UNIVERZITET U TRAVNIKU

FARMACEUTSKO-ZDRAVSTVENI FAKULTET U TRAVNIKU

ODSJEK/SMJER: FARMACIJA

LIJEKOVI KOJI DJELUJU NA AUTONOMNI NERVNI SISTEM

FARMACEUTSKA HEMIJA II

-seminarski rad-

Kandidat: Mentor:

Broj indeksa:

Travnik, april, 2022. godina

SADRŽAJ

1. UVOD 3

2. AUTONOMNI NERVNI SISTEM 4

3. FARMAKOLOGIJA AUTONOMNOG NERVNOG SISTEMA 6

3.1. Holinergički lijekovi - holinergički agonisti 7

3.1.1. Holinergički lijekovi sa direktnim dejstvom 7

3.1.2. Holinergički lijekovi sa indirektnim dejstvom - antiholinesterazne supsatnce 8

3.2. Antiholinergički lijekovi - holinergički blokatori 9

3.2.1. Antimuskarinski lijekovi - blokatori muskarinskih receptora 10

3.3. Adrenergički lijekovi - simpatikomimetici 12

3.3.1. Kateholamini 13

3.4. Adrenergički blokatori 14

3.4.1. Adrenergički alfa-blokatori 15

3.4.2. Adrenergički beta-blokatori 15

4. ZAKLJUČAK 18

5. LITERATURA 20
1. UVOD

Nervni sistem sisara predstavlja informativno-procesorski sistem, koji nadzire sve fiziološke
funkcije u organizmu. Njegova funkcija je usko povezana sa endokrinim sistemom. Osim toga,
on ima specijalnu ulogu u reguliranju procesa koji ne ovise o funkciji bilo kojeg organskog
sistema.

To su procesi memorije, svijesti, mišljenje, pamćenje, te prediktivne sposobnosti. Ovo je moguće

zahvaljujući sposobnosti nervnog sistema da vrši sintetizu informacija koje obrađuje i određuje
vrstu i intenzitet odgovora. Nervni sistem se dijeli na centralni nervni system (systema nervosum
centrale), vegetativni ili autonomni nervni sistem (systema nervosum autonomicum) i periferni
nervni system (systema nervosum periphericum).

Autonomni ili vegetativni nervni sistem čine dva dijela koji funkcioniraju međusobno
antagonistički, a to su simpatikus (systema nervosum sympaticum) i parasimpatikus (systema
nervosum parasympaticum).

Skupina lijekova koja djeluje na autonomni nervni sistem je jako brojna ali te lijekove uglavnom
definišemo kroz četiri skupine a to su:

- Holinergički lijekovi
- Antiholinergički lijekovi
- Adrenergički lijekovi
- Adrenergički blokatori

Cilj ovog seminarskog rada jeste definisanje i predstavljanje uloge autonomnog nervnog sistema
te grupisanje lijekova koji svoju funkciju i dejstvo ostvaruju preko autonomnog nervnog sistema.

3
2. AUTONOMNI NERVNI SISTEM

Živčani se sistem uobičajeno dijeli na centralni (koji čine mozak i kičmena moždina) i periferni
živčani sistem (neuroni izvan centralnog). Motorički (eferentni) dio živčanog sistema može se
podijeliti na dva glavna dijela: autonomni i somatski. Autonomni dio uveliko je neovisan u
smislu da njegova aktivnost nije pod izravnom svjesnom kontrolom. Glavna funkcija
autonomnog sistema je nadzor nad većinom visceralnih funkcija tijela poput kontrole arterijskog
tlaka, pokreta i lučenja probavnog sistema, pražnjenja mokraćnog mjehura, znojenja, tjelesne
temperature i mnogih drugih aktivnosti, među kojima neke kontrolira posve, a neke samo
djelimično. Autonomni živčani sistem aktiviraju uglavnom središta smještena u kičmenoj
moždini, moždanom stablu i hipotalamusu. Osim toga, dijelovi moždane kore, posebice dijelovi
limbičke kore, mogu slati signale u niža moždana središta i tako uticati na autonomni nadzor. Uz
to, često dolazi do djelovanja i pomoću visceralnih refleksa. To znači da nesvjesni osjetilni
signali iz visceralnih organa mogu ući u autonomne ganglije, moždano deblo ili hipotalamus, te
zatim potaknuti nesvjesne refleksne odgovore koji se izravno vraćaju u taj organ i nadziru
njegovu aktivnost (Kraljević, 2018).

Kako bi se ostvarila visoka razina integracije u mozgu i uticalo na procese u udaljenim

dijelovima tijela te na brojne sisteme negativne povratne sprege, autonomni živčani sistem
koristi hemijske spojeve, neurotransmitere, za prijenos informacija između živčanih stanica te
između živčanih i somatskih stanica koje inerviraju. Neurotransmiteri se otpuštaju u malim
količinama iz živčanih okončina u sinaptičke pukotine. Kroz sinaptičke pukotine prolaze
difuzijom te dolaze do postsinaptičkih receptorskih molekula (receptora). Postoje i slučajevi
retrogradnog prijenosa informacija od postsinaptičke stanice do presinaptičkog živčanog
završetka. Eferentni se autonomni signali prenose do pojedinih organa u tijelu dvama glavnim
dijelovima autonomnog živčanog sistema – simpatičkim i parasimpatičkim živčanim sistemom
(Kraljević, 2018).

4
Slika 1. Morfološka i funkcionalna podjela nervnog sistema (preuzeto iz Kapur E, Kulenović A.:
Klinička anatomija kranijalnih nerava, Medicinski fakultet Sarajevo, 2012.)

5
3. FARMAKOLOGIJA AUTONOMNOG NERVNOG SISTEMA

Farmakologija autonomnog živčanog sistema posvećena je proučavanju interakcija između

različitih lijekova koji se koriste u terapijske svrhe ali i djelovanju lijekva uopšteno preko
autonomnog nervnog sistema, indikacija i kontraindikacija za iste.

Budući da je ovaj sistem odgovoran za regulaciju funkcija naših unutarnjih organa, poput srca i
arterija, vena i povezanih žila, pluća i crijeva, mnogi lijekovi se koriste za liječenje različitih
stanja kao što su (Janković, 2017):

- Hipertenzija
- Astma
- Gastrointestinalne i druge tegobe

Zahvaljujući farmakološkim studijama temeljenim na autonomnom živčanom sistemu, danas je

sve više lijekova posebno dizajniranih za inhibiciju ili stimulaciju receptora na razini staničnih
membrana, specifičnih živaca i drugih struktura povezanih s autonomnim živčanim sistemom.

Na isti način, farmakologija je zadužena za proučavanje mogućih učinaka na koje određeni lijek,
propisan za bolest koja nije povezana s ovim sistemom, može na njega utjecati izravno ili
neizravno.

U tom smislu, na temelju načina na koji utiču na autonomni živčani sistem, predložene su četiri
kategorije lijekova:

- Holinergički lijekovi/holinergički agonisti

- Antiholinergički lijekovi/holinergički blokatori
- Adrenergički lijekovi
- Adrenergički blokatori

6
3.1. Holinergički lijekovi - holinergički agonisti

Prema mehanizmu djelovanja dijele se na dvije grupe (Modun, 2012):

- Holinergički lijekovi s direktnim djelovanjem na muskarinske i nikotinske holinergičke

receptore.
- Antiholinesterazne supstance inhibišu enzim acetilholinesterazu i prouzrokuju
nagomilavanje acetilholina na nivou receptora.

Holinergičke supstance djeluju preko holinergičkih receptora/holinoceptora. Holinergički

receptori su muskarinski i nikotinski. Muskarinski receptori nalaze se u svim efektornim
ćelijama koje simulišu postganglijski neuroni parasimpatičkog i dio postganglijskih neurona
simpatičkog nervnog sistema koji su holinergičkog tipa (npr. za znojne žljezde).

Ovi receptori se dijele na: M1-, M2-, M3- receptore, opisani su M4- i M5- receptori. Nikotinski
receptori se nalaze u autonomnim ganglijama (Nn-receptor), skeletnim mišićima (Nm-receptor) i
srži nadbubrežne žljezde. Efekti holinergičkih supstancija na nikotinskim receptorima istovjetni
su sa dejstvom nikotina (Rang i saradnici, 2006).

3.1.1. Holinergički lijekovi sa direktnim dejstvom

- Estri holina

Predstavnici : acetilholin, metaholin i karbahol.

Farmakološka dejstva - Acetilholin i metaholin stimulišu muskarinske receptore. Obe supstance

se vrlo brzo razgrađuju pod dejstvom holinestreraze, pa im je terapijski značaj neznatan.
Karbahol je otporan na djelovanje holinesteraze, te mu dejstva duže traju. Pored muskarinskih,
karbahol snažno stimuliše i nikotinske receptore (koji se nalaze u autonomnim ganglijama i srži
nadbubrežne žljezde) (Janković, 2017).

U kardiovasklarnom sistemu ovi lijekovi prouzrokuju smanjenje periferne vaskularne

rezistencije i usporenje srčanog rada (aktivacijom M2-receptora), vazodilataciju (koja nastaje
tako što estri holina stimulišu sintezu vazodilatatorne supstance u endotelu krvnih sudova tzv.

7
Endotelni faktor relaksacije (EDRF= Endothelium Derived Relaxing Factor) odn. azotni oksid
(NO), koji zatim stimuliše enzim gvanilatnu ciklazu pod čijim dejstvom se pojačava sinteza
cikličnog gvanozin-monofosfata (cGMP). Povećanje koncentracije c-GMP-a prouzrokuje
relaksaciju glatkih mišića krvnih sudova (aktivacijom M3-receptore). U respiratornom sistemu
prouzrokuju kontrakciju bronhija-bronhokonstrikciju i pojačavaju sekreciju bronhijalnih sluznih
žljezda. U oku prouzrokuju miozu, grč akomodacije i smanjenje intraokularnog pritiska (IOP)
(Janković, 2017).

U gastrointestinalnom traktu prouzrokuju povećanje motorne aktivnosti crijeva-dijareju i

povećavaju sekreciju svih žljezda koje su holinergički inervisane. U genitourinarnom traktu
kontrahuju m. detrusor vesicae urinariae, a relaksiraju sfinkter mokraćne bešike i olakšavaju
pražnjenje mokraćne bešike-inkontinencija. Stimulacijom nikotinskih receptora, holinergički
lijekovi prouzrokuju hipertenziju (jer stimulišu simpatičke ganglije i pojačavaju oslobađanje
kateholamina iz srži nadbubrežne žljezde) i pojačavaju kontraktilnost skeletnih mišića (Rang i
saradnici, 2006).

3.1.2. Holinergički lijekovi sa indirektnim dejstvom - antiholinesterazne supsatnce

Antiholiesterazne supstance inhibišu enzim holinesterazu i prouzrokuju nagomilavanje

acetilholina na mjestima na kojima se on oslobađa. Antiholinesterazne supstance se dijele u dvije
grupe (Janković, 2017):

- reverzibilne antiholinesteraze sa kratkim dejstvom su: fiziostigmin, neostigmin,

piridostigmin i edrofonium.
- ireverzibilne antiholinesteraze sa dugim dejstvom su: antiholinesterazni insekticidi i
antiholinesterazni bojni otrovi.

Antiholinesterazne supstance se mogu podjeliti u tri hemijske grupe:

- kvatenerni-prosti alkoholi koji sadrže kvatenernu amonijumsku grupu ( pr. edrofonium).

- karbamati koji sadrže kvatenernu ili tercijarnu amonijumsku grupu ( pr. neostigmin,
fiziostigmin).

8
 - organofosfati ( pr. paraokson i sarin).

Među pobrojanim antiholinesterazama samo je fiziostigmin prirodna supstanca koja sadrži

tercijarni azot, pa zbog toga lako prodire u centralni nervni sistem. Sve ostale supstance dobijene
su sintetskim putem. Najveći broj organofosfata su visoko liposolubilne tečnosti (izuzetak je
ehotiofat) i svi dobro prodiru u centralni nervi sistem (Rang i saradnici, 2006).

Enzim holinesteraza razlaže odnosno hidrolizuje acetilholin na acetilni ostatak i holin. Acetilni
ostatak reaguje sa enzimom dajući acetilovani enzim (AE), koji se za nekoliko mikrosekundi
hidrolizuje odnosno od njega se odvaja acetilni ostatak, omogućavajući na taj način brzu
regeneraciju enzima. Prema mehanizmu vezivanja za enzim, sve antiholinesteraze se mogu
podjeliti u tri grupe (Janković, 2017):

- KVATENERNI ALKOHOLI - se elektrostatičkim silama reverzibilno vezuju za aktivna

mjesta enzima i tako spriječavaju prilaz acetilholina enzimu. Kompleks enzim-inhibitor
se održava 2-10 min.
- KARBAMATI - se kovalentno vezuju za enzim i nastaje karbamojilovani oblik enzima.
Vrijeme hidrolize ovog kompleksa iznosi 30 min. do 6 sati.
- ORGANOFOSFATI - se kovalentnim vezama vezuju za estarski dio holinesteraze
gradeći pri tome stabilni spoj-fosforilisanu holinesterazu. Fosforilisani enzim doživljana
proces “starenja”, a to znači još veću stabilnost nastalog kompleksa otrov-enzim. Ovako
promjenjen enzim je vrlo stabilan, ne hidrolizuje se i ne djeluje više na acetilholin.

Holinesterazna enzimska aktivnost ostaje trajno smanjena sve dok se ne sintetizuje dovoljna
količina novog enzima u jetri ili dok se ne primjeni neki reaktivator fosforilisane holinesteraze
(npr. pralidoksim).

3.2. Antiholinergički lijekovi - holinergički blokatori

Antiholinergički lijekovi kompetitivnim mehanizmom blokiraju holinergičke receptore i sva

dejstva acetilholina. Antiholinergici se mogu podjeliti u tri grupe (Modun, 2012):

- ANTIMUSKARINSKI LIJEKOVI blokiraju muskarinske holinergičke receptore.

9
 - GANGLIJSKI BLOKATORI blokiraju nikotinske holinergičke receptore u ganglijama i
na taj način isključuju prenošenje nadražaja u autonomnim ganglijama.
- RELAKSANTI blokiraju nikotinske holinergičke receptore u skeletnim mišićima.

Antiholinergičku aktivnost ispoljavaju antihistaminici, neuroleptici i neki antiparkinsonici.

3.2.1. Antimuskarinski lijekovi - blokatori muskarinskih receptora

Predstavnici - u ovu grupu lijekova spadaju: prirodni alkaloidi atropin i skoplolamin i

polusintetske i sintetske zamjene za atropin i skopolamin (Rang i saradnici, 2006).

Atropin i skopolamin su alkaloidi izolovani iz biljaka Atropa belladonna (velebilje),

Hyoscyamus niger (bunika) i Datura stramonium (tatula). Lako se resorbuju iz digestivnog trakta
i drugih sluznica npr. sluznica nosa, pa u oftalmologiji nisu rijetka trovanja poslije ukapavanja
atropina u oko (Janković, 2017).

Mehanizam djelovanja - Atropin i skopolamin su blokatori muskarinskih receptora koji se nalaze

u srcu, glatkim mišićima i žljezdama odn. oni su kompetitivni antagonisti acetilholina na
muskarinskim receptorima, to znači da se povećanjem koncentracije acetilholina na nivou
receptora može nadvladati atropinski blok.

U terapijskim dozama, atropin i skopolamin nemaju dejstva na nikotinske receptore u ganglijama

i skeletnim mišićima, ali ovo dejstvo je moguće poslije velikih doza atropina.

Centralni efekti alkaloida beladone su rezultat blokade centralnih muskarinskih receptora. U

terapijskim dozama skopolamin djeluje jače sedativno od atropina, ali u velikim dozama obe
supstance prouzrokuju simptome nadražaja centralnog nervnog sistema (Modun, 2012).

- Specifični antagonisti M1- receptora su: pirenzepin i telenzepin.

- Specifični antagonsit M2- receptora su: galamin i metoktramin.
- Specifični antagonisti M3- receptora su: heksahidrozil-adifenidol.
- Antagonist M1-, M2- i M3- receptora je atropin.

10
Atropin i skopolamin ispoljavaju dejstva na (Rang i saradnici, 2006):

- Glatki mišić - (izuzev krvnih sudova) prouzrokuju relaksaciju tj. djeluju spazmolitički.
- Oko - prouzrokuju midrijazu, paralizu akomodacije-cikloplegiju i povišenje IOP
(blokadom M3-receptora).
- Gastrointestinalni trakt - prouzrokuju relaksaciju, smanjuju tonus i frekvenciju
peristaltičkih talasa u glatkim mišićima želuca, tankog crijeva i nešto slabije kolona -
opstipacija. Atropin prouzrokuje relaksaciju glatkih mišića žučnih puteva.
- Atropin relaksira m. detrusor vesicae urinariae i ispovremeno kontrahuje sfinkter pa
prouzrokuje retenciju urina (blokadom M1- i M3-receptora).
- Respiratorni sistem - atropin i jače skopolamin uzrokuju bronhodilataciju (blokadom M3-
receptora).
- Cirkulaciju - poslije malih doza atropin uzrokuje bradikardiju ( nastaje usljed stimulacije
vagusnih jedara).

Atropin i sopolamin ne djeluju na krvne sudove i ne mjenjaju arterijski krvni pritisak. Atropin u
terapijskim dozama ne utiče na perifernu cirkulaciju, ali poslije velikih doza atropin prouzrokuje
perifernu vazodilataciju i crvenilo kože (blokadom M3- receptora).

Egzokrine žljezde - najosjetljivije prema dejstvu atropina su pljuvačne, bronhijalne i znojne

žljezde. Atropin i sopolamin blokiraju sekreciju svih žljezda koje su holinergički inervisane i
nastaje: prestanak salivacije i sušenje usta, prestanak znojenja, smanjenje sekrecije sluzi u
bronhijama, želucu i crijevima (blokadom M1- i M3-receptora) (Janković, 2017).

Centralni nervni sistem - prouzrokuju sedaciju sa osjećajem vrtoglavice i umora, a pri većim
dozama (u stanjima intoksikacije) prouzrokuju razdraženje i delirijum praćen halucinacijama,
depresiju disanja i komu.

11
3.3. Adrenergički lijekovi - simpatikomimetici

Adrenergički lijekovi djeluju direktno na adrenergičke receptore koji se nalaze u efektornim

organima ili indirektno oslobađajući kateholamine iz adrenergičkih nerava. Adrenergički lijekovi
se dijele na (Rang i saradnici, 2006):

- KATEHOLAMINI
- ADRENERGIČKI VAZOKONSTRIKTORI
- ADRENERGIČKI BRONHODILATATORI
- ADRENERGIČKI STIMULANSI CENTRALNOG NERVNOG SISTEMA

Adrenergičke supstance djeluju preko adrenergičkih receptora/ adrenoceptora. Izuzetak je

dopamin čija se dejstva ispoljavaju preko dopaminskih receptora, a samo malim dijelom preko
adrenergičkih receptora. Receptori za adrenergičke supstance lokalizovani su u ćelijskoj
membrani. Ovi receptori su prikopčani za G-protein.

G-proteini adrenergičkih receptora su (Janković, 2017):

- Gs - stimulantni G-protein adenilatne ciklaze

- Gi - inhibitorni G-protein adenilatne ciklaze i
- Gq - G-protein koji povezuje alfa-receptore za fosfolipazu C.

Adrenergički receptori se dijele na: alfa- i beta-receptore. Alfa-receptori se mogu podjeliti na:
alfa1- i alfa2-receptore. Postoje dva podtipa alfa1-receptora i to su: alfa1A- i alfa1B-receptora.
Alfa1A-receptori lokalizovani su u prostati, a alfa1B-receptori u slezeni i jetri. Podjednako oba
podtipa receptora se nalaze u srcu, bubrezima, vas deferensu, neokorteksu i hipokampusu.
Dopaminski receptori se dijele u pet podtipova: D1,D2,D3,D4 i D5. Regulacija adrenoceptora -
Broj i funkcija adrenoceptora na površini ćelije nisu fiksirani i statički i mogu se mjenjati pod
dejstvom kateholamina, pod uticajem drugih hormona i lijekova.

Desenzitizacija/refraktarnost, tolerancija i tahifilaksija nastaje poslije dužeg izlaganja

adrenoceptora dejstvu kateholamina i dr. adrenergičkih lijekova, pa tkivo ili organi postaju sve
manje osjetljivi prema njima.

12
Tri mehanizma učestvuju u nastajanju desenzitizacije (Rang i saradnici, 2006):

- sekvestracija receptora - kada receptori iščezavaju sa površine efektorne ćelije.

- nishodna reculacija receptora - kada se smanjuje broj receptora pri dugotrajnom
djelovanju agonista.
- beta-adrenoceptorna kinaza (beta-ARK) - može otažati vezivanje beta-adrenoceptora sa
Gs-proteinom.

Neki od ovih procesa izuzetno brzo dovode do desenzitizacije za 5-15 min. izlaganja receptora
agonistu, ali se ovako brzo svorena desenzitizacija brzo i gubi dovoljna je mala pauza od lijeka.

U drugim slučajevima, poslije nishodne regulacije receptora, desenzitizacija se razvija poslije

produženog izlaganja dejstvu agonista i duže se održava.

Načini da se izbjegnu ili umanje efekti desenzitizacije su: proređivanje doze, uvođenje odmora
od lijeka “drug holiday” i primjena glikokortikoida. (Janković, 2017)

3.3.1. Kateholamini

Predstavnici kateholamina su: adrenalin, noradrenalin i dopamin. Noradrenalin i adrenalin

djeluju na oba tipa adrenergičkih receptora, ipak noradrenalin djeluje više na alfa-receptore, dok
adrenalin djeluje više na beta-receptore.

Farmakološka dejstva (Janković, 2017):

Kardiovaskularni sistem - Efekti adrenalina i noradrenalina na srce zavise od stimulacije beta1-

receptora. Noradrenalin prouzrokuje opštu vazokonstrikciju i povišenje perifernog vaskularnog
otpora to uzrokuje hipertenziju i bradikardiju (kao rezultat aktivacije presoreceptora, ova
bradikardija se može isključiti primjenom atropina). Adrenalin prouzrokuje tahikardiju, pojačava
kontraktilnost, povećava razdražljivost miokarda i minutni volumen srca (MV). U većim dozama
noradrenalin i adrenalin prouzrokuju povišenje dijastolog krvnog pritiska, povećanje periferne
vaskularne rezistencije i povećanje krvotoka u skeletnim mišićima.

13
Respiratorni sistem - Adrenalin prouzrokuje bronhodilataciju (stimulacijom beta2-receptora u
bronhijama).

Oko - Adrenalin i noradrenalin kontrahuju m. dilatator pupillae i prouzrokuju midrijazu. Alfa

agonisti povećavaju oticanje očne vodice iz oka i snižavaju IOP, dok beta agonisti pojačavaju
produkciju očne vodice i povećavaju IOP.

Genitourinarni trakt - Uterus sadrži alfa-receptore i beta2-receptore. Aktivacija beta2-receptora

prouzrokuje relaksaciju mišića uterusa (zato se beta2-agonisti u praksi koriste kao tokolitici).

Za normalnu ejakulaciju je neophodna normalna aktivnost alfa-receptora koji se nalaze u ductus

deferensu, vesiculae seminales i prostati.

Metabolizam - Kateholamini prouzrokuju glikogenolizu i lipolizu posredstvom aktivacije beta-

receptora. (glikogenoliza u jetri = povećava koncentraciju glukoze u krvi; glikogenoliza u
mišićima = povećava koncentraciju mliječne kiseline u krvi; lipoliza = povećava koncentraciju
slobodnih masnih kiselina u krvi). Aktivacijom beta2-receptora kateholamini (endogeni ili
egzogeni) pojačavaju preuzimanje K u ćeliju i smanjenje ekstracelularnog K.

Endokrine funkcije - Sekreciju insulina stimulišu beta-receptori, a inhibišu alfa2-receptori.

Sekreciju renina stimulišu beta1-receptori, a inhibišu beta2-receptori.

3.4. Adrenergički blokatori

Adrenergički blokatori su lijekovi koji blokiraju adrenergičke alfa- i beta-receptore i na taj način
isključuju djelovanje kateholamina. Dijele se u dvije grupe (Modun, 2012)

- alfa-blokatori blokiraju adrenergičke alfa-receptore i

- beta-blokatori kompetitivnim mehanizmom blokiraju adrenergičke beta1- i beta2-
receptore.

14
3.4.1. Adrenergički alfa-blokatori

Alfa blokatori se dijele na (Rang i saradnici, 2006):

- reverzibilne alfa-blokatore, tu spadaju: fentolamin, tolazolin, prazosin, labetalol i

alkaloidi ražne glavnice.
- ireverzibilne alfa-blokatore, tu spadaju: fenoksibenzamin.

Adrenergički alfa-blokatori prouzrokuju smanjenje perifernog vaskularnog otpora i posturalnu

hipotenziju praćenu refleksnom tahikardijom, relaksaciju m. dilatator pupille - miozu, smanjuju
znojenje i otpor proticanju urina - inkontineciju i prouzrokuju zapušenost nosa.

Indikacije su (Janković, 2017):

- feohromocitom
- M. Raynaud
- urinarna opstrukcija i
- benigna hipertrofija prostate (koriste se: prazosin, terazosin, doksazosin, tamsulosin,
indoramin i urapidil).

Neželjeni efekti - posturalna hipotenzija, tahikardija i zapušenost nosa (fenoskibenzamin).

Prazosin, terazosin i doksazosin prouzrokuju “fenomen prve doze” koji se manifestuje:
hipotenzijom, vrtoglavicom, nauzejom i povraćanjem.

3.4.2. Adrenergički beta-blokatori

Adrenergički beta-blokatori kompetitivnim mehanizmom blokiraju adrenergičke beta1- i beta2-

receptore, što znači da se povećanjem doze agonista na nivou receptora može nadvladati
djelovanje antagonista. Dijele se u dvije grupe (Modun, 2012):

- kardioselektivni beta-blokatori, djeluju selektivno na beta1-receptore koji se nalaze u

miokardu, tu spadaju: atenolol, esmolol, metoprolol (Presol), acebutolol, bisoprolol
(Concor) i betaksolol.

15
 - neselektivni beta-blokatori, djeluju podjednako na beta1-receptore koji se nalaze u
miokardu i na beta2-receptore koji se nalaze u bronhijama, tu spadaju: propranolol,
nadolol, pindolol, timolol, karvedilol (Dilatrend), penbutolol i sotalol.

Beta-bokatori se dobro resorbuju iz digestivnog trakta poslije oralne primjene. Propranolol

poslije resorpcije podliježe metabolizmu prvog prolaza kroz jetru, zbog čega mu je biološka
raspoloživost veoma niska (oko 30 %). Zbog toga se poslije parenteralne primjene lijeka postižu
veće koncentracije u krvi nego poslije oralne primjene (u obliku tablete sa sporim oslobađanjem
aktivne supstance).

Farmakološka dejstva (Modun, 2012):

Kardiovaskularni sistem - Propranolol kod osobe u mirovanju prouzrokuje smanjenje frekvencije

srčanog rada, smanjenje minutnog volumena srca (MV), umjerenu hipotenziju i produženje
mehaničke sistole. Akutna primjena propranolola prouzrokuje: povišenje perifernog vaskularnog
otpora (usljed aktivacije kompezacijskih simpatičkih refleksa i slobodnih alfa-receptora).

Hronična primjena propranolola snižava hipertenziju. To postiže (Janković, 2017):

- -blokadom presinaptičkih beta-receptora, čime se smanjuje izlučivanje noradrenalina,

- -blokadom beta-receptora u justaglomerularnom aparatu, čime se smanjuje produkcija
angiotenzina i
- blokadom beta-receptora u srcu, čime se smanjuje minutni volumen srca.

Propranolol smanjuje sinusnu frekvenciju i spontanu frekvenciju depolarizacije u ektopičnim

fokusima, usporava prenos nadražaja u pretkomorama i AV-čvoru (ovim se smanjuje incidenca
reinfarkta i produžava vrijeme preživljavanja poslije infarkta).

Respiratorni sistem (bronhije) - Propranolol prouzrokije bronhokonstrikciju i povećava otpor

protoku vazduha kroz bronhije. Kardioselektvni beta-blokatori u terapijskim dozama ne djeluju
na bronhije.

Oko - Beta-blokatori smanjuju produkciju očne vodice i snižavaju povišen IOP.

Metabolizam - Beta-blokatori inhibišu lipolizu i glikogenolizu. Propranolol blokira oslobađanje

insulina iz pankreasa koje je prouzrokovalo djelovanje beta-agonista. Kod zdravih osoba

16
propranolol ne mjenja koncentraciju glukoze i insulina u krvi, međutim propranolol kod
dijabetičara koji se liječe insulinom usporava uspostavljanje normalne glikemije što kod njih
može izazvati produžene hipoglikemijske krize. (Kardioselektivni blokatori ne ispoljavaju
neželjeno djelovanje u insulinskoj hipoglikemiji, jer se glikogenoliza odigrava posredstvom
beta2-receptora). Hronična primjena beta-blokatora prouzrokuje povećanje koncentracije VLDL
i sniženje koncentracije HDL, LDL se ne mjenja. Ovaj efekt ne nastaje poslije primjene beta-
blokatora sa ISA aktivnošću (npr. pindolol) (Rang i saradnici, 2006).

Indikacije (Modun, 2012):

- arterijska hipertenzija (u terapiji se koristi kombinacija beta-blokatora i diuretika.

Smanjuju hipertenziju, a ne djeluju na normalan krvni pritisak. Antihipertenzivni efekat
nastaje tek poslije 14 dana liječenja).
- angina pektoris (u terapiji se koristi kombinacija kardioselektivnih beta-blokatora i
organskih nitrata. Beta-blokatori povećavaju toleranciju prema naporu, smanjuju
učestalost napada angine pektoris i frekvenciju srčanog rada, smanju potrebu za
nitroglicerinom, smanjuju kontraktilnost miokarada i snižavaju hipertenziju).
- srčane aritmije-supraventrikularne aritmije (sinusna tahikardija, paroksizmalana
tahikardija, WPW sindrom). (Antiatirmijsko djelovanje ostvaruju: blokadom beta-
receptora u srcu, smanjenjem razdražljivosti i automatizma, usporavanjem spontane
dijastolne depolarizacije i depresijom sprovodljivosti, stabilizacijom ćelijske membrane i
otkanjanjem ishemije).
- akutni infarkt miokarda (u terapiji se koriste infuzija lidokaina u cilju otklanjanja
aritmija, i.v. streptokinaza, hijaluronidaza u cilju održavanja prohodnosti kolateralnih
krvnih sudova, nitroglicerol i natrijum-nitroprusid u cilju rasterećenja miokarda i beta-
blokatori u cilju smanjenja frekvencije srčanog rada i smanjivanja kontraktilnosti
miokarda).

17
4. ZAKLJUČAK

Nervni sistem se može podijeliti na centralni (mozak i kičmena moždina) i periferni, koji ima
dva dijela: somatski i autonomni. Somatski nervni sistem omogućava kontrolu voljnih pokreta,
dok autonomni nervni sistem održava stalnost unutrašnje sredine, tj. homeostazu. Autonomni
nervni sistem ima dva dijela: simpatikus i parasimpatikus. Oba dijela kontrolišu funkcije
unutrašnjih organa bez učešća svijesti, tj. regulišu rad kardiovaskularnog sistema,
gastrointestinalnog trakta, metabolizma, temperaturu tijela i sekreciju egzokrinih žljezda. Centri
simpatikusa se nalaze u bočnim rogovima kičmene moždine (od 8. vratnog do 2. lumbalnog
segmenta). Njih sačinjavaju takozvani preganglijski neuroni čiji aksoni izlaze iz kičmene
moždine i dolaze do ganglija. Simpatičke ganglije čine dva lanca sa po 22 ganglije, smještene sa
bočne strane kičmenog stuba. Na završecima ovih aksona izlučuje se neurotransmiter acetilholin.
On se vezuje za nikotinske receptore na neuronima ganglija i aktivira ih. Neuroni ganglija zatim
šalju svoje aksone do perifernih organa (srca, gastrointestinalnog trakta, itd). Na završecima ovih
aksona izlučuje se neurotransmiter noradrenalin koji se vezuje za alfa ili beta receptore na
membrani ćelija perifernih organa (glatke mišićne ćelije, ćelije egzokrinih žlijezda i dr).
Vezivanje za alfa ili beta receptore rezultuje aktivacijom ili inhibicijom ovih ćelija (na primjer,
glatke mišićne ćelije se kontrahuju ili relaksiraju, ćelije egzokrinih žlijezda povećavaju ili
smanjuju svoju sekreciju, itd).

Dio simpatičkog sistema predstavlja i medula nadbubrežne žlijezde, koju uslovno možemo
shvatiti kao izmijenjenu simpatičku gangliju. Preganglijska vlakna simpatikusa koja dolaze u
medulu nadbubrega oslobađaju acetilholin na svojim završecima; acetilholin se zatim vezuje za
nikotinske receptore na ćelijama medule i aktivira ih. Ćelije medule odgovaraju sekrecijom svog
hormona u krv: adrenalina.

Adrenalin se od noradrenalina hemijski razlikuje samo po jednoj metilnoj grupi više. Oba
jedinjenja, kao i njihov prekursor dopamin, u svom molekulu imaju katehol (benzolov prsten sa
dve OH-grupe), pa se nazivaju jednim imenom kateholamini.

Centri parasimpatikusa se nalaze u jedrima nekih kranijalnih nerava (3., 7., 9. i 10.) i u bočnim
rogovima sakralnog dijela kičmene moždine (segmenti S2-S4). Neuroni iz centara šalju svoje

18
aksone do samih perifernih organa.

U zidovima perifernih organa (želudac, crijeva, bronhije, mokraćna bešika i dr) se nalaze
ganglijske ćelije, sa kojima stupaju u sinaptički kontakt aksoni neurona iz centara
parasimpatikusa. Na završecima ovih aksona izlučuje se acetilholin, koji zatim aktivira
nikotinske receptore na ganglijskim ćelijama. Ganglijske ćelije pružaju kratke aksone koji se
završavaju na efektornim ćelijama: ćelijama miokarda, glatkim mišićnim ćelijama i ćelijama
egzokrinih žljezda. Na završecima aksona ganglijskih ćelija oslobađa se neurotransmiter
acetilholin, koji se zatim vezuje za muskarinske receptore na efektornim ćelijama. Dejstvo
acetilholina na receptore prestaje relativno brzo, jer ga razgrađuje enzim acetilholinesteraza koji
se nalazi tik uz receptore.

19
5. LITERATURA

1. Bradamante, V. i saradnici (2008): Farmakološki priručnik, Medicinska naklada Zagreb

2. Denjalić, A., Bečulić, H., Oruč, M. (2013): Nervni sistem čovjeka, Univerzitet u Zenici,
Zenica
3. Janković, S. (2017): Farmakologija autonomnog nervnog sistema, Medicnski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd
4. Katzung, B. (2011): Temeljna i klinička farmakologija, 11.izdanje, Medicinska naklada
5. Kraljević, I. (2018): Utjecaj alfa2-adrenoreceptora na renalnu simpatičku aktivnost
tijekom izlaganja akutnoj ponavljanoj hipoksiji u štakora, Sveučilište u Splitu,
Medicinski fakultet
6. Milovanović, M. (2017): Autonomni nervni sistem, Fakultet za specijalnu edukaciju i
rehabilitaciju, Beograd
7. Modun, D. (2012): Priručnik o virtualnim vježbama iz farmakologije, Split
8. Rang, H.P. i saradnici (2006): Farmakologija (prijevod). Pvo hrvatsko i peto englesko
izdanje. Golden marketing , Zagreb

20