Professional Documents
Culture Documents
HISTÓRIA
DAS INSTITUIÇÕES
LIVRARIA ALMEDINA
PREFÁCIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. INTRODUÇÃO .·.......................................... 11
I. A história das instituições como perspectiva da história jurídica . . ll
l. l. História das fontes, história da "dogmática", história das
instituições . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2. O "legalismo" e o "idealismo", pressupostos filosóficos das
anteriores concepções historiográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
l. 3. Os fundamentos teóricos e filosóficos da "história das ins-
tituições" .................................... .
1.4. A escola dos "Annales" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.5. Linhas de força de uma história "institucional" ou "social"
do direito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2. A função da história das .instituições na formação dos juristas . . . 29
l. 2. l. Perspectiva histórica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.2. O interesse actual da história das instituições . . . . . . . . . . . . . 34
2.3. O interesse da história do direito para os cultores da história
social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3. Periodização da história das instituições em Portugal 36
3.1. Pressupostos metodológicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3. 2. Periodização adopiada ........ ........... 40
4. Instrumentos de trabalho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
5. Algumas normas de citação e utilização das fontes jurídicas . . . . . 53
6. Breves indicações sobre técnicas de pesquisa de bibliografia e de
fontes no domínio da história das instituições . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
('"') Notl'-,l'. lksdc .i<'I. que o clirl'ilo co11111111 é u111 knó111c110 mais de
naturCJ.a cicntílirn-doutrinal do que kgislati1a: cil'cti1amcntc. a rartir de certa
altura (séc. \1\ J. nia-sc uma espél'ie de co.11w11e dou1n11al (0;1i11io co11111w11i.1
ifoc{(}/'l//11) Ljlll' pa"a ~I 'er deei,illl mai' do lJLIL' as rróprias JontC'
rccon!H.:cida' pelo direito nacional na oric·111ação da jurisrrudl:neia. Entre
nós. ro1 e.\l'lllJllo. arcsar de. eo1110 1ercmos. as Ordc1rnçl>cs conkrin:m ao
direito 101na110 um lugar apc·11as suhsidi<'1riu no quadro das lontl'' de dirc"ito. na
rrútica ek era o direito rrinciral. sL·ndo mesmo aplicado contra o pn:ceito
e.\rl'CSSo do direito nacional. cr.. rnr último. (í. BR \(~.·\ I> \ CIU /. ()direi/o
suh.1idiârio .... cit.: e isto rurquc o Jireito romano cunstituia a base da !01mação
dos juristas e jui1es de então l' era o direito Yeiculado rela Joutl'ina 1igcntc e
aceite nm tribunai': aS>i111. lornrn-'c um costume doutrinal e judicial co111ra
/eg<'lll. mas dotado Jc· 1·ndadeira u;Ji11io j11ri.1.
(' ') ;\, LJUeSt()e, jurídicas de1·ialll. rortanto. 'cr rL'SOh idas "séCUndum
lormam statuti. uhi 'unt staluti. et sfllfllfi.1 de/icie111i/>w . .1,•cw'1dw11 .feges
ro111a11lH' .. (Estatllll» dL· :\mara. 1227) ou" ... uh1.1101111<111uh <'.li<'/// • .H'Clllulu111
Período sistema político corporativo 443
.
luberc glJJij potcHa- . vi e ,., '· ~- .'> ulh111n~.4..P
lho11r orJi11.(;1' dt
tcrn i ali animaJu.:né- ( . . . Si 9ç dcleg:it ~ucnrar11.S
fr.~t1li~111mc ttJmmu :itiqua.m l.Ílll nlit:ui llHl'rpce"
ni1tr. Aco1r. inter Titiú & Scili tJ~P .C .. Jq.
. pur:i: vT ci manJ:i~ I:oguur1.I ..
~ º~~.~ Vs dic.:'lis.c A S V 5 . H:ic 1.dY., q110J rc & cõmictcrc modicam ron(t:ionê: vndt" ptHcrír 1i~: ru Hlii
~-
'~ 0.• ...111rhorit:1s iullids m:i~n.1 t"íl: T•i3 hêc ?3rt(S dtltC & COCh'Ctc,niti l'i p:irc.inr. VIJC'hJ •
.Ç .V-;:i lln.L>criii.nj li~c le_x c~u in mi.110 Jm- r Non porni1.Vt m!JrliL-.1 focu·irio: ~. vrfüpr:i de Por.ro .~(~
~\ ~;\ pcrio locum hct.n.1 l"H lio.poíl.d.uc,& offi.cius cui m.l.dl iunf.1.11 .§. ri.i[C: vt pullit dr:uc ~~ llltU~li
!-f~_ ~i põri1li<1uC i~ poll'CfllunC mittnc. ltC & verbo litc cõ1cfl.corã {;.:: vr i :11ah.\1c rxlr.§.li,vc .L,~~o! qntd
p·lc mrorê d.uc illi l)lli 11.j hét rncorC. h~ põe iurli.:ê ro l-c. col.s.vcl cti:l ;intc liEi! cõtC"lt. ti iit dclL'S3lllS 1 ~~ J111pi:-
dJrc l1ri~111ti\1us.& lic n1u li llit iu (111:11:1ur Vit!iJ. à princi~·.c:vt in :rnth.dc liti1~.§.0C1n Vt'tO,L"Oll.s. Si r~u-tJ 11~c
2 Ju' di~·cuti~. Cl111c ,{i.:ir ius .lir.c1ui~:&. . 11õ iuJi- vcw t}U~r3s :111pocerit1ílc: dck!_:!:.ims i poCmincrcl r. 11 •H nu-
cjç dic.:1is.11i uõ llc ui i1dicc\li.:ir:fotl ,{.,,• co t1i1 ;, n Rfl.nun,cú mill11it lmpcrij millio rc ipfa. l.u rfl l~urn pul~
])i(l_)ti·- h1b~t 111cr111n & miíl:um lmp:-riú :vr p.itrc c.xêpG .e dicc:rc vi' ,quQd poffit. Nô 11-1 ;1pecir,on lc1q11iê d•: or e ue~··!P~•
;r, t;J. TI. bic poliu.~ síu dt" 111illo lmr.io ui.1 pr:u.:r vltimü. rlin.uio,3n de dcle.g;uo,vt i ::mh. de c:11:hih. & l;:ro. car frjq.
r.:u. Ale-. b llonorum IJOlfdlionC. nut~i lmk-'Cl'ij cll. cü.11. IC'Ís. §.fi VC"ro.rn·l.s .fm H. Scd ali dc!L·ganccm c.::fc l'~_::un":
& ll.iJ~o non cõ1lct in aninuducrlionc, ergo nõ C mcrí1 lm ras:VL'I dit: .:iddckJ;'..JtÍI;,) prinrip<'. Et forma. hic cc- n 1 ~P. ::i.1 ~~·
dic ic.:un periÍl:&cü d cognitl dcru:-:vc infr.l -J,S or .in hu.po l1C'~.1Ji::;:u_111 iJIÜd ..:oncccl~[ ,& i,ll tJLHJll.c:t l"O Jê~1 f 0- ll~'íf~CI~~;"'
dJID D:ir. fr(l.2.§.diC"S.lii.:4; non dcm:md4ê:vc i'.<lc otF.prn- r~r_1~:\'[ hio, ('( C Jt: O~\.l.Uh:i:l.J.& t~e_ 1~d.I. CJ~'-'.li.-~, ~li. ~~J[l.~J/,
u.Jd Jic ctu1.l.nccquí"·~1u5..§.vbirl~cr~cü.cr"'o 1 nun ê iu- &1h"aJc:tl1.L~.l.lcg;tt15.& s.r1.:.l.i.1 ti.&l.n.m h. . .. •
;u.:uic iu rifi.lidjoní~,cum "·i~1s. ~it propriú vc .Je.l~g(t, ".~ ifrl, ~ i1_1fr:i quC .1dn'.tc:ll.lp.:-.I. :!..t).li llubird.vcrt: in- mJf. 11.• J.•
w~onful. t.l.J.~.fi.lu~1crcfi 1g1t vcho.puÍ.milh lmecriJ rcn fpcc.ti0.iu f;I.& infr;J. fi \'l':.1sfr .pc .l.J,§.1 • .:r.t if::i J' Jlr CJ·.17_",
J(\J cÕ- (~.:anus.Azo.l(l( hodir (()OUJ, q11od vf 'ompcn•l..: ui.rn~·ihi.l.1 :~·~11~.?r. & T·~k· ,~1.'11r. l..1.t r~ ~:;. 1: :'Ili ,·.• s ..:1l1~ct
1
}equc. nó iurt' nugitlrJcus;vt C.•]ui admi1 ..1J bl.).pnlf. I. ti. k~:irn.Ar:;_.ciJir.i i!r.1:lk vh1l.l.\·l~;'.;1:1"!u:it1M .~.~.a: e~. ),\l1s •
c!l l>onl 1 ~ Pci~·:l~ .. ~t :~ci:clfo h.:r,vc fJt:~cx_llt>liniti·3e ci'. di1i\.·i1i, \ .rnncrJ,CÍl ·1.11i1I pCüh1br:mr,.& i,I ~r n: L'll rh.&rC'a
f1H.l. q~i:i: Ell:.n.!u:dJ.1lt.m ~:.)(1:!1.::o dL' pl1l'.hl'':' 1trn.luéb cum fr,Jllitur, .,.j· dfo ptoh1bi1um: Vl C. tk kg . .X conJL 1 ~· !'I.
hiDt mula nc:dl1r.1~c 1~ms_d~7c1.1J1 1 &: ~ci11:~J.c1~ 1l:rn:-1hb:. J.n.JJI Juhum.& inú:i,,!c li1 1J11.l.or~tiiJ.1inur. · l·ic_ ~~
impcuj í t1 ln po!l..: lhunc.~1 Ju:3s mmcre rc 1p11,v[ ~i~ pulli J
h .Mpcrium. Mcrí1 cfr.i.J.: n:cro 11:.1pnio.t'-: n'>. l~oc ~li,)'º
rri;t 1lid.:a J.uiu,Ic,tis C.:itplJ.rit.:r nuddi1iiêdo 1 !Cfi~,-~p
rrriotis,
eU:u J.:k-
de.:a.E m.illi cll lmi>rr!j~fi. dic3s d~ pronüci:ititic ,tdi
niwu rn1r-r ~1rtcs faL'll'nlb pofhch.·re dehclt nec ne dici fcrnuc!um lo:m. 1 1 ~lh'Crt!
gabiliJ J:t. i:1riíJiclio (U: quiJ & Jc111an~;i[:vr ~~.ti:::l.~.(':§·~· 1 l'u~~~n.1t~ .. ~:'frmplum cfl. n:1m otnnis capit:ilis t~! ;i.·Jjfi ..
TuitJris tm Az.o.S~d no111u'.' per vnrnn m1nt1u hr mdl10 111 p~n.:i(.ill:f t11pliplidLcr cõci11git 1 vt i1;t(l de,.1b.iu ' 11~ 1 ~lUtJ.
4a:io .in PL'Jl'.r~•i1Í:,•".t'.Jt111~ p~rdclt·r,.uii_iullicC~.R~·1J.nõ rit d1c.l .:.& i.!e L·.u.~u.0:1.cdido (>cGris.§.rci .-.lac "'l'itJ rc~ lurn!.l
rit mii~i vi H.Í~t':ir 11mhhtl10 1 k.i \'11ier c:u l'!:peJ1:1t,vr C.<!c li!',& intb,,k l'Õrrat;\b.l.j.§.•JlliJ.\ filiun .)in mno '·~'·&_tu:
Jmp:;ij. C"xec. rei iu.l.e:c~.nuorC. V1.:I dic :iliuJ iubcrr.:u.!il~.t cõfillit lllll>L"rio 1 q t•tHC'll.?rC o~'> 111.di\t..·s h;1l·~t. -m l_lll•.r~ 1 V'!
'"º
dck3-'r< c~o;v1 inll.dc J11til.u11.§ .pe.&potcs S'.úe oq;fi.l.illkit11~.§.rj.vniu1.riJ·.,& JlL· mui! l1Ct •u~tr. l.lJ.
tr:\'. f :. J111pc·
LIBER SEOUNDUS.
40, l ]' fert, sed confume.t mandat.a.m iarisdictionem. ideo-
DE IT'RL."DICTIONE. qae si iB 1 qui ma.ndavit iuri5d.ictionem, decesserit,
antequam res ab eo, cui mandata eat iuriadictio geri
1 ULPIANUB libro pri""' regularum Ine dicentie cocperiti solvi ma..ndatnm Labeo a.it., 9icut in reliqu.ia 20
r. officinm lati.9simnm est: nam et bonorum poaseaeio- cansia.
nem de.re potest et in poaseeaioncm mia.ere, pupi.lliB 7 ULPIA1.-us libro tertW ad ediclum Si qnie id,
non babentibns tnt.ores co~titnere, iud.ic.ea litiga.nti- qtiod iurisclictioniB perpetuae e.ansa, non 9,UOd prent
bna dare. res incidit, i.B "1bo vel in chuta vel in e.lia materi•
2 IA voLENUS libro sexto "" Ca81Jio Cui inrudictio propoeitum erit, dolo me.lo corrnperit: da.tur in eum
dB.t& eeti es. quoqne conce:esa esse videnlllr, eine qui- qningent.oru.m <e.ureornm· iadicinm~ qnod po{'nlare eat..
bD6 inriBdictio aplicari non potuit. 1 Servi qnoqne et filii lam.ilia8 verbi• edicti conti-
3 ULPIANUB libro ~. de o{ficiiJ qua<storis nentnr: eed et atrumqne eei:nm praet.or complexus 11
10 lmperinm ant mero.m a.nt m.ixtnm est. meram eet 1 2 est. Qnod ei dum propoo..icw- vel ante propoei-
imperinm hab.,,, gladii poteotatem ad a.n.imadverten- tionem quis corruperit, edicti qnidem verba. ceaaa-
dum 1 f&einorOIOS hom.inee, qaod etiam pote.atas e.1;>- bunt, Pomponia.s autem ait senteatio.m ed.icti {'Oni·
pelle.tar. mixtum eet impe:rin.m, cui etia.m iurisdicb.o 3 gendam esse ad he.ec. ln eervoa antem m non
meet 1_ qnod in da.ada bonorum po,.eeaiaoe conSiotit.. defendnntnr a dominU., et eoe qni inopia \aborant
iwiaa.ictio est eti.am indicia de.ndi licentía. 4 corpna tor~nendnm e.st. Doli mali antem ideo i.n
4 IDEM libro prima ad odi<tum Inb.,,, cavm prae- verbill edicti fit mentio, quod, ai ~er imperitiam vel
toria stipnlatione et in poaeeeoionem ~ imperü rnsticitatem vel &b ipao praet.ore lDBSUS vel ca.eu e.li~
magia est qn&111 inrisdictioniB. 5 quúi lecerit, non tenetnr. Hoe vero edicto ten&- 30, .
1• ó [ULIANUB hêro primo digeB/01"Ufll More maio- tnr et qni klllit 1 que.mvis non corruperit: item et 11 ...
rum ita companmm ost, 1!S ili demnm imiBdictionem qni eniB manibD6 lacit et qni alii ma.ndat. oed si
mande.re possit, qtU eam mo inxe, non alieno ben~ e.lius ei.ne dolo maio lecit, e.lim dolo ma.lo mandavit,
ficio babet •: qní me.ndavit tenebitnr: ai nterque dolo ma.lo fecerit, ~!,
6 PAULUs Ubru s=ndo oà ediclum e&'º qo..ia nec ambo tenebnntnr: nam et Ili piares leceri.nt vel cor-
principe.liter ei iuriedictio data est nec ipsa le1 de- rnperint vel mandaverint, omnes tenebnntnr:
(1) ma.nde.t&rium mandatum lfo. 1 Bas. 1, 3, t ... S). - Of. Cod. 3, 11 (G) Bingulnri Ouiaei.w:
(2) Sab. 2. s; PtJp. •t. t. !t_ °e. - Ba.t. 8, x, 'f ..• 11. - cf. 1, 13, 1 (7) lie 8, merum em ao.t miitum det. mera.m
Cf. Cod. !, '1 (o) citai mp;....., 19, :l, 1U 110 (4) con- .., li", merum eel F 1 (B) in ;,.,. ddl. (9) heben:I
C:\l..·\SSO . .\frdiu t.\·u ,/('/ /)iri11u ( M ilano 1954) 455 ss .. Kosc11 \1'1.R. Üll"upa 1·
('/ Derechu Ron111110. Lrad. e>p. (Madrid 1955) 217 ss. e H. Ci. \\ l.Ro. /)er('chu
co111w11. Se\·illa 1979: e. dum modo geral. sobrt.:tudo para indicações
bibliográíicas cobrindo os \Úrios aspeclo>. o monumental //o11dhuch der
Quellen l//l(/ U!!'ralur .... cit.. dirigido por H. Col\<;. 101110 l.
('' ) C\I. \SSO . .\/ediu /:1·0. ciL.. 15~.
(" ') C \I .\SSO . .\/etfiu /:"1·0. cil.. no S>.
("' "') Em l'orlugal. por c\emplo. os nosso' rei, sempn: se co11sidcrara1n
isentos da jurisdição imperial. CL M,\R 11\1 Ili J\1 lll (jl 1R(jl1.. Punuga/ e a
'"iurisdiclio i111111'rii". Lisboa 1%(1. ou '.\. E. (iO\llS 1>.\ S11 \ \. llis1<íria .... cit..
24 7 ss. e 280 ,s_
Período sistema político corporativo 447
("'") V. I'. Ol IU.I \C e .1. Ili. M \I \1 OSSI. /)roit Ro11wi111'/ .-lncil'lll /Jroit.
f.,'s Ohliga1io111 (l'aris 1957) 97 s,.
("') Sobre: a inauc4ua1;ào Jo Jircito i'onc111entc nistiani1ado de antes da
rcccpçào ao pragmatismo e a1110ralis1110 da eco1wmia mercantil. \. ivl. VII.li'.\.
Cour.1· d'ffi.1tC1irl' cil' la l'hi!C1.1<1JJ'1il' clu /)roit (l'aris 1%2) 1()(1 7. /\ título de
e.\t:mplo. sobre o rrohlcma da usura. I'. Ot Rll \ t L' .1. llL M.11..11 O'>SL. uh.cit ..
243 ss. e B. CL.·\\ 1 RO. l>l'rl'l'llO co11111111. eit.. 121 ss.: sobre o Jireito de
[ll'Opricdade. i/Jic/.. f.l'S /Jil'll.\ (!'a ris 1961) 172 Ss. t.: J'. ( i IWSS 1. /.(' .1it11a::io11i reafi
11l'lli·.11>aie11::a giuriclirn 111,·clil'l'llll'. l'auo\a 196~.
448 História das Instituições
(") CI .. sobIL' Lslo. 1·. \Vil \lf...l R. lli.11<Íria .... cit .. 7J ss.
454 História das Instituições
Sintetizando:
Podemos dizer que convergem na produção de um ambiente
favorável à constituição da ciência jurídica medieval factores de
carácter filosófico-ideológico (a crença no poder e legitimidade
dos processos racionais), factores ligados à própria natureza e
objecto do trabalho dogmático dos juristas (a necessidade de
"interpretar'' os textos romano-justinianeus em consonância com
as necessidades normativas da época) e, finalmente, factores de
ordem institucional (o aparecimento das universidades e a
consequente gestação de novas condições de criação social da
cultura).
qnó ,1/1111, u1 pm1p~1/uf,•plllr íuppvo•f .< •l••lc .-lince. q1ó111,, rn pul>!1cr.11t t'(u ri: fu.111~slt' v1.if.vr 1111li dr l?w4 íuur íu1 vrl a(Ltni mns.
rd>uo lr•cm /JIX ,·ol11nir11.Í1Cur.lu º"'"' wlu111uu. ~ pt'.·l.l·Df p1L>Cur J í1·n111.~.publi(<'.Íic 'l 1ll1r,, tJll rt 11ubhr_ 1l PnopJlit('rÍt
iett 1111l11i.111ur.-.1\ulm4.o1. '111i.l 11 i.•j'llllCI .;i,( v11IUJli n11uul11J!..\ll.(.LllllLC.dt.' lJdU tol.
'1.1rLÍ.• oifcnklv. l '1111 í..r10 ,,,,,r,1tu 1uopu_bl1Cú ui C..me.'111 íu11rrcclrúr.111qbueptl•m•
~riufij>.1.,(c.at (ub/jjuj 111n• 1' oiu1í•ko '(ut oi. ü vrn1J111 prCl.fü :u111 yt ui duc. vr lu11d.1 . .s.~&:1uw vcri:i cLJll:vwür~ .'l' ri 1,e,
1
rur.j'.r.§.bu1"1 flud1,.ncc L'b.qd,ik:1t .Ci.111 ,p1.·111k1 íri1 ÍL·foa111r,1uil1L"1Lr pvr \'11 tnrrrd1mo.. •ti.de uuadu:n11i·.L1.U.1.11Lct.Lircr,
Íl1puh1 l)ÓOl!U l,p>fü·t ip1~1pnr 01t1t.1.Ll1 llt hi.: l d111l\:u111 _~.11ucrd1Cl.i.11t m ÍJC€'hfoUbQ.qJ 1n1crrll v1 fu1r íacrrdoues q,
de bo.qur ld>.l.cü Ol UI pi111.1.C.o.· r•p. vir.La §.vj.rnÍ .CJ1< '""'"· liu1..1 v1111J J~IJniD,,; JllC(lltLlt:. vr.cor fLim~ rrmuil.tr 'l' í&Jr ciarl;>ohca.1.Cter
ui1occ.-r p.J,;.vt.C.Dtc11ptL·1 P1.11lh.rL ua l.t1.Jc. clJ~Ju .. rpr~ r 1111ur1Jt;hi (J([J111 ~!1lxlia13ir. vt.C.ocril1oii clrr.1.íiqein boc
i l_uílti:U.rfl ~ãt .:1_1u1ho..1 Ík:Ut J lllJlr~ fuJ d(\1' p:uw fuu 111fh, J1c 111 m.1erJrt:li11ll q1111crrrll vr1111r n1i1g11tr.n".p.uütnf pdcffrr 1ursel in
clJ IJ11Ui.Íldlolr.J.!·"·l.1u1l1C1i1.11J1n11.1 lu11111 ·;l l l_•1u~1 c_11l1431t q~ '"'u. 1rl 111fi rint l)'..1 ii.~_qu11u_r11 rcddcrc ~ffint. V'f.J.ru.1.L1L§.. poíl 011ginc5
ftJ11míu1r1uc. p0lh.pfu1t 1uíhi.:u.frd ~K 1lo11uo fuu.d.\1111111Lrnus <11111111n1111 Jl11ll vr. 1.i1,f.l.111rni•. l.pr. r.rL>.mJ.l.ut 1111li..dc rt.di.~.cum 1n
TcJ dU" ,IHll UI llCllÓC'1 ('Jl,,hg..Uklllt' l,.111 t'lh• 11110 .1111Jl1L1.1 Jpj•tll r ÍI!·' / 1 111rlt\\•1 1) 111 d1· fJ_1.fa~1C.cccl_c. 'V~drí11orr ckn.c1tl ~l>ICÜq)flÍtrl íúu1
rt.ílrnl1u1.1lll Llíd ~11111 (l)UI .,, ful 11Jl li 'l IUlllOJ 1111,111 .1!1Cii.: •lllJ 1u1.1 l 111~l· pulil~, 1 .lr w..k ~· 1urcf1tr.sh vl.ll.cunq\(u.cr IJidcotrw:io m~sf•
apÍJ l'quu.11,;'i l'tmlr1h1.rr~\ludlk.a.i l)Jl'l\.t 111Jrr_(1 l~h íuli11\11 11.1~ 11111 \"! l .,{r.1rf•11• p. r '''•ruul.,,.r1J< 1u11íd1Cttótolumwdicii.ttJnalrje
~ ,.,.,.• /1<.-1 obh1pr1»d1ul ni.ll<r .Kllúlu..vr.1.J..· .LIJ.S.<"• .I""' r111ul1Uun.111.tf.cr 111 Cl'llfo:c.u.
'Zripar ur~.lpjliuo 11fro p0nlr q1 pl~r_1mJ dt c0 rr ~cr~cu~ cll.idf remi
obl!!!Jllv.
h l_uodlorü.llõ' pÕ( i11rl'lhWrny 11 1111.>d1G.~JU111> wdici1Li J1f
'l
1 qócil1npmurc.>lkcru~1111o.<.lürr~dr ccrpla. 'V!limrt
d"'"' dr puol•o
fmuU IUOIJl@."IU.'í('1 íut:f1 .aro.LÍChl ÍllllfJ.\]W.' i1rt .. 1111l1111tJ. llJlll ro pul>l1!c vim v1 J.lJ>U(ÍJre.ct rU UlWna d 1 ;i\icr nó locupltrct.ul tt cU-C.a
a1odlLk111founof111u110...'l(lr11111i:;n1r~,Ji1byr1um ~ô..1,11. trt "VíutJJlll'fLJ..11r. ;,> -..uurJhl>º-JX~p11L1,, 11.ih íur ln 1uePu..uü Qoc. vr
(ml.ii 1 1 11 .ili~:r ÍJ1t:m .1u1 hl V1 l11,111U ..,, lmuk \'rl_11J111r Jk v, 1l,li 11t...1 l1JC lvc:uplt11...>1 tU llh/.i uctura. vc.j.ó;:>Ji.idl'.1111m (J0<.
1Ui.-i 1u1\.C P1,md ph>pctpri:icul_>Jrl ulh'.íc,1 bvc Ili., ~1tJ,fl.rn~ irlr ~ ]uu 11111uro1Lt· 11J.rur J.111urrgtnU Qo<' '."'' cpqf,)}obruttlá 'l?.vr.j.rl.l. 'f't
pi.1r(,·u 1111 w lklil finr i1nú.1.Ít'lf Jrtu:Jlfl"-1'd ra~liJ Jru.1. Jrlll1-1.1_U YU11•1urruu1h ,., P..IJ'ld or víuídptvrall•ó vlu.i pr•M õlírr vnúqóqs
rum JUCl.lJ 1urhHI~ 1Jo..>m01ufh..:Lt' d1.·~1\l.'i qu .."l\f 1ub~JC1t lx~n.1 'i l 'l,: 1(l~1r (ul.lllClfJ} J(i._l !H0 IUlil OJ(Uf Jlt' 1f.>I J~0µ1f q~j (,)\.JC.~.IJI.
kitllt'Hh:iq.J~firquu 1 \'t~k.'i nli(.J1JD .s\~uJ, ll1'-.'n_u.1,.1.h.::it l'l)uu e 111011Jrurdlí qo 1u1ur11.ux 11 'lfll111.:>1.iuuL vi DIA: g1 íiri.1b1Jríuicef"'.iti
'V1 t.;i1c.dl l'llL..::tik1Jni Wnu ·z rq11u111._w.1Ji ~n .p~:.11 ·; ~11f.lll n11111 fü,_1uu 1_11.1ru!i1it'~11u. 1 1111õ1~01n j:imv 1,~ 111L>ÍJu11.vrr1h.óobhgeri.oni4~
lk.111U ; 11~111l'qu11111. \li \'ÍUCJpw. vr.J.dl' \'IUldp.l 1. ;.1.1k 1l -IU.IU Õlte ~ 1.hÓl.1.11h11~~ 11J1ur. vt ll:h r~au~uu~11U.uc illL6 rt.OL§.fmsuloç.. ijr
rt· 1u111r Jb11111.n.dl rnt1ÜflJUU 1 lll'll ~ 1 11l1 \'I 1.:.dc pdl , ..111111. 1, 1 11~_,. pt.lHU \'í.J o 1111 LL'l f,a iJlLOl&U' Od.I v11:'int0. vr.i.c.Lp 1P1L'l n..cecci
(.Qa( kl!'·•il•llÜq~vcq11111u. yr.j.dt lur.lil<ru•,~1.;.}. <JÓ vi:.- ptt •·Pi·).< n.. u1 i.1'111 mid&e.11<. IP .!li>&LUU .L!Wi.fsllu fci.lru qu,,íJé
· a 4
Fig. 9 - Página da Magna Glosa na edição veneziana de Battista di' Tortis_,
1484). Ao centro da mancha, o texto do Corpus Iuris (aqui. Digesto, l.1.1 ). À
sua volta, o texto da glosa; note as glosas de Acúrscio, assinaladas com a sigla
fin<::11l "'' (\1 o ':lC olnc~c rl h 7 )· ~C' t"'\11tr".1c c?i"t"'\ rl('l ':'l11tni";'=1 ,-l,. r-..nt.-r..c- ;11:-;ct'lc- ,.-1,)
Período sistema político corporativo 459
("') Cf. PETER WEIMAR, legistische literatur ... , cit., 155 ss.; N. E.
GOMES DA SILVA. História .... cit.. 272; em Portugal, foi grande a influência de
Acúrsio. de Azo e do Hostiense, a avaliar pelas cópias aqui existentes das suas
obras. Cf. ISAÍAS DA ROSA PEREIRA. livros de direito em Portugal na idade
média, em "Lusitania Sacra", 7( 1964/ 6). Sobre a influência de Acúrsio. M. J.
ALMEIDA COSTA. la présence d'Accurse dans l'histoire du droit portugais. em
"Boi. Fac. de Dir. de Coimbra", 41( 1966).
Período sistema político corporativo 461
('""') Lê-se ainda no prefácio dos estatutos de Gaeta: "Se as próprias leis
são contingentes, em virtude de se modificar o modo de ser das épocas
(1e111porum qualitate), porque admirar-se se os estatutos de vez em quando
requererem modificação de algumas disposições particulares?" V. CALASSO,
Medioevo ... , cit., 492.
('"") Sobre isto V. VILLEY, La formation ... , cit., 540; F. WIEACKER,
Hisrória .. ., cit. ... 78 ss.
( "~') À parte a designação "neutra" de "post-glosad ores" (e também a de
"bartolistas", do nome do seu caput scholae), as restantes pretendem destacar
462 História das Instituições
261 ss. F. CALASSO, Medioevo dei diritto, cit., 469-563; entre nós, N. E. GOMES
DA SILVA, História .. ., cit., 276 ss. Para o seu pensamento jurídico e político,
além de algumas das obras referidas na n. 955, CECIL N. S. WOOLF, Bartolus o(
Sassoferrato. His position in the history of medieval political thought,
Cambridge 1913; Barro/o da Sassoferrato. Studi e documenti per il IV
centenario, Milano 1962, 2 vols.; L'opera di Baldo. Per cura dell'Università di
Perugia nell V centenario ... , Perugia 1901; e a bibliografia citada por D.
WIDUCKEL, Princeps legibus solutus, cit., 63 ss.
~COMMEN~
TARIORVM IVRIS VTRIVS.
que úuapmis doélifiimí Baldi de Vbaldis
PauJini PrimaparsínDigdtiiuc:rus,
mm adnotacionibus domini Bc.
ncdiéü de V adis Porofem.
pronicnfts,dcnuo q~
-.:munctiffimcin
caufidi'°"
rum
graciam inluccm
.-.
prodic.
t.
...
ANN. M. D.
(''"'·') A designação "domínio útif' não tem a ver, como por vezes se crê.
com o facto de ser o seu titular quem extrai a utilidade da coisa; mas sim com o
facto de a sua posição ser tutelada por uma ac1io ulilis, i.e., fundada não na lei
(como é o caso da aclio directa). mas na u1ili1as, ou seja, na apreciação, feita
pelo pretor. da justiça imanente do caso.
466 História das Instituições
14.3.4.1. Introdução.
4-J
++
n.11~. I·
Locus XXVI Il t &e.
Li1ui1:1dc-cimo-ollavO ul:ii al.irrl rarikula pl11u11.
9111. Mai.;dalcn, d11u11.o, ujl. 111 ujl .. ,11. 1r•1of1p1, f· 1.
•.1 ·•i
L1 111u dC"cln10-11onõ in odlolia • Trullrnd1.
/fr"Mtf4./'fftll',l',l16,n,r ••• rl .. ~.1.~ ....
A CuHllL.AA.11• volJJum cO :1rg1.1mtn11.1m, u1
per Evcr;r.cJ. irrupicii ~,go1lib, '''º
1J· Pen. A11dr.
ln1111Jn:i: .LLI ciinirn 1\ivi11:r, non ~ conu1 : d'
J• 71-"· 1 /.ti /.~ ,,11)1l1111•I 111111 vo1lr1
~ Jurc e1pri:l.fu, qulcq,~UJ ·heo..t Sauch. rn pru,,.d
n,,.1,_r , '°""'· '· Ub,•.rttp.10.11.f,
L(lc. XXXI.
,11111
'191
ro11-
ln cnGb111~
-l.li t
g· - ~ n !
i;u111cn10 l rcpu~n.:r.ndhus , Joan. appcll. dr
c.zplkiUW DUJl10.c.6. Mcaocb. cgru,SS. "·J-1•
ro11011e
?!. Debi1orc.
ar~hur,quld
, "" o -o A D!bITOnB ::111 CMDITOl\IM
lun1 curtel.ulv ... 1.fin, ub1 Ban,Jf.IÍI Metp1.
p: :::;-2. ~ Aki.10111.106. Y1/ii n,7, ?'
8.r,rrr.ur1i.f,v1rb111lib. J;
() ~ e oo Lot. XXVIII. Card. Tufch.rol1.ca11,1.roa1.1.JU.C.un1l.1Q J j. o.to:
o :;:: ;:l - ·
3 ..,
~~~
- ;:l à Convccuianc.
'"O e r.r. Loc. XXXll.
"' •
=-""
CL CL
A Cot1vnHTl0111: o.d ST.ATU'JllM v:alet ug11-
man1um 11llirmauvC , u1 per Roman. irmji:. à Dcclmi$. ARGUMENTORU M
[" :o o~
~ ~ g ~
J 9'· n. f· ubi ApuOill. in t1'1b. ,,Jf1rm4IJ,r,i, quem
1e&11 CarJ. Tul~h.pr•il ·''"'d1u. um. 1. li1. À, rancl.
494. n.J.
A
Dicruas :1.•I ÜDLAT1t1nn Falt:R Eccle~.:e
valer a11;unicmum,u1 per Dcc.cu1J.1 é, "'·1· Juris.
, '11'1.J.. ln quo auicm diffcrant Jcclmz ob obl.i1iord-
CL -;;
-
!» ;::,;
°',-...
r.r.
~"" Loc. X X IX.
bot,1rlJi1 b1rvi1c1 Monct. u1 ms!l,"6 ª""""V4i'· a,
'/ )·'·'º·
'"'"· l. n1rn •b(11rd11rn,/f. tlt l1111il liim. l.jiw h••tJi~
~ ~- ~ E.
L o e, l •FI• ,1n Jt•tr .'!, olC n •f.•1, f.'t1 ii,1. ~ , §, •n t/t '/"11.11/ llr ,(f. tit
~ Coucl.:uivls. ri-~1 .. ,1, .... f/N/llfF•tVJ 1 1.-tr/. 'JUdji, .. iJ •b(... tlijf. •"'
ab Abíuluiionr. fr[.A~•il.l 0 d1r1••U•,Jf."•l•r.rn"'lrllll./ ... /•.,tl,,.fin./f.dt
e-.. -
~ ~ ~. ~
- 1
A CoRRILATIY;s v.:alidum dt: ugumC"n1t1m,
•· 1. e..,,
Vu111 pa11n1. l.{in. tU rf,bd·ll • 1111.e.
Loc. XXXIII.
1 Dc6nitione.
J À~ .A.Jfof,.1ion1 111d t.t:C1'1lr1lrm1C".rÍ•nr171 1N~4'
"!."'· 1"'" ,.r•r. fltftlr•lnl1rn 1 Clrl• m(d. up. 1n Ct•
n•fi ,.111l.O.r•p.jtlu•,J1111•1or<1, & 1btd""'·'"'P·
~ ~ --:: ~
1mnj4r,•lt1PJl'":lllllf•'fl. lll•A1nor> • dt l.'f:Uft.l•p. •Ü~f•lll (i1 1bfur1l••ll, fl1
101/1,, •• ,D.alJ.u111.1-..S·1Nr lr,t1111>dmnr,,,.J.,l·btr• ... Ej1111flfal'!lrrt,t111•11flt•t•"· •Jft••ª Àr.l1•oll·U••n•,l,tf•t,,..,J111atl11m,dlJ11rtJ•'·'·'~
rr- ~ "" :;:: Evera1d. 1111•pm1 /1g.J1b. 'º'° 76. Ca.11iu11c. frl/i-
A
f)~p1111T1owe \·a1iJum dl argumcn1u14 .E~fl,Ulllt1·ic.1111,.1111pdft[l ,/'•l•jl
,,. ......
.i{ofotrt (j'
~ -~~: ~
0 ,,,,,d'P'""'''.(.1hlJ,conj1I. 2. Y·r••fl••i.11 1 "· f. ""'~
..,,1, ,r•ll. l-1 •9. l'cir. And1 <;ain•n.1. ln Di•l•ll. 1. 1 .~. J,1 ..... ,
ubi Ou1.no10.1,ff..U0o10,ly1.JUO•
1Ot.l!
i1w• b,1 P•· ""'"r,l1b. 1.l::vrurJ. 111 ·~p1111 l1t•I. '•'· 8;
t1..iii, LiM.1. loco~ coucladvis. Meno.;:h. unr. 'l. lh 1;lgil.Jf.dr ,,,,bor /i.("if· 111p. a. pol1printo ., Abfotw119~ijU11ft,unU1•n•r1tti•m11•l11.
CL :::!. r- ; D.1ll.Sim.dcP1.cii~ rolfl.\'}.,1.14 l•b.1. F1auc. Viv. dr 1ltlt. l:.uC"1;ud. 111 roPÍ111 ltJ"'·b. l~ • 44. Can1iunc,' u11ji1.49.n,&1.&1,,.1,GG,rr.14,&1011J,71.n•.&>•
~ ~-~ ~
J,,,,.1,· ,.... . .,,.,,... 6
/,11.1. 'iu1d 0 df41i·••trr•.ri1.1. ·-.19,
0 1n/P1.1 1r•ll. /1to t. ]oJn. Apix:ll. J, 111 1•-ie ,,. ;; DA1110LU'J AoEt<.c.11- r,ol.1.H1111•ul.l<.inii11al.un1.116.,, ... ,.U.t11l,t,ft'
11.1.PuC'gr. cani.99, ""'!''- . 4 i. '11~1 . .t. Ca~d. TuÍ.;:h, íft.1 M u l'I 1 e A T \O~•M l")ll~oJ l)Ul111J VJ•
etmdo D1•f181c'1,.,...-:.1 0 • •.11fi•1111ont •·•·• •1 1 fle~r. A l:. '""'·i91·"·J•.ér10111.101 .... 1i,.c.,/.f· ubiJicu,mJ
lrt lrgumc111um,l1w1i1raJi1 FcJc11c.
ô ~ $- ~ fr•ll,unc/.,1,10•1· ""• 4. Ma~dah::n. Ót 1111111,
11d.. ,11.rtf.ptu1. t,fdp. 11..11. oB. Corrclacivorom enim
in up. Gammar.1nD•••lJ.r-.i'i,l1b. ,,j.c· 1.T.,n N 1 .1.
de ~rni• ""'· 11, ... m..... r,rn. ,,.,.,,.,
b./ t11 i.-•""•~•,JuJn.Jc Mon1c Sp~idlu ton1.1. n. 1 1.
c:-,,,,,.1 !}li.11. ;.111._,, C;TC1n1.104,
<ll-s:::: lde.n cR judii:iu11:1,&: Jc uno diípoÍl1um nabnur ad
•tlprtnt:.Inpi1. ~•irl4 ,,.,.,. lf. Oeri.>11.c. 18.
.4.&fOrtJ.19,'2.1.& C·•·•.6c..·. &8.it· , ...... :a, n.
quem rcfcn Cud. Tuf,h. pi~D. "n,/111, l•1J1. 1 •
Jii. A,und. Jº7· "· lf,
quo1l valr11n lla1u1i1 , Drclan, r1~fi1.1 oo, .,,,..,1 S;
n.7.,,1',l1b.ubi
ª
f,"rtJ. .. "" J nam,10. Urc, ía t,. '"'"'· 9. C. dr 11:1 11r1 Loc. XXXIV,
''~· 1.p•••·l·"".,.·l'•u.& 'l"ll'"1ul1 '""'""'""""- 1.. 1:•.• ... , tl-.,.••11111.all,r.o/, I• )u1J.conjil.116.n. 4f·
3 ~ "'°"' t•r••1J1. Aiu.GJbr. '· l'l'l••m.Lb. 6.; ·. Jt ·tJib. conrl. IC, pu11il abl1Jl•r1r, &t cu1111.i,,•p.p•v~,,..,.,. , ~.
ª
Olihan.11r 1uo1f1, •'· l·"·Jn.P•.(·º"bi iG 1.Rull1c.
~ :::-
~ -·
J.11. J 1.111r1,pri-1Q/.m .•, licnriq. a llnfcn1h,d1/1"- ~ Ddeg;uo. {r:t11,J11/Jii11tl1!1l· '"P· •d 111•1•nd••11, Jro/~ •"' j_,;...,.,, .... ,,/.1.r.10.n.J./f.Jr .. nJi1.r:!> J11Mnjlr.
5· ' lv c.16.untl.19. •n J'· ./~··'· ,U', c;ur-J d .... 16,n. J· & fi'i' Otd. Glofí. r.mb, 1n/111or,in c.1p, 1. 1nf111~r,1.d•jl.
o-·o o._..,., AJria11. Nrg,.fJnr.lo17lv• rt~Qnl. 'I· loo. 1111111. "JI·
tr. -.:. ::s ... ao.& 4. "':"'" '"·<f·'f"•f.-.4. •.aH.& dte.z.7. Â'gu•1en111•1.111lt1 Mar. Ahrr. d.I un(11r. ,,,._ r. d•/J'. J.. J1 •9f~l111. ,.11 ClvJ~nnl, ''"·fi-n11,,. CM{,./1.rom.1.F•g.1 l>J· .i "· G1.
~
1,7, f!! can1. f a, nv"'J• 1. Mcnoch. c~ .. 1.1 1 ~ t .n.1 f. .A Dcl1i:••O•d.,rbiir"l'l),cfr c.t'c••n11i.nir.cJ./ili, 4, c•p. i. Donacin. ,,,/i,,uh ,,,.u.
CL 'O
o :
i5" •••11(i'f.·";;,-n.11.C'JrJ '•raph. •11.1441.n.11.An1un, J. À v,•,1;.,. d f_;d.rlcg41o dd ProClll'dl/ff'lm > u•l .Jrj}'.•.qu•fl.1.pann, 1. 11.111111. 1, cum 3JiiJ ciu1i1 rcr
& 'd"'· 1.;.,. 1 i .... r1.Fl:imin.J1 ,.,.fi.1w1 . .,. J6.
n.1 .. c:.,.1. 'l 11!.h.fr•//,••"•l••.••••.•· I", ..,,.tf, •on-
<ll laton..:ich, B-·.~:1wj1 1 &J•.111•w molpfom J, •l/i•••. f!t p•ufJ. J~p•f· •pi p. t· •"'/.· 11.
< ..., - te
:1: l'I· Sanch. 41
"
~'•rr.l1J. r...J/f.11 •.. ~· '\11 ph Gt;.il. d11.,p1.{aun1,
[a6jfoa111m,
nurn.1. Ec qul abfolvC'IC poicíl: , cuntlrmn.ue cuam 1J1o1.r.6 ... ~•11.b.·\hr.A111un.11 .. •i••.••(•/11•./•6'.1.r••
foi, t1 .... 11. cr •rf•'·f ?.<~(u 19.ubi fulidit procrd~-
Ol
=-:o~..., :;:: "' r.ar..... J.C:ml.Tufch,.' 111.C.r t.Oétav. DtUCA'IO o.d Anhnnllt.l. & comr~. Ya- e r 4 nice, Jula ea qu.:lf adduii Ax~111111t 1. n,r.
o...., c::a r::::r
Ol CL-, O
Clori1, rrj}. J. n. f J. frJuc. a Soufa '" "P'· .•.faaii•
11,tf.icrt,t•IU Jwi1,p.1.11. l<fJ.
,1 .. 1. n.
A lrt :ugu111tn1uir., F.. l~uf. ~·u.1 17. J/1j.. t.Jt:l•a-
plo,•n pi'"'!'· quem 1cfc-r1 Card, Tufch. CHcl, ,..,.,lJ.
rr Ili n~1u11~.0lhv, GlurÍl.ff//'·~·"· l7· RCH. "'"'·
l 1 6.n.;.lpuJY~rLll . .,, 1, olftU, 11.rnlf. alih P•"· 4•
I''º"' m Ro,,,.,,.. c.... fo/11 •llrt:'''•Cartl.
o. ('D ~ V: J Amplia ct · 1m in pa:1·.alibu1,fccunJ-.)ru S1uJ. ti •.,. to•JJ.l,l•b . .A.cdnJ.Jll7.11.11.
rl1T1rr1.
ldan11c.dtto.,11fl•r.•lmn.ll•l••1.J, ... 1.1i1.7. &J~
~ 3 - "'
Lo e. lL
lp.11.... Fun~· •.t.c.17f."· 11. .A Dtur;,uo ::i Íubdclcj?:ato :id PnocUnATO- .a '-'•••11&•"'"·r.r••s-•n1./i... a.uf.J.f"''''""'".rl11tea
1u M vcl fublliru1urn., valct :ugumc-nrnm , quia
, ab Abfu1tlo. 111111 IJ, 1'.L f1a11c.Vlv.duu.11 J.n.14./.1,.& viJc
0
111ur1uu fubni1uroproc11nwrc, qui cccpir !icem, F.a.- qu.r Jiu .rl,\'""•••I i. Novifiim~ Joíq1h. Vda difa'
loc. XXX. c11h:u 11on rcve1111ur :id (ubRitucnren1 cocalirrr vi~ 1 .d~ Ab{11rJ• oi1..,,J• ,f1M r1111~11rnJ1 T111f11 1rg•1- Jc••·/•"'·l.•lr/c11. 1,6,.,. H. Mrlcb. Phcrb. L"fir. Jrtil.
cc-\ lua•, fctl atl JunJLnuin pdncipalern • prout mo.r~· lftlnlull7. 11.0 .... 11-'•"'·ª•Jacub.Caocrr.""r.rt1.p.1..r.8."·J7•
a".:cim.inc. Jnrdlitc 1~ ""'111 nibil •pn1n111r • 911•n111u ü 1.1 ••.... ~s.
::~C'~~~:: :~í:n~;~c.~~~ ~~~;1 :~:::;ni~~f~~·
1 1 'a
textos sagrados dizem das coisas. mas a própria natureza das coisas: de
racionalista, porque procura levar a cabo esta investigação com o auxílio de
processos racionais, processos estes cuidadosamente disciplinados por regras de
"pensar correctamente" (lógica) aprendidas dos clássicos.
(""") V. V. PIANO MüRTARI, li problema dell'ln1erpretazivne .... cit., 52-
57. e M. VILLEY, Cours .... cit.
Período sistema político corporativo 469
cujas regras são estudadas pela analítica. Enquanto a oração se caracteriza por
ter em vista a obtenção de efeitos estéticos, a discussão e a demonstração visam
o acréscimo do saber; distinguindo-se entre si porque, na primeira, a base de
que se parte são afirmações somente prováveis, não necessárias, numa palavra,
susceptíveis de discussão (ex.: os homens têm uma alma imortal. o direito é a
arte do bom e do equitativo), e na segunda o raciocínio desenvolve-se a partir de
afirmações indiscutíveis (ex.: o homem é um animal racional, o direito é um
facto social).
("'") Arte de encontrar (os argumentos que servirão de base à
argumentação).
472 História das Instituições
14.3.4.5. Conclusão.
('"'') O impacto ela obra de Th. Viehwcg foi enorme. dando origem a
uma polémica ainda hoje não encerrada. Sobre ela: por todos, F. WIEACKER.
História ... , cit.. 689 ss. e. por último. Zur Topikdiskussion in der
zeitgenossischen deurschen Rech1rn·issenschafi. em "Festschrift C r Pan . .J.
Zepo.s", 1. Band, Athen 1973, 391 ss.; K. LARENZ, Metodologia da ciência do
direito, cit., 174 ss. Para um balanço das suas próprias posições, vinte anos
passados, Th. VIEHWEG, Zur zeitgenó'ssischen Fortentwicklung der juristischen
Topik, "Anales de la catedra Francisco Suarez" 13( 1973) 9 ss. (a tópica deve
constituir uma reílexão sobre a dimensão pragmática do discurso, estudando o
pensamento como algo de historico-concretamente situado [situativ Denkweise],
estudando o processo de criação intelectual a partir duma situação discursiva
[Redesituation]). ·
480 História das instituições
V. H. COING, Die Europâ ische Privatrechtsgeschichte der Neuzeit, cit., 15/ 16.
Em relação às nossas Ordenações, só uma cuidada edição crítica permitiria
destrinçar as várias influências aí detectáveis. Algumas indicações podem
colher-se em J. V. ÁLVARES DA SILVA, Introdução ao Novo Código ou
Dissertação Crítica sobre a Principal Causa da obscuridade do nosso Código
Authentico, Lisboa 1780.
('"'') Sistematização semelhante, em N. E. GOMES DA SILVA, Huma-
nismo ... , ·cit., 55 e 59.
482 História das Instituições