CİBALİ TÜTÜN

FABRİKASI
(1844)
CİBALİ TÜTÜN
FABRİKASI
(1844)
Cibali Tütün Fabrikası
Tarihçesi

Fabrika, 1884 yılında bugünkü Atatürk Bulvarı’nın hemen

kuzey batısında Abdülezelpaşa Caddesi Haliç’e nazır
biçimde konumlandırılmıştır. Fabrika binası özellikle
Unkapanı, Tahtakale gibi ticari ve Haliç’in karşı kıyısındaki
Tersane-i Amire gibi endüstriyel alanlara yakın bir
bölgede kurulmuştur.
 ...
Cibali Tütün Fabrikası’nın tasarımı mimar Alexandre Vallaury’e yaptırılmış, inşası
sırasında devreye mimar Hovsep Aznavur girmiş, 20. yüzyıl başlarında ise mimar
Eugene Bottazi tarafından binaya bazı ekler yapılmıştır Yapının dört farklı tarihi katmanı
bulunmaktadır; 13. yüzyılda Bizans su deposu, 16. yüzyılda Osmanlı hamamı, 19. yüzyılda
tütün fabrikası ve 21. Yüzyıl’daki üniversite binası.

1925 yılında bölgenin en çok üretim yapan tütün ve

sigara fabrikası haline gelmiştir. Makinelerinin yetersiz
kalmasından dolayı fabrika 1995 yılında tamamen
kapatılmış, 1997 yılında Kadir
Has Vakfı tarafından kiralanmıştır.

Fabrika yerleşkesi 2002 yılında

Kadir Has Üniversitesi tarafından
eğitim kurumu olarak kullanıma
açılmıştır.
Kırım Savaşı’ndan gırtlağına kadar borçla çıkan Osmanlı Devleti,

Savaşın
tarihinde ilk kez dış borçlanmaya gider. Savaş harcamalarının

üzerine dış borç yükleri de eklendikçe, Avrupa sermayesine

bağımlı hale gelinir. Devlet borçlarına karşılık olarak tütün tekel

imtiyazı, 1876 yılında Galata bankerlerine, 1880 yılında ise

‘Duyunu Umumiye İdaresi’ne bırakılır. Bu düzenlemeler geliri

Etkisi İle
Cibali Tütün
arttırmayınca, Osmanlı sınırları içinde tütün alım ve rüsumlarını

toplama, tütün fabrikası açma imtiyazı 30 yıl süre ile yıllığı 750,000

altına Osmanlı Bankası, Viyana’da Credit Anstalt ile Berlin’de

banker Blaynrud şirketlerinden kurulu ‘Müşterek-ül

İnhisar-ı Duhan-ı Aliye-i Osmaniye’ veya ‘Reji Şirketi’ne verilir.

Menfa
Fabrikası
Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası da tütün mamülleri üretmek

amacıyla 1884 yılından başlayarak reji şirketinin binası olarak inşa

edilir. Reji şirketi tütün tekelini 1923 yılına kadar elinde tutar.

1924 yılında ise tüm imtiyazlar kaldırılır ve Cumhuriyet

Hükümeti’ne devredilir.
Kadın İş
Gücü Fabrika, Cibali, Fener, Fatih ve civarında oturan
halkın, özellikle kadın işgücünün çalışma yaşamına
girmesine öncülük etmiştir. Çalışanlarının büyük
çoğunluğunun kadın olduğu fabrikada 20. yüzyılın
başlarında 1500'ü kadın ve 662'si erkek olmak
üzere toplam 2162 kişi çalışmıştır

1946’da ilk yerli puro, 1959’da ilk filtreli sigara

üretimi gibi pek çok ilke mekan olan Cibali Tütün
ve Sigara Fabrikası 1995 yılına kadar sigara
üretimine devam etmiştir. Ancak çoktan eskimeye
ve modern teknolojisini yitirmeye başlayan fabrika
teçhizatları nedeniyle fabrika yıpranmaya ve
verimini düşürmeye başlamıştır. Buna ek olarak
Maltepe Sigara Fabrikası’nın ileri üretim teknolojisi
ile hizmete girmesinin hemen ardından emektar
fabrikanın kapatılmasına karar verilmiştir. 1995
yılında özgün işlevini yitiren yapı 1997 yılına kadar
boş kalmıştır.2002 yılında Kadir Has Üniversitesi
olarak kullanıma açılmıştır.
 A B
A 101 DANIŞMA / GÜVENLİK B 101 KAFETERYA
A 104 KURUMSAL İLETİŞİM MERKEZİ B 102 HALİÇ SALONU
A 105 GALATA SALONU B 103 BALAT SALONU
A 107 GİRİŞİMCİLİK İNOVASYON VE TEKNOLOJİ TRANFERİ ARAŞTIRMA B 104 ZEYREK SALONU
VE UYGULAMA MERKEZİ B 107 KHAS 3417
A 109 MALİ İŞLEM DAİRE BAŞKANLIĞI B 110 FENER SALONU
A 110 SATIN ALMA MÜDÜRLÜĞÜ B 110 CİBALİ SALONU
A 111 PERSONEL DAİRE BAŞKANLIĞI B 112 BİLGİSAYAR LABARATUVARI 3
A 112 SAĞLIK KÜLTÜR VE SPOR DAİRE BAŞKANLIĞI B 113 BİLGİSAYAR LABARATUVARI 2
A 113 İDARİ İŞLER MÜDÜRLÜĞÜ B 114 BİLGİSAYAR LABARATUVARI 1
A 119 ÖĞRENCİ İŞLERİ DAİRE BAŞKANLIĞI B 115 BİLİSAYAR YARDIM BİRİMİ
B 122 KAFETERYA

C D
C 101 BİGİSAYAR LABARATUVARI 5 D 101 SAĞLIK MERKEZİ
C 103 REZAN HAS MÜZESİ YÖNETİMİ D 102 DANIŞMA /GÜVENLİK
C 110 MODEL ATÖLYESİ D 104 YAŞAMBOYU EĞİTİM MERKEZİ
D 106 KARİYER MERKEZİ VE MEZUNLARLA İLİŞKİLER OFİSİ
D 117 AŞÇILIK OKULU
 A blok: Bu blokta orijinal binanın ana girişi
bulunmaktadır. Resmi bir tutum gösteren bu
kısım bugün A Blok’un giriş kapısıdır ve A Blok
rektörlük, özel kalemler, muhasebe gibi resmi
hizmetler ile iktisadi bilimler fakültesi gibi bazı
fakülteler için tahsis edilmiştir. Bu bölümdeki

A
mahallerin bir kısmı dış cepheye bakacak
şekilde konumlandırılırken bir kısmı da A
Blok’un kendisine ait ışıklı avlusunun etrafına
dizilerek gün ışığından faydalanmaktadır. A
Blok’un avlusu, okulun diğer avlularına
nazaran oldukça resmi bir görüntü
çizmektedir

Blok
B blok: A ve B bloklar kırma çatılı uzun bir pasajla birbirine bağlanmaktadır. Aynı zamanda
B Blok’a da giriş olan bu pasaj sergi alanı, dinlenme alanı, fuaye alanı gibi ihtiyaçlara karşılık
vermektedir.
B Blok, seminer salonları, kafeterya, bilgisayar laboratuvarları, öğrenci konseyi alanı,
İngilizce destek birimi gibi okulun tüm öğrencilerini ve dışarıdan gelen ziyaretçileri
ilgilendiren bölümleri bünyesinde bulundurmakta ve okul için bir tür yaşam alanı gibi
çalışmaktadır.
B blok, A bloktan farklı bir avlu kimliğine sahiptir. Bu avlu bitkilendirilmiştir ve farklı kotlarla
galerileri bağlamak için karakteristik bir çelik merdiven sistemine sahiptir. Avluya bakan
duvarlar, binanın yığma yapım sistemini gösterecek biçimde bırakılmıştır. Soyulan bu
duvarlar sağlamlığı sağlamak için çapraz taşıyıcılarla desteklenmiştir.

B bloğun zemin kattaki kafeteryasından Rezan Has Müzesi’nin zemin katına ulaşmaktadır.

B
Ancak müzeye gelmeden önce kafeterya zemininde özel bir alan üretilmiştir. Burada
binanın altında bulunan bir Doğu Roma yapısının kalıntısı sergilenmekte olup devamı
Rezan Has Müzesi’nin denk geldiği yerin altında muhafaza edilmektedir.

Fabrikanın dönüşümü için proje çalışması uygulanırken yapının

altında ortaya çıkan geçmiş dönemlere ait bu yapılar, 1944’te
Arkeoloji Müzesi tarafından 17. yüzyıla tarihlenen Osmanlı
Dönemi hamam yapısı ve Doğu Roma döneminden kalma 11.
yüzyıla tarihlenen Seferikos Sarnıcı olarak tanımlanmıştır. Bu
tarihi doku Cibali Fabrika restorasyonuyla birlikte ele alınmış ve
sarnıcın gün yüzüne çıkmasıyla mekânın, Rezan Has Müzesi
olarak değerlendirilmesi uygun görülüp ziyarete açılmıştır.

Blok
C Blok
Rezan Has müzesi, tüm bu üniversite binasını C Blok’a bağlamaktadır. C
Blok geçmişte sosyal birimleri barındırıken bugün mimarlık ve sanat
fakültesini oluşturmaktadır. Sahne, model atölyesi, derslikler gibi mekanları
bulunduran blok, diğerlerinden farklı olarak avluya sahip değildir ve diğer
kütlelerden daha küçüktür.

C Blok
D Blok, C Bloğun arkasından gelmemekte, başa dönerek tüm kampüsün
ilk kısmını oluşturmaktadır. Üniversitesnin bölümlerinin artması ve
nüfusunun büyümesi sonucu kampüsün yayılma ihtiyacını karşılamak
üzere sonradan eklenmiştir. Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası’nın
tarihselliğine öykünen bir dokusu yoktur aksine modern bir mimari
üründür. Buna rağmen ana binayı kendine referans alarak, onun yanında
baskın olmayan bir biçimde gelişmiştir. A ve B bloklar gibi avlusu vardır,
Hukuk fakültesi, adalet yüksek okulu ve çeşitli eğitim bölgelerini barındırır.

D Blok, hemen yanı başındaki ana blok olan A Blok’a aralarında kalan tek
bir mahalden dokunarak bağlanır. Ünlü bir kafe zincirinin Cibali şubesi
olan bu alan tek eğimli çatı ile örtülmüştür. Rezan Has Müzesi’nde
görüldüğü gibi burada da dış dünyaya bir giriş çıkış alanı vardır böylece

D
öğrencilerin yanısıra halka da hizmet etmektedir.

Blok
 CİBALİ TÜTÜN FABRİKASI
MİMARİSİ
18. yüzyılda başlayan Endüstri Devrimi’nde inşa edilen pek çok sanayi yapısı günümüzde endüstriyel miras olarak
tescillenmiştir. İşlevini yitirmiş olan Endüstri mirasları yaşatılabilmek amacıyla sadece korunarak değil, aynı zamanda yeniden
işlevlendirilerek topluma kazandırılmalıdır. Endüstri yapıları genellikle büyük ve kullanışlı alanlara sahiptir. Bu da yapıya
verilecek yeni işlevde özellikle iç mekânda esneklik sağlar. Ancak bu esneklikle yapılacak olan müdahaleler yapının mekânsal
kurgusunu, kimliğini ve özgün fiziksel yapısına zarar vermeyecek ve onu gölgelemeyecek şekilde olmalıdır.

Cibali Tütün Fabrikası’nın tasarımı mimar Alexandre Vallaury’e yaptırılmış, inşası sırasında devreye mimar Hovsep Aznavur
girmiş, 20. yüzyıl başlarında ise mimar Eugene Bottazi tarafından binaya bazı ekler yapılmıştır (Ergenç, 2019, s. 114). Binada
mimarın kendine ait tarzından ziyade üslubun kurallarının baskın olması mimarın kim olduğunun yorumlanmasını
zorlaştırmaktadır; bu sebeple müellif belirsizdir.

Genellikle beton, ahşap, cam ve çelik gibi geleneksel ve dayanıklı

malzemelerle inşa edilen tarihi yapılar, bakımı düzgün bir şekilde
yapıldığında daha uzun ömürlü olabilir (Washington State
Department of Archaeology and Historic Preservation, 2011).
 10.385 m²’lik alana kurulu olan ve toplam 40.000 m²’lik
kapalı alana sahip olan Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası
güvenlik birimi, atölyeler, sosyal tesisler, dikim atölyesi,
okuma yazma kursu, sağlık birimi, çocuk yuvası, yangın
teşkilatı, sendikalar ve yemekhane birimlerinden oluşan
bir komplekstir.

A, B, C, G ve H bloklarının strüktürleri taşıyıcı yığma duvar bir

kabuk içindeki metal taşıyıcı elemanlardan; J, K ve I bloklarının
strüktürleri ise taşıyıcı yığma tuğla dış duvar içindeki metal taşıyıcı
elemanlardan oluşmaktadır. D, E, F, P ve O blokları kagirdir (Kılıç,
2019, s. 40-49).

Yapıda sanayi dönemi sonrasında batılı devletlerde kullanılan

tuğla, demir, döküm taşıyıcı kolanlar ve cam gibi yapı
malzemeleri kullanılmış. Çatı örtüsündeki özgün Marsilya
kiremitleri, pik döküm kolonları ve döşemelerde kullanılan INP
çelik putreller Fransa'dan getirilmiş. Kırık olan kiremitler
ayrılmış ama sağlam olanlar tek tek temizletilerek ön cephede
kullanılmış.
Yapı üretildiği dönemin akımına bağlı olarak neoklasik üslupla tasarlanmıştır ancak aynı dönemde üretilmiş pek çok
neoklasik yapıdan farklı olarak simetrik bir kütleye sahip değildir. Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası döneminin çağdaş endüstri
yapısı örneklerindendir. Sanayi Devrimi sonrası gelişen yeni malzeme ve yapım tekniklerinin yansıdığı bir yapı karakteri
taşıyan Cibali Tütün Fabrikası, 19. yüzyıl sonlarında, Avrupa ve Amerika’da farklı patentlerle yapı malzemesi piyasasına çıkan
çimento, hidrolik harç ve yapay taş ile inşa edilmiştir. Ayrıca dönemin teknolojisine uygun olarak ham dökme demir
kolonlardan oluşan düşey taşıyıcılar ve çelik kirişler taşıyıcı sistemin bileşenleri olarak kullanılmıştır. Bodrum katın dışında
kalan tüm katlardaki döşemeler ahşap parkedir. Binanın tavanları ise ahşap çıtalıdır. Ancak daha sonra inşa edilmiş olan
yapıların hepsi betonarme strüktürlüdür. Binaların birbirine bağlanmasını sağlayan geçitin üst bölümü iki tarafında bulunan
binalara taşıtılmakta olan çelik ve cam asma çatı sisteminden oluşmaktadır (Alioğlu ve Alper, 1998).

Restorasyon çalışması öncesindeki incelemelerde binada nasıl bozulmalar tespit edilmiştir?

120 yaşındaki yapı, 17 Ağustos ile 12 Kasım depremleri gibi şiddetli depremler geçirmişti. Özellikle zemin katta ve birinci katta
bunlardan kaynaklanan bünyesel bozulmaların olduğu görüldü. Kapı ve pencere üzeri kemerlerde kısmi çatlaklar, pencereler arası
taşıyıcı duvarlarda basınç çatlakları vardı. Zaman içinde yapıda oluşan farklı oturmalar nedeniyle strüktürel bozulmalar olmuştu.
Kullanılan yapı malzemesinin bünyesel özelliklerini yitirmiş, yığma tuğla duvar ve çelik konstrüksiyon döşeme sisteminin birlikte
kullanılması, zayıf köşe ve kat bağlantılarında kırılmalara neden olmuştu.
 Fabrikanın yavaşlayan üretimi sebebiyle 1995 yılında
kapatılmasında sonra, 1998 yılında Mimar Mehmet
Alper tarafından restorasyonu yapılmıştır.

Binanın üniversiteye dönüşümünde;

FABRİKANIN YENİDEN • Ana plan ve mekân kurgusu korunmuş.

• Strüktürel güçlendirmeler yapılmış.
İŞLEVLENDİRİLMESİ • Dönemin üslubu, malzeme ve teknik
özelliklerini yansıtan ögeler korunmuş.
• Çeşitli detaylarla yapının orijinal hali
korunmuştur.

Restorasyon; Birinci, ikinci ve üçüncü dönem olmak

üzere toplam 3 dönemde tamamlanmıştır.
BİRİNCİ DÖNEM UYGULAMA AŞAMASINDA YAPILANLAR

- B blok üzerinde bulunan N blok kaldırılarak, B blokun Haliç’e bakan özgün cephesi ortaya çıkarılmıştır.
- G-H-I bloklarının kuzey cephelerini kapatan, yapıya sonradan eklenen M ve L blokları da kaldırıldı. Yeni plana göre
‘Rezan Has Müzesi’ olarak kullanıma açıldı.
- A2 avlusuna bütünlük sağlamak için D-E-F blokları kaldırılmış, A blok cephesi açığa çıkmıştır.
- Fabrikanın en büyük yapısı olan H bloğu yeni işleve uyum sağlaması ve doğal ışık sorununu çözmek için avlu
yapılmıştır. İç avlunun üstünü örten kısım cam yapılarak ışık problemi çözülmüştür.
- F blok eklenmeden önce A ve C blok arasındaki köprü F blok yapımından sonra bina içerisinde bir koridor olarak
kullanıldı, fabrika üniversiteye dönüştürülürken F blok yıkıldıktan sonra ortaya çıkan köprü yeni bir tasarım ve çağdaş
malzemelerle yeni dönem eki olarak inşa edildi.

BLOKLARIN İŞLEVLERİ

- A: Oditoryum ve kütüphane
- B-C: Yönetim, akademik ve idari birimler, öğretim üyesi
yemekhanesi
- G-H-I-J-K: Öğrenci mekânları (derslik, lokanta, kafe…)
 İKİNCİ DÖNEM UYGULAMA AŞAMASINDA YAPILANLAR

- Yapılan temel kazılarında Osmanlı dönemi hamam kalıntısı ve Bizans sarnıcına bağlanan bir geçit ortaya çıkmıştır.
- Eski kullanımda O bloka denk gelen bu alan yeni kullanımda müze olarak kullanılmasına, zemin ve birinci katta ise Güzel Sanatlar
Fakültesi olarak kullanılmasına karar verilmiştir.
- A3 avlusu ise cam ve çelik strüktür ile müzenin sergi ve konferans salonu olarak kullanılmıştır.

ÜÇÜNCÜ DÖNEM UYGULAMA AŞAMASINDA YAPILANLAR

- Eğitim ve kütür merkezi olarak kullanılan yeni bina tarihi fabrika ile hem cephe hem de oran olarak uyumlu çağdaş bir ektir.
- Yapının dönüşümü sırasında geçmişinden izler taşıyan gerek mekânsal gerek strüktürel gerekse malzeme kullanımı konusunda
yapıldığı dönem teknolojisini yansıtan şekilde inşa edilmiştir.
- Kadir Has Üniversitesi Eğitim ve Kültür Merkezi ‘Kütüphane, bilgisayar laboratuvarı, seminer odası, misafir öğretim üyesi odaları,
toplantı ve sergi salonları, oditoryum’ gibi mekanlar barındırmaktadır.
Eski kullanımında H blok olan yapıya yapılan iç avlu.

Eski kullanımda A ve C blok arasında bulunan köprü.

Arkeolojik temel kazılarında ortaya çıkan
Cibali Sarnıcı’na ait kalıntılar

Sarnıcın günümüzde müzeye dönüşmüş

hali.
 EKİP

Beyzanur KOCABIYIK Yiğit Ulaş GÖK

Uğur Karabey TAŞ Dönem KÖÇKAR Funda EPSİLELİ