You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: NOVI IZRAZ, časopis za književnu i umjetničku kritiku

NEW EXPRESSION, magazine for literary and art criticism

Location: Bosnia and Herzegovina

Author(s): Nirman Moranjak-Bamburać
Title: DUH ORIGINALA, KRIVOTVORENJE I DJELOTVORNOST OKVIRA
Spirit of the Original, Faking and the Efficiency of the Frame
Issue: 06/1999
Citation Nirman Moranjak-Bamburać. "DUH ORIGINALA, KRIVOTVORENJE I DJELOTVORNOST
style: OKVIRA". NOVI IZRAZ, časopis za književnu i umjetničku kritiku 06:106-114.

https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=260258
CEEOL copyright 2023

Interpretacije

Nirman Moranjak-Bambura}

DUH ORIGINALA, KRIVOTVORENJE I

DJELOTVORNOST OKVIRA

Borgesove “fikcije”, to je ve} op}eprihva}ena definicija, sastavljene su od tek-

stova a ne od objekata i doga|aja, a njihov je op}i model - ko{marna slika
“Babilonske biblioteke”. To~nije bi, me|utim, bilo re}i da je Borgesov svijet speci-
fi~na “enciklopedija” zanimljivih ideja i pretpostavki, koje se po pravilu mogu
prona}i u ve} gotovim tekstovima. Dok doga|aj nije fiksiran u nekom tekstu,
pisanom ili usmenom, on uop}e nije doga|aj i svoj status mo`e ste}i isklju~ivo
tekstualnim fiksiranjem. Tako se Borgesov “scenarij” povijesti uklapa u post-
modernisti~ko subverzivno poricanje historiografske pretenzije na znanje o
onome {to se “doista dogodilo”, jer se do tog “znanja” sti`e jedino “obilaznicom”
tekstualne prakse. Povijesno je kod Borgesa prisutno jedino u obliku pri~a, i to
takvih pri~a koje nas “zavode” bilo svojom bizarno{}u, kao {to je to slu~aj sa
“op}om povijesti gadosti”, bilo svojom metafizi~kom pozadinom. Njega pona-
jvi{e zanima povijest ideja i ljudskih konstrukcija, koje se na specifi~an na~in
onda podvrgavaju najrazli~itijim strategijama narativizacije, po~ev{i od jednos-
tavnog nacrta za mogu}u pri~u. Treba naglasiti i da Borgesov status unutar post-
moderne prakse, usprkos njegovom privilegiranju fikcionalizacije povijesti,
poetike paradoksa i intertekstualnosti, nikako nije samorazumljiv. Naime,
Borgesov stav prema metafizici te{ko mo`emo poistovjetiti sa postmodernisti~-
kom kritikom, jer je on u najmanju ruku dvosmislen: metafizika je njegova
opsesivna metatema, ali ne mo`e izbje}i efekte proizvedene paradoksalno{}u
“borgesovske poetike” (v. tekst “Borges i ja”). U rje{avanju tog pitanja svakako

izraz
novi

zima ’99., stranica 106.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Nirman Moranjak-Bambura} Duh originala, krivotvorenje i djelotvornost okvira

treba ra~unati i sa specifi~nim zna~enjem koje se pridaje pojmu metafizike, jer,

naprimjer, u pjesmi “Lice” nalazimo da je rije~ o “dvojbama, {to ih ne bez
oholosti, nazivljemo metafizikom” (podvukla N.M.). Borges tako|er ne potkopa-
va tek nosivi trop “zakonite povijesti”, ve} prije zastupa “metaforu teksta” kao
`udnju za metafizi~kim sintezama - `udnju za koncepcijom vje~nosti: “stil `elje
je vje~nost” (“Povijest vje~nosti” str. 78). Tako je jedan od osnovnih paradoksal-
nih generativnih mehanizama njegovih pri/povijesti su~eljavanje ideja povi-
jesnog slijeda i kru`nog vremena, slutnja vje~nosti kao emocionalnog trenutka i
u~enja o povijesti kao melodramati~noj i groznoj povijesti gadosti, ili pak kao o
op}oj Geistgeschichte, gdje se pri~a i pripovijedanje susti`u i ne mogu se nikada
sti}i poput Ahila i kornja~e, a ljudsko tijelo postaje, kako bi rekao LaCapra,
“slovo” preko koga prelaze sva mogu}a zna~enja tog fascinantnog ljudskog
izuma, koji se zove povijesno{}u.
Paradoksi vremena, dakle, mogu se shvatiti kao jedna od Borgesovih klju~nih
metatema i dubinski generator njegovih pri/povijesti. Daleko od toga da ideja
vremena ima za njega jednozna~an smisao kakve koncepcije, ~ijoj bi realizaciji
trebala doprinijeti “volja za pripovijedanjem” i prisvajanje si`ea koje nudi histo-
riografija, ili ih ovaj autor sam izmi{lja kao svoju polaznu pretpostavku za fingi-
ranje pripovjedne situacije. Povijesno vrijeme je metatema utoliko {to je krono-
lo{ka susljednost upisana kao mogu}nost i u pri/povijest o Babilonskoj bibliote-
ci, dok je ona sama jedna od metafora kru`nog vra}anja. Vrijeme je bremenito
fabulom i uz to jo{ paradoksalne strukture kao i Borgesov katalog paradoksalnih
objekata i situacija, kao {to su Biblioteka, Ogledalo, Vrt razgranatih staza,
Labirint, Knjiga, Alef. Otuda proizilazi i borgesovsko stalno poigravanje sa
paradoksima beskona~nog regresa, s odnosima beskona~nog i kona~nog, kro-
nologije, vje~nog vra}anja, odnosno vje~nosti i njene povijesti, kontingencije,
postojanja, istovjetnosti i razlike, spoznaje…
Jedna od varijanata borgesovskog Labirinta je i ciklus “Povijest vje~nosti”1.
Oksimoronska struktura ove metateme, razgranava se u kvazifilozofski esej o
okvirnoj temi, kvaziteorijski esej o kenningaru i metafori, te eseje o u~enju o cik-
lusima i kru`nom vra}anju, pri/povijesti o prevodiocima pri~a iz Tisu}u i jedne
no}i i dviju “zabilje`aka”: o “Pristupu Almutasimu” i o “umije}u vrije|anja”.
Va`no je ovdje primjetiti, da Borgesove eseje u biti tako|er treba shvatiti kao
paradoksalni postmodernisti~ki `anr: oni su hibridizirane forme “samoverbali-
zacije” i povijesnog pripovijedanja, te tako i same bremenite “pri~ama”. Kod
Borgesa sam proces mi{ljenja ima bitno pripovjednu strukturu, te nije ni ~udo da
se kod njega naj~e{}e radi o “propusnosti” granice me|u razli~itim iskaznim
`anrovima i njihovim modusima, me|u stvarno{}u i fikcijom.

1 J. L. Borges. Sabrana djela. 1932 - 1944. Zagreb, 1985.

izraz
novi

zima ’99., stranica 107.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Interpretacije

Ovdje }e nas zanimati status pri/povijesti o prevodiocima Pri~a iz tisu}u i

jedne no}i u op}em okviru “povijesti vje~nosti”. Uzmemo li u obzir da pojam
okvira podrazumijeva istovremeno postavljanje i izigravanje, jasno je da postu-
pak uokviravanja slu`i Borgesu, ba{ kao i u nizu njegovih pri~a, kao provjereno
sredstvo razvijanja strategije jedne nelinearne naracije kombinovane sa strategi-
jom vi{ekratnog probijanja granica koje dijele nabrojane tekstove. Paradoks
povijesti i vje~nosti je paradoks kretanja i mirovanja, jedinstva i mno{tva,
kona~nog i beskona~nog, arhetipskog i simboli~kog, traga~a i tra`enog… U tom
kontekstu, problem prevo|enja, kru`nog kretanja tekstova kroz razli~ite jezi~ke
sisteme, zanimljiv je problem za promi{ljanje problema vje~nog, kao tajanstvene
sjene koja prati knji`evnost. “Bez neke vje~nosti, bez istan~anog tajnog zrcala u
kojem se ogleda ono {to je bilo u du{ama, op}a povijest, a u njoj i na{a osobna
povijest, izgubljeno je vrijeme - {to nas pretvara u nelagodno stanje utvara” (77).
Stoga je svijetu potrebna vje~nost, a ako je Svijet predstavljiv kao metafora
Knjige (i obratno), onda je jasno da i arhetipovi i ideja vje~nosti obe}avaju “pot-
punije posjedovanje”. Ni{ta zato {to je odnos izme|u kru`nog vra}anja i susljed-
nosti za praksu neva`an, a za razum - neodlu~iv. Borges, ina~e opsjednut poet-
ikom paradoksa i ~as ~udovi{nom, ~as neodoljivo privla~nom igrom zrcala, svoju
fragmentarnu, partikulariziranu i kontingentnu “povijest vje~nosti” svjesno
izla`e rizicima bezdanosti.
Efekat koji Borges posti`e pripovijedanjem fragmenata iz historije zapad-
noeuropskog prisvajanja arapske tradicije je upravo efekat “potpunijeg posje-
dovanja”, {to je onda i podlo`no sjen~enjima arhetipskog. Tekst o prevodiocima
Pri~a iz tisu}u i jedne no}i je na prvi pogled izveden u tipi~nom modusu filolo{ke
rasprave. Me|utim, s obzirom da je umetnut u pri~u o jednoj “neprijateljskoj
dinastiji” i pretenduje na “objektivno pripovijedanje” histori~ara, a istovremeno
se izla`e rizicima upotrebe prvog lica, ovaj tekst, kao i drugi tekstovi u datom cik-
lusu, prelazi u status historiografske metafikcije. Poduhvat prevo|enja, ba{ kao i
metafora, ili najrazli~itiji tipovi ljudskih konstrukcija i konvencija, zauzimaju u
semanti~kom ~etverokutu ~ija je semanti~ka os odnos Vje~nostßàPovijest, pozi-
ciju eksplozivnog, ili radikalno negativnog ~lana, {to i jest paradoksalna struktu-
ra pri/povijesti o Vje~nom vra}anju.
Kako bismo lak{e pristupili daljoj razradi Borgesove koncepcije historio-
grafske metafikcije, poku{a}emo njegovu “pri~u” o prevodiocima staviti na
probu jednog drugog teksta, koji je kod nas objavljen u ~asopisu “Lica” (11-
12/1998). Radi se o tekstu Roberta Irwina “Hiljadu i jedna no} na zapadnim jezici-
ma” (str. 51-62), koji je redakcija (?) znakovito ozna~ila nadnaslovom
“Djelo/tvornost tradicije”2. Svjesno ili nesvjesno, ova redakcijska nadinter-

2 Nakon što je ovaj tekst bio napisan, pojavio se kod nas cjelovit prijevod Irwinova djela Hiljadu
i jedna noæ na Zapadu (preveo E. Kariæ; Sarajevo, 1999.g.). Dio tog prijevoda koji je objavljen u
“Licima” u knjizi æe se naæi kao poglavlje pod naslovom “Lijepi nevjernici”. Iako je u Irwinovu djelu

izraz
novi

zima ’99., stranica 108.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Nirman Moranjak-Bambura} Duh originala, krivotvorenje i djelotvornost okvira

pretacija korespondira sa Irwinovim uvodom: “Kako je Jorge Luis Borges jed-

nom primijetio ni{ta nije tako zbiljski povezano sa knji`evno{}u i njezinom pla-
hom tajnom kao pitanja koja podsti~e prijevod.” Tradicija koja “tvori djelo” je
tipi~na borgesovska paradoksalna struktura umno`avanja zrcala i neodlu~ivosti
rje{enja problema ko na koga djeluje: traga~ na tra`enog, odnosno prethodnici
na sljedbenika ili obratno. Sljedstveno - tvore li djela tradiciju, ili tradicija tvori
djelo (v. o tome u “Kafka i njegove prete~e”)? Irwinove nakane su filolo{ko-pozi-
tivisti~ke prirode, te je njegova tema izlo`ena na iscrpnoj historiografskoj gra|i,
uokvirena razmatranjem arabiste o te{ko}ama prevo|enja No}i napisanih na tzv.
srednjearapskom, sa kojima se mora nositi svaki prevodilac na zapadne jezike.
Te probleme Irwin povezuje sa nedostatkom odgovaraju}eg rje~nika i gramatike,
koji bi prevodiocima omogu}ili osnovnu pomo} u njihovom radu. Ostali proble-
mi ti~u se lingvisti~kih odlika arapskog jezika i dvosmislenosti problema “nepre-
vodivosti”. Ono {to je za~u|uju}e u ovom uvodu je, da je ta sudbinska neekvi-
valentnost svakog prijevoda No}i, kako to autor isti~e u samom po~etku, bila,
mo`da, uzrokom da su “Arapske no}i bile tako {iroko i tako ~esto prevo|ene na
zapadne jezike da se, usprkos arapskom pred`ivotu ovih pri~a, dolazi u malo
isku{enje da se No}i uzmu primarno kao djelo evropske knji`evnosti.”(str. 51)
Ovo je momenat koji je na neki nedoku~iv na~in “inficiran” spomenom
Borgesovog imena u samom po~etku. Me|utim, te “boljke” autor se u daljem
izlaganju “povijesti prevo|enja” No}i na zapadne jezike osloba|a tipi~nom filo-
lo{kom gestom: Borges se ubrzo premje{ta u prostor fusnota, na neki na~in “pro-
goni” na margine glavnog teksta, kao bi mu u tom statusu uobi~ajene
znanstvene reference bila oduzeta sva magija prethodnika. Uostalom,
borhesovski paradoksi nikako nisu tema ovog znanstvenika. Naprotiv, on iznosi
~injeni~nu kronologiju utemeljenja No}i u zapadnoeuropsku znanost i

Borges zauzeo zna~ajno mjesto s obzirom na njegovo ~itanje Noæi, ne smatram da se nešto bitno
mijenja u mom vlastitom uvidu, ako se uzme knjiga u cjelini, a ne tek jedno njeno poglavlje. Istina,
posljednje poglavlje svoje knjige Irwin posveæuje “Djeci Hiljadu i jedne noæi”, gdje se daje pregled-
na analiza uticaja Arapskih noæi na Borgesovu poetiku. Tu se, re~eno jezikom suvremene knji evne
teorije, “zaplet ~itanja” ti~e ne više prevodilaca i filologa, veæ zapadne knji evnosti i velikih pripov-
jeda~a i pjesnika, tako da se na kraju suo~avamo s ~itavom jednom “imaginativnom poetikom” zas-
novanom na zgusnutom zapletu “pripitomljavanja Drugog”. Ipak, najzanimljviji je, s motrišta moje
teze o “krivotvorenju”, tradiciji i djelotvornosti uokviravanja, pratiti kako se u Irwinovu temu rigidne
opozicije Orijent / Okcident upliæe “govor” disciplinarne zajednice znanstvenika, koji “opunomoæu-
je” “ispravno ~itanje”. Irwin, na primjer, nekoliko puta referira na Orijentalizam E. W. Saida i
postkolonijalnu kritiku orijentalnog diskursa, ali ne uspijeva do kraja “rascijepiti” diskurz orijental-
izma, “njegovu iznutarnju ~vrstinu i stroge procedure” (Said). Ali, ovo je jedna druga tema, kojom se
vrijedi naknadno pozabaviti u kontekstu odnosa Znanje - Moæ, kao i u vezi s kulturološkim strategi-
jama i taktikama, koje se ti~u nas samih, a trebale bi se kriti~ki reflektirati, jer je problem prijevoda i
prevodivosti jedan od aspekata konstrukcije identiteta. Ne treba zaboraviti, da je bosanska kultura
sada i sama obogaæena prijevodom Hiljadu i jedne noæi Esada Durakoviæa, niti da je, u svezi sa
nizom posljednjih kulturnih projekata, vrijeme da se otvori i diskusija o “otvaranju mjesta za
Drugog”, “pripitomljavanju drugosti”, pa i o diskurzu orijentalizma i akademskoj zajednici.

izraz
novi

zima ’99., stranica 109.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Interpretacije

knji`evnost, osvjetljava po~etke orijentalistike, uvodi kriterije vrednovanja pri-

jevoda (nikako nedvojbene, rekao bi Borges) i, {to je tako|e tipi~na gesta filolo-
ga, ostavlja nadu da }e “duh originala” s razvojem zapadne orijentalistike ipak
jednom biti dostignut. U igri su pred nama svi konstitutivni elementi jedne
znanstvene zajednice: njene tipi~ne konvencije (izme|u ostalog i konvencije
polemike i dijaloga), samoutemeljuju}e odluke, uklju~ivanje u tr`i{te kulture
kojim kru`i simboli~ki kapital i gdje je “duh originala” analogon “lebde}em iden-
titetu” novca. Motiv krivotvorenja izvornih vrijednosti, me|utim, nije ipak stav-
ljen u zagrade. Irwin uspostavlja razliku izme|u doslovnosti i transparentnosti
prijevoda, a uz to jo{ motivira karakteristike prijevoda, odnosno njihova odstu-
panja od “duha originala”, biografijama njihovih autora. ^ini se da je u tom
“biografskom” nadopunjavanju Arapskih no}i skriven jo{ jedan borhesovski
“ispad”, ali je on ovdje ipak nehoti~an, jer proizilazi direktno iz institucionalnog
okvira samog teksta. Biblio-biografski metod je tipi~na tehnika orijentalne
filologije, pa tako efekat za~udnosti biva prigu{en, iako ne i sasvim otklonjen.
Prva razlika koja pada u o~i uspore|ivanjem Borgesovog i Irwinova teksta je
tipi~no borhesovska strategija sa`imanja u odnosu na filolo{ku iscrpnost. Ona je
proizvod kako Borgesove imanentne poetike, tako i ~injenice da on pripada
institucionalnoj zajednici knji`evnika, a ne znanstvenika. Eksplicitno je nalazi-
mo iskazanu u prologu njegovim “Izmi{ljajima”: “Zamorno je i nezhvalno
natezanje pisati op{irne knjige, razlagati na petsto stranica zamisao koja se
savr{eno da izre}i u nekoliko minuta. Bolje je uzeti kao da te knjige ve} postoje,
i dati sa`etak, komentar.” (str. 137) Efekt te izvedbene strategije je i izvla~enje na
povr{inu tajanstvenih srodnosti, ponekad mo`da manje prividnih od raz-
likovnih crta, kako to Borges isti~e u tekstu o metafori. Stoga on i pripovijeda
svoju pri~u o avanturi susreta naj~uvenijeg arapskog rukopisa i Zapada,
ograni~avaju}i se na tri lika: kapetana Burtona, doktora Mardrusa i Enna
Littmanna. “Bo~no” on uvodi i druge prevodioce, ali su mu upravo ova trojica
dostatna za njegovu zamisao. Prvi prevodilac Pri~a iz tisu}u i jedne no}i ima
specifi~an status “utemeljitelja jedne neprijateljske dinastije”, te kao takav mo`e
da se “otjelotvori” tek u okviru pri~e o Burtonu, odnosno dvosmisleno umet-
nute/okvirne pri~e o “op}oj povijesti prevo|enja”. Suglasno tipi~no borhesov-
skom paradoksu bilo kog identiteta, a autorskog posebno, Gallandov slu~aj
morao je ve} biti virtualno upisan u cikli~ku beskona~nost (~iji je simbol i broj hi-
ljadu i jedan) {to je proizvodi [eherzadino pripovijedanje, kao {to ga i progre-
sivno pojavljivanje pretendenata na njegovu poziciju prvog u nizu, regresivno
neminovno nanovo preispisuje.
“Jedan gospodin, lica ukra{enog brazgotinom zadobivenom u Africi -
kapetan Richard Francis Burton, engleski konzul - zapo~eo je 1872. u tr{}anskoj
pala~i s vla`nim kipovima i manjkavim sanitarnim instalacijama slavni prijevod
knjige Kitab elf lejle we lejle, koja je i na Sjevernom polu poznata pod naslovom

izraz
novi

zima ’99., stranica 110.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Nirman Moranjak-Bambura} Duh originala, krivotvorenje i djelotvornost okvira

Pri~e iz tisu}u i jedne no}i. Jedna od skrivenih svrha njegova rada bila je: uni{titi
drugog gospodina (jednako garave maurske brade, jednako preplanula lica) koji
je u Engleskoj sastavljao neki veliki rje~nik, a umro mnogo prije nego {to ga je
Burton stigao uni{titi. Bio je to orijentalist Edward Lane, autor vrlo bri`ljiva pri-
jevoda Pri~a iz tisu}u i jedne no}i, koji je zamijenio Gallandov prijevod. Lane je
prevodio protiv Gallanda, Burton protiv Lanea; da bismo razumjeli Burtona,
valja razumjeti tu neprijateljsku dinastiju.” (107) Ne treba posjedovati previ{e
znanja iz teorije pripovijedanja, pa da se u ovom po~etku Borgesovog kvazifilo-
lo{kog eseja uo~i svjesna upotreba tehnika fikcije. Iz diskurzivnog registra histo-
riografske biografije, lik Burtona se jednom na~elno fikcionalnom i odlu~nom
gestom - uvo|enjem lika, njegovom prvom identifikacijom - brazgotinom i dru-
gom - punim imenom, te smje{tanjem u prostor, ubacuje u diskurzivni poredak
fikcije, u pri~u o skrivenim motivacijama prevodila~ke prakse izuzetnih teksto-
va. Fikcionalne tehnike na{le su se tako u jukstapoziciji i efekat takvog postupka
neizbrisivo baca svoju sjenu na dalje komentiranje i procjenjivanje zapadno-
europskih “pripitomljavanja” “radikalne drugosti” Istoka.Vidje}emo na kraju da
su skrivene motivacije prevodila~ke djelatnosti historiografski i biografski
konkretizirane i istodobno imaju prikriveni metafizi~ki zna~aj. To je jedna
slo`ena mre`a odnosa “originala” i “kopija”, povijesti i vje~nosti, konkretnih kul-
turolo{kih fenomena i arhetipa Knjige. Prevodioci Pri~a iz tisu}u i jedne no}i
dosljedno se fikcionaliziraju u svom poduhvatu traganja za najizvornijim
rukopisom i “najoriginalnijim doprinosom” uvo|enja Arapskih no}i u europsku
kulturu. Ono {to izbija ispod ovog tekstualno povr{inskog zapleta je avantu-
risti~ki duh njegovih glavnih u~esnika, njihova predodre|enost da budu
preispisani i zavedeni [eherezadinim pripovijedanjem i njihova istovremena
“istetoviranost” vlastitom i konkretnom povijesnom situacijom. ^ak ni
Burtonova “brazgotina” ovdje nije slu~ajna: ona se pretvara u specifi~nu “tropo-
lo{ku maskaradu”, koja uklapa ovaj “esej” u latinoameri~ku tradiciju {to “vrvi”
od o`iljaka, te tako, po ko zna koji put u Borgesovim labirintima, uprizoruje
“istetoviranost” tijela tekstovima.
Ali ovo, dakako, nije sve. Dosljedan svojoj poetici paradoksa, Borges vlastito
vrednovanje prijevoda arapskih pri~a ne zasniva kao kod filologa na razlikova-
nju doslovnosti, transparentnosti ili kulturolo{ke misije jednog prijevoda. “Duh
originala” i “povijesno krivotvorenje” za njega su prije problem u katalogu
intelektualnih bizarnosti, nego tema bezli~ne filolo{ke rasprave. Njihov je
me|usobni odnos nerje{iv, kao {to je nerje{iv paradoks “la`ljivca” ili paradoks
istovjetnosti. Jasno je onda za{to se bezli~no “mi” filolo{ke rasprave izla`e sub-
verziji prvog lica jednine. Iz rasprave o prevodiocima prote`u se jasne niti
“paukove politike”- mre`e pripovijedanja koja se razvija u razli~itim smjerovima
prema Borgesovom “tekstu stvarala{tva” u cjelini. Svi postupci upotrebljeni u
pri~i o prevodiocima Pri~a, od fikcionalizacije, dokumentarnosti, reminiscencija

izraz
novi

zima ’99., stranica 111.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Interpretacije

na druge tekstove, komentara polemika oko postoje}ih prijevoda, te “pod-

vodne” rasprave o ambivalentnoj prirodi samog arapskog rukopisa i njegovih
mistifikacija (naro~ito o bestidnosti i ~udesnosti ovih pri~a u europskom kontek-
stu), uklapaju se u ambivalentan status Tisu}u i jedne no}i u okviru Borgesove
intertekstualne prakse. Borgesova fascinacija [eherezadinim pripovjednim
strategijama, njeno lukavo podsticanje “`udnje za pripovijedanjem”, tako da se
pred ~itaocima otvara beskona~na scena @elje, vidljiva je iz mnogobrojnih pje-
sama, pri~a i eseja. Ali, to je i opasna knjiga (kao u pri~i “Jug”) koja zastire
stvarnost i, jednovremeno, knjiga-uzor misti~nog efekta kru`nog kretanja u
nerje{ivo paradoksalnom odnosu sa susljedno{}u.
Paradoks prevo|enja Borges poentira likom Enna Littmanna i njegovom
“njema~kom ~estito{}u”. Prije toga je “princip” prevo|enja - “biti druk~iji”, raz-
vio u odnosima Gallanda i Lanea i onda ih subvertirao u “legendu o Burtonu”.
Burtonova tehnika prevo|enja u skladu je sa legendama o njegovim “preru{a-
vanjima” dok se upoznavao sa arapskom kulturom, a ako je Galland osniva~
“neprijateljske dinastije prevodilaca Arapskih no}i”, Burton je utemeljitelj pos-
tupka ponovnog preispisivanja uvodne i zaklju~ne pri~e, koji }e se usavr{iti kod
Mardrusa. Mardrusa, pak, prati slava najdoslovnijeg prevodioca. I Borges, {to se
vidi iz njegovog ironi~nog obrtanja ove tvrdnje u sumnju, definitivno stabilizira
glavni motiv svoje pripovijesti: paradoks doslovnosti. U Borgesovom komen-
taru ispostavlja se da je Mardrusova slava zasnovana na fiktivnom kriteriju.
Mardrus, istina, ne pripitomljuje Arape kao Galland, niti “igra” na kartu
pornografije i {arolikosti stila kao Burton, ve} oboga}uje njemu nepojmljivo
“siroma{tvo” isto~nja~kog kolorita. Kod Irwina nalazimo da je Mardrus tvrdio da
je upravo njegov prijevod izveden tehnikom rije~-za-rije~, Borges dokazuje da je
on prevodio ne rije~i, ve} prizore. Me|utim, Borgesova ironija nije usmjerena na
kvazivjerodostojnost Mardrusova prijevoda, nego na sumnjivu vrijednost do-
slovnosti. Borges ustvari brani Mardrusa od Mardrusa koji se hvali doslovno{}u,
isti~u}i u prvi plan njegovo “sretno krivotvorenje”. Motiv “doslovnosti” se stoga
upisuje ne u kvalitet prijevoda, ve} u pri~u o “neprijateljskoj dinastiji”.
Nakon ~itavog ovog zapleta englesko-francuskog nadmetanja, prelazi se na
njema~ki teren i me|u ~etiri spomenuta njema~ka prevodioca, izdvaja, kako smo
ve} rekli, Littmann. Za razliku od ostalih prevodilaca, Littmannov lik se, u
prvom redu, otimlje tehnici fikcionalizacije. Nema ni o`iljka, ni paradoksalne
sudbine: tek krajnje redukovano nabrajanje podru~ja njegovog interesovanja,
koje prili~i akademskom filologu. Borgesov komentar njegovog bezli~nog stila je
tako|er koncizan: u Littmanna, “koji ne zna lagati”, nema ni~eg drugog osim
njema~ke ~estitosti. Littmannova figura definitivno ispada iz o~aravaju}e
`ivopisnosti ostalih prevodilaca. Treba napomenuti da su ove biografije i skrive-
na podloga njihova prevodila~kog djela, mo`da jo{ `ivopisniji kod Irwina, ali je
efekat te `ivopisnosti tu sasvim druge prirode, jer “zaplet rivalstva” cilja na “pre-

izraz
novi

zima ’99., stranica 112.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Nirman Moranjak-Bambura} Duh originala, krivotvorenje i djelotvornost okvira

poruku” “onima koji `ele okusiti No}i i dobiti istinski utisak o stilu i umjetnosti
ovih pripovijesti”. I, {to je va`nije, u Irwina nema nikakve aluzije na mogu}nost
da se ova “`ivopisnost” stavi u odnos sa {arolikim svijetom arapskih pri~a, {to se
iz jukstapoziranih Borgesovih tehnika fikcionalizacije samo po sebi name}e.
Borges tim tehnikama kao da sugerira neku tajanstvenu vezu izme|u
beskona~no cikli~nog [eherzadinog pripovijedanja, smje{tenog u kona~-
nost/beskona~nost “tisu}u i jedne no}i”, i duhovne avanture ovih kreativnih
krivotvoritelja, kao i njihovih `ivopisnih biografija. Naime, svi njihovi poduh-
vati, pa i oni sami kao povijesne li~nosti, legitimiraju se tek ~injenicom da je rije~
o - prevodiocima No}i. Drugim rije~ima, da nisu bili prevodioci ovog velikog
djela arapske kulture, oni uop}e ne bi bili. Upravo je, dakle, ~udesni arapski
zbornik mjesto njihove (samo)identifikacije. Borgesov pak zaplet, zasnovan na
rivalstvu “prevodila~ke dinastije”, Littmannova figura na neki na~in preusmje-
rava. Ili, to~nije, osvrtom na djelo ovog prevodioca Borges potkopava svoje
prethodne pripovjedne strategije prelaskom na konvencionalan stil filolo{ke
polemike, ciljaju}i time u jednu drugu metu: definitivno se i javno sad prelazi na
temu metafizi~kih “duhovnih susreta” i to posredstvom negativne reference
povijesnog momenta kada taj susret izostaje. “Njema~ka ~estitost” je suvi{e
malo, ka`e autor, jer ~udesnost No}i trebala bi biti opet promi{ljena na
njema~kom, u skladu sa njema~kom tradicijom fantasti~ne knji`evnosti.
Littmann je ustvari bezli~an, a to je jedina mana koju prevodiocima Borges ne
mo`e oprostiti. Su{tinu zavodljivosti Pri~a iz tisu}u i jedne no}i Borges komenti-
ra Tennysonovim stihom: “Pomno obra|ena isto~nja~ka bjelokost, kugla u
kugli”. Mje{avina konkretnog, apstraktnog i ~udesnog, ove arapske pri~e se
izla`u slu~aju koji se poigrava simetrijama, oprekama, digresijama. Ali, sve to
skupa ne zna~i da tajanstvena srodnost njema~kog i orijentalnog “duha” ne}e
jednom izbiti na vidjelo: da li }e Kafka biti taj koji }e jednom “organizirati i nagla-
siti te igre, koji }e ih preina~iti na njema~ku, prema njema~koj Unheimlichkeit”?
“Sretno i kreativno iznevjeravanje” i hronotop susreta, stvarni je, dakle,
Borgesov knji`evni prilog teoriji prevo|enja. Izgleda da je upravo u krivo-
tvorenje utisnut “duh originalnosti”, a time na prevodila~ke izvedbe teksta pada
sjenka vje~nosti, izvedena direktno iz ideje pantekstualizma i intertekstualne
prirode svakog stvaranja. Ujedno, ne smije se sa sigurno{}u tvrditi ni da je Enno
Littmann definitivno osu|en, jer u skladu s paradoksom istovjetnosti, jednom
od generatora Borgesovih pripovjednih struktura, ni{ta nas ne spre~ava da se
prisjetimo poduhvata Pierra Menarda, pisca Don Quijotea, koji nas navodi na
pomisao o virtuelnoj mogu}nosti da ~ak i doslovnost ima vlastiti stil i da je ~ak i
ona pokrenuta potajnom rivalskom `udnjom. Vratimo li se u kru`nom kretanju,
kojim ipak ne sti`emo u to~ku od koje smo po{li, moramo ponoviti, osje}aju}i
istu onu vrtoglavicu koja nas susti`e od borhesovskih omiljenih rekurentnih
pripovjednih struktura {to imaju okus cikli~ne beskona~nosti: stil `elje je

izraz
novi

zima ’99., stranica 113.

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Interpretacije

vje~nost. S druge strane, negativna autoreferencijalnost posljednje bilje{ke iz

ciklusa o povijesti vje~nosti, ona koja upozorava na konvencije i misti~nu osnovu
“umije}a vrije|anja”, prisiljava nas da zadr`imo mjeru opreza pri svakom
ishitrenom zaklju~ku.

izraz
novi

zima ’99., stranica 114.

CEEOL copyright 2023