етонлары буна чанлы субутдур.
M. Ə. Сабирин муЬум поетик хидмэтлэриндэн бири да одур
ки, о, Азэрба]чан ше’риндэ сэнэдли сатира вэ ja даЬа aj-
дын десэк, мэнзум фел]етон жанрыны ]аратмышдыр. Шаи-
рин «Фэхри^э», (211) «Мэн шаЬи-гэвишевкэтэм, Иран, эзу-
нундур», (212) «Догрудан да, Мэмдэли, rejpƏT Ьалал олсун
сэнэ! (213), «Нэдир, aja, jeHə ус]анлары иранлыла-
рын?», (214) «Авропада Мэмдэлинин ешгбазлыры (215)
кими сатиралары эсил мэнзум фел]етон нумунэлэридир.
Сабирин мэнзум фел]етонларыны нэсрлэ ]азылмыш «Ьамы-
сын тапа билирэм, бирин тапа билмирэм», (216) «Ширван-
да муЬум Ьэвадис», (217) «Ладикар» кими фел]етонлары
илэ муга]исэсиндэн ajÄbiH олур ки, мэнзум фел]етонларда
фактик həjaT Ьэгигэтлэри, ади фел]‘етонларда исэ фактлар
ен пландадыр.
Алты мин илдэн бэри мевчуд олан бир мэмлэкэт,
Кэрмэмишди сэн кими бир шаЬи-вала-мэртэбэт.
Кина|э вэ е]Ьамла де]илмиш бу бе]тдэн сонра шайр
Мэммэдэли шаЬын нэ чур mah олдуруну характеризэ едир.
Арсланлар бо]нуна салдырдырын зэнчирлэр,
Намвэрлэр гэтлинэ чэкдирди]ин шэмширлэр,
Атэши-гэЬру-гэзэблэ ]ахдыгын тэ’мирлэр,
Вэсфэ majaHÄbip, Ьэгигэт; етди]ин тэдбирлэр;
Умми-Хаган оглу, бу rejpƏT Ьэлал олсун сэнэ!
Верди]ин мэшруте]’и-миллэт Ьалал олсун сэнэ! (218)
Шайр Мэммэдэли шаЬын е]иблэрини бир-бир ачдыгдан
сонра, онун Ьэрэкэтлэрини «вэсфэ ша]ан» Ьесаб едиб, она
«rejpəT Ьалал олсун» де]э «миннэтдарлыгы» билдирир. Кэс-
кин элдуручу KHHajə илэ муша]иэтлэнэн бу чур откэм сэтир-
лэрдэ шайр Мэммэдэли шаЬын бутун чиркин хусуси^этлэ-

1С4
рини кэстэрир, онун шаЬлыга )арамадыгыны, тэсадуфи бир-
вучуд олдугуну субут ед ир.
Сабирин мэнзум фел)етонларында истисна кими кезэ
чарпан дикэр xycycnjjəT, мэнфинин мэнфили]ини субута je-
тирэн «мэзэммэт» етмэк при]омундан истифадэдир. Мэммэ-
дэли шаЬы тахтдан эл həkməjə вадар вэ мэчбур едэн rejpəT-
ли иранлылары «мэзэммэт» пэрдэси алтында, эслиндэ
]енэ дэ шаЬ езу тэнгид вэ ифша Ьэдэфинэ чеврилмишдйр:
Уччэ ил го]мадылар тэхтдэ раЬэт jamacwH,
Бир до]унча чыхарыб кеф, едиб ишрэт, jamacbiH.
Та онун са]е]и-эдлиндэ бу миллэт ]ашасын,
Олсун асудэ мусэлманлары иранлыларын!
Дэркэгигэт пис имиш ганлары иранлыларын? (219)
Нерэмишди сиза, jahy, бу башы дашды jeTHM?
Ja нэ вичданэ Aəjəp бир ишэ чулгашды jeTHM?!
həpə бир horra чыхартдыз, карыхыб чашды ]'етим.
Деди, чыхсын дэхи roj, чанлары Иранлыларын,
Дэр Ьэгигэт пис имиш ганлары
иранлыларын! (220)
«Авропада Мэммэдэлинин ешгбазлыгы» мэнзум фел)е-
тону мукалимэ-диалог шэклиндэ ]азылмышдыр:
Мэмдэли
Рэйм ет мэнэ, чан мадмазел!
Кенлум олуб ган, мадмазел,
Бирбаш Эдесдэн кэлмишэм,
Ардынча, чанан мадмазел.
Кэр Ьали-биараммы,
Дил бисукундур, кэл мэнэ!
Ешгим фузундур, кэл мэнэ! (22!)
Мадмазел
Рэдд ол, а залым Мэмдэли,
Шайи-мэзалым Мэмдэли!
Артыг həjacbis KepMəjə,
Яохдур мэчалым, Мэмдэли!
Кет-кет ки, зулмундэн Вэтэн
Дэр1’а]и-хундур, кэлмэнэм!
Бо]'нун ргундур, кэлмэнэм! (222)

105
 Шайр Мэмдэлини мадмазслин дили илэ ифша едир, ону
həjacwa, зулмкар, ганмаз, «6ojHy jopyH»—jə’Hiı hejBaHxacnj-
рт адландырыр. Мадмазелин дилиндэн елэ иттиЬамлар ве-
рплнр кн, охучу Мэммэдили шаЬын бутун башга мэнфи-
лнклэрм илэ j анаши, Ьэм дэ мэишэт позгуну, шэИвэт эсири
олдхтуну да а]дынча дэрк едир.
M. Ə. Сабирин )ара,дычылырыны поетик формлар бахы-
мындан зэнкинлэшдирэн эсэрлэр сырасында бэИр-тэвиллэр
дэ муЬум jep тутур. Нэсрлэ ше’рин синтезиндэн japaHaH,
]азылышча нэсранэ, формача ше’рвари олан бэИр-тэвиллэр-
дэ Ьэчв, KiiHajə, сатира, jyMop, бирлэшиб кулл Ьалында,
MyəjjəH Ьадисэ вэ шэхслэрин тимсалында oxy4yja чатдыры-
лыр. Bəhp-тэвил эсасэн нэсранэ башла]ыб, ше’рлэ битир.
МЭТЛЭ=
«Эл еман, сэркэш олуб, кундэ бир эЬвалэ душэн дэври-
гэзанын бу дилазар... (223)
Тулу:
.. беЬмэнн-пич илэ Излила вэ бэлилэ гала ej, ва]!..
Алан олма]а Ə3Baj,
Кеда гыш, кэлэ Ьэм jaj,
Ətə ил, долана aj,
Сата билмэ)э MyMjaj,
Иш олду бу да, haj-haj!.. (224)
Кэрунду]у кими, бэЬри-тэвил мустэзадлара мэхсус гоша
а]’агларла баша чатыр ки, бу да бэИр-тэвиллэ мустэзадын
догмалыгындан ирэли кэлир. Мустэзадын структурунда га-
фи]э системи низамлы, бэЬри-тэвил,дэ исэ сэрбэстдир:
Мэтлэ’:
^Ej фэлэк, зулмун э]андыр, бу нечэ девру-зэмандыр ки,
Ишим ahy фэгандыр мэни ]андырма амандыр, кэзумун
эшки рэвандыр, ypəjHM доп-долу гандыр, Иамы Ьэмдэн
бу ]амандыр ки, нечэ эЬли-гэлэмлэр. Бурахыб чаныма
гэмлэр, гарышыб дэрд бэИэмлэр, ypəjHM инди вэрэм-
лэр...» (225)
Тулу:
*... бири, Иэм ахыры, эн умдэси дамдабачанын, Иэм хо-
хуиун, хортданын адларыны билмэкдэ кэрэк cə’j едэ эврэт,
нэ гэдэр фаидэси вар бу ишин кэр ола диггэт ки, экэр ар-
ла]а, |аинки дэчэллик едэ бир тифл, HəbajəT анасы сэрлэсэ

105
бу адлары филфевр едэр евладыны раЬэт вэ гэлар эгли
сэламэт, башы чэкмэз дэ мэламэт...»
Будур алэми нисван!
Будур Ьали-мусэлман!
Кэрэкдир едэ мэЬдуд,
Эз евладыны инсан!
Сэн, эмма, Ьэлэ ганма!
Инанмырсан, инанма!
ФэрэЬдэн эмэлиндэн,’
Утанмырсан, утанма! (226)
Гоша ajapbi Ьесаба алмасаг, jeHə дэ мэтлэ вэ тулу’нун
башдан-баша ше’р (эсасэн) олдуруну cepəjə билэрик:
Мэтлэ:

Ej фэлэк, зулмун э)андыр, а

Бу нечэ деври-зэмандыр. а
Ки ишим аЬу-фэрандыр, а
Мани ]андырма амандыр, а
Кезумун эшки рэвандыр, а
YpəjHM допдолу гандыр, а
Ьамы гэмдэн бу ]амандыр. (227) а
Ки, нечэ эЬли гэлэмлэр б
Бурахыб чаныма гэмлэр б
Гарышыб дэрд-бэЬэмлэр б
YpəjHM инди вэрэмлэр... б
Тулу:
...бири, Ьэм ахыры, эн умдэси дамдабачанын, Иэм
а хохунун, хортданын адларыны билмэкдэ кэрэк cə’j
едэ еврэт,—
— нэ гэдэр фаидэси вар бу ишин кэр ола диггэт ки,
а Экэр арла]а: jəhhkh, дэчэллик едэ бир тифл, HəhajəT
а анасы се]лэсэ бу адлары филфевр едэр евладыны
раЬэт.
а вэ галар эгли сэламэт,
а башы чэкмэз дэ мэламэт... (228)
А]дын олур ки, бэЬр-тэвилин мэтлэ’си 7 вэ 4 б гафи]эли
ше’рдир (4-лу сарлам Ьэзэч).

107
 Тулу сэрбэст эрузла башла.)ыб jeHə дэ 4-лу сарлам Ьазэ-
чэ гивушур, Həhajər 5-ли сыныр Ьэзэчдэ саслэнан (мэфа’и-
лун фо’улун) гоша а]аглы битир.
«Ej эзнзим халафим» адланан дикар баЬр-тавил исэ jbhə
да Ьазэчин 8-ли 6-лы—4-лу вэ гарышыг, сарлам вэ сыныг
гэлнблэриннн синтезиндэн тэшэккул тапан сэрбэст эрузда
сэс л эн ир. Ajar:
а (I) Бу эмалдан учаларсан,
а (II) Иван намин аларсан
а (III) Амил]‘анов оларсан,
с На гэдэр олса да емрун,
а (IV) О ]ерлэрдэ галарсан!.. (229)
а (I) 6əhp—тэвилдэ эн апарычы талиб олан 4-лу сар­
лам Иэзэч характерлидир. а (II), а (III), с вэ а (IV) исэ
созун Ьагиги мэ’насында Ьеча вэзниндэ ]азылмышдыр. Bəhp
тавиллара бела сэрбэст гол-ганад верилмэси сатирик мевзу-
нун гуввэтли поетик эксинэ зэмин japaTMbiuı, гэлэмэ алы-
нан мэтлэблэрин ду1’ру вэ шуура Ьэкк олунмасына, ]аддаш-
да эзбэр jauıaMacbiHa сэбэб олмушдур.
M. Ə. Сабир ше’ринин дахили имканларындан, поетик
уфуглэриндэн. истэнилэн гэдэр данышмаг мумкундур. Дини,
ичтимаи, сщаси, терминолоки]адан, мэишэт психолоки]'а-
сындан, диалект а]рылырындан доган етник фэрглэрдэн,
заман, макан, имкан вэ шараитдэн асылы олараг типлэри
характер да)ишкэнли]’индэн 6əhc етмэклэ, сада халг тафэк- (
куруна архаланараг бэшари Ьагигэтлэри кун кими парлаг-
лыры ила экс етдиран Сабир поези]асы догрудан да асрин
а]насыдыр. Сон дарача сада характера, малик олан даИи I
сэнаткар бир ватандаш кими вазифэсинин надан ибарат ол- I
дуру ну назардэ тутараг ja3bip: !
Шайрам, чунки вазифам будур эш’ар ]азым,
Кэрду1ум инку бади е]ла]им изЬар, ]азым, j
Куну парлаг, кундузу ар, кечэни тар ja3UM, |
Писи пис, əjpHHH əjpH, дузу Иамвар ]азым! (230) 1
Сабир поетикасынын чаны, pyhy, азэмати, тэлгини, раг-
бат во маЬаббат тутуму, ма’нэви-естетик кэзэлли)и, ичти­
маи—фалсафи rajəcn, милли вэ бэшари камилл^и да маИз
бу реаллырында, Ьа)атили]индэдир.
 Ceprej Георгиевич Бочаров «Пушкинин поетикасы»
адлы эсэриндэ ]азыр: «Жуковскинин принсиплэриндэн бири
белэдир: Лазмаг (Бело ки, нечэ ду]урсанса, елэчэ дэ ja3 ки,
сэнин эсэрин маска jox, руИун вэ мэ’нэви^атын кузкусу ол-
сун. (231) «Белэ ja3Mar ки, бир баша ypəjə тэ’сир етсин вэ
ypəjn учалтсын; Эзлу]ундэ нэ гэдэр ки, janiajbipcaH, jama,
фикирлэш, Äyj, бутун бунлары экс етдирмэ]и бачар». Сэ-
mhmhjjəthh бу програмы поези)ада бела бир принсипи тэ-
лэб едир ки, «дашадыгларыны ja3Mara» jox, «даздыгларын-
ла ]ашамага» борчлусан. Бела ]азмаг ез инсани симаны jyK-
сэлтмэли вэ ев поези)аны ез шэхсиндэ ]уксэк cəBHjjəAƏ
тэмсил етмэли. Бу мэ’нада эн самими həjə4aH олан поезда
«руИуи вэ мэ’нэви]jатын кузкусу»—Башга чур десэк сэнэт-
карын гэлбинин а]насыдыр.
Классик ше’рин эн’энэви мевзулары вэ догмалашмыш
ифадэ васитэлэринэ вида де]эн Сабир, поезда илэ həmhj-
jəthh даИа меЬкэм говшачагына наил олмуш, ичтимаи му-
баризэдэ поезгданын вэтэндашлыг борчунун даИа мэс’ули]-
jəıvıə артмасына, идраки-естетик амалынын Ьэ]атла даЬа
jaxbiH тэмасына зэмин ]аратмышдыр.
Сабир классиклэрдэн форма алмыш, мэзмуну вэ форма­
ции дахили структуруну тамам езунэмэхсуслашдырмыш-
дыр.
Классик поези]ада лирик «мэн»дэ олан характер моно-
тонлугуну Сабир ше’риндэ кэрмурук. Сабирин həp ше’ри-
нин а]рылыгда лирик «мэн»и вар. Сабирин шэхси^этини
тэмсил едэн лирик «мэн» исэ «ЬопЬопнамэ»нин эзунун
«мэн»идир. Кулли Иалында кетурдукдэ, эслэн Сабирин ли­
рик «мэн»и 4ƏMHjjƏTHH эзуну тэмсил едир вэ галан «мэн»-
лэр ваЬид «мэн»ин хэлэфлэри сырасында чанланыр. Экэр
эсил «мэн»э уз тутсаг, о, ез хэлэфлэрини—образлашмыш
«мэн»лэри тэгдимат учун эввэлчэ сезу онларын езлэринэ
верэрди:
Мэммэдэли (Мэмдэли, Мэндэли, Мэ’дэли) mah;
Мэзлумларын тутду мэни ahbi ахырда,
Инчитди хэ]анэтлэрим аллаЬы ахырда (232)
1. («Е’тираф»)
Зилли Султан:
Тевбэ, эттевбэ, хэта раЬинэ кетдиклэримэ!
Билиб етдиклэримэ, билмэ)иб етдиклэримэ! (233)

IC9
 2. (Тевбэ)
СаЬибкар:
Hə сохулмусан apaja, а башы балалы фэ’лэ!
Hə xəjaj ила олубсан бела иддиалы фэ’лэ! (234)
3. (Е’тинасызлыг)
Ага:
Мазлумлуг едиб башлама фэр]адэ, экинчи!
TojMa эзуну тулкулу]а, ада, экинчи! (235)
4. (Гаддарлыг)
Варлы:
Фэ’лэ езуну сэн дэ бир инсанмы санырсан?!
Пулсуз киши, инсанлывы асанмы санырсан?! (236)
5. (Ге]ри-инсани рэфтар)
Эрбаб:
Вур-вур ки, кэтирмэ]ибдир арпа! (237)
6. (РэЬмсизлик)
Шахси мэнфээтчи:
Миллэт нечэ тарач олур олсун, нэ ишим вар?!
Душмэнлэрэ меЬтач олур олсун нэ ишим вар?! (238)
7. (Гурурсузлуг)
Надан ата:
Ах, нахэлаф овлум, на чэтин мэшгэ душубсан,
Гулдурлува jox, елма тэраф ешгэ душубсэн! (239)
8. (ЧаИалэт)
Надан ана:
Aj башы дашды киши, динма; ушагдыр ушавым!
Hə адаб вахтыды, roj cojcyH, уфагдыр ушавым! (240)
9. (Тэрби]эсизлик)
Гоча арвадбаз:
Е]ванымыз учадыр,
Нэкарларим хочадыр,
Ни]э манда дурмурсан,
Маним Ьарам гочадыр?! (241)
10. (Арсызлыг)
Зорла «ара» веримиш гызчываз:
Хандосту, аманды rojMa калди,
...Дидары ]аманды, rojMa калди. (242)
11. (Тачавуз)
Салам чи:
Адами адам е]'лэ]эн парадыр,
Парасыз адамин узу гарадыр! (243)

по
 12 (Ьарислик)
Ганмаз:
Чанын чыхсын кезундэн ганма]а]дын!
Ганыб да həp иши одланма]*а]’дын! (244)
13. (Мэзэммэт)
Сахта «миллэтчи»;
Иш керчак 1’ердэ сез эзбэрлэрик,
Ашигик анчаг гуру, бош сеИбата,
Ким на де]эр биздэ олан rejpƏTƏ?! (245)
14. (Бошбогазлыг)
Дин хадими:
Бир ronajaM, чаг нэр кими jamapaM,
Дэрд арвады бир-биринэ гошарам. (246)
15. (Маишат позгунлугу)
Интеликентлик, бу ки, беИтан де)ил,
Турки данышмаг бизэ шаЬан де)ил (247)
16. (Космополитизм)
Сэлэмчи:
Нури-чешманыммысан, ej пул, ja чаныммысан,
Исмэтим, намусум, ирзим, rejpəTHM,
ганыммысан?! (248)
17. (Ачкэзлук)
Фираван:
Рэдд ол гапыдан, аглама зар-зар дилэнчи,
Ваггылдама 6ajryın кими идбар дилэнчи! (249)
18 (Залымлыг)
KəpyHÄyjy кими, Сабирин лирик «мэн»лэрини са]малы
олсаг, онда кэрэк Ьеч олмаса 20—30 саЬифа «Ьесабат» вер-
мэли олаг. Бэ’зэн бир сэтрдэ бир нечэ типин «ман»ли]ин-
дэн сеИбат ачан Сабир, 300-э гэдэр лирик «мэн»э мэнлик
бэхт етмиш, кулли мигдарда зумрэлэрэ—дилли, кез-гулаг-
лы, урэкли, беранли инсан «сурулэринэ» трибуна вермиш-
дир:
Бир болук бошборазлыг, Ье)варалик адэтимиз,
Долудур лэ’нэт илэ, rejöəT илэ сеИбатимиз, (250)
Бир белук бошбогазын, Ье^вэрэнин, ги^бэтчинин де] ил,
бэлкэ да ]уз белук арсызын, имансызын,
Ахирэтим, иманым вар, диним вар,
Бир хорузам, 50 1'ерда Ниним вар.—

111
AejəH внчдансызларын, намусу, шэрэфи лэкэлилэрин, ага
тара де]эн бэЬтанчыларын, jaxmbija пис де]эн эдалэтсизлэ-
рин—həp чур мэнфи типлэрин бутэв бир нэслинин чурук
мэ’нэвн^атыны, сахта «мэн»ини Сабир гэлэмирэ таньцыр,
ннфрэт едирик! Бэ’зэн дэ елэ олур ки, ше’рин həp мисрасы
чанлы бир инеанын характерный тэгдим едир:
Вэкил
Ьэгсизэ Иэгли де]иб, бир чох кунаИа батмышам,
19. (Либерализм)
Ьэким
Дэрди тэшхиг етмэ]иб, говм-эгрэба аглатмышам.
20 (Савадсызлыг)
Тачир
Мэн Ьэлал илэ Йорамы бир-биринэ гатмышам,
21- (Элиэ)рилик)
Ровзэхан
Уммэтин пулун алыб, мэн кезлэрин ислатмышам.
22. (Икиузлулук)
Дэрвиш
Нердэ булсам сог ачыб, мин-мин ]алан сэз сатмышам,.
23. (Шарлатанлыг)
Софи
Рузу-шэб har-hər де]иб, мэн həp кэси о)натмышам.
24. (Лаланчылыг)
Молла
Кундэ бир фитва вериб, мэхлугу чох алдатмышам.
25. (Ъирэкэрлик)
Елм
Гэт’и-уммид етмишэм, jexcəp бу гэвми атмышам,
26. (Да]азлыг)
ЧэЬл
Ортада ке)ф е]лэ]иб, мэн həp мэрама чатмышам,
27. (Муфтэхорлуг)
Шайр
Булбулэ, ешгэ, кулэ дайр ]'алан фырлатмышам,
28. (Нэзмчилик)
Эвам
Анламам Иэркиз, чэ!1алэт бэстэриндэ ]атмышам.
29. (OjaHbiıu)
Гэзетчи
Мэн чэридэн домаг y4Yh мэтлэби узатмышам. (248)
30. ;(УзуНЧу)
Сатирик бокалы бу чур лирик «мэн»лэр Сабир ше’риндэ
езлэри езлэрини Иэдэфэ чевирир, эз диллэри илэ эзлэрини
характеризэ едир, нэ ]’уванын гушу олдугларыны типлэрин
Ə3 диллэриндэн ƏjpƏHHpHK.
«Ej миллэтин уммиди, дили чаны ушаглар», (249), «Эл-
миннэту-лиллаЬ ки, «Дэбистан» да гапанды» (250), «Тэвгиф
едилмишди магыл Кэнчэ съезди», (251) «Па]и-пи]адэ ду-
шурэм чэллэрэ», «252 «Баш тутду муэллимлэрин ичласи-
си]езди», (253) «Солдуму кулзарын, ej, Фаиги-Неман пэ-
сэр», (254) «Кэрмэ!—баш устэ |умарам кезлэрим», (255)
«Даш гэлбли инсанлары не]лэрдин, илаБи?», (256) «Сама
эздикчэ фэлэк бизлэри виранлыг олур», (257) «Алданма-
рам ки, догрудур ajHHHH ej эму!», (258) «Дорру де)эн олса}-
ды )аланчы усанарды, (259) «ЗаЬида, кэл cojyHar бир кэрэ
палтарымызы», (260) «Ваиз, гэлэм эЬлин Hnjə тэЬгир елэ-
jnpcƏH?!», (261) «Диндирир эср бизи, — динмэ}ириз», (262)
«ЗаБидин эксимэ душэчэк нэзэри худбини», (263), «Дун
чэЬэннэм эЬлини заИиддэн е)лэрдим суал», (264), «Лылды-
рымлар japca KejflƏH, титрэмэз руЬим маним», (265) «Бизи
алдатма хачэ həp сезунэ», (266) «Лолдашым, ]атмышмы-
сан?», (267) «Башга миллэтдэн Ьугугун алмаг учун həp за-
ман», (268) «Иранлы де)ир ки, эдл илэ дад олсун», (269)
«ЭлБэзэр, rojMa баха эксима заЬид ки, онун», (270) «Дун
бир ешшэкхисал инсанэ», (271) «Кимдир ариф?—£ejə сор-
дум, дедилэр эсрэ кэрэ...», (272) «Шаирэм, эсримин ajHHƏcn-
jəM», (273) «BajpaM олчаг шевкэтлилэр, шанлылар», (274)
«Эсримиз хаЬиш едиркэн иттифагу иттиЬад», ,(275) «CXacaj-
ды сэфа ЗYмpejи-иpфaн арасында», (276) «Jap кетдикчэ тэ-
həccyp дили-н^'дадэ дурар», (277) «Ej мусибэтзадэ дин-
дашларым, етдикчэ нэзэр...», (278) «Ej дэрбэдэр кэзиб ура-
jn ган олан чочуг!», (279) «Шаирэм, чунки вэзифэм будур
эш’ар ja3biM», (280) «Ьалимэчзубим кэруб, rape, демэ ди-
ванэдир», (281) «Лашадыгча хэрабэ Ширванда», 282 «Ке-
нул, ол талиби-Бикмэт,—о Бикмэт ким, Бэгигэтдир», (283)
«Cəpмajejи-иpфaны насыл кэсб едэр инсан?», (284) «Сев-
Äajn-MƏBƏÄÄƏTÄƏH», (285) «Уммэтин рэБнумасы Təpöııjə-
дир», (286) «Бэвэс севг ejлəp инсана həjaTƏ», (287) «...мэт-
лэ’ли ше’рлэриндэ лирик «мэн» билаваситэ Сабирин шэх-

113
CHjjəTHHiı тэмсил етмэклэ, шаирин эз эгидэси, эз муЬакимэ'
тэрзи илэ рхшыны писдэн а]‘ырыр, həjaT, мэишэт вэ məmhj-
ртдэки чатышмамазлыглары горхусуз-уркусуз, эсрин кэзу-
нун нчннэ де]ир.
BəjyK Сабир поетик ифадэ чаларларынын Ье]рэтамиз
инчэликлэри илэ кениш охучу кутлэлэринэ чатдырыр ки,
чаризмин мустэмлэкэ си]’асэти, дини эсарэт вэ чэЬалэт ка­
питал дун]асыны елэ корла]’ыб ки, инсанлар арасында həp
чур ганмаз, hejBəpə, тэрби]эсиз, надан, икиузлу, алчаг-дэлэ-
дуз, фырылдагчы, ачкэз, нанкор, «анасынын эмчэ]ини кэ-
сэн», намуссуз, эгидэсиз адама аддымбашы раст кэлэ би-
лэрсэн, лакин бутун бунларын Ьамысыны гэлэмэ алмара
имкан jохдур:
Нечэ мэн дерддэ бирин ja3Ma₽a ejMƏH де.|‘илэм,
I орхур он дэрддэ бирин ja3MaFa Ьэм эИли-гэлэм; (288)
Сэнэткар азадлыры олмадырыны, арзунун урэкдэ, сэзун
додагда «гэбрэ кетди]’ини» тээссуфлэ, кэдэрлэ rej> едэн
шайр,—Ьэ]атдакы писликлэрин сэбэбкары кими замани мэ-
зэммэт едир:
Сэн экэр сэз верэсэн: «Горхма, гыл эЬвали рэгэм»,
Вэз’и-Ьалын ]’азыларса зили-зилу бэми-бэм,
Елэ бир Ьалэ душэрсэн ки, тукун биз-биз олар,
ƏJhhhə KejMəjə mej тапмазсан, астар уз олар! (289)
Заманын бутун е]бэчэрликлэрини поетик зирвэдэн ду]уб
cejp едэн шайр, тэкамулу, сычра]ышлы ситуаси]алары да
а]дын кэрур вэ замандан бир нов «сэрфи-нэзэр» едиб, узу-
ну Ьэгигэтэ вэ умидэ тутараг де]ир:
Чалхаландыгча, буландыгча заман неЬрэ кими,
JaFH jar уста чыхыр, ajpaHbi а]ранлыг олур! (290)
Бу нэгтэдэ «ЬопЬопнамэ»нин сэлэф «мэни» дэ ез шэх-
CHjjəTHHH кэстэрир—эз мэнтиги илэ узэ чыхыр. Заман вэ
инсанларын мэ’нэви^атыны экс етдирэн Сабирин поетик aj-
насы кэлэчэ]э тушланыр вэ инкишафын артан—]уксэлэн,
)олуну, MƏMHjjəTHH сабаИыны вэ эбэди^эт мэнзилини излэ-
jəpəK, чисмэн «əpnjəH» чэфакешлэрин мэ’нэн арзулара го-
вушдугуну, Иэгигэтэ чатдыгыны, ар куну з^арэт етдщини
хошбэхт анларын шаЬидлщинэ кувэнэрэк поетиклэшдирир:

114
 Сери-тэ’н орэ тэмэввучлэ алыб бэИри-бэрим —
Бэнзэрэм бир гочаман дагэ ки, дэр]ада дурар!
Нэ гэм, угратса да бир кун мани ифна]а заман,
Мэн кедэрэмсэ мэрамим jeHə думала дурар? (291)
BəjyK Сабири сэлэфлэриндэн вэ елэчэ дэ хэлэфлэриндэн
сечиб ajbipaH да мэИз онун 6ejyK—)енилмэз мэрамыдыр!

115
 ЭДЭБИЛАТ

Азэрба]чан əAƏönjjaTbi тарихи—уч чилддэ, II чилд, Бакы,

1961.
Абдулла]ев Ч. Сэмэд Вуррун поетикасы, «Кэнчлик»,
Бакы, 1976.
Абдулла]ев А. Новаторлуг вэ услуб (Азэрба]чан Совет
noe3HjacbiHbiH материаллары эсасында. Ичтимаи елмлэр).
«Елм» HƏiupujjaTbi, Бакы, 1976.
Аднлов M. M. Ə. Сабирин дил вэ услуб хусуси^этлэри
Ьаггында бэ’зи ге]длэр. «Азэрба]чан» журналы, 1962, № 5.
Ахундов Н. Сабирин сэнэткарлыгы. «Азэрба]чан мэктэ-
би», 1962, № 4.
Ахундов Н. Af молла журналы Сабир Ьаггында. Азэрб.
ССР ЕА хэбэрлэри, 1964, №2.
Ахундов Н. Бэ’зи турк мэнбэлэри Сабир Ьаггында.
Азэрб. ССР ЕА Хэбэрлэри, Ичтимаи елмлэр сервисы, 1962,
№ 5.
Ахундов Н. Азэрба]чан сатира журналлары, «Елм» нэш-
pajjaTbi, Бакы, 1968.
Ахундов А. Азэрба]чан Совет ше’риндэ гафи]э. «Азэр-
6aj4aH», 1978, № 12.
Араслы h. Сабир вэ Шэрг эдэби^аты. «Эдэби^ат вэ ин­
чэсэнэт» гэзети, 29 Maj, 1962.
Afajee Ə. AyHja сатириклэри чэркэсиндэ. «Эдэби]]ат вэ
инчэсэнэт», 29 Maj 1962.
Асланов М. Сабирин кузкусу. «A3əp6aj4aH мэктэби»,
1962, № 2.
Агамиров 14. M. Ə. Сабирин }арадычылырында буржуа
эхлагынын тэнгиди. «Азэрба}чан», 1962, № 5.
Агамиров M. M. Ə. Сабирин ÄyHjaKəpyuıy. Азэрб. ССР
ЕА HompnjjaTbi, Бакы, 1962.
АкаЬ Сирри Лэвэнд.Турк алими Сабир Ьаггында. «Эдэ-
ÖHjjaT вэ инчэсэнэт», 30 njyH, 1962.
АБШ алими M. Ə. Сабири ejpəHHp. «Бакы» гэзети, 29
hjvh 1963.

116
 Белински И. Г. Сечилмиш эсэрлэри, Азэрб. ССР ЕА
HəmpnjjaTbi, Бакы, 1948.
Буало Поезда сэнэти. Азэрнэшр, Бакы, 1974.
Бегдели Г. Сабир фарс дилиндэ. «Ä3əp6aj4aH», 1962,
№ 3.
Вургун С. Эсэрлэри алты чилддэ, 1-чи чилд, 1960. 2-чи
чилд, 1960, З-чу чилд, 1961, 4-чу чилд, 1963, 5-чи чилд, 1972,
6-чы чилд, 1972, Азэрб. ССР ЕА Нэшри^'аты, Бакы,
Вургун С. Сабир Ьаггында. «Мухбир» журналы, 1978,
№ 1.
Валуев М. Мэфкурэ достлары. «Ингилаб вэ мэдэни^эт»,
1950, № 9.
Васил]ев С. Сабирлэ уз-узэ (M. Ə. Сабирин ]арадычы-
лыры Ьаггында) «Эдэби^'ат вэ инчэсэнэт», 26 и]ул 1969.
ВаЬабзадэ Б. Сэнэткар вэ заман (эдэби^ат вэ сэнэт,
həjaT вэ заман Ьаггында душунчэлэр), «Кэнчлик», Бакы,
1976.
Гасымзадэ Ф. BəjyK реалист сэнэткар. «Коммунист» га­
зета, 29 Maj 1962.
TapajeB J. Тэнгид, проблемлэр, портретлэр (реализмин
кучу). Азэрнэшр, Бакы, 1976.
Гурбанов Ш. M. Ə. Сабир рус дилиндэ. «Азэрба|чан»,
1962, № 4.
Дэмирчизадэ Ə. M. Ə. Сабирин сатира техникасы.
«Азэрба]чан муэллими» газета, 28 njyH 1946.
Элибэ]задэ Е. Сабирин дили вэ услубу. «Азэрба]чан»,
1959, № 2.
Эзиз Несин. BəjyK Ьэчвчи, «A3Əp6aj4aH», 1962, № 12.
Заманов А. Муасирлэри Сабир Ьаггында, «Ушагкэнч-
нэшр Бакы, 1962.
Заманов А. «ЬопЬопнамэ»нин нэшри тарихинэ дайр.
«A3əp6aj4aH», 1964, № 10.
Заманов А. Сабир вэ муасирлэри. «Азэрнэшр, Бакы,
1973.
ИбраЬимов М. Хэлгилик вэ реализм чэбЬэсиндэн (мэга-
лэлэр), Азэрнэшр, Бакы, 1961.
ИбраЬимов M. BəjyK шаиримиз Сабир. Азэрб. ССР ЕА
HəmpHjjaTbi, Бакы, 1962.
ИбраЬимов М. Эдэби новаторлуг вэ həjaT (эдэби ^’длэр
китабы) Азэрнэшр, Бакы, 1970.
Мэммэдов К. XX əcp A3Əp6aj4aH ше’риндэ сатира. «Елм»
HəıııpnjjaTbi, Бакы, 1975.

117
 Мэм модов Ариф. Сабир во Шэрг халгларынын азадлыг
Ьэрэкаты. Сечилмиш эсэрлэри. З-чу чилд, «Елм» Həmpnjja-
ты, Бакы, 1970.
М. Чэлал. Сабир ]арадычылырында бэдии сэнэткарлыг.
<Азэрба)чан», 1961, № 12.
МирэЬмэдов Ə. Сабирин арзулары, «Азэрба]чан муэл-
лими» гэзети, 30 Maj 1957.
МирэЬмэдов Ə. Сабир (монограф^'а), Азэрб. ССР ЕА
HəLiıpnjjaTbi, Бакы, 1958.
МирэЬмэдов Ə. M. Ə. Сабир ]арадычылывында халг мэв^
зусу. «ƏAƏÖnjjaT вэ Инчэсэнэт», 22 и]ул 1956.
’МирэЬмэдов Ə. Ингилабчы сатирик. «Азэрба]чан комму-
нисти», 1962, № 5.
МирэЬмэдов Ə. Сабирин классик ирслэ элагэсинэ дайр.
«Азэрба]чан дили вэ эдэби^ат тэдриси» (Биринчи бурахы-
лыш), Бакы, 1970.
МирэЬмэдов Ə. Бэ]ук халг шаири. «Азэрба]чан пионери»,
29 Maj 1962.
МирэЬмэдов Ə. Лазычылар, талелэр, эсэрлэр (мэгалэлэр
мэчмуэси), Азэрнэшр, Бакы, 1968.
М. Гулузадэ. Фузулинин лирикасы. Азэрб. ССР ЕА Нэш-
pnjjaTbi, Бакы, 1965.
M. Ə. Сабир. (Мэгалэлэр мэчмуэси) Азэрб. ССР ЕА
HəmpHjjaTbi, Бакы, 1962.
Мэммэдов М. Идеал гардашлары. Азэрнэшр, Бакы, 1967,
Мэммэдов М. Сабир вэ Азэрба}чан демократии мэтбуа-
ты, «Елм», Бакы, 1974.
Мэммэдов М. Шаир-вэтэндаш Азэрб. ССР «Билик» чэ-
MHjjəTH, 1962.
Мэммэдов М. Сабирин сатира эн’энэлэри, «A3Əp6aj4aH»,
1970, № 5.
Мэммэдов М. Сабир вэ мэктэб, «Маариф», Бакы, 1968.
Мэммэдов М. Сабир вэ мэтбуат, «Елм», Бакы, 1973.
МэЬэррэмова Р. M. Ə. Сабирин дили (лексик-семантик
категор^’алар), «Маариф», Бакы, 1976.
МэЬэррэмова Р. Сабирин сатирик ше’рлэриндэ сэз вэ
ифадэ )арадычылыгы (Дилчилик мэчмуэси), Азэрб. ССР
ЕА əÄƏÖnjjaT вэ Дил Институтунун эсэрлэри, 1963, № 17.
МэЬэррэмова Р. Сабирин сатирик ше’рлэринин лексика-
сы, Азэрб. ССР ЕА HəıupHjjaTbi, Бакы, 1968.
МеЬди h. Сабир-новатор, (əÄƏÖnjjaT вэ сэнэт мэсэлэлэ-
ри), Азэрнэшр, Бакы, 1958.

118
 Муасирлэри Сабир Баггында—«Кэнчлик», Бакы, 1962.
Мусэддиг М. Иран эдэби^атшунаслары Сабир Иаггында.
«Эдэбщjат вэ инчэсэнэт», 12 март 1962.
Нэби^ев Б. Муасирлик вэ сэнэткарлыг угрунда (эдэби-
тэнгиди мэгалэлэр), Азэрнэшр, Бакы, 1966.
Болша журналы Сабир Ьаггында—«Эдэби^'ат вэ инчэсэ­
нэт», 31 август 1963.
Пенковски Л. Совет алимлэри, шайр вэ эдиблэри Сабир
Ьаггында. «Азэрба]чан муэллими», 31 Maj 1962.
Рза Р. Мэним фикримчэ (мэгалэлэр). Азэрба)чан Дев-
лат HəmpHjjaTbi, Бакы, 1967.
РэЬим М. Сабир ]арадычылыгында новаторлуг (Халгын
истэ]инчэ китабында), Азэрнэшр, Бакы, 1971.
Салэддин Ə. Сабир вэ фолклор. «Кэнчлик», Бакы, 1969.
Сабир тэрэггипэрвэр турк мэтбуатында. «Азэрба]‘чан»,
1962, № 12.
Талыбзадэ К. Элмэз сатирик. «ƏAƏÖnjjaT» гэзети, 26 и]ул
1951.
Талыбзадэ К. Сабирин эдэби керушлэри. «Азэрба]чан»,
1962, № 5.
Талыбзадэ К. BəjyK вэтэндаш. «Азэрба]чан мэктэби»
1962, № 5.
Талыбзадэ К. Луксэк арзулар вэ эмэллэр тэрэннумчусу.
«Азэрба]чан кэнчлэри», 27 Maj 1962.
Талыбзадэ К. XX əcp A3əp6aj4aH эдэби тэнгиди, «Елм»
HəınpnjjaTbi, Бакы, 1966.
Талыбзадэ К- Сэнэткарын nıəxcnjjəTH, «Лазычы» Нэшри]-
jaTbi, Бакы, 1968.
Tarbijee Ə. Сабирин маарифпэрвэр вэ педагожи керуш-
лэри (намизэдлик диссертас^асы). С. М. Киров адына
АДУ-нун китабханасы, 1958.
Хэндан Ч. Сабир вэ Шэрг. «Ингилаб вэ MəAƏHHjjəT»,
1946, № 7.
Хэндан Ч. BejyK реалист ингилабчы сатирик. «Ингилаб
вэ MƏÄƏHHjjəT», 1952, № 6.
Хэндан Ч. Сабир во A3əp6aj4aH ƏAƏÖHjjaTbiHAa реализм
мэсэлэлэри. «A3əp6aj4aH», 1973, № 5.
Хэндан Ч. Сабир )арадычылыгында сэнэткарлыг хусу-
cHjjəTAəpn (монографии), Азэрба)чан Девлэт Нэшргф’аты,
Бакы, 1962.
Хэндан Ч. Шаирин həjaTbi, «Кэнчлик», Бакы, 1967—78.
Халилов П. Шаирин həjaTbi, «Ингилаб вэ MƏAƏHHjjəT»,
1917, № 10.
Г9
 Хэлилов П. Узаг елли, jaxbiH урэкли муасирлэр. «Азэр-
ба]чан», 1962, № 5.
Хэлилов П. Лени поетик сез устасы. «Эдэби^’ат вэ инчэ-
сэнэт» гэзети, 29 Maj 1962.
Хэлилов Г. Сабир портрет устасы кими «Азэрба]чан»,
1964, № 2.
hycejHOB Ф. Сабир вэ Эли Нэзми. «Азэрба]чан», 1962,
№ 5.
hycejHOB Б. Фарс ше’риндэ эн’энэ вэ новаторлуг. «Елм»
HəuıpHjjaTbi. Бакы, 1975.
Ьачы]ев Т. Шаирин фырчасы, «Азэрба]чан», 1961, № 11.
Ьачьцева X. Сабирин муасир сатирик Иран эдэби^атына
тэ’сири, «Ä3əp6aj4aH», 1962, № 6.
Чернышевски Н. Г. Сонатин варлыгы естетик мунасибэт-
лэри. Азэрнэшр, Бакы, 1956.
Чэфэров М. Ч. Мубариз халг шаири, «Эдэби]]ат» гэзети,
24 и]ул 1947.
Чэфэров М. Ч. Ьунэрвэр шайр, «Азэрба]чан», 1962, № 3.
Чэфэров М. Ч. Азэрба]чан эдэби^атында романтизм,
Азэрб. ССР EA HəmpnjjaTbi, Бакы, 1963.
Чэфэров М. Ч. Азэрба]чан ше’риндэ сэнэткарлыг, эн’энэ вэ
новаторлуг мэсэлэси, «Азэрба]чан», 1965.
Чэфэров М. Ч. Мутэфэккирин məxcHjjəTH, Азэрнэшр,
Бакы, 1966.
Чэфэров М. Ч. Сэнэт ]олларында (эдэби-тэнгиди мэгалэ-
лэр). «Кэнчлик», Бакы, 1975.
Чэфэров М. Ч. Сечилмиш эсэрлэри. Ики чилддэ, чилд I
вэ II, Азэрнэшр, Бакы, 1974.
Чэфэров Экрэм. Сабир ше’риндэ кичик шэкиллэр. «Азэр-
6aj4aH», 1962, № 5.
Чэфэр Экрэм. Сабир ^арадычылыгында тэЬвил, нэзирэ
вэ бэнзэтмэлэр. Азэрб. ССР ЕА-нын Хэбэрлэри. Ичтимаи
елмлэр cepHjacbi, 1962, № 5.
Чэфэр Экрэм. Сабир ше’риндэ ири шэкиллэр. «Aəəpöaj-
чан», 1964, № 10.
Чэфэр Экрэм. Нэсими ше’риндэ гафи]э зэнкинли]и. «Эдэ-
би]1ат вэ Инчэсэнэт» гэзети, 20 OKTjaöp 1973.
Чэфэр Экрэм. Эрузун нэзэри эсаслары вэ Азэрба]чан
эрузу (эрэб, фарс, тачик, турк, езбэк эрузу илэ муга]исэдэ),
«Елм» нэшри^аты, Бакы, 1977.
Чэфэрзадэ Ə. Сабир вэ гадын азадлыгы. «Азэрба]чан»,.
1962, № 4.
 4ə6pajbuıoBa Ф. Сабир вэ Дагыстан эдэби^агы, «Азэр-
6aj4aH», 1962, № 5.
Ширэл^’ев М. Сабирин дили Ьаггында бэ’зи ге]длэр.
«Ä3əp6aj4aH», 1963, № 3.
Шэриф Ə. Кечмиш кунлэрдэн (хатирэлэр), Азэрнэшр,
Бакы, 1977.
Шэмидэ Ə. Муасир Иран ]азычылары 6əjyK шайр Ьаг-
гында. «Бакы» гэзети, 17 Maj 1962.
Шэмидэ Ə., Ьачьцева X. Сабир вэ муасир сатирик Иран
поезщасы. Азэрб. ССР ЕА Хэбэрлэри. Ичтимаи елмлэр се-
pHjacbi, 1962, № 5.

в) Классиклэр
Ахундов М. Ф. Эсэрлэри, уч чилддэ. Азэрб. ССР ЕА
HəmpHjjaTbi, Бакы, 1962.
Бакыханов А. А. Бэдии эсэрлэри, Азэрнэшр, Бакы, 1964.
Видади М. В. Сечилмиш эсэрлэри, Азэрнэшр, Бакы, 1968.
Вагиф М. П. Эсэрлэри. Азэрнэшр, Бакы, 1968.
Закир Гасым 6əj. Эсэрлэри, Азэрб. ССР ЕА HəmpHjja-
ты, Бакы, 1964.
Кэнчэви МэИсэти. Рубаилэр. Азэрнэшр, Бакы, 1975.
Кэнчэви Низами. Хоеров вэ Ширин. Азэрб. ССР ЕА
HəınpHjjaTbi, Бакы, 1962.
Мэммэдгулузадэ Ч. Эсэрлэри. Уч чилддэ. Азэрб. ССР
ЕА HəmpHjjaTbi, Бакы, 1967.
Нэсими Имадэддин. Эсэрлэри. Уч чилддэ. «Елм» Нэш-
pnjjaTbi, Бакы, 1973.
Нэсими Имадэддин. Сечилмиш эсэрлэри. Азэрнэшр,
Бакы, 1973.
Нэбати CejHÄ Эбдулгасим. Эсэрлэри, Азэрб. ССР ЕА
HəınpHjjaTbi, Бакы, 1968.
Назим Ьикмэт. Онун Ьаггында фикирлэрим. «ƏAƏönjjaT
вэ Инчэсэнэт» гэзети, 29 Maj 1962.
Сабир M. Ə. Бутун эсэрлэри. Азэрнэшр, Бакы, 1934.
Сабир M. Ə. «ЬопЬопнамэ» уч чилддэ, Азэрб. ССР ЕА
HəmpHjjaTbi, I-чи чилд, Бакы, 1962, З-чу чилд, Бакы, 1965.
, СэЬЬэт А. Эсэрлэри. Ики чилддэ. Азэрнэшр, Бакы, 1975.
Тэбризи Говси. Сечилмиш эсэрлэри. АДУ-нун Həmpııj-
jaTbi, Бакы, 1958.
Тэбризи Гэтран. Диван. Азэрб. ССР ЕА HəmpHjjaTbi.
Бакы, 1967.

121
 Фузули МэЬэммэд. Эсэрлэри. Беш чилддэ. Азэрб. ССР
EA HəmpııjjaTbi, Бакы, 1968.
Хэтаи İllah Исмаил. Эсэрлэри, уч чилддэ. Азэрба]чан
ССР ЕА Нэшри]]аты, Бакы, 1966.
Шнрванн Хагани. Сечилмиш эсэрлэри. Азэрба]чан ССР
EA HəıııpHjjaTbi, Бакы, 1956.
Шнрванн С. Ə. Эсэрлэри, уч чилддэ. Азэрб. ССР ЕА
Нэшрицаты, Бакы, 1967.

г) Рус дилиндэ
Аристотель. Поэтика, изд. «Художественная литерату­
ра», М., 1957.
Абрамович Г. П. Введение в литературоведение, изд.
«Просвещение», М., 1975.
Арсаковский М. О поэтическом мастерство. М., изд.
«Советский писатель», 1960.
Бунин А. С. Приемственность и развитии литературы,
изд. «Наука», Л., 1975.
Бочоров С. Г. Поэтика Пушкина, изд. «Наука», М., 1974.
Виноградов В. В. Стилистика теория поэтической речи.
Поэтика, изд. Академия Наук СССР, Москва, 1963, стр. 171.
Дьяконова Н. Я. Лирическая поэзия Байрона, изд. «Нау­
ка», М., 1975.
Жирмунский В. М. Теория литературы поэтика стилисти­
ка, изд., «Наука», Л., 1977.
Измайлов Н. В. «Очерки творчества Пушкина», изд.
«Наука», Л., 1975.
Лейзеров Н. Л. Образность в искусстве, изд., «Наука»,
М., 1974.
Литература Востока» (сборник статей) изд. «Наука», М.,
1969.
Лобинов Н. М. «Пушкин и восток», изд. «Наука», Глав­
ная редакция восточной литературы. Москва, 1974.
Маяковский В. В. Как делать стихи? Полное собр. соч. в
тринадцати томах. М., Государственное изд. Художествен­
ной литературы. Т., 12, 1959.
Петровский К. Г. Поэзия Маяковского и проблема ро­
мантизма, Москва, 1974.
Петрунина Н. Н., Фридлендер Г. М. Над страницами
Пушкина, изд. «Наука», Л., 1974.

122
 «Поэтический строй русской медики» (сборник статей)
изд. «Наука», Л., 1975.
«Слово в русской советской поэзии» (сборник статей),
«Наука», М., 1975.
Тимофеев Л. И. Основы теории литературы., изд. «Уч­
педгиз», М., 1963.
Томашевский Б. В. Стихи и язык Гослитиздат (Ленин­
градская, отделения), М., Л., 1959.
Томашевский Б. В. Стилистика и стихосложение,
«Учпедгиз», М., 1959.
Фризман Л. Г. Жизнь лирического жанра, изд. «Наука»,
М., 1973.
Чуковский к. И. Мастерство Некрасова, изд. Гослитиз­
дат, 1962.
Шидфар Б. Я. Образия систем Арабской классической
литературы (VI—XII в) изд. «Наука», М., 1974.
Шулговский А. Структурная поэзия искусства, Ленин­
град, 1929.
Щербак А. И. Соотношение аллитерации и рифмы в
тюркакой стихосложении «Народы Азии и Африки», М.,
1961.
Шенгели Г. Техника стиха, изд. Государственной худо­
жественной литературы, М., 1960.
Эткинд Е. Г. «Ритм поэтического произведения, как фак­
тор содержания», статьи в сборнике «Ритм пространства и
время в литературе и искусстве», изд. «Наука», Л., 1974.

123
 МУНДЭРИЧАТ

6н сез................... ....................................................... •3
IФЭСИЛ . ........................................................... • 6
Сабир вэ онун эдэби ирсинин тэдгиги................................
II ФЭСИЛ................................ .... ....................................................

Тэтбиги поетика........................... 32
Нэгаратлар............................................... •'••••• 35
Мустэзад...................................................................... ,51
Узатмалар • ................................................... • • • . 58
Рэдиф ........................... 66
Г а ф и j ə............................................................................. 72
III ФЭСИЛ ...........................................................................

Хэлгилик вэ поетик эзунэмэхсуслуг 84

Эдэби jj ат • 11

Темплан №70, 1994.

Корректору: К. Исмаилова
JwFbLiMaFa верилмиш 24.04. 1996-чы ил. Чапа имзаланмыш
15. 10.1996-чы ил. Кагыз форматы 60X84716- Чап вэрэги 8.
Сифариш 112. Cajbi 200. Ги]мэти 3000 май.
Н. Туси адына АДПУ-нун мэт., Бакы, Y. Ьачыбэрв куч., 34