AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ELM VƏ TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

BEYNƏLXALQ MAGİSTRATURA VƏ DOKTORANTURA MƏRKƏZİ

Magistr dissertasiyası üzrə I hesabatın qiymətləndirilməsi

Magistrant ____________________ (imza)

Mövzu: Azərbaycanın Avropa İttifaqı ölkələri ilə ticarət-iqtisadi əlaqələrinin

inkişaf istiqamətləri və perspektivləri.

İxtisaslaşma:
Qrup:
Əlaqə (telefon, e-mail və s.):
Qiymətləndirmə
1. Dissertasiya işinin planının mövzu ilə uyğunluğu - ______bal
2. Planın tədqiqat yönümlülüyü - ______bal
3. Planın dissertasiya tələblərinə uyğunluğu - ______bal
4. Ədəbiyyatın yeniliyi və yetərliliyi - ______bal
5. Hesabatın elmi cəhətdən və texniki tərtibat baxımından uyğunluq səviyyəsi -
___ bal

YEKUN QİYMƏT - __________bal

Qiymətləndirmə 10 ballıq şkala üzrə aparılır. Yekun qiymət meyarlar üzrə balların cəmi kimi
hesablanır

Elmi rəhbər: S.A.A.

imza, tarix

Elmi məsləhətçi:__________________S.A.A. (təyin oluduğu təqdirdə)

imza, tarix

Dissertasiya işinin planı, aktuallığı, ədəbiyyat siyahısı və tədqiqat metodları barədə 5 səhifəlik hesabat əlavə
olunmalıdır.
 DİSSERTASİYA İŞİNİN İLKİN PLANI

GİRİŞ
I FƏSİL. Aİ-NIN AZƏRBAYCANLA İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAF
AMİLLƏRİ VƏ NƏZƏRİ ƏSASLARI
1.1 Azərbaycanın xarici iqtisadi strategiyasında regional iqtisadi təşkilatlarla
əməkdaşlıq münasibətləri
1.2 Aİ ölkələrinin Azərbaycanla iqtisadi əməkdaşlığının inkişaf mərhələləri və
xarakteristikası
1.3 Azərbaycanın Aİ ölkələri ilə əməkdaşlıqda strateji maraqları və inkişaf amilləri
II FƏSİL.AZƏRBAYCANIN AVROPA İTTİFAQI ÖLKƏLƏRİ İLƏ İQTİSADİ
ƏLAQƏLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ
2.1 Azərbaycanın Avropa İttifaqı ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin müasir vəziyyəti və
meylləri.
2.2 Azərbaycanın Avropa İttifaqı ölkələri ilə investisiya əlaqələri və inkişaf
istiqamətləri
2.3 Qərbi Avropa TMK-nın Azərbaycanla elmi texniki əməkdaşlığı
III FƏSİL. AZƏRBAYCANIN AVROPA İTTİFAQI ÖLKƏLƏRİ İLƏ
TİCARƏT-İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
3.1 Azərbaycanın regional əlaqələrinin və “Şərq tərəfdaşlığı” proqramı çərçivəsində
əməkdaşlığının perspektivləri
3.2 Qlobal iqtisadi inkişaf prosesləri və Azərbaycan-Aİ münasibətlərinin yeni
perspektivləri
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
İSTİFADƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYAT
1.1

Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı ilk növbədə ölkələrin qarşılıqlı əlaqələrinin

genişləndirilməsini tələb edir ki, bu zaman da əsas istiqamətlərdən biri dünya
təsərrüfat əlaqələrini və beynəlxalq iqtisadiyyatı tənzimləyən müxtəlif təşkilatlarla
əlaqələri genişləndirməkdən ibarət olmalıdır. Azərbaycan da müstəqillik qazandığı ilk
illərdən etibarən beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələr qurmağa və bu əlaqələri
dərinləşdirməyə çalışmışdır. Azərbaycanın üzv olduğu əsas beynəlxalq təşkilatları
sxematik olaraq Sxem 3.1-dən görmək olar:

Az ərbaycan BMT-nin 20-dən çox ixtisaslaşmış təşkilatının v ə 50-dən

çox daimi və müvəqqəti komitəl ərinin və komissiyalarının üzvüdür

Avropa Şurası BMT NATO

(assosiativ üzv)

AT ƏT İ KT
Az ərbaycan

BVF Dünya Bankı

Qrupu

AY İ B ÜTT
(müşahidəçi)

Sxem 3.1. Azərbaycanın üzv olduğu əsas beynəlxalq təşkilatlar

Bir sıra beynəlxalq təşkilatlarla Azərbaycan Respublikasının əməkdaşlıq

münasibətlərini geniş şəkildə aşağıdakı kimi şərh etmək olar:
Azərbaycan Respublikası 2 mart 1992-ci ildən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
üzvüdür. Bu illər ərzində ölkəmiz BMT-nin müxtəlif ixtisaslaşmış qurumlarının
fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, təşkilatın Baş Assambleyasından ekspertlər
səviyyədə işçi qurumlarına qədər geniş təmsil olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası
1992-ci ilin 2 mart tarixində BMT-nin üzvlüyünə qəbul edilmiş və 1992-ci il may
ayının 6-da Azərbaycanın BMT nəzdində Daimi Nümayəndəliyi açılmışdır. BMT ilə
əməkdaşlığın birinci günündən başlayaraq, Azərbaycan BMT platformasından
beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə cəlb etməyə
və BMT-nin potensial imkanlarından istifadə etməklə sülh sazişinin əldə olunmasına
çalışmışdır.

1993-cü il ərzində BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası (TŞ) Ermənistan-Azərbaycan

münaqişəsinə dair 822, 853, 874, 884 saylı qətnamələr qəbul etmişdir. Hər bir
qətnamə Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ və digər ərazilərinin
Ermənistanın silahlı qüvvələri tərəfindən işğalı nəticəsində qəbul edilmişdir. Bu
qətnamələr Azərbaycanın ərazi toxunulmazlığını yenidən təsdiq edərək, dərhal
atəşkəs elan olunması, hərbi əməliyyatlara son qoyulması və işğalçı qüvvələrin
Azərbaycan Respublikası ərazisindən çıxarılması tələblərini irəli sürmüşdür. Təəssüf
ki, məlum qətnamələrin müddəaları indiyə kimi yerinə yetirilməmişdir.

Azərbaycan BMT-nin bir çox xüsusi qurum və orqanları ilə fəal və səmərəli
əməkdaşlıq edir. Onların sırasında BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissiyası, BMTnin
Uşaq Fondu, BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı, Sənaye İnkişaf Təşkilatı,
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, BMT-nin Qadınlar Fondu, Atom Enerjisi üzrə
Beynəlxalq Agentlik, Nüvə Sınaqlarının Hərtərəfli Qadağan olunması haqqında
Müqavilə Təşkilatı və s. qeyd etmək olar.

Azərbaycan və BMT-nin Uşaq Fondu (UNİCEF) arasında olan əməkdaşlıq məcburi

köçkün və qaçqın uşaq və yeniyetmələr arasında vəziyyətin yaxşılaşdırılması
məqsədilə bərqərar olmuşdur. Azərbaycan UNİCEF-in İcra Heyətinin 1995-1997,
1998-2000-ci illər ərzində üzvü olmuşdur.

Təhsil, elm və mədəniyyət məsələlərinin vacibliyini nəzərə alaraq, Azərbaycan BMT-

nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (YUNESKO) ilə geniş əməkdaşlıq edir və bu
məqsədlə 1994-cü ildə Azərbaycan Prezidentinin Sərəncamına əsasən Azərbaycanın
YUNESKO nəzdində Milli Komissiyası təsis edilmişdir.

Xüsusilə də, BMT-nin İnkişaf Proqramı Azərbaycanın Bərpa və Yenidənqurma

Agentliyinin (ARRA) və ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentliyin

(ANAMA) imkanlarının inkişaf etdirilməsi və onların maliyyələşdirilməsi yolu ilə
münaqişədən sonrakı bərpa prosesinə böyük yardım göstərmişdir. BMT-nin İnkişaf
Proqramı ARRA-nı dəstəkləməklə Dünya Bankı, BMT-nin Qaçqınların işi üzrə Ali
Komissarı (UNHCR), Avropa Birliyinin (AB) Müstəqil Dövlətlər Birliyinə Texniki
Yardımı (TACİS) proqramı və s. həyata keçirir.

İqtisadi əlaqələrin inkişafı və Azərbaycanın BMT-nin qurumlarına inteqrasiyası

baxımından Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramını (BMTİP), Birləşmiş
Millətlər Sənaye və İnkişaf Təşkilatını (UNİDO) və BMT-nin Mərkəzi Asiya
iqtisadiyyatları üçün Xüsusi Proqramını (SPECA Proqramı) qeyd etmək olar.

BMTİP Azərbaycanda 1993-cü ildən fəalliyət göstərir. Azərbaycan üzrə üç Ölkə

Əməkdaşlıq Çərçivə sənədi qəbul edilmişdir. 2000-2004-cü illəri əhatə edən ikinci
Ölkə Əməkdaşlıq Çərçivə sənədindən sonra 2005-2009-cu illər üzrə yeni Ölkə
Əməkdaşlıq Çərçivə sənədi həyata keçirilməyə başlamışdır ki, bu sənədin əsas
prioritet istiqamətlərini də aşağıdakılar təşkil etmişdir:

- İnkişaf, yoxsulluğun azaldılması, hüquq və azadlıqların müdafiəsi

məqsədilə əlverişli şəraitin yaradılması üçün idarəetmə sisteminin təşkili;

- Səhiyyə və təhsil sahəsində əhalinin ehtiyaclarının təmin edilməsi.

2011-2015-ci illəri əhatə edən İnkişafa Yardım Çərçivəsi (UNİDAF) hazırlanma
mərhələsindədir.

Azərbaycan Respublikası 1993-cü ildən BMT Sənaye və İnkişaf Təşkilatının

(UNIDO) üzvüdür. Təşkilatla Azərbaycanın arasında 5 iyun 2000-ci ildə “Sənaye
inkişafı sahəsində əməkdaşlıq haqqında Memorandum” imzalanmışdır. 2005-ci ildə
Azərbaycan ilə Təşkilat arasında "2005-2010-cu illər üzrə Əməkdaşlıq haqqında
Çərçivə Proqramı" imzalanmışdır. Təşkilat tərəfindən Azərbaycanda bir sıra
sahələrdə, o cümlədən enerji səmərəliliyinin artırılması, milli sənaye statistik
proqramların inkişafı, kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi, ətraf mühitin
yaxşılaşdırılması və s. sahələrdə müxtəlif layihələr həyata keçirilir.

BMT-nin Mərkəzi Asiya iqtisadiyyatları üçün Xüsusi Proqramının (SPECA) əsas

məqsədi region ölkələrinin inteqrasiyasının dəstəklənməsi və dünya iqtisadiyyatına
qoşulmalanın təşviq edilməsi, birgə səylərlə daha effektiv həll ediləcək prioritet
məsələlərin maliyyələşdirilməsidir. Azərbaycan 2002-ci ildən SPECA-ya üzv qəbul
edilmişdir.

Azərbaycan BMT-nin müvafiq orqan və qurumlarına öz namizədlərini irəli sürməklə,

bu orqanlara seçkilərdə aktiv iştirak edir. Əvvəl qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan
UNİCEF-in İcra Heyətinin 1995-1997, 1998-2000-ci illər ərzində, Qadınların
vəziyyəti haqqında Komissiyanın 2000-2002-ci illər ərzində və BMT-nin Davamlı
İnkişaf üzrə Komissiyasının 2002-2004-cü illər ərzində üzvü olmuşdur.

Azərbaycan 2003-2005-ci illər üçün BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurasının (ECOSOC)

üzvü seçilmişdir.

Azərbaycan beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi və

qorunmasında, davamlı inkişaf və demokratikləşdirmə prosesində BMT-nin vacib rol
oynadığını qəbul edir. Azərbaycan BMT-nin XXI əsrdə olacaq təhdid və problemlərə
qarşı mübarizə apara bilməsi üçün BMT çərçivəsində islahatların aparılması ideyasını
dəstəkləyir.

Əsəs məqsədi qlobal, regional və yerli kontekstdə makroiqtisadi və maliyyə

sabitliyinin təmin edilməsi, beynəlxalq ticarətə yardım, tam məşğulluğun və davamlı
iqtisadi artımın sürətləndirilməsi, yoxsulluğun azaldılması, dünya üzrə beynəlxalq
ödəmələr sisteminin bərpa edilməsi, valyuta kurslarının tənzimlənməsi, beynəlxalq
valyuta-maliyyə bazarlarında beynəlxalq əməkdaşlıqın artırılması, valyuta
məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması və s.-dən ibarət olan Beynəlxalq Valyuta
Fonduna (BVF) Azərbaycan üzvlüyə 1992-ci il 18 sentyabr tarixindən qəbul
edilmişdir. Fonda üzv qəbul edilərkən ilkin kvota 117 mln. SDR (168 mln. ABŞ
dolları) olmuş, 2000–ci ildən isə kvotamız artırılaraq 160.9 mln SDR-ə çatdırılmışdır.
BVF-nin proqramları xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bir qayda olaraq
Struktur İslahatları Proqramı (SİP) çərçivəsində həyata keçirilir.

BVF-nin Azərbaycanla əməkdaşlıq əlaqələri də SİP kontekstində qurulmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, əməkdaşlıq əlaqələrinin ilkin qiymətləndirilməsi dövründə

BVF-nin Azərbaycanda həyata keçirdiyi proqramların iqtisadi səmərəsi böyük
olmuşdur. Belə ki, 1992–1994-cü illərdə ölkənin üzləşdiyi dərin iqtisadi böhrandan
çıxmaq məqsədilə BVF-nin maliyyə dəstəyi ilə aparılmış struktur islahatları proqramı
daxili və xarici balansın tarazlaşdırılması və iqtisadi sabitliyin təmin edilməsinə
imkan vermişdir. 1995-ci ildən başlayaraq struktur islahatları çərçivəsində aparılmış
sərt fiskal və monetar siyasət nəticəsində dövlət büdcəsinin kəsirinin inflyasiya
mənbələri hesabına maliyyələşdirilməsinə son qoyulmuş, bu sahədə xarici maliyyə
mənbələrinə üstünlük verilmiş və bununla da inflyasiya 1996-cı ildən özünün
hiperinflyasiya səviyyəsindən – 6%-dən də aşağı düşmüş, manatın ABŞ dollarına olan
məzənnəsi sabitləşmiş və real iqtisadi artıma nail olunmuşdur.
BVF ilə Azərbaycan Hökuməti arasında Maddələr Sazişinin IV Maddəsinə uyğun
olaraq indiyədək Azərbaycan hökumətinə iqtisadi proqramların həyata keçirilməsinin
dəstəklənməsinə təqdim edilmiş maliyyə yardımları ilə yanaşı BVF texniki yardım,
institusional və monetar idarəetmə üzrə potensialın artırılması üzrə Azərbaycanda bir
sıra sahələrdə, o cümlədən dövlət xərclərinin idarə olunması, vergigömrük siyasəti və
idarə olunması, mərkəzi bankçılıq, bank nəzarəti, pul siyasəti və statistika sahələrində
texniki yardımlar da göstərmişdir. Azərbaycanda makroiqtisadi təhlillər və siyasət,
maliyyə proqramlaşdırılması, fiskal siyasət və idarəçilik, mərkəzi bank mühasibatlığı
və bank nəzarəti sahələrində BVF tərəfindən təmin edilmiş təlimlərdən
bəhrələnmişdir, Hesablama Palatası yaradılmış, yeni Büdcə Sistemi haqqında Qanun
qəbul edilmiş, Neft Fondu yaradılmış və onun şəffaflığı təmin edilmiş, vergi və
gömrük idarəetmə sistemləri təkmilləşdirilmiş habelə bank nəzarəti sistemi
gücləndirilmişdir, Hökumət və Mərkəzi Bank sağlam pul-kredit və büdcə siyasətlərini
həyata keçirməkdədir.

Azərbaycan Respublikası Dünya Bankına daxil olan beş qurumdan Beynəlxalq

Yenidənqurma və İnkişaf Bankına 1992-ci il 18 sentyabr, Çoxtərəfli İnvestisiya

Zəmanətləri Agentliyinə 1992-ci il 23 sentyabr, Beynəlxalq

İnvestisiya

Mübahisələrinin Tənzimlənməsi Mərkəzinə 1992-ci il 18 oktyabr, Beynəlxalq İnkişaf

Assosiasiyasına 1995-ci il 31 mart, Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasına isə 1995-ci
il 11 oktyabr tarixindən üzv olmuşdur. Dünya bankının icrada olan layihələrinə
aşağıdakılar aiddir:

- "Milli su təchizatı və kanalizasiya xidmətləri - II" layihəsi;

- "Magistral avtomobil yolu - III" layihəsi;

- "Kənd investisiya" layihəsi;

 - "II Kənd təsərrüfatının inkişafı və kreditləşdirilməsi" layihəsi;

- "Elektrik ötürücü sisteminin bərpası" layihəsi;

- "Korporativ və büdcə sektorunun hesabatlılıq" layihəsi;

- "Bərk məişət tullantılarının vahid idarəçiliyi" layihəsi;

- "Təhsil sektorunun inkişafı - II" layihəsi; - "Pensiya və sosial təminat"

layihəsi;

- "Sosial müdafiənin inkişafı" layihəsi;

- "Ədliyyə sisteminin müasirləşdirilməsi" layihəsi;

- "Səhiyyə sektorunda islahatlar - II" layihəsi;

- "Məcburi köçkünlərin iqtisadi inkişafına yardım" layihəsi (əlavə

maliyyələşdirmə);

- "Daşınmaz əmlakın qeydiyyatı" layihəsi;

- "Dövlət investisiyaları üzrə kadr potensialnın gücləndirilməsi" layihəsi; -

"Dəmir yolu ticarətinin və nəqliyyatının dəstəklənməsi" layihəsi.

Azərbaycan Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankına (AYİB) 1992-cil 25 sentyabr

tarixindən üzv olmuşdur. AYİB tərəfindən dövlət zəmanətilə ayrılmış kreditlər
hesabına həyata keçirilmiş layihələrə aşağıdakılar aiddir:

- Yenikənd Su Elektrik Stansiyasının tikintisi;

- Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasının yenidənqurulması;

- Hava naviqasiya sisteminin modernləşdirilməsi;

- Azərbaycan-Transqafqaz dəmir yolu şəbəkəsinin yenidənqurulması;

 - Böyük Bakının su təchizatı sisteminin yaxşılaşdırılması;

- Hacıqabul - Kürdəmir avtomobil yolunun yenidənqurulması layihəsi.

Azərbaycan və AYİB arasındakı əməkdaşlıqla bağlı olaraq icrada olan layihələrə isə
aşağıdakılar aiddir:

- Bakı - Samur avtomobil yolunun yenidənqurulması layihəsi; -

Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiyasının reabilitasiyası.

Xarici iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və bu əsasda ölkə iqtisadiyyatının dünya

təsərrüfatı sisteminə səmərəli şəkildə inteqrasiyasının təmin olunması son dövrlərdə
özünün dövlət müstəqilliyini bərpa etmiş ölkələrin, o cümlədən də Azərbaycan
Respublikasının sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının əsas istiqamətlərindən biri hesab
olunur.

Müstəqil Azərbaycan dünya birliyinə sürətlə inteqrasiya edir. Bu gün beynəlxalq

aləmdə Azərbaycan bərabər tərəfdaş kimi qəbul edilir və onunla uzunmüddətli
əməkdaşlıq sistemi qurulur. Belə şəraitdə ölkəyə etimadın möhkəmləndirilməsi xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir və bu etimad bir sıra prinsiplər üzərində qurulu bilər. Belə
prinsiplərdən biri Ümumdünya Ticarət Təşkilatında üzvlükdür. Azərbaycan sözü
gedən təşkilata “inkişaf etməkdə olan ölkə” statusu ilə üzv qəbul olmaq istəyir. ÜTT

1995-ci ildə Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT – General Agreement on
Tariffs and Trade) varisi kimi yaradılmış beynəlxalq təşkilatdır. ÜTT dövlətlər
arasında ticarətin qlobal qaydalarını müəyyənləşdirən yeganə beynəlxalq təşkilatdır.
Onun əsas funksiyası ticarətin tarazlı, maneəsiz, ehtimal olunan şəkildə və
azadaparılmasını təmin etməkdir. Məqsəd üzv ölkələrin əhalisinin rifah halını
yaxşılaşdırmaqdır.

1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasının hökuməti Ümumdünya Ticarət Təşkilatına

(ÜTT-yə) üzv olmaq üçün müraciət etməyi qərara almışdır. Bundan dərhal sonra
özünün ÜTT-yə üzv olma şərtlərinin müzakirəsində zəruri olan və müraciəti
əsaslandırmaq üçün sənədlər hazırlamağa başlamışdır. Ölkəmiz digərölkələrlə
münasibətlər qurmaq və beynəlxalq aləmdə özünə məxsus yer tutmaq üçün müvafiq
tənzimləyici rejim təşkil etmək məcburiyyətində idi.

Hazırda Azərbaycan bu təşkilatda müşahidəçi statusuna malikdir və ÜTT-yə qəbul

edilmək üçün məqsədyönlü iş aparır. ÜTT üzrə Azərbaycanın Koordinasiya qrupu
yaradılmışdır, bu qrup bütün danışıqlar prosesini həyata keçirir.

ÜTT-yə üzv olmaq mürəkkəb bir prosesdir. Bu təkcə tariflərə dair sazişlərin və
xaricilər tərəfindən təklif olunacaq xidmətlər üçün güzəştlərin oxunulması məsələsi
deyil. Xarici ticarəti tənzimləyən tədbirləri və digər normativ hüquqi aktları daxil
etməklə, müraciət edən ölkənin öz xarici ticarətə dair qanunlarının təkmilləşdirilməsi
və onları müasirləşdirməsinə ümid edir.

Ticarət qaydalarının yaxşılaşdırılması üçün ÜTT tələbləri üzv olma prosesinin ən

faydalı üstünlüyüdür. ÜTT-yə üzv olma qərarından asılı olmayaraq şəffaf və effektiv
qanunlara malik olmaq üçün bir üstünlükdür. Uruqvay raundu prinsipləri və normaları
heç bir mülahizələrdən asılı olmayaraq, ümumiyyətlə ölkənin ticarəti üçün faydalıdır.
Onlar əməliyyat xərclərini azaldırlar və ölkənin ticarətdə rəqabət bacarığını artırırlar.
ÜTT-yə üzv olmaq asan deyil. ÜTT-yə üzv olma müraciətlərinin tədqiq edilməsi və
ya yoxlanılması tələb olunmayan BMT və ya əksər digər beynəlxalq və regional
təşkilatlar kimi deyil.

ÜTT-də ciddi və mürəkkəb qəbul edilmə prosesi mövcuddur, üzvlüyün əldə olunması
müraciət edənin hazırlığının dəqiq və ətraflı yoxlanılmasından asılıdır. Bir neçə il
ərzində sənədlər və digər məlumatlar diqqətlə nəzərdən keçirilərkən, müraciət edən,
bütün ÜTT üzvlərini qane etmək üçün faktiki olmasada, heç olmasa ən azı sənəddə
ÜTT-nin normaları və qaydaları ilə uyğun gələn mövcud sistem yaratmalıdır.
Müraciət edən ölkənin müraciətinin nəzərdən keçirilmə müddəti heç bir təzyiq və ya
məhdudiyyətlərə məruz deyildir. Burada son müddət yoxdur. Sorğu-sual ÜTTnin üzv
ölkələri arzu edənədək və ya onu lazımi hesab edənədək davam edə bilər.

ÜTT üzvlüyünə qəbul olma prosesinin dinamikasından görmək olar ki, ardıcıl olaraq,
son üzv olan ölkələr üzərinə öncə üzv olan ölkə ilə müqayisədə daha geniş öhdəliklər
götürmüşlər. Bu da ÜTT üzvlərinin namizəd ölkələrə qarşı tələblərinin artması ilə
bağlıdır. Lakin bəzi istisnalar mövcuddur və bu, hər bir ölkənin səmərəli danışıqlar
strategiyasının və taktikasının tərtibindən və uğurlu danışıqlar aparmasından asılıdır.
23 iyun 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikası tərəfindən ÜTTyə üzvolma istəyini əks
etdirən ərizənin ÜTT Katibliyinə təqdim olunmuşdur. 16 iyul 1997-ci il ÜTT
Katibliyində Azərbaycan üzrə İşçi Qrupunun yaradılması haqda qərar qəbul
edilmişdir. 22 aprel 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət rejimi
haqqında Memorandum ÜTT Katibliyinə təqdim olunmuşdur. 19 noyabr 1999cu ildə
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 226s saylı Sərəncamı ilə Azərbaycan
Respublikasının ÜTT-yə üzv olması prosesinin sürətləndirilməsi işləri üzrə
təşkilatlararası Əlaqələndirmə Qrupu yaradılmışdır. 03 - 07 iyun 2002-ci ildə
Cenevrədə ÜTT-nin Azərbaycan üzrə İşçi Qrupunun Birinci İclasının keçirilmişdir.
22 avqust 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 175s saylı
Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının ÜTT-yə üzv olmasına hazırlıq işləri üzrə
Komissiya yaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikasının ÜTT-yə üzvolma istəyi ölkənin müasir Ticarət

Siyasətindən irəli gəlir. Bu siyasətin əsas məqsədi – dünya iqtisadiyyatına, beynəlxalq
ticarətə maksimum dərəcədə səmərəli və əlverişli şərtlərlə daxil olmaqdan ibarətdir.

Bu vəzifələrə nail olaraq bir sıra mühüm vəzifələri həyata keçirmək olar:

• Azərbaycan mənşəli mal və xidmətlərin beynəlxalq bazarlara əlverişli və qeyri-

diskriminasiyalı şərtlərlə daxil olma;
• ölkənin ixrac potensialının gücləndirilməsi və ümumiyyətlə ixracın strukturunun,
tərkibinin təkmilləşdirilməsi;

• ÜTT-nin qaydalarından istifadə edib, “açıq” iqtisadiyyat şəraitində yerli

istehsalçıların hüquqlarının qorunması. Azərbaycan Respublikasının ÜTT-də üzv
olmasından əsas üstünlükləri:

• ticarətin və xarici iqtisadi fəaliyyətin digər formalarının inkişafı üçün daha əlverişli,
ayrı-seçkiliksiz, sabit və təxmin edilir şəraitin yaradılması;

• təşkilata üzv olan dövlətlərin ticarət maraqlarının haqsız zərərdən qorunmasına

xidmət edən ÜTT-nin olduqca səmərəli (və praktiki olaraq yeganə) ticarət
mübahisələrinin həlli üzrə mexanizminə yiyələnmə;

• ÜTT norma və qaydalarını Azərbaycan praktikasına tətbiq etməklə, xarici iqtisadi

fəaliyyət və ticarətin tənzimlənməsi sahəsində beynəlxalq təcrübənin müvafiq
qanunvericiliyə uyğunlaşdırılması. Azərbaycanın ÜTT-yə üzv olmaqda əsas məqsədi
aşağıdakılardan ibarətdir:

• ÜTT-yə üzv olan ölkələrin bir-birinə verdikləri güzəştlərdən faydalanmaq;

• Dünyanın əksər ölkələri ilə ÜTT tərəfindən qəbul edilmiş ümumi qaydalar əsasında
ticarət Dünya iqtisadiyyatı sisteminə inteqrasiya prosesini sürətləndirmək;
əməliyyatları həyata keçirmək;

• Ölkədə aparılan iqtisadi islahatlara beynəlxalq təşkilatlar və eləcə də ölkələr

tərəfindən yardımın artırılmasına nail olmaq;

• ÜTT qaydalarını tətbiq etdikdən sonra daha çox həcmdə birbaşa xarici
investisiyaları cəlb etmək;

• ÜTT-nin mübahisələrin həlli mexanizmindən istifadə etmək imkanını əldə etmək.

Azərbaycanın ÜTT-yə üzv olması zamanı milli xidmətlər bazarının necə qorunması
deyil, onun necə liberallaşdırılması məsələsi daha vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bununla
bağlı həm də hesab edirəm ki, Azərbaycanın xidmətlər bazarında xarici hüququ və
fiziki şəxslərin iştirakı yerli hüquqi və fiziki şəxslərin fəaliyyətini də əhəmiyyətli
dərəcədə stimullaşdıracaq.

ÜTT-də üzvlük aşağıdakılara imkan verəcək:

• rəqabət qabiliyyətli milli xidmətlərin və onları istehsal edənlərin xarici bazarlarda

iştirakının genişlənməsinə;

• Ən Əlverişli Rejim əsasında və diskriminasiya olmadan çoxtərəfli tənzimləmə

sisteminə keçidə;

• digər ölkələr tərəfindən diskriminasiya xarakterli tədbirlərin tətbiq edilməsindən

etibarlı müdafiəyə.

ÜTT-yə üzvolma danışıqları zamanı kənd təsərrüfatının ölkə iqtisadiyyatının aparıcı

sahəsi olması, aqrar sektorun yaxşı ənənələrinin olması, bu sahənin inkişafı üçün
əlverişli aqroiqlim ehtiyatlarının mövcudluğu, ölkə əhalisinin yarıdan çoxunun kənd
yerlərində yaşaması faktları xüsusi vurğulanmalıdır. Məlum olduğu kimi, həm ÜTT-
yə üzvolma zamanı aparılan danışıqlarda, həm də bütövlükdə ÜTT çərçivəsində
həyata keçirilən ticarət danışıqlarında ən çox mübahisə doğuran sahə kənd təsərrüfatı
hesab olunur. Bunu son dövrlərdə üzv olmuş ölkələrin təcrübəsi, eləcə də Kankun və
Honkonqda keçirilmiş Nazirlər Konfransları bir daha təsdiqləyir.

Müasir tələblərə cavab verən qanunvericilik bazasının formalaşdırılması

Azərbaycanın ÜTT-yə üzv olmasının vacib üstünlüklərindən biridir.

ÜTT-yə üzv olan ölkələr bütün xidmət sahələrində Ən Əlverişli Rejimin təmin
edilməsinə zəmanət verirlər və müvafiq öhdəliklər götürürlər. Bu o deməkdir ki,
ÜTT-nin bütün üzvlərinə eyni ticarət rejimi tətbiq edilməli və heç bir ölkənin
diskriminasiyasına yol verilməməlidir. Azərbaycanın ÜTT-yə üzv olması prosesində
xidmətlər üzrə əsas taktiki vəzifə ənənəvi, eləcə də yeni yaranmış və hələ də kifayət
qədər inkişaf etməmiş vacib xidmət sahələrinin liberallaşdırılması ilə bağlı
öhdəliklərin həmin xidmət sahələrinin mövcud inkişaf səviyyəsi ilə
əlaqələndirilməsinə nail olmaqdır.

İqtisadi həyatın beynəlmiləlləşməsi, Azərbaycanın ağır şərtlər altında gedən

müasir dünya ilə inteqrasiyasının bütün istiqamətləri yeni imkanlar yaratmaqla yanaşı,
yeni problemlər, bəzən də təhlükələr yaratmaqdadır. Bu imkanlardan səmərəli istifadə
edilməsi, mövcud problem və təhlükələrin vaxtında aşkara çıxarılıb öyrənilməsi bu
gün Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir.

Müstəqilliyinin ilk illərindən başlayaraq Azərbaycan Respublikası dağılmış

iqtisadiyyatını bərpa etmək məqsədilə dünya ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr
qurmağa çalışmışdır. İlk olaraq Azərbaycan qonşu dövlətlərlə dostluq və əməkdaşlıq
münasibətləri qurmaq niyyətini bildirmiş, müxtəlif beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarda və
regional iqtisadi qurumlarda təmsil olunmağa başlamışdır. İnkişaf etməkdə olan
ölkələrin əsl siyasi müstəqilliyi yalnız onlar tərəfindən iqtisadi müstəqilliyə nail
olmaqla möhkəmkləndirildiyi üçün Azərbaycan Respublikası bu mərhələdə iqtisadi
müstəqilliyə nail olmaq üçün mübarizə aparmışdır.

Xarici ticarət dövriyyəsinə görə, Azərbaycan Cənubi Qafqazda alternativsiz liderdir.

Belə ki, qonşu Gürcüstan və Ermənistanın illik xarici ticarət dövriyyəsi cəmi 7
milyard dollardır. Bu Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsindən 5 dəfəyə yaxın
azdır. Göründüyü kimi, regionun xarici ticarət döriyyəsinin əhəmiyyətli hissəsi
Azərbaycanın payına düşür.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən dərhal sonra çoxtərəfli əməkdaşlıq

çərçivəsində regional iqtisadi bloklar və təşkilatlarla aktiv əməkdaşlığa başlamışdır.
Azərbaycanın üzv olduğu əsas regional iqtisadi qurumları Sxem 3.2-dən görmək olar.
 İ qtisadi Müstəqil Qara D əniz
Əməkdaşlıq Dövlətlər İ qtisadi
T əşkilatı, Birliyi, Əməkda şlıq
1992 1993 T əşki latı, 1993

GUAM Avropa Birliyi

(Gürcüstan, Az ərbaycan (əməkdaşlıq v ə
Ukrayna, partnyorluq
Az ərbaycan, s viyy əsində),
ə
Moldova), 1993 1993

Sxem 3.2. Azərbaycanın üzv olduğu əsas regional iqtisadi qurumlar

Hazırda belə demək olar ki, postsovet məkanında bir çox müxtəlif istiqamətli
inteqrasiya istiqamətləri və “regional inteqrasiya adaları” mövcüddür. Hər bir ölkə,
çoxşaxəli inteqrasiya istiqamətlərin içində öz yerini və rolunu , “qlobal cəmiyyətə”
qovuşma yollarını necə gördüyündən çıxış edərək, özü üçün optimal saydığı
variantları tapıb seçməyə çalışır, müttəfiqlər və partnyorlar axtarışını da məhz bu
seçim əsasında aparır14.

Respublikamızın təmsil olunduğu ilk regional iqtisadi qurumlardan biri MDB

olmuşdur. MDB-nin yaradılması vaxtı üzv ölkələr ümid edirdilər ki, onları bölən
iqtisadi maneələri aradan götürə biləcəklər və üzv ölkələrin hər birində sərbəst milli
iqtisadiyyatın yaradılmasının xeyrinə səylərin birləşməsi üçün imkanlar üzə
çıxaracaqlar. Ancaq, MDB-nin iqtisadi fəaliyyətinin bəzi nəticələrini təhlil edərək,
qeyd etmək olar ki, onun imkanlarının çox hissəsi həyata keçirilməmiş qaldı.
Razılaşma yalnız gömrük rüsumlarının azalması sahəsində reallaşdırılmışdı və bu
qismən həyata keçirilmişdi. Vahid gömrük tarifinin tətbiqi, ticarətin və iqtisadi
siyasətin unifikasiyasına, kapitalın və iş qüvvəsinin azad hərəkətinin təminatına
gəlincə, bu tədbirlər həyata keçirilməmişdi. MDB bütün post-sovet ölkələrinin
iqtisadi həyatında ikinci dərəcəli rol oynayırdı və onun üzvlərinin iqtisadi həyatı ilə
bağlı əsaslı dəyişikliklər edə bilmirdi. Bürokratik prinsiplərlə qurulmuş və sonradan
dağılmış Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasının hüquqi irsindən ən yararsızı – qərarların
qəbulu qaydaları ilə bağlıdır. Bu razılıq əsasında qərarların qəbul olunması metodudur
və bu “maraqsızlıq” prinsipi adlandırılır, yəni Birlik orqanlarında baxılan istənilən
məsələdə öz birtərəfli mülahizəsi üzrə istənilən dövlətin iştirak etməmək imkanı var.
Belə hüquqi parametrlərdə effektiv qərarların qəbulunu, xüsusən də onların məcburi
icrasını gözləmək çətindir. Məhz Avropa İttifaqının orqanları tərəfindən çıxardılan
qərarların qəbul və icrasının sərt normaları Avropa İttifaqı ölkələrinin iqtisadi
əməkdaşlığının müvəffəqiyyətinə imkan yaradır.

90-cı illərin əvvəllərində əsasən siyasi xarakter daşıyan və keçmiş SSRİ ölkələri
arasında dövlətlərarası münasibətlərin qurulması məqsədini daşıyan Müstəqil
Dövlətlər Birliyi (Commonwealth of Independent States) hazırda daha çox üzv
ölkələr arasında iqtisadi inteqrasiyanın konkret çərçivələrinin müəyyənləşdirilməsinə
yönəlmişdir. Azərbaycan Respublikası bir sıra MDB ölkələri ilə azad ticarət rejimini
yaratmış, sərbəst sərmayə üçün hüquqi baza tərtib olunmuşdur.

Zahirən əlverişli iqtisadi faktorlara baxmayaraq, MDB-nin fəaliyyəti az

müvəffəqiyyətli oldu, çünki ölkələr işlək və effektiv iqtisadi qruplaşmanı müxtəlif
siyasi rejimlər və müxtəlif sosial-iqtisadi orientasiyalarla yaratmağa cəhd etdilər.

MDB-nin üzv dövlətlərinin sosial və siyasi müxtəlifliyi və onların iqtisadi

maraqlarının fərqi ümumi bazarın yaradılmasına müxtəlif yanaşmalara, onun
iştirakçılarının sosial-iqtisadi siyasətinin ardıcıl olmamasına səbəb oldu.

MDB-yə daxil olan yeni müstəqil dövlətlərin təcrübəsi onu göstərir ki, onların
arasında iqtisadi əməkdaşlıq ilk növbədə, ən çox intensiv xarici ticarət əməliyyatları
sferasında inkişaf edirdi. MDB ölkələrinin münasibətləri sistemində xüsusi yer xarici
ticarətə məxsusdur, çünki o bura daxil olan dövlətləri ənənəvi olaraq əlaqələndirir və
əlaqələndirməyə davam edir. Bundan başqa, xarici ticarət bu ölkələrin təkrar istehsal
prosesində olduqca əhəmiyyətli rol oynayır.

MDB çərçivəsində xarici dövlətlərlə Azərbaycan Respublikasının regional

əməkdaşlığının ikinci istiqaməti - qarşılıqlı ticarətin liberallaşdırılması və onun
artmasının (qarşılıqlı ödənişlər probleminin nizama salması, əmtəə dövriyyəsinin tarif
və miqdar məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması yolu ilə) stimullaşdırılması üzrə
tədbirlərin keçirilməsidir. Bu istiqamət, şübhəsiz, yeni müstəqil dövlətin iqtisadi
müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsinin əhəmiyyətli amili ola bilər.

MDB-nin beynəlxalq hüquqi əsasları yeni müstəqil üzv dövlətləri ticarət mübadiləsi
və gömrük, pul sistemi, kənd təsərrüfatı və sənaye sahələrində iqtisadi və maliyyə
problemlərinin həllində sıx əməkdaşlıq etməyə əsas yaradırdı.

MDB ümumi bazarını yaratmaq arzusu MDB-nin yaradılmasının həqiqi iqtisadi

hədəfi idi. Bu hədəfə MDB himayəsi altında iqtisadi razılaşmanı imzalamış yeni
müstəqil ölkələr arasında iqtisadi ittifaqın yaradılması yolunda ilk addım kimi baxıla
bilərdi. Məlumdur ki, bu müqavilə açıq xarakter daşıyırdı və başqa dövlətlərin ona
qoşulması həvəsləndirilirdi.

Beləliklə də, əməkdaşlıq haqqında bir sıra çoxtərəfli razılaşmaların taleyi MDB
ümumi bazarının yaradılması ideyasının da başına gəlmiş oldu, məsələn, ərəb ümumi
bazarının reallaşdırılması ideyası, yəni təcrübədə onun iştirakçılarının arasında
münasibətlər birlik çərçivəsində qəbul edilmiş çoxtərəfli müqavilələrlə deyil, iştirakçı
ölkələrin arasında əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli razılaşmalarla tənzimlənməyə
başladı.

MDB ölkələrinin dövlətlərarası iqtisadi əməkdaşlığının hüquqi tənzimlənməsi üzrə

tədbirlər çoxtərəfli əsasda olduğu kimi, ikitərəfli əsasda da həyata keçirilirdi və həyata
keçirilməkdədir. Çoxtərəfli aktlara gəlincə, hər şeydən əvvəl qeyd edilməlidir ki,
Minsk razılaşmasından və Alma-Ata deklarasiyasından sonra iqtisadi əməkdaşlıq
məsələlərindən bəhs edilən ən əhəmiyyətli çoxtərəfli sənəd 22 yanvar 1993-cü ildə
MDB-nin ən yüksək orqanının-dövlət başçılarının Şurasının qərarıyla qəbul edilmiş
MDB-nin Nizamnaməsi oldu (Moldova, Türkmənistan və Ukraynadan başqa).
Nizamnamədə BMT-nin Nizamnaməsinin 102-ci maddəsinə müvafiq olaraq BMT-

nin Katibliyində iştirakçı dövlətlərin ratifikasiyası və registrasiyası ilə şərtləşdirilmiş

beynəlxalq müqavilənin əhəmiyyəti verilmişdi. Nizamnamədə MDB-nin məqsəd və
prinsiplərinin sırasında aşağıdakılar elan edilmişdir: ümumi iqtisadi məkan
çərçivəsində iştirakçı dövlətlərin hərtərəfli və balanslaşdırılmış iqtisadi və sosial
inkişafı; dövlətlərarası kooperasiya və inteqrasiya; qarşılıqlı faydalı iqtisadi və
elmitexniki əməkdaşlığın inkişafı, inteqrasiya proseslərinin genişləndirilməsi.

1990-cı illərin əvvəllərində əsasən siyasi xarakter daşıyan və keçmiş SSRİ ölkələri
arasında dövlətlərarası münasibətlərin qurulması məqsədini daşıyan MDB hazırda
daha çox üzv ölkələr arasında iqtisadi inteqrasiyanın konkret çərçivələrinin
müəyyənləşdirilməsinə yönəlmişdir. Azərbaycan Respublikası və bir sıra MDB
ölkələri arasında azad ticarət rejimi yaradılmış, sərbəst sərmayə üçün hüquqi baza
tərtib olunmuşdur. Bununla yanaşı, MDB çərçivəsində bir sıra mühüm sənədlər tərtib
olunmuşdur, o cümlədən:

- MDB-nin 2020-ci ilə qədər dövr üçün iqtisadi inkişaf strategiyası;

- MDB-nin 2020-ci ilə qədər dövr üçün iqtisadi inkişaf strategiyasının birinci
mərhələsinin (2009-2011-ci illər) həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planı;

- 2003-2010-cu illərdə iqtisadi sahədə MDB üzv dövlətləri arasında

əməkdaşlığın səmərəliliyinin artırılması və inkişafına yönəlmiş tədbirlərin İcra Planı;

- MDB-yə üzv dövlətlər arasında ticarət-iqtisadi əlaqələr, sosial-iqisadi vəziyyəti

əks etdirən, eyni zamanda inkişaf perspektivləri haqqında illik məcmuələr.
Azərbaycan Respublikasının idxal-ixrac əməliyyatlarında MDB dövlətləri xüsusi yer
tutur. MDB dövlətləri ilə 2005-2014-cü illərdə idxal-ixrac dinamikasını Cədvəl 3.3-
dən daha aydın görmək olar:

Cədvəl 3.1 Azərbaycan Respublikasının 2005-2014-cü illər üzrə MDB dövlətləri ilə

ticarət dövriyyəsi

Ölkələr 2005 2008 2011 2012 2013 2014

8,558,373. 54,926,021 36,326,867 33,560,854 34,687,919 31,016,306

Cəmi 6 .1 .0 .4 .3 .5

Müstəqil
Dövlətlər
Birliyi - 2,100,983. 3,417,803. 5,477,900. 3,630,005. 4,062,880. 2,921,244.
Cəmi 5 0 0 0 9 1

o
cümlədən:

Belarus 19,294.0 94,968.9 731,310.8 79,719.4 102,031.4 99,032.7

Qazaxıstan 112,511.2 490,300.6 275,589.3 393,427.4 370,997.6 250,895.6

Qırğızıstan 3,367.7 4,927.6 22,074.7 28,917.6 14,528.0 27,502.9

Moldova

Respublikas
ı 2,907.3 6,436.2 8,119.5 9,037.6 4,205.7 5,501.4

Özbəkistan 102,645.2 29,893.1 72,436.8 19,550.8 21,447.9 61,512.2

Rusiya 1,002,638.
1,933,258. 2,828,452. 2,338,254. 2,583,022. 1,954,751.
Federasiyas 7
ı 0 0 6 8 7

Tacikistan 79,044.7 46,102.4 15,985.6 44,149.7 13,805.9 2,824.7

Türkmənist 516,529.4 72,561.4 56,835.2 91,629.8 88,152.4 51,201.2

an

1,467,096.
Ukrayna 262,045.3 739,354.8 1 625,318.1 864,689.2 468,021.7

Digər
ölkələr 6,457,390. 51,508,218 30,848,967 29,930,849 30,625,038 28,095,062
Cəmi 1 .1 .0 .4 .4 .4

Azərbaycan ilə Avropa Birliyi (AB) arasında hərtərəfli münasibətlərin hüquqi əsasını
22 aprel 1996-cı ildə Lüksemburq şəhərində imzalanmış "Bir tərəfdən Avropa Birliyi
və onun üzvü olan dövlətlər, digər tərəfdən Azərbaycan Respublikası arasında
Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi" (TƏS) təşkil edir. TƏS Azərbaycan və Avropa
Birliyi arasında əməkdaşlığın bütün mümkün, xüsusilə də siyasi və ticarət sahələrini
əhatə edir. TƏS Azərbaycan və AB arasında hərbi sahəni əhatə etməyən bütün növ
əməkdaşlıq formalarının çərçivələrini təmin edir. Sazişin əsas məqsədlərindən biri də
Azərbaycan qanunvericiliyinin Avropa hüquq sisteminə uyğunlaşdırılmasından
ibarətdir.

Azərbaycanın İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) ilə münasibətləri 1991-ci ilin

fevral ayında, hələ respublika SSRİ-nin tərkibində olarkən qurulmuşdur. Hazırda İƏT
çərçivəsində bir sıra proqramlar həyata keçirilir. Əsas məqsəd üzv ölkələr arasında
iqtisadi əlaqələrin möhkəmləndirilməsi və inteqrasiya proseslərinə kömək etməkdir.
Təşkilat çərçivəsində üzv ölkələr arasında bir sıra prioritet sahələr, o cümlədən kənd
təsərrüfatı, nəqliyyat, energetika, ticarət və investisiya üzrə əməkdaşlıq aparılır.
Azərbaycan İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı daxilində regional iqtisadiyyatın
liberallaşdırılması proseslərində fəal iştirak edir. Belə ki, üzv dövlətlər arasında
iqtisadi əməkdaşlığın gücləndirilməsi və regiondaxili ticarətin artırılması məqsədilə
Azərbaycan 10 müxtəlif sazişə, o cümlədən "İƏT üzv dövlətləri arasında Ticarət
Əməkdaşlığına dair Çərçivə Saziş"nə, "İƏT regionunda Tranzit Nəqliyyatı haqqında
Saziş"ə qoşulmuşdur. "İƏT regionunda investisiyaların təşviqi və qorunması haqqında
Saziş" Azərbaycan Respublikası tərəfindən imzalanmış, lakin ratifikasiya
edilməmişdir.

Azərbaycan Respublikası 1991-ci ilin dekabr ayından İslam Konfransı Təşkilatının

(İKT) üzvüdür. Azərbaycan Respublikası İKT çərçivəsində keçirilən bütün toplantı və
görüşlərdə fəal iştirak edir. İKT Azərbaycan Respublikasını siyasi arenada ən yüksək
səviyyədə dəstəkləyir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi təşkilatın bir sıra
qətnamələrində öz əksini tapmışdır. Ölkəmizə zəruri yardımın göstərilməsi məqsədilə
İKT çərçivəsində Azərbaycan Respublikasına İqtisadi Yardım haqqında bir neçə
Qətnamə qəbul edilmişdir. Bu sənədlərdə üzv dövlətlər və islam qurumları tərəfindən
Azərbaycan hökumətinə lazımi iqtisadi və humanitar yardımın göstərilməsi,
beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən Azərbaycana təcili maliyyə və humanitar yardımın
təmin edilməsi üçün tədbirlərin görülməsi kimi əməkdaşlığın prioritet istiqamətləri
qeyd olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QİƏT)

çərçivəsində də iqtisadi inteqrasiya proseslərində iştirak edir. Azərbaycan
Respublikası QDİƏT-in yaradılmasının ilk mərhələsindən başlayaraq təşkilatın
fəaliyyətində, Bosfor Qətnaməsi və İstanbul Bəyannaməsinin hazırlanmasında iştirak
etmişdir. Azərbaycan 1992-ci ildən təşkilatın üzvüdür. Bu günə kimi Azərbaycan
Respublikası QDİƏT çərçivəsində 11-dən çox müxtəlif rəsmi sənədlərin
hazırlanmasında və qəbul olunmasında iştirak etmişdir. Azərbaycan Respublikası
Təşkilatın bir sıra işçi qruplarında, o cümlədən regionda ticarətin liberallaşdırılmasını
təmin edən sənədlərin hazırlanması məqsədilə toplanan qrupların iclaslarında fəal
iştirak edir. 2005-2007-ci illərdə Azərbaycan Respublikası enerji üzrə işçi qrupun
fəaliyyətini koordinasiya edirdi. Azərbaycan həmçinin, Qara Dəniz regionunun
inkişaf etdirilməsi və regionda əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi məqsədilə tərtib
olunan Qara Dəniz dairəvi avtomagistral yolunun tikintisi layihəsində iştirak edir.

Demokratiya və İqtisadi İnkişaf üzrə Təşkilat (GUAM) 2006-cı il 23 may tarixində

yaradılmışdır. GUAM-ın yaranması müəyyən iqtisadi və siyasi səbəblərlə izah edilir.
Alyansın yaranması Avrasiya, Transqafqaz Nəqliyyat Dəhlizinin (TRASECA)
qurulmasında, həmçinin suverenliyin, ərazi bütövlüyünün qorunması, sərhədlərin
pozulmaması, qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq, demokratiya, qanunun aliliyi və insan
hüquqlarının pozulmaması prinsiplərini rəhbər tutan sabit və təhlükəsiz Avropanın
qurulması üçün bu təşkilata daxil olan dövlətlərin əməkdaşlığının vacibliyi ilə izah
olunur. Konkret olaraq bu birliyin əsas məqsədi Avrasiya və Transqafqaz nəqliyyat
dəhlizləri layihələrinin reallaşdırılması üçün səylərin birləşdirilməsi və fəaliyyətin
koordinasiyası, birgə iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi, ATƏT çərçivəsində,
həm NATO-ya münasibətdə, həm də tərəflərin öz aralarında siyasi mövqelərinin
birləşdirilməsi, separatizm və regional münaqişələrə qarşı mübarizədə birgə
əməkdaşlıq və s. ibarətdir. "Ticarət və nəql etməyə yardım və azad ticarət zonasının
fəaliyyəti haqqında" sənəd layihəsinin yerinə yetirilməsi GUAM çərçivəsində ən
prioritet fəaliyyət istiqamətlərindən hesab olunur.

Beləliklə də, yuxarıdakı təhlilə əsasən qeyd etmək olar ki, ixrac yönümlü siyasəti ilə
seçilən Azərbaycan Respublikası dünya iqtisadiyyatına uğurlu inteqrasiya etmək
məqsədilə istər beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla, istərsə də regional iqtisadi qurumlarla
öz iqtisadi əməkdaşlığını daim genişləndirir.
1.2

Azərbaycan suveren respublika kimi mövcudluğunun ilk anlarından dünya

miqyasında əsas oyunçu olan Aİ ilə möhkəm əlaqələr qurmağa çalışıb.

1991-ci il dekabrın 31-də Aİ ölkələri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət

müstəqilliyinin tanınması haqqında birgə bəyannamə qəbul etdilər. Bu məqam Aİ və
Azərbaycan Respublikası (AR) arasında qarşılıqlı fəaliyyət üçün konseptual
çərçivənin inkişafının başlanğıcı oldu.

Əməkdaşlığın çərçivəsini müəyyən edən ilk konseptual sənədlərdən biri 1996-cı il

aprelin 26-da imzalanmış və 1991-ci il iyulun 1-də qüvvəyə minmiş Lüksemburq
Sazişi və ya “Azərbaycan və Aİ arasında tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında Saziş”
adlanan sazişdir.

Bu saziş AR və Aİ-nin münasibətlərini quracaqları əsas konsepsiyaları açıqlayırdı.

Beləliklə, 1-ci maddə ortaqlığın məqsədlərini əks etdirir. Bunlara daxildir:

1 Tərəflər arasında siyasi dialoq üçün məqbul çərçivənin yaradılması.

2 Demokratiyanın inkişafında MR-ə dəstək və bazar iqtisadiyyatına keçiddə yardım.

3 Ticarət və investisiyaların təşviqi.

4 Hüquqi, iqtisadi, sosial, maliyyə, mülki, elmi, texniki və mədəni əməkdaşlıq üçün
çərçivənin təmin edilməsi

2-ci fəsildə sazişin tərəfləri arasında siyasi dialoqun inkişaf etdirilməsinin zəruriliyi
qeyd olunur.
6-cı maddə nazirlər səviyyəsində, daha doğrusu, Əməkdaşlıq Şurası çərçivəsində
qarşılıqlı fəaliyyəti bəyan edir.

7-ci maddədə ən yüksək səviyyədə qarşılıqlı fəaliyyətin Azərbaycan Respublikası və

Aİ ölkələri nümayəndələri arasında müntəzəm görüşlər əsasında həyata keçirilməsi
müddəası müəyyən edilir.

8-ci maddədə göstərilir ki, parlamentlər səviyyəsində siyasi dialoq Parlament

Əməkdaşlıq Şurası tərəfindən həyata keçirilir.

4-cü fəsildə biznesə və investisiyaya təsir edən qaydaları sadalayır.

6-cı fəsil iqtisadi qarşılıqlı əlaqənin inkişafının vacibliyini qeyd edir və onun
konturlarını, ayrıca müddəalarını göstərir ki, bunlar arasında pul siyasətinin
təkmilləşdirilməsi, pul sisteminin gücləndirilməsinə texniki yardım və tam valyuta
konvertasiyasının tətbiqi daxildir.

1990-cı illərin ikinci yarısında Aİ ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq 20-ci əsr və
2000-ci illərin əvvəlləri siyasi xarakterdən daha çox iqtisadi xarakter daşıyırdı.

Lakin 2003-cü ildən etibarən Aİ-nin MR ilə əməkdaşlığının siyasi aspekti getdikcə
daha çox vurğulanır.

Beləliklə, əməkdaşlığı gücləndirmək üçün növbəti addım Azərbaycanın Avropa

Qonşuluq Siyasətinə (AQS) daxil edilməsi oldu. Bu, Aİ ilə digər ölkələr – Aİ
qonşuları arasında münasibətlərin fərqli formatıdır ki, bu da həmin ölkələrdən
qondarma “dostlar üzükləri”nin yaradılmasını, onların Aİ ilə müəyyən meyarlar
əsasında yaxınlaşmasını, o cümlədən demokratik dəyərlər, qarşılıqlı əlaqənin iqtisadi,
siyasi, mədəni aspektləri vacibdir.

Bu tip qarşılıqlı fəaliyyət, xüsusilə Aİ və MR arasında münasibətlərin formatlarını

təkmilləşdirməyə və zənginləşdirməyə imkan verdi. 2003-cü ilin martında Avropa
Komissiyası və Avropa Parlamenti tərəfindən hazırlanmış “Daha geniş Avropa
Qonşuluğu: Şərq və Cənub Qonşularımızla Münasibətlərin Yeni Çərçivəsi” adlı
konsepsiya AQS-ə daxil olan ölkələr üçün yeni strategiyanın qəbul edilməsini nəzərdə
tuturdu.

AQS siyasət sənədində deyilir ki, “AQS-in məqsədi 200-cü ildə Aİ-nin
genişlənməsinin faydalarını bütün aidiyyəti ölkələrin sabitliyinin, təhlükəsizliyinin və
rifahının artırılması baxımından qonşu ölkələrlə bölüşməkdir. O, genişlənmiş Aİ və
onun qonşuları arasında yeni bölücü xətlərin yaranmasının qarşısını almaq, habelə
onlara siyasət, təhlükəsizlik, iqtisadiyyat və digər sahələrdə daha geniş əməkdaşlığa
əsaslanan Aİ-nin müxtəlif fəaliyyət formalarında iştirak etmək imkanı vermək üçün
nəzərdə tutulub. mədəniyyət.”

Bildirilir ki, Aİ “yoxsulluğun azaldılması və daha dərin iqtisadi inteqrasiya, daha

güclü siyasi və mədəni əlaqələr, sərhədyanı bölgələrdə əməkdaşlığın
təkmilləşdirilməsi və münaqişə vəziyyətlərinin qarşısının alınması üçün ortaq
məsuliyyət əsasında ümumi rifah və ortaq dəyərlər zonası yaratmaq üçün tərəfdaşlarla
işləməlidir. Aİ və onun qonşuları arasında”; eyni zamanda, “AB-nin təklif etdiyi
xüsusi üstünlükləri və imtiyazlı münasibətləri tərəfdaş ölkənin siyasi və iqtisadi
islahatların həyata keçirilməsində uğurundan asılı etmək” lazımdır.

“Təklif olunan metodologiya tərəfdaş ölkələrlə birlikdə bu ölkələri Avropa İttifaqına

yaxınlaşdıracaq bir sıra prioritet məqsədlərin müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur”.

“Qonşularla imtiyazlı münasibətlər, əsasən, qanunun aliliyi, yaxşı idarəçilik, insan

hüquqlarına, o cümlədən azlıqların hüquqlarına hörmət, mehriban qonşuluq
münasibətlərinin inkişafı və qarşılıqlı anlaşma prinsipləri sahələrində ümumi
dəyərlərə qarşılıqlı sadiqlik əsasında qurulacaq. bazar iqtisadiyyatı və davamlı
inkişaf”.

“Fəaliyyət planları ümumi prinsiplər toplusuna əsaslansa da, hər bir ölkə ilə
münasibətlərin hazırkı vəziyyətini, onun ehtiyac və imkanlarını və ümumi maraqlarını
əks etdirmək üçün diferensiallaşdırılacaq. Aİ-nin qonşuları ilə münasibətlərinin
səviyyəsi onların bu dəyərləri nə dərəcədə paylaşmasından asılı olacaq”.

AQS çərçivəsində islahatların uğurla həyata keçirilməsi, xüsusilə, “iş bazarlarının

təşkil oluna biləcəyi bir model” olan Avropa İttifaqının mükəlləfiyyət
mükəlləfiyyətinin qəbulu və onlara uyğunluğunu əhatə edir.

Bu kommunikasiyada Cənubi Qafqaz ölkələrinin Avropa Qonşuluq Siyasətinə daxil

edilməsi üçün tövsiyə var.

Xüsusilə, bu regionda AQS ikitərəfli münasibətlərdə həllini tapmayan məsələlərin

həllini stimullaşdıracaq. Bu məsələlərin əhatə dairəsi hər bir ölkədən asılıdır.

Nəzərdən keçirilən regiona gəlincə, Avropa İttifaqı Cənubi Qafqazın sabitliyində və

inkişafında həyati mənada maraqlıdır. 2003-cü ilin dekabrında Avropa Şurası
tərəfindən qəbul edilmiş Avropa Təhlükəsizlik Strategiyasında Cənubi Qafqaz
Avropa İttifaqının “güclü və fəal maraq” göstərməli olduğu regionlardan biri kimi
xüsusi olaraq göstərilir.

Məhz 2003-cü ildən bu sənəddə Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstanın AQS-yə

daxil edilməsi, eləcə də hər bir ölkə ilə ayrı-ayrılıqda fəaliyyət planının tərtib edilməsi
barədə qərar qəbul edilib.

Öz növbəsində, Aİ-nin qonşuları fəaliyyət planını imzalamaqla, əsas insan hüquq və

azadlıqlarına sadiq olduqlarını, bir sıra çoxtərəfli müqavilələrə qoşulduqlarını, eləcə
də Aİ ilə ikitərəfli sazişlər bağladıqlarını bəyan etdilər.

Sənəddə qeyd olunur ki, Xəzər regionu və Mərkəzi Asiyadan Aİ-yə yeni enerji
təchizatı baxımından Cənubi Qafqaz ölkələri də bu baxımdan mühüm rol oynayır.
Buna görə də, bütün tərəflər Aİ və onun tərəfdaşlarının enerji şəbəkələrini birləşdirən
xətlərin təkmilləşdirilməsində, habelə tənzimləyici bazaların yaxınlaşmasında çox
maraqlıdırlar. Bundan əlavə, enerji sektorunda əməkdaşlığın artırılması qarşılıqlı
biznes imkanları açır və sosial-iqtisadi inkişafa və ətraf mühitin yaxşılaşdırılmasına
töhfə verə bilər.

Mənbənin sözlərinə görə, fəaliyyət planları enerji dialoqu və əməkdaşlığının

genişləndirilməsi, eləcə də enerji siyasəti və tənzimləmə mexanizmlərinin daha da
tədricən yaxınlaşmasını stimullaşdırmaq üçün konkret addımları nəzərdə tutacaq.

Fəaliyyət planları həmçinin TACIS proqramı çərçivəsində maliyyələşdirilən Aİ-

Rusiya Enerji Dialoqu, Xəzər hövzəsinə həsr olunmuş Inoqate proqramı (neft və
qaz kəmərləri sistemləri) kimi mövcud ikitərəfli və regional təşəbbüslərə
əsaslanacaq; Avro-Aralıq dənizi tərəfdaşlığı kontekstində enerji əməkdaşlığı
(xüsusilə qaz bazarı ilə tamamlana bilən Avro-Mağrib elektrik enerjisi bazarının
yaradılması, eləcə də uyğunlaşdırılmış Avro-Aralıq dənizi enerji şəbəkələri); İsrail
və Fələstin Muxtariyyəti arasında əməkdaşlığın intensivləşdirilməsi, Məşrək
regionunda qaz sektorunda əməkdaşlığın genişləndirilməsi (Avro-Aralıq dənizi
tərəfdaşlığı kontekstində), o cümlədən Moldovaya Cənub-Şərqi Avropada enerji
bazarının yaradılması təşəbbüsündə müşahidəçi statusunun verilməsi .

Sənəddə bildirilir ki, AQS-in müxtəlif tərəfdaş ölkələrə tətbiqi

diferensiallaşdırılacaq. Bununla belə, Aİ-nin xarici sərhədlərində və Aİ-nin
qonşuları arasında, xüsusən də coğrafi baxımdan bir-birinə yaxın olan ölkələr
arasında daha sıx əməkdaşlığı təşviq etmək vacibdir. Eyni zamanda, nəzərə almaq
lazımdır ki, Aİ-nin müxtəlif qonşu ölkələrində konkret şərtlər eyni deyil, eləcə də
münasibətlərimizin tarixi eyni deyil.

Avropa İttifaqının şərq və cənubda regional əməkdaşlığa dəstəyi, eləcə də bu

regionlarda həyata keçirilən xüsusi layihələrə dəstək mövcud Aİ proqramları
(TACIS, MEDA, PHARE) və ya onları əvəz edəcək proqramlar vasitəsilə,
həmçinin qonşuluq proqramları və gələcəkdə Avropa Qonşuluq Aləti vasitəsilə.
2005 və 2006-cı illər üçün MEDA və TACIS regional göstərici proqramları AQS-
in regional ölçüsü üçün maliyyə təmin etmişdir.

2006-cı ildə nəzərdə tutulduğu kimi Azərbaycan Respublikası ilə tədbirlər planı
bağlanmışdır. Bu fəaliyyət planı Azərbaycan və Aİ arasında əməkdaşlığın strateji
məqsədlərini müəyyən edən siyasi sənəddir. Bu sənəd beş il müddəti əhatə edir.
Onun həyata keçirilməsi Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin (PCA)
müddəalarının yerinə yetirilməsinə kömək edir və ADR-nin Avropa strukturlarına
daha da inteqrasiyasını təşviq edir. Tədbirlər planının həyata keçirilməsi ADR
qanunvericiliyinin, norma və standartlarının Avropa İttifaqının normalarına
uyğunlaşdırılmasını əhəmiyyətli dərəcədə irəlilətməyə imkan verir.

Aİ-nin Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsi öz mandatına uyğun olaraq bu

fəaliyyət planının həyata keçirilməsində müvafiq orqanlara köməklik göstərir.

Fəaliyyət planı Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin əhatə dairəsinə daxil olmayan

sahələrdə bir sıra prioritetləri müəyyən edir. Bu prioritetlər sırasında ayrı-ayrı
sahələrə və konkret tədbirlərə xüsusi diqqət yetirilir.

Beləliklə, xüsusilə, 1 nömrəli prioritet sahə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh

yolu ilə həllinə töhfə verməkdən ibarətdir.

Bu sahənin məqsədlərini həyata keçirmək üçün konkret tədbirlər sadalanır:

• Aİ-nin Xüsusi Nümayəndəsi vasitəsilə də daxil olmaqla diplomatik səyləri

gücləndirmək və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllini
dəstəkləməkdə davam etmək;

• BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnaməsi, ATƏT-in sənədləri və

qərarları əsasında ATƏT-in Minsk Qrupunda münaqişənin həllinə siyasi dəstəyin
artırılması.

• İnsanlar arasında əlaqələri təşviq etmək.

 • Münaqişənin siyasi həlli üzrə danışıqların sürətləndirilməsi məqsədilə Aİ-nin
maraqlı dövlətlərlə dialoqunun aktivləşdirilməsi.

Belə ki, hər bir prioritet sahə üzrə vəzifələrin icrası üçün konkret tədbirlər nəzərdə
tutulur. Müəllif Aİ-ADR əməkdaşlığının istiqamətləri haqqında aydın təsəvvür
yaratmaq üçün fəaliyyət planında prioritet sahələrin sadalanmasını məqsədəuyğun
hesab edir.

Digər prioritet sahələr bunlardır:

1. Ölkədə demokratiyanın, o cümlədən beynəlxalq tələblərə və təcrübələrə uyğun

keçirilən ədalətli və şəffaf seçki prosesi vasitəsilə gücləndirilməsi.

2. Azərbaycanın beynəlxalq öhdəliklərinə (PCA, AŞ, ATƏT, BMT) əməl etməsi

nəticəsində insan hüquqlarının, əsas azadlıqların və qanunun aliliyinin
qorunmasının təşviqi.

3. Xüsusilə korrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsi yolu ilə biznes və

investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması.

4. Gömrük xidmətlərinin fəaliyyətinin və səmərəliliyinin yüksəldilməsi və s.

Əsas məqsəd və fəaliyyətlər sadalanıb ki, bunlar arasında siyasi dialoq və islahatların
davam etdirilməsi ilə yanaşı, regional əməkdaşlıq, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
sülh yolu ilə, o cümlədən Aİ-nin Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsi vasitəsilə
nizamlanmasının təşviqi xüsusi qeyd edilməlidir. .

Ticarət, gömrük münasibətləri, standartlar, texniki reqlamentlər və uyğunluğun

qiymətləndirilməsi prosedurları məsələlərinə gəldikdə, onlar Aİ-də qəbul edilmiş
standartlar, texniki qaydalar və uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə beynəlxalq
qanunvericilik və inzibati təcrübəyə mərhələli keçidi təsdiq edirlər.
Enerji sektoruna xüsusi diqqət yetirilir. Beləliklə, sənəddə Aİ və Azərbaycanın enerji
siyasətinin yaxınlaşdırılması məqsədi qoyulub. Bu məqsədlə vəzifələr bunlardır:

1. Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan Respublikası arasında enerji sahəsində strateji

tərəfdaşlığın yaradılmasına dair anlaşma memorandumunun müddəalarının həyata
keçirilməsi.

2. Azərbaycanın enerji bazarında bazar konvergensiyası və struktur islahatları;

3. Azərbaycan və Avropa İttifaqı üçün tranzit sistemlərinin və enerji təchizatının

təhlükəsizliyinin yaxşılaşdırılması;

4. Enerji tələbatının hərtərəfli idarə edilməsi siyasətinin işlənib hazırlanması;

5. texniki əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi.

Aİ ilə Zaqafqaziya respublikaları arasında əməkdaşlığın mühüm rıçaqlarından biri,

xüsusən də Avropa Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Aləti (ENPI), 2014-cü ildən onun adı
dəyişdirilərək Avropa Qonşuluq Aləti (ENI) adlandırılıb.

ENPI bir tərəfdən Aİ Üzv Dövlətləri ilə digər tərəfdən Avropa Qonşuluq Siyasətinin
əhatə etdiyi ölkələr arasındakı bütün sərhədləri əhatə edir.

ENPI, sənədə əsasən, iki ayrı maliyyələşdirmə pəncərəsi vasitəsilə fəaliyyət göstərir:
birinci pəncərə transsərhəd əməkdaşlıq layihələrinin maliyyələşdirilməsinə imkan
verəcək. Bu “pəncərə” bütün quru və dəniz sərhədlərində fəaliyyətləri maliyyələşdirə
bilər. Proqramlar ilk növbədə ikitərəfli olacaq, baxmayaraq ki, çoxtərəfli proqramlar
da hazırlana bilər, xüsusən də məsafə və digər amillərin effektiv ikitərəfli transsərhəd
əməkdaşlığa mane olduğu dəniz sərhədlərinə gəldikdə.

İkinci pəncərə həm Aİ Üzv Dövlətlərindən, həm də tərəfdaş ölkələrdən olan

qurumları və benefisiarları əhatə edən daha geniş spektrli beynəlxalq əməkdaşlıq
proqramlarına daha çevik dəstək verməyə imkan verəcək. Əməkdaşlıq, əsasən, ətraf
mühit, enerji və telekommunikasiya və nəqliyyat şəbəkələrinə inteqrasiya, səhiyyə,
mütəşəkkil cinayətkarlığın qarşısının alınması və mübarizə kimi sahələrdə müəyyən
edilmiş birgə məqsədlərə əsaslanaraq, əsasnamədə müəyyən ediləcək xüsusi mövzular
üzərində cəmlənəcək. Bundan əlavə, Komissiya xüsusi texniki və siyasi əhəmiyyət
kəsb edən layihələri müəyyən edə, seçə və maliyyələşdirilməsi üçün təklif edə
biləcək.

Aİ-nin Cənubi Qafqazdakı siyasətini səciyyələndirən mühüm sənədlərdən biri 2007-

2013-cü illəri əhatə edən ENPI-nin Azərbaycana dair strategiyasıdır.

Bu sənədin xülasəsində qeyd olunur ki, MR-ə yardım AQS alətləri vasitəsilə həyata
keçirilir. Bu yardımın məqsədi əlaqələrin inkişafı, tədricən iqtisadi inteqrasiya və
daha dərin siyasi əməkdaşlıqdır.

Bu müddət ərzində Avropa Komissiyasının yardımı 1999-cu il TƏS-də və 2006-cı il

fəaliyyət planında müəyyən edilmiş islahatları dəstəkləməyə yönəlib.

2007-2010-cu illər üçün milli göstərici proqramı bu yardımı 3 sahədə müəyyən edir:

1. Demokratik inkişaf və yaxşı idarəçilik

2. Sosial-iqtisadi islahatlar (hüquqi və tənzimləyicilərin Aİ müktesebatı ilə

uyğunluğuna diqqət yetirməklə), yoxsulluğun azaldılması və inzibati potensialın
gücləndirilməsi.

3. Nəqliyyat, enerji və ətraf mühit sahəsində qanunvericilik və iqtisadi islahatların

dəstəklənməsi.

Ayrı-ayrılıqda əməkdaşlığın strateji məqsədləri vurğulanır, yəni:

1. Azərbaycanın demokratik cəmiyyətə və bazar iqtisadiyyatına keçidinə töhfə verən

qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq.
2. Avropa Qonşuluq Siyasətinin (AQS) və Aİ-Azərbaycan AQS Fəaliyyət Planının
həyata keçirilməsi

3. Təhlükəsizlik məsələləri.

Aİ-nin sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, Aİ enerji təhlükəsizliyini

də təmin etməlidir. Neft və qaz ixracatçısı kimi Azərbaycan bu məqsədə çatmaqda
əsas rol oynayır.

Sənəddə bildirilir ki, Avropa Komissiyası tərəfindən təmsil olunan Aİ Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin sülh yolu ilə həllini dəstəkləyir.

4. İnkişaf siyasətinin həyata keçirilməsi.

Bu, yoxsulluqla mübarizə aparmaq, yaxşı idarəçiliyi təşviq etmək və insan

hüquqlarına hörmət etməkdir.

Bu sənəddə Azərbaycan İƏİT-in İnkişafa Yardım Komitəsindən (DAC) yardım alan

ölkələr siyahısında olan keçid iqtisadiyyatına malik ölkə kimi təsnif edilib.
Adambaşına düşən ÜDM 940 ABŞ dolları (2004, Atlas metodu) ilə RA aşağı orta
gəlirli ölkə kimi təsnif edilir. 2005-ci ilin dekabrında AR rəsmi inkişaf yardımı
alanların yeni vahid siyahısına daxil edilmişdir.

Bu strategiyada göstərilən Azərbaycan üçün siyasət gündəliyinin xülasəsi siyasətin

əsas aspektlərini işıqlandırır.

Xüsusilə, MR 2006-cı ildə təsdiq edilmiş Fəaliyyət Planına uyğun olaraq islahatlar
aparmaq niyyətini təsdiqlədi. Buna uyğun olaraq, AR-nin məqsədləri aşağıdakı kimi
formalaşdırıla bilər:

1. Daxili siyasətdə: tarazlaşdırılmış iqtisadi artımın dəstəklənməsi, bu məqsədə

çatmaq üçün enerji sektorunun inkişafı, iqtisadiyyatın qeyri-emal sektorunun
dəstəklənməsi; Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli sahəsində
əməkdaşlıq.

Daxili siyasətin həyata keçirilməsinə, xüsusən də Azərbaycanda vətəndaş

cəmiyyətinin fəal dəstəyi, demokratik dəyərlərin təbliği və insan hüquqlarına hörmət
daxildir.

2. Xarici siyasətdə: Aİ ilə yaxınlaşma, xüsusən də TƏŞ və fəaliyyət planının həyata

keçirilməsi yolu ilə; Rusiya Federasiyası ilə əməkdaşlıq; Bakı-Tbilisi-Ceyhan və
Bakı-Tbilisi-Ərzurum layihələrinin tarixi kökləri ilə yanaşı, əhəmiyyətini qeyd edən
Türkiyə ilə əməkdaşlıq.

Regional təsirə gəlincə, qeyd olunur ki, MR regionda bir çox regional assosiasiyaların
və layihələrin üzvü olmaqla konstruktiv rol oynayır.

Qeyd olunur ki, MR-dən Aİ-yə ixracın 94%-dən çoxunu karbohidrogenlər təşkil
etdiyi üçün MR-in iqtisadiyyatı şaxələndirməyə ehtiyacı var.

NATO ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsi perspektivlərinə gəlincə, Azərbaycanın

NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq layihəsinə qoşulduğu və bu layihə çərçivəsində
NATO ilə əlaqələri dərinləşdirdiyi qeyd olunur.

Strategiya Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və sosial vəziyyətinin qiymətləndirilməsini

nəzərdə tutur.

MR-in yuxarıda qeyd olunan ərazilərdəki hazırkı mövqeyi, xüsusən, Rusiya

Federasiyası, İran arasında yerləşən MR-in coğrafi mövqeyi, çoxlu karbohidrogen
ehtiyatlarının mövcudluğu və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi problemləri ilə bağlıdır.

Beynəlxalq müşahidəçilər tərəfindən 2005-ci il parlament seçkiləri ilə bağlı tənqidlər,

həmçinin İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyi hökumətdə korrupsiyanın yüksək səviyyədə
olduğu qeyd edilir.
Siyasi və institusional sahədə islahatların çox ləng və ardıcıl olmadığı iddia edilir;
hakimiyyət bölgüsünə düzgün əməl olunmur, icra hakimiyyəti digər hakimiyyət
qollarına nisbətən çox böyük üstünlük təşkil edir.

MR postsovet məkanında islamın şiə qolunun üstünlük təşkil etdiyi yeganə ölkədir.
Strategiyada deyilir ki, MR islam radikalizmi ilə uğurla mübarizə aparır.

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra xarici siyasətində

çoxvektorlu xarici siyasət həyata keçirir. Eyni zamanda, Rusiya Federasiyası
regionda, Xəzər dənizinin demarkasiyası və Dağlıq Qarabağ münaqişəsində mühüm
rol oynayır.

Azərbaycan ABŞ və Aİ, Gürcüstan və Türkiyə ilə əlaqələri inkişaf etdirir, sonuncu iki
ölkə ilə əlaqələr Qərbə neft tədarükü üçün enerji layihələri ilə dəstəklənir.

Strategiyada verilmiş iqtisadi vəziyyətin və ticarətin strukturunun təhlili strategiyanın

başlandığı dövrdə Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının vəziyyəti haqqında
kifayət qədər ətraflı təsəvvür yaradır.

Makroiqtisadi vəziyyət, şübhəsiz ki, müsbət görünür, çünki 1990-cı illərin

ortalarından başlayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı davamlı şəkildə inkişaf etmişdir.
İqtisadiyyatın mühüm problemlərindən biri şaxələndirmədir.

Bundan əlavə, ətraf mühit problemi, xüsusilə Abşeron yarımadasına aid çoxlu
kimyəvi tullantıların mövcudluğu, Xəzər dənizinin sularının çirklənməsi qeyd olunur.

Aİ Azərbaycanın ən böyük iqtisadi tərəfdaşı olaraq qalır.

Sosial inkişafın təhlili göstərdi ki, MR insan inkişafı indeksinin orta səviyyəsinə
malikdir (2006-cı il üzrə). Bununla belə, yoxsulluq səviyyəsi kifayət qədər yüksəkdir
(2003-cü ildə 44%).
Strategiya Avropa Komissiyasının Azərbaycana keçmiş və cari yardımının həcmini və
kanallarını araşdırır.

Belə ki, 1991-2005-ci illərdə Avropa Komissiyasının Azərbaycana yardımı. xüsusilə

TACIS proqramı vasitəsilə baş verdi.

Aşağıdakı əsas istiqamətlər üzrə yardım göstərilib:

1. İnstitusional, qanunvericilik və inzibati islahatlara dəstək.

2. İqtisadiyyatın özəl sektoruna dəstək və iqtisadi inkişafa yardım.

Regional əməkdaşlıq TACIS və INOGATE proqramları vasitəsilə də həyata keçirilir.

Proqramların yeni dövrü üçün əsas məqamlar tövsiyələrdir, yəni:

1. Proqramın icrasının daha aydın uyğunlaşdırılmasına əsaslanan yanaşmaya doğru

hərəkət.

2. Proqramda dövlətin ehtiyaclarından asılı olaraq yanaşmanın şaxələndirilməsi.

3. Proqramın sektorlarda icrasının səmərəliliyinin artırılması.

4. Digər donorlar/sponsorlarla tamamlayıcılıq və əməkdaşlıq.

Strategiyada regionda sabitliyin təmin edilməsi üçün alətlərin yaradılmasının

zəruriliyi qeyd edilir.

Bu vasitələr ilk növbədə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə, Azərbaycanın

təhlükəsizliyi məsələsinə, habelə piyada əleyhinə minaların, partlamamış hərbi
sursatların və ya digər partlayıcı qurğuların mülki əhali üçün nəticələrinin aradan
qaldırılmasına yönəlib.

Aİ-nin Cənubi Qafqaz ölkələrinə, xüsusən MR-ə münasibətdə siyasətində böyük

əhəmiyyət kəsb edən TACIS proqramı üzərində daha ətraflı dayanmağa dəyər.
AQS-ni həyata keçirmək üçün 2004-2006-cı illər üçün TACIS indikativ proqramı
hazırlanmışdır. Bu proqram bir ölkədə və bütövlükdə regionda layihələrin və
islahatların maliyyələşdirilməsinin həcmini müəyyən edirdi.

Demək lazımdır ki, TACIS Proqramı - 1991; TRASECA (1993) və INOGATE (1996)
TACIS-in Azərbaycanla əlaqəli əsas çoxtərəfli şəbəkə layihələridir və bu aktorlar
arasında qarşılıqlı əlaqənin qurulmasında mühüm rol oynayır.

Beləliklə, TACIS-in 2000-2006-cı illər üçün məqsədi MDB ölkələrində bazar

iqtisadiyyatına keçidə kömək etməkdir. TACIS proqramı hər bir ölkə ilə ayrıca
bağlanmış PCA-lara əsaslanır.

TACIS-in əsas vəzifələri:

1. Çoxlu təşəbbüs və layihələrin inkişafı.

2. İnstitusional, inzibati və qanunvericilik islahatlarının aparılmasına köməklik.

3. Özəl sektora dəstək və iqtisadi inkişafa yardım.

4. Bazar iqtisadiyyatına keçidin sosial nəticələrinin aradan qaldırılması.

5. İnfrastrukturun inkişafı.

6. Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə.

7. Kənd yerlərinin inkişafı, onların məhsullarının bazara çıxışı.

8. Atom təhlükəsizliyinə dəstək.

9. Regiondaxili tərəfdaşlığın inkişafı.

Proqramın həyata keçirilməsi üçün tədbirlərə aşağıdakılar daxildir:

1. Bilik və texnologiya transferi

2. Sənayedə dövlət və özəl iqtisadi subyektlər arasında əməkdaşlıq.

3. İnvestisiya şirkətlərinə texniki yardım.

Proqram qrant şəklində Aİ yardımı vasitəsilə maliyyələşdirilir.

Hər bir ölkə fəaliyyət proqramı hazırlayır.

İdarəetmə tərəfdaş ölkələrlə razılaşdırılmaqla komissiya üzvləri tərəfindən həyata

keçirilir. Komissiya proqramların və maliyyələşdirmə proseslərinin idarə edilməsinə
cavabdehdir.

Proqramın və qurumların fəaliyyətinin monitorinqi və səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsi komissiyanın illik hesabatlarında yer alır. Komissiya qurumlara
tövsiyələr verir.

Aİ və MR siyasətlərinin mühüm təmas nöqtələrindən biri enerji siyasətidir.

Böyük neft və qaz ehtiyatlarına malik olan Azərbaycan Aİ-nin əsas karbohidrogen
tədarükçüsüdür. Azərbaycanın Aİ-yə ixracının 95%-dən çoxunu təbii ehtiyatlar təşkil
edir.

Yuxarıda göstərilən aspektdə əlaqələrin inkişafında mühüm mərhələ 2006-cı il

noyabrın 7-də enerji sektorunda strateji tərəfdaşlıq haqqında Anlaşma
Memorandumunun imzalanmasıdır. O, sıx əməkdaşlıq sahələrini müəyyən edir, yəni:

• Azərbaycanın enerji sektorunun və Aİ-nin inteqrasiyası;

• yeni təchizat marşrutları və onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından

Azərbaycanın imkanlarının öyrənilməsi;

• yanacaq-energetika kompleksinin idarə edilməsinin səmərəliliyinin artırılması

baxımından Azərbaycanın Aİ-yə üzv dövlətlərlə qarşılıqlı fəaliyyəti;

• imzalayan tərəflərin informasiya və enerji sektorlarının idarə edilməsi üsullarının

hazırlanması və təkmilləşdirilməsi.
Aİ Azərbaycanla enerji sektorunda münasibətlərə xüsusi xarakter verməyə çalışır.
Memorandumun yuxarıdakı bəndləri Aİ-nin AR ilə bağlı qəbul etdiyi Fəaliyyət
Planına daxil edilmişdir.

2004-cü ildə Inogate proqramı çərçivəsində Aİ, Xəzəryanı dövlətlər və qonşu ölkələr
arasında enerji əməkdaşlığına dair nazirlər konfransı keçirilmişdir.

Bu konfransın məqsədi Aİ, Xəzəryanı ölkələrin və onların qonşularının mövqelərini

uyğunlaşdırmaqdır.

Aİ və üzv ölkələrin maraqları aşağıdakı müddəalarda ifadə olunur:

1. Regional enerji bazarlarının inkişafı

2. Yeni infrastrukturun yaradılmasının maliyyələşdirilməsi

3. Enerji səmərəliliyi siyasətinin işlənib hazırlanması

4. Bu ölkələrin enerji bazarları ilə Aİ bazarının inteqrasiyası.

Bu nazirlər konfransı mühüm çağırışları vurğulayır, yəni:

1. Xəzər və Qara dəniz ölkələri ilə Aİ-nin mövqelərinin yaxınlaşması; Aİ-yə enerji
resurslarının idxalına dəstək verilməsi zərurəti. Aİ-nin iqtisadi və sosial inkişafda
yardıma, imzalayan ölkələrin iqtisadiyyatına maliyyə resurslarının sərmayəsinə
ehtiyacı var idi.

2. AQS proqramları və strategiyaları çərçivəsində enerji sahəsində əməkdaşlığın

inkişafı.

3. İştirakçı ölkələrin texniki və hüquqi normalarının qiymətləndirilməsi, beynəlxalq

tənzimləmə mexanizmlərinə uyğun olaraq inteqrasiya olunmuş enerji bazarının
yaradılması.

4. Təchizatların təhlükəsizliyinin və etibarlılığının təmin edilməsi

İclasın mühüm nailiyyətlərindən biri də onun iştirakçılarının layihələrin Aİ
standartlarına uyğunlaşdırılması ilə bağlı razılığa gəlməsi olub.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, konfrans zamanı ADR ilə Ermənistan arasında
ziddiyyətlər aşkarlanıb və bu, yekun sənədin əlavələrində yazılan bəyanatlarda öz
əksini tapıb.

Belə ki, Azərbaycan bəyan edib ki, münaqişə həll olunmayana qədər bu sənədin
nəticələri və prinsipləri Ermənistana tətbiq edilə bilməz.

Ermənistan da öz növbəsində qeyd edib ki, görüş sırf texniki xarakter daşıyır və ona
siyasi məsələlər qarışdırılmamalıdır.

Enerji sektorunda əlaqələrin xüsusi xarakteri Aİ, Qara və Xəzər dənizi sahili dövlətlər
və qonşu dövlətlər arasında 2006-cı ildə genişlənmiş enerji əməkdaşlığına dair
Nazirlər Bəyannaməsində də vurğulanır.

Bu, Aİ ölkələri və tərəfdaşlarının aşağıdakılarla razılaşdıqlarını göstərir:

1. Yol xəritəsini təsdiq edin.

2. Tərəfdaş ölkələrin və Aİ-nin enerji bazarlarının yaxınlaşmasına yardım etmək

3. Enerji təhlükəsizliyini təmin etmək

4. Enerji resurslarının və alternativ enerji mənbələrinin istifadəsi və idarə edilməsində

səmərəliliyi inkişaf etdirmək.

5. Enerji layihələrinə investisiya cəlb etmək.

Qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün Aİ və onu imzalayan ölkələr Kiyevdəki
INOGATE Texniki Katibliyinin və Tbilisi və Alma-Atadakı INOGATE Regional
Ofislərinin rolunu artırmaq barədə razılığa gəliblər.
Bundan əlavə, 2008-ci ildə yol xəritəsinin icrasını nəzərdən keçirmək üçün nazirlər
konfransı keçirildi.

Rusiya müşahidəçi qismində dəvət olunub. Bu addımın mənası, yəqin ki, Rusiya
Federasiyasının enerji bazarındakı vəziyyətə, xüsusən də tədarüklərin
şaxələndirilməsi və alternativ enerji bazarının genişləndirilməsinə nəzarət etməkdə
son dərəcə maraqlı olması idi.

Qara dəniz hövzəsinin birgə əməliyyat proqramı alternativ mənbələrin və enerji

daşıyıcılarının marşrutlarının inkişafına yönəlib. Proqram sənədi, onun son variantı
2007-2013-cü illəri əhatə edir.

Proqramın məzmunu aşağıdakı məqamlardan ibarətdir:

1. Yeni qonşuluq siyasəti.

2007-ci ildə AB-nin genişlənməsi, Bolqarıstan və Rumıniyanın AB-yə daxil

edilməsindən sonra AB sərhədləri Qara dəniz sahillərinə gəldi. Nəticədə Aİ regionda
sabitlikdə maraqlıdır.

Transsərhəd əməkdaşlıq Aİ siyasətinin, xüsusən AQS və Rusiya Federasiyası ilə

strateji tərəfdaşlıq siyasətinin mühüm hissəsidir. Transsərhəd əməkdaşlıq çərçivəsində
AQS alətləri Şərqi Avropa, Cənubi Qafqaz, Şərqi və Cənubi Aralıq dənizi üçün
işləyir.

Aİ siyasətinin məqsədi Aİ-nin xarici sərhədlərində hərtərəfli inkişafı və əməkdaşlığı

dəstəkləməkdir.

Qara dəniz hövzəsində transsərhəd əməkdaşlıq AQS sərhədyanı əməkdaşlıq alətləri

çərçivəsində sahilyanı regionların inkişafı üçün üç proqramdan biridir.

2. Coğrafi əhatə dairəsi.

Əməliyyat proqramı 10 ölkəni əhatə edir: Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan,
Moldova (proqram yuxarıda göstərilən dövlətlərin bütün ərazisini əhatə edir, lakin
onların Qara dənizə birbaşa çıxışı yoxdur), qalan altı ölkənin Qara dənizə birbaşa
çıxışı var. (Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumıniya, Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan, Ukrayna)
və regiondaxili səviyyədə proqram çərçivəsində əməkdaşlığa cəlb oluna bilər.

3. İnkişafın əsas məsələləri.

Aİ-yə qonşu ölkələr Aİ üçün orta səviyyədən aşağı inkişaf səviyyəsinə malikdirlər,
ona görə də bu ölkələrdən Aİ ölkələrinə əhalinin miqrasiyası faktoru mövcuddur. Bu
ölkələrin infrastrukturunun əsaslı inkişafa ehtiyacı var.

Bundan əlavə, bu regionda çoxlu daxili və beynəlxalq problemlər var - dondurulmuş

münaqişələr, insan alveri, qeyri-qanuni miqrasiya; ümumən - antropogen amil və
iqtisadi vəziyyət nəticəsində ətraf mühitin deqradasiyası, o cümlədən 90-cı illərin
nəticələri.

Regionun bütün ölkələri əhəmiyyətli enerji ehtiyatlarına malikdir və bu da ətraf

mühitin çirklənməsinə səbəb olur.

4. Digər Aİ proqramları ilə əlaqələr.

Qara dəniz regionunda Aİ 3 proqram həyata keçirir: Türkiyənin üzvlükdən öncəki

prosesi, AQS, Rusiya Federasiyası ilə strateji tərəfdaşlıq. AQS çərçivəsində aşağıdakı
sahələrdə əməkdaşlığa yönəlmiş Qara Dəniz Synergy proqramı işə salınmışdır:

• Demokratiya, insan hüquqlarına hörmət və yaxşı idarəçilik.

• Prosesin idarə edilməsi və təhlükəsizlik təkmilləşdirmələri.

• “Dondurulmuş münaqişələr”.

• Enerji.
• Nəqliyyat.

• Ətraf mühit.

• Dəniz siyasəti.

• Balıqçılıq.

• Ticarət.

• Tədqiqat və təhsil şəbəkələri.

• Elm və Texnologiya.

• Məşğulluq və sosial məsələlər.

• Regional inkişaf.

Sənəddə qeyd edilir ki, ENPI-CBC Qara dəniz hövzəsi transsərhəd alətlərinin
strategiyası Aİ-nin Qara Dəniz Sinerji regional təşəbbüsündən daha dar diqqət
mərkəzindədir və vətəndaş cəmiyyətinin və transsərhəd əməkdaşlığın inkişafına
yönəlib.

Proqramın sənədində qeyd olunur ki, bu proqramın 1992-ci ildə regionun on iki
dövləti tərəfindən yaradılmış Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT) ilə
əlaqələndirilməsi prosesi gedir. Bu təşkilatlar nazirlərin görüşlərini keçirirlər. QDİƏT
Avropa Komissiyasına müşahidəçi statusu verib və Aİ təşəbbüslərində iştirak edir.

2011-ci ildə MR və Aİ arasında yeni nəqliyyat arteriyası olan Cənubi Qafqaz Dəhlizi
haqqında Birgə Bəyannamə imzalanıb.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli enerji sektorunun, eləcə də Azərbaycan

Respublikası ilə Aİ arasında qarşılıqlı fəaliyyətin digər aspektlərinin inkişafında əsas
rol oynayır.
1.3

Avropa İttifaqının Cənubi Qafqaz regionuna marağı bilavasitə Xəzər regionunda

enerji resurslarının mövcudluğu və regional münaqişələrin həlli ilə bağlıdır.
Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatları və Asiyadan Avropaya tranzit yollarının
kəsişməsində strateji yerləşməsi Avropa İttifaqının ölkəyə xüsusi marağını
əvvəlcədən müəyyən edirdi.
Maraqlıdır ki, Avropanın Qafqaza müasir marağının öz fonu var. XIX əsrin birinci
yarısında. Bu bölgə İngiltərə və Fransanın məqsədyönlü siyasətinin obyekti idi.
Birincisi Qafqazı Rusiyanın İrana, Türkiyəyə və Hindistana mümkün irəliləyişinə
maneəyə çevirməyə cəhd etdi, ikincisi isə Yaxın Şərqdə öz müstəmləkə və imperiya
vəzifələrini həll etmək üçün bu ərazidən İngiltərə və Rusiyaya qarşı vaxtaşırı istifadə
etdi. Qafqaz ətrafında gərgin beynəlxalq atmosfer Çeçenistanda Şamil hərəkatı
yatırılana qədər davam etdi.

1859-cu ildə Dağıstan. Yalnız bundan sonra Qərb anladı ki, anti-Rusiya planlarında
Qafqazdaxili qüvvələrin istifadəsinə əsaslanmaq ağlabatan deyil və Avropa de-fakto
Qafqazı Rusiyanın imperiya mülkiyyəti kimi tanımalı oldu. O vaxtdan bu regionda
Avropa siyasəti sırf iqtisadi xarakter aldı və Rusiya imperiyası hətta Qərb kapitalı
tərəfindən Qafqaz iqtisadi məkanının inkişafını təşviq etməyə başladı.

1872-ci ildə Bakı yaxınlığında (Balaxanı, Sabunçu və Ramanı) güclü fontanlar neftlə
bağlandıqdan sonra Qərb dövlətləri Xəzərdə neft sənayesinin inkişafına öz
kapitallarını yatırmağa başladılar. Xarici kapitalın Bakı neft hasilatına daxil olması
1875-ci ildə geniş Balaxanınskoye yataqlarını alıb onların neft emalı zavodunu tikən,
iki ildən sonra isə onları neft kəməri ilə bağlayan Nobel qardaşlarının Qafqaza gəlişi
ilə başladı. 1892-ci ildə Nobellərin ardınca regionun neft sənayesində "Binbo"
şirkətini quran Rotşildlər peyda oldular. Onlar neftin Xəzər dənizi ilə daşınması və
sonradan Volqa boyu barjalara daşınması üçün kiçik neft tankerlərinin tikintisi ilə
məşğul olurdular. Rotşildlər Bakıdan Batumiyə dəmir yolu çəkilməsinə və 1905-ci
ildə tamamlanan neft kəmərinin tikintisinə də sərmayə qoydular.İngiltərə şirkətləri də
Xəzər-Qafqaz neft sənayesinin inkişafına öz töhfələrini verdilər. Xarici şirkətlərin
Qafqazda mövcudluğu 1917-ci ilə qədər davam etdi..[42, s.91]

SSRİ-nin dağılması və yeni müstəqil dövlətlərin yaranması yenidən Avropa

ölkələrinin Qafqaza marağını artırdı. 1990-cı illərin əvvəllərində regionda “passiv”
mövcudluğa baxmayaraq, Avropa İttifaqı tədricən Cənubi Qafqazda fəal oyunçuya
çevrilməyə başladı.

1 noyabr 1993-cü ildə Maastrixt müqaviləsinin qüvvəyə minməsindən sonra vəziyyət

bir qədər dəyişdi. Avropa İttifaqı Qafqaz-Xəzər regionu ilə bağlı aydın ümumavropa
strategiyasının işlənib hazırlanması zərurəti ilə üzləşmişdi. Bununla əlaqədar olaraq,
1994-cü ildə Aİ Komissiyası Qafqaz-Xəzər regionuna münasibətdə “Ümumavropa
mövqeyi” hazırlamağa başladı. Bu fikir Avropanın dərc etdiyi Avropa İttifaqı
Şurasına və Parlamentinə müraciətlərdə öz əksini tapıb

Komissiya: “Zaqafqaziya respublikaları ilə münasibətlər – Avropa İttifaqının

strategiyası” və “Mərkəzi Asiya Respublikaları ilə əlaqələr – Avropa İttifaqının
strategiyası”. Hər iki sənəddə Qafqaz-Xəzər regionu ölkələri ilə enerji əməkdaşlığının
gücləndirilməsinin zəruriliyi vurğulanıb. Aİ-nin Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya
dövlətləri ilə münasibətlərində Xəzər dənizinin enerji resurslarına çıxış amili həlledici
olmuşdur. Əgər bu regionlar enerji ehtiyatları ilə zəngin deyilsə, Avropa İttifaqının
onlara bu qədər diqqət ayırması çətin görünür. O, özünü keçmiş SSRİ-nin Avropa
hissəsinin dövlətləri ilə daha sıx əməkdaşlıq etməklə tam məhdudlaşdıra bilərdi.

1990-cı illərin əvvəllərində Aİ Cənubi Qafqazda (Zaqafqaziyada) təhlükəsizlik

məsələlərinə ciddi diqqət yetirərək. bu regionu Rusiyanın Şimali Qafqazı da daxil
olmaqla daha geniş Qafqaz kompleksinin tərkib hissəsi hesab edirdi. İ.Bolqovoyun
fikrincə, “bu, Cənubi Qafqazın ayrıca region kimi qəbul edilməsi problemindən
danışır”. Eyni zamanda, o da diqqətəlayiqdir ki, Şimali Qafqaz heç vaxt Aİ tərəfindən
ayrıca nəzərdən keçirilməyib, yalnız Rusiyanın bir hissəsi kimi nəzərdən keçirilir.
“Ümumavropa mövqeyi” haqqında sənədin qəbulundan sonra Aİ haqqında təsəvvür
dəyişdi. O vaxtdan bəri Cənubi Qafqaz Avropa İttifaqı tərəfindən üç müstəqil
dövlətdən - Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstandan ibarət müstəqil bütöv bir region
kimi nəzərdən keçirilir. Cənubi Qafqaz regionunun dərk edilməsinin mürəkkəbliyi
onun adında da öz əksini tapmışdır. Belə ki, Aİ-nin bütün rəsmi sənədlərində
“Zaqafqaziya” termini yalnız 1990-cı illərin sonlarında istifadə edilmişdir. onu
“Cənubi Qafqaz dövlətləri” ilə əvəz etdi.

Cənubi Qafqaz ölkələrinin Enerji Xartiyasına qoşulmağa dəvət edilməsi Aİ-nin bu

dövlətlərin tranzit imkanlarında və xüsusilə mühüm neft və qaz ehtiyatlarına malik
Azərbaycanın enerji potensialında maraqlı olduğunu göstərir. Məşhur amerikalı
politoloq Z.Bjezinskinin dediyi kimi, “Azərbaycan Xəzər dənizi hövzəsinin və Orta
Asiyanın sərvətlərini ehtiva edən qabın tıxacıdır”. 1994-cü il sentyabrın 20-də
regionda Azərbaycan neft yataqlarının birgə işlənməsinə dair beynəlxalq
konsorsiumla müqavilə imzalandıqdan sonra Avropa neft şirkətlərinin (BP - Böyük
Britaniya, Total - Fransa, ENI - İtaliya) mövqeləri əhəmiyyətli dərəcədə artdı.

Müstəqilliyinin ilk illərində yaranmış son dərəcə çətin vəziyyətdən çıxış yolları
axtaran Azərbaycan Qərbi Avropa ölkələri və onların dövlətlərarası strukturları ilə
tərəfdaşlıq əlaqələri yaratmağa çalışır, onların təcrübəsinə və kəskin problemlərinin
həllində yardıma ümid edirdi. Xüsusilə dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılması
və möhkəmləndirilməsi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh
yolu ilə həlli və bazar iqtisadiyyatı sahəsində islahatların həyata keçirilməsi kimi.
Azərbaycan rəhbərliyi ölkə iqtisadiyyatına böyük xarici investisiyaların daxil
olacağına ümid edirdi.

Dünyanın aparıcı dövlətləri ilə diplomatik münasibətlərin qurulması, beynəlxalq və

regional təşkilatlarla əlaqələrin qurulması Azərbaycanın dünya birliyinə sistemli
inteqrasiyasına geniş yol açdı. Beləliklə, 1993-cü ilin əvvəlində Azərbaycan artıq
dünyanın 130-dan çox dövləti və beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən yuxarıda qeyd
edildiyi kimi, Avropa Birliyi tərəfindən tanınmışdı.

Avropa Birliyi ilə münasibətlər əvvəlcə yalnız texniki və humanitar proqramlar

vasitəsilə qurulurdu. 1991-2001-ci illər ərzində Aİ Azərbaycana 333,9 milyon avro
yardım göstərmiş və bununla da Azərbaycanın əsas beynəlxalq donoruna çevrilmişdir.
Deməliyəm ki, 1992-ci ildə “Azadlığa Dəstək Aktı”na 907 saylı düzəlişin qəbulundan
sonra Azərbaycan postsovet ölkələrinin əsas donorlarından biri – ABŞ tərəfindən
humanitar və iqtisadi yardımsız qaldı..[36, səh.82]

1995-ci ilin əvvəlində Aİ Komissiyası Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə ikitərəfli

Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişlərinin (TƏM) bağlanması üzrə danışıqlara başlamaq
imkanlarını araşdırmağa başladı. Bu məqsədlə Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və
Avropa İttifaqının nümayəndələrindən ibarət birgə komitələr yaradılıb. Bu sazişlər
Avropa İttifaqı ilə region ölkələri arasında hərbi və təhlükəsizlik istisna olmaqla,
bütün sahələrdə əməkdaşlıq üçün institusional çərçivənin yaradılmasına yönəlib.
1995-ci il dekabrın 15-də Avropa Komissiyası Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə
Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişlərini parafladı və beləliklə, onları rəsmi
imzalanmağa hazırladı.

1996-cı il aprelin 22-də Lüksemburqda Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında ilkin
10 il müddətinə tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli saziş imzalandı.
Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin imzalanması Aİ ilə Azərbaycan arasında daha
sıx əməkdaşlıq üçün hüquqi bazanın yaradılmasına yönəlib. Maraqlıdır ki, bu Saziş
imzalanana qədər Aİ ilə region ölkələri arasında münasibətlər 1989-cu ildə Avropa
Birliyi ilə Sovet İttifaqı arasında imzalanmış Ticarət, Ticarət və İqtisadi Əməkdaşlıq
haqqında Saziş əsasında qurulmuşdur.

Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin uğurla həyata keçirilməsi üçün nazirlər

səviyyəsində müntəzəm iclasları keçirilən “Avropa İttifaqı – Azərbaycan”
Əməkdaşlıq Şurası və “Avropa İttifaqı – Azərbaycan” Əməkdaşlıq Komitəsi
yaradılmışdır.

Əməkdaşlıq Şurası və Əməkdaşlıq Komitəsi Azərbaycan hökumətinin üzvləri, Aİ

Şurasının üzvləri və Aİ Komissiyasının üzvlərindən ibarət olub. “Aİ-Azərbaycan”
Əməkdaşlıq Şurası əməkdaşlığın əsas istiqamətlərini müəyyən edib. Sədrliyi
Azərbaycan və Avropa İttifaqının nümayəndələri növbə ilə həyata keçiriblər.
Əməkdaşlıq Komitəsinə gəlincə, o, Əməkdaşlıq Şurasına öz vəzifələrini yerinə
yetirməkdə, həm sayca, həm də iclaslarını hazırlamaqda köməklik göstərmişdir.
Əməkdaşlıq Komitəsinin ticarət, iqtisadi və hüquqi məsələlər üzrə alt komitələri də
var idi; enerji, nəqliyyat və ətraf mühit üzrə; ədalət, azadlıq, təhlükəsizlik, insan
hüquqları və demokratiya məsələləri üzrə; məşğulluq və sosial məsələlər, səhiyyə,
təhsil, təhsil və gənclər, mədəniyyət, informasiya cəmiyyəti və audiovizual siyasət,
elm və texnologiya.

Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişinin imzalanması 2000-ci ildə Azərbaycanın Avropa

İttifaqı yanında (Brüssel) Daimi Nümayəndəliyinin açılmasına şərait yaratdı.
Diplomatik münasibətlərin qurulması Aİ-nin Azərbaycana münasibətdə mövqeyinə və
onun regionda tutduğu rola yenidən baxılmasından xəbər verir.

Cənubi Qafqazda və Xəzər dənizi hövzəsində qüvvələrin birləşdirilməsində, şübhəsiz

ki, Azərbaycan əsas rollardan birini oynayacaqdır. Ölkə üç mühüm amilin sahibidir -
coğrafiya, geologiya və geosiyasət (coğrafiya, geologiya, geosiyasət). Azərbaycan
mühüm karbohidrogen ehtiyatlarına malik olmaqla yanaşı, həm də Xəzər hövzəsindən
qərbə neft və qaz nəqli yolunda çox əlverişli mövqe tutur. Bundan əlavə,
Azərbaycanın coğrafi mövqeyi ona Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya, Avropa və
Asiya, Rusiya ilə Yaxın Şərq arasında əlaqə rolunu oynamağa imkan verir.

Avropa Birliyinin Humanitar Yardım Ofisi (ECHO) tərəfindən Cənubi Qafqaz

ölkələrinə əhəmiyyətli humanitar yardım göstərilib.

1992-ci ilin martında yaradılan ECHO əsasən sovet mərkəzləşdirilmiş iqtisadi

sisteminin dağılması nəticəsində kənd təsərrüfatında yaranmış böhranın nəticələri ilə
məşğul olur, qaçqın və məcburi köçkünlərə ərzaq yardımı göstərirdi. Münaqişədən
sonrakı bölgələrə kömək etməkdə onun rolu əvəzsiz idi. ECHO çərçivəsində
Azərbaycan və Ermənistan arasında Dağlıq Qarabağa görə hərbi əməliyyatlar
nəticəsində zərər çəkmiş bir sıra azərbaycanlı yaşayış məntəqələri bərpa edilib.
Azərbaycanın Ağdam və Füzuli rayonlarında da mina sahələrinin təmizlənməsi üçün
xüsusi proqramlar həyata keçirilib. 2000-2002-ci illər üçün. AB-nin minalardan
təmizləmə xərcləri 2820 min avro təşkil etdi. ECHO proqramı qaçqınlara ərzaq
yardımı etdi, dərmanlar verdi və ehtiyacı olan ailələr üçün isti paltar və ayaqqabı
topladı..[23, s.132]

Azərbaycanda Milli Fəaliyyət Proqramı çərçivəsində ölkənin enerji sektorunun

inkişafına dəstək verilib. Bu dəstək sayəsində neft avadanlıqlarının istehsalçısı olan
“Azərbaycannefthimmaş” şirkəti Amerika Neft İnstitutunun (API) standartlarına
uyğun olaraq beynəlxalq standartlara keçə bilmişdir. Xüsusilə neft və qaz sənayesinin
vergiyə cəlb edilməsinə və maliyyələşdirilməsinə, o cümlədən nou-hauların bu
sahələrə ötürülməsinə təsir göstərdiyi üçün enerji qanunvericiliyinin inkişafına kömək
göstərilmişdir. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) ilə birlikdə
Azərbaycanda yeraltı qaz anbarlarının (Kalmas və Qaradağ) bərpasının texniki-
iqtisadi əsaslandırması həyata keçirilib. 2001-ci ildə TACIS proqramı Azərbaycanın
Yanacaq və Energetika Nazirliyinin yaradılmasına kömək etdi.

2007-ci ilin yanvarında TACIS proqramı Qafqaz Xəzər regionu ölkələrinə yardımın
göstərilməsi üçün əsas maliyyə mexanizminə çevrilən Avropa Qonşuluq və
Tərəfdaşlıq Aləti (ENPI) proqramı ilə əvəz olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, 1991-ci
ildən 2006-cı ilin sonuna qədər postsovet məkanında layihələrin həyata keçirilməsi
üçün TACIS proqramına 7,3 milyard avrodan çox vəsait xərclənib. TACIS proqramı
Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında ilk əməkdaşlıq aləti olmuşdur..[4, s.143]

Regional proqramlara gəlincə, onlar konkret ölkəyə deyil, bütövlükdə regiona

yönəlib. Regional səviyyədə TACIS proqramı özünün iki regional proqramı -
INOGATE və TRACECA vasitəsilə Cənubi Qafqaz ölkələri arasında regional
əməkdaşlığı gücləndirməyə çalışırdı. Aİ həmçinin Azərbaycanın hərbi
əməliyyatlardan zərər çəkmiş yaşayış məntəqələrinin yenidən qurulmasında əvəzsiz
yardım göstərmişdir. Ağdam və Füzuli rayonlarının yaşayış məntəqələrinin texniki və
sosial infrastrukturunun yenidən qurulmasına vəsait ayrılmış, elektrik və su təchizatı,
suvarma qurğuları bərpa edilmiş, qaçqın və məcburi köçkünlər üçün nəzərdə tutulmuş
11 məktəb və 16 şəhərcikdə əsaslı təmir işləri aparılmışdır.

Yuxarıda göstərilən proqramların aşkar üstünlüklərinə baxmayaraq, ilk vaxtdan

onların həyata keçirilməsi bir sıra çətinliklərlə üzləşmişdir. Bu, ilk növbədə, Avropa
İttifaqı daxilində müəyyən maneələrlə bağlı idi. Proqramların həyata keçirilməsində
Üzv Dövlətlərin iştirakı və onlar arasında görünən siyasi rəqabət onların həyata
keçirilməsinə mənfi təsir göstərmişdir. Avropa İttifaqının heç də bütün ölkələri
TRASEKA proqramını təsdiqləməyib, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinə,
digər alternativ marşrutlara üstünlük veriblər. Beləliklə, məsələn, şimal ölkələri
TRASEKA proqramını inkişaf etdirmək əvəzinə, onlarla münasibətlərini
dərinləşdirməyə üstünlük verdilər.

Rusiya və onları korlamamaq, onun iştirakı olmadan nəqliyyat dəhlizi tikmək.

Bundan əlavə, 1990-cı illərin əvvəllərində Avropa dövlətlərinin Qafqaz-Xəzər
regionuna, Aİ-yə göstərdiyi aşkar marağa baxmayaraq, region üçün vahid
ümumavropa strategiyası mövcud deyildi ki, bu da proqramların normal icrasına
mane olurdu.

Avropa İttifaqı ilə münasibətlərin dinamikasını təhlil edərək

Azərbaycan 1991-2004-cü illər üçün, bizə göründüyü kimi, iki mərhələni ayırmaq
olar. Birinci mərhələ Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasından sonra başlamış və
Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi imzalanana qədər (1996) davam etmişdir. Məhz bu
zaman Aİ tərəfindən bu məqsədlə xüsusi yaradılmış proqramlar - ECHO, TACIS,
INOGATE, TRACECA proqramları çərçivəsində Azərbaycana xeyli humanitar və
maliyyə yardımı göstərildi. Region ölkələrinə iqtisadi yardım adı altında Aİ öz siyasi
maraqlarını uğurla irəli sürdü və postsovet məkanında mövqelərini möhkəmləndirdi.
Azərbaycanın strateji əhəmiyyəti xüsusilə 2001-ci il yanvarın 25-də Avropa
Beynəlxalq Təşkilatına - Avropa Şurasına üzv olduqdan sonra daha da artmışdır.
Azərbaycanın əsas Avropa fundamental dəyərlərinə - insan hüquqlarına,
demokratiyaya və qanunun aliliyinə hörmətə riayət etmək istəyi müsbət
qiymətləndirilib və

Çoxtərəfli əlaqələrin daha da inkişafına xidmət edən Avropa İttifaqı. Bununla belə,
beynəlxalq təşkilatlarla, o cümlədən Aİ ilə əməkdaşlığın yeni mərhələsinin əsas
məqamı bütün dünya geosiyasi nizamını dəyişdirən hadisələr - 2001-ci il sentyabrın
11-də qaçırılmış təyyarələrin Ümumdünya Ticarət Mərkəzinin binalarına çırpılması
hadisələri oldu. Nyu Yorkda və Vaşinqtonda Pentaqonda. Bu terror aktı bir çox
təhlükəsizlik məsələlərini fərqli bir şəkildə ortaya qoydu. Beynəlxalq terrorizmə qarşı
mübarizə erası başladı və bu dövrdə Azərbaycan antiterror alyansının Əfqanıstandakı
əməliyyatlarının mühüm həlqəsinə çevrildi. Müttəfiqlər Azərbaycan ərazisindən
NATO-nun Avropadakı qüvvələri ilə Əfqanıstandakı sülhməramlı qüvvələr arasında
hərbi yüklərin daşınması üçün istifadə ediblər.

Bütün bu amillərin birləşməsi ona gətirib çıxardı ki, Azərbaycan Respublikası qısa
müddət ərzində Avropa İttifaqının da sıx əməkdaşlıqda maraqlı olduğu mühüm
regional oyunçuya çevrildi. Beləliklə, son illərdə baş verən beynəlxalq sarsıntılar, Aİ-
nin şərqə doğru genişlənməsi prosesi və Avropanın enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı artan
narahatlıq əməkdaşlığın Avropa Qonşuluq Siyasəti adlanan yeni mərhələsinə keçiddə
həlledici rol oynamışdır.
1. Abbasbeyli A., Hasanov A. Azerbaijan in the system of international and
regional organizations. Baku: Azerneshr, 1998. 2. Andoura S., Timmerman P.
Governance of the EU: The reform debate on the European agencies reignited.
EPIN Working Paper. №19. October, 2008. 3. Aydın U. Energy Policies of the
European Union: Logistic Dimension of Baku Petroleum, International Law
and Policy, Volume 10, Issue 40, 2014. pp. 45-52. 4. Baban I.. Place and Role
of Azerbaijan in Euro-Atlantic Energy Security. Azerbaijan Geopolitical Base,
Or Geostrategic Player, Strategic Research Center, Azerbaijan Focus Magazine,
October-December, 2010, pp. 143-15. 5. Baba-zade M.V. Azerbaijan-EU:
directions of cooperation and interaction // Proceedings of the scientific
conference dedicated to the 80th anniversary of the President of the Republic
Heydar Aliyev. April 25, 2003. Baku, 2003. 6. Bolgova I. Eastern Partnership:
European Union in Search of a New Foreign Policy Identity // European Union
in the 21st Century: Time of Testing, Ed. O.Yu. Potemkin (Ed.), N.Yu.
Kaveshnikova, N.B. Kondratieva. M .: The whole world, 2012. 7. Bolgova I.V.
EU policy in the Caucasus and Central Asia. Origins and formation / Under
total. Ed. A.V. Malygina. Moscow: Navona, 2008. 8. Busygina I.M. Traditional
concepts and new realities: sovereignty in the European Union / IM.
Busygina // Sovereignty: the transformation of concepts and practices / Ed. M.
Ilyin and I. Kudryashova. M: MGIMO, 2008. 9. Chernikov G.P. Europe at the
turn of the 20th - 21st centuries. Problems of Economics. M.: Drofa, 2006. 415
p. 10.Chernyavsky S.I. New path of Azerbaijan. M .: Azer-Media, 2002.
11.CIS countries between Russia and the EU (economy and external relations
of the states of the "neighborhood zone") / Edited by Glinka, SP, Kosikova, LS.
- Moscow: IE RAS, 2007. 12.Commission staff working document.
Implementation of the European Neigbourhood Policy in 2007. Progress report.
Azerbaijan. 3 April 2008; Analysis of 84 the EU’s assistance to Azerbaijan.
European Parliament. Policy department external policies. October, 2008. P.9.
13.Communication from the Commission to the European Parliament and the
Council. Eastern Partnership. COM (2008) 823 final. Brussels, 3.12.2008.
14.Eastern Partnership // Communication from the Commission to the
European Parliament and the Council. // COM (2008) 823 final. 2008.
December, 3. 15.Ediger V. Sh. The Relationship Between Energy Supply
Security and National Security, Energy Supply Security Symposium, Ankara:
Sarem Publications. 2007 16.EU-Azerbaijan action Plan. «Eu Press release». -
Brussels, 2006, 14 november. 17.Eyvazov D. The security of the Caucasus and
the stable development of the Republic of Azerbaijan. Baku: Nurlan, 2004.
18.Fritz V. New divisions in Europe? East-East divergence and the influence of
European Union enlargement // Journal of International Relations and
Development. Vol.8. 2005. P.205-206. 19.Furman E.D. The idea of integration
into the EU and the CIS: the social base and alternatives // Modern Europe.
April-June 2007 20.Gasymzade R.S. Azerbaijan and the European Union: New
Neighborhood Policy. Baku, 2011. 151 p. 21.Geopolitics or partnership?
Central Asia after the Russian-Georgian war. DGAP Aktuell. №2. February,
2009. 22.Guseynov F. Azerbaijan in the geopolitical strategy of the European
Union // Caucasus and globalization. Journal of socio-political and economic
studies. Institute of Strategic Studies of the Caucasus. T.4, - Issue 3-4, 2010.
Sweden. 23.Hagverdiev M.B. Pan-European security and Azerbaijan at the
present stage / MB Hagverdiev. - Baku: Elm ve Tehsil, 2011. 232 p.
24.Halbach U. Die Krise in Georgien: Das Ende der “Rosenrevolution”?
SWPAktuell №61. November 2007; Analysis of the EU’s assistance to
Georgia. European Parliament. Policy department external affairs. 2008.
25.Huseynova Kh. K. Azerbaijan in the system of European integration
processes / Kh. K. Guseinova. Baku: Military Publishing, 1998. 280 p. 85
26.Independent Azerbaijan: new landmarks / Ed. EAT. Kozhokinoy. Moscow:
RISI. Volume 1, 2000. 27.Internet page of the President of the Republic of
Azerbaijan I. Aliev [Electronic resource]. Access mode:
http://www.president.az/ articles = 20070813041742459 &. Ver. from the
screen. 28.Jerrah U. Energy Security and European Union, Energy Diplomacy.
Istanbul: Beta Publishing House, 2015. pp. 150-171. 29.Joint letter on Wider
Europe by Commissioner Chris Patten and High Representative Solana. 8
August 2002; Wider Europe-Neighbourhood: A New Framework for
Reltionswith our Eastern and Southern Neighbours. COM (2003) 104 final.
Brussels, 11.3.2003; European Neighbourghood Policy. Strategy Paper. COM
(2004) 373 final. Brussels, 12.5.2004. 30.Kosolapov H.A. Globalization:
Essential and International Political Aspects // World Economy and
International Relations. 2001. № 3. 31.Kuzmina E.M. Geopolitics of Central
Asia. Moscow: Nauka, 2007. 151 p. 32.Lebedeva M.M. World Politics: A
Textbook for Universities / M. M. Lebedeva. 2 nd ed., Rev. and additional. -
M.: Aspect Press, 2007. - 365 p. 33.Lynch D. The new Eastern Dimension of
the enlarged EU // Chaillot Papers № 64. Partners and neighbours: a CFSP for a
wider Europe. September, 2003. 34.Melvin N., Boonstra J. The EU strategy for
Central Aisa @ Year one. EUCAM Policy Brief. №1. October, 2008. P.4,8.
35.Moshchelkova N.A. Regional policy of the European Union .: Dis .... kand.
Cand. Political. Science. М .: 2006. 153 p. 36.Nuriyev E. EU policy in the
South Caucasus: A view from Azerbaijan. – Brussels: CEPS, 2007.
37.Ostapenko E. The European Union and Azerbaijan signed an agreement on
readmission. 02/28/2014. // The site of the news agency "Festnews". 38.Pamir
N. Global Energy Policy and Turkey, 6. Energy-Global Symposium on Energy
Policy and Reality of Turkey, Ankara, 2007.pp. 25-37. 86 39.Parkes R.
Mobility partnerships: valuable addition to the ENP repertoire? A checklist for
revitalizing ENP. SWP Working Paper 2009/03; Boniface J., Wesseling M. La
politque de voisinage face au délicat dilemma de la mobilité. EIPSCOPE
2008/3. 40.Pashkovskaya I.G. European Union: the energy policy towards the
 new independent states // Analytical reports of the Moscow State Institute of
International Relations (MGIMO) of the Ministry of Foreign Affairs of the
Russian Federation. - July 2009. Issue 1 (22). Moscow .: Publishing House of
MGIMO (U). 41.Pashkovskaya I.G. The Nabucco gas pipeline: the project of
creation // World Economy and International Relations. 2010. No. 4.
42.Ragimov A.A., Hasanov R.M. Transformational processes and the problem
of national security in Azerbaijan. Baku: INFO, 2003. 43.Rettman A. Values to
form core of EU «Eastern Partnership” // EUobserver. 18.03.2009.

1.3

Azərbaycan Respublikası beynəlxalq təşkilatların işində fəal iştirak edərək milli mara
qlarını qlobal siyasətdə müdafiə etməklə üzləşdiyi təhlükəsizlik problemlərinə tərəfda
ş dövlətlərin diqqətini cəlb edir. Müxtəlif maraqların toqquşduğu Cənubi Qafqaz regio
nunda balanslaşdırılımş xarici siyasət xətti yürüdən rəsmi Bakı bütün beynəlxalq və re
gional məsələlərə münasibətdə beynəlxalq norma və prinsiplərə əsaslanaraq ayrı-ayrı 
dövlətlər və təşkilatlarla bərabərhüquqlu və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan əlaqələrə üstü
nlük verir. Azərbaycanın belə əməkdaşlığın inkişafına böyük önəm verdiyi nüfuzlu tə
şkilatlardan biri də Avropa İttifaqıdır (Aİ).
Avropa və Asiyanın kəsişmə nöqtəsində yerləşən Azərbaycanın strateji mövqeyi Avro
pa İttifaqına üzv dövlətlərlə siyasi və iqtisadi münasibətləri inkişaf etdirməkdir. Avro
pa İttifaqı tərəfindən irəli sürülmüş Vahid Avropa Birliyi formulu Azərbaycan üçün ç
ox önəmlidir. Bu model
region dövlətlərlə nüfuzlu qurum arasında əməkdaşlığın ən müxtəlif istiqamətlərdə m
öhkəmləndirilməsinə yönəlib. Təşkilatla 1993-cü ildə əsası qoyulmuş diplomatik mün
asibətlər son 16 ildə qarşılıqlı maraqlar əsasında yüksələn xətlə inkişaf etmişdir.

Avropa İttifaqı ilə çoxşaxəli əməkdaşlıq Azərbaycanın xarici siyasət doktrinasında mü
hüm istiqamətlərdən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Rəsmi Bakı Avropa İttifaqı ilə b
ir sıra hüquqi sazişlər imzalamaqla azad bazar iqtisadiyyatının tam bərqərar olması, in
san hüquqlarına və milli azlıqların hüquqlarına riayət edilməsi məsələlərinə dair təşkil
ata nəzarət-yoxlama səlahiyyətləri vermiş, əvəzində qurumdan ölkəmizə qarşı hər han
sı diskriminasiya xarakterli qərarın qəbul olunmayacağına təminat almışdır.

1996-cı ildə Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında "Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqı
nda" sazişin imzalanması ikitərəfli münasibətlərin hüquqi bazasının formalaşdırılması 
baxımından da vacib əhəmiyyət daşımışdır. Saziş çərçivəsində Avropa Birliyinin Azə
rbaycanda bazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə bəzi struktur islahatlar
ının aparılmasına, özəlləşdirmə proqramına, infrastruktur layihələrinin reallaşmasına 
maddi və texniki yardımları nəzərdə tutulmuşdur. Təkcə bu proqram çərçivəsində birli
k Azərbaycana 100 milyon avrodan çox vəsait ayırmışdır. Həmin sazişin bəzi maddəl
əri Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi ilə Avropa Parlamenti arasında əməkda
şlığı nəzərdə tutur və ötən müddətdə bu sahədə də uğurlu işlər görülmüşdür. Tərəflər 
Parlament Əməkdaşlığı Komitəsinin yaradılması və fəaliyyət mexanizmləri barədə də 
razılığa gəlmişlər.

Avropa İttifaqının Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsinin təyin olunması və Cən
ubi Qafqaz ölkələri ilə yeni qonşuluq proqramı təşkilatın regiona ciddi maraq göstərdi
yini bir daha təsdiqləyir. Avropa İttifaqı Azərbaycana regionun lider dövləti kimi yan
aşır və respublikamızda həyata keçirilən iqtisadi-siyasi və hüquqi islahatları yüksək qi
ymətləndirir. Cənubi Qafqaz və Orta Asiya regionunun iqtisadi yüksəlişi bilavasitə Az
ərbaycanla bağlı olduğundan təşkilata üzv dövlətlər ölkənin geosiyasi əhəmiyyətini və 
rolunu düzgün dəyərləndirməyə çalışırlar. Təsadüfi deyil ki, Avropa İttifaqının 2004-
cü ildən həyata keçirdiyi "Yeni qonşuluq siyasəti" proqramının aparıcı qollarından bir
ini də məhz respublikamızla birgə iqtisadi layihələrin reallaşdırılması təşkil edir. Proq
ramın uğurla icra olunması üçün Avropa İttifaqı tərəfindən 225 milyon avro məbləğin
də vəsait ayrılmışdır.

Azərbaycan bu proqram çərçivəsində Avropa İttifaqı ilə iqtisadi, siyasi, hüquqi və inzi
bati islahatları həyata keçirmək imkanı qazanır, bu məqsədlə təşkilatın texniki-
maliyyə dəstəyini alır. Ölkəmiz "Yeni qonşuluq siyasəti" proqramı çərçivəsində təşkil
atdan onun daxili bazarlarına çıxış kvotası, işçi, əmtəə, xidmət, investisiya-kapital res
urslarının sərbəst dövriyyə imkanını əldə edir. Bundan əlavə, yeni proqram çərçivəsin
də əməkdaşlıq Azərbaycana Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin qurulması
, güzəştli ticarət və kredit rejiminin yaradılması, əmək, bazar münasibətləri və miqrasi
ya, narkobiznes və mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizə, investisiyaların təşviqi, yeni 
maliyyə mənbələrinin cəlb edilməsi imkanlarını genişləndirir.

2004-cü ilin mayında imzalanmış "Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında tərəfdaşlıq 
və əməkdaşlıq haqqında" saziş ikitərəfli əlaqələrin daha da dərinləşməsi, ölkəmizin iq
tisadi cəhətdən inkişaf etmiş Avropa məkanına inteqrasiyasının sürətlənməsi,
regional əhəmiyyətli müştərək layihələrin həyata keçirilməsi baxımından mühüm əhə
miyyət kəsb edir. Əvvəllər Azərbaycanla üç Qafqaz respublikasından biri kimi əlaqələ
r quran Avropa İttifaqı bu sazişlə ikitərəfli əməkdaşlığın gücləndirilməsi niyyətini açı
b ortaya qoymuşdur.

2006-cı il 14 noyabr tarixdə Avropanın "Yeni qonşuluq siyasəti üzrə fəaliyyət planı" t
əsdiq edilmiş, ölkələrin ərazi bütövlüyü ilə bağlı prinsiplər dəstəklənmişdir. Avropa İt
tifaqı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını bir daha bəyan edir. Avropa İttifaqı 
2007-2013-cü illəri əhatə edəcək yeni qonşuluq siyasəti üzrə fəaliyyət planı üçün büd
cəsindən 11 milyard 181 milyon avro dəyərində vəsait ayırıb. Bu vəsait Avropa İttifaq
ının qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı əməkdaşlığı möhkəmlətmək üçün milli və beynəlxalq 
proqramların həyata keçirilməsinə sərf ediləcək. Azərbaycanın qoşulduğu 7 ili əhatə e
dən fəaliyyət planı təkcə Avropa İttifaqının imkanları hesabına həyata keçirilməyəcək
. Azərbaycanda yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan böyük sayda öhdəliklərin reallaşma
sı üçün başqa maliyyə mənbələrindən də istifadə olunacaq. Sənəddə Avropa qonşuluq 
siyasətinin əsas istiqamətləri - iqtisadi inteqrasiya, mütəmadi siyasi və mədəni əlaqələ
r, eləcə də sərhəd əməkdaşlığı nəzərdə tutulub. Avropa qonşuluq siyasəti ölkələrin Av
ropaya iqtisadi inteqrasiyasını təmin edən proqramdır.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin bu günlərdə Belçika Krallığına işgüzar səfəri d
ə əlamətdar olmuşdur. Səfər bir daha təsdiq etdi ki, Azərbaycanla Avropa İttifaqının ə
laqələri Avropa Qonşuluq Siyasəti çərçivəsində uğurla inkişaf edir və bu əməkdaşlıq "
Şərq tərəfdaşlığı" təşəbbüsünün reallaşması ilə yeni mərhələyə daxil olub. Prezident İl
ham Əliyev Avropa Komissiyasının sədri Joze Manuel Barrozi, Avropa İttifaqı Nazirl
ər Şurasının baş katibi, ümumi xarici və təhlükəsizlik siyasəti üzrə nümayəndəsi Xavy
er Solana ilə görüşərək Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı arasında əlaqələrin perspektivl
əri, regiondakı vəziyyət, enerji sahəsində əməkdaşlıq, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsi ətrafında geniş fikir mübadiləsi aparmışdılar. Qurumun təmsilçil
əri Azərbaycanın regionda iqtisadi əməkdaşlığa, bölgənin təhlükəsizliyinin təmin olun
ması işinə öz töhfəsini verdiyini bildirmişdilər.

On ildən artıqdır ki, Azərbaycan və Avropa İttifaqı ilə imzalanan Tərəfdaşlıq və Əmə
kdaşlıq Sazişi mühüm nəticələr vermişdir. Qeyd edək ki, Avropa İttifaqı Azərbaycanı
n ümumi xarici ticarətində təxminən 30 faiz təşkil edərək bu ölkənin əsas ticari tərəfd
aşıdır. Prezident İlham Əliyev Belçika Krallığına işgüzar səfəri zamanı bildirmişdir:
"Bizim iqtisadi inkişafın şaxələndirilməsi, sərmayələr və iqtisadi islahatlar siyasətimiz 
onunla nəticələnmişdir ki,
biz artıq neft və qazdan asılı deyilik. Neft və qaz iqtisadiyyatımızda əvvəldə olduğu ki
mi, həlledici rol oynamır. Biz iqtisadi islahatları davam etdiririk. Ötən il Dünya Bankı 
özünün "Doing
Business" hesabatında Azərbaycanı bir nömrəli islahatçı ölkə elan etmişdir.

Azərbaycanda, həmçinin siyasi islahatlar aparılır. İqtisadi və siyasi islahatlar paralel ş
əkildə həyata keçirilir. Bizim üçün Avropa İttifaqı ilə münasibətlər vacibdir, çünki biz 
istəyirik ki, həyatımızın bütün meyarları Avropa İttifaqının meyarlarna uyğun olsun. 
Həmin əlaqələrimiz çox möhkəmdir, onların yaxşı gələcəyi var və ikitərəfli maraqlara 
əsaslanır".

Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasındakı əlaqələr yeni mərhələdə uğurla inkişaf edir. 
"Şərq tərəfdaşlığı" təşəbbüsü çərçivəsində münasibətlərin daha da möhkəmlənməsi nü
fuzlu Avropa qurumunun ölkəmizə verdiyi böyük önəmi bir daha təsdiqləyir.