You are on page 1of 122

Kumtluang

BU LINA

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

STATE COUNCIL OF EDUCATIONAL RESEARCH AND TRAINING


MIZORAM : AIZAWL
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
THUHMAHRUAI

SCERT chuan Mizorama zirna changtlung leh \ha a awm theihna tura
hma a lak mek reng laiin RTE Act, 2009 chuan mawhphurhna thar a rawn
pe a. Mizoram Elementary Education tana zirlai bithliah tur leh zir tur duang
tur leh zirlaite zir thiam chin leh an hmasawnna endik dan tur te duang turin
Academic Authority atan a ruat a ni. Heng kan mawhphurhna tihlawhtling
tura kan hma lakna atan Elementary school-ah zirlai bu thar buatsaih a ni.
RTE Act leh National Curriculum Framework 2005 te ngaihpawimawh

is M
hre reng chunga zirlai bute taima taka buatsaihtu, mi thiam leh ka

bl RA
d
thawhpuite chungah lawm thu ka sawi a. Kum 2020 – 21 a\ang khan

he
Energized textbook hman \an a ni a. Heng textbook-ah te hian QR code
pu O
re IZ

(Quick Response Code) dah an ni a. Hei hi zirtirna puitu tur a ni.


be M

Class I – VIII zirlai naupangte hman tur zirlai bute hi ka thawhpui


zirtirtute leh zirlai naupangte hman turin lungawi tak leh chhuang takin ka
o RT

hlan a. A buatsaihtuten naupangte tana zir nuam zawng tak tura an buatsaihte
tt E

chu, zirlaiten nuam ti taka an zir ngei ka beisei.


no SC
©

Aizawl LALDAWNGLIANI CHAWNGTHU


25th Nov., 2020 Director, SCERT
Mizoram:Aizawl
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
ZIRTIRTU HRIAT TURTE

Primary school naupangte chuan in lama an zir thiam \euh tawh Mizo
\awng hi pawl khat a\angin awmze nei zawkin an zir \an a. A tahtawl t>in pawl tinah an
zir chho zel dawn a ni. Chuvangin thiam ngei tura naupang tinte zirtira, an thiam ngei theih
n^n an tih tur chanpual tam tawk p>k leh awmze neia kaihhruai a \ul hle a ni. Hmanlai
a\anga kan zir dan phung pangngai ngawt hi tunlai khawvel \hang zelah a t^wk zo ta
lo ni berin a lang. Chuvangin Mizo \awng zirtirin hengte hi tihpui \hin a duhawm hle:

1. Awmze hriaa an ngaihthlak thiam n^n \awng ri ngaihthlak tamtir tur a ni.
An \hiante thusawi te, zirtirtu thusawi te, thu puan te, tlangau te, puitling
thusawi te, thil chhiar ri te ngaihthlaktir \hin ni se. Hemi atan hian classroom
chhung leh pawnah inkhualtelem leh lemchan hun te siam \hin theih a ni.

is M
bl RA
2. Naupangten an mamawh leh harsatnate an sawi chhuah thiam \heuh theih

d
nan \awng vena hun siamsak tur a ni. Inbiakna (conversation) hun te, sawi

he
pu O
hona hun te, t$t$ hona hun te, an zirlai an sawina hun te, mi hmaa thu sawina
hun remchang te, lemchan hmanga \awngtir te, an thil hmuh leh hriat sawi
re IZ

chhuahna hun te buatsaihsak tur a ni.


be M

3. Zirlai naupangten Mizo \awng chhiar an thiam n^n leh lehkha chhiar an
o RT

ch^k nan milem bu tam tawk hlui theih ni se. Hemi atan hian library period
siam a, Library nei lo pawhin milem bu, magazine, thawnthu bu, leh a
tt E

dangte khawn khawmin classroom-ah library corner siama hmantir \hin


no SC

ni se. Chu b^kah lehkha chhiar an chin \han n^n an chhiar thiam t^wk tur
thu ziak \ha tarsak \hin ni se.
©

4. Chhiar ai maha thiam har chu thu ziak hi a nih avangin naupangte lehkha
ziak tura chawh phur a \ul hle a ni. Naupangten lehkha chhiar an ch^kna
turin a tir t> a\angin kut zung\ang hmangin boruakah leh balu-ah te ziak
zirtir \hin ila. An kut h<ma ziahpui an ngai a nih pawhin ziahpuia, chhui
turte buatsaihsak \hin tur a ni. An ziah ang angte ngaihhlutsakin ziak zel
turin fuih \hin ni se. Hetianga an thil ziakte hi classroom-ah tar chhuah
ngei \hin tur a ni. Naupangte chu classroom leh pawnah an thil ziah ch^k
zawng thu leh hla ziahtir \hin ni sela. An vei z^wng te, mawi an tih z^wng
te, an thil hmuh leh hriatte ziahtir a, a lemte nen pawh ziahtir \hin ni se.
Heng naupangte kutchhuak hi a vawn \hatna tur b^wm siamsak a, chutah
chuan dah khawm ni se. A \ul dan ang leh awmze neia pho chhuahsak
\hina, mi hmuh theih tura tar chhuah \hin bawk ni se.
5. |awng chu skill a nih avangin practice tam t^wk a ngai. Chuvangin, thiam
tur chuan ngaihthlak, sawi, chhiar, ziah tam hrim hrim a \ul a. A bu-a tih tur
pek b^kah a tam thei ang ber tih tur pek tur a ni a, milem hmanga infiam
te, \awng hmanga infiam te, in\awng ransiak te, inziah nalhsiak te tihtira
nuam ti taka zir tur a ni.

6. |awng zirtirtu chuan naupangte rualin \awng peih te, ziah peih te zir ve
nghal zel mai tur a ni. Naupangte chu hmun hrang hrang tlawhna hun te,
mi chi hrang hrang kawmna hun te, an thil hmuh leh tawnhriatte \awngka
leh ziaka reportna hun te siamsak tur a ni. Chuvangin, naupangte chu diary/
file/portfolio te neihtir \heuh theih ni se a \ha hle. Scrap bu te pawh siamtir
ni se.

7. T$t$ hona (conversation) hi \awng zirna atan ngaihthlak leh sawi chhuah

is M
kawnga \angkai tak a nih avangin naupangte chu a inkawp t> t> te, a hl^wm

bl RA
(group) tea \hena zirtirtu tel leh tel lo va, sawi hona hun an neih theih dan

d
ngaihtuahsak fo ni se. Chumi atan chuan hnah te, hmawlh te, bur leh thil

he
pu O
dangte ken khawmtir a, sawi hona hmanruaah hman \hin ni se.
re IZ


be M

PAWL LI-A MIZO |AWNG ZIRTIRIN A TUMTE (OBJECTIVES)


o RT

1. A sawitu hmu kher lo pawha mi thusawi leh kaihhruaina thute hriat thiamtir.
2. Thil nihphung sawi fiah te, tawnhriat sawi chhawn leh zawhna chhan
tt E

thiamtir.
no SC

3. Thawnthu bu leh chanchin bu chhiar thiamtir.


4. Chhinchhiahna lar zual hman thiamtir.
©

5. Hnam ro hlu ngaisang tur leh nun kawng dik ngaisang tura zirtir.


PAWL LI ZIRLAITEN AN THIAM NGEI TURA BEISEITE

1. Ngaihthlak thiam (Listening):

i) An tlangn>l lohna hmunah pawh mi thusawi awmzia an hre thei


ang.
ii) Mita an hmuh loh, radio-a thusawi te, phone-a mi thusawi te, tlangau
thu puan te pawh an hrethiam ang.
iii) Thil ti tura kawhhmuhna chi hrang hrang a indawta z^wm thei
khawpin an hrethiam ang.
2. |awng thiam (Speaking):
i) Thil awm dan leh nih dan an sawi fiah thiam lehzual tawh ang.
ii) An thil tawn leh hmuhte an sawi chh^wng thiam ang.
iii) Mizo \awng tualleng chu a thl<k dan dik takin an hmang thiam ang.
iv) Awmze neiin zawhna an zawt thiam ang.

3. Chhiar thiam (Reading):


i) Mi dangte kutziak an chhiar thiam ang.
ii) Chanchin bu leh naupang pual magazine an chhiar thiam ang.
iii) Thawnthu tawi t> t> nuam ti takin an chhiar thei ang.

is M
bl RA
d
4. Ziah thiam (Writing):

he
pu O
i) Hawrawppui leh punctuation mark awlai deuhte an hmang thiam
ang.
re IZ

ii) |hian lehkhathawn leh chawlh dilna an ziak thiam ang.


be M

iii) Kutziak hawrawppui leh hawrawpt> hmangin sentence tawi mawi


o RT

leh chhiar nuam takin an ziak thiam ang.


iv) |awngkam hman dik loh lar zual an hriain a dikin an hmang/an
tt E

ziak thei ang.


no SC

5. Thumal hriat (vocabulary):


©

i) Mizo \awng thumal 1500 vel an hria ang.

TEHNA (EVALUATION)

Pawl li-ah chuan Oral test te, Written test te, Observation leh Check list
te pawh hmanga teh \hin tur a ni a. Grade emaw, mark emaw hman theih a ni a, mahse
a sawi fiahna (qualitative judgement of achievement and areas requiring attention) leh
puih an ngaihna laite chiang taka lantir tur a ni.

Assignment/homework hi ni khatah minute 18 vela an tih zawh theih tur


ang pek \hin tur a ni. Assignment/homework hi kar khat chhungin darkar hnih awh vel
a ni tur a ni. Heng tehnate a\ang hian thiam chhuah tura beiseite (expected learning
outcomes) an tih theih leh theih loh dan lo chhinchiah tur a ni. Pawl li naupangte chu an
lo leik^ng ve tawh a, chuvangin language project pahnih tal ti tura beisei an ni.
PAWL IV ZIRTIR DAN

Pawl III leh IV zirlaite chu an lo leik^ng deuh tawh a; chhiar leh ziakte
pawh eng emaw chen an lo thiam tawh avangin hetiang hian zirtirna kalpui nise.

1. Zirlaite tuipui z^wng leh ngainat z^wng sawipui a, an sawi chhuah ve theih
n^na zirtirtuin kaihhruai ni se.

2. Thu sawi an hriatthiam dan hriat tuma zawh let \hin ni se.

3. Zirlai bu b^kah thu ziak chhiar nuam leh awl deuh thlan chhuaha chhiartir
\hin tur a ni.

is M
4. An tawnhriat (experience) a\anga thil sawitir leh ziahtir \hin ni se.

bl RA
d
5. Mi thusawi – radio emaw, television emaw ngaihthlaktira, an thusawi

he
pu O
tlangpui sawi chhuah leh ziahtir ni thei se.
re IZ

6. Thawnthu sawitir te, thawnthu phuah zawmtir te leh ziah zawmtir tur te
be M

buatsaihsaka tihtir \hin tur a ni.


o RT

7. An ph^k tawk ang project ngaihtuahpuia tihtir ni se.


tt E

8. Naupangten an sawtpui theih tur teaching aids chi hrang hrang – chart,
no SC

flash card leh magazine chi hrang hranga milemte hman \angkai tum tur a
ni. Chung an thil hmuh a\anga an hriatthiam dan chin hriata, an ngaih dan
sawitir tum tur a ni. Naupangte nen heng hmanruate hi siamin, an khawn
©

khawm thei bawk a ni.

9. Classroom pawn lamah infiam leh thil dang tihpui tam a \ha.
A CHHUNGA THU AWMTE

UNIT ZIRLAI THUPUI PHEK

I 1 Par mawi vulna 1-3


2 |awngkam hman dik 4-7
loh \henkhatte

II 3 Lehkhabu 8 - 13
4 Hawrawppui hmanna 14 - 17

is M
III 5 Punctuation 18 - 20
6 Ram chaichim leh in 21 - 25
bl RA
d
chaichim

he
pu O
re IZ

IV 7 Lawngte tuipui dawh 26 - 29


cham chungah
be M

8 Pafa l>n d>ng 30 - 37


o RT

V 9 Pa chak – Saizah^wla 38 - 44
tt E

10 Savate 45 - 48
no SC

VI 11 I k<t ang u 49 - 55
©

12 Thufingte 56 - 58

VII 13 Mizo kan nih kan lawm e 59 - 62


14 Felate chhung 63 - 70

VIII 15 Ro ph<m r<k 71 - 77


16 Haud^ng l>ng 78 - 81

IX 17 Lehkha i thawn ang u 82 - 86


18 Chungl>ng leh hnuail>ng indo 87 - 96

X 19 Tui mal far t> t> chu 97 - 101


20 Hmasang silhf>n 102 - 106
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
ZIRLAI 1

PAR MAWI VULNA

1. Par mawi vulna hmun tinah te,


Lalpa a awm z>l \hin;
Tu nge tlan bosan thei ang le?
Ram tinah i awm si.

is M
2. Zan thimin min rawn nan laiin,

bl RA
Aman min v>ng z>l \hin;

d
Kan Pa min v>ng rengtu a ni,

he
pu O
Muangin min chawlhtir \hin.
re IZ
be M

3. Sikula kan awm laite hian,


o RT

Min awmpui z>l fo \hin;


Châkkh^i tinreng kan dil phawt chuan,
tt E

Aman min pe z>l \hin.


no SC
©

1
TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang rawh.

(a) Khawiah nge Lalpa a awm \hin?


________________________________

(aw) Tuin nge min veng?
________________________________

is M
(b) Engtia kan tihin nge Lalpan thil min pek?

bl RA
________________________________

d
he

pu O
2. Heng thu awmzia hi hrilh fiah rawh.
re IZ
be M

(a) ch^kkh^i ____________________


o RT

(aw) muangin ____________________


tt E

(b) tinreng ____________________


no SC

3. Hengte hi han chhunzawm teh.


©

(a) Pangpar ka hmuh apiangin ___________________


_________________________________________

(aw) Zan thim a lo thlen hian _____________________
_________________________________________

(b) Ka pa ka hmuh hian ________________________


_________________________________________

2
(ch) Sikula ka awm lai hian ______________________
_________________________________________

(d) Ka \awng\ai hian __________________________


_________________________________________

4. Hengte hi a inmil thai zawm rawh.

(a) pangpar (1) zir

is M
bl RA
(aw) zan (2) pe

d
he
pu O
(b) sikul (3) vul
re IZ
be M

(ch) dil (4) thim


o RT

5. A âwl dah khat rawh.


tt E
no SC

(a) _______ min v>ng rengtu a ni.


©

(aw) ___________kan awm lai te hian.

(b) Muangin min ___________ \hin.

6. Pangpar hming in hriat apiang han ziak teh u.

7. Eng pangpar nge mawi i tih ber?

8. He hla hi thiam takin sa rawh u.

3
ZIRLAI 2

|AWNGKAM HMAN DIK LOH


|HENKHATTE

Dik lo Dik Sawi fiahna

1. Zing chaw T<k\huan : Mizovin ni khatah chaw


Chhun chaw Chawchhun vawi thum kan ei \hin a.

is M
Tlai chaw Zanriah Zing lama kan ei hi

bl RAt<k\huan’ a ni a. Chhuna

d
he
kan chaw ei \hin hi
pu O
‘chawchhun’ a ni thung
re IZ

a. Ram lama chhuna chaw


be M

kan ei hi ‘chawf^k’ kan ti


o RT

thung a ni. Tin, tlai lama


tt E

chaw kan ei hi ‘zanriah’


no SC

tih a ni.
©

2. Vawiin zan Zanin : Vawiin zan, tun zan tihte


Tun zan hi hman dan dik lo a ni a,
‘zanin’ tih tur a ni.

3. Nachin Nichin : Mizo \awngah nachin a
awm lo va, nichin tih a ni.
Nichin chu hun kal tawh
la rei vak lo sawina a ni a;
nakin a awm a, chu chu rei
lo t>a hun lo la awm tur
sawina a ni.

4
4. Mei mei mai mai : Ka l>ng mei mei ti lovin,
Ka l>ng mai mai tih tur a
ni. A kal ta mei a ti lovin
A kal ta mai a tih tur a ni.

5. Deih Daih : A kal deih tawh ti lovin A


kal daih tawh tih tur a ni.

6. Ngaih Ngeih : Ka damdawi ei ka ngaih


ti lovin Ka damdawi ei

is M
ka ngeih tih tur a ni. A vir

bl RA ngaih hle mai ti lovin A

d
he
vir ngeih hle mai tih tur a
pu O
ni.
re IZ
be M

7. Meian bei Maian bai : Mizo chawhmeh l^r tak


o RT

maian bai hi meian bei tih


tt E

loh tur a ni.


no SC

8. Tui in h^l Tui h^l : Ka tui in a h^l tih a dik


©

lo va; ka tui a h^l tih tur


a ni. Tui in a hal thei lo;
tui a h^l a, tui kan in \hin
a ni. Tui ka hal tih pawh
\awng dik lo a ni.

9. Muthilh- Mut chhuak : Hei pawh hi mut chhuak


chhuak tih mai tur a ni. Ka muthilh
a chhuak ti lovin ka mut a
chhuak tih tur a ni.

5
10. Khawngaih- Khawngaih- : Thl^k leh awm hi hman
thl^kawm thlak kawp chi a ni lo.
A khawngaihthlakawm
ngei mai ti lovin
a khawngaihthl^k
ngei mai tih mai tur a
n i . L a i n a t t h l a k a wm ,
l u n g c h h i a t t h l ^ k a wm
tih te pawh a dik lo.
Huatthlalaawm pawh

is M
huatthlala a ni mai, awm

bl RAbelh a \<l lo.

d
he
pu O
11. Nopang Naupang : N a u p a n g t i h n a n a
re IZ

Nopang tih ching kan


be M

awm \hin a, hei hi a dik lo


o RT

va, ‘Naupang’ tih zel tur


tt E

a ni.
no SC

TIH TURTE
©

1. Heng \awngkam zinga tlar tina a dik ber thlang chhuak


rawh.
(a) vawiin zan, zanin, tun zan.
(aw) zing chaw, tlai chaw, zanriah.
(b) lainatawm, khawngaihthlakawm,
lungchhiatthlakawm.
(ch) chhun chaw, tlai chaw, t<k\huan.

6
2. |awngkam dik lo lai siam \ha rawh.
(a) Nachinah chaw ka ei
(aw) I tui in a h^l em?
(b) He nopang hi a muthilh a chhuak lutuk.
(ch) A damdawi min chawh chu ka ngaih hle mai.
(d) Lehkhabu ka chhiar mei mei.

is M
3. A dum bika ziahte hi a ziah dan tur dikin ziak \ha
bl RA
d
rawh.

he
pu O
(a) I lo kal lo chuan a pawi ang.
re IZ
be M

(aw) I ziah zo hunah ka lo en ang e.


o RT

(b) Maite kang nge i duh a chhum?


tt E

(ch) Eng tikah nge i lo thleng?


no SC

(d) Dar eng zatah nge i tho?


©

4. Project work
Naupangte chu \awngkam hman dik loh dangte zawng
chhuak turin project pek ni se. Hman dik lohte chu ziah
chhuahtir a, a dik pawh a z^wnah z>l ziak tura tih ni se.
An zawn chhuahna tur (source) e.g: nu leh pa te, unau te,
mi dangte r^wnin, chanchinbu hlui te en se, library-ah te
pawh kal ve se (a awm chuan).

7
ZIRLAI 3

LEHKHABU

Tuk khat chu Pu Zara hian ni lum ai pahin lehkha a


chhiar melh melh a. Chutih lai chuan a tute pahnih, Rema leh
Diki an lo kal a. Rema chuan, “Ka pu hi lehkha chhiar a peih
ngawt mai, a chhiar reng maiin ka hria,” a ti a. Diki chuan,

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

“Nia, a chhiar peih khawp mai, kei pawh chhiar ve turin min ti
\hin a; mahse, ka peih vak lo,” a ti a. Rema chuan a pu hnenah
chuan, “Ka pu, lehkha hi i chhiar i chhiar mai a, a nuam em ni?”
a ti a. A pu chuan, “E! Rema, lehkha i chhiar ve ngai na nge?” a ti
a. Rema chuan, “Chhiar ngai vak lo,”a ti a. A pu chuan, “Lehkha
chhiar hi a nuam mai ni lovin a \angkai asin,” a ti a. Diki chuan,
“Kei chu zirlai bu b^k chu ka chhiar ngai vak lo,” a ti a.

8
Pu Zara chuan, “Anih leh, lehkha chhiar thiam in duh
em?” a ti a. Diki chuan, “Duh e,” a ti a. Pu Zara chuan, “Lehkha
chhiar thiam in duh chuan in chhiar ve \hin a \ul a ni. Lehkha
chhiar hnem apiangin lehkha chhiar an thiam asin,” a ti a. Rema
chuan, “Mahse a peihawm lo e!” a ti a. A pu chuan, “Engah nge
a peihawm loh vang? I tui z^wng tak kha i chhiar mai dawn
alawm,” a ti a. Rema chuan, “Ka pu ka tui z^wng lehkhabu chhiar
tur a awm dawn em ni?” a ti a. A pu chuan, “Awm e a, milem
bu te, thawnthu bu te, nungcha chanchin ziahna bu te chi hrang
hrang a tam alawm,” a ti a. Rema chuan, “Anih leh ka pu, eng

is M
nge lehkha chhiar chu a \angkaina?” a ti a.

bl RA
d
he
Pu Zara chuan, “Lehkha chhiar hnem chuan thil an hre
pu O
hnem a, an fing deuh nge nge \hin. An ngaihtuahna a zau va, an
re IZ

bula awm pawh a nuam duh. Nang pawh fin i duh chuan lehkha
be M

chhiar i peih a ngai a ni,” a ti a. Diki chuan, “E! Chu vang chu a
o RT

ni ngei ngei ang ka pu, \hiante pawh i ngah viau ni,” a ti a. Rema
chuan, “Lehkha a chhiar hnem avangin maw \hiante a ngah?”
tt E
no SC

a ti a. Diki chuan, “Ni e, a chhiar zau va, thil a hria a, sawi tur
a hre tam a. Chuvangin, mite pawh hian kawm nuam an ti a,
©

\hian a ngah phah hle a ni,” a ti a.

Pu Zara chuan, “Kan duh z^wng tak kan chhiar phei


chuan ngaihnawm kan ti lutuk a, eng dang mah kan ngai bik hlei
nem. Chhiar ve \hin mah teh u, a nawmzia in hre ve mai ang,” a
ti a. Diki chuan, “Tih tur i hre lo va, i chhiar mai mai emaw ka lo
ti a. A lo \angkai hle si a. Ka chhiar ve \hin ngei ngei ang,” a ti a.

Diki chuan, “Vawiin chu ka pu zarah thil kan hriat


belh nasa hle mai,” a ti a. Pu Zara chuan, “Lehkha chhiar hnem
hi an inchhir ngai lo a nia, mahni awmna hmun a\angin thil tam

9
tak kan hria a. Tin, ka tan phei chuan intihhlimna \ha tak a
ni. Nangni pawh lehkha chhiar uar ula, in hun ^wl apiangah
lehkhabu \ha chhiar \hin ula; tichuan, a \hatzia in hre telh telh
mai ang,” a ti a.

Rema chuan, “Tun achinah chuan lehkha chhiar ka uar


ang a, chhiar tur lehkhabute pawh ka lei ve \hin tawh ngei ngei
ang,” a ti a. Diki chuan, “U Rem, kei chu tunah pawh lei ka duh
asin. Min va kalpui la,” a ti a. Diki leh Rema chu lehkhabu lei
tur chuan hlim takin an kal ta a.

is M
bl RA
d
he
pu O
Thu pawimawhte
re IZ
be M

peih nungcha hnem ngah


o RT

uar inchhir zar ngaihnawm


tt E

tui peihawm thawnthu ngaihtuahna


no SC
©

TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) Tuten nge lehkha chhiar thiam \hin?
(aw) Lehkha chhiar tam \hatnate kha han sawi teh?
(b) Pu Zara khan Rema kha eng lehkhabu nge chhiar tura
a kawhhmuh?
(ch) Eng vangin nge Diki pu khan \hian a ngah viau?

10
2. I sawi ho teh ang.
(a) In vengah lehkhabu dawr a awm em?
A awm a nih chuan i kal ngai em?
(aw) Eng lehkhabute nge an zawrh? Lehkhabu dawra i
lehkhabu hmuh tawhte chu i \hiante hrilh ang che.
(b) Eng lehkhabute nge in chhiar tawh? Inhrilh tl^ng ang
che u.

3. Nakt<kah lehkhabu dawrah kal dawn ta la, eng nge i

is M
tih ang? I tih turte chu sentence rukin han ziak teh.
bl RA
d
he
(a) ______________________________________
pu O
re IZ

(aw) ______________________________________
be M

(b) ______________________________________
o RT

(ch) ______________________________________
tt E

(d) ______________________________________
no SC

(e) ______________________________________
©

4. A hnuaia entirna pek ang hian dah khat rawh.

(a) Dawr lian


(aw) Bazar hnai
(b) Lehkhabu chhah

11
Heng thu ziah dum bik – lian, hnai leh chhah te hi a
hmaa thu – dawr, bazar leh lehkhabu te sawi fiahna a ni a.
Hetianga sawi fiahna ang chi thu hian a ^wl lai dah khat teh.
(a) Pangpar __________ tak an lei a.
(aw) Thawnthu bu ___________ tak a chhiar.
(b) Huan __________ ah an l>ng.
(ch) Khaw ____________ takah a zin ta.

is M
(d) Nula ___________ tak hian a rawn bia a.
bl RA
d
he
pu O
re IZ

5. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.


be M

(a) muangchang ______________________________


o RT

(aw) inr^wn ______________________________


tt E

(b) thlang ______________________________


no SC

(ch) kawhhmuh __________________________­­­____


©

6. Library-ah i kal tawh em?

I kal tawh chuan a


chanchin han ziak teh.
I la kal lo a nih chuan
lehkhabu dawrah tal i kal
tawh em? I lehkhabu chhiar
chanchin ziak ang che.

12
7. I hun ^wlah eng nge i tih thin? I tih tawh apiangah P
dah la, i la tih ngai loh zawng chu X dah ang che.
a) Lehkhabu ka chhiar.

aw) Ka infiam.

b) TV ka en.

ch) Lehkha ka ziak.

is M
d) Homework ka ti.

bl RA
d
e) Ka insu.

he
pu O
re IZ

f) Pangpar huan ka thlo.


be M

g) Ka l>ng.
o RT

ng) Tui ka chawi.


tt E
no SC
©

8. A hnuaia thu hi vawng rawh u.

LALPA \ih hi finna bul a ni a;


Nimahsela, mi ^te chuan finna leh zirtirna
an hmusit \hin.
Ka fapa, i pa zirtirna che chu ngaithla la,
I nu zirtirna che chu hawisan suh.
I l< atan par\hi mawi tak a ni ang a,
I ngh^wng atan \hi ang a ni dawn si a.

13
ZIRLAI 4

HAWRAWPPUI HMANNA

Class III-ah khan hawrawppui hmanna tl>m kan zir


tawh a; tunah hian kan zir belh leh dawn a ni.

Hawrawppui leh hawrawpt>te hi a nihna leh a lam


theih chu a inang reng a. Mahse, hawrawppui hi a hmanna hun

is M
bik a awm a, chu chu hriat a ngai a ni. Hawrawppui hmanna tura

bl RA
hawrawpt> hman chu a dik lo va, thu ziak thiam lo nihna a ni.

d
he
Hawrawpt> hmanna tura hawrawppui hman pawh a dik chuang
pu O
hek lo. Chuvangin, a hmanna tur hi hriat hran ngei a \<l a ni.
re IZ
be M

Hengahte hian hawrawppui hman a ni \hin:


o RT

1. Mi thusawi sawi chhawn lehnaah:


tt E
no SC

Mi thusawi kan sawi chhawn leh dawnin khungna


(“) dawt chiahah hawrawppui hman z>l tur a ni.
©

Entir nan: Mauruangi chuan, “Ka nu, \ang


fan fan,” a ti a.

2. Hming hmaa nihna (title) bulah:



Entir nan: Dr. Rengpuia, Nl. Dawngi,
Rev. Vanngaia, Tv. Sangtea

14
3. Lam tawi \henkhatah:

Entir nan: YMA, SCERT, MP, MUP, MHIP,


MZP, MA, BA

4. Kristiante Pathian hming bulah:

Entir nan: Pathian, Lalpa, Jehova, Chungnungbera,


Immanuela, Isua, Krista

is M
5. Hming bik zawng zawng bulah:

bl RA
d
he
Entir nan: Dampuii, England, Serchhip,
pu O
December, Pathianni
re IZ
be M

6. Tawpna leh makna chhinchhiahna dawtah:


o RT
tt E

Entir nan: Ka pu, ka lo kal e. Eng nge min hrilh i


no SC

duh?
A khai aw! A va zia lo ve.
©

15
TIH TURTE

1. A hnuaia thu hi ziak chhawng la, hawrawppui hmanna


turah hmang zel ang che.

nimin kha vawkhniahzawn thlaa thawh\anni hmasa


ber a ni. sikul kan kal a, kan sikul chu chanmari primary
school a ni. sikulah chuan kan headmaster-in thawnthu min
hrilh a. thawnthu bakah y.m.a. chanchin te, m.z.p. chanchin
te pawh min hrilh bawk. zing inkhawmah chuan pathian

is M
thu – lal isua chanchin te, thlarau thinghlim chanchin te

bl RA
pawh min hrilh a. kraws-a kan lal isuan, “ka tui a hal e,”

d
he
a tih thu pawh min hrilh bawk. kan headmaster thu sawi
pu O
lai chuan chhanhima, zarkawt venga mi chu a lo muthlu
re IZ

a, zirtirtu chuan aw ring deuh maiin, “tu mah muthlu suh


be M

u,” a ti a, a rawn harh ve ta a ni.


o RT
tt E

2. In zirlai subject hrang hrang hming a vaiin ziak rawh.


no SC

3. Mizo hming vuah dana thla sawmpahnih hmingte kha


©

a indawtin ziak chhuak rawh.

4. In khaw hming leh khaw dang hming i duh duh sawm


ziak rawh.

5. A hnuaia mi hi hawrawppui hman dan tur dik taka


hmangin han ziak teh.

(a) mhip (aw) mzp (b) yma (ch) ma


(d) \kp (e) mla (f) amc

16
6. A hnuaia thute hi thu ziah dan dikin ziak \ha rawh.

Phungpui chuan a hlau >m >m a, chhura tlan lang a ti


a chhura chuan engin a ti a phungpui chuan hreipui khuai
tu theiin a ti a chhura chuan amahin a tu thei em ni a ti a
phungpui chuan tha leh tui chu ngai ve bawk a ti a chhura
chuan ka nei ve tho a ti a.

7. A dik zawk hnuaiah thai rawh.

is M
a) Pu Hmangaiha pu hmangaiha
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M

aw) eng nge i duh? Eng nge i duh?


o RT
tt E
no SC

b) UNICEF Unicef
©

17
ZIRLAI 5

PUNCTUATION

Punctuation chu dik tak leh nuam taka chhiar theih


tura thu ziah dan a ni mai a; chawlhna turte chhinchhiahna chi
hrang hrang a awm a; chung chhinchhiahnate chu punctuation
mark a ni. Tun \umah hian chhinchhiahna tlem t> – comma (,)
leh fullstop (.) leh zawhna chhinchhiahna (?) kan zir dawn a.

is M

bl RA
d
1. Comma (,): Comma chu rei lo t> chawlhna turah an dah

he
pu O
\hin. Chawlh chhinchhiahnaah chuan chawlh
re IZ

rei lohna ber a ni. Comma hmanna tlangpui


be M

chu hengte hi a ni:


o RT

(i) Thu zawmna ‘te’ hmanga thu hrang hrang


ziah khawm dawnin.
tt E
no SC

Entir nan: Chem te, tuboh te, thirtiang


te, thingzaina te rawn keng rawh.
©

(‘te’ hnuhnung berah chuan comma dah


a ngai lo.)
(ii) Mi kohnaah comma an dah \hin:
Entir nan: Ka pu, i dam em?
Mama, tui min va suah teh.
(iii) Mi thu sawi, sawi chhawn tur hmaah:
Entir nan: Isuan, “Ka Pa, anni hi
ngaidam rawh,” a ti a.

18
(iv) Lehkhathawnah – kohna leh a tawp
siamnaah.
Entir nan: Ka pu,
I rin tlak,

2. Fullstop (.): Fullstop hmanna chi hnih sawi ila:
(i) Sentence tawpah an dah \hin.
Entir nan: Ka ram ka hmangaih.

is M
bl RA
Nu leh pa leh zirtirtute thu

d
he
kan awih tur a ni.
pu O
re IZ

(ii) Lam tawiah an dah bawk \hin.


be M

Entir nan: B.A., V.C.P., Y.M.A., U.N.O.


o RT

Mahse, lam tawia hman hi chu dot an ti ve


bawk.
tt E
no SC
©

3. Zawhna chhinchhiahna (?): S a p \ a w n g c h u a n


Interrogative mark an ti a; Question mark
tiin an sawi bawk; a hming ang hian zawhna
tawpah an dah \hin.
Entir nan: I ril a \am em?
I lo kal dawn lo vem ni?
Eng nge i tih dawn?

19
TIH TURTE

1. Comma leh fullstop leh zawhna chhinchhiahna a \ulna


apiangah dah rawh.

(a) Lo kal la min pui rawh

(aw) Chaw i ei tawh em

(b) Lala te Thanga te Zova te an lo kal

is M
bl RA
d
(ch) Kal ve i tum na nge

he
pu O
re IZ

(d) YMA member ka la ni ve ang


be M

2. Comma hrilh fiahna leh a hmanna chi lite a entirna pein


o RT

ziak rawh.
tt E
no SC

3. Fullstop, comma leh zawhna chhinchhiahnate a dahna


tur dik takah dah rawh.
©

Tuin nge nu leh pa thu awih Thu awih chu dam reina a ni
a, a \ha >m >m Mahse naupang tam takin nu leh pate thu
an awih lo A pawi >m >m a ni

20
ZIRLAI 6

RAM CHAICHIM LEH IN CHAICHIM

Hmanlai hian ram chaichim pakhat tê hian in chaichim


\hian a nei a, lêng atan a sawm a. Ram chaichim chuan a \hianpa
chu a neih tui ber apiang: betê te, buh te leh thei mu te, thil tui
deuh deuhte nen a pe a. In chaichim chuan tlem tê têin a ei lâwr
diat diat a, ram chaichim erawh chuan buh hnah hi a seh melh

is M
melh a. In chaichim chuan, “|hianpa, engtin nge heti cherh

bl RA
cherha i awm theih chu le? U\awk pûk chhunga tawm reng ang

d
he
chauh i ni alawm le. Lo kal ve rawh khai, khawpui nun dan ka
pu O
hmuhtir ang che,” a ti a. Ram chaichim chuan a zui a, khawpui
re IZ

lam pan chuan an kal dun ta a.


be M
o RT
tt E
no SC
©

21
In chaichim ch>nna in lian pui chu khawvar lam hian an
va thleng a. Dawhkân chungah chuan ruai ropui tak ningnawite
a lo awm phung mai a. In chaichim chuan thl>ng tin mai leh thil
tuihnai tinr>ng chu ram chaichim chu a eitir a. Chutia an hlim lai
chuan ruai \hehtu \henkhat chu an lo lut ta phut a. Chaichimte
chu dawhkân ata an zuang thla a, in kil an thlen theih hmasak
berah an biru a. An han v^k chhuak \hem \hem a, ui bauh thâwm
an hre leh a, an hlau zual deuh deuh mai a.

Thâwm a reh hnu chuan ram chaichim chu a bihr<kna

is M
hmun a\ang chuan a vâk chhuak leh ta \hem \hem a, a \hian hnenah

bl RA
chuan, “|hian duh tak, hetiang nun hi a duh

d
he
mi tan zawng a \ha hle mai thei e; nimahsela,
pu O
kei zawng hlau r>ng r>nga ruai ropui leh tui
re IZ

tak ei ai chuan, ka thil neihte hi thlamuang


be M

taka ei ka duh zawk daih a ni,” a ti a.


o RT
tt E
no SC
©

22
Thu pawimawhte

ningn^wi tuihn^i thlamuang biru


pûk \hem \hem diat diat melh melh
th^wm tawm cherh cherh

TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.

is M
(a) He thawnthu hian eng nge a zirtir ni-a i hriat han sawi
bl RA
d
teh.

he
pu O
re IZ

(aw) Ram chaichimin a \hian kha engte nge a eitir?


be M
o RT

(b) In chaichim khan a \hian kha engte nge a eitir?


tt E

(ch) Chaichimah chang dawn la, ram chaichima chan nge


no SC

i duh in chaichimah? I duh chhan han ziak teh.


©

(d) In chaichim khan ram chaichim nun kha eng nen nge
a tehkhin kha?

(e) Eng vangin nge ram chaichim khan ruai tui tak ei aia
ram lama a thil neih chhun chhunte kha ei a duh zawk?

2. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.

(a) ningn^wi ____________________________

23
(aw) tuihn^i ____________________________

(b) biru ____________________________

(ch) pûk ____________________________

(d) bauh ____________________________

3. Heng thu inkawp hmang hian thu han phuah teh.

is M
(a) melh melh _________________________________

bl RA
d
he
(aw) \hem \hem _________________________________
pu O
re IZ

(b) diat diat __________________________________


be M
o RT

(ch) deuh deuh _________________________________


tt E
no SC

(d) cherh cherh ________________________________


©

4. He thawnthuah hian chaichimte tana hlauhawm pahnih


a sawi a, engte nge?

(a) __________________________________________

(aw) __________________________________________

5. He thawnthua awm lo chaichimte tana hlauhawm in


hriatte han sawi teh u.
______________________________________________
______________________________________________
24
6. Sazu lem leh chaichim lem han ziak teh u.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT

7. Project work
tt E


no SC

Sazu lam chi in hriat apiang ziak ula, in hriat bak pawh in
nu leh pate z^wt ula, in hmuh tawh zawng ziak hmasa ula,
©

in la hmuh lohte hming chuan chhunzawm rawh u. Anmahni


lem cheh thl^k tur in hmuh chuan an hming zawnah bel
zel rawh u. Milem bel tur in neih loh chuan a lem ziak ula,
bel rawh u.

25
ZIRLAI 7

LAWNGTE TUIPUI DAWH CHAM


CHUNGAH

1. Lawngte tuipui dawh cham chungah,


A l>ng d>l mawi takin;
Tluang te’n kal zai a r>l z>l e,
Ni chhun reh lai takin.

is M
2.
bl RA
Ngai teh, chumi lai tak chuanin,

d
he
Virthli a lo thawk a;
pu O
Van r^ng chh<mpuite rawn l>nin,
re IZ

Tuipui a rawn fâwn ta.


be M
o RT

3. Tichuan, an lo khur a, hlauvin,


tt E

Tuipui thûka pil chu;


no SC

Mahse, Zirtirtu’n hlau lovin,


A zâl dawhrem chungah.
©

26
4. “Kan boral dawn,” tia auvin,
Amah an rawn ko va;
Zirtirtu chu a lo harhin,
Hauh zai a rawn r>l e.

5. Thu a rawn pe, “Bâng r’u,” tiin,


Lawm takin an zâwm a;
Virthli l>ng leh tui fâwn rehin,
Muanna a lo thleng ta.

is M
6. Aw ka Lalpa ngei a lo ni,

bl RA
Chhandamtu, \hian \ha ber;

d
he
Amah ringtute hruai z>lin,
pu O
Kumkhuain a v>ng \hin.
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC

TIH TURTE
©

1. Heng hla thute hi a awmzia ziak rawh.


(a) tluang te’n __________________________
(aw) virthli __________________________
(b) van r^ng chh<m ________________________
(ch) ni chhun _________________________
(d) zâl __________________________

27
2. Heng thute hi a tlukpui thu dang dah rawh.
(a) z^l ____________________
(aw) boral ____________________
(b) ko ____________________
(ch) lawm ____________________

3. Heng thute hi a thu ep han dah teh.


(a) reh ____________________
(aw) harh ____________________
(b) zâwm ____________________

is M
(ch) pil ____________________

bl RA
d
he
4. He hla hi Bible-a mi a ni a, a thawnthu ngaihnawm takin
pu O
han insawisiak teh u.
re IZ
be M

5. Thlipui tleh lai khan zirtirtu (Isua) kha awm ta lo se


o RT

engtin nge an awm in rin han sawi teh u.


tt E

6. Heng thute hi han chhunzawm teh u.


no SC

(a) T.V-a lawng ka hmuh hian _____________________


__________________________________________
©

(aw) Thlipui a tleh hian ___________________________


__________________________________________
(b) Isua lem ka hmuh hian ________________________
__________________________________________

7. A âwl dah khat rawh.


(a) A l>ng ____________ mawi takin
(aw) _______________ a lo thawk a
(b) A zâl _____________ chungah
(ch) Thu a rawn pe, ____________ tiin
(d) Chhandamtu, ____________ \ha ber.
28
8. Lawng lem han inziahsiak teh u.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E

9. In hla zir thiam takin sa rawh u.


no SC

10. He hla chungchang hi Mathaia, Marka leh Luka


©

ziakahte a awm a, rawn chhiarin, a awmna bung leh


chang chhinchhiah ula. Hun lehah sawi ho rawh u.

29
ZIRLAI 8

PAFA LÊN DÊNG

Zova chu naupang harhv^ng tak a ni a. Ramhnuaia


sava hr^m ri ngaihthl^k te hi nuam a ti >m >m \hin. Luia nghakuai
chiah phei chu nuam a ti lehzual a ni.

Zovate khua chuan sangha man chungchangah dan \ha

is M
tak mai an siam a. Nghafuan v>n te, bomb hman leh t<r hmanga

bl RA
sangha hrai te an khap tlat a. Nghakuai chiah leh l>n den erawh

d
he
an khap lo va, a hun bik an siam thung. Sangha tui hun lai chuan
pu O
l>n den pawh an phal lo. Hetia dan \ha tak an siam
re IZ

chinah chuan sangha a pung chak a, an khua


be M

chuan sangha an hnianghn^r >m >m


o RT

a ni.
tt E
no SC
©

30
Ni khat chu Zova pa chuan, “Mama, vawiin a\ang hian
sangha man khap hun a t^wp dawn a, luiah i kal ang hmiang,”
a ti a. Zova chu a ph<r hle mai. Chaw an ei sawk sawk a, a nuin
chaw a f<nsak a. An pafa chuan nghakuai leh l>n kengin an
chhuak ta a.

Lui pakhat hi an zuk thleng a, a mawng lam panin an


zawh thla ta a. Lui kam thing bukahte chuan sava an hr^m noh
noh va. Zova chuan a la hmuh ngai loh sava tam tak a hmu a, a
hlim hle mai. An bul lawk lawka thingahte chuan an rawn fu a,

is M
a hriat ngai loh chu a pa a z^wt z>l a. Hemi nia an sava hmuhte

bl RA
chu – chinr^ng te, chh^wlhring te, kireuh te, b^wng te, tawll^wt

d
he
te, vate rual te leh vaz^r rual te an ni.
pu O
re IZ

Lui dung chu an zawh thla z>l a, ni pawh a sang tawh


be M

hle mai. Lui tui te chu ni >ngah chuan a tle ser ser mai a, sangha
o RT

l>ng v>l te pawh a hmuh theih a. Ph<r takin nghakuai chiah tur
tt E

chuan an inpuahchah \an ta a. Chang>l an kheh a, sangha chaw


no SC

chah atan a b^wmtu changp^tte chu an man khawm a. Zova chu


a pain sangha awm duhna lai ^wm deuh a tih p<k kotlangah
©

chuan a \hu a. Changp^t chu fimkhur takin a nghakuai hmawr


k^wmah chuan a thil a, tuiah chuan a chiah ta a.

Rei vak lovah chuan a nghakuai chu sangha chuan a


rawn tiche ta d^t d^t a. Chutah nghakuai chu a han phih chhuak
a. Hlim >m >min Zova chuan, “En teh ka pa, ka sangha man hi a
lian a nia, ka va lawm tak >m!” a ti ch<l a. A man sa chu b<rah
a thun a, nghakuai chu a chiah leh ta a. Mahse, sangha dang a
man thei ta r>ng r>ng lo va.

31
is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT

A pa chuan, “L>n kha d>ng tawh zawk mai rawh,” a


ti a. Zova chuan l>n chu a la a, a thlang deuh chu a pan thla ta
tt E

a. A pain l>n den a lo zirtir tawh \hin angin a l>n chu a han khai
no SC

a, a d^rah a’n b^ng liam a, a tlangah chelhin li-ah chuan a han


vawrh pharh duai mai a. Dim takin l>n chu a han hn<k chhuak a.
©

Sangha a tam bawk a, a vawi khatnaah pawh a man \euh mai. A


hlim >m >m mai a, “Ka man hnem lutuk, rawn en ve mah teh,”
tiin a pa chu a au ch<l mai a. A pa chuan l>na sangha t^ng chu
a manpui a, nghadawl te, l>ngph^r te, nghahrah te leh kaikuang
te a lo t^ng hlawm a.

Sangha te reuh t> t> pawh l>nah chuan a t^ng ve a. A


pa chuan, “Sangha t> zual kha chu tuiah chhuah leh rawh,” a ti
a. Zova chuan a ui hle mai a. “T> mah se a ei theih tho alawm,”
a ti a, a dah l>t phal lo va.

32
is M
bl RA
d
he
pu O
A pa chuan, “Sangha la puitling lo chu man khap a nih
re IZ

kha i hre tawh na nge? An puitlin hunah kan man leh mai dawn
be M

alawm,” a ti a. Zova chuan, “Tu mahin min hmu hlei n>m,” a ti


o RT

a. A pa chuan, “Mi min hmuh kher a ngai hlei n>m, keimahni


tan vek zawk alawm. Khatia a puitling lote pawh i l^k fai vek
tt E

chuan sangha man tur a tlem tial tial dawn asin,” a ti a. Zova
no SC

chuan, “Kan h^wn tam lo vang tih ka hlau alawm,” a ti a. A pa


chuan, “Nghakuaiin nghavawk i man a, l>nin i man \euh bawk
©

a, kei pawhin ka man \euh a. Duh^m tur a ni ngai lo. A t> kha
chu chhuah rawh, chhuah rawh,” a ti leh a. Zova chuan sangha
t> deuh ho chu ui takin a chhuah leh ta a. Sangha t>ho pawh chu
l^wm tak hian an l>ng kual zar zar hlawm a.

Thu pawimawhte

harhv^ng nghakuai nghafuan inpuahchah


fimkhur duh^m hnianghn^r

33
TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.

a) Zovan eng savate nge a hmuh?

aw) Zovan lenin eng sanghate nge a man?

b) Zova sangha mante zinga a t> deuhte kha eng vangin


nge a pain chhuah tura a tih?

is M
2.
bl RA
Heng savate leh sanghate hi an bawm dik takah dah

d
he
rawh.
pu O
re IZ

b^wng, nghalim, vacha, chinr^ng, nghatun, lengph^r,


be M

bullut, chh^wlhring, nghavawk, thaichh^wninu, nghav^ng,


o RT

chhuangtuar, kireuh, nghadawl, buarch^wm, nghahrah,


pengleng, nghar<l, tawll^wt, varih^w.
tt E
no SC
©

34
3. ‘Zuang’ hi thil tih sawina (verb) a ni a. Bawm chhunga
hawrawp a\ang hian thil tih sawina dang han zawng
chhuak teh.

N L A I Z O U A I A H
E N U K A L M L A M A
C H Z W I H A M A N L
H N I Z A P N E N V H

is M
bl RA
d
U E A G N W A | H U E
he
pu O
M K B U N G B U N A R
re IZ
be M

H H A P H L A M U Z H
o RT

K E N T L A N E K I B
tt E
no SC
©

4. Hei hi han ziah zawm teh? T<ra sangha hrai \ha ka tih
lohna chhan chu…
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________

35
5. A hnuaia milem hi en la. Bawmah hian thil eng emaw zat
a awm a. I hmuh theih thil hming pali ziak chhuak rawh.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC

__________________ ___________________
©

__________________ ___________________

A chunga milem hi en leh la, a chanchin han sawi teh.

______________________________________________

______________________________________________

______________________________________________

______________________________________________

36
6. Heng thu hmang hian thu han phuah teh.

harhv^ng ____________________________________

nghakuai ____________________________________

nghafuan ____________________________________

fimkhur ____________________________________

duh^m ____________________________________

is M
puahchah ____________________________________
bl RA
d

he
pu O
hnianghnar ____________________________________
re IZ
be M
o RT

7. A thu ep thai zawm teh.


tt E

a hul a hla
no SC

a rit a >ng
©

a hnai a huh

a bial a tl>m

a ria a z^ng

a tam a s^wl

a thim a chum

37
ZIRLAI 9

PA CHAK – SAIZAHÂWLA

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Hmanlai hian pa chak hmingthang tak mai hi a awm


a. A hming chu Saizah^wla a ni a, a pa chu Chalpua a ni.
Khawruhlian khuaah a sei lian a. A naupan lai a\angin thahrui
ngah tak mai a ni a, a rualpui tu mahin an hneh ngai lo. A chak
dan chu mak an ti >m >m \hin a. A chakzia hriat ch^kin vawi
tam tak thil an tihtir a, a ti thei z>l a ni.

|um khat chu tlangval rualin awlan silai hi a k^wm


lamah an dawm khat tlat mai a. Saizah^wla chuan a ngul hmawr
lam a\angin a han pawt a, tlangval rual chuan an chelh hneh lo
va, a dawk zawk mai a ni.

38
Vawi khat chu zawlb<k sak hnatlang an nei a.
Saizahawla chu a thawh ve loh avangin r<n an tum a. Zawlbuk
sakna tur ch^k tam tak ramhnuai a\angin a lo pu thleng \euh tawh
a. Chuti chunga r<n an tum avang chuan Saizahawla chu a
lungawi lo hle mai a. A tho vut a, zawlb<k panin a kal ta luah
luah mai a. Zawlb<k kaldung an phuar tlat chu a han pawt a, an
phuarnate chu a chat \hawt \hawt mai a, a pawt dawk ta zawk
mai a. Valupaten ngaihdam an dil ta hial a, r<n an tum pawh
chu an \hulh leh ta a ni.

is M
Vawi khat pawh an lal Pawihbawia sechal kawlh tak

bl RA
n>n an inbeihtir a. Sechal chuan a han ph$n a, Saizah^wla chuan

d
he
a ki khing hnihah a lo man chat a, an innawr ta a. A tirah chuan
pu O
Saizah^wla chuan a hneh d^wn lo emaw tih turin a tawlh a; “|an
re IZ

ka han la ve tawh ang e aw,” a ti a, mipui chuan, “Aw,” an lo ti a.


be M

|an a han l^k meuh chuan sechal chu a tawlh ta hun hun mai a ni.
o RT
tt E

Vawi khat dang leh pawh Z^wlngh^k khuaah a zin a.


no SC

Saizah^wla chakzia an hria a. Kan khaw tlangval zawng zawngin


kan buan ang a, kan hneh mai ang an ti a. A tirah tlangval chak
©

lo deuh an buantir a. Saizah^wla chuan hneh \awk \awk angin a


buan a; “An sawi ang >m >m chuan a lo chak loh tawp hi,” an ti
a. A buantu an chak tulh tulh a, a hneh chiang tawlh tawlh mai
a. A t^wpah an khaw tlangval chak ber an han buantir phei chu
le, Saizah^wla chuan a bin ta zawk zawk mai a ni awm e.

Saizah^wla chu a chak mai ni lovin, a huaisenin a


rinawm >m >m bawk a. Hmanlai chuan an huaisenzia entir nan
an hm>lmate an that a, an lu an la \hin a. Chutianga mi lu la thei
chu mi huaisen an ni a, an ngais^ng >m >m a ni. R^l an beih chuan
a huhovin an bei \hin a, Saizah^wla erawh chuan amah chauh te
hian a bei \hin a ni.
39
is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M

Vawi khat pawh a \hiante pahnih nen zanah r^l an bei


o RT

a. A \hiante pahnih chu, “Daiah lo awm rawh u, keimahin ka va


tt E

kal ang e,” a ti a. Khuaah chuan l<tin, zawlbukah chuan a va kal


no SC

a. Tlangvalho chu an lo mu tui hle a, an silai \ha \ha pathum a


l^ksak a, a dangah chuan tui a thun a, tu mah that lovin a kir leh
©

ta a, a \hiante chu silai a pe ve a. A \hiante chuan, “R^l lu chu


kan la a; mahse, a hla >m a, kan rawn hawn peih lo va, an silai
chauh kan rawn hawn a ni, ti ila an awih tho vang, r^l that kan
ni ve mai dawn alawm,” an tih pawhin Saizah^wla chuan d^wt
sawi chu a duh tlat lo a ni.

Thu pawimawhte

sei lian thahrui r<n ch^k


kaldung ph$n bin r^l

40
TIH TURTE

1. Heng hmang hian thu han phuah teh.

dawk zawk _________________________

luah luah _________________________

chat \hawt _________________________

man chat _________________________

is M
hun hun _________________________
bl RA
d
he
hlawk hlawk _________________________
pu O
re IZ

\^wk \^wk _________________________


be M

tulh tulh. _________________________


o RT


tt E
no SC

2. Hengte hi han chhang teh.


©

(a) Saizah^wla leh sechal inbeih dan han sawi teh.

(aw) Saizah^wla huaisenzia engtin nge kan hriat theih?

(b) Saizah^wla d^wt sawi duh loh dan han sawi teh.

(ch) Saizah^wla chakzia kawng khat sawi rawh.

41
3. A ^wl dah khat rawh.

(a) Naupan lai a\angin _________ ngah tak a ni.

(aw) A __________ loh vangin r<n an tum.

(b) Ngaihdam an ________ \hin.

(ch) An sawi ang chuan a lo chak loh _____________ hi.

is M
(d) R^l _________ kan ni ve mai ang.

bl RA
d
he
pu O
4. Heng thu tlukpui hi table a\ang hian zawng chhuak
re IZ

rawh u.
be M

mawi, hlim, thinur, pawt, phuar, thatho, remti, hnem, d<p.


o RT
tt E

s t l \ a w n
no SC

p h a w i i e
©

h i w p a w m
a n m h t a a
l r m u a h n
z i a r m p p
b m n a l h u

42
5. Heng kualkhung chhunga a dik ber hmang hian dah
khat rawh.

(a) A nui _________ mai. (buan buan, var var, ve ve)

(aw) A tlan _________ (\ulh \ulh, zawr zawr, ver ver)

(b) A \ap _________ (vak vak, bar bar, burh burh)

(ch) A mu _________ (pawp pawp, tal tal, veng veng)

is M

bl RA
(d) A zai __________ (berh berh, nul nul, luah luah)

d
he
pu O
re IZ

6. Heng thute hi a hmanna chi hrang pathum \heuh han


be M

ziak teh.
o RT

(a) ban __________________________________


tt E

__________________________________
no SC

__________________________________
©

(aw) bal __________________________________


__________________________________
__________________________________

(b) chak __________________________________


__________________________________
__________________________________

43
7. Heng thute hi a mal malin sawi la. Tih tura tih ang hian
i taksa chettir teh.
lu thle tawn rawh
koki tisangin tihniam rawh
ke hma lam leh hnung lamah th>n rawh
tlan chak deuh leh muang deuhin
kut ding leh veiah phar rawh.

Tunah chuan, zuang la, b^i la, kal la, chutah dingdihlip ang

is M
che.
bl RA
d
he
pu O
8. Project work/Activity
re IZ


be M

Pasal\ha dang pahnih hming in hriat ziak ula, an chanchin


o RT

in nu/pa/ute zawt chhuak rawh u. Tichuan, in ziak dawn nia.


tt E

Pasal\ha hming: Pasal\ha hming:


no SC

___________________ ___________________
A chanchin: A chanchin:
©

____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________

44
ZIRLAI 10

SAVATE

Savate mawi takin an hrâm \hin,


Ka perhin ka vawm lo vang;
Siamtu faka zai vâwr an ni,
Lungmuang tein zai vâwr sela.

is M
Kan Zoram tinuamtu an ni a,

bl RA
Mizoram an timawi a;

d
he
R^lpui leido an tling nêm maw,
pu O
Dawi ang dawmtu an ngai mang e.
re IZ
be M

Lentupui zing riai tual an chaina,


o RT

Va tinrengte an lawmna;
tt E

Pâr zu thlum muang t>a dâwnna,


no SC

Suasam suh u, an siang lawina.


©

45
Hla thu hrilh fiahna

ralpui leido - hm>lma hlauhawm


dawi ang dawm - duat taka enkawl
lentupui - ngaw, ram ngaw
siang - in, chenna
suasam - tichhia, tihchhiatsak

is M
bl RA
TIH TURTE

d
he
pu O
re IZ

1. Hengte hi chhang teh.


be M
o RT

(a) Zoram tinuamtu chu engte nge?


tt E

(aw) Savate chenna hmun kha khawiah nge?


no SC

2. Heng hmang hian thu (sentence) han phuah teh.


©

siamtu ___________________________

perh ____________________________

hram ____________________________

suasam _____________________________

vawm ____________________________

46
3. A kar ^wl dah khat rawh.

(a) Ka ______________ ka vawm lo vang.

(aw) R^lpui ____________an tling n>m maw.

(b) Suasam suh u, an ______________ lawina.

4. Heng hla thute hi \awng pangngaiin han dah teh.

is M
(a) d^wn _____________________

bl RA
d
(aw) zai vâwr _____________________

he
pu O
re IZ

(b) tual ch^i _____________________


be M
o RT

(ch) siang lawi _____________________


tt E

5. Sava hming i hriat apiang ziak la, chung zinga i duh ber
no SC

lem han ziak teh.


©

6. Heng zawhnate hi in rin dan leh in duh danin han


chhang teh u.

(a) Sava hi tam >m >m se, a nuam zawk ang nge a hrehawm
zawk ang?

(aw) Sava tlan \hin thing rah i hriat apiang han sawi teh?

(b) In uten sava perh thla ta se, in lawm ang nge pawi in
ti zawk ang?

47
7. He hla hi en lova sawi thei turin vawng rawh.

8. Hengte hi ziah zawm teh.


- Sava hr^m hi ____________________________
- Sava hr^m hian __________________________
- Siamtu fakin ____________________________
- Zoram tinuamtute chu _____________________

is M
9. Project work

bl RA
d
Sava lemin milem bel khawm (collage) i siam ang u.

he
pu O
- Sava lem cheh thl^k tur hmuh apiang chep thla ila.
re IZ
be M

- Lehkha khawng hlai deuh nei bawk ila.


o RT

- Lehkha hlaiah chuan sava lem chu i bel khat tlat ang u.
tt E

- A mawi kan tih danin chei bawk ila.


no SC
©

48
ZIRLAI 11

I KÛT ANG U

Zirtirtu : Mizote hian k<t chi hrang hrang kan nei a.


Engte nge in hria em?
Naupangte : Chapch^r k<t te, Mim k<t te, Pawl k<t te.
Zirtirtu : K<t hman ve in ch^k em?
Naupangte : Aw, ch^k lutuk.

is M
bl RA
Zirtirtu : Thu in awih thei bawk a, in huaihawt theih

d
he
chuan k<t kan hmang dawn nia. K<t pathum
pu O
te zinga nuam bera in rin han sawi teh u.
re IZ

Siami : Kei chu Chapch^r k<t a nawm ber ka ring.


be M

Zirtirtu : Chapch^r k<t chu lo vah zawh, March thlaah an


o RT

hmang \hin. Hei hi chu nipui laia hman a ni a,


tt E

ruai te an \heh a, an chai a, l^m chi hrang hrang


no SC

n>n hlim takin an hmang \hin a ni. Chapch^r k<t


hi chu tunlai pawhin kum tin
©

an la hmang
\hin.

49
Biaka : Mim k<t hi engtin nge an hman \hin? Vaimim
hmangin em ni?
Zirtirtu : Mim k<t chu vaimim seng zawh September
thlaah an hmang \hin a. Mitthi pual k<t a ni a,
chhungte thi tawh tan ei tur tuihnai tak tak an dah
\hin a, chu chu ‘thlaichhiah’ tiin an sawi \hin.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Tetei : A nih leh P^wl k<t chu engtia hman t<r nge?
Zirtirtu : P^wl k<t chu naupang pual a ni a...
Naupang dang : Naupang pual maw? Chuti chu P^wl k<t i
hmang ang u.
Zirtirtu : Aw le, kumin chu P^wl k<t kan hmang d^wn
nia. Tun a\angin inbuatsaih ula, in inpeih
hunah kan hmang ang.
(A chhuahsan ta a).
Hminga : K<t Pa-ah kan Headmaster ni se. Hawh u, tih
tur i insem ang u.
50
Ruata : Khawiah nge kan hman ang?
Naupang dang : Sikul kawta lungrem z^wlah.
Liani : Biaki leh Rini-te hian thil chei mawi an thiam
a, a hmun cheituah ruat ila.
(Mi dang chuan ni e an lo ti a).
Siama : P^wl k<tah chuan artui te an inbarh \hin a, chu
chu ‘chh^wng hnawh’ an ti a. Artui kan thawh
khawm ang nge kan lei ang?
Naupang dang : I thawh khawm ang u. Siama, nang a

is M
mawhphurtuah \ang ang che.

bl RA
d
Thanga : Ruata hian rimawi a tum thiam a, ani hian

he
pu O
rimawi ngaihtuah se.
re IZ

Ruata : Thanga pawh hi a zai thiam a, zai hruaitu ni


be M

rawh se.
o RT

Naupang dang : Ni e, Ruata leh Thanga-ten rimawi lam tum


rawh se.
tt E
no SC

Siama : L^m lampang hi?


©

51
Naupang dang : Siama, nang l^m i thiam a, a hotuah awm rawh.
L^m hrang hranga tel tur pawh ruat ang che.
A t^wpah kan vaiin kan l^m dawn nia.
Siama : Chuti chu kan vaia tih theih chi vek i ti mai
ang. Hmeichhiain cheraw an k^n ang a, mipain
an kh^wng ang.
Biaki : Khual l^m leh Chheih l^m te pawh.
Siama : Mipain pawndum keng ila, hmeichhiain
ngotekherh. Tichuan, kan khual l^m dawn nia.

is M
A tawpah kan vaiin kan chheih l^m ang.

bl RA
Naupang dang : A t^wp berah chh^wng hnawh kan ti ang a, a

d
he
nuam teh ang chu.
pu O
re IZ
be M

Thu pawimawhte
o RT
tt E

huaihawt thlaichhiah inbuatsaih


no SC

mawhphurtu ngaihtuahtu chh^wng hnawh


©

TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) Mim k<t hi eng pualin nge an hman \hin?
(aw) Chh^wng hnawh dan han sawi teh.
(b) Chapch^r k<t hi eng thlaah nge an hman?
(ch) Khual l^m nan eng puante nge an hman \hin?

52
2. A inmil thai zawm rawh.

L^m hming Mim k<t

Naupang pual Chheih l^m

Mikhual pual Pawl k<t

is M
bl RA
d
he
Lo vah zawh Chapch^r k<t
pu O
re IZ
be M

Mitthi pual Khual l^m


o RT
tt E
no SC

3. I hlima, i lawm a ni tih sawina thu chi hrang hrang han


ziak teh.
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________

53
4. No dumte chu thuin a khat a. No varah hian, no duma
thu rik d^n ang deuha riin dah khat ve rawh. Entirna
p>k ang hian.

ke kel

is M
di
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT

sa
tt E
no SC
©

ha

5. Heng thute hi rang tak leh dik takin chhiar teh u.


< - k<t, l<t, p<t, h<t, s<t
^ - l^m, b^m, d^m, t^m
> - p>t, l>t, d>t, t>t, v>t
$ - $t, d$t, p$t, m$t, r$t
54
6. A hnuaiah hian ‘k<t’ n>na inkaihhnawih thu a awm nual
a, zawng chhuak teh.

U C H A P C H A R K U T
C H A P C H A R S H P U
T C C O A R T U I U A I
C H H A W N G H N A W T
H H E K H U A L R L L E

is M
A I R C H H E I H L A M
bl RA
d
I A A H B K U T P A M A
he
pu O
Z H W P A W N D U M A I
re IZ
be M

7. A hnuaia thu hi vawng rawh u.


o RT
tt E

Sem darh chu pun lehzualna a ni a,


no SC

Mamawh t^wk aliam kawmpui chu tl^kranna a ni.


©

55
ZIRLAI 12

THUFINGTE

Sum tam tak aiin hming \hat hi thlan z^wk tur a ni a,


Tangka leh rangkachak aiin duhsakna a ngainatawm.
Mi hausa leh mi rethei an awm za a,
An vaia siamtu chu Lalpa a ni.

is M
Mi hmanghria chuan thil \ha lo chu a hmuhin a biru \hin a;

bl RA
Mi m^wl erawh chuan a t^wn mai \hin a, a tuar phah \h$n.

d
he
pu O
Inngaihtl^wmna leh Lalpa \ih man chu
re IZ

Sum te, chawimawina te, nunna te a ni.


be M
o RT
tt E
no SC
©

56
Mi bengtla lo kawngah chuan hl$ng te, thang te a awm a,
A nunna vawng \ha chuan a hlat daih ang.
Naupang chu a kalna ^wm kawngah chuan zirt$r ula,
A upat hun pawhin a thlah lo vang.
Mi hausain mi rethei ro an r>lsak a;
Tin, p<ktu chu a p<ktirtu chhiahhlawh a ni.
Khawlohna tuhtu chuan v^nduaina a ^t ang a,
A thinurna talhtum chu a hlawhchham ang.

is M
Mi thilphal chu mals^wmin a awm ang a,

bl RA
A chhang mi rethei a p>k \hin av^ngin.

d
he
pu O
re IZ

TIH TURTE
be M
o RT
tt E

1. Thufingte hi en lova sawi thei turin vawng rawh.


no SC

2. Hengte hi han chhang teh.


©

a) Sum tam tak aia thlan zawk tur kha eng nge?

aw) Tangka leh rangkachak aia ngainatawm kha eng nge?

b) Inngaihtlawmna leh Lalpa \ih man kha engte nge?

ch) Mi hmanghria khan thil \ha lo a hmuhin engtin nge a


tih?

d) Mi thilphal chu engtin nge a awm ang?

57
3. Heng thumalte hi hrilh fiah rawh.

a) sum _____________________________

aw) tangka _____________________________

ch) hmanghria _____________________________

d) khawlohna _____________________________

is M
e) m^wl _____________________________

bl RA
d
he
4. Heng thute hi ziak zawm teh.
pu O
re IZ

a) Hming \hat ka duhna chhan chu ______________


be M

__________________________________________
o RT
tt E

aw) Lalpa chu mi zawng zawng _____________________


no SC

__________________________________________
©

b) Inngaihtlawm \hatna chu ______________________


__________________________________________

ch) Mi thilphal chu ____________________________


__________________________________________

58
ZIRLAI 13

MIZO KAN NIH KAN LAWM E




1. Mizo kan nih kan lawm e,
Kan tl^ng a thiang bawk si;
Kan rilru pawh a s^ng e,

is M
Kan hming a thang bawk si;

bl RA
Kan ram, kan hnam din chhuah nan

d
he
Thinlung tithianghlimin,
pu O
Kan huai, kan fel, kan finnate,
re IZ

Thiamin i hmang ang u.


be M
o RT

2. Kan pi, kan pu mi huaite


tt E

Dan \ha kha mawi kan ti;


no SC

|hian chhan thih an ngam fo \hin,


An hming a thang bawk si.
©

Keinin chu dan chu z^wmin,


Huai taka din kan tum.
Mizo kan ni kan hm>l a \ha,
Kan tum a s^ng bawk si.

59

3. Chanchin |hain kan ramah,


Ramhuai a ûm bo ta;
Kan hnam din chhuahna bul chu,
Hei ngei hi a lo ni.
Hnam dang hmusit mai lovin,
|hiana’n i sawm ang u,
Chutin kan hming than mawina chuan,

is M
Khuavel a d>ng chhuak ang.

bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E

TIH TURTE
no SC

1. Heng zawhnate hi han chhang teh.


©

(a) Kan ram leh hnam din chhuah nan eng nge kan tih tur?

(aw) Khawvel mite hriat thama kan hming thanna tur chu
eng nge?

(b) Kan pi leh pute dan \ha chu eng nge?

(ch) Kan hnam din chhuahna bul nia hla phuahtuin a sawi
kha eng nge?

60
2. Heng thute hi han sawi fiah teh.

|hian chhan thih ngam



Hnam dang hmuhsit loh.

Chanchin |hain ramhuai a <m bo ta

3. Heng thute hi a \ha z^wnga sawi uarna han dah teh.

Entirna: par mawi

is M
bl RA
(a) lawm______ (aw) huai_______

d
he
pu O
(b) \hian ______ (ch) hmel______
re IZ
be M
o RT

4. He hlaah hian a \ha lam sawina eng emaw zat a awm a,


i hriat apiang han ziak chhuak teh.
tt E
no SC

5. Hengte hi han thai zawm teh.


©

(a) Chanchin |ha (a) \hiana siam

(aw) pi pute dan \ha (aw) tum sang

(b) hnam dang (b) ramhuai

(ch) Mizo (ch) \hian chhan

61
6. Mizo kan nih avangin kan lawm tur a ni, a chhan chu
(han chhunzawm teh le)
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________

7. Heng thute hi nalh takin ziak ula, a ziak thiam ber ziah
chu bangah t^r rawh u.

is M
(a) Mizo kan nih kan lawm e,
bl RA
d
Kan tl^ng a thiang bawk si.

he
pu O
re IZ

(aw) Kan pi, kan pu mi huaite


be M

Dan \ha kha mawi kan ti.


o RT

(b) Mizo kan ni kan hm>l a \ha,


tt E

Kan tum a s^ng bawk si.


no SC

(ch) Hnam dang hmusit mai lovin,


©

|hiana’n i sawm ang u.

8. He thawnthu hi han phuah belh teh.

Sikul pakhatah hian hnam dang naupang pakhat hi a lut


ve a. Mizo \awng a thiam chiang lo va, \hian pawh a nei
lo va. Mahse...

9. He hla hi en lova sawi thei turin vawng rawh u.

62
ZIRLAI 14

FELA-TE CHHUNG

Tlai khat chu Fela sikul b^ng hi thaw hlawp hlawpin


in a lo thleng a.
Fela (ring deuhvin) : Ka nu, ka lo haw tawh e.
Nu (aw dam diaiin) : A \ha e, vawiin chu i va tlai ve?

is M
Fela (thaw huam huamin) : Kan sikul b^ng kha maw...Scooter-

bl RA
in S>na a s< alawm.

d
he
Nu (hlauth^wng aw takin) : Awi ka rei! A su n^ em? Engtia su
pu O
mai nge a nih a?
re IZ
be M

Fela (hmanhmawh deuhvin): A…sikul b^nah khan hmanhmawh


lutukin kawngpui k^n a tum alawm
o RT

maw le.
tt E
no SC
©

63
Nu (pawi ti hm>l takin) : Khai aw! Kawngpuiah chuan fimkhur
a \ul teh a nia. Lirthei a tam si a.
Fela (rang takin) : Nia, kan hriat loh laiin S>na chu a
kal thut a, scooter lo tlan chuan a
rawn su ta mai a ni.
Nu (hlauthawng takin) : A sut nat leh nat loh i la sawi miah
lo.
Fela (thatho takin) : A vannei lutuk. Rin aiin a su na lo
hlauh va, a b^n vei lam erawh chu

is M
a tliak an ti.

bl RA
Pa (kawngkh^r pahin) : Tu b^n maw tliak?

d
he
Nu (rang deuhvin) : Scooter-in Fela \hianpa S>na a s<
pu O
re IZ

a nih chu!
be M

Pa (chauh hm>l deuhvin) : A nih tak chu maw le, a va pawi ve.
A nih Mama hi khaw nge a awm?
o RT

Nu (muang ban deuhvin) : A \hianpain chhiatni thawhlawm


tt E

khawn turin a rawn sawm a, an kal


no SC

ta a nih kha.
©

Pa (chuai raihin) : Ril a \^m viau asin maw le. Mahse,


Mama chu kan ngh^k phawt dawn
nia.

Chutih lai tak chuan kawngka a rawn hawng a.

Mama (hah hm>l takin) : Hei ka lo thleng e.


Nu (hmanhmawh takin) : Chaw ei i siam ngh^l ang u. I pa ril
a \^m tawh >m mai.
(Chaw einaah chuan...)
Pa : Mama, in khawn zo hman em?

64
Mama (ph<r takin) : Hman e. Chan kan insem a, kan zo
thuai mai. Kan v>ng b^wr hi chu
khawn a nuam a, tu mah an phun
ngai lo.
Nu (muang deuhvin) : Y.M.A. te hi chu khawtlang tan in
\angkai >m a, chhiatni thawhlawm
phei chu p>k a uiawm loh >m alawm.
Mama (lawm takin) : Nu leh paten min ph<rpui chuan a
nuam.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Fela (nui chungin) : Ka nu leh pate hi chu an fel >m


alawm. Mi pawhin an ti.
Pa (nui chung bawkin) : Kan fate hi in fel >m atin alawm. A
ni lawm ni Mama nu?
Nu (thutak hmel deuhvin) : A dik alawm. Tunlai chuan fapa fel
neih chu a nihlawhthl^k ngawt a ni.
Tlangval fel te hi chu khawtlang
pawhin kan thlamuanpui teh a nia.
65
Pa (muang ban deuhvin) : Nu leh pate thu awih thei takte chu
khawtlangah pawh mi \angkai an ni
z>l \hinin ka hria.

Nu (aw dim takin) : A ni ngawt mai. Tlangval \henkhat


erawh chu z^n rei tak tak thlenga
bengchheng an awm \hin a.

Mama (rang deuhvin) : Zan rei tih a inang lo a nia.

Pa (thupui fun takin) : Mizo tlangv^lte chu nunaute

is M
thlamuantu tur an ni a, a tithlab^rtu

bl RAin nih loh ka beisei. Tun thleng

d
he
hi chuan, in nungchangin min la
pu O
tilawm khawp mai.
re IZ
be M

Fela (phur takin) : Ka pa, nakt<kah Sena chu i kan ve


ang u aw.
o RT
tt E

Mama (ph^wk deuhvin) : S>na a dam na nge?


no SC

Fela (rang takin) : Aw, Scooter-in a s< a. Damdawi


inah a awm alawm.
©

Mama (ngaihtuah hmel takin) : A eng laiah nge? A na viau em?

Nu (muang deuhvin) : Vanduai vannei an tih ang hi a ni e. A


b^n a tliak a ni ^wm a, a la naupang
bawk a, a dam leh thuai ang.

Fela (phur deuhvin) : Ni e, damdawi ina thawkte pawhin


a dam leh thuai ang an ti.

Pa (mak ti deuhvin) : Chu, damdawi inah te i kal ve a ni


maw?
66
Fela (inthiam lo deuhin) : Kan zirtirtuten kal ve turin min ti a.

Nu (lungawi hm>l deuhin) : In zirtirtuten an hruai che a nih chuan


a \ha alawm.

Fela : Ka pa, S>na chu kan kan d^wn em?

Pa : Ni e, kan kan ngei ang chu.

is M
Thu pawimawhte
bl RA
d
he
pu O
dam diai hlauthawng hmanhmawh kawngpui
re IZ

fimkhur inthlahrung thawhlawm khawtlang


be M

chhiatni ph<rpui inthiam lo thlamuanpui


o RT

bengchheng tithlab^r vanduai


tt E
no SC

TIH TURTE
©

1. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) Engtin nge S>na kha scooter-in a sut?
(aw) S>na kha a eng laiah nge a sut?
(b) Mama leh a \hianpa khan eng nge an tih?
(ch) Tute nge khawtl^ngin a thlamuanpui?
(d) Tute nge khawtlanga mi \angkai ni \hin?

67
2. Engtin nge i awm \hin?
(a) Hlim hle laiin ka nui \hin
(aw) Lungchhiatin ______________________
(b) Thinur laiin ______________________
(ch) Hlauh hlein ______________________
(d) Nat laiin ______________________

3. Heng hawrawp dah khawmte hi awmze neiin rem rawh.

is M
A M D D I A W D __ __ __ __ __ I
bl RA
d
he
N N A V I E V __ __ __ __ I
pu O
re IZ

H A W H T M A W L T __ __ __ __ __ __ __ M
be M

R I T Z R I U T Z __ __ __ __ __ __ U
o RT

L A N G L V A T T __ __ __ __ __ __ L
tt E
no SC

4. A hnuaia mi tilawm leh tilawm lo thute hi han thliar


hrang teh.
©

aia upa zah hawihh^wm thilkawm


d^wt sawi duh^m damlo tlawh
ran duat thinrim hma thu dik sawi

Thil tih mite tilawm Thil tih mite tilawm lo


____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
68
5. A hnuaia rin apiangte hi a thu epa thl^kin, heng sentence
hi ziak \ha teh.

Entirna: Ni tinin ipte z^ng tak ka ak \hin.


Ni tinin ipte rit tak ka ak \hin.

(a) Fela chu a zirnaah a hlawhtling.

(aw) He nova tui hi a khat.

(b) Ka pu chu a fing hle.

is M
bl RA
(ch) Siama chu naupang \ha tak a ni.

d
he
pu O
(d) Mama chu a lo haw tlai.
re IZ
be M

6. A hnuaia thu hi vawng rawh u.


o RT
tt E

Ka fapa, i pa thup>k chu z^wm la,


no SC

I nu zirt$rna chu hawisan suh.


©

I thinlungah thlung reng la,


I ngh^wngah awrh rawh.
I vah v>lin a hruai ang chia,
I mut hunin a v>ng ang chia
I thawh hunin a bia ang che.

69
7. Kawng k^n dawnin motor lo kal leh kal loh en hmasak
\hin tur a ni. Tawhsual tawh palh chuan na taka
inhliam theih a ni a, thihna hial a thleng thei si a.

Kawng kal r>ng r>ngin vei lam sirah z>l kal \hin tur a
ni. Tichuan insut palh leh inn>k buai a awm lo vang.

(a) Fimkhur takin kawng i k^n \hin em?
(aw) Fimkhur lo taka kawng k^nin eng nge thleng \hin?
(b) Kawnga kalin khawi laiah nge kal tur?

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

70
ZIRLAI 15

RO PHÛM RÛK

Hmanlai hian pa pakhat hi a awm a. Huan zau tak a


nei a. A huanah chuan thei chi hrang hrang a ching a; thlai pawh
tam tak a nei a. Taima taka hna a thawh \hin avangin chawhmeh
leh thei tam tak a thar chhuak a. A huana thei leh thlaite chu
bazarah te a hralh \hin a. An khuaah chuan pa awm thei ber a ni

is M
hial awm e. Mite pawhin an ngai sangin an zah hle \hin a ni.

bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Chu pa chuan fapa pathum a nei a. Mahse, a fate chuan


hna an thawk \ha peih lo hle mai a. Huana a hruai chang te hian
hna thawh pawh an tum lo va. Thei rah te chu an lo va, an ei a,
an infiam reng mai \hin a. “Bawihate u, thawh rim hi hlawhtlinna
a ni,” a tih pawhin, “Ka pa, kan hausa tawh tho alawm,” te an
tihsan mai \hin a. Chu chuan a rilru a tihah hle \hin a ni.
71
Hun a lo kal z>l a, a lo upa telh telh a. Rei a dam
d^wn tawh lo tih a inhria a; a fate pathum chu a ko khawm ta
a. An hn>nah chuan, “Ka fate u, tunah chuan ka lo tar ta a, rei
ka dam dawn tawh lo a ni. Tichuan, ka huanah hian ro hlu tak
mai ph<m r<k a awm a. He ro hi rangkachak b>la dah a ni. Ka
thih hunah chuan he b>l hi in lai chhuak ang a, in nei dawn nia.
Amaherawhchu ka thih hma chuan in zawng tur a ni lo,” a ti a.
A fate chuan chu rangkachak bel ph<mna lai chu an z^wt \hin
a. Mahse, “Ka hnuk chah d^wn \>pah lo chuan ka hrilh thei lo
che u,” a ti tlat a.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Hun rei lo te hnuah chuan huan neitu chu a thi ta a. A


thih hnu chuan a fate chuan ro ph<m r<k chu zawngin huan chu
an lai \an ta a. Huan zau tak a ni a, hmun thumah in\henin, an
lai ta ngat ngat mai a. A lai chhuak apiangin mahnia nei bik lova
insem an remti tl^ng a. Mahni chan \heuh chu a hmatiamin an
lai \heuh va. Ni tin mai hian huan lai tur chuan an thawk chhuak
a. Chutia hah taka huan an han laih chuan chawchhun te an f^k
ho va, an hlim tl^ng ta viau mai a.

72
Ro ph<m r<k chu hmuh an beisei ni tin a, hah pawh
hre mang lovin huan pum pui chu an lai chhuak ta der mai a ni.
Mahse, ro awmna rangkachak b>l reng reng an lai chhuak ta
hauh lo mai a. “Kan pa khan a suangtuahna mai mai min hrilh
a ni ang,” an ti a, an rilru a hnual hle mai a.

Huan lei an laih avang chuan thei kungte chuan zung


an thl^k thar a, an duah ta hluah hluah hlawm a. A rah a lo hun
chuan kum dang zawng aiin a rah a lian \ha a, a hl^wk ta >m >m

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

mai a. Thei rah chu lovin dawrpuiah an hralh a. Sum tam tak an
lei chhuak a, an lo hausa ta hle mai a ni.

An pain huana ro ph<m r<k a tih awmzia chu an lo


hre thiam ta a. An thawh rimna chuan rah \ha tak a chhuah a.
Rangkachak b>la ro ph<m an lai chhuak lo n^ a, ro chhe thei lo,
‘taihm^kna’ chu an chhar chhuak ta a ni. Taihm^k hlawkzia an
hre thiam a, ph<r takin an huan chu an enkawl ta a ni. An unau
thum chuan \anrual hl^wkna an hre thar ta bawk a. Lungrual tak
leh hlim takin hna tinreng an thawk tl^ng a, chhungkaw hlim
tak an lo ni ta a ni.

73
Thu pawimawhte

awm thei thawk rim rangkachak amaherawhchu


ngat ngat hmatiamin suangtuahna hnual
duah hnuk chah

TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.

is M
bl RA
(a) He zirlaiin ro chhe thei lo a tih hi eng nge?

d
he
pu O
(aw) Pa pakhat khan a huanah eng nge a chin?
re IZ

(b) Engin nge pa rilru tihah?


be M
o RT

ch) Pa khan a thih dawnin a fate kha eng ti turin nge a


chah?
tt E
no SC

(d) Unau thumte khan eng nge an laih chhuah tak?


(e) Huan an laih avangin thei kung engtin nge a lo awm?
©

(f) Engtin nge chhungkaw hlim an lo nih?

2. Thawnthua mite hi an hming han phuah teh.

An pa ______________________________

A upa ber ______________________________

A milai ______________________________

A naupang ber ______________________________

74
3. Hetah hian theihai lem a awm a. Bawmah hian theihai
nena inkungkaih thil han ziak teh.

is M
bl RA
d
he
pu O
4. He thawnthua huana thei awm nia i rin paruk lem ziak
re IZ

la, an hming ziak bawk ang che. Bawm pakhatah thei


be M

pakhat zel i ziak dawn nia.


o RT
tt E
no SC
©

75
5. Heng hmang hian thu han phuah teh.

(a) thawk rim ____________________________

(aw) hnianghn^r ____________________________

(b) suangtuah ____________________________

(ch) mi awm thei ____________________________

is M
bl RA
d
(d) duah hluah ____________________________

he
pu O
re IZ

(e) rei rui ____________________________


be M
o RT

(f) hmatiam ____________________________


tt E

6. Heng thawnthute zinga i duh ber hi han phuah zawm


no SC

teh.
©

(a) Hmanlai hian mi pakhat hian huan zim t> mai hi a nei

a …………………………………

(aw) Hmanlai hian mipa naupangho hian theihai lawh an

tum a, chutih lai tak chuan ………...............…

(b) Hmeichhe naupang fel tak mai hi a awm a. A nu leh

pate chu ................……………....................


76
7. A inmil thai zawm rawh.
theihai a sak hle

khawkherh a kelki

s^pthei a hring deuh

theiher^wt a sen v^t

balhla a rah b^wr

is M
bl RA
d
chengkek a kual

he
pu O
re IZ

theipalingkawh a duk \hin


be M
o RT

8. Inhrilh r<ka infiamna: Chhuatah \hu kual pap rawh u le.


tt E

In zinga pakhat chuan a ding lama mi hn>nah thu hrilh ru


no SC

sela. Ani chuan a ding lama mi hnenah hrilh chh^wng leh


se. Tichuan in inhrilh chhuah vek hnuah a hnuhnung ber
©

chuan thur<k chu sawi chhuak rawh se. Thur<k chu a tira
mi nen a inang em?

9. A hnuaia thu hi vawng rawh u.

Kut d^wngdah chuan retheihna a thlen \hin a,


Mi taima kut erawh chuan hausakna a thlen \hin.
Buh seng laia inchh>k kh^wl chu fapa fing a ni a,
A seng hun laia muh$l erawh chu fapa, mualphona thlen
\hintu a ni.

77
ZIRLAI 16
HÂUDÂNG LÊNG

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E

1. Phar dêr dêr, kan lêng phar dêr dêr,


no SC

Tual kan lênna sang thing lêr;


H^udâng l>ng hraich^wi, phunbûng zar kan mawi,
©

Phunbûng zara’n, “Hualreu, Hualreu,” tiin lêng kan ^wi.

2. K^wlah sen siar t<rni lo êng,


Pualhrâng di auvin lo l>ng;
H^udâng lêng hraich^wi, phunbûng zar kan mawi,
Phunbûng zara’n, “Hualreu, Hualreu,” tiin lêng kan ^wi.

3. Tûrni thangv^n zâwl a thleng z>l,


Chhêmdam thliin min her v>l;
H^udâng lêng hraich^wi, phunb<ng zar kan m^wi,
Phunbûng zara’n, “Hualreu, Hualreu,” tiin lêng kan ^wi.
78
4. P^r zu lâwrin a kai thing tin,
Chh<n râwl min hl^n chûn lianin.
H^udâng l>ng hraich^wi, phunb<ng zar kan m^wi,
Phunb<ng zara’n, “Hualreu, Hualreu,” tiin l>ng kan ^wi.

5. Tlai ni thlangtiang kâwl a khûm ta,


Chhawrthla z^n kal >ng hnuaiah.
H^udâng lêng hraich^wi, phunbûng zar kan m^wi,
Phunbûng zara’n, “Hualreu, Hualreu,” tiin lêng kan ^wi.

is M
bl RA
d
he
TIH TURTE
pu O
re IZ

1. Heng hla thute hi \awng pangngaiin dah rawh.


be M
o RT

(a) t<rni _____________________


tt E

(aw) chh>mdam thli _____________________


no SC

(b) chh<n râwl _____________________


©

(ch) hlân _____________________


(d) chhawrthla _____________________
(e) thlangtiang _____________________
(f) hraichawi _____________________
(g) pualhrâng _____________________
(ng) chûn _____________________

79
2. Heng zawhnate hi han chhang teh.

(a) H^udâng l>ng hrai chawi chu tute nge?

(aw) Khawiah nge an ch>n?

(b) Engtin nge an hrâm?

3. Hmanah chuan hâuhûk hualreu hriat tur a awm \hin


a, tunlai chuan hriat tur a vang ta hle. Eng nge a chhan

is M
nia in rin han sawi teh u.

bl RA
d
he
4. Heng thuah te hian in rilru mil ber han thai teh u.
pu O
re IZ

(i) Sava ka hmuh hian


be M

- perh thl^k ka châk \hin


o RT

- man ka châk \hin


- chaw p>k ka châk \hin
tt E

- an hrâm hriat ka châk \hin


no SC

- kh^wi ka châk \hin.


©

(ii) Ph>ngphehlepin pangpar z< a dawt lai ka hmuh hian


- man ka châk \hin
- hâwl thl^k ka châk \hin
- a hmuhnawm ka ti
- kh^wi ka châk \hin

5. Heng a hnuaia ran leh ramsate hrâm dan hi ziak ula,


an hram rik dan zir bawk rawh u.
entir nan: h^uh<k – hualreu
(a) b^wng _________ (aw) vawk _________

80
(b) kel _________ (ch) ui _______
(d) arpui _________ (e) zawht> _________
(f) sakhi _________ (g) sihal _________
(ng) sanghar _________ (h) sakei _________

6. Hâuhûk ang deuh, thinga ch>ng \hin in hriatte han ziak


teh u.
a) _________________ aw) __________________

is M
b) _________________ ch) __________________
bl RA
d
he
pu O
7. Project work
re IZ
be M

H^uhûk lem in hmuh chuan chep thla ula, lehkhapuanah


thing buk lem ziak ula, chumi chungah chuan bel ula, sikul
o RT

bangah tar \heuh ang che u.


tt E
no SC

8. Activity
©

In zinga mi pahnih (entir nan: Roll No.1 leh 2)-ten ch^ng


khatna tlar hnih hi sawi se, mi dang zawngin “H^udâng lêng
hrai chawi... tih lai hi in vaiin hlim takin sawi chhunzawm
rawh u. Chutiang zel chuan ch^ng hnihna chu Roll No. 3
leh 4-in sawi thung se; ch^ng thumna chu Roll No. 5 leh
6-in; chang lina chu Roll No. 7 leh 8-in; ch^ng ngana Roll
No. 9 leh 10-ten an sawi ang a, a thunawn hi hlim tak leh
phur takin in sawi rual zel dawn nia.

81
ZIRLAI 17

LEHKHA I THAWN ANG U

Khaw dangah emaw, veng dangah emaw \hian in nei


em? Vawiinah chuan \hian hnena thawn tur lehkhathawn ziah
dan kan zir dawn a ni. Hetiang hian:

Naupangte leh zirtirtuin mahni \hiante \heuh hn>nah

is M
lehkhathawn an ziak a.

bl RA
d
he
pu O
Chanmari
re IZ

Lunglei, Mizoram – 796701


be M

15.7.2015
o RT
tt E

|hian duh tak Hmingi,


no SC

I dam lai a nih ka beisei. Kei pawh Pathian zarah


©

ka dam e. In ngaihawm \hin hle mai. |hian dangte kha mi


han biak ang che.
He lama kan \hiante pawh an dam a, mahni zirlai
\heuh tluang takin kan zir thei a, kan hlim hle \hin. Lo
zin in tum hnai em? Keini pawh sikul chawlhah lo zin
kan tum ang.
Mang \ha le.

I \hian,
Sangi

82
Hriat tur pawimawhte:
1. Lehkhathawn chu fiah leh nalh taka ziah \hin tur a ni.
2. Lehkha ph>k kil ding lam chungah awmna hmun leh
ziah ni dah \hin tur a ni.
3. A hmasain vei lam pangah kohna thu ziah phawt tur
a ni.
4. Thu ziahte chu paragraph-a \anin kohna thu hnuaia
ziah \hin tur a ni.

is M
5. A sir t^wp ding lamah inlaichinna thu ziaha, a hnuaiah

bl RA
hming leh address ziah tur.

d
he
6. Lehkha chu nalh taka thleha, lehkha ip chh<ngah thun
pu O
tur a ni.
re IZ
be M

7. Lehkha ip p^wnah chuan d^ka thawn tur a nih chuan


stamp bela, thawn tur hming leh address ziah tur a ni.
o RT

Hetiang hian:
tt E
no SC

To
Hmingi,
©

Mual V>ng,
B.P.O. Bualpui,
Kolasib District.

Lehkhathawn chi hrang hrang a awm a, kan thawn tur
azirin kan ziah dan pawh a danglam \hin.

T<nah chuan Headmaster hn>na chawlh dilna lehkha


ziah dan lo zir leh ila. Hetiang hian:

83
Bualte
To 10.5.2015

The Headmaster,
Bualte Primary School

Subject: Chawlh dilna.

Ka pu,
Vawiin 9.5.2014 (Zirtawpni) hian ka khua a sik

is M
avangin sikul ka lo kal thei dwn lo va. Khawngaih taka

bl RA
chawlh min phalsak turin ka ngen a che.

d
he
pu O
I rin tlak,
re IZ


be M

Siama
o RT

(SIAMLIANA)
tt E

Class III, Roll No.5


no SC
©

TIH TURTE

1. Khaw danga i \hian awm hnenah in sikul chanchin


lehkha thawnin han hrilh teh.

2. I pum a nat avangin sikul i kal thei d^wn lo va, chawlh


dilna lehkha han ziak teh.

84
3. A ^wl lai dah khat rawh:
(a) Lehkha chu ______ leh ______ taka ziah \hin tur.
(aw) Thu ziak chu ______ a \an \hin tur.
(b) Lehkha chu nalh taka _______ a, lehkha ip ______
thun tur.
(ch) A ______ lamah inlaichinna thu ziah tur.
(d) A ______ vei lam pangah kohna thu ziah tur.

is M
4. Sangin Hmingi hnena lehkha a thawn hi a chhanna han
bl RA
d
ziak teh.

he
pu O
re IZ

5. Naktukah sikul i kal thei dawn lo va, in Headmaster


hnenah dilna han ziak l^wk teh. (A chhan atan chuan
be M

i duh duh hmang ang che.)


o RT
tt E

Activity I: A theih chuan d^k inah kal ula; stamp lei dan te,
no SC

lehkha thl^k dan te en ang che u. D^kpu hn>nah


in hriat duh apiang in z^wt dawn nia. A chh^nna
©

chu chhinchhiah ula, in sawi ho dawn nia.

Activity II: In zirtirtu hovin lehkha ip siam zir teh u. Lehkha


chhia te, chanchinbu hlui te kh^wl ula, chumi
hmang chuan siam ang che u. Lehkha ip chu in
chei mawi thei bawk ang.

85
6. A hnuaia hla hi vawng rawh u.

LEHKHATHAWN

Lehkhathawn ka ziak.
Ka \hian duh tak tan a ni.
Tahrikni dik takin ka ziak a,
‘Ka \hianpa duh tak’ tiin ka \an a.

is M
Nalh taka ziah ka duh a,

bl RA
d
Uluk takin ka ziak a ni.

he
pu O
A tawp ka lo thleng ta!
re IZ

Lehkha ipah ka \hianpa hming,


be M

Awmna hmun ka ziak.


o RT

Lehkha chu ka thun a,


tt E
no SC

Ka \hianpa lehkha chu.


©

86
ZIRLAI 18

CHUNGLÊNG LEH HNUAILÊNG INDO

Hmanlai hian r<lpui hian satel hi a tui a v>ntir a.


Nakinah chuan sakhi hi a lo kal a. Sakhi chuan, “Hawh Tela,
r<lpui tui hi i inzuankahl>nsiak ang,” a ti a. Satel chuan, “E khai,
kei zawngin ka zuan kahl>n zo ve lo vang; ka bawh keh ngei
^wm si a. R<lpui thinrim ka hlau em mai,” a ti a. Sakhi chuan,

is M
“I bawh keh palh pawhin ka chhan tlat ang che, hlau r>ng r>ng

bl RA
suh,” tiin a thl>m a. Satel chuan a duh ve ta a.

d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Tichuan, Sakhi chuan r<lpui tui chu a han zuan a, a


zuankahl>n thauh mai a. Satel pawh chu a han zuang ve a; mahse,
a zuan kh<m zo lo va, a bawh keh ta rup mai a. Sakhi chuan a
chhan leh ngam si lo va, “Tela, tlan bo vat rawh, ka hum ngam
leh lo che,” a ti a. Hmanhmawh takin satel chu a tlan bo ta a.

87
Satel chu a tlan chak thei si lo va, chhuk z^wngin a
lum ta vak mai a. Saza in hi a zuk d>ng dawt mai a. Saza chuan,
“Tu nge ka in deng?” a ti a. Satel chuan, “Keimah Telt>a,” a ti a.
Saza chuan, “Eng nge i hlauhva khatia i tlanchhiat chiam mai?”
a ti a. Ani chuan, “Sakhi nen r<lpui tui kan inzuankahl>nsiak a,
ka zuan kh<m zo ve lo va. Sakhiin min hum ngam si lo va, ka
hlau va, ka tlanchhia a ni. Nangin min hum ngam ang em?” a ti
a. Saza chuan, “Ka hum ngam lo che, tlan zel mai rawh,” a ti a.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Satel chu a lum leh ta a. Sazuk in te, sanghal in te,


savawm in te, sakei in te a d>ng a; mahse, tu mahin an hum ngam
lo va. A lum leh ta z>l a. Nakinah chuan Mura in hi a zuk d>ng
ta dawt mai a. “Tu nge ka in deng?” a lo ti ve leh a. Satel chuan,
“Keimah Telt>a, r<lpui tui ka bawh keh a, tu man min hum ngam
lo va, ka tlanchhia a ni. Nang tal chuan min hum ngam ka ring
a, ka lo kal a ni,” a ti a. Mura chuan, “E, hlau r>ng r>ng suh,
keiman ka hum ang che,” a ti a, a thla hlai pui hnuaiah chuan a
bihr<ktir ta tlat a.

88
is M
bl RA
d
he
R<lpui chuan satel chu a zawng a, ramsa a hmuh
pu O
apiang a z^wt z>l a. Mura in a lo thlen dawn chuan a rawn tleng
re IZ

ri hruah hruah mai a. Mura chuan, “Chu eng thawm nge ni a?”
be M

a ti a. Satel chuan, “Chu chu alawm ka hlauh chu, r<lpui tleng


o RT

th^wm a nih chu,” a ti a. R<lpui chu a lo thleng ta a. Mura hnenah


tt E

chuan, “Telt>a i lo hmu em?” a han ti a. Mura chuan, “Hmu teh


no SC

suh e,” a ti a. R<lpui chuan a ringhlel deuh va, “I inah hian a


hniak a t^wp si a, i thukru a ni ang, i thla kha han z^r teh,” a ti
©

a. Mura chuan a thla lehlam chu a han zar duai mai a. R<lpui
chuan, “I thla lehlam kha han z^r leh teh,” a ti a. Mura chuan,
“He lam chu a n^ a, ka z^r thei lo,” a ti tlat a. R<lpui chuan,
“Tl>m talin han tik^u teh,” a ti \alh a. A han k^u deuh va, Satel
mei hmawr chu a hmu ta hlauh va. R<lpui chu a thinrim >m >m
mai a, chungl>ng leh hnuail>ng indo a puang ta rup mai a ni.

Chutichuan, hnuail>ng zawng zawng chu an inko


khawm a. Chungl>ngho pawh b<ngpui zarah an fu khawm \uih
mai a. Inbeih dan tur chu an r>l ta mup mup mai a ni. An r>l
zawh chuan an inbei ta tak tak a. R<lpui chu a han ding <r <r a,

89
b<ngpui z^r lehlam chu a vaw bal hlawk mai a. A z^ra sava fu
zawng zawngte chu an darh ta chum chum mai a. Hnuail>ngho
chu lawmin an haw haw dur dur a.

R<lpui chu a han ch^wl deuh va, a hahdam leh hnu


chuan a han ding leh <r <r a, b<ng z^r lehlam chu a vaw tliak
leh ta rup mai a. Chungl>ngho chu an ngui rawih a, hnuail>ngho
erawh chu an hlim >m >m mai a. B^k hi a thlawh ve theih avangin
chungl>ng zingah a tel a. Mahse, hnuail>ng chan a \ha z^wka
a lan t^k avangin a thl^wk thla a. “Mi han en ula, ka lu te, ka

is M
h^ te hi hnuail>ng ka nih hi, in zinga tel ve tur ka ni e,” a ti a,

bl RA
hnuail>ng zingah a awm ve ta a.

d
he
pu O
An zavai chuan an inph>k beih ta luih luih mai a.
re IZ

Ch>ngkawl te hian pitt> ngal delh tliah an tum a, vat> te pawh


be M

hian changp^t man \alh an lo tum ve bawk a. A lian leh a lian,


o RT

a t> leh a t>, mahni tum t^wk \heuh chu \hahnemngai takin an
tt E

inbei hlawm a.
no SC

Nakinah chuan mura chuan r<lpui chu a zuk ching ta


©

nawk nawk a, r<lpui chu a chau ta a. Chutah chungl>ngho chu


an hlim ve ta thung a, an haw haw hluah hluah mai a. B^k chuan
chungl>ng lama \an a duh leh a, a thl^wk chho va. “Min en mah
teh u, hnuail>ng ka nih loh hi, thla pawh ka neih hi,” a ti leh a.

An inbei nasa tulh tulh a, r<lpui chu a lo ding leh ta


<r <r a; bungpui z^r chu a vaw leh vak a, a tliak zo ta lo va.
A k^kpuiah chuan a inb^ng ta hn<p mai a. Chu veleh mura
chuan a z^ngruh tak mai chu a hmuiin a chilh tliak a, a thi ta a.
Chungl>ngho chu chak zawkah an \^ng ta a ni.

90

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ

Nakinah chuan inremna an siam a, an lo inngeih leh


be M

ta a ni. An indo lai khan b^k kha a dawihzep avangin a chak


o RT

tur ni-a a hriat lam apiangah a tel tawn a. An inrem hnu pawhin
tt E

telna t<r hre lovin a zak lutuk chu khaw >ngah pawh a chhuak
no SC

ngam ta lo va. P<kah a tawm bo va, z^nah chauh a chhuak ve


ngam zuk nia!
©

Thu pawimawhte

zuankahl>n tlanchhia bihr<ktir ringhlel


thukru inph>k beih \hahnemngai k^kpui
z^ng ruh dawihzep.

91
TIH TURTE

1. Chungl>nga tel tur leh hnuail>nga tel tur thliar hrang


rawh.
satel r<l sakei mura mupui
sakhi vam<r b^k ch>ngkawl pit
vat> changp^t r<lpui vaki r<lng^n
cho^k sazuk z^wng sanghal bullut
ng^u chinr^ng saza chawngzawng savawm
kireuh vacha sazu sai vapual

is M
bl RA
d
he
Chungl>ng Hnuail>ng
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

92
2. Heng thu nena inepte hi zawng chhuak rawh.
hmanlai _____________
______________ hmanhmawh
hnuail>ng _____________
______________ hahdam
dawihzep _____________
______________ inrem

is M
bl RA
ral\i _____________

d
he
pu O
re IZ

3. Heng zawhnate hi chhang rawh.


be M
o RT

(a) Eng vangin nge r<lpuiin satel a zawn?


(aw) Chungl>ng leh hnuail>ng indo chhan eng nge?
tt E
no SC

(b) Murain satel a hum tih rulpuiin engtin nge a hriat?


(ch) Chungl>ng hovin engtin nge an hneh?
©

(d) Engtin nge b^k kha chungl>ng leh hnuail>ngah a tel


ve ve theih dan?

4. Heng hmang hian thu han phuah teh.


zuankahl>n ______________________________

tl^nchhia ______________________________

hum tlat ______________________________

93
ngui rawih ______________________________

tum t^wk ______________________________

inremna ______________________________

mup mup ______________________________

5. In \hiante nen rannung chi hrang hrang in hriatte sawi


ho ula. Tichuan, a thl^wk chi leh leia kal chite in ziak
chhuak d^wn nia.

is M
bl RA
Thl^wk Thl^wk thei lo

d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

94
6. Rang tak leh n^l takin chhiar teh.

• Khochhuan chhunga sa hrang \ha hler hlawr.

• Thli chhe chh>m thl<k nge thli \ha chh>m thl<k?

• S>r bul kar bal, s>r kar bal.

• Khita thing ^wn \hii \hei kha a tlu ta.

is M
7.
bl RA
Hengte hi a tlukpui thu dangin han dah teh.

d
he
pu O
Entir nan: bal - thlawn
re IZ
be M

hrawl - ________ d>ng - _________


o RT

hlim - ________ ngam - _________


tt E


no SC

ngui - ________ s^wm - _________



©

keh - ________ hum - _________



hlai - ________ hniak - _________

zar - ________ r>l - _________

nasa - ________ thap - _________

95
8. Hei hi Sahuan a ni a. Naupangten sava leh ramsate an
biak \hinna hmun a ni. He milem hi sentence liin han
sawi la. Hawrawppui leh punctuation dik takin ziak ang
che.

is M

bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT

____________________________________________
tt E
no SC

____________________________________________
©

____________________________________________

____________________________________________

9. A hnuaia thu hi vawng rawh.

Mahni ngaihin intifing suh la;


LALPA chu \ih la, sual kalsan rawh.
I lai tan hris>lna a ni ang a,
I ruh tan thl$ng a ni ang.

96
ZIRLAI 19

TUI MAL FAR TÊ TÊ CHU

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

1. Tui mal far tê tê chu,


|iauvut hrang awm khawm;
Tuipui lian a tlinin,
Ram nuam a lo awm.

2. Hetiang mit khap kâr tê,


Sawi tham ni lo hi;
|hangthar kim tling zelin,
Chatuan a lo ni.

97
3. Chutiang kan sualte chuan,
Kan thlarau a hruai;
Sual ram pik deuh deuhvah,
Tin, kan lo vanduai.

4. Thu ngilnei naran hian,


Thinlung a tiharh;
A \hen chauh lo chhuak hian,
Lung ngui a tidarh.

5. Khawngaih thil nawi tê tê,

is M
Man nei tham lo chu;
bl RA
d
Rem thu l>ng atan chuan,

he
pu O
Ro aiin a hlu.
re IZ
be M

6. Khawngaih a lo khat e,
Thil leh thu n^wi hian;
o RT

Kan lei a tihlim e,


tt E

Chatuan van ang khian.


no SC

Hla chang tin hrilh fiahna


©

1. Ruah mal tê tê infin khawmin tuifinriat zau tak a siam a,


lei nawi tê tê infin khawmin ram nuam tak a siam bawk.
2. Hun rei lo tê tê infin khawm hian hun rei z^wk a thlen
a, chatuan a siam a ni.

3. Sual nêp tê anga kan ngaih \hin hian sual lian zawkah
min hruai lut a, vanduaina rapthlâk tak a thlen \hin.

4. |awngkam \ha hian mi thinlung a thawi dam a, rilru tak


ni lova sawi hian rilru n^ a tizual.

98
5. Khawngaihna nena thil tih chu nêp tê pawh ni se inremna
siamtu a ni a, sum aiin a hlu zawk a ni.

6. Khawngaihna nena thil tih, eng mah tham lova kan


ngaihte hian vanram ang maiin khawvel hi a tinuam thei
\hin a ni.

TIH TURTE

1. Heng hmang hian thu han phuah teh.

is M
bl RA
\iauvut \hangthar chatuan vanduai

d
khawngaih thlarau nuam nawi

he
pu O
______________________________________________
re IZ
be M

______________________________________________
o RT

______________________________________________
tt E

______________________________________________
no SC

______________________________________________
©

______________________________________________
______________________________________________

2. Heng thu nena inep hi zawng chhuak rawh.


(a) tihlim _________
(aw) vanduai _________
(b) tiharh _________
(ch) tidarh _________

99
3. A ^wl dah khat rawh.

(a) Ram _____________a lo awm.

(aw) |hangthar ____________zelin.

(b) Thu ____________naran hian.

(ch) ______________ aiin a hlu.

is M
(d) Sual ram_____________deuh deuhvah.

bl RA
d
he
(e) Chatuan _______________ang khian.
pu O
re IZ
be M

4. Activity:
o RT
tt E

Thil t> tham tê tê, tlem tham tê tê, nêp tê tê infin khawm
no SC

a \angkai dan te, a ropui theihzia in hriat fiah theih nan


hetiang hian pawl hnihah insiamin han ti teh u.
©

Pawl A - tui no khat \heuh suak sela, chawhtawlhah


chhung khawm rawh se.
Pawl B - vaivut emaw lei emaw no khat v>l \heuh la se,
hmun khatah chhung khawm rawh se.

5. Engin nge vanram hi tinuam bera in rin han sawi teh


u.

6. He hla hi en lova sawi thei turin vawng rawh.

100
7. He thawnthu hi han phuah zawm teh u.
Khaw pakhatah hian chhungkaw fel tak leh chhungkaw
sual tak hi an awm a ...................

8. Heng zawhnate hi chhang teh.

(a) Engin nge ram nuam siam?

(aw) Chhiatna r^pthlak thlentu eng nge?

is M
(b) Rosum aia hlu zawk eng nge ni?
bl RA
d
he
pu O
(ch) Vanram anga khawvel tinuam thei eng nge?
re IZ
be M

(d) Engin nge mi thinlung n^ thawi dam \hin?


o RT
tt E
no SC
©

101
ZIRLAI 20

HMASANG SILHFÊN

Hmanlai chuan mihringte hi an la m^wlin an rethei a.


Kawr h^k tur pawh an nei lo va; saruakin an awm mai \hin. Mahse,
hma an s^wn z>l a, an saruak khuh mawina turin thawmhnaw
an siam thiam ve ta a. Tichuan, ch<ng saruak khuh mawina tura
thawmhnaw an siam chi hrang hrangte chu ‘silhfen’ tiin an sawi

is M
\hin.

bl RA
d
he
Hmanlai Mizo pi leh pute pawh kh^n thawmhnaw an
pu O
nei chau ve hle \hin a. An silhf>n neih hmasakte chu hruikh^uva
re IZ

siam a ni. Hruikh^u hi an hik \euh va, inthuah deuh tupin an ram
be M

khawm a, f>n turin an siam a, chu chu ‘siapsuap’ an ti. Hruikh^u


o RT

bawk chu hlai deuhin an h$k a, mipa chuan an d^rah b^t kawkalhin
tt E

an k^wngah hruiin an hr>ng \hin. Mipa silhf>n chu ‘hnawkh^l’


no SC

an ti ve thung.
©

Siapsuap feng lai lem Hnawkh^l ha lai lem

102
Heng siapsuap leh hnawkh^l te hi pi puten tuna Mizoram
an luah hmaa an silhfen inbel \hin niin an sawi.

Pi pute chuan khawthlang an pan z>l a, |iau kam


vela an awm hnu chuan la te chingin la a\anga siam chhuah
thawmhnaw an lo inbel ve \an ta a ni. Siapsuap leh hnawkh^l
kha hruikh^u a\anga siam lovin, la a\angin an siam ta thung a.
A h^k a nuamin a lo nalh ta z^wk hle a ni.

An changkang z>l a, la a\anga puan tah chhuah dan te

is M
an thiam z>l a. Tichuan, an thawmhnaw inbel \hin te pawh a lo

bl RA
mawi ve tawlh tawlh a ni.

d
he
pu O
Puan taha silhf>n an lo siam thiam hnu pawhin rawng
re IZ

chi hrang hrang an la siam thiam lo va. Tuna Mizoram hi an thlen


be M

thl^k hnu phei chuan la chu dum nach^ng an lo hre ve ta a. A


o RT

tir lamah chuan hmeichhiain hmar^m an f>ng a, puanngo an bih


tt E

bawk a. Mipa pawhin puan chu kawr ang deuhin an ngh^wngah


no SC

an b^t kawkalh a, chu chu ‘kawrtawngh^k’ an ti \hin.


©

Hma an s^wn ve z>l a, puan chi hrang hrang an tah


thiam ta a. Ziar^ng chi hrang hrang neiin mawi tak takin an tah
\hin a, chungte chu hming hrang hrang an vuah hlawm a. Thil
tih pui niah chuan nalh tak takin nulate an inchei a, m^wi an ti
thei hle \hin. Tunlai angin mipate erawh chuan kekawr an ha lo
va, puan an veng ve mai \hin a ni.

103
Pathian thu an awih hnuah chuan lehkha te an thiam a,
an lo changk^ng deuh deuh va, kh^wl tah chi hrang hrang chu
silhfen atan an \hui a, mipate pawhin kekawr b<l an ha ve ta a.
Kekawr tlawn h^k an intihhmuh thuai a, pheikhawk bun nach^ng
te an lo hre chho zel a. Tunlai phei chuan khawv>l hmun danga
miten an h^k ang \hui sa leh \hui chawp silhf>n hmangin m^wi
tak takin kan lo inchei ve \hin ta a ni.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Thu pawimawhte

saruak hruikh^u silhf>n siapsuap


hnawkh^l hmar^m puanngo ziar^ng
changk^ng

104
TIH TURTE

1. Mizo silhfen chi hrang hrang i hriat apiang han sawi


teh.
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________

is M

bl RA
2. Silhfen kan inbelna chhan panga han sawi teh.

d
he
pu O
(a) ______________________________________
re IZ

(aw) ______________________________________
be M

(b) ______________________________________
o RT

(ch) ______________________________________
tt E
no SC

(d) ______________________________________
©

3. Thawmhnaw kan inbel \hin chi hrang hrang sawi la,


nalh i tih ber lem ziak ang che.
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
105
4. Incheina lam thila kan hman danin heng thute hian
sentence han siam teh.
bih : __________________________________
veng : __________________________________
h^k : __________________________________
sin : __________________________________
bun : __________________________________

is M
f>ng : __________________________________
bl RA
d
he
silh : __________________________________
pu O
re IZ

5. Puan dum leh pawndum dang lamna han sawi teh u.


be M
o RT

6. Heng zawhnate hi chhang teh.


tt E

(a) Mizote silhf>n neih hmasak ber kha engin nge an siam?
no SC

(aw) Siapsuap leh hnawkh^l danglamna engte nge?


©

(b) Mizo pi leh puten puan tah an thiam hnu khan engtin
nge mawi taka an tah?

7. Hengte hi han hrilh fiah teh.


silhf>n : _________________________
siapsuap : _________________________
hnawkh^l : _________________________
kawrtawngh^k : _________________________

106

You might also like