Piotr Swacha Cenzura wobec prasy sportowej na przetomie lat 40. i 50. XX w. (na przyktadzie ,,Przegladu Sportowego”) bec ,,Przegladu Sportowego” na przetomic lat 40. i 50. XX w. Cezury czasowe badania obejmuja okres od poczatku 1948 r. do ostatniego numeru ,,Przegladu. ..” wydanego w roku 1952. O przyjeciu tych dat decyduje dostepnosé materiatu Zrédtowego. Dokumenty dotyezace kontroli cenzorskich w ,,Przegladzie Sportowym” znajduja sig w zbiorze Glownego Urzedu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW), kt6ry z uwagi na dokonywane prace renowacyjne jest wylaczony z udostepniania przez Archi- wum Akt Nowych (AAN) w Warszawie. W zwiazku z tym glowna baze Zréd- towa analizy mogty stanowié sprawozdania z ingereneji cenzorskich oraz ste- nogramy z odpraw krajowych organizowanych w GUKPPiW, zgromadzone przed zamknigciem dostepu do tego zespolu. Podstawe ustalen faktograficz- nych niniejszego artykulu stanowia rowniez materiaty zgromadzone w zbio- rze Gtownego Urzedu Kultury Fizycznej (GUKF) dotyezace prasy sportowej oraz dokumenty Wydziatu Prasy i Wydawnictw, Komitetu Centralnego (KC) Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Wycinki prasy z zaznaczo- nymi ingerencjami oraz uwagami cenzorow, ktére stanowia czesé sprawozdah prewencyjnych, zostaly poréwnane z odpowiednimi, wydanymi ostatecznie egzemplarzami ,,Przegladu Sportowego”. Wynika to z faktu, ze czes¢ dzia- Jai cenzury wobec ,,Przegladu...” stanowily zalecenia przeredagowania okreglonego fragmentu tekstu. Ostateczny rezultat tych dziatai by! widoczny w opublikowanych egzemplarzach pisma. Celem artykulu jest sformulowa- nie odpowiedzi na pytanie, jaki byt zakres ilosciowy ingerencji cenzorskich w.,.Przegladzie...” oraz proba okreslenia, jakie kategorie tematyczne podlega- ly usunigciu z Jaméw pisma nalezacego do grupy prasy sportowej. Historia ,,Przegladu Sportowego” siega okresu II Rzeczpospolite). Pierw- szy numer pisma zostat wydany 21 maja 1921 r. w Krakowie jako .,Oficjalny mW rzedmiotem niniejszego artykutu sq dziatania instytucji cenzury wo-146 Piotr Swacha organ Krakowskiego, Warszawskiego i Lwowskiego Zwiazku Okregowego Pitki Noznej”!. W latach 1921-1927 pismo ukazywalo sig raz w tygodniu, aod 1928 r, liczba numeréw wydawanych w kazdym roku wahala sig od 56 do 136. Pierwszym redaktorem naczelnym pisma byt znany krakowski dziatacz, pitkarski Ignacy Rosenstock. Ostatni numer przed wybuchem II wojny éwia- towej ukazat sig 24 sierpnia 1939 r. ,,Przeglad Sportowy” zostat wznowiony 12 lipca 1945 r. w Lodzi. W badanym okresie redakeja kierowali: Tadeusz Maliszewski (vel Narcyz Suessermann) w latach 1945—1950, Edward Troja- nowski (1950-1951) oraz Edward Strzelecki (1951-1 969). Wydawcami pisma w owym ezasie byli: Komitet Centralny Organizaeji Mtodziczy Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (1945-1948), Spdtdzielnia Wydawniczo-Oswia- towa ,,Czytelnik” (1948-1951) oraz Wydawnictwo Prasa Sportowa (1952- 1955). W artykule wstepnym pierwszego powojennego numeru redakcja pisma nie deklarowala przywiazania do zadnej ideologii — jak zaznaczano — »wbrew przyjetym zwyczajom nie wyglaszamy zadnych programowych mow, anj nie ustalamy tez. Programem naszym — to amy naszego pisma”®, Ponadto deklarowano nawiazanic do ,,wielkiej tradycji” ,,Przegladu...”, chwalac gaze- tez okresu przedwojennego jako pismo, kt6re ,.w popularyzacji, rozwoju i do- robku polskiej kultury fizycznej ma sw6j powaény i niepodwazalny wktad™. »Przeglad Sportowy” podlegat jednak tym samym procesom, co inne pisma wydawane w kraju, ktére stawaly sig stopniowo elementem systemu medial- nego Polski Ludowej kontrolowanym i kierowanym przez ,nowa wiadze”®, Przyktadem potwierdzajacym hipoteze o postepujacym upolityeznieniu ,,Prze- gladu...” sq rézice w tresci numerdw tego pisma z dnia 16 styeznia 1947 1. 123 pazdziernika 1952 r. W obu przypadkach byly to ostatnie wydania poprze- dzajace dni przeprowadzenia wyborow w 1947 i 1952 15 Ich zawartosé réznila ‘Nasz rekord~ 15 lat, ,Preeglad Sportowy” 1936, nr 46, s. 1. W pééniejszym okresie w wi- niecie pisma ukazywata sig rowniez informacja, ze jest ono te? organem: Polskiego Zwiazku Pitki Noznej (od nr 10 z 1921), Polskiego Zwiazku Narciarskiego (od nr 7 z 1922 r.), Polskie- ‘90 Zwigzku Lawn-Tennisowego (od nr 34 z 1922 r.), Polskiego Towarzystwa Tatrzatiskiego (od nr 31 z, 1923 r) oraz Polskiego Zwiazku Lekkoatletyeznego (od nr 33 7 1923 r). * Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT, hitp:/nukat.edu.pV/lib/item id= ‘chamo:33786&theme=nukat [dostep 2. 11.2016}, 5 Praystepujemy do reaktywowania pismiennictwa sportowego, ,Przeglad Sportowy” 1945, nr 1,s. 1 * Tamze, * Pewien wytom stanowily w okresic ,,walki 0 wladze” pisma legalnie odtworzonych w Polsce partii polityeznych (w tym przede wszystkim Polskiego Stronnictwa Ludowego) oraz wydawnictwa zwiazane z KoSciolem katolickim. Podlegaly one cenzurze prewencyjne} oraz byly ograniczane przez system przydziatu papicru i kolportazu, ale zasadnicza r6imnicg stanowil brak wplywu wladz na obsade stanowisk w ich redakcjach. “ Intenejq artykulu nie jest systematyezne porswnywanie tresci ,Przegladu...” na prze- strzeni lat, zawarto$é dwwéch numer6w pisma przedstawiono, aby zarysowaé ogéIng tendencje widoczna w pismie,CCenzura wobee prasy sportowej na przetomie lat 40, i 50. XX w. sig jednak w sposob radykalny. W numerze 6 z 1947 r. jedyna wamianke na temat polityki stanowilo hasto zamieszczone na pierwszej stronie nawotujace do gtosowania na liste nr 3 — Bloku Demokratycznego’. Ponad pigé lat poZniej cala strona tytutowa ,,Przegladu. ..” poswigcona zostata nadchodzacym wybo- rom, a hasta bad artykuly dotyczace tego wydarzenia zamieszczono na kazdej stronie pisma®. Tego typu zmiany byly nie tylko konsekwenejq wprowadzenia okreslonego modelu polityki prasowej, ale takze zadan polityeznych narzuco- nych sportowi®, Do przeobrazen w systemic kultury fizyeznej doszto w poto- wie 1948 r, Polegaly one na stopniowym upodabnianiu polskich rozwiazai do radzieckiego wzorca!®. W ten spos6b juz w 1949 r. osiagnieto stan, w ktérym sport w Polsce byt pod petnym nadzorem parti komunistycznej'!. Dla wtadzy ludowej kultura fizyezna stanowita rodzaj ,,pasa transmisyjnego”, za posred- nictwem ktérego mogla kreowaé przekaz propagandowy. Sport w naturalny spos6b przyciagat zainteresowanie duzej czesci spoteczenistwa, co ezynito duze imprezy sportowe atrakcyjnymi dla rozpowszechniania tresci perswa- zyjnych!?, Aktywnosé fizyczna, szczegéInie w ramach zorganizowanych grup typu kola czy kluby sportowe, miata réwniez charakter mobilizujacy. Imma- nentna cecha dziatalnosci takich zespolow miato byé rowniez szerzenie tresci ideologicznych. Sport, w zalozeniu wladz stanowiacy przygotowanie do wy- tezonej pracy fizycznej, miat takze stanowié jeden z elementéw ksztaltujacych .nowego cztowieka socjalistyeznego ustroju”’. Jesli uwzgledni sig oceny pism sportowych sporzadzone w pierwszych latach okresu stalinizmu w Polsce oraz narady w Wydziale Propagandy KC PZPR, wyréznié mozna dwie podstawowe grupy zadaf postawionych przed tego typu prasa. Byto to — po pierwsze — propagowanie: ‘© sportu masowego, amatorskiego, uprawianego w czasie wolnym od pracy (a nie zamiast niej), przygotowujacego do wydajniejszej pracy i obrony panstwa; 7 Lista Bloku Demokratycznego zostala stworzona przez komunist6w. W tekscie nie pad- Ja jednak nazwa Zadne} z partii politycznych; ,Przeglad Sportowy” 1947, nr 6, . | * Praeglad Sportowy” 1952, nr 88, s. 1-6. ° Zgodnie z preyjetymi zalozeniami sport zawsze mial sw6j wymiar polityczny. Nawet w odniesieniu do modelu kultury fizyeznej okresu przedwojennego przedstawiciele GUKF stwierdzali, 2e byt on pozornie apolityezny, poniewaz jego ukrytym zadaniem bylo odwréce- nie uwagi publicznej od zagadnienia ,niesprawiedliwosci spoteczne} i walki Klasowej"; AAN, Glowny Urzad Kultury Fizyeznej, sygn. 57, 5 lat sportu polskiego, k. 63. © M, Ordyowski, Z. Schwarzem, L. Szymatiski, 50 lat wroclawskiego sportu 1945-1995, Wroclaw 2007, s. 25. " Tamze, s. 26 "= M. Ordylowski, L. Szymatski, Sport w polityce ~ polityka w sporcie, ,Cztowiek i Ruch” 2000, nr 2, s. 16. © Archiwum Akt Nowych (AAN), Glowny Urzad kultury Fizyeznej, sygn. 57, Zjazd dziennikarzy. Rola Kultury Fizycznej w Polsce Ludowej, k. 127-128. 147148 Piotr Swacha * sogjalistyeznego modelu kultury fizyeznej, ktérego ucielesnieniem byt sport w ZSRR (iw mniejszym stopniu innych krajach socjalistyez- nych) oraz jego wyzszosci nad modelem sportu zawodowego paristw kapitalistyeznych; © zaangazowania politycznego sportowcéw (manifestowanego w czasic imprez masowych, jak i przez. inne formy, np. zobowiazania sporto- we); * wychowawezej roli sportu, w tym jego wplywu na budowanie wlas- ciwej postawy zawodnikéw wobec polityki paristw socjalistyeznych i kapitalistyeznych. Po drugie ~ demaskowanie: * militarystycznej fankeji sportu panstw kapitalistyeznych, w ktérym preferowane sq dyscypliny pielegnujace sktonnosé do agresji; ° klasowego charaktery sportu w paiistwach kapitalistyeznych", Aby te zatozenia mogly byé realizowane, z mediéw zajmujacych sig kul- tura fizyezna cenzura musiala usuwaé tresci zaburzajace kreowany obraz, Analiza ilosciowa ingerencji cenzorskich W latach 1948-1952 wydano 530 numeréw ,.Przegladu Sportowego”, w ktorych pracownicy GUKPPiW dokonali 124 ingerengji. Szczegotowe dane zawiera tabela 1. ‘Tabela 1. Liczba ingereneji w ,,Przegladzie Sportowym” w latach 1948-1952 Rok Liezba numeréw Liezba ingerencji 1948 110 7 1949 103 1 1950 102 44 1951 109 35 1952 106 27 Ogétem 530 124 Zrddlo: opracowanie wlasne na podstawie sprawozdah z ingerencji cenzorskich oraz opub- likowanych numeréw pisma Najwieksza liezba prewencyjnych skreslen w tresci ,,Przegladu Sporto- wego” przypadata na lata 1950 i 1951. Poddane cenzurze sformutowania przyporzadkowano na podstawie tresci do odpowiedniej kategorii tematycz- nej. Aby mogla byé ona wyodrebniona, przynajmniej dwa skreslenia musia- ty mieé te sama przyczyne. Wyrdzniono dziesigé takich grup oraz kategorig »inne”, zawierajaca ingerencje w okreslenia, ktérych nie mozna przypisaé do “ AAN, KC PZPR Wydziat Propagandy i Agitaeji, sygn. 237/VIII-83, Ocena pisma »Sportowiee"; AAN, KC PPR Wydziat Propagandy, sygn. 295/10-2 (MF CA 2152/1), Spra- wordanie z narady sportowej, k. 29-32.Cenaura wobec prasy sportowej na przclomic lat 40. i $0, XX w. zadnej ze stworzonych grup'®, Szezegdtowe dane w podziale na lata zawiera tabela 2. ‘Tabela 2. Kategorie tematyezne ingerencji cenzorskich w ,,Przegladzie Sportowym” ww latach 1948-1952 ; Liczba ingereneji Ogétem keene 1948 | 1949 | 1950 | 1951 | 1952 | w kategorii: Biezaca wydarzenia polityeme | 0 | 1 ees ance | 5 Wizerunek notabli i 2 Ass fetes 8 Obraiz paistw socjalistyeenych | 0 | 1 Breil Brosh 10 Obraz patistw kapitalistyeznych | 0 | 1 ied aes ee 1B Poziom Zycia 0 1 ia oat toes 5 Socjalistyezny model sportu 2 1 Saar) eee 7 Krytyka organizaeji sportu ea go epee 10 Rywalizacja sportowa Wschéd- | 0 1 Aen inlowe | eer 5 Zachéd “Tajemnica pastwowa (wojsko- | 3 | 2 soy eidalins 3 wa i gospodarcza) Biedy stylistycano-edytorskie__| 0 | 0 arealnetis lead 9 Thne 1 0 eel et el 9 Ogélem w roku: 7 | "| 4 | 35 | 27 | Ogitem ingereneji: 124 Zrédto: opracowanie wlasne na podstawie sprawozdaf z ingereneji cenzorskich oraz opub- likowanych numeréw pisma. Migdzy poszczegéInymi grupami tematycznymi dostrzee mozna istot- ne dysproporeje. Najliczniejsza kategoria zawiera 33 ingerencje, najmniej liczna zaledwie 5. Za ogromny wzrost interwencji cenzoréw w ,,Przegladzie Sportowym” w latach 1950-1951 odpowiadaja przede wszystkim tresci po- strzegane przez pracownikow GUKPPiW jako zdradzajace tajemnice patt- stwowa, godzace w promowany przez oficjalna propagande socjalistyczny model sportu oraz zbyt pozytywnie przedstawiajace paiistwa kapitalistyczne, w tym przede wszystkim osiagnigcia sportowe tych krajéw. Mozna réwniez zauwazyé, ze redaktorzy ,,Przegladu...” stopniowo ,,uczyli sig” odezytywaé oczekiwania pracownikéw instytucji cenzury i przyswajali sobie zasady dzialania Urzedu. Wynika to z faktu, e w ostatnim roku objetym analiza, uwazanym za apogeum stalinizmu w Polsce, w dwéch z trzech kategorii wymienionych jako najbardziej liczne, liczba wykluczonych z druku sfor- mutowan byla nizsza niz w roku poprzedzajacym. °S Na przyklad jedna z ingereneji zakwalifikowanych do kategorii ,inne” byla zmiana tytulu artykutu zapowiadajacego regionalne zawody lekkoatletyezne w Indiach. W pierwotne} wersji brzmiat on ,,Azja dla Azjatéw”, co z uwagi na mo‘liwosé odezytania komunikatu jako rasi- stowskiego zmieniono na ,Lerzyska w Delhi”. Wigcej dzialat cenzury majacych taka podstawe ‘w badanym okresie nie odnotowano. AN, GUKPPiW, sygn. 29, Periodyki 1948, k. 59. 149150 Piott Swacha Charakterystyka dokonywanych ingerencji Interwencje cenzoréw w tresé ,,Przegladu Sportowego” przybieraty trzy podstawowe formy. Po pierwsze, usuwane byty konkretne fragmenty tekstu lub nawet cate artykuly, Po drugie, pracownicy GUKPPiW zgtaszali redakeji koniecznosé przeredagowania okreSlonego sformutowania, ktére zmieniato wymowe artykutu. Po trzecie, dokonywano zmian o charakterze edytorskim polegajacym na np. rozdzieleniu tekstu w nagléwku artykulu lub wprowa- dzeniu korekty stylistycznej, ktora nie zmieniata znaczenia tekstu. Ingerencje w tresci stanowiace najbardziej liczna z przedstawionych w tabeli 2 kategorii wynikaly z ogéInych przepis6w dotyczacych ochrony tzw. tajemnicy paiistwowej. Wedlug instrukeji obowiazujace} cenzordw, do obiegu publicznego nie wolno byto przekazywaé informacji ujawniaja- cej dyslokacje, rodzaj i charakter jednostki wojskowej, jesli stacjonowata w miescie wojewédzkim lub powiatowym o liczbie mieszkaficéw mniejszej niz 25 tys.'° Specjainej ochronie podlegata réwniez, tzw. tajemnica gospodar- cza, na podstawie ktérej nie dopuszezano do rozprzestrzeniania danych do- tyczacych zaktadow produkcyjnych uznawanych za posiadajace strategiczne znaczenie dla Polski Ludowej. Fakt ich czestego wystepowania w ,,Przegla- dzie Sportowym” wynikat ze specyficznego modelu sportu przyjetego pod koniec lat 40. w Polsce. Kluby sportowe uzyskaly patronat sit porzadkowych (wojska i milicji) badé zostaly wrecz organizacyjnie powiazane z branzami gospodarezymi lub konkretnymi kopalniami lub fabrykami. Sportowcy po- siadali status pracownikéw przedsiebiorstw, ktére patronowaly odpowied- nim klubom. W oficjalnych przekazach sportowc6w przedstawiano jako np. gornikéw czy hutnikéw, kt6rzy mimo uprawiania tzw. sportu wyczynowego byli amatorami codziennie wykonywujacymi swoje obowiazki zawodowe"’. W zwiazku z tym artykuly dotyezace tego typu sportowedw mialy rownied, odniesienia do branz czy konkretnych fabryk. Prasa sportowa w tym okresie, zgodnie z odgomymi zaleceniami, miata takze koncentrowaé sig na popula- ryzowaniu ,,sportu zaktadowego”, co przejawialo sie np. w opisie meczéw migdzy kolami sportowymi duzych fabryk. Frekwencja ingerencji w tresci zaliczone do kategorii .,tajemnica pafistwowa” (wojskowa i gospodareza) wskazywata, ze redaktorom sportowym pomijanie tych sformutowai spra- © AAN, GUKPPIW, sygn. 421, t. 3, Sekretariat Prezesa, Odprawy krajowe 45.06.1948, k.10. "Na temat ,amatorskiego statusu” sportoweéw w PRL zob. W. Woiniak, Zawodowe amatorstwo? Futbol w okresie PRL w relacjach polskich pitkarzy, [w:] Sport i turystyka Uwarunkowania historyczne i wyzwania wspélezesnosci, red. M, Kazimierczak, J. Kosiewicz, Poznati 2013. Licane przyktady mozna zauwazyé w ,Przegladzie Sportowym”: Przodownicy, «Preeglad Sportowy” 1951, nr 103, s. 1;T. Prywer, Oirzymalem 4 dyplomy'za pchniecie kula... i4 dyplomy za prace, ,Praeglad Sportowy” 1952, nr 88, s. 4; E, Olechowski, Pierwszy sporto- wiee w Polsce wykonal zadania planu 6-cio letniego, ,Przeglad Sportowy” 1952, nt 29, s. 3.15! Cenzura wobee prasy sportowe} na praelomic lat 40, i 50, XX w. wiato pewne problemy. Najbardziej charakterystycznymi przyktadami ukry- wania rodzaju i dyslokaeji wojsk byto wykreslanie przez urzednikow cen- zury nazw niektérych klubw sportowych badz miejscowosci. Na przyktad wartykule ,,Lotnicy na nartach i lodzie” pozostawiono informacje dotyezace wynikéw indywidualnych, wraz z nazwiskami zawodnikéw, ale wykluczono z druku stwierdzenia wskazujace, ze wojska lotnieze sq usytuowane w Deb- linie'*, W réznego rodzaju tabelach wynikow regularnie zmieniano takze nazwe klubu z Deblina z Lotnika na KS (Klub Sportowy)!”. Likwidowane przez cenzure zagadnienia zwiqzane z tajemnica gospodar- za wystepowaly przewaznie w reportazach przedstawiajacych zawodnikow przyzaktadowych két kultury fizyeznej. Mialy one konweneje nawiazujaca do ogéinego wzorea prezentujacego pracownikéw jako silnie zaangazowa- nych w swoja prace oraz podejmujacych dodatkowe dziatania majace na celu poprawe jej wydajnosci. Do prasy sportowej przeniesione zostaly schema- ty zobowiazan zaciaganych przez pracownikéw-sportoweéw dla uezczenia waznych rocznic, rywalizacji i ,wyscigu pracy” oraz tzw. racjonalizatorstwa. W ten sposob dziennikarze sportowi musieli podejmowaé tematyke weze! niej im nieznana. Skutkowato to wystapieniem licznych ingereneji w tresé artykulow, w ktorych np. wymieniajac zobowiazania sportowcow, zdradza- no ~ wedlug cenzury — liczbe i rodzaj produkcji”° albo np. wspominano o jej znaczeniu dla funkejonowania konkretnej branzy”!. Specyficzne dla prasy sportowej byly ingereneje w tresci, ktére mozma przy- pisaé do kategorii ,socjalistyczny model sportu”. W oficjalnych przekazach medialnych kulturze fizyeznej tego okresu przypisywano cechy, ktére mialy byé charakterystyezne dla propagandowych wiasciwosci calego systemu. Je- Sli w przedtozonym do kontroli cenzury tekScie wystepowaly sformulowania wskazujace na wystepowanie jakichs patologii w ,,socjalistyeznym sporcie”, byly one usuwane z druku. Takie dzialanie podjeto np. wobec artykulow po- dejmujacych tematyke zmiany barw klubowych przez polskich zawodnikow. W oficjalnej propagandzie problemy zwiazane z przechodzeniem zawodnik6w z jednego klubu sportowego do innego byty charakterystyezne jedynie dla sportu panistw kapitalistyeznych. W zwiazku z lansowana teza, Ze sport dane- go paristwa stanowit egzemplifikacje systemu polityeznego i gospodarezego, w prasie sportowej szeroko komentowano przyklady tzw. transferow”. Pole- 18 NAN, GUKPPiW, sygn. 58, Przegiad Sportowy 1950, k. 14. AN, GUKPPiW, sygn. 207, Przegiad Sportowy 1951, k. 6. » Na przyklad ingerencje w tekscie ,Wzorcowe kolo sportowe przy fabryce im. Stalina”, z kt6rego usunigto fragment wskazujacy, jakie urzadzenia wytwarza fabryka. ANN, GUKP- PiW, sygn. 58, ,.Przeglad Sportowy” 1950, k. 203 21 ANN, GUKPPiW, sygn. 58, ,Przeglad Sportowy” 1950, k. 207. 2 Na og6t w opisach tego typu wydarzei uzywano jednoznacznych okreslei, np. Za 2elaznq kurtyna. Rekord preekupstwa, ,Przeglad Sportowy” 1951, nr 102, s. 3.152 Piotr Swacha galy one na wykupowaniu praw do gry zawodnika w danym klubie od klubu, w ktérym dotychczas wystepowat. Praktyke te, wlasciwa dla sportu zawodo- wego, poréwnywano w prasie do handlu ludémi, probujac stworzyé wrazenie, Ze transfery nie zawsze wiazaly sig z aprobata samych zawodnikéw. W sporcie socjalistyeznym wykupienie sportowca nie byto mozliwe. Jednak kluby opie- rajace sig na istotnych dla systemu branzach i resortach byly w stanie Sciqgaé zawodnikéw z innych druzyn, wykorzystujac przynalezne im zasoby lub przy- wileje. Na przyktad jesli zawodnik znajdowat sig w wieku poborowym, to kluby wojskowe mogly podjaé probe przejgcia go na czas stuzby wojskowej. Prawdopodobnie powodem chronicnia przed ujawnieniem tej praktyki byta in- gerencja w artykut dotyezacy przygotowania do sezonu zespolow pitkarskich z Dolnego Slaska. Cenzorzy pozwolili na przedstawienie ogéInej informacji ‘© wzmocnieniach klub6w z tego regionu, ale usuneli z druku fragment wska- Zujacy, Ze sw6j stan kadrowy znaczaco poprawit Okregowy Wojskowy Klub Sportowy (OWKS) Wroctaw”*, tym bardziej ze — jak podkreslono w tekécie — do zespolu sciagnigto mlodych zawodnikéw, w tym reprezentantéw Polski. Urzednicy cenzury radykalnie reagowali na proby przedstawienia niezadowo- lenia dziataczy zespoléw, z ktérych silniejsze, resortowe kluby pozyskiwaly zawodnikow. Jednym z nielicznych artykutéw usunigtych w catosci z druku w .Przegladzie...” byt tekst podejmujacy tematyke narzucenia dwuletniej dyskwalifikacji pigSciarza Whokniarza Lédé za niesportowy tryb zycia. Opis zdarzenia wskazywal, Ze decyzja wladz Widkniarza byta podyktowana nic tyle faktyeznym zachowaniem zawodnika, ile jego planowanym przejsciem do zespotu OWKS Lédz. Tekst zostat wycofany z pisma pomimo faktu, ze — jak wynikato z jego tresci — wzmianke na ten temat zamieszezono wezesniej w ,,Glosie Pracy”™4, Elementem potwierdzajacym, ze promowany model sportu stwarzat nowe mozliwosci osobom aktywnym fizycznie, w tym przede wszystkim robotnikom, byly opisy entuzjastycznego podejécia do wprowadzonych roz- wiazan. Z tego tez wzgledu konfiskacie cenzury ulegaty fragmenty artyku- 46w przeczace tym tezom. Charakterystyeznym przyktadem byly ingerencje w tekst Sportowy duch wstapil w gdanskie stocznie”>. W swoim glownym przestaniu chwalono w nim zmiany zachodzace w podejgciu robotnikéw do sportu i rozw6j két sportowych, ale jednoczesnie podano dane liczbowe, ktore kontrastowaly z optymistyeznymi opisami. W zwiazku z tym z druku usunigto m.in. informacje 0 300, 28 i 70 osobach éwiczacych w kilku sek- cjach, tym bardziej Ze, jak zaznaczano w réwniez wykreslonym fragmen- cie, w zaktadzie pracowalo kilka tysigcy robotnikéw**. Podobna podstawe * AAN, GUKPPiW, sygn. 207, ,,Przeglad Sportowy” 1951, k. 3. * Tame, k. 5. * AAN, GUKPPiW, sygn. 58, ,,Przeglad Sportowy” 1950, k. 14, % Tamze.CCenzura wobee prasy sportowe) na prasfomie fat 40. i 50. XX w: ingerenoji miato wykreslenie fragmentéw artykulu dotyezacego odbudowy Starego Miasta w Warszawie. Wedlug ogélnego przekazu propagandowego, moZliwogci masowego uprawiania sportu mieli uzyskaé wszyscy robotnicy, tymezasem w przytoczonym tekscie wystapity sformutowania wskazujace, ze do k6t zaktadowych nalezeli jedynie ,,zetempowey”, a robotnicy ,,2 po- wodu wytezonej pracy” nie mieli czasu, aby zaja¢ sig sportem”’. W badanym okresie redakeje pism byty naktanianie do koncentrowania swojej uwagi na sporcie zaktadowym, amatorskim i lokalnym. Oczekiwano, aby relacjonowaty one wydarzenia sportowe na ,,szczeblu gminy lub powia- tu” zamiast prowadzenia — jak np. zaznaczano w odniesieniu do tygodnika .Sportowiec” — ,,notorycznej pogoni za sensacja”*. Prasa nie zrezygnowala jednak z przedstawiania miedzynarodowych zmagani sportowych, chociaz dbano 0 zachowanie odpowiedniej proporeji w doniesieniach z bloku panstw socjalistyeznych i kapitalistyeznych oraz w spos6b ostrozny opisywano ry- walizacje miedzy sportowcami z réznych krajéw””. W ramach ogélnej grupy tekst6w dotyezacych szeroko pojetych spraw migdzynarodowych miescity sig tray kategorie tematyczne, w ktérych cenzura dokonywata licznych skre- Slen. Byly to artykuty prezentujace ,,obraz patistw kapitalistyeznych”, ,obraz panistw socjalistycznych” oraz ,,tywalizacje sportowa Wschéd-Zachéd”. W tym przypadku rowniez punktem odniesienia byt przekaz kreowany przez oficjalna propagande. Oznaczalo to, ze jezeli stosunki migdzy pafistwami demokracji ludowej miaty byé wedlug niego harmonijne i przyjacielskie, to rowniez ,na odeinku sportu” — jak ujmowata to 6wezesna nowomowa — eks- ponowana miata byé przyjaéh i wzajemne wsparcie. Na tej podstawie do- konano np. ingerencji w artykut Zeubila nas pewnosé siebie, ktory dotyczyt rozegranego w Warszawie meczu migdzy reprezentacjami pitkarskimi Polski i Bulgarii, Tekst skupiat sig na przedstawieniu opinii zawodnikéw druzyny bulgarskiej na temat rozegranego spotkania. Zawierat rowniez sformulowa- nia wskazujace na niecheé warszawskie} publicznosci wzgledem pitkarzy druzyny gosci, ktéra wyrazala sig m.in. w obrzucaniu Bulgar6w ,,butelkami i jablkami™°. Ta czeSé relacji zostata usunieta z druku. Drobiazgowo cenzura podchodzita do artykuléw, ktére mogly swiad- czyé 0 relacjach migdzy sportowcami polskimi a radzieckimi, a tym samym mogly budowaé¢ metaforyczna narracje na temat ogétu stosunkow migdzy Polska a Zwiazkiem Radzieckim. SzczegéIng atmosferg w Polsce budowa- 2 AAN, GUKPPiW, sygn. 58, ,Przeglad Sportowy” 1950, k. 13. 28 AAN, KC PZPR Wydziat Propagandy i Agitacji, sygn. 237/VIII-83, Ocena pisma »Sportowiec”, k. 19. ® Zob. wiece) P. Swacha, Obraz paristw bloku radzieckiego oraz Swiata kapitalistycznego na tamach ,, Preegladu Sportowego” (1948-1953), ,Studia Medioznaweze” 2014, nr 1(56), s. 129-147. % AAN, GUKPPiW, sygn. 30, Ingereneja w periodyki. 1949, k. 172.Piotr Swacha ty zmagania piesciarzy*'. Prawdopodobnie jednym z powodéw nadania im w Swiadomosci spotecznej tak istotnej rangi byt, oprécz popularnosci tej dy- seypliny, fakt, Ze dochodzito w niej do bezposredniej, czesto brutalnej walki majace} swoja dodatkowa wymowe. W tym kontekScie zadaniem prasy lub w dalszym ctapie — cenzorow byto tonowanie rozbudzonych emogji. Dlatego tez np. z artykutu dotyezacego pojedynku migdzy Anatolijem Bulakowem a Henrykiem Kukierem rozegranego 11 sierpnia 1951 r. usunigto fragmenty Swiadezace o niesportowym zachowaniu obu zawodnikéw oraz napomnieniu Kukiera, ktére zostalo ,,udzielone niestusznie””. Ostatnia sposréd zawar- tych przez dziennikarzy uwag zostata wykluczona z tekstu prawdopodobnie z obawy przed tworzeniem wrazenia nieréwnego traktowania reprezentan- tow Zwiazku Radzieckiego i Polski. Podobnic mozna postrzegaé ingeren- cje w tresé relacji z meczu pitkarskiego CWKS Warszawa—Dynamo Tblisi W tym przypadku, podobnie jak w odniesieniu do walki bokserskiej, sedzia faworyzowat przeciwnikéw ze Zwiazku Radzieckiego. W artykule przedto- zonym do oceny cenzoréw redakeja probowata wyrazié opinig, Ze pierwsza bramka dla zespotu Dynama padta ze spalonego, jednak wlasciwy fragment ulegt konfiskacie cenzury®. Ingereneja zostata oceniona przez przctozonego cenzora jako ,,korzystna”™. W zakresie kreowania obrazu panstw kapitalistyeznych rowniez stoso- wano wzorce wystepujace w oficjalne| propagandzie. Starano sig jednak oddzielié zalozenia systemu, w tym réwniez modelu sportu, od domniema- nej postawy zawodnikéw z tych pafistw. Zadaniem propagandy byto w tym kontekscie wytworzenie wrazenia, ze sportowey wywodzacy sig z krajéw kapitalistyeznych nie utozsamiali sig z polityka prowadzona przez ich rzady, natomiast przejawiaja przyjazne nastawienie wobec reprezentantow paistw socjalistyeznych. Wzorem do nasladowania, rowniez w zakresie sportu, mie- li byé jednak zawodnicy z krajéw socjalistyeznych, w tym przede wszyst- kim reprezentujacy Zwigzek Radziecki. Jezeli tresé artykutu wykraczala poza ten schemat, dziatania podejmowata instytucja cenzury. Taka wymowe miat m.in. artykut Tour de Hongrie groénym ostrzeéeniem. Rozwial sie mit o Klasie i... dobrym sprzecie*®. Stanowit on opis wystepu polskich kolarzy w najwigkszym wyscigu organizowanym na Wegrzech, w ktérym za zde- cydowany wz6r postawiono ekipe francuska, o kolarzach radzieckich nie wspominajac ani slowem. Pochwaty dotyczyty organizacji, taktyki i wspél- * Kulminacja tych zmagai byly pojedynki w ramach X Mistrzostw Europy w boksie, ktére odbyly sie w dniach 17-24 maja 1953 r. w Warszawie. Okres ten nie zostal jednak objety badaniem. ® AAN, GUKPPIW, sygn. 207, ,Przeglad Sportowy” 1951, k. 17. » Tamze, k. 23. ™ Tamze. AAN, GUKPPiW, sygn. 30, Ingerencja w periodyki 1949, k. 167.Cenzura wobee prasy sportowe na przelomie lat 40. i 50. XX w. pracy francuskich zawodnikow. Ponadto poréwnujac ich z polska ekipa, re- dakeja dala do zrozumienia, ze dysponuja zdecydowanie lepszym sprzetem. W zwiazku z tak jednoznacznymi opiniami artykut ten zostat w catosci wy- kluczony z druku*, Niewielka liezba ingereneji cenzorow w teksty przedstawiajace rywaliza- cie sportowa zawodnikéw reprezentujacych paiistwa lezace po obu stronach .zelaznej kurtyny” Swiadezy o tym, ze dziennikarze sportowi szybko przy- stosowali sie do oczekiwanego kanonu. Interwencje urzednikow GUKPPiW musialy wystepowaé jedynie w przypadkach razaco odbiegajacych od przyjetego schematu. Jeden z nielicznych przyktadéw stanowity skreslenia w relacji z turnieju szachowego, w ktérym wynik spotkania Stany Zjedno- czone-Zwiazek Radziecki opatrzono mianem ,,wielkiego sukcesu” druzyny amerykatiskiej?”. Instytucja cenzury w prasie sportowej miata rowniez, zadanie ogranicza- nia krytyki wobec sposobu organizagji tej sfery zycia spotecznego. W owym czasie za funkejonowanie sportu odpowiedzialne byty organizacje zwiazane zwladza — Zwiqzck Mtodziezy Polskiej (ZMP) lub bedace bezposrednio jej czeScia, jak Glowny Komitet Kultury Fizyeznej (GKKF)"*. W zwiazku z tym usuwanie z prasy informacji o réznego rodzaju bigdach organizacyjnych chronito réwniez posrednio te instytucje. Ingerencje w tej kategorii dotyezy- ty sposobu przygotowania wyjazdéw zagranicznych polskich sportowcéw, np. hokeist6w™ lub zuzlowcéw®, brakéw i stabe} jakosci sprzetu®! badz nie- wystarezajacej liczby instruktorow przypadajace} na grupe sportowcéw”. Nicliczng grupe ingerencji cenzorskich w ,,Przegladzie Sportowym” sta- nowily tresci dotyczace biezacych wydarzen polityeznych. Mialy one raczej wymiar niewielkich zmian korygujacych sformutowania opisujace prze- waénie akcje o charakterze propagandowym. Charakterystyezne przyklady stanowily teksty dotyezace tzw. konsultacji w sprawie projektu Konstytucji © Tame. 57 AAN, GUKPPiW, sygn. 226, Ingerencje cenzorskie 1952, k. 17. ®* Zeodnie z ustawaz dnia 30 grudnia 1949 r. 0 organizacji spraw kultury fizycznej i spor- tu GKKF zostal utworzony ,przy Prezesie Rady Ministrow” w celu ,planowania, kierow- nictwa i kontroli caloksztaltu spraw kultury fizyeznej i sportu”. Dz.U. z 1949 r. nr 65, poz 526. Przed utworzeniem GKKF organem odpowiedzialnym za sport byt powotany w lutym 1948 r. Glowny Urzad Kultury Fizyeznej, ktory powstal w micjsce istniejacego od stycznia 1946 r. Pafistwowego Urzedu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Na temat stopniowego upolityczniania sportu i zwigzanych z tym przeobrazeh organizacyjnych z0b. wigce): A. Pasko, ,, Mened:erowie” sportu w Polsce w okresie stalinizmu (1949-1956), Studia Podlaskie” 2009/2010, t. XVIII, s. 223-236. » AAN, GUKPPiW, sygn. 30, Ingerencja w periodyki. 1949, k. 173. “© AAN, GUKPPiW, sygn. 207, ,Przeglad Sportowy” 1951, k. 16. “ Tam@e, k. 20. © AAN, GUKPPIW, sygn. 58, ,Przegiad Sportowy” 1950, k. 183. 155156 Piotr Swacha z 1952 r. oraz Narodowej Pozyczki Rozwoju Sit Polski. W obu przypad- kach cenzura przeredagowala tres¢ artykulw. Ingerencje prawdopodobnie wynikaly z braku umiejetnosci dziennikarzy sportowych w kreowaniu pro- pagandy polityeznej. Na przyktad w tekScie dotyczacym projektu ustawy zasadniczej cenzor dokonat zmiany sformutowania ,,utrwala ustrdj demo- kracji ludowej” na ,,utrwala osiagniecia ustroju demokracji ludowej”™®, co nalezy odezytywaé jako doprecyzowanie wymowy propagandowej artyku- tu. Z tresci tekstu Dla zwiekszenia sily naszej Ojezyzny usunigto fragment, w ktérym stwierdzano, ze pozyczka nadal nie zaspokaja potrzeb parstwa. Cenzor prawdopodobnie uznat, ze moze byé to odezytane jako zapowiedé ponawiania tego typu akeji, ktére propagandowo byly przedstawiane jako dobrowolne, lecz w rzeczywistosci miaty charakter przymusowy™. Podsumowanie .Przeglad Sportowy” byt oficjalnie pismem poswigconym kulturze fi- zycznej, ale faktycznie, z uwagi na nadanie w tym okresie specyficznej roli sportowi, podejmowat rowniez zagadnienia polityczne, gospodarcze i spo- teczne. Liczba i rodzaj dokonywanych w nim ingereneji cenzorskich $wiad- czy 0 znaczacym upolitycznieniu pisma. Najlicznicjszq kategorie interwen- cji cenzury w prezentowane tresci stanowily skreslenia, ktérych podstawa byly przepisy dotyezace tzw. ochrony tajemnicy pafistwowej. Wynikato to z narzucenia prasie sportowej zainteresowania sportem przyzaktadowym i organizowanym przez kluby resortowe. Specyficznymi dla tego rodzaju pism ingerencjami byto jednak wykluczanie z druku wiadomosci, ktére mo- gly zaburzaé kreowany przez propagande obraz pafstw kapitalistyeznych i socjalistyeznych oraz, zdradzajace patologie i braki organizacyjne wpro- wadzonego w Polsce Ludowej modelu kultury fizyeznej. Interwencje cenzu- ry na og6t przybieraly postaé usuwania pojedynezych zdat lub propozycji przeredagowania fragmentu tekstu. Rzadko decydowano sig na wykluczenie catych artykulow. Wymowa tekst6w, w ktdre ingerowala instytucja cenzury, nie wskazywata na podejmowanie przez redaktorw pisma prob celowego przetamania istniejacego monopolu informacyjnego. ® AAN, GUKPPiW, sygn. 226, Ingerencje cenzorskie. 1952, k. 7. “ Dekret z dnia 18 czerwea 1951 r. 0 rozpisaniu Narodowej Pozyezki Rozwoju Sit Pol- ski, Dz.U. z 1951 r. nr 33, poz. 256, 257, 268.157 Cenzura wobec prasy sportowej na przelomie lat 40. i 50. XX w... Bibliografia Archiwalia Archiwum Akt Nowych: Gtowny Urzad Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk, sygn. 29; 30; 58; 207; 226; Gtéwny Urzad Kultury Fizycznej, sygn. 57; KC PPR Wydziat Propagandy, sygn. 295/10-2 (MF CA 2152/1); KC PZPR Wydziat Propagandy i Agitacji, sygn. 237/VIII-83. Prasa Nasz rekord~ 15 lat, ,Przeglad Sportowy” 1936, nr 46. Olechowski E., Pierwszy sportowiec w Polsce wykonal zadania planu 6-cio letnie- go, ,Przeglad Sportowy” 1952, nr 29. Prywer T., Otrzymalem 4 dyplomy za phnigcie kula... i 4 dyplomy za prace, ,Prze- glad Sportowy” 1952, nr 88. Przodownicy, ,.Przegiad Sportowy” 1951, nr 103. Przystepujemy do reaktywowania pismiennictwa sportowego, ,.Przeglad Sportowy” 1945, nr 1. Za elaznq kurtyna. Rekord przekupstwa, ,Przeglad Sportowy” 1951, nr 102. Monografie, artykuly w pracach zbiorowych i periodykach naukowych Ordylowski M., Schwarzem Z., Szymatiski L., 50 lat wroclawskiego sportu 1945— 1995, Wroclaw 2007. Ordytowski M., Szymatiski L., Sport w polityce ~ polityka w sporcie, ,Cztowiek i Ruch” 2000, nr 2 Pasko A., ,,Menedzerowie” sportu w Polsce w okresie stalinizmu (1949-1956), Studia Podlaskie” 2009/2010, t. XVII. Swacha P., Obraz paistw bloku radzieckiego oraz Swiata kapitalistycznego na la- mach ,,Przegladu Sportowego” (1948-1953), Studia Medioznaweze” 2014, nr 1(56), Woitniak W., Zawodowe amatorstwo? Futbol w okresie PRL w relacjach polskich pilkarzy, [w:] Sport i turystyka. Uwarunkowania historyczne i wyzwania wspét- czesnosci, red. M. Kazimierczak, J. Kosiewicz, Poznan 2013. Akty normatywne Dekret z dnia 18 czerwea 1951 r. 0 rozpisaniu Narodowej Pozyczki Rozwoju Sit Polski, Dz.U. z 1951 r. nr 33, poz. 256, 257, 268. Ustawa z dnia 30 grudnia 1949 r. o organizacji spraw kultury fizyeznej i sportu, Dz.U. z 1949 r. nr 65, poz. 526. Strony internetowe Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT, http://nukat.edu.pV/lib/item?i d=chamo:33786&theme=nukat.ee | ie 7 ac 5 Ol cio greg gn IPR = te ak Narodovd Pong Sit Polski. Wobe preypad- krecyi indowaj” wa, eget! Hee naietyodery ences chee bed