You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: NOVI IZRAZ, časopis za književnu i umjetničku kritiku

NEW EXPRESSION, magazine for literary and art criticism

Location: Bosnia and Herzegovina

Author(s): Zdenko Lešić
Title: Osnovna Obilježja Postmoderne Književnosti
Basic Characteristics of Post-Modern Fiction
Issue: 27-28/2005
Citation Zdenko Lešić. "Osnovna Obilježja Postmoderne Književnosti". NOVI IZRAZ, časopis za
style: književnu i umjetničku kritiku 27-28:5-16.

https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=11632
CEEOL copyright 2023

Zdenko Le{i} Osnovna obilje`ja postmoderne knji`evnosti

Zdenko Le{i}

OSNOVNA OBILJE@JA
POSTMODERNE KNJI@EVNOSTI

Modernizam i postmodernizam
Doba u kojem `ivimo ~esto se obilje`ava izrazom postmodernizam, {to ozna-
~ava ne samo trendove u suvremenoj umjetnosti i kulturi ve} i odre|ene aspe-
kte modernog dru{tva. Izraz nije nov, ali je tek krajem {ezdesetih godina XX sto-
lje}a po~eo dobijati odre|enije zna~enje, i to najprije kao oznaka za ona struja-
nja u poslijeratnoj umjetnosti i knji`evnosti koja su napustila uvjerenja i prose-
dee modernizma iz prve polovice stolje}a, da bi zatim postao oznaka za sve su-
vremene pojave koje odbacuju svaki tradicionalni - i realisti~ki i modernisti~ki -
koncept umjetnosti i knji`evnosti. U posljednje dvije decenije izraz je znatno
pro{irio zna~enje i naj~e{}e ozna~ava one vidove modernog `ivota koji su nakon
pedesetih godina, u uvjetima “poznog kapitalizma”, bitno odredili ideologiju,
kulturu i umjetnost na{eg vremena. (U tom pro{irenom zna~enju izraz je upotri-
jebio Jean-François Lyotard u svojoj izvanredno utjecajnoj knjizi Postmoderni
uvjeti `ivota: izvje{taj o znanju).
U knji`evnosti i umjetnosti postmodernizam se na dva razli~ita na~ina tuma-
~i u odnosu na modernizam kao pokret koji je bio dominantan u prvoj polovici
XX stolje}a.
S jedne strane, postmodernizam se shva}a kao opozicija modernizmu. Tako
je Ihab Hasan u svojoj knjizi Postmoderni obrt (1987.) ponudio dugi spisak binar-
nih opozicija koje distingviraju modernizam i posmodernizam. Izme|u ostalog,
po njemu, ta dva perioda se razlikuju i u sljede}em:

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 5

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Modernizam obilje`ava: Postmodernizam obilje`ava:

Forma (povezana, zatvorena) Antiforma (nepovezana, otvorena)
Namjera Igra
Plan Slu~ajnost
Hijerarhija Anarhija
Umije}e/Logos Iscrpljenost/Ti{ina
Umjetni~ki predmet/Zavr{eno djelo Proces/ Izvedba/Doga|anje
Distanca Participacija
@anr/Granice Tekst/Intertekst
Semantika Retorika
Ozna~eno Ozna~itelj

Me|utim, postmodernizam ne predstavlja toliko suprotnost modernisti~kim

izra`ajnim postupcima koliko modernisti~kom senzibilitetu. Jer, postmodernisti
su upravo od modernista preuzeli mnoga stvarala~ka rje{enja koja su zna~ila
prevazila`enje tradicionalne koncepcije umjetnosti i knji`evnosti: odbacivanje
perspektive i preslikavanja stvarnosti u slikarstvu, zanemarivanje melodije i har-
monije u glazbi, napu{tanje strogih metri~kih oblika u poeziji i realisti~kog pro-
sedea u narativnoj prozi. Me|utim, dok su modernisti s nelagodom pratili sve
ve}u fragmentaciju dru{tva i s tugom priznavali ~ovjekovu bespomo}nost pred
slijepim razvojem tehnologije i potpunom komercijalizacijom modernog `ivota,
postmodernisti na to reagiraju druk~ije. Oni su svjesni da se svijet nakon drugog
svjetskog rata radikalno promijenio i zapravo nemaju ni{ta protiv toga. Oni poz-
dravljaju napredak tehnologije do kojeg je do{lo u razvijenim zemljama Zapada,
posebno napredak u elektroni~koj industriji i u razvoju komunikacija. Zato im je
strana modernisti~ka nostalgija za jednim ranijim dobom u kojem je jo{ bila mo-
gu}a vjera u neke vje~ne vrijednosti `ivota.
Ta razlika u osnovnom stavu izme|u modernistâ iz prve polovice XX stolje-
}a i postmodernistâ najbolje se vidi u kori{}enju postupka tzv. fragmentacije, koji
je zajedni~ki i modernisti~koj i postmodernisti~koj umjetnosti. Naime, jo{ su mo-
dernisti – i u slikarstvu i u poeziji - poduzeli da u svojim djelima sugeriraju ra-
sap svijeta pomo}u nepovezanih fragmenata, koji predstavljaju ulomke nekih
razlomljenih cjelina. (U slikarstvu takve su, na primjer, vizije Salvadora Dalija, a
u poeziji takva je Eliotova poema Pusta zemlja). Ali je kod njih pri tome uvijek
preovladavao ton lamenta i o~ajanja {to se moderni svijet jo{ samo tako mo`e
predstaviti: fragmentima, ulomcima, krhotinama. Postmodernisti taj isti postu-
pak jo{ drasti~nije sprovode, ali to ~ine s vedrinom, smatraju}i da je fragmenta-
cija i u suvremenom `ivotu i u suvremenoj umjetnosti proces koji ~ovjeka oslo-

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 6

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Zdenko Le{i} Osnovna obilje`ja postmoderne knji`evnosti

ba|a od tiranije totalitarnosti, od pot~injenosti velikim sistemima koji pretendi-

raju da su jedini u posjedu Istine i da njihove ideje imaju univerzalnu va`nost.
(Takve sisteme Lyotard je nazvao grand naratives). Ukratko, dok su modernisti
o~ajavali nad fragmentacijom `ivota, dru{tva i kulture, postmodernisti je poz-
dravljaju kao razbijanje iluzije o jedinstvu svijeta i kao afirmaciju razli~itosti i
pluraliteta `ivota.
S druge strane, postmodernizam se bez svake sumnje mo`e vezati za ona
strujanja u modernizmu iz prve polovice XX stolje}a koja su hrabro kr~ila nove
putove, kao dadaizam, konstruktivizam, kubo-futurizam i nadrealizam, koja su
dosljedno ukidala mimeti~ku koncepciju umjetnosti i knji`evnosti u korist pro-
pitivanja izra`ajnih mogu}nosti samog medija (boje, drveta, vizuelnih znakova,
jezika kao zvuka itd.) i koja su vi{e cijenila eksperiment nego zavr{eno djelo.
Umjesto predstavljanja stvarnosti ta je avangardna umjetnost predstavljala svoju
vlastitu “tehniku”, svoj “obna`eni postupak”, svoje umije}e konstruiranja.
Umjesto djela kao dovr{ene organske cjeline ona je preferirala proces, tj. stvarala-
~ku aktivnost kao igru bez zadatog zavr{etka. Postmodernizam je samo produ-
`io te avangardne tendencije unutar modernizma i razvio ih do krajnjih mogu-
}nosti. To se naro~ito odnosi na tekstualne strategije postmoderne proze, koja je
u prvi plan dovela svoju vlastitu tekstualnost, iz koje nestaje autoritativni glas
sveznaju}eg naratora i zapo~inje jedna jezi~ka igra, u kojoj rije~i svoja zna~enja
priskrbljuju isklju~ivo u me|usobnim relacijama, a ne u odnosu na neku pre-
egzistentnu realnost. Ako se uop}e i javlja neki narator, on manje vodi “pri~u”, a
vi{e propituje moduse samog pri~anja, stalno aludiraju}i na artificijalni karakter
narativa iz kojeg se javlja. A ono “ja” koje je nu`no prisutno kao “govorno lice”
uop}e se ne mo`e identificirati kao jedan isti subjekt koji od po~etka do kraja
strukturira tekst, ve} predstavlja vi{e zasebnih subjekata, svaki s vlastitim gla-
som. U stvari, u postmodernoj prozi subjekt i nije taj koji oblikuje tekst, ve} je
tekst taj koji oblikuje subjekt. A u tome su postmodernisti svoje prete~e imali
upravo u ekstremno “modernisti~kim” djelima kao {to su Valovi Virginije Woolf i
Finneganovo bdijenje Jamesa Joycea. Iz te perspektive, dakle, postmodernizam ne
zna~i prekid s pro{lo{}u, ve} produ`etak onih tendencija u modernoj umjetnos-
ti i knji`evnosti koje su ve} bile do{le do izra`aja u europskoj avangardi iz prve
polovice XX stolje}a.
Posebno uo~ljiva karakteristika postmodernisti~ke umjetnosti je u tome {to
se li{ila onog misti~kog zna~enja koje je, po rije~ima Waltera Benjamina, pred-
stavljalo auru koja je nekad obavijala umjetni~ka djela, daju}i im karakter nadna-
ravnih proizvoda ljudskog duha. U stvari, ta se aura rasplinula jo{ onog ~asa kad
je umjetnost opisana kao ~ist postupak. (To je jo{ 1914. u~inio Viktor [klovski). A
do definitivnog gubitka te aure, tj. misti~kog oreola koji je tradicionalna elitna
kultura pripisivala djelima umjetnosti, do{lo je onda kad je nastala mogu}nost
mehani~ke reprodukcije umjetni~kih djela, koja je bitno obilje`ila postmodernis-

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 7

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

ti~ke uvjete stvaranja. Time se potpuno uklonio jaz izme|u sferâ “elitne” i “po-
pularne” kulture, koji je u modernizmu predstavljao za{titu od pritisaka komer-
cijalizma. Za razliku od modernista, koji su u sferama “visoke kulture” i “velike
tradicije” nalazili jedino uto~i{te pred naletima kapitalisti~ke komercijalizacije
“vrijednosti” kao kupoprodajne robe, postmodernisti se nisu upla{ili bauka ko-
mercijalizacije. [tovi{e, oni se ne pla{e ni “lo{eg ukusa” masovne kulture, niti je
smatraju ne~im ni`em u odnosu na “visoku” kulturu, pa se i ne libe mje{avine
njihovih elemenata. O tome najbolje svjedo~i slikarstvo Andy Warhola i Roya
Lichtensteina (tzv. pop art).
Me|utim, u nekim tuma~enjima postmodernizam predstavlja mnogo vi{e
nego samo jednu etapu u razvoju moderne umjetnosti i knji`evnosti. On je, po
tim tuma~enjima, nova epoha u duhovnom razvoju ~ovje~anstva, koja zamje-
njuje “nedovr{eni projekt prosvjetiteljstva” (J. Habermas), tj. ono Doba Razuma
koje su bili najavili Voltaire, Diderot, Locke, Hume, Kant i drugi filozofi raciona-
lizma, i koje je svoju vjeru u mo} Razuma, u autoritet Istine i u mogu}nost Pro-
gresa i moralnog i socijalnog preobra`aja ~ovje~anstva prenijelo i u XX stolje}e.
Jean-François Lyotard je istakao da postmodernizam obilje`ava upravo izgublje-
na vjera u te “grandiozne narative” (ili metanarative), koji sve podvode pod jedan
isti o~vrsli sistem mi{ljenja i sve obja{njavaju pomo}u istih ideja i ideala. (Takvi
metanarativi su komunizam, liberalni humanizam, “scijentizam”, tj. vjera u ap-
solutnu mo} nauke, itd.). Lyotard ~ak okrivljuje te “metanarative” za uklanjanje
opozicije, za ukidanje razlikâ, za brisanje pluralizma, ukratko za uspostavu do-
minacije jedne Ideje nad svim drugim. Postmodernisti pozdravljaju raspad tih
autarhi~nih sistema, jer je omogu}io {irenje mnogih “malih narativa”, koji ne
pretendiraju na univerzalnost i vje~nost, ve} odgovaraju aktivnostima pojedinih
dru{tvenih grupa, koje u konkretnim `ivotnim okolnostima same sebi postavlja-
ju svoje ideale. U odnosu na racionalisti~ku i humanisti~ku vjeru u trajne ljud-
ske vrijednosti i u jedinstven sistem idejâ koji te vrijednosti afirmira, postmoder-
nizam je priznao razlike i istakao pravo na razli~itost u svim sferama `ivota. U
dru{tvenom `ivotu to je zna~ilo demarginalizaciju pojedinih dru{tvenih grupa,
u kulturi - uklanjanje granica izme|u elitne i masovne kulture, u umjetnosti -
ukidanje kanona (tzv. “velike tradicije”), a s njim i one aure koja ju je posve}iva-
la kao duhovnu aktivnost najvi{eg reda.
Jedno od osnovnih obilje`ja postmodernizma je i ono {to je Jean Baudrillard
u knjizi Simulacije ozna~io kao gubitak realnog. Naime, po tom francuskom auto-
ru, suvremeni `ivot je toliko pod utjecajem slikâ koje stvaraju mediji (televizija,
film, novine, ~asopisi, reklame), da se vi{e ne mo`e odr`avati granica izme|u
stvari i slike, realnosti i njene prezentacije, su{tine i povr{ine. [tovi{e, slika po~i-
nje dominirati nad stvarno{}u. Na primjer, oro{ena boca “Coca-Cole” zarivena u
kocke leda na reklamama izgleda stvarnija od svake stvarne boce tog pi}a. Ona
simulira stvarnu bocu na takav na~in da je zasjenjuje. I to se de{ava svugdje oko

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 8

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Zdenko Le{i} Osnovna obilje`ja postmoderne knji`evnosti

nas. Simulacije postaju mo}nije od stvarnosti. One ~ak na svoj na~in postaju
stvarnije od stvarnosti, kao {to se, na primjer, doga|a u TV dramama koje su, na-
vodno, ra|ene prema “istinitom doga|aju”: u njima dramski prikaz postaje rje-
~itiji od “doga|aja” koji prikazuje. Tako, prema Baudrillardu, nastaje kultura hi-
per-realnosti, u kojoj su izbrisane granice izme|u realnog i njegove slike i u kojoj
simulacija ima istu vrijednost kao i reprezentacija realnog. To {to, po tuma~enju
Baudrillarda, obilje`ava postmoderno doba doga|a se – i mo`e se doga|ati - ve}
i zato {to je slika uvijek i znak, koji, po definiciji, i ina~e vi{e upu}uje na druge
znakove u sistemu nego na ne{to {to postoji prije i izvan nje kao njena referen-
ca u realnosti. Kao takva, ona lako mo`e postati “prazan znak”, tj. znak iz kojeg
se povuklo realno i koji stupa u slu`bu simulacije.
Postmodernisti su svjesni tog fenomena, ali prema njemu imaju pozitivan
stav. Za razliku od tradicionalne realisti~ke umjetnosti, u kojoj je slika bila znak
koji reprezentira neki aspekt stvarnosti, postmodernisti polaze od pretpostavke
da je slika znak koji upu}uje samo na druge znakove u sistemu, a ne na ne{to {to
postoji prije i izvan slike. Umjesto mimeti~kog predstavljanja stvarnosti, koje je
karakteriziralo realisti~ke tendencije u umjetnosti, postmodernisti stvaraju “si-
mulacije”, ~ije slike predstavljaju prazne znakove, tj. znakove bez reference u
stvarnosti. (O prirodi tog fenomena najupe~atljivije govore oni holivudski filmo-
vi koji su i tehnolo{ki zasnovani na elektronskoj simulaciji).
Ta ideja “ispra`njenog znaka”, znaka bez reference, zapravo je dosljedno
izvedena iz desosirovske koncepcije jezika kao sistema arbitrarnih znakova, ~iji
ozna~itelji nisu “pri~vr{}eni” za ozna~eno, ve} slobodno kru`e oko njega, zavise}i
vi{e jedan od drugog nego od onog {to ozna~avaju. Zbog takvog karaktera jezi-
~kog znaka jezik nam – po uvjerenju postmodernista – i ne mo`e posredovati
stvarnost, pa je iluzoran svaki poku{aj da se rije~i “ispune realno{}u”. Umjesto
toga jezik mo`e biti samo “igra”, koja je odre|ena i ome|ena svojim sopstvenim
pravilima. (To je ono zna~enje “igre” koje je jeziku pridao Wittgenstein: kad
tvrdimo da je ne{to istina, mi to ne mjerimo prema apsolutnim standardima, ve}
prema kriterijima koji va`e jedino unutar date sfere i koji imaju ograni~enu va-
`nost, kao i pravila koja upravljaju svakom igrom).

Postmodernizam u knji`evnosti
Iz tih generalnih stavova postmodernizma proizlaze osnovne karakteristi~ne
crte postmodernisti~ke knji`evnosti: nestanak realnog, autoreferencijalnost, hibri-
dnost i intertekstualnost.

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 9

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Nestanak realnog
Postmodernisti~ka knji`evnost ima izrazito antirealisti~ki stav, naro~ito kad
je u pitanju roman, koji se u te`nji ka realisti~kom prikazivanju stvarnosti oda-
vno na{ao u slijepoj ulici. Sve ono {to je odlikovalo velike romane XIX stolje}a ni-
je se vi{e moglo obnavljati u novom vremenu. “Sve {to je trebalo znati o `ivotu
bilo je u Bra}i Karamazovima. Ali to vi{e nije dovoljno”, zapisao je Kurt Vonnegut,
jedan od najpoznatijih postmodernih romansijera. Realisti~ki romansijerski kon-
cepti - kao {to je koncept “sveznaju}eg pripovjeda~a” koji ima uvid u sve {to se
u romanu doga|a, koncept “karaktera” koji se dosljedno razvija od po~etka do
kraja romana, koncept “zapleta” kao sustavnog povezivanja doga|aja u romanu,
pa i sam koncept “realnog” kao mjere uvjerljivosti romanesknog diskursa – od-
jednom su postali istro{ene konvencije na kojim se roman vi{e ne mo`e konstru-
irati. Postmodernisti su potra`ili nova rje{enja. Mnogi od njih, kao William Bur-
roughs, priklonili su se postupku fragmentacije: “Svijet se ne mo`e dovesti do
izra`aja”, zapisao je Burroughs, “on se mo`e mo`da ozna~iti mozaikom stvarî ko-
je su stavljene jedna kraj druge, kao predmeti koji su ostavljeni u hotelskoj sobi,
koje odre|uje ono {to oni nisu i ono {to je odsutno.” Drugi su, kao John Barth, u
prvi plan doveli samu strukturnu osnovicu romana, sam njegov prosede, uvje-
reni da je “stvarnost” zapravo jezik kojim se o njoj govori, zbog ~ega u rije~ima
ne treba ni tra`iti “dublje zna~enje”, tj. ono na {to one referiraju u vantekstual-
nom svijetu.
To uklanjanje zna~enja – ne samo iz romana ve} i iz svakog knji`evnog tek-
sta - s jedne strane je posljedica nepovjerenja u jezik i njegovu sposobnost da i{ta
pouzdano ozna~ava, a s druge strane je izraz sumnje da se svijet uop}e mo`e ra-
zumjeti ili ~ak da on uop}e ima neko zna~enje.
Taj semiolo{ki skepticizam postmodernista u~inio ih je vatrenim pobornici-
ma simulacije, koja je ravnopravna s reprezentacijom stvarnosti, ali je po mogu-
}nostima koje nudi mnogo uzbudljivija. Zato nije ~udo {to je posebno popular-
nim u postmodernizmu postala nova vrsta science fiction, poznata kao cyberpunk,
koja virtualni prostor Interneta i elektronskih igara prihvata kao hiperrealnost, u
kojoj su nestale granice izme|u simulacije i stvarnosti i u kojoj se ~ovjekova svi-
jest mo`e staviti na neslu}ena nova isku{enja.
Jedan od karakteristi~nih na~ina na koje postmodernisti~ki romansijeri uki-
daju realisti~ke konvencije predstavlja i njihov “ironi~ni povratak k historiji”.
(“Pro{losti moramo opet u posjetu, ali s ironijom”, pisao je Umberto Eco). Mno-
ge od njih je privukao historijski roman, ali su oni redom podvrgli kritici mit o
historiji kao “objektivnom predstavljanju stvarnosti”, isti~u}i da se histori~ari i
romansijeri slu`e istim jezi~kim i retori~kim strukturama, te da su i historiograf-
ski “narativi” samo interpretacije: pro{lost je uvijek ideolo{ki i diskurzivno kon-
struirana. Dovev{i u pitanje mogu}nost objektivnog saznanja historijskih ~inje-

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 10

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Zdenko Le{i} Osnovna obilje`ja postmoderne knji`evnosti

nica, postmodernisti su se mirno mogli upustiti u “do~aravanje” pro{losti pomo-

}u konvencija realisti~kog romana, koriste}i ih kao narativne strategije koje kon-
struiraju realnost, a ne kao mimeti~ke postupke kojim se ona `eli prikazati. Roma-
ni kao @ena francuskog poru~nika Johna Fowlesa, Sto godina samo}e Gabriela Garcíje
M`rqueza, Ragtime E. L. Doctorowa, Ime ru`e Umberta Eca – historijski su roma-
ni u postmodernisti~kom klju~u najvi{e u tom smislu {to nas ne ostavljaju u ilu-
ziji da objektivno prikazuju pro{lost, ve} nas otvoreno podsje}aju da je oni kon-
struiraju prema konvencijama jednog `anra.
Treba dodati da se u okviru postmodernisti~kog romana javila i jedna struja
koja je izi{la s otvorenom kritikom dru{tva “poznog kapitalizma” i koja je roma-
nu vratila sasvim odre|enu referencijalnost. Ali i kad daje slike realnog `ivota,
roman ih nastoji intenzivirati i u~initi rje~itijim od same realnosti, ~esto s efektom
{oka. (Od takvih romansijera vjerojatno je najpoznatiji Paul Auster).

Autoreferencijalnost
Postmodernisti~ki roman je zaokupljen svojom sopstvenom fikcionalno{}u, tj.
~injenicom da nije ni{ta drugo nego samo roman, koji je, kao takav, zasnovan na
~isto literarnim konvencijama. Kako je postao svjestan da ne mo`e izraziti svu
slo`enost suvremenog iskustva, roman se okrenuo svojoj tekstualnosti kao jedi-
noj stvarnosti koju mo`e proizvesti. Ako i postavlja pitanja koja se ti~u vanjske
stvarnosti, on ih formulira sa sumnjom da se ta stvarnost uop}e mo`e prikazati
u “jezi~koj igri” zvanoj “roman”, tj. u diskursu koji je zasnovan na svom sopstve-
nom kodu i na svojim sopstvenim konvencijama.
Istina, romansijeri su oduvijek propitivali efekte konvencija koje upravljaju
strukturiranjem romana. (Sterneov Tristram Shandy najpoznatiji je primjer). Me-
|utim, postmodernisti su taj postupak u~inili osnovnim “pravilom” svoje poeti-
ke: ako se slu`i{ jezikom, ne mo`e{ a da ne propituje{ njegove efekte; ako pi{e{
tekst odre|enog `anra, ne mo`e{ a da ne pretresa{ njegove konvencije; ako pri-
~a{ pri~u, ne mo`e{ a da se ne zanima{ od ~ega je ona na~injena. A taj kôd svog
diskursa, te konvencije svoje umjetnosti, ta pravila svoje igre oni ne prihvataju
kao datosti, ve} ih neprestano dovode u pitanje. Linda Hutcheon je to s pravom
nazvala “kontradiktornim poduhvatom” postmodernizma: “njegove umjetni~ke
forme… upotrebljavaju i zloupotrebljavaju konvenciju, koju uvode, da bi je
odmah zatim destabilizirali”. Pri tome romansijeri svoja iskustva i svoje nedo-
umice otvoreno dijele s ~itateljima, koji tako postaju svjedoci ne samo realnosti
teksta ve} i uvjeta njegove egzistencije.
Tako nastaje ono {to se naziva metafiction (“metafikcija”), a {to je jedno od gla-
vnih pojava u postmodernisti~koj knji`evnosti. Taj naziv nazna~uje da posao
pisca vi{e nije da prikazuje svijet ve} da ga ~ini od rije~i. Ali on isto tako nagla-
{ava i ~injenicu da se pisac pri tome mora pitati kako se to ~ini i da svoja iskus-

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 11

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

tva smije dijeliti sa svojim ~itateljima. Jedno djelo se mo`e nazvati metafikcional-
nim kad otvoreno o~ituje svoj literarni karakter i svoju artificijelnost, tj. kad ot-
kriva konvencije na kojim se zasniva, kad ih komentira, kad ih ~itatelju razla`e i
kad svoj sopstveni fikcionalni svijet ~ini predmetom razmatranja. Po analogiji
prema “metajezi~kim operacijama”, kojim se jezik ~ini predmetom rasprave, u
takvim se slu~ajevima govori o “metafikcionalnim operacijama”, kojim pisac u
svom djelu ~itateljima do svijesti dovodi da je ono {to ~itaju fikcija a ne stvarnost.
Me|u takve “operacije” spada, na primjer, komentiranje konvencijâ zapo~injanja
ili zaklju~ivanja romana, prekidanje tijeka radnje intervencijom koja ~itatelja vo-
di izvan fikcionalnog “okvira” u kojem se radnja odvija, obra}anje ~itateljima i
pozivanje na njihova ~itateljska iskustva, prepu{tanje junaku romana da sam bi-
ra mogu}nosti svog daljeg u~e{}a u radnji, ispitivanje uloge koju naracija ima u
izgradnji narativnog subjekta i sl. Takva autoreferencijalnost ~esto unosi u roman
elemente narcizma: ~itatelj, naime, osje}a da romansijer u`iva u pisanju, {to jo{ vi-
{e isti~e literarni karakter teksta i “denaturalizira” njegov sadr`aj.
U sli~nom zna~enju kao metafikcija pojavljuje se i termin fabulacija, koji je pre-
dlo`io Robert Scholes da bi ozna~io postmodernisti~ku tendenciju romana da
otvoreno pokazuje svoju literarnost i time isti~e nestvarni karakter svog “sadr`a-
ja”. A ameri~ki romansijer Raymond Federman je za tu tendenciju predlo`io ter-
min surfiction (“nadfikcija”), kojim je ozna~io roman koji ispituje granice vlastite
umjetnosti i dovodi u pitanje njene konvencije. Oba termina, i fabulacija i surficti-
on, podrazumijevaju svjesno razaranje iluzije da je roman i{ta drugo osim roman.

Hibridnost
Postmodernisti~ki romansijer je svjestan da postoje razli~iti sistemi reprezen-
tiranja stvarnosti, spreman je da provjerava upotrebljivost svakog od njih i da u
jednom istom tekstu mijenja narativni diskurs. I dok je u poetici modernizma
klju~na rije~ bila koherencija, tj. dosljedno i konzistentno strukturiranje teksta,
postmodernisti~ka poetika preferira stilsku neujedna~enost, nekongruentnost
dijelova, diskontinuitet naracije i mje{avinu narativnih tehnika.
U tom pogledu posebno je karakteristi~no brisanje granica izme|u fikcije i
historije, izme|u simulacije i stvarnosti, izme|u sna i jave. Zbog toga se, s jedne
strane, san mo`e prikazati kao stvarni doga|aj, tako {to se izla`e narativnom te-
hnikom realisti~ke naracije, dok se, s druge strane, stvarnom doga|aju mo`e da-
ti izgled sna, tako {to se uranja u stilski kontekst iracionalnog i misti~kog. To je
posebno karakteristi~no za latinoameri~ki magi~ki realizam (G. G. M`rquez, Car-
los Fuentes i dr.), koji spaja autoreferencijalnost, anti-iluzionizam i iracionalizam
s konvencionalnim narativnim postupcima romana XVIII stolje}a.
Osim toga, za postmodernisti~ki roman karakteristi~no je i mije{anje `anro-
va. Ime ru`e Umberta Eca, na primjer, u isto vrijeme je i triler, i historijski roman,

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 12

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Zdenko Le{i} Osnovna obilje`ja postmoderne knji`evnosti

i alegorija, i psiholo{ki roman, i detektivski roman i “metafikcija”. Jedino {to je

Eco u tom romanu uspio sve te razli~ite `anrovske elemente integrirati u jedan
kompleksni roman, koji predstavlja mnogo vi{e od igre s konvencijama. Kod
drugih autora hibridna priroda romaneskne strukture je izra`enija, jer predstav-
lja svjesno propitivanje valjanosti pojedinih `anrovskih odlika, njihovo upore|i-
vanje, dovo|enje u me|usobnu vezu i njihovo mije{anje.
Isto tako, roman sve ~e{}e problematizira odnos izme|u pisanja i subjekta
koji to ~ini, pokazuju}i da je pisanje zapravo na~in na koji taj subjekt postoji. Kao
{to konstruira stvarnost, postmodernisti~ki roman konstruira i subjekt, pa ~esto
pribjegava elementima koji bi se tradicionalno nazvali autobiografskim, ali koji su
ovdje u funkciji izgradnje subjekta koji u pisanju dovodi sebe do postojanja. Je-
dnom kad su uklju~eni u roman, autobiografski ili memoarski elementi mijenja-
ju status i izjedna~avaju se sa svim drugim elementima koji ~ine roman: ono {to
je u `ivotu bio istiniti doga|aj postaje jednako fikcionalan kao i sve drugo u ro-
manu. Ali taj postupak personalizacije fikcije, tj. uno{enja osobnog u tijelo roma-
na, istovremeno predstavlja poku{aj razbijanja prividne objektivnosti koju je
svojim realisti~kim prosedeom sugerirao stariji roman, ~ime se stvara prostor za
“pisanje o sebi” koje je tako karakteristi~no za postmodernizam. Kao {to je ista-
kao ameri~ki romansijer Ronald Sukenick, “ono {to mislimo da je roman izgubi-
lo je kredibilitet – to nam vi{e ne kazuje ono {to osje}amo da je istina dok nasto-
jimo iza}i na kraj sami sa sobom. Vi{e nema smisla insistirati na fikciji: mi bismo
mogli pisati i autobiografiju i dokumentarno djelo, ili dru{tvenu kritiku i druge
instruktivne knjige.” Roman je tako izgubio `anrovsku odre|enost i postao vrsta
pisanja kao aktivnosti u kojoj subjekt gradi sam sebe.
Najzad, jedno od najuo~ljivijih obilje`ja postmodernisti~ke knji`evnosti, kao
i postmodernisti~ke umjetnosti, jeste ukidanje tradicionalne distinkcije izme|u
“elitne” i “masovne” kulture. I to se ogleda na dva na~ina. S jedne strane, pos-
tmodernisti vi{e ne smatraju da kultura predstavlja “ono najbolje {to je kroz sto-
lje}a stvarao ljudski duh”, kako su govorili modernisti, ve} je vide kao komple-
ksan aspekt dru{tvenog `ivota, u kojem participiraju sve dru{tvene grupe i u ko-
jem su sve “vrijednosti” podjednako relativne. Zbog toga oni knji`evnost otvara-
ju svim utjecajima, pa i utjecaju onog {to su modernisti s prezirom ignorirali kao
“popularnu kulturu” i “r|av ukus” ni`ih, neobrazovanih slojeva dru{tva i margi-
nalnih dru{tvenih grupa. (Neki posmodernisti~ki autori pokazuju istinsku o~a-
ranost onim pojavama u knji`evnosti koje su tradicionalno bile smatrane trivijal-
nim). S druge strane, postmodernisti pozdravljaju ekspanziju svih vidova maso-
vne kulture, do koje je do{lo zahvaljuju}i “mehani~kom umno`avanju artefa-
katâ” uz pomo} fotografije, filma i elektroni~kog preno{enja i koja ostvaruje do-
tad nezamislivu dinamiku kulturne razmjene me|u svim slojevima dru{tva.
Postmodenisti~ka knji`evnost ne samo da nalazi inspiraciju u proizvodima ma-
sovne kulture ve} u njoj tra`i i svoje ~itatelje.

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 13

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Intertekstualnost
Za razliku od modernisti~ke ideje da je knji`evni tekst monolo{ki govor, u
kojem se o~ituje jedinstvena priroda govornog subjekta, postmodernisti isti~u
njegov dijalo{ki i intertekstualni karakter. Knji`evno djelo se vi{e ne konstituira
kao autonomna, zatvorena struktura, ve} se formulira kao svojevrstan “odgo-
vor” na druga djela, a ~esto i na izazove suvremene kulture. U postmodernizmu
je, vjerojatno, ja~a nego ikad postala `elja pisca da komunicira s djelima drugih
pisaca. Zbog toga postmodernisti~ki tekst ~esto ima obilje`ja metateksta, koji – u
cjelini ili u dijelovima – predstavlja repliku na druge tekstove, kao njihova nova
verzija, ili samo kao citat, kao odavanje po~asti (hommage), kao polemi~ka adap-
tacija ili kao parodija, koja je upravo sada postala posebno popularna.
U tom smislu naro~ito je karakteristi~an na~in na koji postmodernizam upo-
trebljava pastiche, tj. postupak kori{}enja fraza, motiva, slika, epizoda itd. preuze-
tih iz djelâ drugog autora ili drugih autora. Dok je ranije taj pojam podrazumi-
jevao skrivanje neoriginalnosti i odsustva ma{te iza tu|ih rije~i, sada on obilje-
`ava svjesno nastojanje da se “tu|im rije~ima” (citatima, reminscencijama i alu-
zijama) rekreira atmosfera koja karakterizira neka poznata knji`evna djela, ili,
pak da se parodira njihov stil i manir. U prvom slu~aju “pasti{“ sve~ano odaje po-
~ast drugima, pa predstavlja “literaturu koja je istinski inspirirana literaturom”;
u drugom slu~aju on ironizira druge, tako {to njihove rije~i stavlja u takav kon-
tekst u kojem se otkriva njihova ispra`njenost. A kako je istakao Roger Fowler,
pasti{ kao svojevrsna literarna igra mo`e imati i druge uloge:
On mo`e djelu dati enciklopedijski raspon, tako {to u njega uklju~uje
sve prethodne stilove (Joyceov Ulysses); njime se koriste autori koji na taj
na~in ilustriraju svoj ironi~ki osje}aj da jezik do njih dolazi iz druge ruke i
ve} stilski uobli~en. A generalno ozra~je pasti{a kreiraju mnogi pisci koji, iz
razli~itih razloga odbijaju razviti svoj osobni stil i koji se (kao John Barth)
sa svjesnim skepticizmom koriste tu|im frazama.
Svi ti razli~iti intertekstualni elementi, kao aluzija, citat, parodija i pastiche, vi-
{e uspostavljaju odnos teksta s drugim tekstovima nego s vanjskom stvarno{}u.
Postmodernisti~ka knji`evnost je s jedne strane otvorena za me|usobno komu-
niciranje tekstova vi{e nego i jedna druga epoha u pro{losti, ali je zato, s druge
strane, zatvorena za komuniciranje tekstova s vantekstualnom realno{}u kao
malo koja epoha u pro{losti. U toj knji`evnosti i sam ljudski subjekt je vi{e kon-
strukcija teksta i intertekstualnih operacija nego proizvod vanjskih faktora.

Postmodernisti~ka poezija
Do koje mjere je postmodernizam nasljednik avangardnih tendencija iz prve
polovice XX stolje}a najbolje se vidi po postmodernisti~koj poeziji, koja se obila-
to koristi jezi~kim eksperimentima dadaista, kubo-futurista i nadrealista u izgra-

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 14

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

Zdenko Le{i} Osnovna obilje`ja postmoderne knji`evnosti

dnji jedne poetike zasnovane vi{e na improvizaciji i spontanosti nego na naslije-

|enim “zatvorenim formama” poezije. Gotovo da nema ni jednog “postupka”
do kojeg su u svojim opitima s jezikom do{li ti avangardni pjesnici koji na ovaj
ili onaj na~in nisu usvojili posmodernisti.
A ono {to ipak njihovu poeziju odvaja od poezije njihovih prethodnika iz
doba europske avangarde prije svega je sveop}e postmoderno podozrenje u je-
zik kao sredstvo u koje se mo`emo pouzdati u poku{aju da se izrazimo. Vi{e ne-
go sredstvo izra`avanja jezik sad postaje sredstvo konstruiranja, ne samo pjesme
ve} i stvari o kojima se u pjesmi govori. Zbog toga postmodernisti~ki pjesnici –
mo`da jo{ i vi{e nego romansijeri - pokazuju stalnu spremnost da eksperimenti-
raju s na~inima na koje jezik vi{e konstruira nego {to izra`ava ~ovjekovu svijest.
Umjesto kao sredstvom ekspresije, oni se jezikom slu`e kao materijalom, u ko-
jem oblikuju ne samo osje}anja ve} ~ak i same stvari. O tome je u poemi Moj `i-
vot (1987.) pisala ameri~ka pjesnikinja Lyn Hejinian:
Mi nalazimo u`itak u na{em ~ulnom anga`iranju oko materijala jezi-
ka, mi ~eznemo da udru`imo rije~i sa svijetom – da uklonimo jaz izme|u
nas i stvari, i mi patimo zbog sumnje i brige da li to mo`emo posti}i uprkos
granicama samog jezika… Ne uspijevaju}i u poku{aju da prona|emo ono
{to odgovara svijetu, mi otkrivamo strukturu, distinkciju, integritet i iz-
dvojenost stvari.
Osim toga, postmodernisti se u poeziji odlu~no opiru “uplitanju lirskog Ja”
u konstruiranju pjesme, onako kako je to jo{ pedesetih godina zahtijevao Char-
les Olson, jedan od prete~a postmodernisti~ke poezije u SAD: “Jedna percepcija
mora neposredno i direktno voditi ka sljede}oj percepciji bez interferencije lir-
skog subjekta”. Upravo taj izazov “lirskom Ja”, koji, po tradiciji, iznutra struktu-
rira cjelinu pjesme, jedan je od najkarakteristi~nijih stavova postmodernisti~ke
poezije: onaj jedinstven “glas” koji je upravljao strukturiranjem pjesme i u ro-
manti~koj i u modernisti~koj poeziji zamjenjuje disperzivni, umno`eni glas, ko-
ji se, s jedne strane, te{ko identificira, jer je sasvim neutralan i koji, s druge stra-
ne, skoro nikad ne ostaje isti. Umjesto da se “dr`i ujedno” pjesma se zbog toga
razbija u fragmente, pri ~emu svaki od njih ~esto konstruira svoje vlastito “Ja”.
Kao dio svoje pjesni~ke strategije postmodernisti~ki pjesnici prihvataju in-
tertekstualnost kao prostor u kojem se potvr|uje i njihovo pisanje, pa se - kao i
romansijeri - ~esto slu`e citatima, aluzijama, opona{anjima, kojim otvoreno pri-
znaju svoja dugovanja drugim pjesnicima, nagla{avaju}i time pripadnost zaje-
dnici pjesnikâ i suprotstavljaju}i se tako ideologiji individualizma, koja je bila ka-
rakteristi~na za modernizam. Me|utim, oni ipak ne preuzimaju nikakve gotove
forme, koje bi im diktirale ure|ivanje jezika i misli. Umjesto toga oni preferiraju
“otvorene oblike”, koji su procesualni poput improvizacije i koji se ne mogu po-
navljati, jer im je smisao u spontanosti a ne u fiksiranosti. Pa iako rado u~estvu-

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 15

CEEOL copyright 2023

CEEOL copyright 2023

ju u javnim ~itanjima, oni su – u skladu s temeljnim idejama poststrukturalizma

– `estoki protivnici “poetike prisustva”, koja proizlazi iz usmenih formi poezije i
koja se posebno o~ituje u ~vrstom metri~kom i ritmi~kom strukturiranju poet-
skog govora. Za njih je poezija pisanje, pa vi{e nego zvuku i ritmu pa`nju posve-
}uju tekstualnoj dimenziji jezika. Vi{e nego stih, kao jedinstvena metri~ka jedi-
nica, pjesmu gradi re~enica, kao sintakti~ka i misaona cjelina, {to i jeste priorite-
tni element teksta kao pisane forme govora. Me|utim, sintakti~ki i logi~ki pravil-
noj re~enici postmodernisti suprotstavljaju svoju “novu re~enicu”, koja deformi-
ra normalnu re~enicu kako bi je uskladila sa {irim semanti~kim ambijentom, u
kojem su zna~enja zamu}ena, jer ne prethode rije~ima i re~enicama kao unapri-
jed zami{ljen smisao, ve} ih sam ~itatelj mora konstruirati na osnovu zadatog
konteksta.
Bez sumnje, postmodernisti~ka poezija, kao i postmodernisti~ki roman, ot-
kriva nove mogu}nosti knji`evnog stvaranja, koje su proizi{le iz novog, postmo-
dernog razumijevanja jezika i svijeta i koje predstavljaju mo`da najve}i izazov
koji je ikad upu}en uobi~ajenom teorijskom promi{ljanju knji`evnosti. To, nara-
vno, ne zna~i da postmodernisti~ka knji`evnost definitivno osporava “tradici-
onalne” pristupe knji`evnosti, kao {to se mnogima ~ini. Uostalom, ma koliko no-
va i izazovna, ona ne ukida ni knji`evnost koju smo od ranije nau~ili ~itati i na
osnovu koje smo gradili na{u teorijsku misao o njoj.

(Odlomak iz Teorije knji`evnosti)

izraz
novi

januar-juni 2005, strana 16

CEEOL copyright 2023