1.1.

BROJNI SISTEMI I BROJNE OSNOVE

Brojanje i računanje je verovatno staro koliko i ljudski rod. Svaka civilizacija je imala svoj
jedinstveni način za označavanje količine, brojanje i računanje.
Brojni sistem je u najširem smislu je način označavanja ili izražavanja brojeva, nizova znakova ili
naziva. Uporedo sa razvojem pisma kroz čovekovu istoriju razvijali su se i različiti brojni sistemi.

Slika 1.1. Arheološki predmet koji ukazuje na početke brojanja i računanja

Ovako definisani brojni sistemi se mogu podeliti po svojoj strukturi na:
• aditivne i
• aditivno-multiplikativne.
Aditivni sistem je niz znakova u kojima je broj jednak zbiru znakova od kojih je sastavljen, npr. kao
kod starih Rimljana: XXVIII = 10 + 10 + 5 + 3 = 28. Osnovni nedostatak ovih sistemi je što ne omogućavaju
računske operacije.
Kod aditivno-multiplikativnih brojnih sistema, svaki brojevi (cifra) predstavlja veličinu
pojedinih grupa datog niza s kojom se ta cifra pomnože i tako za sve grupe, a onda se sve grupe
saberu. Primer je 237= "dve stotine tridesetine i sedam jedinica" = 2 * 100 + 3 * 10 + 7 * 1 = 237
(dvestotine trideset sedam)
Način prikazivanja različitih grupa posebnim simbolom je omogućavao prikazivanje po veličini, na
primer slika šake kao simbol za vrednost 5.
Brojni sistem je skup pravila formulisanih u cilju izražavanja kvantitativnih svojstava objekta.
Broj je skup cifara koji predstavljaju vrednost.
Brojne sisteme je moguće podeliti prema više kriterijuma, ali najčešća podela podela brojnih
sistema je prema odnosu cifre i njenog mesta u zapisu broja. Na osnovu toga brojni sistemi su podeljeni
na:
• Nepozicione brojne sisteme i
• Pozicione brojne sisteme
Nepozicioni brojni sistemi su hronološki stariji. Osnovna karakteristika ovih brojnih sistema je da simboli
koji označavaju cifre imaju istu vrednost na različitim mestima u zapisu broja. U ovu grupu spadaju
istorijski najpoznatiji brojni sistemi kao što su egipatski, vavilonski, brojni sistem Maja i rimski brojni
sistem.

Egipatski brojni sistem

Egipatski simboli za brojeve su svaki porast reda veličine prikazivali različitim simbolom. Na
primer, broj 1 475 268 u brojnom sistemu starih Egipćana (4000 god. p.n.e.) se slikovito prikazivao na
sledeći način:

.
Slika 1.2. Simboli egipatskog brojnog sistema

1
 Ovaj sistem je bio čisto aditivan - vrednost se dobijala sabiranjem vrednosti koju poseduje svaki
simbol ponaosob. U svakodnevnoj primeni ovi simboli su imali sledeći zapis (tabela 1.1):
Tabela 1.1. Simboli egipatskog brojnog sistema

Simbol
Naziv Začuđeni Žaba Kažiprst Lotusov Papirus Kopito Štap
čovek cvet
Vrednost 1 000 000 100 000 10 000 1000 100 10 1
pa je broj 3124 imao oblik: , ili , .

Vavilonski brojni sistem

Vavilonski brojni sistem (3000 p.n.e.) je koncept aditivnog brojnog sistema podigao na viši nivo
uvođenjem ideje da vrednost simbola zavisi i od mesta zapisa simbola. Da bi kreirali svoje brojeve
(klinasto pismo) Vavilonci su trougani klin polagali u meku glinu i na taj način formirali samo dva
simbola, koji su prikazani na slici 1.2., pomoću kojih su označavali brojeve.
Tabela 1.2. Simboli vavilonskog brojnog sistema

Simbol
Vrednost 1 10

Vavilonski brojni sistem je organizovan poziciono, sa osnovom sistema 60. Prva kolona desno u
zapisu je imala vrednost 1 (600=1) a nadalje (s desna na levo) su vrednosti pozicija bile 60 (601), 3600
(602), 216000 (603), itd. Najveća vrednost koja je mogla da se pojavi u bilo kojoj koloni je 59 što se
označavalo sa 5 desetica i 9 jedinica.

Slika 1.3. Broj 59 u vavilonskom brojnom sistemu

Dalje, simboli su se grupisali tako da se vodilo računa o ostavljanju praznog mesta između kolona. Na
primer, broj:
je označavao 2*60 + 21*1 = 120 + 21 = 141.
Ovakav način zapisivanja brojeva je omogućavao zapis velikih brojnih vrednosti korišćenjem
relativno malog broja simbola. Ali, postojali su i određeni problemi kao što je zapis broja 3601. Naime,
ako se to zapiše sa potrebno je iz konteksta otkriti o kojem se broju radi. Kasnije (300 god. p.n.e.) je
uveden poseban simbol (zakrivljeni klin) da ukaže na “preskakanje” neke vrednosti. Broj 3601 pisao na
sledeći način:

Slika 1.4. Broj 3601 u vavilonskom brojnom sistemu

Ovo je bilo dobro rešenje ali nije postojao način da se ukaže na nedostatak broja na kraju zapisa, tj. kako
razlikovati (osim iz konteksta) vrednosti 1 i 60?

2
Brojni sistem Maja
Narod Maja u Centralnoj Americi je koristio brojni sistem sa osnovom 20. Simbole za označavanje
vrednosti su činile tačke i horizontalne linije - tačka za 1 i linija za 5.

Slika 1.5. Brojni sistem Maja

Na slici 1.5. je prikazano prvih 20 brojnih vrednosti: od 0 do 19. Interesantno je da su oni imali
simbol za nulu, a da se nula pojavila u Evropi tek u 12 veku.
Brojevi su pisani odozdo prema gore. Na primer 32=12+1*20 je pisan na sledeći način:
dvadesetice

jedinice

Slika 1.6. Broj 32 u brojnom sistemu Maja

Ovaj brojni sistem je omogućavao lako sabiranje i oduzimanje, ali nije bilo moguće predstaviti
razlomljene brojeve.

Rimski brojni sistem

Rimski brojni sistem (200 god. p.n.e.) je takođe bio aditivni brojni sistem, sa nekoliko
dodatnih pravila. Simboli ovog sistema su prikazani na slici 1.3.:
Tabela 1.3. Rimski brojni sistem
Simbol M D C L X V I
Vrednost 1000 500 100 50 10 5 1
Pravila za pisanje, u najkraćem, su bila sledeća:
• Nikad se ne koristi niz koji ima više od tri identična simbola.
• Ako je manja vrednost iza veće vrednosti te dve vrednosti se sabiraju.
• Ako je manja vrednost ispred veće vrednosti oduzimanjem manje od veće vrednosti se dobija
vrednost broja. Oduzimanje može da se vrši samo za vrednosti koje su umnožci 1, 10 i 100 (I, X i C,
respektivno). Oduzimanje se vrši za sledeće simbole: I se oduzima od V i X, X od L i C, C od D i M.
Za vrednosti preko 3999 koristila se crta za nadvlačenje da ukaže na množenje sa 1000. Na primer
7000 može da se piše kao VII . Ipak, Rimljani su retko pisali velike brojeve, tako da danas postoje
neslaganja kad je u pitanju ovakav način zapisa velikih brojeva u ovom brojnom sistemu.
B. Pozicioni brojni sistemi se odlikuju time što vrednost cifre zavisi od mesta u zapisu brojne vrednosti.
Najpoznatiji i najkorišćeniji pozicioni brojni sistem je dekadni brojni sistem. Ovaj sistem, koji je danas
“prirodni” brojni sistem, je hronološki gledajući najmlađi. Opšte je važeće mišljenje da cifre koje danas
koristimo, takozvane arapske cifre, kao i simbol za nulu potiču iz Indije. Najstariji evropski dokument koji
sadrži arapske cifre je napisan u Španiji 976. god. i prikazan je na sledećoj slici. Uvođenje simbola za nulu
kao praznog skupa je omogućio razvoj pozicionih brojnih sistema.

3
 Slika 1.7. Arapski brojevi u originalu (nula je obeležena tačkom)

1.1. Savremeni pozicioni sistemi

Osnov pozicionog (aditivno-multiplikativnog) brojnog sistema je OSNOVA ili BAZA, koja ulazi kao
multiplikant u elemente označavanja broja ili naziva broja. Danas je u opštoj upotrebi dekadni brojni
sistem, s osnovom (bazom) deset (10).
Broj “X”(celi broj) u sistemu s osnovom “N” može napisati u obliku:

( X )=
N xn N n + xn −1 N n −1 + xn −2 N n −2 + ... + x1 N 1 + x0 N 0 ,
gde su oznake x , x , x N n −2 ... x , x bilo koja od cifara brojnog sistema od 0 do N-1, a u dekadnom
n n −1 n −2 1 0
brojnom sistemu su to znakovi: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 koji predstavljaju brojni raspon unutar baze N=10.
Generalni simbolički zapis brojne vrednosti X u bilo kojem pozicionom brojnom sistemu sa
osnovom N se izražava u obliku:
n
( X )N = ∑ xi N i
i =−m
gde su:
N - osnova brojnog sistema (broj različitih cifara u brojnom sistemu);
m, n ≥ 0 - celi brojevi;
xi - cifre u brojnom sistemu za koje važi 0≤xi<N, gde je 0 najmanja cifra brojnog sistema, a N-1
najveća.
U pozicionom brojnom sistemu brojna vrednost se piše kao niz cifara pri čemu važe sledeća
pravila:
1. Brojna vrednost X se dobija kao zbir vrednosti pojedinih cifara u zapisanom broju cifara, tj.:
n
X = ∑ xi gde je x i - vrednost cifre xi u nizu cifara.
i =− m

2. Brojna vrednost cifre xi zavisi od same cifre xi i njenog položaja u nizu cifara, tj.:

x i = xi N i
Na osnovu prethodna dva pravila se dobija:
n
(Xi ) = ∑ xi N i = x n N n + ... + x −m N −m
i =− m

Ako se uvede konvencija da se broj piše kao niz cifara bez pisanja osnove i njenog stepena dobija se
sledeći zapis:
( X ) N = x n x n−1  x0 .x −1  x −m
pri čemu se celobrojni i razlomljeni deo broja odvaja decimalnom tačkom. Na ovaj način definisan brojni
sistem zove se pozicioni brojni sistem sa osnovom N.

4
1.1.1. Primeri pozicionih brojnih sistema

Dekadni brojni sistem je neprimenljiv kada je u pitanju računarski sistem, pa se koristi binarni
brojni sistem i brojni sistemi koji se lako prevode na binarni, kao što su oktalni i heksadekadni brojni
sistem. U primerima koji slede uvedene su sledeće oznake:
N - osnova brojnog sistema;
S - dozvoljeni skup cifara

Primer 1. Dekadni brojni sistem

N=10
S={0,1,2,3,4,5,6,7,8,9}
(845.34)10=8*102+4*101+5*100+3*10-1+4*10-2
Primer 2. Binarni brojni sistem
N=2
S={0,1}
(101.1)2=1*22+0*21+1*20+1*2-1 =(5.5)10
Primer 3. Oktalni brojni sistem
N=8
S={0,1,2,3,4,5,6,7}
(54.2)8=5*81+4*80+2*8-1 =(44.125)10
Primer 4. Heksadekadni brojni sistem
N=16
S={0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F}
(AC.8)16=10*161+12*160+8*16-1 =(172.5)10

5
1.1.2. Uporedna tabela brojnih vrednosti u dekadnom, binarnom, oktalnom i heksadekadnom
brojnom sistemu
Tabela 1.4. Prvih dvadeset brojnih vrednosti
N=10 N=2 N=8 N = 16
0 0000 00 00
1 0001 01 01
2 0010 02 02
3 0011 03 03
4 0100 04 04
5 0101 05 05
6 0110 06 06
7 0111 07 07
8 1000 10 08
9 1001 11 09
10 1010 12 0A
11 1011 13 0B
12 1100 14 0C
13 1101 15 0D
14 1110 16 0E
15 1111 17 0F
16 10000 20 10
17 10001 21 11
18 10010 22 12
19 10011 23 13
20 10100 24 14

Iz prethodne tabele je očigledno da je najveći broj koji može da se napiše u brojnom sistemu sa osnovom
N korišćenjem k cifara je broj N k − 1 , a ukupno može da se napiše N k brojeva sa k cifara.

1.2. 1.1.2. Promena brojne osnove

Prilikom prevođenja (konverzije) brojeva iz brojnog sistema sa osnovom N1 u brojni sistem sa

osnovom N2 moguća su, u principu, tri slučaja:
a) N1=N2, gde je N1>1
b) N1<N2, gde je N1>1
c) N1>N2, gde je N2>1

a) U ovom slučaju problem prevođenja praktično ne postoji već se prevođenje obavlja dodeljivanjem
simbola za cifre u jednom brojnom sistemu odgovarajućim simbolima iz drugog brojnog sistema.

b) Neka je broj napisan u obliku:

( X ) N 1 = x n x n−1  x0 .x −1  x −m

6
tada se dobijanje vrednosti svodi na izračunavanje izraza:

( X ) N 2 = x n N1n +  x0 N10 +  x − m N1− m

gde se matematičke operacije množenja i sabiranja obavljaju u sistemu sa brojnom osnovom N2.

c) U ovom slučaju posebno se razmatra prevođenje celobrojnog i razlomljenog dela broja. Konačni
ekvivalent broja se dobija sabiranjem dobijenih ekvivalenata celobrojnog i razlomljenog dela broja.

Prevođenje celobrojnog dela broja

Broj X u brojnom sistemu sa osnovom N1 zapisan je u obliku:

n
( X ) N 1 = x n x n−1  x0 = ∑ xi N1i
i =0

treba prevesti u odgovarajući broj u brojnom sistemu sa osnovom N2:

p
( X ) N 2 = y p y p −1  y 0 = ∑ yi N 2i
i =0

Za prevođenje celog broja X iz brojnog sistema sa osnovom N1 u brojni sistem sa osnovom N2, gde je
N1>N2 se može koristiti rekurentna formula:

Xi y
= X i +1 + i , i = 0,1,  , p
N2 N2
gde su:
X 
X i +1 =  i  , celobrojni količnik i
 N2 
yi - ostatak celobrojnog deljenja

pri čemu se aritmetičke operacije izvršavaju u brojnom sistemu sa osnovom N1. Navedeni postupak se
češće daje u obliku sledeće tabele:

Tabela 1.5. Prevođenje celobrojnog dela broja

0 1 2 p
xi x0=x x1=[x0/N2] x2=[x1/N2] .. .. .. xp-1=[x0/N2]
yi y0 y1 y2 yp
← (zapis broja)

Prevođenje razlomljenog dela broja

Razlomljeni broj u brojnom sistemu sa osnovom N1 je broj:

m
( X ) N 1 = 0.x −1 x −2  x −m = ∑ x −i N1−i
i =1

a odgovarajući u sistemu sa osnovom N2:

7
 ( X ) N 2 = 0. y −1 y −2 y −m  = y −1 N 2−1 + y −2 N 2−2 + 
Za prevođenje razlomljenog dela broja se koristi rekurentna formula:

X −i N 2 =y− ( i +1) + X − ( i +1) , i =

0,1,2,

gde su:
y −(i +1) - celobrojni deo, i
x −(i +1) - razlomljeni deo proizvoda

pri čemu se aritmetičke operacije izvršavaju u brojnom sistemu sa osnovom N2. Navedeni postupak se
češće daje u obliku sledeće tabele:

Tabela 1.6. Prevođenje razlomljenog dela broja

0 1 2
x-i x-0 x-1={x-0N2} x-2={x-1N2} .. ..
y-i 0, y-1 y-2
→ (zapis broja)
Za razliku od prevođenja celobrojnog dela broja, prilikom prevođenja razlomljenog dela broja se
može dogoditi da se prevođenje ne može obaviti u konačnom broju koraka. U tom slučaju prevođenje se
obavlja ili sa unapred zadatim brojem značajnih cifara ili sa zadatom greškom.

Prevođenje brojeva deljenjem na klase

Ukoliko prilikom prevođenja brojeva iz brojnog sistema sa osnovom N1 u brojni sistem sa osnovom
N2 može da se uspostavi sledeća relacija između njih:

N1 = N 2s
tada se prevođenje brojeva obavlja sledećim postupkom:
1. Ukoliko je N1<N2 broj koji se prevodi deli se na klase dužine s levo i desno od decimalne tačke. (Pri
tome se dodaju vodeće i prateće nule, ukoliko su potrebne da se kompletira klasa). Ako je N1>N2 za
svaku cifru broja formiraju se klase odgovarajuće dužine s.
2. Prevođenje se obavlja tako što se svaka klasa direktno prevodi u odgovarajući cifru u brojnom
sistemu u koji se prevodi.

1.3. Pitanja za proveru znanja

1. Definicija i osobine nepozicionih brojnih sistema.

2. Definicija i osobine pozicionih brojnih sistema.
3. Prevođenje brojeva iz brojnog sistema sa osnovom N1 u brojni sistem sa osnovom N2 kadaje
N1>N2.
4. Prevođenje brojeva iz brojnog sistema sa osnovom N1 u brojni sistem sa osnovom N2 kadaje
N1<N2, prevođenje celobrojnog dela broja.
5. Prevođenje brojeva iz brojnog sistema sa osnovom N1 u brojni sistem sa osnovom N2 kadaje
N1<N2, prevođenje razlomljenog dela broja.

8
6. Prevođenje brojeva deljenjem na klase.