KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. “Xususiy ishlab chiqarish korxonalarining

markazlashgan axborot tizimini yaratish” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi
mavzusing dolzarbligi shundaki, bugungi kunda republikamiz hududlarida
joylashgan mavjud ishlab chiqarish korxonalari haqida aniq ma’lumot beruvchi
tizim yaratilmagan. Bir korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot boshqa bir
korxonaga hom-ashyo bo`lib xizmat qilishini hisobga olsak, mavjud
korxonalarning bir tizimga birlashishi korxonalar haqida umumiy va batafsil
ma’lumot olish imkonini beradi. Shuningdek eksport va import aylanmasini
tartibga solish bugungi kunda davlatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishning asosiy
talablaridan biridir.
Zamonaviy dunyoda eng qimmat resurslardan biri axborot hisoblanadi.
Har yili inson hayotining turli xil sohalari kompyuterlar va har xil dasturlar bilan
bog’liq bo`ladi. Shuning uchun «Axborot texnologiyalari va tizimlari» kasbiga
hozirgi kunda nafaqat talab, balki nufuzli, shuningdek, uzoq istiqbolga ega
bo`lganlar ham kiradi. Muammo shundaki, bu mintaqada bu soha juda tez
rivojlanib bormoqda va doimo barcha yangi sohalar bunday mutaxassislarga
muhtoj.
Axborot tizimlarini to`liq bilish nafaqat kundalik hayotda, balki
zamonaviy telefonlarning funksiyalarini tushunish uchun, shuningdek, har
qanday fayllarni himoya qilish, turli xil dasturlarni yaratish va hatto sanoat
jihozlarining to`g’ri ishlashini ta’minlash uchun zarurdir.
Iqtisodiyotda axborot texnologiyalarini jadal joriy qilish informatika
yo`nalishlaridan biri - informatika, iqtisod va matematika sohasidagi interfaol
kommunikatsiyalarga asoslanib, integratsiyalashgan amaliy intizom bo`lgan
iqtisodiy informatika paydo bo`lishiga olib keldi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishini loyihalash jaroyinida respublikamiz va
jahon miqyosidagi markazlashgan axborot tizimlari ilmiy jihatdan o`rganilib
chiqildi. Respublika savdo-sanoat palatasi hududiy boshqarmasi hamda Xorazm

1
statistika boshqarmasi mutaxassislari bilan korxonalar haqida ma’lumot
beruvchi axborot tizimlarini yaratish yo`nlaishida hamkorlik qilindi.
Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti. Markazlashgan axborot tizimi,
xususiy ishlab chiqarish korxonalari, ularning manzili, yuridik nomi, faoliyat
turlari, brend nomlari ushbu bitiruv malakaviy ishining ob’yekti bo`lib xizmat
qiladi. Ishlab chiqarish korxonalarining haqidagi batafsil ma’lumotlar va
kategoriyalar asosiy ma’lumot manbai hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Markazlashgan axborot tizimni
yaratish usullari, veb dasturlash tillari, ma’lumotlar bazasini boshqarish va
undagi ma’lumotlarni qayta ishlash usullari bitiruv malakaviy ishning predmeti
sanaladi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy
ishining maqsadi – bu “Xususiy ishlab chiqarish korxonalarining markazlashgan
axborot tizimi” veb saytini yaratish hisoblanadi.
“Xususiy ishlab chiqarish korxonalarining markazlashgan axborot tizimi”
veb saytini yaratishning asosiy vazifasi - bu barcha foydalanuvchilar uchun
yagona, zamonaviy, korxonalar haqida ma’lumot beruvchi markazlashgan
axborot tizimini ishlab chiqishdir
Axborot texnologiyalarining juda tez rivojlanayotganligini hisobga
oladigan bo`lsak, deyarli barcha tizimlar avtomatlashtirilgan va
kompyuterlashtirilgan bo`lib, kelajak mutaxassislar ushbu sohadagi yangi
tendentsiyalar va tendentsiyalarni doimiy ravishda o`rganishga tayyor bo`lishi
lozimdir. Kasb malakasini oshirish va malakasini oshirishsiz mutaxassis
tomonidan talab qilinmaydi. Barcha yangi mahsulotlardan doimo xabardor
bo`lish va ularning mohiyatini o`rganish uchun izlanuvchan bo`lish kerak.
Turli saytlar va so`rovlarga ko`ra, hozirda «Axborot tizimlari va
texnologiyalari» mutaxassisligi nafaqat MDH hududida, balki butun dunyoda
talab qilinmoqda. Bu esa mamlakatda ishlash istiqbollarini ko`rib chiqishdan
tashqari, uning chegaralaridan tashqarida qiziqarli va obro`li variantlarni

2
izlashga imkon beradi. Bundan tashqari, bu mutaxassislik bir necha yildan
buyon reytinglarga egadir, chunki axborot va kompyuter texnologiyalarining
rivojlanishi sekinlashibgina qolmay, o`sib bormoqda.
Zamonaviy dunyoda bu sohada mutaxassislar barcha sanoat tarmoqlari
uchun, eng kichiklardan yirik korxonalar va korporatsiyalargacha bo`lgan
firmalar uchun to`liq ma’noga egadir. Hozirgi kunda kompyuterda ishlaydigan,
axborot texnologiyalari va boshqa narsalarni boshqarish bilan shug’ullanadigan
kamida bitta kompaniyani tasavvur qilish qiyin. Va kundalik hayotda har bir
kishi doimo turli dastur va tizimlar bilan to`qnashadi va ular bilan aloqa qiladi.
Bitiruv malakaviy ishi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Ushbu bitiruv malakaviy ishida chet elning ilmiy adabiyotlaridan faol
foydalanish natijasida milliy markazlashgan axborot tizimi loyihalashtirilgan va
axborot tizimlarining ilmiy asoslari va modellari ko`rstib o`tilgan. Natijada
yuqori samardorlikka ega xorijiy markazlashgan axborot tizimlari bilan
raqobatlasha oladigan milli axborot tizimini yaratishning ilmiy asoslari yaratildi.
Bitiruv malakaviy ishini ishlab chiqish va joriy qilish natijasida barcha
foydalanuvchilar uchun qulay axborot tizimi yaratildi. Foydalanuvchi yer
yuzining istalgan nuqtasidan ushbu tizimga tashrif buyurib o`zbek tilida barcha
ishlab chiqarish korxonlari haqida batafsil ma’lumot olishi va korxonlar bilan
bevosita, to`g`ridan to`gri aloqa o`rnatish imkoniyati paydo bo`ldi. O`zbekiston
miqyosida markazlashgan axborot tizimlarining endigina shakllanayotganligini
hisobga olsak, ushbu ishlab chiqilgan “Xususiy korxonalarning markazlashgan
axborot tizimi” kelajakda ko`plab markazlashgan axborot tizimlariga namuna
bo`la oladi.

3
 I BOB. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINING AXBOROT
TIZIMLARI
1.1. Markazlashgan axborot tizimi va ularning ahamiyati
Iqtisodiy axborot davlatning va iqtisodiy jarayonlarning borishini aks
ettiradigan o`zgartirilgan va qayta ishlangan ma’lumot to`plami hisoblanadi.
Iqtisodiy axborot iqtisodiy tizimda aylanadi va moddiy mahsulotlar va
xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish va iste’mol qilish
jarayonlarini birga olib boradigan tizimdir. Iqtisodiy axborot boshqaruv
ma’lumotlarining turlaridan biri sifatida qaralishi lozim [5].
Iqtisodiy axborotlar quyidagilar bo`lishi mumkin:
direktor (to`g’ridan-to`g’ri topshiriqlar, rejalashtirish vazifalari va
boshqalar);
axborot berish (hisobot berish ko`rsatkichlarida iqtisodiy tizimda qayta
ishlash funktsiyasini amalga oshiradi).
Axborot moddiy, mehnat va pul resurslariga o`xshash resurs sifatida
qaralishi mumkin. Axborot resurslari - moddiy tashuvchilarda har qanday
shaklda saqlanadigan to`plangan ma’lumot to`plami, uni vaqt va makonda ilmiy,
ishlab chiqarish, boshqaruv va boshqa vazifalarni hal qilishda ta’minlash kerak.
Axborotni raqamli shaklda yig’ish, saqlash, qayta ishlash, uzatish axborot
texnologiyalari yordamida amalga oshiriladi. Axborot texnologiyalarining
o`ziga xos xususiyati shundaki, ularda mehnatning mavzusi va mahsuloti
axborotdir va mehnat vositasi kompyuter texnologiyalari va aloqa vositasidir.
Axborot texnologiyalarining asosiy maqsadi foydalanuvchi uchun uni
qayta ishlash bo`yicha maqsadli harakatlar natijasida zarur bo`lgan axborotni
ishlab chiqarishdir.
Korxonani boshqarish tizimi belgilangan maqsadga muvofiq (kerakli
mahsulotni chiqarishni ta’minlash uchun) ob’ekt holatida, uning X (materiallar,
mehnat, moliyaviy resurslar) va Y mahsuloti (tayyor mahsulotlar, iqtisodiy va
moliyaviy natijalar) haqidagi ma’lumotlari asosida ishlashi lozim.

4
 Boshqarish asosiy boshqaruv tizimining (ishlab chiqarishning) joriy holati
va tashqi muhit (bozor, oliy organlar hisoboti hisobga olinadigan boshqaruv
ta’siriga (ishlab chiqarish rejasiga) asoslangan holda amalga oshiriladi.
Boshqaruv tizimining maqsadlaridan biri - boshqariladigan tizimga
bunday ta’sirlarni shakllantirishdir, bu esa boshqaruvni boshqarish uchun
belgilangan davlatni qabul qilishga undaydi.
An’anaviylik darajasiga ega bo`lgan sanoat korxonasiga qaraganda,
menejmentning maqsadi texnik va iqtisodiy cheklovlar doirasida ishlab
chiqarish dasturini amalga oshirish hisoblanishi kerak; nazorat qilish tadbirlari -
bu qurilmaning ish rejalari, ishlab chiqarish jarayoni bo`yicha qayta ishlash
bo`yicha ma’lumot: mahsulotni chiqarish va harakatlanishi, jihozlarning holati,
ombordagi zaxiralar va boshqalar haqida ma’lumot berilishi darkor [3].
Shubhasiz, hisobotlarning rejalari va mazmuni axborotdan bo`lsihi kerak.
Shu bois, nazorat qilish harakatlarini shakllantirish jarayonlari iqtisodiy
ma’lumotlarning aylanish jarayonidir. Ushbu jarayonlarning amalga oshirilishi
menejment xizmatlari, jumladan, iqtisodiy jihatdan asosiy tarkibiy qismidir.
Iqtisodiy axborotga quyidagi asosiy talablar qo`yiladi: aniqlik, ishonchlilik,
samaradorlik.
Axborotning aniqligi barcha iste’molchilar tomonidan aniq bir in’ikosini
ta’minlay oladi. Ishonchlilik tizimning ishlashi samaradorligi saqlanib
qolayotgan va kiruvchi va chiquvchi ma’lumotlarning ruxsat etilgan darajadagi
buzilish darajasini aniqlaydigan sohadir. Samaradorlik o`zgaruvchan
sharoitlarda kerakli hisob-kitoblarni va qarorlar qabul qilish uchun axborotning
ahamiyatliligini aks ettiradi.
Ishlab chiqarish jarayonida funktsional rol va maqsadga muvofiq, barcha
zaxiralar asosiy va yordamchi qismga bo`linadi: asosiysi - ishlab chiqarilgan
mahsulotga moddiy jihatdan qo`shilgan va uning moddiy bazasini tashkil
etuvchi materiallar (nonni pishirganda un); asosiy - bu buyumlar asosiy farqli
o`laroq, ular substrat mahsulotlari haqiqiy (moddiy) yarata olmaydigan, ishlab

5
chiqarilayotgan mahsulot qismidir, lekin. Ular mahsulotlarni kerakli sifatlarni
(bo`yoq, lak, elim) berish uchun asosiy materiallarga komponent sifatida
ishlatiladi yoki ular ishlab chiqarish jarayoniga hissa qo`shadi.
Tizimda asosiy va yordamchi materiallarga bo`linish shartli hisoblanadi,
chunki u bir xil mahsulotning turli turdagi mahsulotlarda qo`llanilishi
miqdoriga, texnologiyaning tabiati va boshqa omillarga bog’liq.
Sanoatda zahiralarini olish va iste’mol qilish bo`yicha dastlabki hujjatlar
materiallarni hisobga olishni tashkil etishning asosidir. Dastlabki hujjatlarga
ko`ra, zaxiralarning harakati, xavfsizligi va ulardan oqilona foydalanish
bo`yicha dastlabki, joriy va keyingi nazorat amalga oshiriladi.
Axborot tizminining eng yirik assortimenti bilan ishlab chiqarishda
materiallardan foydalanishni hisobga olish va nazoratni oqilona tashkil etish
maqsadida korxonalar ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallarning bir xil
xususiyatlari uchun nominatsiyasini (ro`yxatini) ishlab chiqadi. Har bir ism,
materiallarning sinfiga shartli raqamli belgilar beriladi - tovar belgisi (kod),
keyin TMZ mavjudligi va harakati bilan barcha hujjatlarga joylashtiriladi [8].
Axborot tizimida nomenklaturasini kamaytirish va ayrim holatlarda
buxgalteriya hisobi soddalashtirilishi uchun bir xil va o`xshash xususiyatdagi
materiallar bitta nomenklatura raqamiga birlashtirilishi mumkin. Nomenclatura
raqamlari turli yo`llar bilan qurilgan: ular oltita yoki to`qqizta belgidan bo`lishi
mumkin va quyidagi tuzilishga ega: balans raqami, guruh raqami, kichik guruh
raqami, kichik guruhdagi materiallarning seriya raqami va boshqalar.
Materiallar nomenklaturasi ro`yxatga kiritilgan materiallarning
nomenklaturasiga nomenklatura-narxlar ro`yxati deyiladi. Korxonada
ishlatiladigan materiallarning muntazam ro`yxati va korxonaning barcha
bo`limlari (logistika bo`limi, buxgalteriya hisobi, moliyaviy va boshqalar) uchun
ma’lumotnoma sifatida ishlatiladi.
Tarmoq korxonalari turli sharoitlarda: etkazib beruvchining omborida,
temir yo`l stantsiyasida, portdagi, aeroportda yoki to`g’ridan-to`g’ri moddiy

6
javobgar shaxs olib boradigan omborda olishlari mumkin.
Kompaniyaning asosiy faoliyatini tahlil qilib, kompaniyaning ombori juda
muhim ahamiyatga ega.

1.1-rasm. Iqtsodiyotda Axborot tizimining tuzilishi

Kompaniyaning asosiy va to`liq faoliyat ko`rsatishi uchun ehtiyotkorlik
bilan yozish kerak. Axborot tizimida mijoz himoyachi etkazib beruvchilar odatiy
kompyuter tizimining samarali faoliyatini, hujjat boshqarish, buxgalteriya
operatsiyalari kompyuterlashtirish tashkil tashkil qilish bo`lib, rivojlangan
axborot tizimi, maqsadi, kompyuterlashtirishni rivojlantirish korxona zamonaviy

7
boshqarishni saqlab qolish uchun.
Axborot tizimining aniq mohiyati ma’lumotlarni saqlaydi. Har qanday
korxonada sharoiti turli bo`limlarning ma’lumotlari qoida sifatida bir-biriga
o`xshashdir. Masalan, menejment maqsadlarida barcha korxona haqida
ma’lumot talab qilinadi. Ishlab chiqarish masalalari bo`yicha qaror qabul qilish
tovarlarga, buyurtmalar, marketing strategiyalari va boshqalar haqida
ma’lumotsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Bu muayyan ob’ektni
tavsiflovchi ma’lumotlar osongina ega bo`lgan shaklda saqlanishi kerak degan
ma’noni anglatadi [14].
Elektron ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonini qabul qilishi uchun
ma’lumotlar tavsifida va taqdimotida ishlatiladigan bir qator atamalarni bilish
kerak. Mavzu maydoni. Mavzu ob’ekti har qanday turdagi tashkilotga (masalan,
bank, universitet, shifoxona yoki zavod) murojaat qilishi mumkin.
To`liq ob’ektlar (mashinalar, kompyuterlar, kimyoviy mahsulotlar yoki
po`lat ishlab chiqarish uchun yirik korxona) va ushbu sohaning tashkiliy bo`limi
o`rtasida farqni ajratish kerak. Tashkiliy birlik o`z navbatida o`z ob’ektini
(masalan, avtomobil zavodlari ishlab chiqaruvchi do`kon yoki kompyuterni
ishlab chiqarish uchun korxonaning ma’lumotlarni qayta ishlash bo`limi) taqdim
etishi mumkin. Bu holda, kafedra va kafedralar o`zlarining ayrim mavzulariga
mos kelishi mumkin. Ob’ekt. Ob’ekt inson, ob’ekt, voqea, joy yoki kontseptsiya
bo`lishi mumkin.
Xususiyat har bir ob’ekt bir qator asosiy atributlar bilan ifodalanadi.
Masalan, uyning o`lchamlari, rangi, ish vaqti va o`lchamining hajmi aniqlanadi.
Bank mijozi familiyasi, manzili va ehtimol identifikatsiya raqami kabi
atributlarga ega. Xususiyat odatda ma’lumotlar elementi, ma’lumot maydoni,
ma’lumotlar maydoni yoki ma’lumotlar maydoni deb ataladi. Ma’lumotlar
qiymati har bir ma’lumot elementidagi mavjud ma’lumotlarni aks ettiradi.
Ma’lum bir domen haqida ma’lumot bir nechta ob’ektlar yordamida
taqdim qilinishi mumkin, ularning har biri bir nechta ma’lumotlar elementi bilan

8
tasvirlangan. Ma’lumot elementlari tomonidan qabul qilingan qiymatlar
ma’lumotlar deb nomlanadi. Ma’lumot elementlari tomonidan olingan yagona
qiymatlar majmui ob’ektning namunasi deb ataladi. Ob’ektlar bir-biri bilan
bog’langan. Ob’ektlarning mos keladigan modeli, ularning tarkibiy elementlari
va munosabatlari bilan kontseptual model deb ataladi. Kontseptual model

domendagi ma’lumotlar oqimi haqida umumiy fikr beradi.

9
 1.2-rasm. Axborot mahsulotlarining tarmoqlarlarga bo`linishi
Mavjud ma’lumotlarni ko`rib chiqayotganda, ob’ekt, ma’lumotlar
elementi va ma’lumotlar elementining qiymati o`rtasidagi farqlarni aniqlash
qiyin bo`ladi.
Ba’zi ma’lumotlar elementlari qiziqarli xususiyatlarga ega. Bunday ob’ekt
ma’lumot elementi olgan qiymatni bilish, biz o`sha ob’ektning boshqa
ma’lumotlar elementlarini qabul qiladigan qiymatlarni aniqlashimiz mumkin.
Boshqa ma’lumotlar elementlarini belgilashingiz mumkin bo`lgan ma’lumotlar
elementlariga asosiy ma’lumotlar deb ataladi. Ba’zan ular ob’ekt identifikatori
deb ham ataladi.
Ob’ektni aniq tarzda identifikatsiya qilish ikki yoki undan ortiq
ma’lumotlar elementlari bo`lishi mumkin. Bunday holda ular asosiy
ma’lumotlar elementlarida «nomzodlar» deb nomlanadi. Ob’ektga kirish uchun
qaysi nomzodni ishlatishi haqidagi masala foydalanuvchi yoki dizayner
tomonidan belgilanadi. Asosiy ma’lumotlar elementlarini diqqat bilan tanlang,
chunki to`g’ri tanlash ishonchli ma’lumotlar modelini yaratishga yordam beradi
[12].
Korxonalarda boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi tarkibiy bo`linmalarning
tarkibini va funksiyalarini belgilaydi. Tashkiliy tuzilma boshqaruv tizimining
axborot oqimlari oqimini, qarorlarni qabul qilish darajasini tartibga soladi.
Boshqaruvning odatdagi tashkiliy tarkibi quyidagilardir:
• bo`linmalarga cheklangan boshqarish funktsiyalarini belgilaydigan lineer-
funktsional tuzilma;
Bo`lim uchun to`liq boshqaruv siklining funktsiyasini ta’minlaydigan biznes
birliklari asosida bo`linish tuzilmasi;
• chiziqli funktsional va bo`linish tuzilmalari funktsiyalarini birlashtiradigan
matritsa tuzilishi.
Bugungi kunda kichik va o`rta firmalarga lineer-funktsional tuzilmalar
qo`llaniladi. Buyuk kompaniyalar uchun, 1980-yillarning o`rtalaridan boshlab,

10
bo`linmalarning boshqaruv tuzilmalari qo`llanilgan. Bu menejmentni
markazsizlashtirish, tarkibiy bo`linmalarga operativ-ishlab chiqarish va
moliyaviy avtonomiyalar berish bilan bog’liq. Tarkibiy tuzilmalar korxonalarni
rivojlantirish va biznesni diversifikatsiya qilish natijasida turli geografik
hududlarda joylashgan mustaqil bo`linmalar paydo bo`lishining natijasidir.

1.3-rasm. Axborot manbaining tashkil qilish asoslari

Ba’zida ma’muriy-markazlashgan boshqaruv usullari lineer-funktsional
tashkilot tuzilmasiga ega korxonalarda qo`llaniladi. Nazorat qilish tizimida katta

11
axborot oqimi hosil bo`ladi va «vertikal» bo`ylab tarqaladi. Yagona boshqaruv
funktsiyalari orasidagi “gorizontal ishoratlar” strategik qarorlar qabul
qilinadigan ierarxiyaning yuqori darajalarida amalga oshiriladi. Xodimlar
axborotni yig’ish va qayta ishlash uchun funksional yo`naltirilgan axborot
tizimlaridan foydalanadilar. Aksincha, biznes-bo`linishning bo`linishi bilan
korporativ miqyosda boshqaruv funktsiyalarini markazlashtirish va yuqori
darajadagi strategik boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun axborot to`plash
muammosi mavjud [9].
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi matritsa ikkita tashkiliy tuzilmaning
simbiozisidir va faqat yaxshi ishlaydigan tashkilotlarning bo`linmalari va
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish sharoitida samarali bo`lishi
mumkinligi isbotlangan.
Tashkiliy jihatdan tashqari, ba’an buxgalteriya hisobi va javobgarlik
markazlari tomonidan tashkil etilgan korxonaning “moliyaviy tuzilishi” mavjud.
Ushbu tuzilma korxona moliyaviy rejalashtirishning asosi hisoblanadi.
Moliyaviy tuzilmada quyidagilar ajratiladi:
• Moliyaviy hisobot markazi - funksiyalari muayyan turdagi faoliyatning
rentabelligiga bevosita ta’sir etadigan bo`linma;
• Moliyaviy mas’uliyat markazi - yakuniy maqsadi daromadni maksimal
darajada oshirish uchun mo`ljallangan bo`linma; bunday organ ma’lum resurslar
bilan ta’minlangan va ularning xarajatlari uchun mas’uldir;
• foyda markazi - uning faoliyati biznes loyihasini amalga oshirishga va foyda
olishga yo`naltirilgan bo`linish;
• shovqin markazi - kelajakda daromad kutilayotgan yangi biznes-loyihani
tashkil qiluvchi bo`linma;
• Markaz-xarajatlar - shovqin markazlari va foyda markazlarini qo`llab-
quvvatlash va ularga xizmat ko`rsatadigan birlashma (birlik o`zining daromad
keltirmasa ham).

12
 1.2. Korxonalar markazlashgan axborot tizimlarining tarkibiy tahlili va
turlari
To`liq avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish uchun tizimning
maqsadi va maqsadini hamda uning talablarini aniqlash birinchi navbatda zarur.
Rivojlangan axborot tizimining maqsadi kompyuter tizimining samarali
ishlashini tashkil etish, hujjatlar aylanishini kompyuterlashtirishni tashkil etish,
buxgalteriya operatsiyalari asosiy bo`ladi.
Foydalanuvchi interfeysini (menyular, shakllar) yaratib, quyidagi vazifalarni hal
qilishingiz kerak:
-Kirish ma’lumotlarini kiritish, tuzatish, ko`rish;
-Ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash;
-Monitoring ekranida yoki printerda natijalarni ko`rsatish qobiliyatiga ega
bo`lgan so`rov va hisobotlarni yaratadi;
Rivojlanayotgan axborot tizimini yaratish uchun quyidagi talablar
shakllantirilgan:
- domenning turli xil funktsiyalarining bir xil DDShni samarali amalga oshirish;
- saqlangan ma’lumotlarning ortiqcha miqdorini kamaytirish;
-jarayonlar uchun izchil axborot olish uchun qarorlarni qabul qilish jarayonlarini
ta’minlash;
-xavfsizlikni boshqarish;
-yuksak hosildorlik va undan kam xarajatlarda foydalanish dasturlarini ishlab
chiqish, qo`llab-quvvatlash va takomillashtirish bilan bog’liq xodimlar uchun
yuqori talablarning etishmasligi;
-ma’lumotlar bazasini oddiy jismoniy qayta tashkil etish;
-markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasini boshqarish imkoniyati;
-kompyuterning ishlash tartibini soddalashtirish [15].
Rivojlanayotgan axborot tizimi uchun bir qator talablarni shakllantirish
mumkin.
DBMS talablariga javob berishi kerak bo`lgan talablar:

13
Domenning turli xil funktsiyalari bilan bir xil DMS larning samarali ishlashi;
- saqlangan ma’lumotlarning ortiqcha miqdorini kamaytirish;
- jarayonlar uchun izchil axborot olish uchun qarorlarni qabul qilish
jarayonlarini ta’minlash;
-xavfsizlikni boshqarish;
- yuksak hosildorlik va undan kam xarajatlarda foydalanish dasturlarini ishlab
chiqish, qo`llab-quvvatlash va takomillashtirish bilan bog’liq xodimlar uchun
yuqori talablarning yetishmasligi;
- ma’lumotlar bazasini oddiy jismoniy qayta tashkil etish;
markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasini boshqarish imkoniyati;
-kompyuterning ishlash tartibini soddalashtirish.

14
 1.4-rasm. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tashkiliy asoslari
Ma’lumotlar to`plash juda murakkab ish bo`lib, menejmentning zarur
ishtirokini talab qiladi. Ishlab chiquvchi korxona so`rovini o`tkazish rejasini
ishlab chiqishi kerak. Anketa yoki boshqa vositalar yordamida har qanday
boshqaruv darajasida (ijrochi, funktsional va operatsion) xodimlar uchun zarur
bo`lgan ma’lumotlar ro`yxatini tuzishi kerak. Turli darajalardagi ma’lumotlarni
qayta ishlash yoki to`plash mumkin. Keyin ishlab chiquvchi korxonadagi
ma’lumotlarni ishlatishning barcha yo`nalishlarini tahlil qilishi kerak.
Ma’lumotlar to`plami mavjud hujjatlar, hisobotlar, mavjud fayllar va
dasturlarni o`rganish bilan boshlanishi lozim. Birinchi darajali qarorni talab
qiladigan asosiy masala ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni taqdim etishdir.
Shuni eslatib o`tish kerakki, saqlanishi kerak bo`lgan ma’lumotlar shakllar va
hisobotlarda ko`rsatilgan ma’lumotlar bilan kamdan-kam hollarda korrelyatsiya
qilinadi [18].
Ma’lumotlardan foydalanadigan yoki ularni tayyorlashda ishtirok
qiladigan korxonaning har bir menejeri yoki xodimi tegishli so`rovnomani
to`ldirishlari shart. Anketani to`ldirish uchun mas’uliyat rahbarlik qiladi, chunki
anketalar kompaniyaning uzoq muddatli axborot ehtiyojlarini aks ettiradi.
Dastlab, ma’lumotlarning to`plamida, xodimlar uchun kerakli ma’lumotlarning
dastlabki ro`yxatini, xususan, intervyuga olinmagan shaxslarni qo`shishga
imkon berish uchun qo`shimcha intervyu shakllari taqdim etilishi kerak. Bu juda
muhim masala. Agar tashkilotning barcha xodimlaridan domen modeli o`rganib
chiqilsa va suhbatdoshlar ro`yxatida nima sababdan bo`sh o`rinlar mavjudligini
aniqlasangiz. So`rovnomada quyidagilar bo`lishi kerak: ma’lumotlar
obyektining nomi, ma’lumotlar elementining nomi, tavsifi, atributlari,
manbalari, maxfiylik darajalari, ahamiyat ko`rsatkichi va elementlar orasidagi
ob’ektlar orasidagi munosabatlar. To`ldirish anketasi iloji boricha ko`proq
ma’lumotni o`z ichiga olishi kerak, garchi u bir kishi uning barcha maqolalarini
to`ldira olmaydi. Shunga qaramay, to`ldirilgan maqolalarning boshqa shaxslar

15
tomonidan to`ldirilishiga tayanmaslik kerak. Mavzuning ma’lumotlarini to`liq
va aniq tasavvur qilish faqat har bir foydalanuvchi anketada so`ralgan savollarga
to`liq javob beradigan bo`lsa olinishi mumkin [11].
So`rov quyidagi savollarga javob berishi mumkin:
1. Ma’lumot ob’ektining nomi va tavsifi. Asosiy ism va sinonimlar ko`rsatiladi.
Ism ma’nosining og’zaki tavsifi, uning ma’nosi aniq bo`lsa ham beriladi.
Umuman, korxonaning funktsional maqsadlari va ulardan foydalanish
korxonaning funktsional va tarkibiy bo`linmalarida, shuningdek ularning
tashqarisida ishlatiladi. Har bir elementar topshiriq uchun aniq bir ob’ektga
kirish uchun ko`rsatiladi:
a) Uning nomi va tavsifi. Nomlar, qisqartmalar va ularning dekodlanishi
keltirilgan. Elementning to`liq og’zaki tavsifi beriladi;
b) Manba. Element manbalari korxona tarkibiga kiradi; Xususiyatlar. Atribut
qiymati turini (soni, matn, sana), o`lchov birliklarini va agar kerak bo`lsa, joriy
qiymat oralig’ini ko`rsating; Ma’lumot elementini ishlatish; Xavfsizlikni
sezuvchanlikni cheklash. Ushbu element bilan bog’liq cheklovlar ro`yxatga
olingan, shu jumladan unga qabul qilingan shaxslar va ularga ruxsat berilgan
davolash turi. Ushbu elementning ahamiyatini ko`rsatadi. Bu ma’lumotlar
funktsiyasining qiymatini korxonaning funktsiyalarini amalga oshirish yoki
kengaytirish uchun belgilash kerak; Ma’lumot elementining munosabati. Ushbu
elementni boshqalar bilan bo`lishish usullari, ko`rib chiqilayotgan ob’ektga
tegishli bo`lmasligi kerak
Ma’lumotlar elementlarining qiymatlarining saqlanishi va saqlash usuli
(davlat buyurtmalari, korxona ma’muriyatining ko`rsatmalari) ko`rsatilishi kerak
bo`lgan vaqt.
So`rovni o`tkazish bilan bir vaqtning o`zida ishlab chiquvchi
ma’lumotlarni qayta ishlash vaqtida idorada, axborot idoralarida axborot
oqimlarini tekshirishi kerak bo`ladi. Bunday tadqiqotning maqsadi
so`rovnomalarni to`ldirishning to`g’riligini tekshirish emas, balki korporativ

16
modelni ishlab chiqishdir. Natijada, ishlab chiquvchi korxonaning hujjat oqimini
bilib oladi, ma’lumotlarni uzatish usullari va usullarini aniqlaydi [9].
So`rovnoma va hujjat oqimlari natijalari asosida ma’lumotlar saqlashni
tashkil etishning keyingi va ehtimol muhim bosqichi hisoblanishi mumkin.
Ushbu tahlil oddiy, ammo oson emas. Ishlab chiquvchi jadvalda to`ldiradi, bu
shartli-doimiy ma’lumotlar, operatsion va chiqish ma’lumotlari haqida ma’lumot
beradi.
Ma’lumotlar bazasini istiqbolli ishlatishni rejalashtirish uchun axborot
to`plash dasturning eng muhim va murakkab vazifalaridan biridir. Odatda,
ma’lumotlar bazasini ishga tushirgandan so`ng, foydalanuvchilar amaliyotda
qaror qabul qilish va axborotni qayta ishlashning qiymatini baholab, amalga
oshiriladigan funktsiyalar tarkibiga yuqori talablar qo`yadilar, yangi o`zaro mos
yozuvlarlarni kiritish va tizimning operatsion xususiyatlarini yaxshilash
bo`yicha takliflar kiritadilar. Agar loyiha bazasi faqat ma’lumotlar bazasi uchun
mavjud talablar bo`lsa, unda bu yangi ishlarni amalga oshirishni qiyinlashtiradi.
Kelajakda bunday muammolarni bartaraf etish uchun ishlab chiquvchi
ma’lumotdan oldindan foydalanishning mumkin bo`lgan usullarini hisobga olish
kerak. Bu juda qiyin, ammo shunga qaramasdan, ishlab chiquvchi hech qanday
funktsiyalarda ishtirok etmasligi mumkin bo`lgan hisoblanmagan ob’ektlar va
munosabatlarni identifikatsiyalashi va foydalanuvchilar bilan batafsil muhokama
qilishi kerak [7].
Axborot tizimlarida ommaviy axborot vositalarida axborotni tashkil
etishning asosiy shakli ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (BXM)
nazorati ostida bo`lgan ma’lumotlar bazasi (BK). Odatda, ma’lumotlar bazasi
ko`p maqsadli foydalanish uchun ma’lumotlar birlashtirilgan vakili bo`lib, bir-
biriga bog’liq vazifalar to`plamiga yechim beruvchi ma’lumotlarni saqlaydi.
Ba’zi hollarda dastur dasturlarida DBMSdan tashqarida yaratilgan va
saqlanadigan ommaviy axborot vositalarida «xavfsiz holatga» ma’lumotlar
majmualari qo`llaniladi. DBMS, JB foydalanuvchilar bilan ishlash uchun

17
interfeyslarni taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasi bilan bog’liq barcha
operatsiyalarni DBMS (ma’lumotlar bazasi strukturasi deklaratsiyasi, kirish,
qidirish, tuzatish, ma’lumotlarni o`chirish) amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi
markazlashtirilgan bo`lishi mumkin (bir kompyuterda saqlanadi) yoki tarmoqda
tarqatiladi (bir nechta kompyuterlarda saqlanadi). Ayni paytda quyidagi
DKBlardan eng ko`p foydalaniladi.
Tizimda asosiy dasturiy ta’minot, birinchi navbatda, mahalliy
kompyuterlar uchun operatsion tizimlarni, serverlar va tarmoqning ishlashini
nazorat qiluvchi tarmoq operatsion tizimlarini o`z ichiga oladi. Operatsion
tizimning turi kompyuterning protsessorini, kompyuter tarmoqlari ko`lamini
hisobga oladi. Dunyodagi eng mashhur operatsion tizimlari: boshqalar baza
dasturiy yana bir qismi Windows operatsion tizimi (95/98 / NT / 2000), Unix,
Solaris, OS / 2, Linux, operatsion tizimlar vazifalarini kengaytirish uchun
ishlatiladigan xizmati mablag’lar nazarda tutadi. , texnik vositalarning ishonchli
ishlashini ta’minlash va axborot tizimini va uning tarkibiy qismlariga xizmat
ko`rsatish tartibini amalga oshirish:
• Antivirus dasturi;
• fayl arxivlari;
• kompyuterlarni, tarmoqlarni, operatsion tizimlarni, fayllarni ta’mirlashni,
disklarni va shunga o`xshashlarni tekshirish uchun yordamchi dasturlar.
eng mashhur orasida bugungi kunda anti-virus dasturlari o`z ichiga oladi: drveb,
AVP (Kasperskiy Anti-Virus), Norton antivirus, va boshqalar.
Arxivchilar boshqa komputerlarga ma’lumotlarni uzatish, sug’urta
nusxalarini yaratish maqsadida fayllar va disklarni kompakt tarzda taqdim
qilishni ta’minlaydi. Eng mashhur arxivlar: WinZip, WinRAR, WinARJ.
Kommunal xizmatlar quyidagi obyektlarga bo`linadi: kompyuterning
funktsional bo`linmalarini sinash, kompyuter vositalarini saqlash, fayllar
tizimini ta’mirlash, kompyuter tarmoqlarini boshqarish. eng mashhur vositalari
orasida o`z ichiga oladi: Windows, Norton Utilities, Quarterdeck WinProbe /

18
ochiq va boshqalar uchun SiSoft Sandra.
Axborot texnologiyalari IP-tipiga va ishlov beriladigan axborotning
mazmuniga bog’liq bo`lmagan umumiy dasturiy ta’minotdan foydalanadi.
Avvalo, bu ofis dasturlari, jumladan:
• ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va boshqarish uchun DBMS;
Matnli hujjatlar bilan ishlash uchun so`z protsessor;
• hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun elektron jadvallar protsessori;
Taqdimot grafik to`plami;
• global tarmoqning axborot resurslari bilan ishlash uchun Internet-brauzer va
boshqalar.
Tizimda axborot texnologiyalari uchun texnik vositalar IP sinflarga bo`linadi:
1. Axborot to`plash va ro`yxatga olish vositalari:
-Shaxsiy kompyuterlar hujjatlarni olish va kompyuter muhitida yozish uchun.
Agar qadriyatlar, bir qator nazorat shu jumladan sinov usullari, sizning apparat
va dasturiy ta’minot ishonchliligi haqida ma’lumot kiritishi, nazorat qadriyatlar
va shunga o`xshash format;
-avtomatik grafik belgilar, grafik tasvirlar va matn konvertatsiya tan shaklida
hujjatlar ma’lumot o`qish uchun o Skanerlar;
-Boshqariladigan hodisalarning boshlanish signallarini shakllantirish va ularning
raqamli vakillikka aylanishi uchun avtomatik axborot sensorlari.
2. Axborot uzatuvchi vositalar kompleksi (kompyuter tarmoqlarining apparat va
dasturiy ta’minoti):
-cheklangan miqyosdagi mahalliy tarmoqlar (LAN), foydalanuvchilarning
sonini va joylashuvini chegaralash, ma’lumotlarni uzatishning yuqori
ko`rsatkichlariga ega;
-kengaytirilgan miqyosdagi mintaqaviy kompyuter tarmoqlari (PBC), maxsus
ma’lumot, nisbatan yuqori ma’lumotlar uzatish tariflari, tarmoq
foydalanuvchilari sonini kengaytirish;
-dunyo bo`ylab aloqa uchun Internet va bilimlar jamiyati barpo etish, shu

19
jumladan, o keng ko`lamdagi tarmoqlari (WAN), (masalan, axborot resurslari
foydalanuvchilar veb-, elektron tijorat ishtirokchilari, e-mail foydalanuvchilar,
IP-telefoniya, va boshqalar.) foydalanuvchilar cheklanmagan doiradagi bilan;
1. Ko`p o`lchovli DBMS (MDDB - Multi Disentail Data Base). Odatda, ko`p
o`lchovli ma’lumotlar bazasi hajmi cheklangan - o`n gigabaytdan ortiq
bo`lmagan va ko`p o`lchovli DBMS ma’lumotlar strukturasi qat’iy belgilangan.
Ko`p o`lchovli DBMS ma’lumotlar bazasini yaratishda, maxsus dasturiy
ta’minot yaratilgan murakkab analitik ishlov berish uchun ishlatiladi. Ushbu
vosita maydonining odatda vakillari SAS tizimining SAS Institute, Plato OLAP
Server beta 3 versiyasidir.
2. Aloqalar bazalarini operativ-analitik qayta ishlash (Aloqa OLAP, ROLAP).
«Yassaviy» relsli ma’lumotlar bazalari ma’lumotlari ierarxik tuzilmalar yoki
tahlil qilish uchun boshqa ko`p o`lchamli ma’lumotlarni taqdim qilish shakllari,
masalan, OLAP kubiklari shaklida tasvirlangan. Analiz uchun ma’lumotlarning
shakllanishi uchun dastlabki ma’lumotlarni to`plash uchun algoritmlarning
moslashuvchanligi, ma’lumotlarni tahlil qilish usullarining universalligi, turli
formatlarda tahlil natijalarini taqdim etish imkoniyatlari taqdim etiladi. Ushbu
turdagi vositalarning odatda vakillari OLE DB texnologiyasidan foydalangan
holda dasturiy vositalar bo`lib xizmat qiladi: Decision Cube Borland Delphi 4.0
moduli, Excel 2000 OLAP kublari.
Korxonada resurslarini rejalashtirish (ERP) kabi yirik korxonalarni
boshqarishda ixtisoslashgan modullar. OLAP-texnologiyalar ERP-
mahsulotlariga alohida dasturiy modul yoki korporativ ma’lumotlar do`koniga
kirish imkoniga ega bo`lgan mustaqil axborot tizimlari, masalan, SAP R / 3,
PeopleSoft, Walker Financials va boshqalar sifatida kiradi[21].
4. OLAP funktsiyalarida to`ldiriladigan so`rovlar va hisobotlarni ishlab
chiqarish vositalari. Birlashtirilgan axborot hisoboti tuzish, chuqur
ma’lumotlarning ierarxik strukturasi hisobotlarini tuzish, statistika jamlanmasi
funksiyalarini hisoblash va boshqalarni, masalan, Business Objects, Cognos

20
tomonidan Power Playni yaratish uchun ma’lumotlar formatlarini kengaytirish.

21
 1.3. Markazlashgan axborot tizimlarining tavsifi va ularning
avtomatlashtirish bosqichlari
Korxonalar boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi tarkibiy bo`linmalarning
tarkibini va funktsiyalarini belgilaydi [6]. Tashkiliy tuzilma boshqaruv
tizimining axborot oqimlari oqimini, qarorlarni qabul qilish darajasini tartibga
soladi. Boshqaruvning odatdagi tashkiliy tarkibi quyidagilardir:
• bo`linmalarga cheklangan boshqarish funktsiyalarini belgilaydigan lineer-
funktsional tuzilma;
 Bo`lim uchun to`liq boshqaruv tsiklining funktsiyasini ta’minlaydigan
biznes birliklari asosida bo`linish tuzilmasi;
• chiziqli funktsional va bo`linish tuzilmalari funktsiyalarini
birlashtiradigan matritsa tuzilishi.
Axborot tizimida ma’lumotlar modelidagi ma’lumotlar jadval sifatida
ifodalanadi. O`zaro munosabatlar modelining terminologiyasida, jadvalga
munosabat deyiladi. Ob’ektlar orasidagi o`zaro munosabatlarni
chalkashtirmaslik uchun ba’zan biz munosabatimizni jadval deb ataymiz.
Jadvaldagi har bir ustun - bu atribut. Ustundagi qiymat domendan ajratiladi,
ya’ni. domen ma’lum bir xususiyatni olishi mumkin bo`lgan qiymatlar
to`plamidir. Jadvalning satrlari karikaturalar deb ataladi.
An’anaviy atamashunoslikka muvofiq, jadvalning ustunlari ma’lumotlar
elementlarini ifodalaydi va satrlar yozuvlarni ifodalaydi.
Agar ustunlar yoki ustunlar seriyasi (ularning) qiymatlari jadvalning
satrlarini noyob tarzda identifikatsiya qilsa, mumkin bo`lgan aloqalar kaliti deb
nomlanadi. Ratsional modelning asosiy shartlari ushbu rasmda keltirilgan.
Ehtimol munosabatlar bir nechta kalitlarga ega. Bu holatda kalitlardan birini
birinchisi sifatida ko`rib chiqish o`rinli.
Ustunlarga noyob nomlar tayinlangan bo`lsa, unda ularning ketma-ketligi tartibi
muhim emas. Jadvalda bir xil satr bo`lishi mumkin emas. Jadvalni buyurtma
qilish usuli ham ahamiyatsiz. Aloqa xususiyatlari quyida keltirilgan:

22
1. Bir xil chiziqlar yo`q.
2. Yo`nalishlar tartibi sezilarli emas.
. Ustunlar tartibi sezilarli emas (har bir ustunning o`ziga xos nomi bor, deb
taxmin qilinadi).
. Barcha qiymatlar atomik belgiga ega, ya’ni. ular tarkibiy qismlarga bo`linib
bo`lmaydilar (axborot yo`qotilmasdan).
Ratsional yondoshuvning asosiy afzalliklaridan biri uning prostata va
shuning uchun - va oxirgi foydalanuvchi tomonidan tushunish uchun qulaylik
tug`diradi. Oxirgi foydalanuvchilar xotira jismoniy tuzilishi bilan
shug’ullanmaydi. Buning o`rniga ular muammoning tarkibiy tomoniga e’tibor
qaratishlari mumkin. Qurilish tafsilotlarini bilmasdan ma’lumotlar bazasini
boshqarish qobiliyatiga ma’lumotlar mustaqilligi deyiladi [13].
Jadvallar o`rtasidagi aloqani ta’minlash uchun ularning ba’zilari umumiy
atributlarni o`z ichiga olishi lozim. Natijada, ba’zi jadvallar orasidagi
bo`shliqning ortiqcha bo`lishi mumkin. Ammo bu, albatta, jismoniy zaxiraga
olib kelmaydi, chunki jadvallar foydalanuvchining mantiqiy ifodasini aks
ettiradi.
Modelning afzalliklari.
Oddiylik. Foydalanuvchi oddiy va tushunarli ma’lumotlar modeli bilan
ishlaydi. U axborot mazmuni jihatidan so`rovlarni shakllantiradi va tizimni
amalga oshirishning murakkab ob’ektlarini hisobga olmaydi. Ratsional model
foydalanuvchining fikrini aks ettiradi, lekin u jismoniy bajarilishga mutlaqo
asoslanmaydi.
Protsessual bo`lmagan so`rovlar. Ratsional sxema bo`yicha navigatsiya
kontseptsiyasi bo`lmaganligi sababli, so`rovlar oldindan aniqlangan tuzilish
asosida tuzilmaydi. Shu sababli ular protsessual bo`lmagan tilda ifodalanishi
mumkin.
Ma’lumotlarning mustaqilligi. Ushbu mulk har qanday DBA uchun
muhim hisoblanadi. Ratsional ma’lumot modeli yordamida foydalanuvchi

23
interfeysi jismoniy ma’lumotlar strukturasi va kirish strategiyasining tafsilotlari
bilan bog’liq emas. Ushbu model boshqa ikki modelga qaraganda nisbatan
yuqori darajada ma’lumotlarning mustaqilligini ta’minlaydi. Biroq, bu
xususiyatni samarali ishlatish uchun o`zaro bog’liqlik sxemasini juda
ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqish kerak.
Nazariy asoslar. Ratsional ma’lumot modeli yaxshi rivojlangan
munosabatlar nazariyasiga asoslangan bo`ladi. Ma’lumotlar bazasini
loyihalashda munosabatlarni normallashtirishga asoslangan qattiq usullardan
foydalaniladi.
Normallashtirish jarayonida ma’lumotlar elementlari ob’ektlarni
ifodalovchi jadvallar va ularning o`zaro munosabatlariga bo`linadi.
Normallashuv nazariyasi ma’lumotlar birlashtirilganda, ma’lumotlarning
birlashtirilishi, o`zgartirilishi va o`chirilishi bilan bir xil ma’lumotlarning taqdim
etilishi mumkin bo`lgan boshqa barcha munosabatlar majmualariga nisbatan
yaxshiroq xususiyatlarga ega ekanligiga asoslanadi.
Anormalizatsiyalangan ma’lumotlar modelida dastur dasturlari tomonidan
ishlatiladigan formada yozuvlarni o`z ichiga oladi.
Normallashishda birinchi qadam ma’lumotlar elementlarini o`z ichiga
olgan ikki o`lchovli jadvalning shakllanishidir. Buning uchun faqat takroriy
guruhlarni chiqarib tashlashingiz kerak.
Normallashtirishning ikkinchi bosqichi bu ularga qarab kalitlarni va
atributlarni ajratishdir. Birinchi odatdagi shaklda bo`lgan munosabatlarning har
bir to`plami butunlay asosiy kalitlarga bog’liq. Aloqani ikkinchi odatiy shaklga
keltirish uchun siz kompozit kalit qismlariga bog’liq bo`lgan atributlar guruhini
tanlashingiz kerak. Ushbu guruhlar alohida munosabatlar (jadvallar) yaratishlari
mumkin. Hech bir asosiy fazilat faqat bitta kalitga bog’liq bo`lgan birinchi oddiy
an’anaviy munosabatlardagi munosabatlardan ajralib turishi ikkinchi oddiy
shaklga qisqarish deyiladi[13].
Normalizatsiya qilishning uchinchi bosqichida, ikkinchi oddiy shaklda

24
mavjud bo`lgan xususiyatlarni ajratib ko`rsatish kerak, bu munosabatlarning
kalitiga bog’liq bo`lishiga qaramasdan, ma’lumotlar bazasida ushbu
munosabatlarning qolgan xususiyatlaridan qat’iy nazar mavjud bo`lishi mumkin.
Atributlar tanlovi ishtirok etadigan munosabatlarga qaramasdan o`z
qadriyatlarini kiritish imkonini beradi
Har qanday ma’lumotlar modelida, ob’ektlar va ularning munosabatlarini
ifodalash uchun ma’lumotlar elementlarini bir tarzda guruhlash kerak.
Elementlar guruhlarini ishlashda uchta umumiy muammolar mavjud. Ushbu
muammolarni bartaraf qilish munosabatlarni uch oddiy shakldan biriga olib
kelishini talab qiladi. Shunday qilib, muayyan qoidalarga muvofiq amalga
oshiriladigan normalizatsiya jarayoni bir qator munosabatlarda ma’lumotlar
elementlarini guruhlashdan iborat [5].
Barcha normallangan munosabatlar birinchi odatdagi shaklda bo`ladi.
Birinchi odatdagi shaklning bir qator munosabatlari odatdagidek normal shaklda
bo`ladi va nihoyat, ikkinchi oddiy shaklning ba’zi munosabatlari uchinchi
an’anaviy shaklda bo`ladi. Normallashuv jarayonining maqsadi bu munosabatni
uchinchi oddiy shaklga olib kelishdir. Uchinchi an’anaviy shaklda munosabatlar
ushbu ob’ektning ob’ektlari orasidagi ob’ektlar va munosabatlarni anglatadi.
Normallashtirish jarayonida dizaynerga atributlarning semantikasini va
ularning o`zaro bog’liqligini yaxshiroq tushunishga va ma’lumotlarni tahlil
qilishni osonlashtiradi.
Birinchi odatdagi shaklda bu nisbat jadvaldir. Bir ustun va qator
kesishganda bitta qiymat bo`lishi mumkin. Satrlar va ustunlar kesishganida
qadriyatlar guruhlari mavjudligiga yo`l qo`yilmaydi.
Ikkinchi jadvalda agar barcha kalit bo`lmagan atributlar to`liq funktsional
ravishda birlamchi kalitga bog’liq bo`lsa, yoki boshqa bir so`z bilan aytganda,
har bir kalit bo`lmagan xususiyatni aniq identifikatsiya qilish uchun, barcha
asosiy kalit talab etiladi.
Ikkinchi odatdagi shakldagi har bir munosabat, shuningdek, birinchi

25
odatdagi shaklda ham bog’liqdir.
Uchinchi oddiy shakl.
Agar noaniq atributlar o`rtasidagi funktsional o`tish manbalari bartaraf
etilsa, bu raqam uchinchi an’anaviy shaklda.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida (DBMS) muayyan ma’lumotlar
modelidan foydalanishga asoslangan. Ma’lumotlar modeli ob’ektlar o`rtasidagi
munosabatlarni aks ettiradi. Ma’lumotlar bazalarining ko`pgina zamonaviy
qo`llanmalari ierarxik yoki tarmoq modelidan foydalanadi. Shu bilan birga,
relatsion ma’lumotlar modeli tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda [15].
Jadvallarni normallashtirishning tavsifi.
Har bir an’anaviy shakl cheklashlarning ma’lum bir to`plamiga mos keladi va
agar u o`ziga xos bo`lgan cheklovlar to`plamini qondirsa, stol an’anaviy shaklda
bo`ladi.
Stol tovarlari birinchi odatdagi shaklda. uning qatorlaridan hech biri o`z
maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning kalit
maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Mahsulotlar stoli uchinchi oddiy shaklda. u ikkinchi an’anaviy shaklning
ta’rifini qondiradi va uning noan’anaviy sohalaridan birortasi boshqa har qanday
boshqa kalit bo`lmagan sohadan chiqa olmaydi.
Balans jadvali birinchi odatdagi shaklda. uning qatorlaridan hech biri o`z
maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning kalit
maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Balans jadvali uchinchi oddiy shaklda. u ikkinchi an’anaviy shaklning
ta’rifini qondiradi va uning noan’anaviy sohalaridan birortasi boshqa har qanday
boshqa kalit bo`lmagan sohadan chiqa olmaydi.
Mahsulot kategoriyalari jadvali birinchi odatdagi shaklda bo`ladi. uning
qatorlaridan hech biri o`z maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega
emas va uning kalit maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Mahsulot kategoriyalari jadvali esa uchinchi an’anaviy shaklda. u ikkinchi

26
an’anaviy shaklning ta’rifini qondiradi va uning noan’anaviy sohalaridan
birortasi boshqa har qanday boshqa kalit bo`lmagan sohadan chiqa olmaydi.
Tashkilot jadvali birinchi odatdagi shaklda. uning qatorlaridan hech biri
o`z maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning kalit
maydonlarining hech biri bo`sh emas [17].
Stol harakati birinchi odatdagi shaklda. uning qatorlaridan hech biri o`z
maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning kalit
maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Stol harakati uchinchi oddiy shaklda. u ikkinchi an’anaviy shaklning
ta’rifini qondiradi va uning noan’anaviy sohalaridan birortasi boshqa har qanday
boshqa kalit bo`lmagan sohadan chiqa olmaydi.
Stol odatiy an’anaviy shaklda. uning qatorlaridan hech biri o`z
maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning kalit
maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Stol birinchi odatdagi shaklda. uning qatorlaridan hech biri o`z
maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning kalit
maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Jadval uchinchi an’anaviy shaklda. u ikkinchi an’anaviy shaklning
ta’rifini qondiradi va uning noan’anaviy sohalaridan birortasi boshqa har qanday
boshqa kalit bo`lmagan sohadan chiqa olmaydi.
Jadval o`lchov birliklari birinchi odatdagi shaklda. uning qatorlaridan
hech biri o`z maydonlarining hech birida bir nechta qiymatga ega emas va uning
kalit maydonlarining hech biri bo`sh emas.
Hozirgi kunda kichik va o`rta firmalarda lineer-funktsional tuzilmalar
qo`llaniladi. Buyuk kompaniyalar uchun, 1980-yillarning o`rtalaridan boshlab,
bo`linmalarning boshqaruv tuzilmalari qo`llanilgan. Bu menejmentni
markazsizlashtirish, tarkibiy bo`linmalarga operativ-ishlab chiqarish va
moliyaviy avtonomiyalar berish bilan bog’liq. Tarkibiy tuzilmalar korxonalarni
rivojlantirish va biznesni diversifikatsiya qilish natijasida turli geografik

27
hududlarda joylashgan mustaqil bo`linmalar paydo bo`lishining natijasidir.
Avtomatlashtirilgan tizimlar kishilar bo‘g‘inini (operatorlar, ma’muriy apparat)
uzining organik tarkibiy qismiga olib kiradi. Avtomatik tizimlar esa yig‘ish va
sozlashdan so‘ng inson ishtirokisiz (proflaktik nazorat va ta’mirlashni hisobga
olmasa) prinsip jihatdan ishlashi mumkin va ularni ko‘proq texnologiyalarni
boshqarishda qo‘llashadi, garchi bu o‘rinda avtomatlashtirilgan tizimlar afzal
ko‘riladi. Tashkiliy boshqaruv tizimlariga tarkibiga kelganda, ular bu
spesifikasidan kelib chikib avtomatik bo‘lolmaydi.

28
 II BOB. XUSUSIY ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINING
MARKAZLASHGAN AXBOROT TIZIMI
2.1. Veb saytlarni loyihalashning asosiy vazifalari va xususiyatlari
Veb-dizayni bo`yicha muhokamalarning aksariyati, qoida tariqasida,
asosiy mavzudan chiqib ketadi, chunki bu atama turli odamlar uchun o`ziga
xosdir. Har bir inson veb-dizayni nima degani haqida bir oz tasavvurga ega
bo`lsa-da, faqat bir nechta aniq ta’rif bera oladi. Grafik dizayn yoki dasturiy
ta’minot kabi muayyan tarkibiy qismlar har bir munozarada muhokama qilinadi,
ammo saytlarni yaratish jarayonidagi ahamiyati insondan shaxsga va saytdan
saytga o`zgaradi. Ba’zi odamlar veb-dizaynning eng muhim jihatini kontentni
tuzish va tuzish, yoki rasmiy ravishda axborot me’morchiligi deb hisoblashadi.
Ko`pchilik VEB-dizayni ostida ish jarayonining o`zi. Ushbu tushuncha ham
mavjud bo`lish huquqiga ega, chunki sayt yaratilishi rivojlanishning barcha
tarkibiy qismlarini, shu jumladan axborot arxitekturasini rivojlantirishni o`z
ichiga oladi [12].
Boshqa omillar - boshqalar qatori, tashkilotning umumiy faoliyati
doirasida saytning foydalanish qulayligi, qiymati va maqsadi, saytni yetkazib
berish - albatta, veb-dizayn sohasida istiqomat qiladi. Kutubxona biznesidan,
grafik dizayndan, dasturiy ta’minotdan, tarmoqlardan, foydalanuvchi interfeysi
dizaynidan, mavjudlik va boshqa ko`plab manbalardan samarali foydalangan
holda, veb-dizayn, albatta, multidisipliner faoliyat sohasidir.
Visual idrok qaratilgan tarkibi asosida, boshqa san’at bilan birga, xususan
umumiy dizayn va VEB- dizayn gapirganda, yo`qmi - bo`yash yoki
haykaltaroshlik yoki me’moriy manzara, har qanday tarkibi bog’langan bo`ladi
alohida elementlardan iborat munosabatlar.
Ushbu munosabatlar shakl, rang, interpozisyon, o`lchamdagi bo`ladi. Farqlar
bilan ifodalanadi. Biz har qanday kompozitsiyaga qaraganimizda, fotosuratlar
fotosuratlarga tushirilganidan qat’i nazar, biz hammamiz. Yoki rasmlar. Biz
intuitivlik darajasida kompozitsion elementlarning nisbatlarini idrok etamiz va

29
tarkibi baholaymiz. Biz rasmda qarash va uning hajmini, belgi hajmini, rangini,
biz quyosh o`yin porlashni his bunday tarzda tanlangan iste’dodli rassom qayd
qiladi. Aytaylik, tonal nuqtai hisobidan makon qanchalik kuchli, shuningdek,
chiziqli perspektiva orqali his. rasmda tasvirlangan ob’ektlarini joyi xossa, biz
ulushini ya’ni, elementlar tarkibi, ularning o`zaro tartibga keltirish, tartibga
zichligi, shaklining bir jihati nisbati. Bunday san’at asariga nazar tashlasak, biz
estetik zavq va ma’naviy xursandchilikka ega bo`lamiz. Tasavvur qilamizki,
rassom ajoyib ijod yaratish uchun bir oz harakat qildi. U munosabatlar, ranglar,
registri va to`qimalarning juda shakllarini izlab, tabiat eskizlar, shashka, lavhalar
juda ko`p yozgan. Biz, ehtimol, uning asarida rassom yog’och nosilkasi ustida
cho`zilgan to`rtburchaklar kanvarddan foydalangan deb taxmin qilishimiz ham
mumkin. Kanvas astar bilan qoplangan. Barcha bo`yoqlar turli bo`yoqlarning
cho`tkalari yordamida badiiy yog ‘bo`yoqlari bilan tayyorlangan. birinchi u asta-
sekin artist ko`ra, vaqtdan uchun butun sirtini o`z ichiga olgan, keyin batafsil
o`yini formasini qurilgan va ularga umumiy rang so`radi va qo`pol chizgilar edi
bo`yoq, qatlamlari uchun qo`llaniladi, rasmlar tayyor edi [18].
Yuqoridagi bir xil tamoyillari yordamida veb-saytlar yaratish uchun
imkon beradi. Binobarin, eng kuchli ishlatiladigan texnologiya bog’liq, uning
ijodiy jihatlari, ayniqsa va umumlashtirish tomonidan boshlash veb-dizayn eng
xarakterli texnologik xususiyatlarini ko`rish bo`lsin.
Beshta maydon veb-dizaynning asosiy jihatlarini qamrab oladi.
Kontent. Bu sayt tarkibining shakli va tashkiliyligini o`z ichiga oladi. Imkon
qadar - u, tashkil oldin matn yozish uchun qanday dan taqdim va bunday HTML
sifatida tuzilishiga texnikasida bajariladi.
Vizual tasvirlar. Bu saytdagi ekran maydonining tartibiga ishora qiladi.
Ushbu tartib odatda HTML, CSS yoki hatto Flash yordamida yaratiladi va
bezatish yoki navigatsiya funksiyalarini bajaradigan grafik elementlarni o`z
ichiga olishi mumkin. sayt Visual tomoni - bu Veb-dizayn, eng katta tomoni,
balki faqat, ham, eng muhimi, o`qish tomon bo`ladi.

30
 Texnologiya. Shu turkum ichiga HTML yoki CSS kuzda kabi asosiy Veb
asoslangan texnologiyalar turli foydalanish, shu nuqtai nazardan, texnologiya,
odatda dasturidan foydalanib, xususan sayt interaktiv elementlar, turli anglatadi.
Bunda mijoz tomonida ishlaydigan skript tillari oralig’ida elementlar bo`lishi
mumkin , JavaScript kabi, Java servlets, PHP skriptlari kabi server dasturlariga
ega.
Axborot tashish. Internet saytida yoki ichki korporativ tarmoqning tezligi
va yetkazib berish ishonchliligi sizning apparat va dasturiy ta’minot, faol tarmoq
arxitekturasi bilan bog’liq.
Uchrashuv. Veb-sayt ishlashi sababli, ko`pincha iqtisodiy masalalar bilan
bog’liq, ehtimol veb-dizaynning eng muhim qismi hisoblanadi. Boshqa
sohalarga taalluqli har qanday qarorlarni qabul qilishda ushbu elementni hisobga
olish kerak. Albatta, veb-dizaynning har bir tomoni saytga ta’sir qiladigan
darajada yaratilgan sayt turiga qarab farq qilishi mumkin. Shaxsiy uy sahifasi
odatda internet-do`konga xos iqtisodiy masalalar bilan bog’liq emas. ishlab
chiqarish kompaniyalari ichki tarmoq aksiyalar filmi targ’ib jamoat veb-saytlar
uchun muhim Visual vakillik, bilan bog’liq holatlardan ta’sir mumkin emas.
To`g’ri, «Veb-dizayn» iborasining ma’nosi noaniq ko`rinadi; Bizning ishda,
hisobga olish kerak, lekin ayni vaqtda g’oyalar ilgari surilganda, dizayner uchun
etarli qisqa har doim yodda ularni ushlab qolish mumkin [13]
Veb-dizaynning barcha komponentlari veb-piramida metaforlari orqali
namoyish etilishi mumkin. Ushbu tarkib piramidani tashkil etuvchi g’ishtdir va
asos asosan iqtisodiyotga asoslangan va bizning loyihamizga loyiqdir. Veb-
dizaynerlar sifatida bizning saytlarni diqqat bilan rejalashtirishga harakat
qilamiz, lekin ularni loyihalashtirish qiyin. Dunes Veb texnologiyalari bizning
saytimizning qurilishini murakkab vazifa qilib qo`ymoqda; u jamoaviy ishni va
tarmoq muhitini barqaror tushunishni talab qiladi. Agar biz mutaxassislarimiz
chiroyli va funktsional veb-saytni yaratishga qodir bo`lsak ham, bizning
foydalanuvchilarimiz chiroylik bilan go`zal yaratishga qarashlari mumkin.

31
Dizaynerlar yoki ularning ish beruvchilari, ko`pincha ularning o`z ehtiyojlari va
istaklariga ko`ra o`z saytlariga tashrif buyuruvchilarning xohish-istaklaridan
ko`proq vaqt sarflashadi. Bizning mavhum veb-piramidalar g’ishtlar
piramidalari bilan havoralar bilan ta’minlanmagan maqbaralar bilan juda
o`xshash bo`lishi mumkin va biz foydalanuvchilarning internetni yodgorliklarga
yetkazish uchun harakat qilishini bilmaymiz, hech bo`lmaganda eshikni topamiz
Veb-ishlab chiqarish bilan bog’liq muammolarning darajasi, qadimgi
misrliklar tomonidan duch keladigan muammolardan farq qilsa-da, Internet-
sinov vaqtini to`xtatadigan funktsional va jozibali veb-saytni yaratish oson ish
emas. Piramida dizaynerlar veb-dizaynning barcha jihatlarini o`zaro ta’sirida
ko`rishga imkon beradi, lekin tarmoq muhitini chuqurroq tushunish uchun
deyarli hech narsa taqdim eta olmaydi [19].
Hozirda veb-saytlar umuman, uchta umumiy elementli tarmoq mijoz-
server dasturlarining asosiy modeliga murojaat qilishadi.
Server tomoni. Bu veb-serverning apparat va dasturiy ta’minotini,
shuningdek, dasturiy elementlarni va ko`milgan texnologiyalarni o`z tarkibiga
oladi. Ushbu texnologiyalar qatori PERL da yozilgan oddiy CGI dasturlaridan
PHP yoki Java asosida murakkab ko`p qatlamli dasturlarga o`zgaradi; Bu erda,
shuningdek, veb-saytni qo`llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi serverlari
ham hisobga olinadi [12].
Xaridor tomoni. Mijozlar tomoni veb-brauzer va HTML, CSS va
JavaScript, ActiveX boshqaruvlari va sahifa ko`rinishini yaratish yoki interfaol
funktsiyalar yaratish uchun ishlatiladigan Netscape plaginlari kabi
texnologiyalari bilan bog’lanadigan serverdir.

32
 2.2. Markazlashgan axborot tizimini yaratishda qo`llanilgan dasturlash
texnologiyalari va dasturlash tillari
Tizim veb texnologiyalari asosida yaratilgan bo`lib, quyidagi veb
dasturlash tillarida tuzilgan.. 80-yillarda hali ko`plab qiziqarli narsalar yuz
berdi.. Xususan, kodlar kompyuter tiliga tarjima qilinmagan, ammo
sharhlanadigan tillardir. BASIC ham bir vaqtning o`zida talqin qilingan, ammo
bu skript tillari so`zni qayta ishlash uchun mo`ljallangan, masalan, Perl, Python
(u juda mashhur bo`lmagan), PHP [21].
Keling, ularni bir oz ko`rib chiqaylik, chunki bu aniq narsalar va hozir
ko`pchilik ishlatiladi. Agar biz kompilyatsiya qilmasak, unda biz ko`p
narsalarga ruxsat beramiz. Masalan, dastur o`z kodiga qarashi va qandaydir
tarzda ishlatishi mumkin; u o`zida nimalar bo`layotganini biladi va buning
evaziga siz juda ko`p qiziqarli narsalarni qilishingiz mumkin.
WordPress bu — kontentni boshqarish tizimi hisoblanib (CMS), PHP
dasturlash tilida tuzilgan, qo`shimchasiga CSS stillari, JS kodlari, HTML teglari
ham ishlatilidhi mumkin. Bu CMS asosan blog saytlar tuzish uchun ishlatilar
edi, lekin hozirgi kunda istalgan murakkablikdagi saytlarni ham tuzish mumkin.
WordPress tizimi tez-tez yangilanib turadi va har bir yangilanish ma’lum
qo`shimchalar va funksiyalar yaratilishiga sabab bo`ladi, undan tashqari
xatoliklar ham muntazam to`g’irlanadi [18].
Bu CMS’ning yaxshi tomonlari shundaki, admin paneli juda qulay va
tushunarlidir. Biroz til (rus yoki ingliz tili)ni bilgan holda o`zingiz titkilab
o`rganib olishingiz ham mumkin bo`ladi.
WordPress’da sayt yaratish uchun biror shablon tanlanadi va shu shablon
asosida sayt tuziladi, shablonlar topish muammo emas, chunki bu CMS
shablonlari juda ko`p va rang barang bo`ladi.
Shablonlarning turlari ham 2 xil bo`ladi, pullik va bepul. Agar qandaydir
murakkab sayt yoki daromadli sayt qilmoqchi bo`lsangiz, albatta pullik
shablonni tanlashingiz maqsadga muvofiq bo`ladi, chunki pullik shablonlarni

33
ishlatkaningizda, qandaydir muammoga uchrasangiz, shablon tuzuvchilari sizga
bu muammoni yechib beriahadi, ya’ni qo`llab quvvatlash hizmati mavjud
hisoblanadi.
Hozirgi kunda shablonlar moslashuvchanlik (responsive) hususiyatiga
ega, ya’ni istalgan o`lchamli ekranlarga moslashib ketaveradi, xar hil ekranlar
uchun alohida sayt qilish shart emas.
Shablonlarning funksiyalarini oshirish uchun plaginlar ishlatiladi,
plaginlar sayt strukturasini o`zgartirmagan holda, qo`shimcha hizmatlarni
qo`shishi mumkindir. Plaginlar turi va soni juda ko`p bo`lib, ular ham borgan
sari yangilanib boradi. WordPress versiyasi yangilanganda, plaginlar ham shu
asosida yangilanadi, ya’ni moslashtiriladi va qo`llaniladi [19].
PHP tasodifan paydo bo`lgan. Bir dasturchi bu tilni rivojlantirdi - o`z
sahifasini qandaydir tarzda yaratdi, u mehmonlar kitobi, ba’zi narsalar, ba’zi
narsalar edi. Va u C kabi ko`ringan Pearl uchun makrolar to`plamini yozdi,
chunki u C uchun bajarishi mumkin edi, chunki u unga qulay edi. Va uni
Shaxsiy HomePage deb nomladi. Rassharil shunday deydi: “Odamlar, qanday
yozganimni qarang, bu erda hamma narsa Pearlga qaraganda ancha aniqroq va
siz tahrir qilishingiz mumkin” va bu odamlarga yoqdi.
Keyin Rassharl bu sohadagi ishni tashladi. Umuman, oxirida ushbu PHP
yashashga kirishdi va vaqt Perldan ancha mashhur bo`ldi. Ammo bu «tug’ilish
travmasi» (u Pearl uchun makrolar to`plami) u bilan juda yomon hazil qildi. Til
g’aroyib bo`lib qoldi. Ya’ni, u o`z-o`zidan ishlab chiqilgan, hech kim uni ishlab
chiqmagan, hech kim rivojlanish jarayonini boshqargan (na kompaniya, na
biron-bir shaxs), lekin ularning ko`pchiligi yoqtirgan narsani ko`rgan. Natijada,
funktsiyalar turli xil deb ataladi, unda hatto uslublar ham mavjud emas,
umuman, gorizontal ravishda, sozlamalar bu erda va u erda va bularning
barchasi qanday ishlayotgani aniq emas. Ammo siz o`tirib, PHPga ikki soat
ichida yozishingiz mumkin, chunki u shunday deb o`ylagan.

34
 Python va Ruby: Ruby kamroq mashhurdir, Python biroz yaxshiroq
keyinroq bu haqda ma’lumot beriladi. Ma’lumki, o`sha paytlarda (ixtisoslashgan
o`qituvchi Perl, Python, Ruby, PHP) ixtisoslashtirilgan maqsadlar uchun kuchli
maxsus tillarni ko`rsatdi. Umuman olganda, hech qanday tizim dasturlari,
ishbilarmonlik mantig’i yo`q, ularga hech kim yozmagan, hozir esa u ko`p ish
qilmaydi [7].
Ruby’ga nima bo`lganligi noma’lum. Agar siz allaqachon o`rgangan
bo`lsangiz, PHP-ga ham ega bo`lishingiz mumkin, chunki ular shu qadar
oddiyki, u erda qayta o`qitishning o`zi etarli emas.
Nihoyat, dasturlash tillarini qo`llashning yana bir sohasi mavjud -
dasturchi ularni ishlatmasa bo`lmaydi. Agar matematik, fizik, ximik, tahlilchi,
deylik, siz tezda kerak (ko`p tulki qo`mondoni orollari yashash qanday, masalan,
biologlar tahlil qilish ba’zi ma’lumotlarni hisoblash lozim. Siz uni Excel
jadvaliga kiritishingiz yoki biror narsani tahlil qilishingiz mumkin. Bundan
tashqari, Python bu uchun yaxshi, matnda ishlaydi va kutubxonalari har xil,
statistik va barcha narsalar bilan to`la. Agar siz biror mashina tilini o`rganishni
xohlasangiz, biron bir ma’lumotni qayta ishlashni oldindan bilmoqchi
bo`lsangiz, u Pythonda ham tez amalga oshirish mumkin. To`g’ri, vazifalar juda
boshqacha ekanligini ta’kidlash kerak. Agar sinf Machine Learning Python
yozilgan bo`lmasa, qo`shtirnoq har doim o`zgartirish holatlarda yoziladi.
Masalan, bu narsa tezroq haqida yozdim, odamlar, hali qadar ishlatilgan
sotuvchisi boshqarish ularning algoritmlari yomon bo`lsa ham hisoblanasiz.
Shuning uchun, hatto, bu mashina ta’lim vazifalari (ulardan ba’zilari) yuqori
hosildorlik (va juda yuqori) va shunga muvofiq boshqa tillar talab qiladi.

35
2.1-rasm. Word Press dasturlash tilining ishchi stoli

2.2-rasm. WordPressning asosiy menyu oynasi

36
.
2.3-rasm.Veb saytni loyihalashning asosiy menyulari bilan ishlash

37
 2.3. Xususiy ishlab chiqarish korxonalarining markazlashgan axborot
tizimi loyihasini ishlab chiqish va taqdim qilish
1. Xususiy korxonalarning markazlashtirilgan axborot tizimining umumiy
ko`rinishi quyidagi rasmda keltirilgan. Ko`rib turganingizdek, sayt menyu bloki
va sayt haqida batafsil ma’lumotga ega.

2.4-
rasm. Markazlashgan axborot tizimining asosiy kategoriyalari
2. Saytda biz bilan aloqa bo`limi mavjud. Buning uchun esa yuqoridagi
manzilgoh tugmachasini bosish kerak bo`ladi.

38
 2.5-rasm. Sayt administrator bilan aloqa bo`limi
3. Ishlab chiqarish korxonalarining katalogi joylashgan maydon

2.6-rasm. Ishlab chiqarish korxonalari ro`yhati

4. Ushbu sahifada tanlangan ishlab chiqarish korxonasi haqida batafsil ma’lumot
berilgan.

2.7-rasm. Korxona haqida umumiy ma’lumot beruvchi oyna

39
5. Veb saytda mukammal qidiruv tizimi mavjud bo`lib, ushbu oyna orqali
kprxona nomi, manzili, faoliyat turlari, telefon raqami bo`yicha qidirsh
imkoniyati mavjud.

2.8-rasm. Ma’lumotlarni qidirsh bo`limi

6. Saytning asosiy qismi ikkita bo`limdan iborat bo`lib,o`rta daraja va yuqori
darajaga bo`linadi.

40
 Xulosa
Ushbu bitiruv malakaviy ishini yaratish jarayonida “Xususiy ishlab
chiqarish korxonalari uchun markazlashtirilgan axborot tizimi” barcha zaruriy
dasturlash texnologiyalari yordamida ishlab chiqildi. Markazlashgan axborot
tizimini loyihalashtirish jaroyinda mavjud axborot tizimlari va axborot resurslari
o`rganildi. Mavjud ilmiy adabiyotlardan foydalangan holda O`zbekiston
iqtisodiyoti talablariga to`liq mos keluvchi milliy markazlashgan axborot tizimi
loyihalashtirildi. Ushbu markazlashtirilgan axborot tizimini joriy qilinishing
samarasi o`laroq, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini har tomonlama
rivojlantirish, eksport hajmini oshirish va investitsion jozibadorlikka
ko`maklashadigan sanoat korxonalarining yagona tizimi yaratildi. Ushbu malaka
oshirishda quyidagi masalalar ko`rib chiqildi va tahlil qilindi:
• Axborot tizimini bilib olish va o`rganish;
• Xususiy korxonalarning iqtisodiy asoslarini o`rganish va tahlil qilish;
• O`zbekistondagi markazlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirish;
• axborot tizimlari modellarini loyihalash;
• markazlashtirilgan axborot tizimini avtomatlashtirish bosqichlari o`rganildi;
• Xususiy ishlab chiqaruvchilarning markazlashtirilgan axborot tizimi loyihasi
taqdim etildi.

41
 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati;
1.Anderson, Chris. Makers: The New Industrial Revolution. New York: Crown
Business, 2012.
2. Brynjolfsson, Erik. “The Productivity Paradox of Information
Technology: Review and Assessment.” Communications of the ACM,
December, 1993. http://ccs.mit.edu/papers/CCSWP130/ ccswp130.html.
3. Brynjolfsson, Erik and Lorin Hitt. “Beyond the Productivity Paradox:
Computers are the Catalyst for Bigger Changes.” Communications of
the ACM, August 1998, vol. 41(8): pp.
49–55. http://ebusiness.mit.edu/erik/bpp.pdf
4. Castells, Manuel. The Rise of the Network Society. 2nd ed.
Cambridge, MA: Blackwell Publishers, 2000.Valacich, Joseph, and
Christoph Schneider. Information Systems Today: Managing in the Digital
World. 4th ed. Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall, 2010.
5. Chui, Michael, Markus Löffler, and Roger Roberts. “The Internet of
Things.” McKinsey Quarterly, March 2010.
http://www.mckinsey.com/insights/high_tech_telecoms_internet/the_internet_o
f_things
6. Columbus, Louis. “IDC: 87% of Connected Devices Sales by 2017 Will Be
Tablets and Smartphones.” Tech section of forbes.com, September 12, 2013.
http://www.forbes.com/sites/louiscolumbus/2013/09/12/
idc-87-of-connected-devices-by-2017-will-be-tablets-and-smartphones/
7. Friedman, T. L. The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First
Century. New York: Farrar, Straus and Giroux, 2005.
8. Gallagher, Sean. ”Born to Be Breached: The Worst Passwords
Are Still the Most Common.” Arstechnica, November 3, 2012.
Retrieved from http://arstechnica.com/information-
technology/2012/11/born-to-be-breached-the-worst-passwords-are-still-the-
most-common/ on May 15,2013.

42
9.Godin, Seth. Really Bad PowerPoint (and How to Avoid It). Do You
Zoom, Inc., 2001. http://www.sethgodin.com/freeprize/reallybad-1.pdf.
10.Guel, Michele D. ”A Short Primer for Developing Security Policies.” SANS
Institute, 2007. Accessed from
http://www.sans.org/security-resources/policies/Policy_Primer.pdf on May 31,
2013.
11. Hammer, Michael. “Reengineering Work: Don’t Automate,
Obliterate.” Harvard Business Review, 68.4 (1990): 104–112.
12.Kibum, Kim. “Challenges in HCI: Digital Divide.” Crossroads, vol. 12,
issue 2 (December 2005), 2–2, doi: 10.1145/1144375.1144377.
http://doi.acm.org/10.1145/1144375.1144377.
13. Kim, P., E. Buckner, T. Makany, and H. Kim. “A Comparative Analysis of
a Game-Based Mobile Learning Model in Low-Socioeconomic Communities
of India.” International Journal of Educational Development, vol. 32, issue 2
(March 2012), pp. 205–366, doi:10.1016/j.ijedudev.2011.05.008.
14. Kraemer, Kenneth L., Jason Dedrick, and Prakul Sharma. “One Laptop
Per Child: Vision vs. Reality.” Communications of the ACM, vol. 52, no. 6,
pp. 66–73.
15. Laudon, Kenneth C., and Jane P. Laudon. Management Information
Systems: Managing the Digital Firm. 12th ed. Upper Saddle River, NJ:
Prentice-Hall, 2012.
16. McAfee, Andrew and Erik Brynjolfsson. “Investing in the IT That
Makes a Competitive Difference.” Harvard Business Review, July-August,
2008.
17. McCallister, Erika, Tim Grance, and Karen Scarfone. Guide to
Protecting the Confidentiality of Personally Identifiable Information (PII).
National Institute of Standards and Technology, US Department of Commerce
Special Publication 800-122, April 2010.
http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-122/ sp800-122.pdf

43
18. G. Alonso, F. Casati, H. Kuno, V. Machiraju. Web Services. Concepts,
Architectures and Applications. Springer-Verlag, 2004.
19. JavaBeans Specification 1.01. [Elektron. resurs] /:
http://java.sun.com/products/javabeans/docs/spec.html.
20. Awrangjeb M., Lu G. Robust Image Corner Detection Based on the Chord-
to-Point Distance Accumulation Technique / IEEE Transactions on Multimedia,
2008. – Vol. 10. – Issue 6. – P. 1059-1072.
21. Chen He X., Yung N. Corner detector based on global and local curvature
properties. – International Society for Optical Engineering, 2010. – Vol. 47. – №
5. – P. 057008-1- 057008-12.
22. Kahaki S.M.M., Ashtari A.H., Nordin J. Contour-based corner detection and
classification by using mean projection transform. – Sensors, 2014. – Vol. 14. –
Issue 3. – P. 4126-4143.

44