NY APOKRIFA

Ny teny hoe "apokrifa" (na "boky deoterokanonika" araka ny Katolika Romana) no ampiasaina
ilazana ireo boky dimy ambin'ny folo na ampahany amin'ny boky izay eken'ny Fiangonana
Katolika Romana, Ortodoksa ary Tatsinanana, manontolo na ampahany, ho Soratra Masina
kanonika, nefa kosa tsy noraisin’ny Protestanta sy ny Jiosy. Ity anarana ity sy ny famaritana azy
dia tsy marina amin'ny lafiny maro. Ara-bakiteny ny teny hoe “apokrifa” dia midika hoe “soratra
miafina”, nafenina ho an’ny rehetra afa-tsy ireo vao manomboka ihany, noheverina ho avo loatra
ka tsy natao ho an’ny besinimaro. Raha ny marina anefa dia saika tsy misy amin'ireo boky ireo
izany filazana izany. Tsy izy rehetra akory no neken’ny Katolika Romana ho Soratra Masina,
satria ny 1 sy 2 Esdras ary ny Vavaka nataon’i Manase dia tsy tafiditra ao amin’ny Kanôna
Katolika ofisialy notapahana tamin’ny Konsilin’i Trente (1545–1563). Fiangonana Protestanta
maro no tsy manana fanapahan-kevitra ofisialy manambara ireo boky ireo ho tsy kanônika; raha
ny marina, hatramin’ny taonjato farany dia tafiditra tao amin’ny ankamaroan’ny Baiboly
protestanta izy ireo.
Ny azo antoka dia tsy tafiditra tao amin’ny kanônan’ny Soratra Masina Jiosy Palestiniana
amin’ny endriny farany ireo boky ireo. Noho izany, na dia teo aza ny fiaviany avy amin’ny Jiosy
(na dia kristiana sy latinina aza ny ampahany amin'ny 2 Esdras), dia voatahirin’ny Kristiana
amin'ny fiteny Grika ny ankamaroan'isy ireo mba ho lova avy tamin'ny Fiangonana Jiosy tany
Aleksandria ary ny soratra fototra ao aminy dia hita ao amin'ny kôdeksa ao amin'ny Septanta.
Ireo soratra hita taty aoriana, indrindra fa ny amin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty, dia
nampiharihary fa hita amin’ny soratra Hebreo na Aramaika ny sasany amin’ireo boky ireo. Ny
Kristianina sy ny Jiosy dia miray saina amin’ny maha-zava-dehibe an’ireo boky ireo eo amin’ny
fikarohana momba ny tantaran’ny Jodaisma sy ny fomba fisainan’ny Jiosy nandritra ireo taonjato
teo anelanelan’ireo Soratra Hebreo farany sy ny fanombohan’ny fivavahana Kristiana.

Carey A. Moore, Tobit: A New Translation With Introduction and Commentary (New Haven;
Londres: Yale University Press, 2008), xv.

Famintinana:

Ny lahatsoratra dia miresaka momba ny fahasarotana amin'ny famintinana tantara sarotra toy ny
Bokin'i Tobita, izay mitantara ny tantaran'ny Isiraelita masina iray atao hoe Tobita sy ny zava-
niainany niaraka tamin'i Tobia zanany lahy sy ny anjely iray nisaron-tava. I Tobita dia sesitany
tany Ninive ary nitantara ny fiainany, anisan’izany ny nanambadiany an’i Hana sy ny fanarahany
tamim-pahatokiana ny Lalàn’Andriamanitra. Novalian-tsoa izy noho ny fahamarinany, tamin’ny
nanendrena azy ho mpividy an’i Salmanesera mpanjaka asyrianina. Nanohitra ny didin’i
Sankeriba, zanakalahin’i Salmanesera sady nandimby azy i Tobita, tatỳ aoriana, tamin’ny
fandevenana ny fatin’ny Isiraelita ka voatery nandositra hamonjy ny ainy. Nogiazana ny
fananan’i Tobit, saingy naverina tamin’ny laoniny indray izy tamin’ny farany noho ny
fanelanelanan’i Ahiqar, zana-drahalahiny nanan-kery. (toko 1)
Tamin’ny Pentekosta iray, dia naniraka an’i Tobia i Tobita mba hanasa olona mahantra iray
hisakafo, ary nilaza i Tobia fa nisy faty jiosy teny an-tsena. Namonjy ny faty i Tobit ary
nandevina azy taorian’ny sakafo hariva, ka lasa jamba noho ny diky fody tamin’iny alina iny.
Nikarakara an’i Tobita nandritra ny roa taona i Ahikar, talohan’ny nifindrany, ka namela an’i
Hana hanohana azy ireo. Niampanga an’i Hana ho nangalatra i Tobita, ka tezitra izy, ary nilaza
taminy fa tsy nisy vokany taminy ny fahamarinany. (Toko 2)
Voatsindrona mafy i Tobit, ka nivavaka tamin’Andriamanitra mba hanaisotra ny ainy mba tsy
hisian’ny fijaliana sy fanevatevana bebe kokoa.
Tamin’io andro io ihany, i Saraha, zanakavavin’i Ragoela, vehivavy jiosy nipetraka tany
Ekbatana, any Media, dia nivavaka ho an’ny fahafatesana koa, izay vao avy nobedesin’ny
mpanompo sahisahy noho ny “ozona” nataony. Nanambady impito i Saraha, ary mbola virjiny
ihany satria ilay demonia ratsy Asmodeus dia namono ny mpampakatra tsirairay talohan'ny
fahatanterahan'ny fanambadian'izy ireo. Hananton-tena foana i Saraha, raha tsy teo ny fahoriana
sy ny fahafaham-baraka izay fantany fa hanjo an-drainy, izay tsy manan-janaka afa-tsy ny tenany
sy ny vadiny. Nanantitrantitra koa i Sarah fa tsy mendrika ny hanjo azy ny vadiny, ka niangavy
an’Andriamanitra hanala ny ainy. Soa ihany fa nihaino ny vavak’i Tobita sy Saraha
Andriamanitra ka naniraka ny anjely Rafaela hanampy azy ireo. (Toko 3)
Carey A. Moore, Tobit: A New Translation With Introduction and Commentary (New Haven;
Londres: Yale University Press, 2008), 4.
Ao amin’io toko io, i Tobita dia nilaza tamin’i Tobia zanany ny amin’ny vola navelany tamin’i
Gabaela, Isiraelita iray mendri-pitokisana tao Rages, any Media, roapolo taona talohan’izay.
Nanome toromarika an’i Tobia koa izy ny amin’ny fomba hananana fiainana marina,
anisan’izany ny fanajana an’Andriamanitra, ny fitondrana tsara ny reniny, ny fijanonana amin’ny
fireneny, ny tsy hanambady ivelan’ny foko, ny fankatoavana ny lalàna, ary ny fahalalahan-
tanana sy ny fiheverana ny mahantra. Nanantitrantitra ny maha zava-dehibe ny asa soa i Tobit,
ary nampitandrina an’i Tobia amin’ny fitsiriritana sy ny fireharehana. (toko 4)
Nirahina hitady mpitari-dalana mahay ny lalana mankany Ráges i Tobia mba haka ny volan’i
Tobit izay tavela tany, 20 taona talohan’izay. Nihaona tamin’ny anjely Rafaela i Tobia, nanova
endrika ho an’i Azaria zanak’i Hanania avy any Naftaly, izay nanolotra ny fitarihana azy ary
nampanantena ny hanampy an’i Tobita hahita indray. Tobit dia manaiky ny handoa ny karaman'i
Raphael ho drakma isan'andro miampy ny fandaniana amin'ny dia sy ny bonus. Nanome toky
an’i Hana i Tobit fa hahomby ny zanany satria hisy “anjely tsara” hiaraka aminy, na dia eo aza
ny fanahiany momba ny fiarovana azy. (toko 5)
Nandeha nankany Rages i Tobia sy Azaria (ilay anjely Rafaela misaron-tava), ary teny an-dalana
dia nahazo trondro i Tobia, ary nasainy novonjena ny fony sy ny atiny ary ny atiny. Rehefa tonga
tao Ekbatana izy ireo, dia nanoro hevitra an’i Tobia hampakatra an’i Saraha havany i Rafaela, ka
nisalasala i Tobia noho ny fahafatesan’ireo vadiny taloha. Nanome toky an’i Tobia i Rafaela fa
ny fandoroana ny atiny sy ny fon’ilay trondro tao amin’ny efitranon’ny mpivady ary ny
fivavahana amin’Andriamanitra dia hiaro azy amin’ny hanjo an’ireo vadin’i Saraha teo aloha.
Nanaiky ny fanambadiana i Tobia ary raiki-pitia tamin'i Saraha tsy hita maso. (toko 6)
Tonga tao amin’ny tranon’i Ragoela i Tobia sy Rafaela, ary noraisina tsara tao. Fantatr’i Ragoela
ny fanirian’i Tobia hanambady an’i Saraha, ary nampahatsiahiviny azy ny nanjo an’ireo vadiny
teo aloha, fa i Tobia kosa nanizingizina ny hanambady azy. Nanoratra fifanarahana ara-
panambadiana i Ragoela ary nanome an’i Saraha ho an’i Tobia, fa rehefa nanomana ny zanany
vavy tao amin’ny efitranon’ny mpivady i Edna, dia nitomany izy mivady. (toko 7)
Nodoran’i Tobia sy Saraha ny ati-trondro sy ny fo tao amin’ny efitranon’ny mpivady, izay
nandroaka ny demonia Asmodeus ary niaro azy ireo. Mivavaka amin’i Jehovah izy mivady mba
hanana fanambadiana maharitra sy sambatra mifototra amin’ny fitiavana sy ny fisakaizana.
Nandritra izany fotoana izany, Ragoela dia nasain’i Ragoela nolavahana mangingina ny fasan’i
Tobia, nefa faly izy rehefa nahafantatra fa tsy nisy aina intsony izy. Nanomana fanasana
fampakaram-bady be dia be izy ary nampanantena fa hanome ny antsasaky ny fananany ho
an’ireo mpivady vao hoentina any Ninive, ary ny ambiny homena azy ireo rehefa maty izy sy
Edna. (toko 8).
Mba hitsitsiana fotoana, dia nasain’i Tobia nankany amin’ny tranon’i Gabaela tao Ráges i
Rafaela haka ny vola. Lehilahy marina sy mendri-kaja i Gabaela, tsy vitan’ny hoe nanolotra azy
io an-tsitrapo tamin’i Rafaela, fa tonga tany Ekbatana mihitsy aza izy mba hankalaza ny
fampakaram-bady. ( Toko faha-9 )
Carey A. Moore, Tobit: A New Translation With Introduction and Commentary (New Haven;
Londres: Yale University Press, 2008), 5.
Ao amin’io andalan-teny io, i Tobita sy i Hana dia niandry tamim-panahiana ny hody an’i Tobia
zanany lahy. Na dia teo aza ny ezaka nataon’i Tobit mba hanome toky ny vadiny, dia resy lahatra
i Hana fa maty ny zanany lahy. Nandritra izany fotoana izany, Ragoela dia nanatanteraka ny
fampanantenany tamin'i Tobia sy Saraha tamin'ny fandefasana azy ireo tamin'ny fomba feno sy
namela azy ireo hitondra ny antsasaky ny fananany, ary nampanantena ny ambiny rehefa maty
izy sy Edna. Manome torohevitra an’ireo mpivady vao i Raguel sy Edna koa ny amin’ny fomba
hananana fanambadiana mahomby sy sambatra. (toko 10)
Tonga tao an-tranon’i Ragoela i Tobia sy Rafaela ka noraisina sy nomena sakafo. Naneho ny
faniriany hanambady an’i Saraha, zanakavavin’i Ragoela i Tobia, ary na dia tia an’i Tobia aza i
Ragoela ary vonona ny hanaiky ny fanambadiana, dia nampahatsiahy azy ny hiafaran’ireo
vadin’i Saraha teo aloha izy. Nanizingizina anefa i Tobia, ary nanoratra fifanekena momba ny
fanambadiana i Ragoela, ary nomena an’i Tobia i Saraha. Tao amin’ny efitranon’ny mpivady
vao nodoran’i Tobia ny atiny sy ny fon’ilay trondro, ka noroahiny ilay demonia Asmodeus, ary
niara-nivavaka izy sy Saraha mba hisian’ny fanambadiana sambatra sy maharitra. Nampanantena
an’i Tobia sy Saraha i Ragoela ny antsasaky ny fananany ary fanasana fampakaram-bady be dia
be alohan’ny handehanany ho any Ninive. Niandry tamim-panahiana ny fiverenan’ny zanany i
Tobita sy i Hana, ary rehefa nanatona ny tanàna i Tobia sy Rafaela, dia nihazakazaka nitsena azy
ireo i Tobita, ka tafintohina tao anatin’ny jambany. Nasian’i Tobia ny afero hazandrano teo
amin’ny mason’i Tobita, ka nahiratra indray izy. Talanjona ny rehetra ary nankalaza ny
fampakaram-badin’i Tobia nandritra ny herinandro. (toko 11)

Ao amin’io andalan-teny io, i Tobita dia nanaiky ny hanome an’i Azaria ny antsasaky ny zavatra
rehetra nentin’i Tobia niverina, ary avy eo ilay anjely dia nanambara ny tena maha-izy azy.
Nohazavain’i Azaria fa nirahina avy tany an-danitra izy mba hitsapa sy hanampy an’i Tobita sy
Saraha, ary tsy hisy loza hanjo azy ireo eo anatrehany. Avy eo i Raphael dia nanome toromarika
azy ireo hanoratra ny tantarany ho an'ny hafa. (toko 12)
Ao amin'ity toko ity, i Tobit dia namorona hira fisaorana an'Andriamanitra, midera Azy noho ny
famindram-pony sy ny hatsaram-panahiny tamin'ny olo-marina sy ny famaizana ny ratsy fanahy.
Na dia niparitaka aza ny Jiosy, dia naneho ny finoany i Tobita fa hikarakara azy ireo
Andriamanitra ary hanorina indray an’i Jerosalema sy ny tempoliny amin’ny fotoana mety. (toko
13)
Resahin’ilay andinin-teny ny niafaran’ny fiainan’i Tobit, izay niaina hatramin’ny faha-112
taonany, na dia jamba nandritra ny efa-taona aza. Nanome torohevitra an’i Tobia zanany lahy i
Tobita momba ny tsy fivadihana amin’Andriamanitra, ny fanomezana amim-pahalalahan-tanana,
ary ny maha zava-dehibe ny fanompoana an’Andriamanitra. Rehefa maty i Tobita, dia nitondra
ny fianakaviany tany Ekbatana i Tobia, ary lasa mpanankarena sy mpanao asa soa izy tany
mandra-pahafatiny tamin’ny faha-117 taonany. Hitany ny fandravana an’i Ninive tamin’ny
alalan’i Kyaxares mpanjakan’i Medianina sy ny nitondrana ny Asyrianina ho babo tany
Ekbatana. (toko 14)
Carey A. Moore, Tobit: A New Translation With Introduction and Commentary (New Haven;
Londres: Yale University Press, 2008), 6.

1 MAKABEO

I. NY VOTSINY SY NY TOETRA AMIN'NY BOKY ANTSIKA ROA

“Aza matahotra, ry Jakoba mpanompoko” (Isaia 44:2).
Isiraelita nahatoky nonina tany Jodia teo ambany fitondran’ny Ptolémée sy Séleucids tamin’ny
taonjato fahatelo sy faharoa al.f.i. nianatra hatramin’ny fahazazany fa tsy misy tokony
hatahoran’ny vahoaka nofidin’ny Tompo raha mitandrina ny didin’ny Tompo izy ireo. Ny
fanekena ny empira lehiben’i Persa sy ny mpanjaka grika dia nitondra filaminana sy filaminana
nandritra ny fotoana lava be, izay nanonitra tamin’ny ampahany ny fanararaotana sy ny
fanandevozana mangidy ary ny ady nandravarava. Avy eo, teo ambanin’ny Séleucid Antiochus
IV, nanomboka tamin’ny 167 ka hatramin’ny 164 al. Tsy nisy fitsapana mafy kokoa nitsapa ny
finoan’ny Jiosy ho monotheisme.
Tsy nampoizina mihitsy ny vokany: nahery ny fanoherana mafy nataon’ny Jiosy, ary nisy
fotoana nesorina tamin’ny Jiosy ny “ziogan’ny fanjakana hafa firenena”, rehefa nahaleo tena teo
ambanin’ny tarana-mpanjaka Hasmonianina. Taorian’ny fahatarana nahavaky fo nandritra ny
taonjato maro, moa ve tanteraka ireo faminaniana be voninahitra nataon’ireo mpaminanin’ny
Isiraely iray tafaverina tamin’ny laoniny? Ho an’ny Jiosy, ny zava-nitranga dia nitaky
fanazavana mifanaraka amin’ny fampianaran’ny Torah sy ny Mpaminany. Niala tamin’ny
Isiraely ny fankasitrahan’Andriamanitra tamin’ny andro maizina nandravana ny fanjakana roa.
Raha izao no niverina tanteraka ny fankasitrahan’Andriamanitra taorian’ny fotoan-tsarotra mafy
indrindra, dia nilaina ny hahafantaran’ny olona ny fomba sy ny antony; raha tsy izany, dia mety
ho very indray ny fankasitrahany.
Ny fomban'ny fiangonana kristianina grika sy romana dia nitahiry asa ara-tantara jiosy roa izay
manazava amin'ny vahoaka voafidy ny fotoan'ny fahoriana sy ny fandresena nanaraka izany.
Tany am-piandohan'ny lovantsofina sora-tanana grika ireo asa ireo dia nahazo ny anaram-
boninahitra hoe Boky Voalohany sy Faharoa an'ny Makabeo. Na izany aza, ao amin'ny boky
mihitsy sy ao amin'ny loharano voalohany, "Maccabee" na "Maccabee" dia tsy miseho amin'ny
endriny milaza maro, izay tsy miseho afa-tsy amin'ny anarana fanampiny an'i Jodasy mahery fo.
Clément avy any Aleksandria sy Origène, ilay Rain’ny Eglizy voalohany indrindra nanonona ny
anaran’ireo boky ireo, dia niantso azy ireo hoe Ta Makkabaïka, “Tantara Makabeanina”, izay azo
inoana fa avy amin’ny anaram-boninahitra izay niteny tsy misy dikany no niantsoana an’ireo
mahery fo rehetra tao amin’ireo tantara ireo hoe “Makabeo”. Ao amin'ny Tertullien Adversus
Judaeos 4, ca. 195 c.e. Nanomboka teo, dia niresaka momba ny “Bokin’i Makabeo” ireo
Raiamandreny.
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 3.

Ireo boky roa ireo dia mampiseho fitantarana tena samy hafa; dia ho hitantsika tokoa fa
mpanohitra mafy ny mpanoratra azy. Ny tranonkalan'ny hafetsena ara-poto-pampianarana, ny
fiampangana sy ny fifanoherana, izay mampiavaka ny adin'ny sekta monotheista amin'ireo
mpifanandrina izay antsoin'izy ireo hoe "heretika" - ireo tranonkala ireo dia miteraka ny sasany
amin'ireo piozila sarotra indrindra amin'ny tantaran'ny literatiora. Toy izany koa ny bokintsika
roa. Ny Makabeo Voalohany sy ny niandohan'ny hoe Makabeo Faharoa dia nohafohezina dia
nosoratana nifandimby ho fampielezan-kevitra taorian'ny fifamaliana am-polony taona maro. Ny
asa sarotra amin'ny fandikana ny asa toy izany dia vao mainka nanasarotra noho ny fisalasalan'ny
manam-pahaizana saika diso hevitra momba azy ireo hatramin'ny andron'ny Renaissance.2 Ny
mpanao propagandy dia afaka mandainga ary tena mandainga, fa ny mpahay tantara propagandy
dia tsy mipetraka afa-tsy amin'ny toerana izay mahasoa azy ireo ary amin'ny toerana misy azy.
dia atahorana kely ho sarona. Koa satria samy maneho ny iray amin'ireo fomba fijery roa
mifanohitra tanteraka ny tsirairay amin'ireo boky roa, dia azo atao ny mifampiresaka izy ireo.
Noho izany, ny olona iray dia afaka mametra mafy ny sehatra ho an'ny fisalasalana manam-
pahaizana manokana izay handà na hanova tanteraka ny kaontiny. Manomboka ny
fandalinantsika amin’ny fandinihana ny toetoetran’ireo boky araka ny nandraisany antsika
tamin’ny alalan’ny fomban’ny Fiangonana.

Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary

(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 4.

Ny Bokin’ny Makabeo Voalohany

Ny Makabeo Voalohany dia tantaran'ny nipoiran'ny tarana-mpanjaka Hasmonean, nanomboka

tamin'ny asa sahisahy nataon'i Matatias mpisorona be zotom-po ka hatramin'ny nanjakan'i Joany
Hyrcanus, mpisoronabe sy andrianan'ny Jiosy noho ny lovan'ny tarana-mpanjaka. Ny mpanoratra
dia mametraka ny ankamaroan'ny fotopampianarana manan-danja ao amin'ny bokiny ao amin'ny
toko roa voalohany. Nanomboka tamin’ny fametrahana ny zava-niseho izy, dia ny Tatsinanana
akaiky teo ambany fitondran’ireo fanjakana Graeco-Macedonianina naorin’ireo mpandimby an’i
Aleksandra Lehibe: ratsy fanahy ireo mpanjaka ireo ( I 1:1–9 ) ary ratsy fanahy kosa i Antiokosa
IV Epifana, izay nanomboka nanjaka. nanjaka tamin’ny 175 al.f.i. ary nanome fahefana ny Jiosy
ratsy fanahy handao ny fameperan’ny Torah sy hanaraka ny fomba grika, anisan’izany ny
toeram-pampianarana tao amin’ny gymnasium (1:10–15; jereo ny fanazavana). Toy ny hoe ho
sazy noho ny faharatsian’ireo Jiosy nivadi-pinoana ireo ( 1:15, farany, 28, 64 ), dia nisy
fitohitohizana fitsidihana nahatsiravina tonga tany Jodia sy Jerosalema ( 1:16–64 ).
Tamin’ny 169 al.f.i. Nanafika an’i Jerosalema i Antiokosa IV, rehefa avy nandresy ny ady tany
Ejipta, ka nandroba ny tempoly. Roa taona tatỳ aoriana, ny manam-pahefana iray, ny Mysarch,
no namabo sy nandoro ny sisa tamin'ny tanàna, nandrava ny manda, namono na nanandevo na
nandroaka Jiosy mpivavaka tsara raha naka ny fananany, ary nanorina trano mimanda, ny Akra,
mba hialokalofana ny fiaraha-monina. “mpanota” izay nomeny fahefana. Nisy didy narahina izay
nandraran’ny mpanjaka ny Jiosy tsy hitandrina ny didin’ny Torah ary nandidy azy ireo handika
ny fandrarana; nanendry manam-pahefana ny mpanjaka hampihatra ny didy. Tamin’ny 15 Kisleo
(6 Desambra), 167 al.f.i., dia nisy “fahavetavetana fandravana” naorina tao amin’ny tempoly;
nanomboka tamin’ny 25 Kisleo ny fanatitra tany ho an’ny fahavetavetana.
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 4.
Rehefa avy nanaja vetivety ny ezaka be herim-po nefa namono tena ny Jiosy mpivavaka mba tsy
hankatò ny didin’ny mpanjaka, ny mpanoratra dia nampahafantatra an’i Matatia mpisorona be
taona, izay manan-janaka dimy lahy: Jaona, Simona, Jodasy, Eleazara, ary Jonatana. Nalahelo
tahaka ny Jiosy mpivavaka rehetra i Matatias ka niala tao Jerosalema nankany amin’ny tanànan’i
Modeïn (2:1–14). Teo anefa izy dia nitsangana tamin-jotom-po ary sahy nampiasa sabatra
hamely ny mpanompon’ny mpanjaka sy ireo Jiosy mpiara-miasa aminy ( I 2:15–28 ). Fantatry ny
Jiosy fa nandidy azy ireo Andriamanitra mba handringana ny mpanompo sampy jiosy rehetra
( Eksodosy 22:19; Deoteronomia 13:7–18 ). Raha tsy nanana safidy afa-tsy ny ho faty ny Jiosy
talohan’ny fahazotoan’i Matatiasy (I 1:63) ary raha aseho ho zavatra miavaka ny fihetsik’i
Matatias, dia azo lazaina fa voafatotry ny fivavahany ny Jiosy mpivavaka mba tsy hikomy
amin’ny mpanjaka. satria tsy maintsy mankatò ny Torah izy ireo. Eny tokoa, misy porofo hafa
mampiseho fa ireo Jiosy mpivavaka be dia be no niatrika izany olana izany. Sahy nanamafy i
Matatias fa ny mpanjaka iray izay nanome baiko ny fanitsakitsahana ny Torah dia tsy afaka ny
hitondra ny Jiosy amin’ny alalan’ny zon’Andriamanitra intsony. Raha nanorina andinin-teny iray
tao amin’ny Soratra Masina i Matatias, dia azo antoka fa ho nanonona azy io ny mpanoratra
antsika. Ny zotom-pony ihany no nanamarinan’i Matatia ny zavatra nataony, ka nampitahainy
tamin’ny an’i Finea (Nom 25:6–15).3
Nanao zava-baovao feno fahasahiana hafa ilay pretra be taona. Hitan’ny manam-pahefana fa ny
hamonoana ny Pietista izay tsy nety nankatò ny didy dia tsy maintsy niandry ny Sabata ihany,
rehefa nifady ny fiarovan-tena rehetra ny Pietista ( I 2:29–38 ). Nanohitra i Matatias tamin’ny
fampianarana fa azo atao ny miaro tena amin’ny Sabata. Nandresy lahatra ny maro tamin’ireo
“Pietista” ireo izy, izay nanonona ny anaran’ny mpanoratra ho toy izany, tamin’ny fampiasana
ny teny hebreo mitovy amin’izany hoe Asidaioi (=Hăsīdīm; I 2:39–43). Mety hanatsoaka hevitra
isika fa antokon’olona voafaritra tsara teo amin’ny Jiosy ny Pietista. Eny tokoa, ny roa amin’ireo
sekta nalaza tatỳ aoriana teo amin’ny Jiosy dia azo mifandray amin’izy ireo. Ny anaran'ny
Eseniana dia Ḥesayīn mitovy amin'ny teny aramianina. Ny manam-pahaizana dia nandinika ny
niandohan’ny Fariseo hatramin’ireo Pietista voalaza ao amin’ny Makabeo Voalohany, ary ny
teny hoe ḥāsīd dia misongadina amin’ireo teny nampiasain’ireo Fariseo anisan’ny antokon’izy
ireo. Ny Eseniana no sekta izay nahitana ny toeram-ponenana sy tranomboky tao Qumran
akaikin’ny Ranomasina Maty
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 5.

Nanomboka nahomby ny antokon’i Matatiasy tamin’ny fampiharana ny fitandremana ny Torah

sy tamin’ny famonoana na fandroahana ireo mpiasan’ny mpanjaka sy ireo Jiosy mpiara-miasa
taminy (2:44–48). Teo am-pandrian’ny fahafatesany i Matatias antitra dia aseho ho nibaiko ny
zanany hanao asa mitovy amin’ny an’i Finea sy Josoa ary Davida, toy ny hoe azon’izy ireo koa
ny valisoa azon’ireo mahery fo fahiny ireo. Ny mpanoratra antsika dia manana an'i Matatias izay
efa ho faty manendry an'i Simona ho "ray" sy "lehilahy mpanolo-tsaina" miaraka amin'ny
fotoana nankininany tamin'i Jodasy ny fitarihana ny ady (2:49–70). Tsy misy na inona na inona
milaza fa i Simona no zokiny indrindra. Ao amin’ny lisitry ny rahalahy ao amin’ny 2:2–5, dia
niseho teo anatrehan’i Simona i Jaona. Tsy nivadika tamin’i Jodasy sy Jonatana rahalahiny i
Simona nandritra ny taona maro taorian’izay. Na dia izany aza, dia izy no voalohany nitana
fahefana tamin’ny naha-andriana tsy miankina sy mpisoronaben’ny Jiosy.
Ny tantaran'i Matatias ary indrindra ny lahateniny fanaovam-beloma no tena zava-dehibe ho
an'ny tanjon'ny mpanoratra. Tsy maintsy mijanona isika mba handinika azy ireo akaiky kokoa.
Ny mpanoratra mihitsy no milaza ( I 2:26 ) fa ny tantaran’i Matatiasy dia manaraka ny
modelin’ny tantaran’i Finea (Nom 25:1–15). Samy manaraka ny maodely avokoa ny teny sy ny
votoaty. Samy niseho tamin’ny fotoana fahatezeran’Andriamanitra tamin’ny Israely ireo
fitantarana ireo ( Nom 25:3, 11; I 1:64 ). Toy ny hoe “nahita” an’i Finea ao amin’ny Nom 25:7 fa
tsy nisy na inona na inona natao tamin’ny fanambadiana mifangaro izay nahatezitra
an’Andriamanitra ka “nitsangana ka nandao ny fiangonana”, dia “nahita” ny fivadiham-pinoana
tany Joda sy Jerosalema i Matatiasy, ka “nitsangana ka niala” Jerosalema ho an’i Modeïn (I 2:1–
6; ny “mahita” dia apetraka farany mba tsy hanapaka ny fitantarana ny fitomaniana ao amin’ny
and. 7–14). Toy ny nanehoan’i Finea “zoto” sy nanao zavatra noho ny “fahatezeran’i” Tompo
( Nom 25:11 ) ka nanindrona antsy an’ireo mpivady mpanota tao amin’ny efitra fandriany tsy
ara-dalàna, izay toerana nanotan’izy ireo ny fahotany ( Nom 25:8 ; jereo ny dikan-teny grika. )
“Feno zotom-po sy fahatezerana” àry i Matatias, ka namono an’ilay mpanompo sampy teo
amin’ny alitara, izay nisy ny fahotany. Noho ny fitaintainana nasehony tao amin’ny bokiny, dia
namela ny mpamaky jiosy azy hisarika ny saina ny mpanoratra: toy ny nahazoan’i Fineasa
valisoa tamin’ny naha-mpanorina ny taranaky ny mpisoronabe ( Nom 25:12–13 ), dia toy izany
koa no hahazoan’i Matatia valisoa.
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 6.

Tsy dia miharihary fa tena niniana ihany koa ny fampitoviana teo amin’i Matatiasy sy ireo
mpitsikilo roa lahy Josoa sy Kaleba (Nom 13–14). Tsy nivadika i Josoa sy Kaleba, na dia
nikomy (nivadi-pinoana) tamin’Andriamanitra aza ny Israely rehetra ( Nom 14:8 ). Toy izany
koa, hoy i Matatias fa na dia hankatò ny didin’ny mpanjaka hikomy (apostênai) amin’ny
fivavahany aza ny olon-kafa rehetra ao amin’ilay fanjakana, dia tsy hivadika mihitsy izy sy ny
fianakaviany ( I 2:19–22 ). Ny mpamaky jiosy indray dia nanatsoaka hevitra hoe: tahaka ny
nahazoan’i Josoa sy Kaleba valisoa (Nom 14:30; Js 14:6–15, 19:49–50; Sir 46:1–10), dia ho toy
izany koa i Matatiasy sy ny zanany.5
Mety ho niniana ihany koa ny filazalazan’ny mpanoratra momba ny fandosiran’i Matatiasy
nankany an-tendrombohitra tamin’ny fiteny izay mampahatsiahy ny zavatra mitovy amin’i
Davida ( I 2:27–28, 42–43; 1 Sam 22:1–2, 23:14 ), indrindra fa satria samy manaraka ny
fandripahana tsy manan-tsiny ireo sidina roa ireo ( I 2:29–38; 1 Sam 22:7–19 ). Na i Davida sy i
Matatiasy, satria mpandositra nandositra, dia samy nitarika tamim-pahatokiana ny antokony
hiady ho an’ny Israely ( I 2:44–48; 1 Sam 23:1–5, 25:14–16 ) ary nanao lalàna mba hahasoa ny
Israely ( I 2:39 ). —41; 1 Sam 30:22–25). Mety hilaza indray ny mpanoratra antsika fa raha
nahazo valisoa i Davida, dia ho toy izany koa i Matatias.
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 7.

Ny fitoviana misy eo amin'ireo famonoana olona tsy manan-tsiny roa dia manan-danja indrindra.
Anisan’ny taranaky ny mpisoronabe nolavina ireo mpisorona novonoina tany Noba ( 1 Sam
3:11–14, 14:3, 22:11, 20; 1 Mpanjaka 2:27 ). Toy izany koa, Andriamanitra dia tsy naneho
hatsaram-panahy firy tamin'ireo Pietista izay maty tamin'ny tsy fanoherany (I 2: 29-38) fa
nanome fandresena an'i Matatias, ilay zotom-po izay sahy nanao ady fiarovan-tena na dia
tamin'ny Sabata aza (2:39– 48). Eny tokoa, ny mpanoratra antsika dia manantitrantitra fa maro
ny Pietista no nanohana ny lalan’i Matatiasy tamin’ny fiarahana taminy sy ny zanany (2:42).6
Ireo lesona ireo sy ny hafa dia nentina nody tamin’ny lahateny fanaovam-beloma an’i Matatias.
Ny mpanoratra dia misoroka ny fiheverana ny fihetsiky ny mpanao propagandy mandrisika ny
filazan'ny Dinastika ny Hasmoneans. Izy kosa dia nasainy nanome ohatra maromaro momba ny
asa lehibe sy valisoa lehibe nataon’ireo mahery fo israelita fahiny (2:51–60) i Matatias efa ho
faty, mba hanentanana ny zanany hanao toy izany koa mba hahazoany voninahitra sy laza
mandrakizay (2:51; jer. 2:64). Nofantenana tamim-pitandremana ireo ohatra: Efa vonona hanao
sorona ny taranany i Matatiasa, toa an’i Abrahama ( 1:50, 2:17–21 ). Tahaka an’i Abrahama
noheverina ho marina tamin’ny asan’ny finoana toy izany ( Gen 15:6 ) tamin’ny andro
nandravana an’i Sodoma sy Gomora, dia toy izany koa ny fahatokian’ny Hasmoneana dia hiaro
azy ireo amin’ny sazy nateraky ny fahadisoan’izao “Taon-taonan’ny Fahafatesana”.
Fahatezerana” (I 1:64; jereo Dan 8:19; 11:36).
Toa an’i Josefa, i Matatiasy dia nanohitra ny fakam-panahy handika ny sitrapon’Andriamanitra
( I 2:17–22 ); tahaka ny nahatongavan’i Josefa ho tompon’i Egypta, dia mety ho tonga manam-
pahefana mahery amin’ny fanjakana iray koa ny taranak’i Matatiasy (jereo I 10:19–20, 62–65,
88–89, 11:27, 42–51, 58–60).
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 7.

Toa an’i Josefa, i Matatiasy dia nanohitra ny fakam-panahy handika ny sitrapon’Andriamanitra

( I 2:17–22 ); tahaka ny nahatongavan’i Josefa ho tompon’i Egypta, dia mety ho tonga manam-
pahefana mahery amin’ny fanjakana iray koa ny taranak’i Matatiasy (jereo I 10:19–20, 62–65,
88–89, 11:27, 42–51, 58–60).
Anisan’ny taranak’i Joyariba mpisorona i Matatias (2:1). Mandra-panendrin'i Antiokosa IV olon-
kafa, dia Menelasa, ho mpisoronabe (cf. II 4:23–25; 3:4), dia efa ela no teo an-tanan'ny taranak'i
Oniada, izay taranak'i Jesoa avy amin'ny taranak'i Onaiada, ny anjara fanompoana. taranak’i
Yedayah.7 Tatỳ aoriana, rehefa voatendry ho mpisoronabe ny mpianakavin’ny Hasmonianina,
dia nihevitra azy ireo ho mpaka an-keriny ny mpiandany tamin’ny taranak’i Oniada sy ny hafa.
Noho izany, ny mpanoratra antsika dia manao izay hampahafantaran’i Matatias an’ilay ohatra
manaraka, dia i Fineasa, ho “razantsika”, ka nanamafy ny maha-mpisorona azy manokana ho
mpisorona avo mitovy amin’ny an’ny Oniada. Manaraka izany ny ohatr’i Josoa sy Kaleba ary
Davida ( I 2:54–57 ).
Avy eo dia i Elia, izay nanao asa feno hafanam-po toa an’i Finea sy Matatiasy tamin’ny
andron’ny fahatezerana ( 1 Mpanjaka 18, 19:10, 14 ); noho izany, ny fianakavian’i Matatias dia
mety hiandrandra valisoa toa an’i Elia, angamba ny fanomezana faminaniana, raha tsy ny
fisandratana ho any an-danitra. Nahazo fanambarana ara-paminaniana tokoa i John Hyrcanus
zafikelin’i Matatiasy.8
Azo inoana fa nihevitra ny mpanoratra na dia ireo ohatra roa farany aza, dia ny fandosirana
mahagaga nataon’i Daniela sy Hanania sy Azaria ary Misaela ho nitovitovy tamin’ireo
fahombiazana maro nataon’ny Hasmoneana tamin’ny fanoherana mafy ( I 2:59–60 ).
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 8.

Ny sisa amin’ny Makabeo Voalohany dia manaporofo ny faminaniana nolazain’i Matatias efa ho
faty. I Jodasy voalohany, izay niantehitra tamin’ny fanampian’Andriamanitra azo tamin’ny
alalan’ny fahamarinana sy ny vavaka, dia nahazo fandresena be dia be ary nandresy ny tafik’i
Séleucus teo an-toerana, hany ka nampikorontan-tsaina an’i Antiokosa IV ny tenany (3:1–28).
Ny tsy fahampian'ny loharanon-karena dia manelingelina ny mpanjaka hitady hetra sy zavatra
azo babo any amin'ny faritanin'i Iran. Nandao an’i Lisiasa ho governora tany amin’ny faritra
andrefan’ny fanjakana izy ary ho mpiahy ny mpandova ny seza fiandrianana, ary nanana
fananana ara-tafika betsaka (3:29–37). I Jodasy sy ny olony tamin’ny herin’ny finoany
an’Andriamanitra dia nandresy an’ireo teo ambany fahefan’i Lisiasa ary avy eo dia nandroaka
an’i Lisiasa ny tenany tao Beti-zora mba hahavitana ny fanadiovana ny tempoly sy ny
fanorenana indray ny fivavahana tamin’ny vanim-potoana izay nandotoana azy telo taona. taloha
kokoa (3:38–4:58). Ho an'ny mpanoratra anay, ny fanadiovana sy ny fiafaran'ny fanenjehana dia
vokatry ny fandresen'ny miaramila ihany. Tsy niresaka momba ny diplaomasia sy ny
fanafoanana ofisialy an'ireo didy izy. Ny fitokanana ny alitara vaovao dia hankalazaina mandritra
ny fetin’ny Hanoka, ny fetin’ny fitokanana isan-taona (4:59).
Tena nahomby i Jodasy sy Simona ary Jonatana teo amin’ny fiarovana sy ny famaliana ny
rahalahiny jiosy izay notafihin’ny firenena mifanila aminy ( I 4:60–5:68 ). Hitan’ny mpamaky
jiosy iray fa tonga hatrany amin’ny an’i Josoa ny fampielezan-kevitr’izy ireo. Ny tsy
fahombiazana manaitra toy izany koa dia mihatra amin’ireo mpisandoka ho mpitondra firenena,
mba hanaporofoana fa ny taranak’i Matatiasy no mahazo sitraka amin’Andriamanitra (5:55–62).
Antiokosa IV, izay tsy nety tamin’ny fikasana handroba ny tempolin’i Elymaisy, dia naharay ny
vaovao momba ny fandresen’i Jodasy ary maty noho ny alahelony, nibebaka tamin’ny
faharatsiana nataony tamin’ny Jiosy ary nanendry an’i Filipo ho mpiahy an’ilay zaza mpandova,
Antiokosa V (6). :1–16). Nametraka an’i Antiokosa Faha-5 ho mpanjaka i Lysia ary nitana ny
fahefana ho mpiaro (6:17).
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 8.
Amin’io fotoana io, ny mpanoratra dia mitantara ny amin’ny fiezahan’i Jodasy hampihena ny
“mpanota” ao amin’ny Akra amin’ny alalan’ny fahirano, sy ny amin’ny dia nataon’i Lysia sy
Antiokosa Faha-5 mba hanamaivanana ny fahirano. Nandritra ny fampielezan-kevitra dia maty i
Eleazara rahalahin’i Jodasy tamin’ny fahafatesan’ny maherifo iray, ary nihena be ny Jiosy
mpikomy natao fahirano tao Jerosalema. Nanjary kivy be ny toe-javatra nisy azy ireo, satria tsy
ampy vatsy ny fitandremana ny taona sabata. Voavonjy ireo voafandrika tamin’ny fahatongavana
ara-potoana tao Antiokia, nisy tafika notarihin’i Filipo, ilay mpiambina nofidin’i Antiokosa IV
ho an’ny mpanjaka zaza, mba hanohitra ny fitondran’i Lysia. Mba hiadiana amin’ilay
fandrahonana, dia nanao fihavanana tamin’ireo mpikomy i Lisiasy sy Antiokosa Faha-5, nefa
nandika tamin’ny fomba ratsy ny fianianan’izy ireo fa tsy handrava ny manda tao Jerosalema.
Rehefa niverina tany Antiokia izy ireo dia nandresy an’i Filipo (6:18–63).
Na izany aza, ireo mpandresy mihitsy no lavon'ny fahavalo vaovao. Nandrombaka ny seza
fiandrianana i Antiokosa IV taorian’ny nahafatesan’i Séleucus IV rahalahiny tamin’ny 175. Raha
ny mahazatra, dia i Demetrio zanak’i Séleucus no mpandova, fa tamin’ny fotoana nanaovana
takalon’aina tany Roma i Demetrio. Nandositra an’i Roma i Demetrio izao ary naka ny
fanjakan’i Séleucus. Novonoin’ireo mpomba an’i Demetrio I mpanjaka vaovao i Lysia sy
Antiokosa V (7:1–4). Notarihin’i Alsimo, izay nitaky ny ho mpisoronabe, ireo Jiosy
fahavalon’ny antokon’i Jodasy dia nahomby tamin’ny fangatahana fanampiana tamin’i
Demetrio. Na dia nisaraka tamin’i Jodasy aza ny Pietista mba hatoky an’i Alsimo sy ireo
solontenan’ny mpanjaka, dia nolavina izy ireo rehefa nohomboana tamin’ny hazo fijaliana ny
enimpolo tamin’izy ireo noho ny baikon’ilay lehilahy nitokisany (7:5–19). Ny mpamaky dia
afaka nanatsoaka hevitra fa ny Pietista dia adala ary i Demetriosa dia lehilahy ratsy fanahy
manana olon-dratsy. Eny tokoa, i Demetrio dia nanohy nanohana an’i Alsima ho mpisoronabe.
Ilay mpiasan’ny mpanjaka Nikanora tamin’ny ezaka tsy nisy vokany hisambotra an’i Jodasy aza
dia nandrahona ny hanazimbazimba indray ny tempoly, kanefa resy tamin’ny ady tamin’ny
andro nankalazana ny andron’i Nikanora mandrakizay (7:20–49). Nahomby tamin’ny naha-
Mpitsara ny Isiraely amin’ny andro farany i Jodasy, ary nisy fiatoana fohy nanjakan’ny
fiadanana (7:50; jereo Mpits 3:11, 30, sns.). Nanao ny dingana lehibe koa i Jodasy tamin’ny
fanaovana ny fifanekena voalohany nataon’ny Jiosy tamin’i Roma, ilay fanjakana matanjaka
indrindra, ary nahazo ny fanohanan’i Roma an’i Demetrio (I 8).
Jonathan A. Goldstein, I Maccabees: A New Translation With Introduction and Commentary
(Includes indexes.;New Haven; London: Yale University Press, 2008), 9.